Budownictwo Ogólne - Tom 1 - Materiały I Wyroby Budowlane

materiay
i wyroby
budowlane
Ksika stanowi pierwsz cz piciotomowej publikacji

pt. Budownictwo oglne", ktra zastpi wydawane
w Arkadach" dzieo pod tym samym tytuem
autorstwa Profesora Wacawa enczykowskiego.
Poszczeglne rozdziay tego tomu napisali specjalici
z wielu dziedzin budownictwa, bdcy pracownikami
naukowymi w rnych orodkach akademickich w Polsce.
Podrcznik zawiera aktualn wiedz na temat materiaw
i wyrobw budowlanych, ich produkcji, waciwoci
oraz zastosowania. W opracowaniu uwzgldniono zmiany,
jakim w ostatnich latach podlepay przepisy prawne
i normy, zasady organizacji budowy i sposb realizacji
obiektw, asortyment materiaw i wyrobw budowlanych.
Ksika jest przeznaczona dla studentw wydziaw
budownictwa wyszych uczelni technicznych
oraz dla inynierw i technikw budowlanych.
W przygotowaniu s kolejne tonjy:
ity budynkw. Podstawy pi
niowe, instalacje
W am 1
'
IS B N
8 3 -2 1 3 -4 3 3 4 -1
N
CD I
CD I
334
Budownictwo
oglne
tom 1
materiay
i wyroby
budowlane
Autorzy
dr. hab. in. Wojciech Grabowski, prof. PP - rozdz. 2

dr hab. in. Jzef Jasiczak, prof. PP - rozdz. 5, 7
dr in. Jacek Katzer - rozdz. 9
mgr in. Iwona Lipczyska - rozdz. 1
dr in. Zdzisaw Lis - rozdz. 10
dr in. Lesaw Macieik - rozdz. 9
mgr in. Grzegorz Maliszewski - rozdz. 13
dr hab. in. Andrzej Maasiewicz, prof. PG - rozdz. 3
dr in. Pawe Mieczkowski - rozdz. 8, 12
prof, dr hab. in. Jerzy Piasta - rozdz. 6
dr hab. in. Wojciech Piasta, prof. Pk - rozdz. 6
dr in. Piotr Rapp - rozdz. 10
dr in. Adam Romanowski - rozdz. 13
mgr in. Teresa Kuciska - rozdz. 8
mgr in. Tomasz Rudnicki - rozdz. 11
prof, dr hab. in. Bogusaw Stefaczyk - rozdz. 1, 11, 12
dr hab. in. Wadysaw Szaflik, prof. PS - rozdz. 14
prof, dr in. Bronisaw Weryski - rozdz. 4
Budownictwo
oglne
tom 1
materiay
i wyroby
budowlane
praca zbiorowa pod kierunkiem

prof. dr. hab. in. Bogusawa Stefaczyka
ARKADY
Opiniodawcy
prof. dr hab. in. Jan Maolepszy
prof, dr hab. in. Jerzy Piat
Redaktor naukowy
Maria Siarkiewicz
Opracowanie techniczne
Iwona Malicka
Projekt okadki
Barbara Godzisz
Korekta
Maria Witczak
Copyright by Wydawnictwo Arkady Sp. z o.o., Warszawa 2005

Wszelkie prawa zastrzeone
Kopiowanie lub reprodukowanie jakiegokolwiek fragmentu tej ksiki
wymaga pisemnej zgody wydawcy
Ksika dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
ISBN 83-213-4334-1
Spis rozdziaw
Przedmowa .................................................................................................... 7
Wstp ............................................................................................................. 9
Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych ... 11
2 Naturalne materiay kamienne ...................................................... 87

3
Ceramika budowlana ..................................................................... 157
Mineralne spoiwa budowlane ........................................................ 241
5 Zaczyny i zaprawy budowlane ..................................................... 293

6 Beton zwyky, wysokowartociowy i specjalny............................ 331
7 Wyroby z zaczynw, zapraw i betonw ....................................... 433
8 Betony lekkie .................................................................................. 481
9 Szko budowlane .............................................................................. 549
10
Drewno i materiay drewnopochodne .......................................... 567
11
Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane .............. 653
12
Lepiszcza bitumiczne i wyroby z nich ........................................ 743
13
Metale i wyroby z metali .............................................................. 823
1 4 Materiay i wyroby instalacyjne oraz termoizolacyjne ............ 889
Przedmowa
Przekazujemy do rk Czytelnikw pierwsz cz piciotomowej monografii

pt. Budownictwo oglne, ktra zastpi wydawane w Arkadach w latach ubie
gych uznane dzieo pod tym samym tytuem autorstwa Profesora Wacawa enczykowskiego, wychowawcy kilku pokole inynierw. W wiadomoci studen
tw i absolwentw wyszych uczelni technicznych ksika ta pozostaje sztandaro
wym podrcznikiem z dziedziny budownictwa. Jednak upyw czasu i przemiany
w Polsce spowodoway, e Wydawnictwo stano przed dylematem - czy kolejny
raz nowelizowa dzieo Wacawa enczykowskiego, czy te przygotowa zupenie
nowe opracowanie.
W ostatnich kilkunastu latach - podobnie jak we wszystkich dziedzinach go
spodarki - take w budownictwie nastpiy fundamentalne przeobraenia; zmia
nie ulegy przepisy prawne i normy, zasady organizacji budowy i sposb realizacji
obiektw budowlanych, asortyment materiaw budowlanych, finansowanie i wy
cena robt. Przeksztacenia dokonuj si nadal, co wie si z trwajcym cay
czas procesem transformacji spoeczno-gospodarczej kraju oraz potrzeb dosto
sowania polskich przepisw do obowizujcych w Unii Europejskiej.
Biorc pod uwag te okolicznoci, Wydawnictwo Arkady zadanie napisania
nowej piciotomowej monografii pt. Budownictwo oglne powierzyo uznanym
specjalistom z kilku orodkw akademickich w Polsce.
W przygotowaniu pierwszego tomu, powiconego materiaom i wyrobom bu
dowlanym, brao udzia osiemnastu Autorw. Koordynacji caoci prac zwiza
nych z jego opracowaniem podj si Profesor Bogusaw Stefaczyk z Politechniki
Szczeciskiej, ktry jest jednoczenie Autorem niektrych rozdziaw. Cay ze
sp autorski dooy wielu stara, eby wiedz zawart w tej ksice cechowaa
aktualno, cho wobec szybkiego tempa zmian nie byo to zadanie atwe.
Pragniemy serdecznie podzikowa wszystkim Autorom za twrczy wysiek
woony w przygotowanie poszczeglnych rozdziaw tego tomu, a Panu Profe
sorowi Bogusawowi Stefaczykowi za harmonijn wspprac i konsekwentne
realizowanie zaoe merytorycznych. Bardzo dzikujemy Recenzentom: Panu
Profesorowi Janowi Maolepszemu i Panu Profesorowi Jerzemu Piatowi, ktrych
cenne wskazwki przyczyniy si do udoskonalenia treci ksiki.
Warszawa, stycze 2005
Wydawnictwo Arkady
Wstp
Wprowadzanie nowych technik budowlanych i wzrastajce zapotrzebowanie na

materiay budowlane o coraz lepszych parametrach technicznych stawiaj nowe
wyzwania przed przemysem materiaw budowlanych, ktry sta si wan dzie
dzin gospodarki narodowej.
Obok wymaganej wysokiej jakoci i trwaoci materiaw, wan rol odgry
waj kryteria ekonomiczne. Wikszo materiaw i wyrobw budowlanych cha
rakteryzuje si znaczn objtoci i du mas, co wie si z niemaymi koszta
mi ich przewozu od zakadu, gdzie s produkowane, na plac budowy. Koszt tran
sportu na dalsze odlegoci niektrych popularnych (tradycyjnych) materiaw bu
dowlanych moe by wyszy ni ich cena. Dlatego powinno si, w miar moli
woci, stosowa materiay miejscowe, ktre wydobywa si lub produkuje w po
bliu wznoszonego obiektu (piasek, wir, gips, wapno, kamie naturalny, ceg).
W ostatnim czasie, obok przesanek ekonomicznych, due znaczenie w ocenie
przydatnoci danego produktu maj wzgldy ekologiczne, a zwaszcza oddzia
ywanie materiaw lub wyrobw budowlanych na zdrowie czowieka i rodo
wisko naturalne. Pod pojciem waciwoci ekologicznych materiaw budowla
nych rozumie si rwnie te cechy, ktre umoliwiaj ponowne ich zastosowanie
w budownictwie lub innych dziedzinach gospodarki bez szkody dla rodowiska
naturalnego (recykling). Najbardziej przydatne do wtrnej przerbki s materia
y nieorganiczne (metale, materiay skalne, beton, szko, ceramika) i niektre
organiczne (drewno, celuloza i jej pochodne), najtrudniej za jest przetwarza
wikszo tworzyw sztucznych.
W nowoczesnym budownictwie istotn rol odgrywaj wzgldy estetyczne.
Aby nada obiektom efektowny wygld, stosuje si coraz doskonalsze materia
y, m.in. tynkarskie i kamienne, lekkie obudowy z metalu, tworzyw sztucznych
i szka, elementy dekoracyjne, np. sztukatorskie.
Zaawansowane technologie produkcji wyrobw budowlanych, nowoczesne
techniki czenia poszczeglnych elementw podczas wznoszenia obiektw wy
magaj od inyniera budowlanego odpowiedniej wiedzy fachowej, studiowania
literatury przedmiotu.
W warunkach gospodarki wolnorynkowej, gdy dostp do rnorodnych ma
teriaw i wyrobw budowlanych produkowanych tak w kraju, jak i za granic
jest praktycznie nieograniczony, istnieje potrzeba zastosowania odpowiedniej ich
klasyfikacji. Mona zaproponowa dwa kryteria podziau.
10
Wstp
Pierwsze kryterium polega na grupowaniu materiaw i wyrobw wedug ich

przeznaczenia (np. murowe, cienne, dachowe, wykoczeniowe zewntrzne lub
wewntrzne, podogowe lub posadzkowe). Klasyfikacja ta jest jednak niedosko
naa, gdy np. do grupy materiaw dachowych zalicza si materiay o rnych
waciwociach, z rnych surowcw, otrzymywanych wg odmiennych technolo
gii (np. dachwki ceramiczne i blachy stalowe, dachwki na spoiwie mineralnym
i rulonowe materiay papowe na bazie bitumu lub tworzywa sztucznego). Jak
wida wymienione materiay nie maj wiele wsplnego zarwno ze wzgldu na
uyte surowce, jak i metody wytwarzania.
Drugim kryterium podziau moe by rodzaj surowca, z ktrego przygotowuje
si materia (wyrb) i przebieg procesu technologicznego przy jego wytwarzaniu
(produkcji). W ten sposb mona wyrni nastpujce grupy: naturalne mate
riay kamienne, ceramik, tworzywa sztuczne i wyroby z nich oraz inne.
Wyklucza si z tego rodzaju klasyfikacji grup materiaw do izolacji ciepl
nych, poniewa otrzymuje si je z rnych surowcw (organicznych, nieorganicz
nych), przy zastosowaniu odmiennych technologii, a maj one jednak duo cech
wsplnych: niewielk gsto objtociow, ma przewodno ciepln, dobr
termoizolacyjno.
Parametry, jakimi powinny odznacza si materiay i wyroby budowlane, s
okrelone w normach, przepisach resortowych oraz wymaganiach technicznych
ustalonych przez Instytut Techniki Budowlanej, a dotyczcych gwnie materia
w i wyrobw nowo wprowadzanych, w niewystarczajcym stopniu sprawdzo
nych w praktyce budowlanej. Badania laboratoryjne prowadzi nie tylko Instytut
Techniki Budowlanej, ale rwnie np. Instytut Badawczy Drg i Mostw, gw
nie w zakresie nowych wyrobw stosowanych w budownictwie komunikacyj
nym. S opracowane odpowiednie procedury dopuszczania nowych materiaw
do obrotu i stosowania w rnych dziaach budownictwa, a wydawane dokumenty
techniczno-prawne nosz nazw aprobat technicznych. Normy, ustalenia technicz
ne i aprobaty zawieraj dokadne dane materiau (wyrobu). Okrelone s w nich
take metody bada oraz warunki przechowywania i transportu.
W zwizku z wejciem Polski do Unii Europejskiej trwa proces dostosowywa
nia standardw krajowych do norm technicznych Wsplnoty i std w zestawach
norm zamieszczonych w kadym z rozdziaw ksiki obok symbolu PN-B 1
wystpuj symbole PN-EN 2 i PN-EN ISO3. Normy te wnosz istotn i now
wiedz uatwiajc podmiotom gospodarczym funkcjonowanie na rynku euro
pejskim w warunkach rosncej konkurencji.
Bogusaw Stefaczyk
1 Normy krajowe opracowane przez PKN (Polski Komitet Normalizacyjny).
2 Wiernie tumaczone normy europejskie EN.
3 Tumaczone normy midzynarodowe ISO (International Organization for Standardization).
Podstawowe waciwoci techniczne

materiaw budowlanych
Bogusaw Stefaczyk Iwona Lipczyska
1.1. Wybrane zagadnienia chemii b u d o w la n e j.................................................................................. 12

1.1.1. Rola inynierii materiaowej w technologii materiaw b u d ow lanych ................. 12
1.1.2. Podstawowe elementy budowy materii ........................................................................ 13
1.1.3. Wizania midzyatomowe i m idzyczsteczkowe....................................................... 16
1.1.4. Wiadomoci o wizaniach, strukturze i waciwociach podstawowych grup
materiaw budowlanych................................................................................................... 23
1.1.5. Podstawy krystalografii. Materiay k ry sta lic z n e .......................................................... 32
1.1.6. Regua faz w zastosowaniu do materiaw budowlanych......................................... 37
1.1.7. Zaburzenia strukturalne w materiaach budowlanych................................................47
1.1.8. Ukady dyspersyjne ..........................................................................................................55
1.2. Waciwoci fizyczne materiaw b udow lanych........................................................................62
1.3. Waciwoci mechaniczne materiaw budowlanych ..............................., ............................ 75
Wykaz literatury .........................................................................................................................................85
12
1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

1.1.1. Rola inynierii materiaowej w technologii
materiaw budowlanych
Uzdatnianie i uszlachetnianie materiaw, wprowadzanie dodatkw modyfiku
jcych, a take modernizacja produkcji wyrobw wymagaj zoonych proce
sw okrelanych mianem technologii materiaw. Dyscyplina naukowa, ktra
zajmuje si badaniem struktury materiaw oraz ulepszaniem ich i otrzymywa
niem nowych tworzyw o z gry zaoonych waciwociach, nosi nazw
inynierii materiaowej.
Gwny nacisk w tej dziedzinie nauki kadzie si na poszukiwanie zale
noci midzy fizycznymi lub mechanicznymi waciwociami materiaw a ich
struktur.
Okrelenie struktura jest tu uywane w najszerszym znaczeniu i obejmuje
struktur atomow, elektronow, krystaliczn, jak rwnie defekty tej struktury
wpywajce na rodzaj - a tym samym si (energi) - wiza, decydujcych
o waciwociach mechanicznych, fizycznych i chemicznych materiaw.
Inynieria materiaowa stanowi wic dziedzin interdyscyplinarn, ba
zujc m.in. na takich naukach podstawowych i stosowanych, jak: fizyka, che
mia, krystalografia z mineralogi (ze szczeglnym uwzgldnieniem reguy faz
oraz fizykochemii ukadw dyspersyjnych) i materiaoznawstwo budow
lane, z caym systemem bada i oceny waciwoci fizykomechanicznych ma
teriaw.
Inynieria materiaowa, gwnie przez badania podstawowe struktury mate
riaw1, okrela kierunki poszukiwa nowych materiaw konstrukcyjnych, a tak
e pomocniczych, tzw. wykoczeniowych. Zarwno pierwsze, jak i drugie maj
coraz mniej wsplnego z tradycyjnymi materiaami jedno-, dwu- czy trjskad
nikowymi (tradycyjnymi zaprawami, betonami cementowymi, ceramik tradycyj
n), a s zoonymi ukadami wieloskadnikowymi i wielofazowymi, zwanymi
kompozytami.
W tej prawie nieograniczonej grupie materiaw nie ma ju miejsca na po
dziay tradycyjne, czyli np. na materiay kruche (ceramika, beton, szko), ktrych
zakres sprystoci jest ograniczony przez pkanie, oraz plastyczne, ktrych za
kres sprystoci jest ograniczony przez odksztacenie plastyczne.
We wspomnianych wyej kompozytach na rwni z materiaami do tej po
ry uchodzcymi za kruche (takimi jak: materiay mineralne, beton) wyst
puj materiay lepko-plastyczne (np. ywice syntetyczne, bitumy, plastyfi
1 Budowa wewntrzna na poziomie atomw, jonw, elektronw.
13
katory wglowodorowe), przez co zacieraj si tradycyjne podziay klasy

fikacyjne.
W ten sposb utworzone kompozyty podczas eksploatacji ujawniaj swe ko
rzystne cechy: podane waciwoci mechaniczne, przy jednoczenie pewnej
skonnoci do deformacji i rozpraszania napre wewntrznych (waciwoci
relaksacyjne), co z kolei zmniejsza ich podatno na zmiany zmczeniowe i sta
rzeniowe.
1.1.2. Podstawowe elementy budowy materii

Istniej rnorodne materiay budowlane, ktrych waciwoci zmieniaj si
w bardzo szerokim zakresie. Wspln ich cech jest to, e s zbudowane z czstek
elementarnych.
Obecnie znanych jest ponad 200 takich czstek. W wikszoci przypad
kw czas ich istnienia jest bardzo krtki. Czstki te dzieli si na cztery grupy:
fotony, leptony, mezony i bariony.
Z punktu widzenia budowy materii istotne znaczenie maj tylko takie czstki,
ktre wchodz trwale w skad atomu i podczas wytwarzania czy destrukcji ma
teriaw budowlanych nie podlegaj adnym zmianom. Do takich czstek nale:
protony, neutrony i elektrony.
Wedug planetarnego, a wic klasycznego, modelu Bohra, atomy s zbudo
wane z nukleonw (protonw i neutronw) - czstek tworzcych jdro, oraz
elektronw - krcych wok jdra na cile okrelonych orbitach (a dokadniej
na tzw. orbitalach).
Dodatnie adunki wchodzcych w skad jdra protonw s zobojtnione przez
ujemne adunki elektronw otaczajcych jdro, tak wic atom jest elektrycznie
obojtny, a liczba protonw rwna liczbie elektronw nosi nazw liczby atomowej
Z (lub porzdkowej). Warto Z wyznacza wic adunek powoki elektronowej,
a take adunek jdra atomowego.
Liczba neutronw N znajdujcych si obok protonw Z w jdrze atomowym
nie wpywa na jego adunek, a jedynie na mas jdra. Cakowita liczba nukle
onw (liczba masowa A atomu) wyznaczajca mas jdra wynosi N + Z. Atomy
pierwiastkw o liczbie atomowej Z i liczbie masowej A oznacza si symbolem
P (gdzie P jest symbolem danego pierwiastka).
Jdro atomowe zbudowane z czstek dodatnich (protonw) i obojtnych (neu
tronw) istnieje wbrew prawu o odpychaniu adunkw jednoimiennych.
Prawdopodobnie wynika to z faktu, e nukleony w jdrze atomu nie s trwa
ymi czstkami, lecz ulegaj cigej przemianie proton => neutron z udziaem
czstki elementarnej, tzw. mezonu n. Istniej trzy rodzaje takich mezonw 7t,
14
Przebieg podanych reakcji odbywa si z du czstotliwoci (10 24/s) wg

schematu
P -> N + n +
i
N -J C -+ P
gdzie: P - proton,
N - neutron.
Wedug teorii Bohra, elektrony otaczajce jdro atomu kr po koowych
orbitach. Sommerfeld zmodyfikowa model Bohra, wprowadzajc zamiast orbit
koowych orbity eliptyczne (rys. 1.1). W przypadku powstaego w ten sposb
modelu atomu odnosi si wraenie, jakby rozmieszczenie elektronw i orbit byo
cile sprecyzowane.
Rysunek 1.1. Orbity elektronowe

wg Sommerfelda [4]
Wedug teorii Heisenberga, zarwno pooenia elektronu na orbicie, jak i jego

energii nie mona okreli dokadnie, poniewa elektrony mog zachowywa si
jak czstki materialne albo jak fale elektromagnetyczne.
Ostatnio stacjonarne orbity (koowe i eliptyczne), po ktrych pdz elektro
ny, zostay zastpione obliczonymi (z duym prawdopodobiestwem) kanaa
mi poruszania si chmury elektronowej. Kady z elektronw znajdujcych si
w chmurze ma jednake wasny (niepowtarzalny) zasb energii, ktry wynika
z pooenia jego w stosunku do jdra atomu.
Do opisu stanu energetycznego tych elektronw su dwie liczby kwanto
we: gwna i poboczna. Gwna liczba kwantowa (oznaczana przez ) okrela
oglnie stan energetyczny elektronu w atomie i moe przybiera wartoci ca
kowitych liczb dodatnich ( = 1 ,2 ,3 ,4 ,5 , 6 ,7 ,...) . Szacuje ona w przyblieniu
odlego elektronu od jdra. Najbliej jdra atomu znajduje si powoka o liczbie
kwantowej n = 1, elektrony na niej krce charakteryzuj si rwnie najnisz
energi.
Gwna liczba kwantowa wskazuje rwnoczenie na liczb podpowok w po
woce. Zatem w powoce drugiej s dwie podpowoki, w trzeciej trzy itd. Podpowoki oznacza si symbolami literowymi s, p, d, / , g, h, i.
15
Stosujc formu 2n2, mona obliczy maksymaln liczb elektronw w danej

powoce, na przykad w powoce pierwszej (n = 1) mog przebywa maksymalnie
2 elektrony, w drugiej {n = 2 ) 8 , trzeciej {n = 3) 18 itd.
Konfiguracje elektronow pierwiastkw najczciej wystpujcych w materia
ach budowlanych przedstawia tabl. 1. 1.
Tablica 1.1. Konfiguracja elektronowa wybranych pierwiastkw chemicznych
z
1
8
11
12
13
14
19
20
Symbol
pierwiastka
H
0
Na
Mg
Al
Si
K
Ca
Powoka i podpowoki
1s
1
2
2
2
2
2
2
2
2s 2p
2
2
2
2
2
2
2
4
6
6
6
6
6
6
3s 3p
1
2
2
2
2
2
1
2
6
6
3d
4s 4p
4d 4 /
1
2
Posikujc si tabl. 1.1, konfiguracj elektronow np. sodu (Na) o liczbie

atomowej Z = 11 przedstawia si nastpujco:
11 Na - \s22s22p63sl
W przypadku atomu sodu powok wartociowoci jest powoka trzecia z jed
nym elektronem w podpowoce s (3J1), podobnie jak powoka czwarta w atomie
potasu (4S1). Obydwa pierwiastki ze wzgldu na konfiguracje elektronow ostat
niej podpowoki s nale do pierwszej grupy ukadu okresowego i charakteryzuj
si podobnymi waciwociami chemicznymi.
Na podstawie pobienej nawet analizy konfiguracji elektronowej pierwiastkw
chemicznych mona doj do wniosku, e ich waciwoci chemiczne zale od
liczby elektronw wartociowoci (walencyjnych).
Wartociowoci nazywa si liczb elektronw atomw biorcych udzia
w tworzeniu wiza midzyatomowych. Wartociowo jest zwykle okrelona
liczb elektronw w zewntrznych podpowokach (s, p ), na przykad:
tlen (O) \s22s22pA\ wartociowo = 6
krzem (Si) 1 2^22/?63^23/>2; wartociowo = 4
magnez (Mg) ls22s22p63s2; wartociowo = 2
Pierwiastki majce w powoce zewntrznej 8 elektronw (s2p 6), do ktrych
nale (z wyjtkiem helu) wszystkie gazy szlachetne, s nieaktywne chemicznie.
16
Zachowania chemiczne pozostaych pierwiastkw mona wyjani, opierajc si

na deniu do uzyskania 8-elektronowej zewntrznej powoki, tzw. oktetu.
Sd o strukturze elektronowej
ls22s22p6l s l
ma jeden elektron na powoce zewntrznej i chtnie go oddaje, aby oprni
powok 3 i uzyska oktet w powoce 2.
Natura wiza midzy atomami i zachowanie chemiczne sodu zale od me
chanizmu oddziaywania jednego elektronu z elektronami ssiednich atomw.
Tlen o konfiguracji elektronowej
ls22s22p
bdzie dy w reakcjach chemicznych do zapenienia podpowoki (p) w drugiej
powoce elektronowej przez przyczenie dwch elektronw.
Atomy majce w zewntrznej powoce mao elektronw (1,2,3), jak np. atom
Na, Mg, Al., atwo uzyskuj trwa konfiguracj elektronow zewntrznej powoki
przez pozbywanie si tych niewielu elektronw.
Pierwiastkom majcym w zewntrznej powoce liczb elektronw blisk 8
(np. atom tlenu) jest natomiast atwiej uzyska stabiln konfiguracje elektronow
przez przyjcie dwch elektronw do podpowoki (/?).
Utrata lub uzyskanie przez jaki atom elektronu lub elektronw s nazywane
jonizacj. Atomy oddajce elektrony s nazywane elektrododatnimi, przyjmujce
elektroujemnymi. Podstaw wiza midzy atomami jest sposb, w jaki atomy
uzyskuj stabiln 8 -elektronow konfiguracj zewntrznej powoki.
W tym celu podczas tworzenia wizania atomy oddaj, pobieraj lub uwsplniaj elektrony.
1.1.3. Wizania midzyatomowe i midzyczsteczkowe

Siy dziaajce midzy atomami zblionymi do siebie na odpowiednie odlegoci
mona podzieli w oglnoci na:
siy wynikajce z wdrwki elektronw i ewentualnej ich wymiany miedzy
ssiadujcymi atomami (midzyatomowe).
siy, ktrych wystpowanie nie jest zwizane z wymian elektronw, np. siy
van der Waalsa (midzyczsteczkowe).
Wymienione rodzaje wiza rni si wydatnie energi: wizania midzy
atomowe (I rzdu) charakteryzuj si wysok energi (250-1000 kJ/mol), nato
miast wizania midzyczsteczkowe (II rzdu) s sabsze, a ich energia waha si
w granicach 4-40 kJ/mol.
17
W pierwszym przypadku podatno do czenia, czyli reakcji chemicznych,

maj atomy z nie zapenion powok zewntrzn elektronami, a zwaszcza takie,
w ktrych elektrony nie wystpuj w dubletach. Jest to zgodne z regu wiza
walencyjnych VB (Valence Bond), wg ktrej atomy mog utworzy czsteczk,
gdy dysponuj elektronami o rnych spinach (przeciwnie skierowanym ruchu
obrotowym dokoa wasnej osi).
Z punktu widzenia energetycznego czenie atomw w czsteczki przebiega
na zasadzie zmniejszania energii swobodnej i w konsekwencji uzyskania przez
t czsteczk bardziej trwaej konfiguracji, zgodnie z nierwnoci
(E a +
gdzie:
osobno > (E a + E B)'razem
energia atomu A,
- energia atomu B.
E Eg
Uoglniajc, midzy atomami dziaaj siy dwojakiego rodzaju: przycigajce,

ktre utrzymuj atomy w postaci spjnej grupy, oraz odpychajce, przeciwdziaa
jce zbytniemu zblianiu si tych atomw. Siy te utrzymuj atomy w okrelonej
odlegoci od siebie, ale przy zbyt maych odlegociach siy odpychajce s
wiksze ni siy przycigajce (rys. 1.2 ).
Rysunek 1.2. Siy midzyatomowe (wg [15])
a'
18
W odlegoci a - d sia oddziaywania midzy atomami jest rwna 0, a ener

gia minimalna. Gdy atomy zbliaj si do siebie, odlego midzy nimi staje si
mniejsza ni a - d w pooeniu rwnowagi. Siy odpychajce zaczynaj odgrywa
decydujc rol i energia potencjalna szybko ronie. Gdy atomy oddalaj si od
siebie, odlego midzy nimi staje si wiksza ni w pooeniu rwnowagi, nie
co sabsze siy przycigajce zaczynaj przewaa i krzywa energii potencjalnej
znw ronie, ale znacznie wolniej.
Waciwoci spryste ciaa staego wykazuj wyrany zwizek z ksztatem
krzywych przedstawionych na rys. 1.2 .
Energi oddziaywa midzyatomowych ujmuje wzr
gdzie: b/ ( aa')n - energia odpychania,

c/(a a ')6 - energia przycigania,
b , c, n - stae empiryczne uwzgldniajce wartociowo jonw, adunek
elektronu i in.
Wizania atomowe (kowalencyjne, homeopolarne)

Wizanie atomowe polega na utworzeniu wsplnej pary elektronowej z dwch
atomw tego samego pierwiastka. Bior w nim udzia elektrony walencyjne, naj
bardziej peryferyjne w stosunku do jder pierwiastkw. Zgodnie z teori orbitali
molekularnych w tym momencie nastpuje nakadanie dwch orbitali i gsto
elektronowa wzrasta.
Podstawowym warunkiem tworzenia wiza kowalencyjnych s niesparowane
elektrony o przeciwnych spinach.
W czsteczkach takich pierwiastkw jak O 2, N 2 i innych powstaj wizania
wielokrotne:
(Tn ^
n ?)
5 N
s n
(N2)
W wizaniach wielokrotnych pierwsze jest najsilniejsze i oznacza si je ja

ko <7 , a nastpne it\, Ki itd. s coraz sabsze, poniewa zgrupowane elektrony
powoduj osabienie pola elektrycznego i energii kolejnych wiza.
Wizanie kowalencyjne w materiaach budowlanych prowadzi do duej opor
noci cieplnej i elektrycznej (poniewa nie ma tu wolnych elektronw) oraz do
braku plastycznoci.
Przykadem materiau o wizaniu kowalencyjnym jest diament, ktrego twar
do i temperatura topnienia (3500C) kwalifikuje do grupy najtwardszych ma
teriaw spotykanych w przyrodzie.
19
Przedstawiony powyej rodzaj wiza kowalencyjnych dotyczy czenia

dwch (lub wikszej liczby) atomw tego samego pierwiastka i takie wiza
nie nazywa si kowalencyjnym zwykym. Najczciej jednak w zwizkach che
micznych, a tym samym w materiaach budowlanych wystpuj mniej lub wicej
spolaryzowane wizania kowalencyjne. Jest to wynikiem tworzenia pary elek
tronowej (w pojedynczym wizaniu) z elektronw walencyjnych atomw dwch
rnych pierwiastkw (rnych pod wzgldem elektroujemnoci), na przykad:
+6
H- +
-ci:
-6
- h :ci: - h c i
W przypadku czsteczki HC1 wica para elektronowa przesunita jest od

wodoru do chloru bardziej elektroujemnego od wodoru, co w konsekwencji pro
wadzi do powstawania czsteczki spolaryzowanej elektrycznie, tzn. dipola, kt
rego moment mona wyrazi wzorem
( 1.2)
gdzie: \q\ - warto bezwzgldna adunku jednego bieguna, C,
/ - odlego midzy biegunami, m.
Wizania kowalencyjne spolaryzowane czsto wystpuj w materiaach bu
dowlanych na bazie spoiw nieorganicznych (cement, wapno, gips).
Wizania jonowe (elektrowalencyjne, heteropolarne)

Wizania jonowe powstaj pomidzy atomami rnych pierwiastkw rnicych
si elektroujemnoci. Najwiksze powinowactwo elektronowe (elektroujemno)
wykazuj pierwiastki, ktrych atomy maj powoki walencyjne wypenione nie
mal cakowicie (chlorowce - grupa VII A ukadu okresowego pierwiastkw).
Natomiast atomy z obsadzonymi w niewielkim stopniu powokami zewntrzny
mi atwiej pozbywaj si elektronw ni je przyjmuj (metale trzech pierwszych
grup ukadu okresowego). Mwi si wic, e metale maj ma elektroujemno
(albo s elektrododatnie), natomiast pierwiastki lece po prawej stronie ukadu
okresowego (z wyjtkiem gazw szlachetnych) maj du elektroujemno.
Mechanizm wizania jonowego polega na tym, e atom pierwiastka elektrododatniego oddaje elektron lub elektrony z powoki walencyjnej, natomiast atom
pierwiastka elektroujemnego przyjmuje uwolnione elektrony na swoj powok
walencyjn.
Reakcja taka przebiega wg schematu:
A + B A+ + B'
Kation Anion
20
Powstajce po tym przejciu kationy i aniony przycigaj si zgodnie z pra

wem Coulomba
gdzie: r = rK + rAy
rK - promie kationu, m,
r& - promie anionu, m,
qx - adunek kationu, C,
qA - adunek anionu, C,
e - staa dielektyczna orodka, C 2/(N*m2).
To wzajemne przyciganie nie moe spowodowa zbyt duego zblienia ato
mw, poniewa wwczas zaczynaj odpychajco oddziaywa elektrony znajdu
jce si w bliszych jdru powokach, jak rwnie same jdra.
Mona przyj, e bardzo wiele substancji nieorganicznych, a take pewna
liczba substancji organicznych, skada si z jonw tworzcych trjwymiarow
sie, czyli posiadajcych budow krystaliczn. W stanie krystalicznym substancji
o budowie jonowej jony dodatnie s otoczone jonami ujemnymi, i odwrotnie.
Ilo jednego rodzaju jonw przypadajcych na drugi rodzaj jonw zaley od
stosunku tk /ta i nosi nazw liczby koordynacyjnej, ktra moe wynosi 2, 3, 4,
6, 8, 12.
Zwizki krystaliczne o wizaniach jonowych nosz nazw krysztaw jono
wych i odgrywaj wan rol w materiaach budowlanych. Tego typu materiay s
bardzo twarde oraz charakteryzuj si wysokimi temperaturami topnienia i wrze
nia. W stanie staym s zymi przewodnikami prdu elektrycznego i ciepa, na
tomiast w stanie stopionym i w roztworach przewodz prd elektryczny. Dobrze
rozpuszczaj si w rozpuszczalnikach charakteryzujcych si wysok polarnoci,
takich jak woda.
Wizania metaliczne
W metalach istnieje specyficzny rodzaj wiza midzyatomowych (chemicznych),
polegajcy na tym, e atomy metalu przekazuj swoje najbardziej zewntrz
ne elektrony (elektrony wartociowoci) do przestrzeni midzywzowych siat
ki krystalicznej metalu, w wyniku czego tworzy si chmura elektronowa albo
gaz elektronowy. W tych warunkach cechy mechaniczne metalu zale od si
przycigania, jakie dziaaj midzy elektronami a jonami dodatnimi usytuowany
mi w wzach sieci krystalicznej.
Wolne elektrony w postaci chmury elektronowej s odpowiedzialne za prze
wodnictwo prdu elektrycznego i ciepa, zgodnie z regu
X
21
gdzie: X - wspczynnik przewodnictwa cieplnego, W/(m-K),

K - wspczynnik przewodnictwa elektrycznego, l/(-m),
T - temperatura absolutna, K.
Wynikiem wizania metalicznego jest dua wytrzymao materiau (metalu
lub stopu) przy istnieniu defektw struktury, wyrana podatno do odksztace
plastycznych, skonno do wykazywania zjawiska fotoelektrycznego i nieprzezroczystoci.
Metalami w oglnoci s takie pierwiastki, ktre w swych zewntrznych pas
mach energetycznych maj tylko niewielkie liczby elektronw, natomiast bardzo
du liczb pustych orbitali; np. mied (Cu) ma na orbitalu wartociowoci jeden
elektron.
Izolatorami z kolei s takie pierwiastki lub zwizki chemiczne, w ktrych
wystpuje cakowite wypenienie elektronami ich zewntrznych orbitali, a odle
goci midzy dozwolonymi pasmami energetycznymi s bardzo due.
Pprzewodniki zajmuj pozycje poredni; odlegoci midzy dozwolonymi
pasmami energetycznymi s wiksze ni w metalach, a mniejsze ni w izolato
rach, i dostateczne pobudzenie energetyczne (jak ciepo, napromieniowanie) po
woduje w nich przepyw prdu elektrycznego. W przypadku przejcia na wyszy
poziom energetyczny elektron przemieszcza si do pasma przewodnictwa i pozo
stawia luk w pamie, z ktrego si oderwa, stwarzajc w ten sposb warunki
do przepywu innych elektronw.
Wizania midzyczsteczkowe (van der Waalsa)

Wrd wiza midzyczsteczkowych rozrnia si wizanie van der Waalsa
i wizanie wodorowe (protonowe). W obydwu przypadkach nie wchodzi w gr
uwsplnienie (wizanie kowalencyjne) ani wymiana (wizanie jonowe) elektro
nw, natomiast charakter tych wiza wynika z si przycigania lub odpychania
elektrostatycznego.
Siy van der Waalsa wystpuj np. midzy atomami lub czsteczkami ww
czas, gdy podczas zblienia ich do siebie tworz si swoiste dipole w nastpstwie
wzajemnego oddziaywania chmur elektronowych i adunkw jder atomowych.
Oddziaywanie midzy powstajcymi dipolami prowadzi do pojawiania si si
y, ktra jest skadow przycigajc w wizaniu van der Waalsa. Opisane oddzia
ywanie ulega ponadto wzmocnieniu na skutek tego, e obecno dipola w jednym
atomie (lub czsteczce) sprzyja pojawieniu si dipola indukowanego w atomie
ssiednim. Skadowa odpychajca wystpuje wtedy, kiedy odlego midzy ato
mami jest tak maa, e ich chmury elektronowe zachodz na siebie.
Siy wizania van der Waalsa s tym wiksze, im wiksza jest zdolno atomu
do polaryzacji, czyli im atwiej rozmieszczenie elektronw wok jdra staje
si niesymetryczne. Zdolno do polaryzacji zwiksza si ze wzrostem liczby
22
atomowej pierwiastka. Siy van der Waalsa szybko malej wraz ze wzrostem
odlegoci midzyczsteczkowych, zgodnie z zalenoci
gdzie: F - sia, N,
r - odlego midzy jdrami poszczeglnych czsteczek, m,
n - wykadnik potgowy.
W przypadku oddziaywania jon-jon n = 2, jon-dipol n = 3, dipol-dipol
n = 4, jon-dipol indukowany n = 5, dipol-dipol indukowany n = 6 .
Siy van der Waalsa wzrastaj wraz ze wzrostem cinienia i malej ze wzro
stem temperatury, co wynika ze zwikszania si energii wewntrznej materii na
poziomie atomw, czsteczek, jonw.
Siy van der Waalsa s niezwykle powszechne. Dziaaj we wszystkich sta
nach skupienia materii i na pograniczu stanu skupienia (np. przytrzymywanie
lakieru przez powierzchni metalu, wizanie w tzw. laminatach wkna szkla
nego i ywicy epoksydowej, przyczepno bitumu do kruszywa w kompozytach
drogowych).
Ten rodzaj oddziaywa midzyczsteczkowych decyduje o waciwociach
mechanicznych materiaw. Tak jest szczeglnie w przypadku duych makromoleku (np. ywic syntetycznych), w ktrych sumaryczne siy van der Waalsa
przekraczaj siy midzyatomowe (kowalencyjne), np. w acuchach wglowo
dorowych. Wwczas wytrzymao takiego materiau okrela energia wizania
kowalencyjnego jako mniejsza.
Wizania wodorowe (protonowe)

Specjaln odmian si van der Waalsa jest tzw. wizanie wodorowe, czsto zwa
ne mostkiem wodorowym. Rwnie ten rodzaj wizania ma charakter elektro
statyczny. Proton nalecy do jednej czsteczki moe dziaa silnie polaryzujco na elektron atomu elektroujemnego drugiej czsteczki, przycigajc go do
siebie.
Wizanie protonowe wystpuje wwczas, gdy wodr wie si z innym ato
mem X, np. fluorem (F), tlenem (O), azotem (N) lub chlorem (Cl), w taki sposb,
e wizanie X -H (chocia kowalencyjne) jest wyranie polarne, a atom wodo
ru (H) ma adunek dodatni. Atom ten moe oddziaywa z innymi atomami
ujemnymi, a wic bogatym w elektrony atomem Y, tworzc wizanie wodorowe,
co zapisuje si w sposb nastpujcy:
X - H -------Y
/./.
Wybrane zagadnienia chemii budowlanej
23
Uwaa si, e typowe wizanie wodorowe jest uwarunkowane gwnie przy

ciganiem elektrostatycznym miedzy H a Y. Klasycznymi przykadami substancji,
w ktrych wystpuj wizania wodorowe, s amoniak (NH 3), woda (H 2O), fluoro
wodr (HF). Substancje te wykazuj anormalnie wysokie temperatury wrzenia,
wskazujce na asocjacj tych czstek w fazie ciekej. Reakcje powstawania wspo
mnianych asocjatw z pojedynczych czsteczek na przykadzie wody ilustruje
schemat:
H - O + H - O + H - O -------------H - O H - O - - H - O
I
I
I
I
I
I
H
H
H
H
H
H
Pojedyncze czsteczki wody
Makromolekua wody zasocjowanej
Za asocjacj wyej wymienionych substancji, jako bezporedniego efektu wy

stpowania wizania wodorowego, przemawiaj rwnie takie waciwoci fizycz
ne, jak: ciepo parowania, ciepo topnienia, ciepo waciwe, gsto, twardo,
napicie powierzchniowe, lepko i adhezja.
Wizanie wodorowe jest sabsze od kowalencyjnego i jonowego, lecz silniej
sze od wizania van der Waalsa. Rwnie istniej rnice w dugoci rnych
rodzajw wiza, np. midzy tlenem a wodorem wizanie kowalencyjne wynosi
1 10- 10m, wodorowe - 1,76- 10- l 0m, natomiast van der Waalsa - 2,6- 10- 10m.
Wizanie wodorowe wystpuje rwnie w zwizkach organicznych, a zwasz
cza takich, ktre w swoim skadzie zawieraj takie grupy funkcyjne, jak -O H
i -COOH.
Reasumujc mona stwierdzi, e siy midzyczsteczkowe zwaszcza typu
protonowego wywieraj decydujcy wpyw na ksztatowanie wytrzymaoci mo
dych zaczynw cementowych, gipsowych i wapiennych, formowanie wyrobw
ceramicznych z materiaw ilastych i odgrywaj du rol w ukadach biologicz
nych.
1.1.4. Wiadomoci o wizaniach, strukturze i waciwociach

podstawowych grup materiaw budowlanych
Jak wiadomo, od waciwoci mechanicznych materiau zaley jego reakcja na
obcienia lub odksztacenia. Reakcj materiau na obcienia jest odksztacenie
spryste, elastyczne lub plastyczne (nie zanikajce po odcieniu) lub pknicie.
Odksztacenie spryste zanika po odcieniu, poniewa wynika ono z odkszta
cenia wiza midzy atomami.
Maksymalne odksztacenia spryste w metalach osigaj ok. 0,1%, zanim
pojawi si odksztacenie plastyczne, a w przypadku wikszoci innych materiaw
ok. 0 , 1% przed zerwaniem.
24
Niektre wielkoczsteczkowe polimery wykazuj inny typ odksztace spr

ystych, zawdziczajc je obrotowi (dokoa osi) wiza kowalencyjnych czcych
gwnie atomy wgla w acuchu. Odksztacenie to, okrelane mianem wysokoelastycznego, moe osign warto ok. 500%.
Odksztacenie plastyczne jest definiowane jako odksztacenie, ktre nie zani
ka po odcieniu. Wynika to gwnie z wzajemnego polizgu paszczyzn siecio
wych obsadzonych atomami. Proces ten zachodzi niejednokrotnie przez defekty
sieciowe zwane dyslokacjami w materiaach o strukturze krystalicznej i makro
molekularni w materiaach bezpostaciowych.
Maksymalne odksztacenia plastyczne rni si bardzo w zalenoci od ro
dzaju materiau. Wynika to gwnie z rodzaju wiza wewntrzczsteczkowych
i midzyczsteczkowych.
Metale pod tym wzgldem zasuguj na uwag, poniewa wykazuj du zdol
no do odksztace plastycznych, nawet do 100% podczas rozcigania. Materiay
ceramiczne, jako ukady polikrystaliczne, wykazuj niewielkie odksztacenia pla
styczne lub ich brak. W szkach i polimerach o budowie bezpostaciowej odkszta
cenie plastyczne zaley od temperatury i wielkoci obcienia; w podwyszonych
temperaturach odksztacenia s due, w niskich temperaturach materiay te pod
wpywem obcie podlegaj spkaniom.
Zatem ze wzgldu na waciwoci mechaniczne materiay budowlane mo
na podzieli na dwie grupy: plastyczne i kruche. Duy wpyw na zakcenia
przedoonej klasyfikacji moe mie temperatura i szybko przykadanego ob
cienia.
Metale
Metale charakteryzuj si wizaniem metalicznym. Elektrony walencyjne metali,
tworzc gaz elektronowy, poruszaj si swobodnie midzy jonami (rys. 1.3 ).
Rysunek 1.3. Schemat budowy sieci

metalu [16]
1 - jon metalu, 2 - elektron
Elektrony swobodne znajdujce si midzy dodatnimi jonami rwnowa wy

stpujce midzy nimi siy odpychania, obniajc rwnoczenie wasn energi
potencjaln, co determinuje siy wizania i wystpowanie charakterystycznych
waciwoci:
duej przewodnoci cieplnej i elektrycznej,
7. /. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej
25
plastycznoci,
duej wytrzymaoci przy istnieniu defektw.
Zdolno elektronw swobodnych do pochaniania energii promieniowania
0 dowolnej dugoci fali jest z kolei przyczyn nieprzezroczystoci wszystkich
metali. Podobnie emisja tej energii wpywa na wspczynnik odbicia, jakim cha
rakteryzuj si powierzchnie metaliczne.
Metale majce zastosowanie jako materiay konstrukcyjne to przede wszyst
kim stopy elaza w postaci eliwa, staliwa, stali wglowych, stali stopowych.
Zdolno materiaw metalicznych do odksztace plastycznych przed pkniciem
jest cenn ich cech, chocia materiay konstrukcyjne pracuj zwykle w zakresie
odksztace sprystych.
Umoliwia to bezpieczn eksploatacj konstrukcji metalowych, poniewa
wspczynnik bezpieczestwa (stosunek granicy plastycznoci do naprenia do
puszczalnego) moe by duo mniejszy ni w materiaach kruchych (ceramika,
beton cementowy), bowiem energia sprysta zuyta na plastyczne pynicie za
pobiega zbyt gwatownemu spitrzeniu napre.
Materiay ceramiczne
Materiay ceramiczne s to materiay nieorganiczne (w odrnieniu od materiaw
na bazie wgla) o wizaniach jonowych i kowalencyjnych.
Wizanie jonowe, jak wiadomo, polega na przeniesieniu jednego elektronu
lub grupy elektronw walencyjnych z jednego atomu na drugi. Musz to by
zatem rne atomy. W wyniku przesuni elektronowych atomy uzyskuj trwa
konfiguracj, a jednoczenie staj si jonami dodatnimi i ujemnymi.
Wizanie kowalencyjne polega na przekazaniu z poszczeglnych atomw jed
nego elektronu lub grupy elektronw do utworzenia uwsplnionej (lub uwsplnionych w przypadku wizania wielokrotnego) pary elektronw walencyjnych.
Do grupy materiaw ceramicznych nale:
ceramika tradycyjna,
szko,
cermetale (spieki ceramiczno-metalowe).
Wymienione materiay czsto obok fazy o strukturze krystalicznej wykazu
j spory udzia fazy szklistej, bezpostaciowej. Waciwoci fizyczne i chemicz
ne materiaw ceramicznych s wynikiem obecnoci wiza midzyatomowych
1 struktury krystalicznej (polikrystalicznej). Do charakterystycznych ich waci
woci nale nastpujce:
brak przewodnictwa elektrycznego i ograniczona przewodno cieplna (ze
wzgldu na brak wolnych elektronw),
wysoka temperatura topnienia i dua odporno chemiczna (ze wzgldu na
du trwao wiza),
26
brak plastycznoci, dua twardo, wysoka wytrzymao na ciskanie (wi

zania kowalencyjne midzy okrelonymi atomami s bardzo trwae, co prze
ciwdziaa dyslokacjom),
maa wytrzymao na rozciganie (ze wzgldu na negatywne oddziaywanie
mikropkni).
Waciwoci mechaniczne materiaw ceramicznych wyranie rni si od
waciwoci metali. Szczeglnie wyrniajc cech metali jest ich zdolno do
odksztace plastycznych, nawet przy maych napreniach. W materiaach ce
ramicznych, ze wzgldu na wizania kowalencyjne i struktur polikrystaliczn,
dyslokacje s ograniczone, a jeli zachodz, to pod wpywem duych napre.
W odniesieniu do wielkoci makroskopowych mona wykaza, e dyslokacja
w materiaach jest funkcj stosunku G /K , gdzie G jest moduem sprystoci
postaciowej wyraonym w Pa, K za moduem sprystoci objtociowej w Pa.
Dyslokacj wyraa si wzorem
gdzie v - wspczynnik Poissona.

Dla metali v wynosi ok. 0,3 i G /K = 0,37, podczas gdy dla ceramiki v =
0,1 i G /K = 1. Im stosunek G /K jest mniejszy, tym odksztacenie plastyczne
materiau jest wiksze. Dlatego granica plastycznoci, przy ktrej maj miejsce
dyslokacje, jest o wiele wiksza w przypadku materiaw ceramicznych ni metali
i zblia si do napre rozrywajcych.
Tak wic materiay ceramiczne o wizaniach kowalencyjnych, jak rwnie
jonowych s kruche zarwno w postaci pojedynczych krysztaw, jak i w formie
polikrystalicznej.
Oddzielnym problemem jest zachowanie si ceramiki i metali przy skoko
wych zmianach temperatury (udar cieplny). Metale ze wzgldu gwnie na struk
tur regularn wykazuj takie waciwoci cieplne jak ciaa izotropowe i nie s
wraliwe na udar cieplny, natomiast materiay ceramiczne krystalizuj w innych
ukadach krystalograficznych i std wykazuj anizotropowo, a take czsto nie
s odporne na udar cieplny.
Mona to rwnie uzasadni na podstawie waciwoci fizycznych.
Tak wic odksztacenie cieplne:
materiaw ceramicznych
(1.7)
metali
<7r A
Ea
( 1.8)
/./.
gdzie: a <Tr X E -
27
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, 1/K,

naprenia rozrywajce, Pa,
wspczynnik przewodnoci cieplnej, W/(m-K),
modu Younga, Pa.
Metale wykazuj dobr odporno na udar cieplny, poniewa X jest due, a E

stosunkowo mae, natomiast w przypadku materiaw ceramicznych wystpuje
najczciej zaleno odwrotna.
Niekiedy do grupy materiaw ceramicznych kwalifikuje si szka, cermentale i beton cementowy. Ten ostatni zalicza si do materiaw ceramicznych ze
wzgldu na zblione do tradycyjnej ceramiki surowce i wysokotemperatu
rowe technologie wytwarzania klinkieru cementowego w piecach obrotowych.
Przynaleno betonu cementowego do tej grupy materiaw uzasadnia rw
nie wewntrzatomowy charakter wiza i krystaliczno-bezpostaciowa
struktura.
Szka stanowi rwnie mieszanin tlenkw, lecz w przeciwiestwie do ma
teriaw ceramicznych s bardziej bezpostaciowe ni krystaliczne. Pomimo tych
rnic maj rwnie zblione waciwoci, takie jak dua krucho w normalnej
temperaturze i mae przewodnictwo cieplne.
Szka zalicza si do materiaw nieorganicznych, ktrych stan fizyczny jest
poredni midzy stanem ciekym i staym.
W przeciwiestwie do cia staych, ktre s krystaliczne, szka nie s krysta
liczne, lecz amorficzne (bezpostaciowe).
Z drugiej strony, szka mona odrni od cieczy przechodzonej ze wzgldu
na stopie uporzdkowania atomw, co ilustruje ponisze zestawienie.
Ciao slae o stru
kturze krystalicznej
Uporzdkowanie
cakowite
Szko
Ciecz przechodzona
najblisze atomy uporzdkowane, ato

my oddalone nieuporzdkowane (tzw.
uporzdkowanie bliskiego zasigu)
najblisze atomy nieupo

rzdkowane
Waciwoci fizykomechaniczne szkie s nastpujce:

przezroczysto dla wiata widzialnego - brak struktury krystalicznej, w cza
sie studzenia tworzenie si skaz oraz pustych miejsc o dugoci zblionej do
dugoci fali wietlnej,
charakterystyczne waciwoci mechaniczne zwizane z szybkoci przyoe
nia obcienia:
w przypadku szybko wzrastajcych obcie i temperatury otoczenia szka
zachowuj si zgodnie z prawem Hookea
o = Ee
(1.9)
28

gdzie: a - naprenie, Pa,
e - odksztacenie,
E - modu Younga, Pa,
w przypadku powolnych obcie szka zachowuj si jak ciecz newtonowska,

zgodnie z rwnaniem
de
(T = ? 7 (1.10)
gdzie: o - naprenie, Pa,
T] - lepko, Pa s,
d s /d t - szybko pezania, l/s.
Z podobiestwa szkie do cieczy newtonowskich, zwaszcza w podwyszonej
temperaturze, wynika istotna ich cecha technologiczna polegajca na moliwoci
ich wycigania bez przewe.
Z uwagi na rodzaj wiza (gwnie jonowe) w normalnej temperaturze szko
jest kruche, a wraz z jej wzrostem przechodzi w stan plastyczny (rys. 1.4), umo-
Rysunek 1.4. Krzywe zalenoci lepkoci od temperatury dla rnych rodzajw szkie (wg [15])
1 - szko okienne (Si02 - 71-73%, Na20 - 12-14%, CaO - 10-12%, MgO - l^% , A120 3 - 0,5-1,5%),
2 - szkto oowiowe (Si02 - 35%, K20 - 7,2%, PbO - 58%), 3 - lepko w temperaturze odksztacenia,
4 - lepko w temperaturze odprenia, 5 - lepko w temperaturze miknienia, 6 - lepko w temperaturze
obrbki
29
liwiajc wicie procesw technologicznych, takich jak: prasowanie, cignienie,

odprenie itp.
Cermetale to materiay, w ktrych czstki ceramiki krystalicznej s osadzone
w osnowie z metalu, najczciej w iloci 5-15% wagowych. Poniewa przewa
a skadnik metalowy, std ten rodzaj materiau naleaoby zakwalifikowa do
metali.
Odznaczajca si twardoci i udarnoci w wysokiej temperaturze ceramika
(drobnokrystaliczna i bez porw) usytuowana w osnowie metalowej stanowi ele
menty robocze w maszynach skrawajcych; osnowa metaliczna zapewnia sprawne
odprowadzenie ciepa z ceramicznego elementu skrawajcego i zabezpiecza go
przed przegrzaniem.
Pierwszym metalem, z ktrego wykonywao si narzdzia, bya stal wysokowglowa (0,6-1,4% C) zahartowana. Dobre efekty uzyskiwano przy sto
sowaniu cermetalu WC-Co (wglik wolframu w kobalcie). Poza wglikiem wol
framu w coraz wikszym zakresie korzysta si z innych wglikw (tytanu, talu,
chromomolibdenu) i ich mieszanin, cermetali na bazie trjtlenku glinu (AI2O 3):
AI2O 3 - Cr lub AI2O 3 - Cr - Mo.
Materiay polimerowe
Polimery wielkoczsteczkowe s to olbrzymie czsteczki powstae w wyniku po
czenia si za pomoc wiza kowalencyjnych wielu powtarzajcych si niewiel
kich ugrupowa atomw, zwanych jednostkami monomerycznymi (monomerami
lub merami).
Z punktu widzenia struktury mona polimery podzieli na cztery grupy: po
limery liniowe, rozgazione, nieznacznie usieciowane i silnie usieciowane, co
ilustruje rys. 1.5.
Polimery liniowe s zbudowane z monomerw, w ktrych atomy s poczo
ne w bardzo dugie acuchy (makroczsteczki) za pomoc silnych wiza ko
walencyjnych, natomiast poczenie midzy acuchami odbywa si przy udzia
le sabych si van der Waalsa. Polimery te w temperaturze pokojowej s albo
cakowicie bezpostaciowe, albo te czciowo krystaliczne, wykazujc w pew
nych obszarach prawidowy ukad acuchowy (rys. 1.5a). Ze wzgldu na dzia
anie sabych si van der Waalsa midzy acuchami, ten typ materiau polimerycznego przy podwyszaniu temperatury szybko miknie i przechodzi w stan
cieky.
Ta grupa polimerw jest podstaw polimerw termoplastycznych, czyli termoplastw, takich jak np. polietylen - PE, polichlorek winylu - PVC, polistyren
- PS.
Polimery silnie usieciowane lokuje si na drugim kocu szeregu typw struk
turalnych (rys. 1.5d). Jest to uwarunkowane tym, e wyjciowe monomery maj
30
Rysunek 1.5. Cztery podstawowe typy struktury polimeru [15]: a) liniowa z zaznaczonymi sche
matycznie kilkoma krystalitami, b) rozgaziona, c) z wizaniami poprzecznymi (nieznacznie usieciowana), d) silnie usieciowana
wicej ni dwa wizania aktywne (najczciej w postaci chemicznych grup funk

cyjnych: -O H , -COOH, -CH O , -N H 2 i innych), co prowadzi do utworzenia
makromolekuy dwulub trjwymiarowej.
Wizania kowalencyjne utrzymuj ca struktur tak mocno (rys. 1.5d), e
materiay te nie mikn przy ogrzewaniu. Stanowi one podstaw
polimerw termoutwardzalnych (np. ywic fenolowo-formaldehydowych - PF,
ywic mocznikowych - UF) i chemoutwardzalnych (np. ywic epoksydowych
- EP, niektrych ywic poliuretanowych - PUR, tzw. duroplastw).
Oglnie plastomery s to polimery, ktre pod wpywem napre wyka
zuj bardzo mae odksztacenie (mniejsze ni 1%) w temperaturze pokojowej,
poniewa ich temperatura przejcia z Teologicznego stanu sprysto-szklistego
w lepko-sprysty jest wysza ni temperatura pokojowa.
Polimery o maym stopniu usieciowania (rys. 1.5c) s to materiay, ktre
przy maych napreniach wykazuj due odksztacenia (do 1000 %), gdy ich
temperatura zeszklenia jest nisza od temperatury pokojowej. Polimery tego ty
pu nazywa si elastomerami (np. elastomery termoplastyczne - TPE, kauczuk
naturalny - NR).
Wpyw zmian temperatury na cechy mechaniczne (E, <7 ) strukturalnie rnych
polimerw bezpostaciowych (amorficznych) przedstawia rys. 1.6 . Jak wida, stan
fizyczny szklisty dzieli si na zakres szklisty kruchy i szklisty z wymuszon
elastycznoci, a temperatur rozgraniczajc te dwa podstany jest temperatura
kruchoci 7*.
31
elastycznoci
Rysunek 1.6. Stany fizyczne polimerw bezpostaciowych; zaleno moduu sprystoci wzdu
nej |o od temperatury przy staej prdkoci rozcigania v [15]
1 - polimery termoplastyczne, 2 - polimery o maym stopniu usieciowania (elastomery), 3 - polimery o duym
stopniu usieciowania (duroplasty), E\q - modu sprystoci wzdunej po 10 s obcienia, v - prdko
rozcigania (deformacji), a - naprenia przy rozciganiu, - odksztacenie, 7* - temperatura kruchoci,
Tg - temperatura zeszklenia, Tf - temperatura pynicia
W stanie szklistym kruchym odksztacenia s niewielkie i spryste (do

kilku procent), polimer spenia prawo Hookea, a warto moduu jest dua, do
chodzca maksymalnie do 109 Pa, Niektre polimery silnie usieciowane, np. y
wice fenolowo-formaldehydowe, epoksydowe, wystpuj jedynie w takim stanie
fizycznym.
W stanie szklistym z wymuszon elastycznoci polimery charakteryzuj
si duym moduem i wytrzymaoci, przy jednoczesnym wystpowaniu znacz
nych odksztace (ok. 20% wyduenia). Prbka polimeru wydua si w zwizku
z przesuwaniem si ssiednich acuchw powizanych wzajemnie sabymi siami
midzyczsteczkowymi (van der Waalsa).
Tak zachowuje si wikszo liniowych polimerw termoplastycznych, np.
polichlorek winylu, polistyren, ktrych zakres uytkowania znajduje si w obsza
rze szklistym.
W stanie lepko-sprystym nastpuje gwatowna zmiana waciwoci me
chanicznych (.E , er) i fizycznych wraz z temperatur. Jest to stan poredni midzy
32
stanem szklistym a wysokoelastycznym. Zakres temperatur midzy pocztkiem

zmian tych waciwoci a ich ustabilizowaniem okrela si jako zakres tempe
ratury zeszklenia Tg, ktra umownie stanowi temperatur poowy tego zakre
su. Tg jest temperatur przemiany zachodzcej w stanie staym (cieczy przechodzonej).
W stanie wysokoelastycznym polimer ponownie stosuje si do prawa
Hookea, chocia wykazuje o wiele gorsze cechy mechaniczne (nisze E, <r)
i zdecydowanie wiksze odksztacenie.
W stanie plastycznym (pynicia) polimer charakteryzuje si brakiem na
pre przy oddziaywaniu siy zewntrznej, poniewa naprenia te (energia
wewntrzna) podlegaj rozproszeniu (relaksacji) w wyniku przesuwania si ma
kroczsteczek wzgldem siebie (polimer pynie).
Temperatura, w ktrej nastpuje przejcie polimeru ze stanu wysokoelastycznego w stan plastyczno-cieky nosi nazw temperatury pynicia Tp lub Tf. Tem
peratur t okrela si niekiedy jako temperatur topnienia T czyli temperatur
zmiany stanu skupienia polimeru ze stanu staego w stan cieky. Dotyczy to po
limerw krystalicznych (takich jak polietylen - PE, polipropylen - PP).
1.1.5. Podstawy krystalografii. Materiay krystaliczne

Podczas powolnego odprowadzania ciepa z roztopionej lawy mineralnej lub
metalicznej (technologia stali, ceramiki, zastyganie ska gbinowych w skoru
pie ziemskiej) atomy, jony lub czsteczki tworzce te ciaa ukadaj si wzgl
dem siebie w przestrzeni wedug pewnej prawidowoci geometrycznej, tworzc
krysztay.
Wikszo cia staych, a wrd nich metale i materiay ceramiczne, to ma
teriay krystaliczne, tzn. zoone z wielkiej liczby krysztaw, zwanych w tym
przypadku krystalitami lub ziarnami, ktre wzrastay rwnoczenie w caej obj
toci, zazwyczaj podczas krzepnicia, i ktre (przy tej samej konfiguracji atomw
w komrce podstawowej) rni si midzy sob orientacj w przestrzeni.
Ciao stae moe by te jednym wielkim krysztaem, powstaym samorzutnie
w warunkach naturalnych bd te w warunkach laboratoryjnych wytworzonych
przez czowieka.
Aktualnie w skali przemysowej produkuje si na przykad monokrysztay
germanu lub krzemu, ktre znajduj powszechne zastosowanie w tranzystorach
i innych urzdzeniach elektronicznych, speniajc w nich funkcje elementw p
przewodnikowych.
Krystalografia jest nauk o budowie pewnej kategorii cia staych, w ktrych
atomy, jony, czsteczki s uoone w przestrzeni wedug okrelonej prawidowoci
geometrycznej.
33
Sie przestrzenna, jako twr geometryczny punktw prawidowo rozmiesz

czonych w przestrzeni, jest zbudowana przez powtarzanie we wszystkich trzech
kierunkach (*, y, z) najmniejszej jednostki, zwanej komrk elementarn (ko
mrk sieciow).
Krawdzie komrki sieciowej oznaczane przez a, b, c oraz kty zawarte mi
dzy nimi nazywa si staymi sieciowymi. Ich wartoci jednoznacznie opisuj
kady typ komrki.
Wszystkie substancje krystaliczne daj si podzieli na 7 zasadniczych grup
zwanych ukadami krystalograficznymi (rys. 1.7): regularny, tetragonalny, rom
bowy, heksagonalny, trygonalny, jednskony i trjskony.
>
--------
V
i
Y
%i$
/
a
}
a=b=c
a = p = Y = 90
a=b
a*b*c
a = p = y = 90
a = p = y = 90
d)
a1=
ai
a2
a3
&2 = a 3 * c
a=b
a * b* c
a = p = 90
a = p = 90
a = p = 90
y = 120
Y = 120
a * p * y * 90
* 90
Rysunek 1.7. Charakterystyka ukadw krystalograficznych [10]: a) regularny, b) tetragonalny, c) rombowy, d) heksagonalny, e) trygonalny, 0 jednoskony,
g) trjskony
Budow sieciow wyjania si szereg waciwoci fizycznych w budowlanych

materiaach krystalicznych, takich jak anizotropowo, rozszerzalno cieplna,
waciwoci optyczne, elektryczne, upliwo, twardo.
W sieci przestrzennej rozrnia si: wzy, kierunki, paszczyzny sieciowe.
Kierunek krystalograficzny stanowi kada linia prosta czca co najmniej
dwa dowolne wzy sieci.
34
Przez sie przestrzenn mona przeprowadzi w najrozmaitszych kierunkach

paszczyzny, zwane paszczyznami sieciowymi. Na rysunku 1.8 przedstawiono
sie pask uwielokrotnionego szecianu, przez ktr przeprowadzono szereg
paszczyzn prostopadle do powierzchni rysunku. Jak wida, nie wszystkie pasz
czyzny s jednakowo gsto obsadzone punktami, a odstpy paszczyzn siecio
wych d rwnie s rne (d\ ^ 2 ^ d?>)-
Rysunek 1.8. Paszczyzny siecio

we w sieci regularnej [2]
Czsto zachodzi potrzeba precyzyjnego oznaczenia pooenia paszczyzn sie

ciowych. Najprociej mona posuy si sposobem Millera, polegajcym na tym,
e paszczyzny odcinaj na osiach wsprzdnych pewne odcinki, ktre nastpnie
zapisuje si w sposb umowny. Symbole albo wskaniki Millera s odwrotnociami tych odcinkw i oznacza si je jako h, k, l odpowiednio do osi x, y, z (a,
b, c). Sposb oznaczenia paszczyzn mona przedstawi na przykadzie komrki
szeciennej, ktr umieszcza si w ukadzie wsprzdnych tak, aby pocztek
ukadu lea w narou (wle) komrki (rys. 1.9).
35
Omawiana na rys. 1.9a paszczyzna ma wskanik (hkl) = (111), poniewa
A:i:/=Hb:i5:L5
h : k : l = 1 : 1 :1
Jeeli paszczyzna nie przecina osi, to jej symbol do tej osi jest rwny zeru
(rys. 1.9b), a wskaniki Millera dla tej paszczyzny wynosz (110), gdy przecina
osie a i b w odlegoci jednostkowej, natomiast do osi c jest rwnolega.
Na rysunku 1.9c paszczyzna zakreskowana przecina osie a i b w odlego
ciach jednoczstkowych, natomiast o c przecina w poowie, czyli h : k : l = 1/1 :
1/1 : 1/0,5 = 1: 1 :2 lub ktrej (hkl) = (112). Paszczyzna odcinajca na osiach
1/3 : 1/3 : 1/ 1 ma wskaniki (hkl) = (331).
W metalach stosowanych w budownictwie dominuje ukad regularny i heksa
gonalny.
W obrbie ukadu regularnego rozrnia si 3 rodzaje komrek sieciowych
(rys. 1.10). W sieci prostej (rys. 1.1 Oa) atomy, jony lub czsteczki s umiesz
czone w naroach (wzach) szecianu. W pozostaych komrkach (rys. 1.1 Ob
i rys. l.lOc) atomw (lub jonw) jest wicej i w ten sposb zwiksza si ich
upakowanie.
Rysunek 1.10. Komrki sieciowe ukadu regularnego [2, 15]: a) prosta (rp), b) wewntrznie
centrowana (rwc), c) ciennie centrowana (rc)
Przykadem materiau o budowie krystalicznej w ukadzie regularnym pro

stym jest sl kuchenna (NaCl), w ktrej krysztaach wystpuj wizania jonowe
midzy dodatnimi jonami (kationami) sodu i ujemnymi jonami (anionami) chlo
ru. Na jeden may jon sodu (Na1+) przypada 6 jonw chloru (Cl1-), i odwrotnie.
W tym przypadku mwi si, e liczba koordynacyjna dla ukadu regularnego
prostego wynosi 6 . Przez analogi w sieci regularnej wewntrznie centrowanej
36
L Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
(rwc) liczba koordynacji rwna si 8 , a w sieci regularnej ciennie centrowanej

(rc) podobnie jak heksagonalnej (hz) (rys. 1. 11) wynosi 12 .
y
Rysunek 1.11. Komrka sieciowa ukadu heksago
nalnego [2, 15]
W znaczcy sposb liczba koordynacyjna w krysztaach jonowych zaley od

stosunku rednicy kationu do rednicy anionu r^/rA. Im kation jest mniejszy
od anionu, tym mniejsza jest liczba koordynacyjna. Dla jonw o jednakowej
wielkoci liczba koordynacyjna wynosi 12.
Waciwoci fizyczne krysztaw jonowych zale od typu struktury, warto
ciowoci jonw i odlegoci midzy jonami.
Z uwagi na du si wizania krysztay jonowe odznaczajce si du twar
doci i wysok temperatur topnienia s zymi przewodnikami ciepa i elek
trycznoci.
W strukturach krystalicznych materiaw ceramicznych czsto w wzach sieci
znajduj si atomy (krysztay atomowe), a wizanie pomidzy nimi ma charakter
uwsplnienia elektronw (wizania kowalencyjne). czy si to z istot wizania
kowalencyjnego, polegajcego na wysyceniu spinw elektronowych. Mineraa
mi, w ktrych takie wizanie wystpuje, s diament (C), krzem (Si), wglik
krzemu (SiC). Materiay te wykazuj du twardo i maj wysok temperatur
topnienia.
Krysztay o wizaniu metalicznym s utrzymywane siami elektrostatycznymi
(podobnie jak krysztay jonowe), z t rnic e wzy sieci metalicznej s obsa
dzone wycznie przez dodatnio naadowane jony metalu, a rol jonw ujemnych
odgrywaj wolne elektrony. Bezkierunkowo wizania metalicznego i mae wy
miary elektronw sprawiaj, e krysztay metali nale do najgciej uoonych,
wykazujc najwysz moliw liczb koordynacji 12.
37
1.1.6. Regua faz w zastosowaniu do materiaw budowlanych

Jednym z wanych zastosowa drugiej zasady termodynamiki, wyraonej wzorem
gdzie: dS - przyrost entropii, J/K,

d<2 - przyrost ciepa ukadu, J,
T - temperatura bezwzgldna, K,
jest regua faz Gibbsa charakteryzujca ukady wielofazowe w stanie rwnowagi.
Regua ta ma wiele rnorodnych zastosowa, a szczeglnie jest przydatna
przy ocenie waciwoci fizykomechanicznych materiaw budowlanych podczas
przemian fazowych (takich jak topnienie, krystalizacja). Kadej z tych przemian
towarzyszy zmiana energii wewntrznej ukadu, odbywajca si w wyniku wy
miany ciepa midzy ukadem a otoczeniem, zgodnie z pierwsz zasad termo
dynamiki
d U = Qel- W el
(1.12)
gdzie: dU - przyrost energii wewntrznej, J (rys. 1.12),
Qei - ciepo elementarne, J,
We[ - praca elementarna wykonana przez ukad, J.
Temperatura
Rysunek 1.12. Zmiana energii wewntrznej ukadu wraz ze wzrostem temperatury [4]
Tp - temperatura przemiany struktury krystalicznej krysztau a w /3; T, - temperatura topnienia lub krzepnicia
krysztau 5; Tw - temperatura wrzenia lub skraplania
38
/.
Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
Waciwoci fizykomechaniczne wielu materiaw budowlanych (np. cerami

ki, betonu, stopw metali) zale od budowy fazowej, ktr przedstawia si zwy
kle w formie wykresw, zwanych diagramami. Najprostszy wykres fazowy otrzy
muje si dla jednego skadnika, np. minerau, metalu, natomiast dla 2, 3 i wicej
skadnikw wykresy s zwykle bardziej zoone. W celu atwiejszego zrozumie
nia praktycznego zastosowania reguy faz do interpretacji zachowa skompliko
wanych kompozytw budowlanych w rozdziale tym zostan przedstawione formy
elementarne takich ukadw, opierajce si gwnie na stopach metali z najmniej
sz moliw iloci skadnikw.
Rozwaania poprzedzi okrelenie podstawowych poj i sformuowa.
Ukadem nazywa si jeden metal lub wicej metali, ktre w danej chwili
s badane. Poszczeglne metale, wchodzce w skad ukadu, okrela si jako
skadniki. Rozrnia si ukady jednoskadnikowe, dwuskadnikowe, trjskad
nikowe itd. Rysunek 1.13 przedstawia wykres fazowy jednoskadnikowy wody
w ukadzie wsprzdnych: cinienie p - temperatura T.
Rysunek 1.13. Wykres fazowy p -T ukadu jednoskadnikowego (H 2 O) [10]
Trzy krzywe przecinajce si w punkcie 0, a mianowicie krzywa sublimacji 1

S0, krzywa parowania KO oraz krzywa topnienia MO, dziel paszczyzn na trzy
pola odpowiadajce trzem fazom: gazowej, ciekej i krystalicznej (staej).
Faz okrela si jednorodn, homogenn cz ukadu oddzielon od innych
czci wyran powierzchni. Poszczeglne linie na rys. 1.13 s liniami wsp
istnienia ze sob dwch odpowiednich faz. W punkcie 0 wspistniej ze sob
3 fazy.
Warunki wspistnienia albo rwnowagi termodynamicznej faz w ukadach
okrela regua faz Gibbsa
S+F = n+ 2
(1.13)
1 Przejcie bezporednie ciaa staego w gaz.
39
gdzie: F - liczba faz,

n - liczba skadnikw,
5 - liczba stopni swobody.
Stopie swobody jest to moliwo zmiany, jakiej mona dokona, nie po

wodujc ani zaniku, ani powstawania adnej fazy ukadu. Parametrami zmian
(stopniami swobody) oglnie s: p - cinienie, T - temperatura, c - stenie
skadnikw w ukadach wieloskadnikowych.
W ukadzie jednoskadnikowym maksymalna liczba stopni swobody wynosi 2
(p, T) i stanowi takiemu odpowiada kady punkt jednofazowego pola (rys. 1.13).
Wwczas 5 + 1 = 1 + 2, a wic 5 = 2. Oznacza to, e w pewnych granicach
mona dowolnie zmienia cinienie p i temperatur T , nie powodujc zaniku lub
powstawania nowej fazy. Ukad taki nazywa si dwuzmiennym.
Punkty na krzywych rwnowagi termodynamicznej midzy poszczeglnymi
fazami (ciao stae - ciecz, ciecz - para, ciao stae - para) mona zapisa w po
staci
5+2=1+2;
5=1
Z powyszego wynika, e w pewnych granicach mona dowolnie zmieni
tylko jeden parametr p albo T (drugi jest przez to okrelony), nie wywoujc
zmian w ukadzie. Ukad taki nazywa si jednozmiennym. Punkt przecicia
krzywych rwnowagowych 0 nazywa si punktem potrjnym, gdy wspistniej
ze sob trzy fazy: gazowa, cieka i staa. Wwczas 5 + 3 = 1 + 2, wic 5 = 0.
W tym punkcie nie ma adnej moliwoci zmian (swobody); nie mona zmie
ni adnego parametru bez konsekwencji zmiany stanu skupienia. Ukad taki
nazywa si niezmiennym.
Wiele metali (i nie tylko) wykazuje odmiany alotropowe1 rnice si bu
dow sieci przestrzennej, a tym samym waciwociami. Kada odmiana jest
samodzieln faz, co ilustruje diagram p -T (rys. 1.14).
Rysunek 1.14. Wykres fazowy ukadu jednoskadni

kowego z odmianami alotropowymi [10]
1 Znane s odmiany alotropowe elaza (np.
trydymit, krystobalit).
- ferryt i
- austenit) lub krzemionki (kwarc,
40
Obok krzywej parowania KOj i krzywej topnienia Mi 0| wystpuje jeszcze

krzywa M 2O2 odpowiadajca wspistnieniu ze sob odmiany a i /3. Punkt O2
jest drugim punktem potrjnym, w ktrym wspistniej ze sob odmiany a i j3
oraz faza gazowa.
Tylko nieliczne metale wykazuj w rednich temperaturach (ok. 800C) zna
czc prno pary, np. cynk. Wikszo metali, a wrd nich najwaniejszy elazo, maj w stosowanych w technice temperaturach do 1600C tak prno
pary, ktr mona pomin. Jeli si jeszcze uwzgldni to, e w przypadku tych
metali jest niewielka zaleno temperatury topnienia od cinienia (tak e moe
by pominita), to wykres fazowy metalu czystego uproci si znacznie i bdzie
przedstawia lini prost pionow tylko ze skal temperatury (rys. 1.15).
Para
1 - punkt wrzenia
Ciecz
2 - punkt topnienia
Kryszta a
3 - punkt przemiany struktury krystalicznej
Kryszta P
Rysunek 1.15. Wykres fazowy ukadu jednoskad

nikowego pod cinieniem atmosferycznym [4]
Pominicie cinienia powoduje zmniejszenie o jeden liczby parametrw, czyli

stopni swobody. Ukad skadajcy si z dwch metali nazywa si dwuskadni
kowym. W jego przypadku dochodzi jeszcze jeden parametr, czyli stopie swo
body, jakim jest stenie (koncentracja) obydwu skadnikw Q i C2. Poniewa
C\ + C 2 = 100, wobec tego tylko jedna zmienna jest niezalena.
Jak ju wspomniano wczeniej, w ukadach metalicznych faza gazowa jest
praktycznie do pominicia, a ukady takie okrela si jako skondensowane.
W ukadzie dwuskadnikowym skondensowanym regua faz przyjmuje posta
S + F n + l 2 + 1 = 3 .
Liczba stopni swobody jest wiksza o jeden w porwnaniu z ukadem jedno
skadnikowym.
41
l.l. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej
Analiz termiczn stopw najefektywniej wykonuje si przy ocenie krzywej

stygnicia stopw (metali lub mineraw).
Przykadowo mona przeanalizowa proces stygnicia stopu cynku (Zn) i kad
mu (Cd) o zawartoci 80% Zn i 20% Cd. Przebieg krzywej krzepnicia stopu
o takim skadzie przedstawia rys. 1.16.
A
\
370
M
A .
2*
O.
E
r~ ZbD
Rysunek 1.16. Krzywa stygnicia

o skadzie 20% Cd i 80% Zn [2]
N
V
stopu
\
/
Czas, min
Naley stwierdzi, e w punkcie M nie ma paskiego odcinka krzywej, lecz jej

wygicie, co wskazuje na to, e zachodzca przemiana z wydzieleniem ciepa nie
odbywa si w staej temperaturze (jak w przypadku czystego metalu - rys. 1.17),
lecz w przedziale temperatur.
Paski odcinek obserwuje si przy kocu przedziau. Wyjanienie ksztatu
krzywej stygnicia stopu jest nastpujce: w punkcie M rozpoczyna si krysta-
Rysunek 1.17. Krzywe stygnicia czystych metali (wg [2]): a) cynku, b) kadmu
42
lizacja, ktra trwa w caym przedziale temperatur od 370 do 266C, a dopiero

w punkcie N krzepnie reszta cieczy w staej temperaturze 266C.
W celu przeanalizowania krzywych stygnicia warto rozpatrzy stopy cyn
ku i kadmu o skadzie 20, 40, 60, 80 i 90% Cd. Rysunek 1.18 przedstawia
zbir takich krzywych. Temperatury odpowiadajce zaamaniom i odcinkom pro
stym krzywych, czyli pocztkom i kocom krystalizacji, nanosi si w ukadzie
temperatura-skad i otrzymuje wykres widoczny na rys. 1.19.
Zn
20%
40%
60%
82%
90%
Cd
Czas, min
Rysunek 1.18. Krzywa stygnicia stopw cynk-kadm [2]

Te - temperatura eutektyczna
Jak wida z rys. 1.18 i 1.19, dodatek kadmu do cynku powoduje, e tem
peratura pocztku krystalizacji cynku obnia si wzdu krzywej (A B C D E).
Podobne tendencje obserwuje si podczas dodawania do kadmu cynku, gdy tem
peratura topnienia kadmu obnia si wzdu krzywej (G F E). Obydwie krzywe
pocztku krystalizacji odpowiadaj wspistnieniu fazy ciekej z faz krystaliczn.
Punkty 7zn i 7cd oznaczaj temperatur krzepnicia czystych skadnikw.
Punkt E okrela skad mieszaniny eutektycznej, a prosta rwnolega do osi
skadu przechodzca przez punkt E temperatur krzepnicia eutektyku i nosi
nazw temperatury eutektycznej. W punkcie E i temperaturze eutektycznej ist
nieje stan rwnowagi termodynamicznej pomidzy mieszanin metali stopionych
i ich krysztaami. Przeprowadzajc prost prostopad do osi skadu przez punkt
E, orzymuje si na paszczyznie wykresu fazowego pi obszarw (rys. 1.19):
obszar I, odpowiadajcy warunkom, w ktrych moe istnie jednorodny fi
zycznie cieky stop (roztwr) dwuskadnikowy,
obszar II, odpowiadajcy warunkom wspistnienia fazy krystalicznej Cd
z ciekym stopem,
43
obszar III, odpowiadajcy warunkom wspistnienia fazy krystalicznej Zn

z ciekym stopem,
obszar IV, odpowiadajcy warunkom wspistnienia krysztaw Cd z eutektykiem (Cd + Zn),
obszar V, odpowiadajcy warunkom wspistnienia krysztaw Zn z eutektykiem (Cd + Zn).
Zn
Cd
Cd
I-------- 1--------1-------- 1-------- 1-------- 1

Rysunek 1.19. Konstrukcja wykresu fazowego
cynk-kadm [2]
100%
80%
60%
40%
Zn
20%
0%
Przedstawiony na rys. 1.19 diagram fazowy jest przykadem wykresu rwno

wagi termodynamicznej ukadu z cakowitym brakiem wzajemnej rozpuszczalno
ci skadnikw w stanie staym i ma w tym przypadku znaczenie przede wszyst
kim dydaktyczne.
Przykad ukadu rwnowagi elazo-wglik elaza z ograniczon rozpuszczal
noci skadnikw w stanie staym i odmianami alotropowymi przedstawiono na
rys. 1.20 .
Wykres ten ma due znaczenie techniczne i obejmuje zakres stali wglowych
oraz eliw biaych. W temperaturze pokojowej elazo ma sie rwc (faza a - fer
ryt), a przy ogrzewaniu powyej temperatury 910C sie zmienia si na rc (faza
7 - austenit). Druga przemiana polimorficzna zachodzi powyej temperatury ok.
1400C, kiedy to elazo powraca do struktury o sieci rwc (faza 5), natomiast
w temperaturze 1528C topi si.
elazo i wgiel tworz zwizek Fe^C, zwany cementytem. Zwizek ten, wy
stpujcy przy zawartoci wgla 6,67%, dzieli wykres na dwie czci, przy czym
praktyczne znaczenie ma tylko cz od strony elaza. Wglik elaza stanowi, jak
44
Fe
Skad, % wag. C
Fe,C
Rysunek 1.20. Wykres rwnowagi

ukadu elazo-wglik elaza (ce
mentyt) [15]
wiadomo, faz nietrwa i przy dugim ogrzewaniu w temperaturze 650-700C

rozpada si na elazo i grafit, nadajc eliwu barw szar (eliwo szare).
Jak wida z diagramu (rys. 1.20), kada z odmian polimorficznych elaza
rozpuszcza inn ilo wgla. W zwizku z podatnoci cementytu do rozkadu
w podwyszonych temperaturach, naley raczej mwi o roztworze wgla w e
lazie, a nie cementytu w elazie.
Rozpuszczalno wgla w elazie zaley od sieci krystalograficznej i tempe
ratury. W elazie o sieci rwc (ferryt) rozpuszczalno ta jest bardzo maa i nie
przekracza 0,025% C, natomiast w elazie o sieci rc (austenit) moe rozpuszcza
si do 1,7% wgla, tworzc roztwr stay midzywzowy. Ta zawarto wgla
stanowi na diagramie granice midzy stalami a eliwami.
Na szczegln uwag zasuguj na diagramie dwa punkty E, F, w ktrych
kady reprezentuje wspistnienie trzech faz. W punkcie eutektycznym E, ktry
odpowiada temperaturze 1130C i zawartoci wgla 4,3%, roztwr cieky wsp
istnieje z austenitem o zawartoci wgla 1,7% i cementytem. Struktura stopu
o takim skadzie jest zwana ledeburytem, a temperatur towarzyszc punktowi
E nazywa si temperatur eutektyczn.
W punkcie eutektoidalnym F, odpowiadajcym temperaturze 720C i zawar
toci wgla 0,85%, austenit wspistnieje z ferrytem i cementytem. Temperatur
odpowiadajc temu punktowi nazywa si temperatur eutektoidaln. Powsta
jce przy stygniciu w tej temperaturze pytki ferrytu i cementu ukadaj si na
przemian jedna przy drugiej, tworzc struktur zwan perlitem (stal perlitowa).
45
Naley podkreli, e linie przebiegajce na wykresie oraz punkty charakte

rystyczne (E i F) okrelaj stan rwnowagi termodynamicznej pomidzy wsp
istniejcymi fazami ukadu elazo-wglik elaza. Podobnie jak w ukadach jed
noskadnikowych czy dwuskadnikowych z brakiem rozpuszczalnoci w stanie
staym, do ukadu elazo-wgiel mona z dobrym skutkiem zastosowa regu
faz Gibbsa.
Roztwory stae na przykadzie stopw metali

Metale w stanie czystym s w zasadzie jedynie w niewielkim stopniu wykorzysty
wane w technice, natomiast bardzo szerokie zastosowanie znalazy stopy metali.
Stopy metali s otrzymywane rnymi metodami: przez bezporednie stapianie
skadnikw, spiekanie skadnikw metod proszkow i inne. W zalenoci od
wzajemnego stosunku i rozpuszczalnoci poszczeglnych skadnikw, struktura
stopu niekiedy jest bardzo zoona. Jeeli skadniki stopu na siebie nie oddzia
ywaj, stop stanowi mieszanin oddzielnych ziaren dwch lub wikszej liczby
skadnikw. Jeeli jednak zachodz pomidzy skadnikami reakcje chemiczne,
to w takim przypadku tworz si krysztay zwizkw chemicznych, tak zwane
fazy midzykrystaliczne.
Zwizki te mog by utworzone przez dwa pierwiastki metaliczne i wykazy
wa przewag wizania metalicznego, jak to ma zazwyczaj miejsce w stopach,
lub te mog by poczeniami pierwiastka metalicznego z pierwiastkiem nie
metalicznym i wykazywa przewag wizania jonowego lub kowalencyjnego, jak
to ma miejsce w materiaach ceramicznych. W przeciwiestwie do krysztaw
pierwiastkw, w ktrych wszystkie atomy s identyczne, krysztay zwizkw za
wieraj dwa rodzaje atomw, ktre wyranie rni si wielkoci i rnice te
decyduj o istnieniu rnych typw struktury.
Gdy kryszta jest zbudowany z dwch pierwiastkw, wwczas ma on struk
tur roztworu staego lub fazy poredniej. W roztworach staych, podobnie jak
w roztworach ciekych, nie obowizuj prawa wynikajce z wartociowoci che
micznej i stosunkw stechiometrycznych skadnikw, natomiast obowizuje za
sada wystpowania w roztworze (rwnie staym) dwch faz: fazy rozpuszczonej
i rozpuszczajcej (fazy cigej).
Istniej dwa rodzaje roztworw staych: roztwory stae rnowzowe (podstawieniowe) i roztwory stae midzywzowe (rys. 1.21 ).
W roztworach staych rnowzowych atomy pierwiastka rozpuszczonego
zastpuj w wzach sieci atomy metalu bdcego rozpuszczalnikiem. W roz
tworach staych midzywzowych atomy pierwiastka rozpuszczonego lokuj si
w wolnych przestrzeniach midzy atomami metalu bdcego rozpuszczalnikiem.
W obu przypadkach struktura krystaliczna rozpuszczalnika pozostaje w zasadzie
nie zmieniona. Udzia pierwiastka fazy rozpuszczonej moe dochodzi do 100%
46
Atom A
Atom B
Atom
Rysunek 1.21. Typy roztworw staych [15]: a) rnowzowy (podstawieniowy), b) midzyw

zowy
w roztworach staych rnowzowych i nie przekracza 10 % w roztworach sta

ych midzywzowych.
Powstanie roztworw staych dwch rnych metali warunkuj nastpujce
wzgldy:
zbliona wielko atomw (do 15% rnicy promienia atomu), np. roztwr
wgla (1,5 10 10 m) w elazie (2,5 1010 m),
zblione powinowactwo chemiczne pierwiastkw wynikajce z ssiedztwa
w ukadzie okresowym lub szeregu napiciowym (pierwiastki zestawione
w kolejnoci wartoci normalnych potencjaw elektrodowych - na jednym
kocu znajduj si jony elektrododatnie, czyli metale, na drugim - elektroujemne),
atwiejsze przechodzenie pierwiastkw o wysokiej wartociowoci do roztwo
ru w przypadku rozpuszczalnikw o niskiej wartociowoci, ni odwrotnie,
- wiksza podatno do tworzenia roztworw staych pierwiastkw majcych
identyczn sie przestrzenn.
Tworzenie roztworw staych ma bardzo due znaczenie technologiczne, po
niewa umoliwia poprawianie waciwoci mechanicznych jednych metali przez
dodanie drugich.
Do takich procesw mona zaliczy otrzymywanie stali stopowych czy ob
rbk termochemiczn stali, w ktrej zakres wchodz takie technologie, jak:
nawglanie stali w celu poprawy jej twardoci, co moe odbywa si w fazie
gazowej (w metanie), ciekej (stapianie ze stopionym cyjankiem sodu) lub przez
wygrzewanie w fazie staej (z proszkiem z wgla drzewnego w temperaturze
850-900 C).
Rwnie zwikszenie twardoci stali zachodzi w procesie jej azotowania,
ktry przebiega w fazie gazowej (w atmosferze amoniaku) w temperaturze
500-600 C.
47
Na przykad azotowanie powierzchniowe stali polega na dyfuzji atomw azo

tu, zgodnie z prawem Ficka wg wzoru
dra
dc
dT = - DAd i
(U 4)
gdzie: m - ilo substancji dyfundujcej, g,

A - przekrj poprzeczny, cm2,
c - stenie, mol/cm3,
D - wspczynnik dyfuzji, cm 2/s,
t - czas, s,
x - gboko dyfuzji, cm.
Znak minus we wzorze (1.14) oznacza, e przepyw masy odbywa si od
obszaru o wikszym steniu do obszaru o mniejszym steniu.
Wspczynnik dyfuzji D jest powszechnie uywany do okrelenia szybkoci
dyfuzji. Jest on bardzo duy dla wgla i azotu w elazie; dla C w Fe w 925C
wynosi 935 10-5 cm 2/s, a w 1000C 2330 10-5 cm 2/s, natomiast dla N w Fe
w 550C 195 10" 5 cm 2/s, a w 1000C 1170 10 5 cm 2/s.
1.1.7. Zaburzenia strukturalne w materiaach budowlanych

Kady materia budowlany (konstrukcyjny czy o innym przeznaczeniu) ma wady
strukturalne wynikajce najczciej ze stosowanej technologii produkcji. Zabu
rzenia te maj rne postacie:
pory - otwarte, potwarte, zamknite,
defekty punktowe (dziury) - w miejscach wzowych i midzywzowych,
defekty liniowe (dyslokacje),
mikropknicia.
Porowato materiaw budowlanych
Porowato materiaw budowlanych przyjmuje rne postacie (rys. 1.22). Za
warto porw w materiaach budowlanych (porowato) okrela si metodami
porednimi przez badanie gstoci i gstoci objtociowej, nasikliwoci, mro
zoodpornoci lub metod bezporedni, np. za pomoc porozymetru rtciowego.
Rysunek 1.22. Rne rodzaje porw [13]

1 - otwarte, 2 - potwarte, 3 - zamknite
48
Porowato wpywa wyranie na cechy mechaniczne, zwaszcza sprysto,

materiaw budowlanych, np.
wg Spriggsa
E = Efye~K'F
(1.15)
wg Hasselmana
E = E o ( l - K 2P)
(1.16)
gdzie: E - modu sprystoci materiau, Pa,

Eq - modu sprystoci materiau pozbawionego porw, Pa,
P - porowato materiau,
K \, K i - stae eksperymentalne.
Kolejnym wskanikiem porowatoci jest mrozoodporno i tak:
materiay o porach zamknitych maj zadowalajc mrozoodporno,
rwnie materiay o bardzo drobnych rednicach porw wykazuj bardzo
wysok mrozoodporno, poniewa liczna siatka porw charakteryzuje si
du energi powierzchniow, obniajc temperatur zamarzania wody nawet
do -2 0 C , dodatkowe rdo energii stanowi ponadto ciepo waciwe wody.
Do zaburze strukturalnych zalicza si rwnie anizotropi materiau, ktra
moe przyjmowa rne postacie (rys. 1.23).
Rysunek 1.23. Anizotropia materiau [13]: a) izotropia, b) anizotropia jednokierunkowa, c) anizo

tropia wielokierunkowa
Zaburzenia punktowe i liniowe w materiaach o strukturze krystalicznej

O wielu waciwociach materiaw budowlanych decyduje rodzaj atomw wcho
dzcych w skad wzw sieci krystalicznej. Do takich waciwoci naley: g
sto, barwa, wspczynnik sprystoci, wikszo waciwoci elektrycznych,
cieplnych oraz podatno magnetyczna. W przeciwiestwie do tego na niekt
re waciwoci wpywaj wyranie defekty struktury. Waciwoci te wykazuj
zwizek z przemieszczaniem atomw, jak to ma miejsce w czasie pynicia pla
stycznego oraz dyfuzji.
Defekty punktowe sieci krystalicznej klasyfikuje si wedug kryterium geo
metrycznego (rys. 1.24). Defekt punktowy obejmuje swym zasigiem w zasadzie
tylko jeden wze sieciowy.
49
Rysunek 1.24. Defekty punktowe

sieci krystalicznej [15]: a) wakans,
b) biwakans, c) atom midzyw
zowy, d) para wakans-atom mi
dzywzowy
Najprostszym defektem punktowym jest wakans, czyli nie obsadzony przez

atom wze sieci (rys. 1.24a). W kadej strukturze krystalicznej istnieje pewna
liczba wakansw w stanie rwnowagi termodynamicznej. Dodatkowe, czyli nie
rwnowagowe, wakansy powstaj przez odksztacenie plastyczne, napromienio
wanie neutronami lub szybkie ozibienie z podwyszonej temperatury. Wakansy
nierwnowagowe maj tendencje do grupowania si w skupiska. Czsto rwnie
tworz si biwakansy, czyli wakansy podwjne (rys. 1.24b).
Jeli atom znajduje si nie na waciwym miejscu, tzn. nie w wle sie
ci, lecz jest przemieszczony do pozycji midzywzowej, zwany wwczas jest
atomem midzywzowym (rys. 1.24c). Poniewa energia tworzenia defektw
w postaci atomw midzywzowych jest wiksza od energii tworzenia defek
tw w postaci wakansw, ich stenie rwnowagowe jest znacznie mniejsze od
stenia rwnowagowego wakansw.
Czsto powstaj pary defektw punktowych, zoonych z wakansw i atomw
midzywzowych (rys. 1.24d). Na tym gwnie polega zdefektowanie wywoane
napromieniowaniem neutronowym.
Defekty liniowe, jak z ich nazwy wynika, rozcigaj si wzdu linii wyzna
czonych przez wzy sieci i zwane s dyslokacjami. W ubiegym stuleciu tego
rodzaju przesunicia pod wpywem si zewntrznych nazywano translacjami.
Z punktu widzenia atomistycznego naley o dyslokacji doda, e przesunicie
jednoczesne wszystkich atomw wzdu paszczyzny polizgu jest nieprawdopo
dobne, gdy wymaga bardzo duych si ze wzgldu na wielk ilo atomw, ktre
musiayby jednoczenie przechodzi przez stany porednie o duej aktywnoci
(wymagajcych duych energii).
50
Atomistyczny model dyslokacji oparty jest na istnieniu tzw. przemieszcze.

Rysunek 1.25 ilustruje schematycznie istot tego zjawiska. Prosta p p przedstawia
paszczyzn polizgu.
----------- f2
b)
p / / / / / / /
C)
Rysunek 1.25. Schemat atomistyczny dyslokacji (wg [2])
Grna cz jest pod dziaaniem siy / i , dolna za pod wpywem siy / 2, ktre
to powoduj polizg (rys. 1.25a). Na rysunku 1.25b wida grn cz przesuni
t z lewej strony o jeden odstp atomowy. Jak wida, polizg si rozpocz i dalej
si odbywa (bez dostarczania dodatkowej energii z zewntrz), a do zatrzymania
na granicy jakiej przeszkody, np. na granicy ziarna (konglomeratu polikrysta
licznego). Rysunek 1.25c przedstawia stan po dokonanym polizgu, z ktrego
wida, e sie przestrzenna nie ulega znieksztaceniu, jedynie zmieni si ksztat
krysztau.
W ten sposb tumaczy si obserwowany w praktyce inynierskiej zadziwiaj
cy na pierwszy rzut oka fakt przypadkw spkania duych konstrukcji stalowych
bez udziau istotnych bodcw energetycznych, co stoi w sprzecznoci z oblicze
niami teoretycznymi uwzgldniajcymi energi aktywacji pojedynczych atomw
(jonw) siatki krystalograficznej materiau.
Podczas przebiegu dyslokacji powstaj w materiale naprenia elastyczno-spryste o duej energii (rys. 1.25b). Naprenia te mog powodowa rwnie
wygicie paszczyzny polizgu w danym miejscu, np. w miejscu istniejcego
wakansu (rys. 1.26), i zablokowanie dalszej dyslokacji.
51
Rysunek 1.26. Naprenia i zaburzenia sieci

(wg [2])
Defekty liniowe przedstawione na rys. 1.27a odnosz si do zjawisk zacho

dzcych w materiaach metalicznych (np. stali) podczas obrbki plastycznej. Dys
lokacja krawdziowa rozciga si wzdu linii, ktr mona uwaa za woln
krawd dodatkowej ppaszczyzny atomowej AA'B'B znajdujcej si w jednej
poowie krysztau. Rysunek 1.27b jest ilustracj dyslokacji zoonej YX.
Rysunek 1.27. Defekty liniowe w sieci krystalicznej [15]: a) dyslokacja krawdziowa, b) dyslokacja
zoona
Dyslokacje odgrywaj bardzo wan rol z punktu widzenia mechanicznych

waciwoci materiaw, gdy decyduj o ich plastycznoci, a to z kolei wie
si w zasadniczy sposb z wytrzymaoci materiaw.
Czsto w praktyce inynierskiej stan nieuporzdkowania struktury krystalicz
nej wykorzystuje si do ksztatowania podanych waciwoci mechanicznych
materiau budowlanego. Przykadem takich oddziaywa na materia moe by
proces hartowania stali przez jej ogrzewanie, a nastpnie szybkie chodzenie
w wodzie lub oleju, w wyniku czego wzrasta granica plastycznoci, wytrzy
maoci stali i zmieniaj si inne cechy.
W przypadku ukadu termodynamicznego, jakim jest np. zbir atomw (jo
nw) w siatce krystalograficznej stali, stan rwnowagi termodynamicznej istnieje
52
wwczas, gdy funkcja termodynamiczna ukadu, zwana energi swobodn, wy

kazuje warto minimaln
F = U-TS
(1.17)
gdzie: F UT S-
energia swobodna Helmholtza, J,

energia wewntrzna ukadu, J,
temperatura bezwzgldna, K,
entropia, J/K.
Ze wzoru powyszego wynika, e w niskich temperaturach stanem rwno

wagi jest stan o najniszej energii wewntrznej i/, gdy pozostae wielkoci s
minimalne. W miar wzrostu temperatury warto iloczynu TS wzrasta szybciej
i dziaa w przeciwnym kierunku ni U, a energia swobodna uzyskuje faktycznie
warto minimaln.
Stanem rwnowagi termodynamicznej charakteryzujcym si minimaln war
toci energii swobodnej nie jest wic stan o najniszej energii wewntrznej
(rys. 1.28a), lecz stan wykazujcy pewien stopie nieuporzdkowania, odpowia
dajcy zwikszonej entropii (rys. 1.28b).
a)
b)
Rysunek 1.28. Rwnowagowe rozmieszczenie atomw w roztworze staym; minimaln warto

energii swobodnej F = U -TS ukad uzyskuje przy pewnym stopniu nieuporzdkowania, gdy TS
ronie pocztkowo szybciej ni U [15]: a) stan cakowicie uporzdkowany - maa U i maa 5, b)
stan o pewnym stopniu nieuporzdkowania - wiksze U i S, energia swobodna uzyskuje warto
minimaln
W wielu ukadach stan rwnowagi charakteryzujcy si minimaln wartoci

energii swobodnej nie zostaje nigdy osignity. Na przykad stan energetycz
ny hartowanej stali - na szczcie dla technologii - moe trwa nieskoczenie
dugo. Ukady takie, nazywane metastabilnymi, nie mog osign stanu rwno
wagi (AF < 0 ) bez uprzedniego przejcia przez stadium z dostarczeniem energii
aktywacji (rys. 1.29).
53
Rysunek 1.29. Rwnowaga metastabilna A i sta

bilna C [15]
E b - E - energia aktywacji; E - Ec - ciepo reakcji
Arrhcnius stwierdzi dowiadczalnie, e szybko przebiegu reakcji w proce

sach aktywowanych cieplnie wyraa si wzorem
r = Ae~q,KT
gdzie: A T K q-
(1.18)
staa aktywacji,
temperatura absolutna, K,
1,38 10-23 J/K (staa Boltzmana),
energia aktywacji, J/atom.
Z rysunku 1.29 wynika, e przejcie stali ze stanu metastabilnego (stal harto

wana) w stan stabilny (tzn. z A do C) moe nastpi tylko wwczas, gdy zostanie
dostarczona atomom (jonom) niezbdna energia aktywacji. Praktycznie mona to
przeprowadzi na drodze ponownego ogrzania stali.
Kruche pkanie szka i ceramiki

Z bada nad pkaniem szka wynika, e wkna ze szka potasowego osigaj
wytrzymao teoretyczn w kilka sekund po wycigniciu, ale pniej zmniejsza
si ona do wartoci rwnowagowej - stabilizuje si i zaley od rednicy wkna,
zgodnie z rys. 1.30.
Maa warto wytrzymaoci rwnowagowej jest spowodowana obecnoci
mikropkni (szczelin), ktre tworz si spontanicznie po wycigniciu wkien
w zwizku z wymian ciepa szka z otoczeniem. Zerwanie wkien zachodzi
prawdopodobnie wwczas, gdy jedno z mikropkni zaczyna si gwatownie
powiksza, dziki zmianie energii sprystej (w nazewnictwie z zakresu termo
dynamiki - energii wewntrznej) na powierzchniow.
Aby przedstawi charakter powstawania napre pkania, naley przeanali
zowa rozwj szczelin wewntrznych w pytce szklanej (rys. 1.31) i wprowadzi
wyraenie dla spadku energii sprystej AU, w otaczajcym szczelin materia-
54
tt
lll
Rysunek 1.30. Zaleno naprenia pkania
wkien szklanych od ich rednicy okrelona
dowiadczalnie Tl5]
11
Rysunek 1.31. Maksymalne naprenia na

kocach duej osi eliptycznej szczeliny we
wntrznej [15]
1 - wytrzymao teoretyczna, 2 - wytrzymao

rwnowagowa
le. Dla uproszczenia krtsz o elipsy redukuje si do 0. W wyniku powstania

pknicia o dugoci 21 zmian energii sprystej opisuje wzr
(1.19)
gdzie: / - dugo szczeliny, m,

<j - naprenia, Pa,
E - modu sprystoci, Pa.
Jeli a symbolizuje waciw energi powierzchniow, to cakowita warto
zaabsorbowanej energii Up bdzie wyraa si wzorem
U p = 4 la
(1.20)
Pknicie bdzie mogo si powiksza wwczas, gdy wyzwalajca si w mia

r wzrostu dugoci / energia sprysta bdzie dostateczna do utworzenia nowej
powierzchni
gdzie d i 2 = 21.
Po zrniczkowaniu wzgldem / otrzymuje si
n<j2l
^ 2 a
( 1.22 )
55
std
(1.23)
gdzie Lk - cakowita krytyczna dugo pkania.
Jeli pknicie ma dugo mniejsz ni L*, jest ono stateczne i przy danej
wartoci naprenia <7 samoczynnie nie rozprzestrzenia si. W ten sposb dla
kadej dugoci pknicia / istnieje taka warto naprenia <7, od ktrej po
czwszy rozprzestrzenianie dyslokacji (pknicia) zachodzi bez udziau energii
z zewntrz.
Z rwnania (1.23) mona wyznaczy wpyw istniejcych pkni w prbie
na wytrzymao rzeczywist
(1.24)
O
ile wytrzymao jest okrelona przez najdusze mikropknicie w ma
teriale, o tyle z dowiadczenia wynika, e bdzie ona si zmniejsza w miar
wzrostu prbek. Rwnie rozrzut redniej dugoci mikropkni bdzie mniej
szy w prbkach wikszych. Tak wic w przypadku maych prbek obserwuje si
wiksz wytrzymao i jednoczenie wikszy rozrzut wytrzymaoci.
1.1.8. Ukady dyspersyjne

Obserwuje si cigy wzrost liczby materiaw budowlanych, gwnie wykocze
niowych o konsystencji pynno-plastycznej (takich jak roztwory gruntujce, lakie
ry, kity, pasty, emulsje, zaczyny, zaprawy), majcych coraz bardziej skomplikowa
ny skad, charakteryzujcych si niekonwencjonalnymi mechanizmami wizania
i std wymagajcych pogbionej analizy fizyczno-chemicznej oraz strukturalno-reologicznej.
Pod wzgldem fizycznym s to przede wszystkim ukady dyspersyjne (roz
proszone), tzn. zoone przynajmniej z dwch skadnikw, z ktrych jeden jest
rozproszony rwnomiernie w postaci pojedynczych czstek w drugim. Mona
je w oglnoci podzieli na roztwory rzeczywiste, ukady koloidalne, emulsje
i ukady o rozdrobnieniu mechanicznym. Pierwszy skadnik nazywa si faz roz
proszon, drugi - faz rozpraszajc lub faz dyspersyjn (a take orodkiem
rozpraszajcym albo orodkiem dyspersyjnym).
Podzia ukadw dyspersyjnych wedug wymiarw czstek cieczy (lub ciaa
staego) fazy rozproszonej podany jest w tabl. 1.2 .
Waciwoci ukadw dyspersyjnych zale od oddziaywa midzy substan
cj rozdrobnion (lub rozpuszczon) i orodkiem rozpraszajcym.
56
Tablica 1.2. Rodzaje ukadw dyspersyjnych

G raniczne w ym iary
rednic czstek
rozp roszon ych , m
^ io -9
N azw a ukadu d ysp ersyjn ego
roztw r rzec zy w isty (m olek u larn y)
10"9- 1 0 - 7
roztw r k oloid aln y
> i c r 7- i < r 6
em u lsja (rozp roszen ie jednej c ie c z y w drugiej)
> 10"6- 1 0 - 5
zaw iesin a lub su sp en sja (rozp roszen ie ciaa sta eg o w c ie c z y )
Wrd materiaw budowlanych najliczniejsz grup stanowi ukady ko

loidalne.
Budowa i waciwoci ukadw koloidalnych
Najczciej czstki koloidalne maj okrelony adunek elektryczny, ujemny (meta
le, siarka, iy, ywice, tuszcze) lub dodatni (wodorotlenki, np. Fe(OH)3, Cu(OH) 2)
i pod wpywem prdu elektrycznego wdruj, wykazujc zjawisko elektroforezy.
Jedn z charakterystycznych waciwoci najwyraniej wystpujcych w roz
tworach koloidalnych jest powinowactwo wzajemne czstek fazy rozproszonej do
czstek orodka dyspersyjnego.
Wynikiem silnego oddziaywania (dziki siom van der Waalsa lub przez wi
zania wodorowe) jest zjawisko solwatacji, tj. otaczania czstki koloidalnej czst
kami orodka rozpraszajcego. Takie roztwory nazywa si ukadami liofilowymi
lub koloidami liofilowymi. Przykad budowy czstki koloidalnej przedstawiono
na rys. 1.32. Granule maj dodatni adunek elektryczny. Jdro kadej granuli te
go zolu skada si z S 1O 2, z tym e liczba czsteczek SiC>2 zawarta w kadym
jdrze jest bardzo dua (np. n). Powierzchnia jdra, reagujc z otaczajcym j
rodowiskiem, przyciga powstae czsteczki H 2Si0 3 w liczbie y (y < ). Prak
tycznie biorc, aniony kwasu krzemowego SiO2- (np. x jonw) oraz wszystkie
niezdysocjowane czsteczki H 2Si03 (z = y x) s adsorbowane przez jdro miceli i tworz wsplny orodek. Jony wodorowe H + (w liczbie 2x) znajduj si
w roztworze otaczajcym ten orodek i koncentruj si dokoa niego (powoka dy
fuzyjna). Skad chemiczny tak uksztatowanej miceli przedstawiono na rys. 1.32.
Brak zjawiska solwatacji lub jego ograniczony zasig warunkuje powstawanie
koloidw liofobowych.
Silna solwatacja czstek rozproszonych stabilizuje ukad dyspersyjny i moe
warunkowa wan cech koloidw liofilowych - tiksotropi.
Zjawisko tiksotropii niektrych koloidw jest zwizane z izotermicznym
przechodzeniem elu w zol przy wstrzsaniu - el si upynnia, a pozostawio
ny w spokoju znw przybiera struktur bardziej sztywn, przechodzc ponownie
57
Rysunek 1.32. Budowa czstki

koloidalnej - miceli krzemionki
( S i0 2) [10]
w el. Koloidem tiksotropowym moe by klej kostny w wodzie, kauczuk w ben

zynie, bentonit w wodzie itp. Zjawisko to zachodzi dziki powstawaniu bardzo
grubych otoczek solwatacyjnych wok czstek (lub agregatw - micel) fazy roz
proszonej rys. 1.33. Prawdopodobnie upynnienie elu tiksotropowego zachodzi
w bonkach solwatacyjnych przez ich naruszenie (cinanie).
a)
b)
Rysunek 1.33. Schemat zestala

nia tiksotropowego [10]: a) micele roztworu koloidalnego, b) micele z otoczk wodn, c) micele
z otoczk wodn i elektryczn,
d) el tiksotropowy
Charakterystyczn wartoci dla materiaw tiksotropowych jest ptla histerezy otrzymywana w wyniku badania zalenoci naprenia od szybkoci cinania
w lepkociomierzu obrotowym (rys. 1.34).
58
I. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

B
i
0
Prdko y
Rysunek 1.34. Ptla histerezy lepkoci cieczy tiksotropowej majcej granice pynicia tv [11]
Z wykresu wida, e ukad (ciecz tiksotropowa) bdcy w stanie elu wykazu

je granice pynicia, poniewa ma okrelon wytrzymao (sztywno). Zwik
szenie prdkoci cinania powoduje naruszenie struktury ukadu i jego pynicie
wg krzywej AB, po czym, po osigniciu maksymalnej wartoci B i stopniowym
zmniejszeniu prdkoci, pyniecie zachodzi wedug prostej BO odzwierciedlaj
cej zachowanie reologiczne cieczy newtonowskiej (zolu) o strukturze cakowicie
naruszonej.
Zjawisko tiksotropii odgrywa coraz wiksze znaczenie w technice budow
lanej. Cecha ta jest bardzo podana, np. przy nanoszeniu powok malarskich
na pionowe ciany, wypenianiu spka i szww dylatacyjnych za pomoc za
praw, zaczynw i rnych kompozytw iniekcyjnych. Bardzo czsto, przy niedo
statecznych waciwociach tiksotropowych materiaw wyjciowych, kompozyty
budowlane wzbogaca si w preparaty tiksotropujce, np. krzemionk koloidaln
do materiaw malarskich, sole kwasw naftenowych do lakierw i past, lepikw
asfaltowych na zimno i gorco.
Zjawiska powierzchniowe w plastyczno-lepkich kompozytach budowlanych

Materia moe wystpowa w trzech stanach skupienia: staym, ciekym i ga
zowym. Czsto si zdarza, e ta sama substancja w zalenoci od czynnikw
zewntrznych (temperatury, cinienia i innych) moe wystpowa rwnoczenie
w trzech stanach skupienia (np. woda), a powierzchnie oddzielajce poszczeglne
stany od siebie okrela si granic rozdziau.
Granica rozdziau dwch faz stanowi zbir czsteczek o diametralnie od
miennej energii powierzchniowej w stosunku do tej, ktr posiadaj czsteczki
znajdujce si w gbi fazy (faza objtociowa).
Przykadem takiego wanie zrnicowania energii powierzchniowej, a wic
napicia powierzchniowego, jest granica rozdziau midzy faza ciek i gazow.
Jak wiadomo, midzy czsteczkami wystpuj siy przycigania, zwane siami
van der Waalsa. Zasig dziaania tych si jest bardzo niewielki, nie przekracza
/./.
59
dwukrotnej rednicy czsteczki w sidmej potdze (F = 1 /r7) i ze wzrostem tej

odlegoci gwatownie maleje.
Oczywicie w fazie gazowej, ktrej gsto jest kilka rzdw mniejsza od
gstoci cieczy, siy przycigania ze wzgldu na due odlegoci pomidzy cz
steczkami s znikome.
Rozpatrujc warunki panujce na granicy fazy ciekej i gazowej, trudno nie
dostrzec, e stan energetyczny czsteczek jest rny na powierzchni i we wn
trzu cieczy (rys. 1.35). Czsteczki fazy objtociowej (rys. 1.35a) podlegaj
jednakowym siom oddziaywania ze wszystkich stron, natomiast w przestrzeni
przypowierzchniowej (rys. 1.35b) wystpuje asymetria si oddziaywania.
Czsteczki w tej warstwie s silnie wcigane do wntrza fazy objtociowej, po
niewa przyciganie ze strony fazy gazowej jest znikome i praktycznie si
je pomija.
a)
Rysunek 1.35. Schemat oddziay

wania midzyczsteczkowego [4]:
a) w fazie objtociowej, b) w fa
zie powierzchniowej
b)
O o o\/
-o Oy
O
~ / \
O
o o
W wyniku tego zjawiska wystpuje napicie powierzchniowe, ktrym tu

maczy si przyjmowanie ksztatu kropli przez ma ilo cieczy znajdujcej si
w fazie gazowej.
Wedug definicji, napiciem powierzchniowym okrela si prac, jaka jest
potrzebna do powikszenia powierzchni w wyniku wyprowadzenia czsteczek
z gbi cieczy na jej powierzchni, i okrela si je w J/m 2 lub N/m.
Napicie powierzchniowe wody jest w stosunku do innych cieczy (0,02-0,05
J/m2) bardzo due i w 20C wynosi 0,07 J/m2. Jeszcze wiksze jest napicie
powierzchniowe (energia powierzchniowa) cia staych i zawiera si w granicach
0,1-10 J/m2.
Ze zjawiskiem napicia powierzchniowego cieczy zwizane s takie cechy,
jak zwilalno i adhezja.
W odniesieniu do kompozytw budowlanych, ktre maj konsystencj pynn
i plastyczn powysze cechy odgrywaj znaczenie gwnie na granicy trzech faz:
ciao stae-ciecz-gaz, ciao stae-dwie fazy cieke lub gaz-dwie fazy cieke.
60
Przypadek pierwszy ilustruje model mechanizmu procesw zwilania i adhezji

np. podczas malowania powierzchni stalowych lakierem antykorozyjnym. Stan
rwnowagi termodynamicznej takiego ukadu przedstawia rys. 1.36.
Rysunek 1.36. Stan rwnowagi na granicy faz: ciao stae-ciecz-gaz [1]

os, Gc - napicie powierzchniowe odpowiednio ciaa staego i cieczy, asc - napicie midzyfazowe pomidzy
ciecz i ciaem staym, 0 - kt zwilenia (kt graniczny)
W stanie rwnowagi wypadkow si napicia powierzchniowego przedstawio

nych wektorami o c, gs i (Jsc ujmuje rwnanie
<js = o sc + Gc cos 0
(1.25)
gdzie: (7S - naprenie ciaa staego, J/m2,

<7C - napicie powierzchniowe cieczy, J/m2,
<7SC - napicie midzyfazowe, J/m2,
9 - kt graniczny.
Z rysunku 1.36 wida, e proces przyczepnoci (adhezji) ciaa staego i cieczy
poprzedza zjawisko zwilenia, okrelone ktem granicznym 0. W adhezji mog
bra udzia siy chemiczne, elektrostatyczne, dyspersyjne, siy wizania wodoro
wego. Miar tych si midzy powierzchniami jest praca adhezji potrzebna do
rozdzielenia powierzchni midzyfazowej i utworzenia dwch nowych powierzch
ni, ktr ujmuje rwnanie Duprego
A ad <yc -(- (Ty
Gsc
(1.26)
Po podstawieniu rwnania (1.25) do rwnania (1.26) otrzymuje si

Aad CcO +COS0)
(1.27)
Mimo braku metod umoliwiajcych wyznaczenie napicia powierzchniowe

go cia staych na granicy z faz gazow czy ciek, mona na podstawie rwna
nia (1.27) obliczy prac adhezji cieczy do ciaa staego, znajc jedynie warto
napicia powierzchniowego i kt graniczny. Warto ta stanowi jednoczenie kry
terium zwilalnoci ciaa staego przez ciecz.
Gdy 0 = 0 , wwczas praca adhezji cieczy do ciaa staego Aad = 2<rc; w tych
warunkach ciecz nie tworzy kropli, lecz rozlewa si w postaci cienkiej bonki na
61
powierzchni ciaa staego. Okrela si to jako zwilenie zupene. Gdy 9 = 180,

wwczas praca adhezji cieczy do ciaa staego Aad = 0. Jest to przypadek cakowi
tego braku adhezji i zwilalnoci raczej niespotykany w przyrodzie. W praktyce
bardzo czsto mwi si o zwilalnoci w przypadku, gdy 0 ^ 6 < 90, i niezwilalnoci, gdy 90 < 0 < 180.
W pozostaych przypadkach rwnowagi faz: ciao stae-dwie fazy cieke i gaz-dwie fazy cieke, zachodzi mechanizm zwilania w emulsjach stabilizowanych
emulgatorami staymi. Funkcje obniania napicia midzyfazowego dwch nie
mieszajcych si cieczy spenia rodek powierzchniowo aktywny nazywamy
emulgatorem.
Klasycznymi przykadami tego typu substancji s estry alkoholi wielowodorotlenowych, produkty sulfonowania rnych zwizkw aromatycznych lub ali
fatycznych, sole amin o dugich acuchach wglowodorowych, np. halogenki
trjetyloacetyloamoniowe, sole kwasw sulfonowych alkoholi, np. C 12H25-O S0 2 - 0 Na, i inne.
Czsteczki jonowych emulgatorw w wyniku adsorpcji pokrywaj szczelnie
powierzchnie kropelek fazy rozproszonej (np. oleju) i nadaj im adunek elek
tryczny oraz obniaj napicie midzyfazowe na granicy fazy rozpraszajcej (np.
wody).
Mechanizm stabilizacji czstek fazy rozproszonej za pomoc preparatw po
wierzchniowo aktywnych polega na tym, e rodnik alkilowy (wglowodorowy)
jako hydrofobowy lokuje si w oleju, natomiast grupa funkcyjna wyranie spo
laryzowana i hydrofilna sytuuje si w wodzie. W zwizku z rnicami w charak
terze chemicznym emulgatorw (kationowe, anionowe) globule oleju naadowuj
si dodatnio (emulsje kationowe) bd ujemnie (emulsje anionowe). W ukadach
dyspersyjnych, w ktrych funkcje emulgatora peni substancja sproszkowana (np.
bentonit), na granicy rozdziau kropelek fazy rozpraszajcej znajduj si czstki
ciaa staego (rys. 1.37).
a)
Rysunek 1.37. Orientacja czstek

emulgatora na granicy midzy ole
jem a wod [I]: a) uoenie mole
ku rodka powierzchniowo czynne
go na globuli olejowej, b) uoenie
ziaren bentonitu na globuli olejowej
b)
Woda -
Woda
62
1.2. Waciwoci fizyczne materiaw budowlanych

Gsto
Gsto, czyli mas jednostki objtoci materiau, bez uwzgldniania porw we
wntrz materiau, a wic w stanie zupenej szczelnoci, okrela si wzorem
( 1.28)
gdzie: ms - masa suchej sproszkowanej prbki materiau, kg,
V - objto sproszkowanej prbki materiau (bez porw), m3.
Oznaczenie gstoci wykonuje si za pomoc piknometru (PN-EN 1097-7:2001) lub objtociomierza Le Chateliera (rys. 1.38). Badany materia suszy
si do staej masy, w temperaturze odpowiedniej do jego budowy chemicznej.
Prbek laboratoryjnych materiaw staych (np. stali, szka) nie poddaje si roz
drobnieniu. Prbki materiaw porowatych rozciera si na proszek (aby cao
przechodzia przez sito o boku oczka 0,08 mm) i dopiero suszy si. Po ostygni
ciu w eksykatorze prbki way si, okrela mas such ms, a nastpnie maymi
porcjami wsypuje do objtociomierza wypenionego spirytusem, benzenem lub
eterem. Objto wsypanego proszku odpowiada rnicy poziomw cieczy w objtociomierzu przed i po wsypaniu prbki. Wyznaczone wartoci masy suchej
sproszkowanej prbki materiau ms i objtoci sproszkowanej prbki materiau V
podstawia si do wzoru na gsto p.
24 cm3
Rysunek 1.38. Objtociomierz Le Chateliera [18]
Gsto objtociowa
Gsto objtociow, czyli mas jednostki objtoci materiau wraz z zawartymi
w niej porami (w stanie naturalnym), okrela si wzorem
Po = ^ T kg/m3
63
(1.29)
gdzie: ms - masa suchej sproszkowanej prbki materiau, kg,

VQ - objto sproszkowanej prbki materiau wraz z porami (w stanie
naturalnym), m3.
W celu okrelenia gstoci objtociowej prbek materiau o ksztacie niere
gularnym stosuje si metod hydrostatyczn.
Warto gstoci objtociowej zaley od struktury materiau. W przypadku
wikszoci materiaw jest mniejsza od gstoci (tabl. 1.3). Szko, stal i bitu
my maj te wartoci rwne. Gsto objtociowa materiaw budowlanych za
wiera si w granicach od 20 kg/m3 dla niektrych materiaw izolacyjnych do
7850 kg/m3 dla stali.
Tablica 1 3 . Wartoci gstoci i gstoci objtociowej niektrych materiaw
Nazwa materiau
Beton zwyky
Cement
Ceramika czerwona
Drewno
Piasek
Smoa
Szko
Stal budowlana
Pianizol
Styropian
Gsto p, g/cm3 Gsto objtociowa p0, g/cm3

2,8
3,05-3,15
2,7
1,55
2,72
1,15
2,65
7,85
1,40
1,10
2,0-2,2
1,1-1,2
1,8-1,95
0,45-0,95
1,55-1,65
1,15
2,65
7,85
0,0100
0,03
Znajomo gstoci objtociowej pozwala orientacyjnie oceni przydatno

materiaw do poszczeglnych elementw budowli. Daje te moliwo przybli
onego okrelenia innych waciwoci materiau, jak wytrzymaoci, przewodno
ci cieplnej.
Gsto nasypowa
Gsto nasypowa jest to masa jednostki objtoci materiau sypkiego w sta
nie lunym. Do oznaczenia jej stosuje si objtociomierze o rnej pojemnoci
naczy pomiarowych (najczciej cylindrw metalowych), zalenie od rodzaju
kruszywa. Warunki techniczne oznaczania gstoci nasypowej okrela PN-EN
1097-3:1998.
64
Szczelno
Szczelno okrela, jak cz cakowitej objtoci badanego materiau zajmuje
masa materiau bez porw. Wyraa si j wzorem
S = 100, %
(1.30)
P
gdzie: p0 - gsto objtociowa, kg/m3,
p - gsto, kg/m3.
Porowato
Porowato okrela, jak cz cakowitej objtoci materiau stanowi objto
porw. Wyraa si j wzorem
P = P Z P io o ,%
(1.31)
P
lub
P = (1 -5 )1 0 0 , %
(1.32)
gdzie: pc - gsto objtociowa, kg/m3,

p - gsto, kg/m3,
S - szczelno, %.
Ze wzgldu na wielko porw powietrznych materiay dzieli si na drobnoporowate (pory o wymiarach setnej i tysicznej czci milimetra) i wielkoporowate
(pory wielkoci od dziesitej czci milimetra do 1-2 mm).
Porowato i szczelno materiaw maj due znaczenie, decyduj bowiem
o takich cechach, jak: wytrzymao, mrozoodporno, waciwoci izolacyjne,
cieplne, dwikochonne. Porowato materiaw budowlanych zawiera si w gra
nicach od 0% (szko, bitumy, metale) do 95% (wena mineralna, pianka poliure
tanowa itp.).
Wilgotno
Wilgotnoci nazywa si zawarto wody w materiale (w danej chwili). Okrela
si j wzorem
w = mw - m s iQ0> %
ms
gdzie: mw - masa prbki materiau w stanie wilgotnym (w danej chwili), kg,

ms - masa prbki materiau w stanie suchym (kiedy kolejne waenia w od
stpach dobowych nie wykazuj rnic), kg.
Temperatura suszenia wikszoci materiaw wynosi 100-150 C, wyrobw
gipsowych 70C, a niektrych tworzyw sztucznych termoplastycznych poniej
65
50C. Wilgotno ma ogromny wpyw na przewodno ciepln materiau, ktra

znacznie wzrasta w miar wzrostu wilgotnoci.
Nasikliwo wagowa (masowa)
Nasikliwoci nazywa si zdolno pochaniania wody przez materia przy ci
nieniu atmosferycznym. Nasikliwo wagowa jest to stosunek masy wchonitej
wody do masy prbki materiau suchego. Okrela si j wzorem
m - ms
ms
100, %
(1.34)
gdzie: mn - masa prbki materiau w stanie nasycenia wod, kg,

ms - masa prbki materiau w stanie suchym, kg.
Nasikliwo objtociowa
Nasikliwo objtociowa jest to stosunek masy wchonitej wody do objtoci
prbki materiau suchego. Okrela si j wzorem
(1.35)
gdzie: mn - masa prbki materiau w stanie nasycenia wod, kg,
ms - masa prbki materiau w stanie suchym, kg,
V - objto prbki materiau suchego, m3.
Istnieje nastpujca zaleno midzy nasikliwoci objtociow n0 i nasi
kliwoci wagow nw:
n0
mn ms mn - m s
ms
= 7} : ----------= 1 7 - P o
nw
ms
d-36)
Po przeksztaceniu otrzymuje si
n0 = nwp 0
(1.37)
Sposb nasycenia materiau wod zaley przede wszystkim od rodzaju mate

riau i typu porw. Dla materiaw drobnoporowatych, takich jak np. materiay
kamienne (skay magmowe) i wyroby ceramiczne, nasycenie odbywa si przez
stopniowe zanurzenie w wodzie, tak aby nie zamkn powietrza w porach mate
riau. Maksymalne wartoci nasikliwo osiga wwczas, gdy nasycenie odbywa
si w prni.
Zwykle nasikliwo materiaw budowlanych jest mniejsza od porowatoci.
Wynika to z faktu, e woda nie jest w stanie dosta si do wntrza porw za
mknitych, a w przypadku porw o rednicach duych nie wypenia ich, lecz
66
tylko nawila cianki. Nasikliwo materiaw budowlanych waha si od 0%

masy (szko, metale) do powyej 200 % masy (drewno lub niektre materiay
porowate). Nasycone wod materiay maj mniejsz wytrzymao na ciskanie
ni prbki suche, wiksz gsto objtociow, a niektre zwikszaj rwnie
objto (np. drewno).
Higroskopijno
Higroskopijno jest to zdolno szybkiego wchaniania przez materia pary wod
nej z otaczajcego powietrza. Higroskopijno zaley od wilgotnoci wzgldnej
powietrza oraz od waciwoci samego materiau. Zazwyczaj wilgotno mate
riau jest wiksza od wilgotnoci otoczenia. Higroskopijno jest przyczyn za
wilgocenia materiaw, ktre znajduj si w pomieszczeniu i nawet nie stykaj
si z wod. Wpywa ona na zmian konsystencji lub wymiarw materiau. Do
najbardziej higroskopijnych materiaw naley np. chlorek wapnia, a do najmniej
- wyroby ceramiczne. W zwizku z tym w budownictwie naley stosowa ma
teriay, ktre nie zawieraj skadnikw higroskopijnych.
Podciganie kapilarne
W materiaach budowlanych kanaliki utworzone z porw mona uwaa za kapilary. Jak wiadomo, w rurkach szklanych o bardzo maej rednicy wstawionych
do wody podnosi si ona do pewnego poziomu ponad jej swobodne zwiercia
do. Wysoko kapilarnego podcigania wody jest tym wysza, im rednica rurki
jest wsza.
Najwiksza kapilarno wystpuje w materiaach mikroporowatych z otwar
tymi i poczonymi ze sob porami (o rednicy poniej 10~7m). Na wielko
podcigania woskowatego wpywa rwnie rodzaj powierzchni materiau (skad
mineralogiczny) i jej zwilalno przez dan ciecz. W przypadku wody wiksze
podciganie kapilarne wykazuj materiay hydrofilowe ni hydrofobowe. Wy
soko podcigania kapilarnego zaley rwnie od napicia powierzchniowego
wody
ff* =
(1.38)
gdzie: Hk - wysoko kapilarnego podcigania wody, m,

Gnp - napicie powierzchniowe wody, J/m2,
yw - ciar objtociowy wody, kN/m3,
r - rednica kapilary, m.
W praktyce budowlanej zauwaa si, e wilgotno materiau jest najwik
sza w miejscu jego zetknicia z wod, maleje za w miar wzrostu wysokoci
podcigania.
67
Kapilarno materiaw ciennych wymusza podczas wznoszenia budynkw

ukadanie warstwy poziomej izolacji przeciwwilgociowej, ktra uniemoliwia
podciganie wody z gruntu.
Przesikliwo
Przesikliwo to zawilgocenie materiau pod wpywem wody pod cinieniem.
Wyraa si j iloci wody w gramach, ktra w cigu 1 godz. przenika przez
1 cm2 powierzchni prbki materiau, przy staym cinieniu.
Cecha ta zaley od szczelnoci i budowy wewntrznej materiau. Materiay
szczelne, jak np. szko, bitumy, stal, s nieprzesikliwe, jak rwnie materiay
o porach zamknitych, np. spieniony polichlorek winylu, szko piankowe.
Przesikliwo jest cech szczeglnie wan dla materiaw hydroizolacyjnych i pokry dachowych.
Stopie nasycenia
Stopie nasycenia wyraa si stosunkiem nasikliwoci objtociowej do poro
watoci materiau
gdzie: n - nasikliwo materiau, %,

P - porowato, %.
Zdolno odparowania
Zdolno odparowania okrela czas, ktry jest potrzebny do wysuszenia materiau
nasyconego wilgoci, do osignicia staej masy.
Oznaczenie zdolnoci parowania przeprowadza si w eksykatorze, tj. naczyniu
szklanym ze rodkiem silnie pochaniajcym wod.
Przepuszczalno gazw
Przepuszczalno gazw jest zaplanowan waciwoci materiaw budowlanych
stosowanych gwnie w budownictwie mieszkaniowym i uytecznoci publicznej.
Zdolno przenikania powietrza i pary wodnej przez materiay budowlane ma
due znaczenie dla naturalnej wentylacji, a wic i tym samym sprzyja osuszaniu
cian i stropw.
Naley przez to rozumie, e powietrze i para wodna z zewntrz mog prze
nika przez przegrod budowlan i odwrotnie. W odniesieniu do pary wodnej
obowizuje zasada, e latem przenika przez cian z zewntrz do wewntrz, zi
m jest odwrotnie.
Przepuszczalno gazw zaley od porowatoci materiau (rodzaju porw otwarte czy zamknite) i stopnia jego zawilgocenia (wiksze zawilgocenie mniejsza przepuszczalno).
68
]. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
Naley przy tym podkreli fakt, e zbyt dua przepuszczalno gazw ma

teriaw budowlanych prowadzi do duych strat ciepa. Z tego powodu przy pro
jektowaniu i wznoszeniu obiektw wane jest odpowiednie zoptymalizowanie
parametrw cieplno-wilgotnociowych materiaw budowlanych i caej budowli.
Mrozoodporno
Mrozoodporno to przeciwstawianie si materiau nasyconego wod zniszczeniu
jego struktury przy wielokrotnych naprzemiennych cyklach zamraania i odmra
ania. Podczas zamraania woda w porach materiau zwiksza swoj objto
o ok. 10%, wywoujc tym samym naprenia mogce zniszczy struktur mate
riau. Wzrost objtoci wody w czasie zamraania zaley gwnie od temperatury
(tabl. 1.4). Na rozmiar tego zjawiska ma wpyw wielko porw, ich poczenie
midzy sob oraz stopie wypenienia wod.
Tablica 1.4. Warto gstoci i wspczynnika rozszerzalnoci liniowej dla wody
Temperatura, C
Gsto p, g/cm3
Wspczynnik rozszerzalnoci
liniowej, a 10-6 1/K
-20
-18
-16
-14
-12
-1 0
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
0,99349
0,99474
0,99581
0,99672
0,99749
0,998137
0,998417
0,998671
0,998899
0,999102
0,999283
0,999441
0,999576
0,999694
0,999790
0,999868
678,48
580,83
495,74
420,85
354,33
294,73
267,18
240,90
215,94
192,06
169,22
147,34
126,36
106,20
86,81
68,14
Badanie mrozoodpornoci wykonuje si, poddajc prbk materiau nasyco

nego wod wielokrotnemu zamraaniu w temperaturze 20C i kolejnemu odtajaniu w wodzie o temperaturze ok. 20C (dokadny opis oznaczenia zawieraj
odpowiednie normy).
69
Oznaczenie mrozoodpornoci polega na:

stwierdzeniu, czy nie nastpiy w prbce wykruszenia, pknicia, odupania,
rozwarstwienia, rysy, uszkodzenia naroy i krawdzi;
okreleniu procentowej straty masy, zgodnie ze wzorem
s = m" ~ m2 \0 0 . %
ms
(1.40)
gdzie: mn - masa prbki materiau w stanie nasycenia wod przed badaniem,

kg,
m2 - masa prbki materiau w stanie nasycenia wod po badaniu, kg,
m.y - masa prbki materiau w stanie suchym, kg.
okreleniu wspczynnika odpornoci na zamraanie, zgodnie ze wzorem
=
en1
(1.41)
gdzie: Rcni - wytrzymao na ciskanie prbki materiau w stanie nasycenia

wod przed badaniem, MPa,
Rcni ~ wytrzymao na ciskanie prbki materiau w stanie nasycenia
wod po badaniu, MPa.
Skurcz
Skurcz jest to zmiana objtoci (w % obj.) lub wymiarw liniowych (w mm/m)
materiau wilgotnego przy wysychaniu (drewno i materiay o budowie koloidal
nej, jak glina), twardnieniu (betony, zaprawy) lub ozibianiu (materiay organicz
ne i nieorganiczne).
Odporno na korozj
Korozja materiau to niezamierzone procesy chemiczne lub elektrochemiczne
w wyniku oddziaywania rodowiska zewntrznego lub reakcji midzy skadni
kami materiau, zmieniajce niekorzystnie jego waciwoci i przydatno funk
cjonaln.
Skutkiem korozyjnych procesw moe by zmiana poysku i barwy, zmniej
szenie wytrzymaoci mechanicznej, powstanie wykwitw na powierzchni, zarysowa, pkni, cakowite zniszczenie materiau. Charakter chemiczny mate
riaw budowlanych decyduje o ich odpornoci lub wraliwoci na okrelone
czynniki chemiczne (tabl. 1.5).
Odporno na starzenie
Przez starzenie materiau rozumie si proces zmian waciwoci w funkcji cza
su. Destrukcj wywouj czynniki atmosferyczne, np. ciepo, wiato, powietrze,
70
/. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
Tablica 1.5. Odporno niektrych materiaw budowlanych na rodowiska agresywne3
rodowisko
Amoniak
Benzen
Dwutlenek siarki
Kwas siarkowy 10%
Oleje mineralne
Siarkowodr
Tuszcze
Wodorotlenek sodu 10%
Beton
ywica
Stal
Asfalt Drewno PVC
cementowy
epoksydowa zwyka
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
x
X
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
o
+
X
+
+
a Objanienia znakw: (+ ) odporny, ( x ) rednio odporny, (o) mao odporny, () nieodporny.
promieniowanie ultrafioletowe. Struktura materiau decyduje w gwnej mierze

o tym, kiedy i w jakim stopniu materia podda si procesom starzenia.
Rozszerzalno cieplna
Pod wpywem zmian temperatury zmieniaj si wymiary materiau. Zmiany wy
miarw liniowych okrela wspczynnik rozszerzalnoci liniowej a , natomiast
zmiany objtoci - wspczynnik rozszerzalnoci objtociowej (5.
Wspczynnik rozszerzalnoci liniowej a jest to przyrost wzgldny dugoci
materiau przy ogrzaniu o 1K. Okrela si go wzorem
a =
Al
IqAT
1/K
(1.42)
gdzie: Al = l j - /o - przyrost bezwzgldny dugoci prbki materiau, m,

/o - dugo pierwotna prbki materiau, m,
l j - dugo prbki po podgrzaniu o A7\ m,
AT - przyrost temperatury, K.
Wspczynnik rozszerzalnoci objtociowej j3 jest przyrostem wzgldnym
objtoci materiau przy podgrzaniu o 1K. Okrela si go wzorem
AV
=
V0AT
, 1/K
(1.43)
gdzie: AV = Vr - V0 - przyrost bezwzgldny objtoci prbki materiau, m3,

VG - objto pierwotna prbki materiau, m3,
VT - objto prbki po podgrzaniu o AT, m3,
AT - przyrost temperatury, K.
71
W przypadku cia izotropowych istnieje przybliona zaleno wica

wspczynnik rozszerzalnoci liniowej a i wspczynnik rozszerzalnoci obj
tociowej ]3, mianowicie
p = 3a
(1.44)
Przewodno cieplna
Przewodno cieplna jest to przewodzenie przez materia ciepa w wyniku rni
cy temperatur na przeciwlegych jego powierzchniach. Okrela j wspczynnik
przewodzenia ciepa X, ktry jest iloci ciepa przechodzc przez powierzchni
1 m2 materiau gruboci 1 m w cigu 1 godz., przy rnicy temperatur obu po
wierzchni rwnej 1 K. Wielko wspczynnika przewodnoci cieplnej X okrela
si ze wzoru
(1.45)
Q= X ?^ i
g
z ktrego po przeksztaceniu otrzymuje si
X = TFt-w/(m K)
(146)
gdzie: Q - ilo ciepa potrzebna do ogrzania materiau o 1 K, J,

g - grubo materiau, m,
F - powierzchnia materiau, m2,
AT - rnica temperatur powierzchni przegrody, K,
t - czas przepywu ciepa, h.
Zakadajc, e
g=lm,
F = 1 m2 ,
A7 = 1 K ,
f= 1h
otrzymuje si
X= Q
(1.47)
Warto wspczynnika X zaley w najwikszym stopniu od zawartoci porw

i wilgotnoci materiau. Przykadowo X = 0,023 W/(m-K) dla materiau z powie
trzem zamknitym w bardzo drobnych jego porach, X = 0,58 W/(m-K) dla wody,
X = 2,3 W/(m-K) dla lodu. Mae wartoci wspczynnika przewodzenia ciepa
maj materiay porowate o maej gstoci objtociowej, ale suche (tabl. 1.6).
Oglnej zalenoci midzy gstoci objtociow i wspczynnikiem przewodze
nia ciepa dla wszystkich materiaw budowlanych nie mona okreli. Jedynie
w przypadku materiaw powietrznosuchych istnieje taka moliwo. Zaleno
X i p 0, wyznacza si na podstawie empirycznego wzoru
X = ^0,0196 0,22p2-0,14
(1.48)
72
/. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
Tablica 1.6. Wspczynniki przewodzenia ciepa A niektrych materiaw
Materiay
Pianka poliuretanowa
Wspczynnik przewodzenia ciepa, W/(m-K)

suche
wilgotne
0,025-0,035
0,025-0,04
Styropian
0,04-0,045
Wena mineralna
0,042-0,45
Szko piankowe
0,07-0,12
0,07-0,13
Pyty pilniowe:
porowate
twarde
0,06
0,18
0,07
0,21
Drewno (w poprzek wkien):

sosna, wierk
db
0,16
0,22
0,20
0,26
Mur z cegy penej
0,77
0,91
Mur z cegy dziurawki
0,62
0,70
Mur z cegy kratwki
0,56
0,62
Beton komrkowy
0,14-0,29
0,17-0,35
Gips
0,30-0,35
0,35-0,40
Beton keramzytowy
0,39-0,90
0,43-1,0
0,80
Szko zwyke
Beton zwyky, elbet
1,70
1,80
Marmur, granit
3,50
3,70
Stal
58
Mied
370
Warto wspczynnika X ustala si dowiadczalnie, za pomoc komory kli

matyzacyjnej, aparatw Poensgena lub Bocka. W porowatym materiale ciepo
przechodzi przede wszystkim przez jego przewenia (rys. 1.39). Przy znikomo
maym transporcie ciepa przez konwekcj powietrza w porach i promieniowanie,
mona zaoy, e powierzchni przewodzc ciepo jest suma powierzchni prze
we. W ciaach anizotropowych warto wspczynnika przewodzenia ciepa
jest uzaleniona od kierunku przepywu ciepa. Dla drewna sosnowego przy prze
pywie ciepa w kierunku prostopadym do wkien X = 0,14 W/(m-K), natomiast
w rwnolegym X 0,30 W/(m-K).
73
+
Rysunek 1.39. Przewodzenie ciepa przez materia
porowaty [7]
\F s
Fs - przewenie (przekrj) ciaa staego
Pojemno cieplna
Pojemnoci ciepln nazywa si zdolno do pochaniania i kumulowania ciepa
przez materia w czasie jego ogrzewania. Miar jej jest ilo ciepa potrzebna do
ogrzania 1 m3 materiau o 1 K. Okrela si j wzorem
Vc = cpa , J/(m3 K)
(1.49)
gdzie: c - ciepo waciwe, J/(kg-K),

po - gsto objtociowa, kg/m3.
Z wyznaczenia pojemnoci cieplnej materiaw korzysta si w celu okrele
nia wytrzymaoci cieplnej cian i dachw, np. w budynkach mieszkalnych. Przez
pojcie wytrzymaoci cieplnej cian i dachw rozumie si ich zdolno do za
chowania na wewntrznej powierzchni stosunkowo staej temperatury, pomimo
nierwnomiernego ogrzewania (piece, kaloryfery itp.). Dobowe wahania tempe
ratury w pomieszczeniach mieszkalnych nie powinny przekracza 6C. Z tych
wzgldw do budowy obiektw mieszkalnych naley stosowa materiay o duej
pojemnoci cieplnej, to znaczy takie, ktrych iloczyn gstoci pozornej i ciepa
waciwego jest duy. Przy wyborze materiaw naley mie na uwadze jeszcze
inne czynniki, takie jak wspczynnik przewodzenia ciepa czy cechy wytrzyma
ociowe.
Ciepo waciwe
Ciepo waciwe wyraa si iloci ciepa, jaka jest potrzebna do ogrzania mate
riau o masie 1 kg o 1 K. Ilo ciepa, ktr materia pochania, jest proporcjo
nalna do jego masy, rnicy temperatur i ciepa waciwego, co wyraa wzr
Q = cm A T , J
(1.50)
Przeksztacajc wzr, otrzymuje si

(1.51)
74
gdzie: Q - ilo ciepa potrzebna do ogrzania materiau o 1 K, J,

m - masa prbki materiau, kg,
AT = T To - rnica temperatur, K,
T - temperatura po ogrzaniu, K,
T0 - temperatura pocztkowa, K.
Materiay ciepochronne charakteryzuj si maym wspczynnikiem przewo
dzenia ciepa i du wartoci ciepa waciwego. Do tego rodzaju materiaw
naley drewno i tworzywa sztuczne, zwaszcza spienione. Zestawienie wartoci
ciepa waciwego wybranych materiaw budowlanych ujmuje tabl. 1.7.
Tablica 1.7. Ciepo waciwe niektrych materiaw w temperaturze 0C
Ciepo waciwe
Materia3
kcal/(kg K)
kJ/(kg-K)
Woda
1,00
4,19
Drewno
0,60
2,52
Ld
0,50
2,10
0,30-0,40
1,26-1,68
Powietrze
0,24
1,00
Kamienie naturalne (granit,

piaskowiec, wapie, marmur)
0,22
0,92
Ceramika
0,21
0,88
Kamienie sztuczne
(beton, zaprawy)
0,20
0,84
Aluminium
0,22
0,92
Stal
0,11
0,42
Ow
0,03
0,13
Tworzywa sztuczne
aMateriay s podane w kolejnoci zmniejszajcych si wartoci ciepa waciwego.
aroodporno
aroodporno jest to odporno materiau na dziaanie podwyszonej tempera
tury (do 350C), powtarzajcej si cyklicznie.
arowytrzymao
arowy trzy mao jest to zdolno materiau do zachowania w wysokiej lub pod
wyszonej temperaturze waciwoci wyjciowych.
7.3. Waciwoci mechaniczne materiaw budowlanych
75
Odporno ogniowa
Odporno ogniowa to niepodatno na niszczcy wpyw ognia podczas jego
samorzutnego i niekontrolowanego rozprzestrzeniania si na materia, w postaci
zmian np. jego struktury, ksztatu, czy wytrzymaoci mechanicznej. O odporno
ci ogniowej materiau decyduj takie cechy, jak palno i toksyczno.
Palno - podatno na zapalanie si - dzieli materiay na niepalne i palne.
Niepalne materiay pod wpywem dziaania wysokich temperatur nie zapalaj si,
nie arz i nie zwglaj. Niektre ulegaj nieznacznym deformacjom (np. stal)
lub ulegaj zniszczeniu (np. granit, marmur, gips, wapie). Wrd materiaw
palnych rozrnia si trudno zapalne i atwo zapalne. Trudno zapalne zapalaj
si z trudnoci, arz si i zwglaj, a usunicie rda ognia przerywa proces
ich palenia. atwo zapalne zapalaj si pomieniem lub arz i proces ten trwa
nawet po usuniciu rda ognia.
Toksyczno materiaw okrela zdolno wydzielania przez nie szkodliwych
gazw, oparw i dymw w podwyszonej temperaturze.

Wytrzymao na ciskanie
Wytrzymao na ciskanie jest to najwiksze naprenie, jakie wytrzymuje prb
ka badanego materiau podczas ciskania do momentu jej skruszenia.
Badanie wytrzymaoci na ciskanie polega na przyoeniu obcienia, ktre
go konsekwencj jest przyblianie czstek ciaa do siebie. Okrela si j wzorem
, MPa
(1.52)
rc
gdzie: Fc - pole przekroju prbki materiau przed przyoeniem obcienia, m2,

Pc - sia ciskajca (zgniatajca), N.
Prbki przeznaczone do badania maj najczciej ksztat szecianu (o kraw
dziach 5-20 cm), prostopadocianu (4x4x16 cm) lub walca o rednicy rwnej
wysokoci (4-20 cm). Im bardziej jest niejednorodna budowa materiau, tym
wiksze powinny by rozmiary prbek.
O
wytrzymaoci na ciskanie decyduje kierunek dziaania siy w stosunku do
wkien lub warstw materiau. W przypadku materiaw o niejednolitej budowie
zaley ona take od stopnia zawilgocenia materiau i temperatury.
Warto wytrzymaoci na ciskanie materiaw budowlanych waha si w sze
rokich granicach: od 0,5 MPa - dla pyt torfowych, do 1000 MPa i wicej - dla
wysokogatunkowej stali (tabl. 1.8). Praktycznie wyznaczenie wytrzymaoci na
76
Tablica 1.8. Wartoci wytrzymaoci na ciskanie i rozciganie niektrych materiaw budow

lanych
Materia
Wytrzymao
na ciskanie, MPa
Wytrzymao
na rozciganie, MPa
eliwo
Stal budowlana zwyka
Szko
Ceramika porowata
Drewno (wzdu wkien)
Granit
Beton zwyky
Tworzywa sztuczne
590-980
294-440
340-980
4,9-24,5
39,2-59,0
118-236
8,8-59,0
5,9-480
137-176
294-490
9,8-77,5
0,2-1,96
77,5-147
4,4-7,75
0,78^4-,90
88-775
ciskanie jest moliwe tylko dla materiaw kruchych (np. eliwa, mosidzu), po
niewa dla nich prba koczy si pojawieniem pkni. W przypadku materiaw
cigliwych badanie jest bardzo trudne lub wrcz niemoliwe.
Wytrzymao na rozciganie
Wytrzymao na rozciganie jest to najwiksze naprenie, jakie wytrzymuje
prbka badanego materiau podczas rozcigania.
Badanie wytrzymaoci materiaw na rozciganie polega na przyoeniu siy,
ktrej konsekwencj jest oddalanie czstek ciaa od siebie. Wytrzymao okrela
si wzorem
R r^ M P a
Fr
(1.53)
gdzie: Fr - pole przekroju prbki materiau przed przyoeniem siy, m2,

Pr - sia rozcigajca (zrywajca), kN.
Badane prbki maj rny ksztat, zaleny od rodzaju materiau, np. stal
budowlana - prty, drewno - wioseka, zaczyny i zaprawy - semki o wymiarach
22,5x22,5x78,0 mm (PN-85/B-04500). Taki ksztat prbek zapewnia rozerwanie
prbki w miejscu o najmniejszym, dokadnie mierzalnym przekroju.
Wytrzymao na zginanie
Wytrzymao na zginanie jest to najwiksze naprenie, jakie wytrzymuje prb
ka badanego materiau podczas zginania do momentu jej zamania. Belki o prze
kroju prostoktnym obcia si jednostronnie. Wytrzymao na zginanie okrela
si wzorem
Rzg = ^ , MPa
(1.54)
77
gdzie: M - moment zginajcy prbk materiau, N m,

W - wskanik wytrzymaoci przekroju zginanego, m3.
Moment zginajcy wyznacza si w zalenoci od sposobu obcienia belki:
obcienie si skupion
M=j, Nm
gdzie: P - sia niszczca prbk materiau, N,
/ - rozpito belki midzy podporami, m,
obcienie cige
p/2
o
(1.55)
(1.56)
gdzie: g - obcienie cige prbki materiau, N/m,

/ - rozpito belki midzy podporami, m.
Wskanik wytrzymaoci przekroju zginanego belek okrela wzr
W = ~ , m 3
(1.57)
gdzie: b - szeroko belki, m,

h - wysoko belki, m.
Przy oznaczaniu wytrzymaoci na zginanie zniszczenie materiaw zwykle
zaczyna si w dolnej rozciganej strefie. Jest to konsekwencj tego, e w wik
szoci materiaw (poza stal i drewnem) wytrzymao na ciskanie jest wiksza
ni wytrzymao na rozciganie. Dua wytrzymao na zginanie charakteryzuje
materiay o wysokiej wytrzymaoci zarwno na ciskanie, jak i na rozciganie.
Do tej grupy nale: drewno, stal, aluminium. Dlatego dobrze pracuj w kon
strukcjach belki z tego rodzaju materiau.
Podatno na rozmikanie
Destrukcyjny wpyw wody na cechy wytrzymaociowe materiau okrela si za
pomoc wspczynnika rozmikania. Wyraa si go wzorem
k = P 1
(1.58)
K c(s)
lub
k =
(1.59)
R zg(s)
gdzie: Rc(n), Rzg(n) ~ wytrzymao na ciskanie (zginanie) prbki materiau

w stanie nasycenia wod, MPa,
Rc(s), RZg(s) ~ wytrzymao na ciskanie (zginanie) prbki materiau w sta
nie suchym, MPa.
78
Najwikszy spadek wytrzymaoci pod wpywem zawilgocenia wykazuj wy

roby na bazie spoiw gipsowych (30-70%). Materiay ze szka i stali maj wsp
czynnik rozmikania bliski 1, co oznacza, e stopie zawilgocenia nie ma wpywu
na ich wytrzymao.
Sprysto
Sprysto jest to zdolno materiau do przyjcia pocztkowej postaci
z chwil usunicia dziaajcej siy zewntrznej, ktra spowodowaa odksztacenie
materiau. Okrela j wspczynnik sprystoci wyraony wzorem
= -,P a
( 1.60)
gdzie: cr - naprenia powstajce przy rozciganiu lub ciskaniu, Pa,

e - wyduenie wzgldne wywoane przez naprenia,
przy czym
<r = , P a
( 1.61)
gdzie: P - sia ciskajca (rozcigajca), N,

F - pole przekroju prbki ciskanej (rozciganej), m2,
natomiast
Al
=
( 1.62)
gdzie: Al - skrcenie (lub przyrost) dugoci, m,

Iq - dugo pierwotna prbki, m.
Odksztacenie spryste i naprenia s w przyblieniu proporcjonalne
(rys. 1.40). Midzyatomowe siy utrzymuj atomy ciaa w okrelonym wzajem
nie pooeniu. Dziaanie si zewntrznych narusza stan rwnowagi, powodujc
Rysunek 1.40. Zaleno odksztacenia sprystego

od naprenia [8]
79
zmiany pooenia atomw, czyli odksztacenie materiau. Szczegln odmian

sprystoci jest elastyczno. Materia jest elastyczny wwczas, gdy dziaanie
niewielkiej siy powoduje odksztacenie spryste. Natomiast materiay, ktrych
odksztacenie jest 100% i wiksze, nazywa si wysokoelastycznymi (np. guma).
Ilustracj zmian strukturalnych w materiale podczas oddziaywania si zewntrz
nych przedstawiono na rys. 1.41.
a)
b)
Rysunek 1.41. Schemat mikro

skopowy odksztace [8]: a) od
ksztacenie spryste, b) od
ksztacenie spryste opnio
ne (elastyczne), c) odksztace
nie plastyczne (trwae)
Sprysto maleje ze zmniejszaniem si energii wizania; najwiksz war

to maj struktury kowalencyjne, metaliczne i jonowe, mniejsze - struktury
midzyczsteczkowe. W zalenoci od rodzaju materiau, a tym samym od ro
dzaju wiza, ksztatuje si jego sprysto (tabl. 1.9). Wzrost temperatury poTablica 1.9. Wspczynnik sprystoci wzdunej niektrych materiaw budowlanych
Materia
Wspczynnik sprystoci wzdunej, MPa
Stal
Cynk
Marmur
Aluminium
Szko zwyke
Granit
Beton wirowy
Poliestry zbrojone wknem szklanym
Drewno dbowe
Piaskowiec
Drewno sosnowe
Ceramika porowata
Beton komrkowy
Polichlorek winylu twardy
205 800
127400
ok. 78400
70560
66640
ok. 58800
ok. 24500
ok. 19600
11250
ok. 9 800
9 800
4900
ok. 2160
ok. 1960
80
woduje nieznaczne zmniejszenie sprystoci, przy zblianiu si do temperatury

topnienia spadek ten jest gwatowny. Zaleno ta dotyczy zwaszcza materiaw
bezpostaciowych, mniej krystalicznych.
Plastyczno
Plastycznoci nazywa si zdolno materiau do zachowania trwaych odkszta
ce, tzn. do zachowania zmian ksztatw i rozmiarw po usuniciu si, ktre te
odksztacenia spowodoway (rys. 1.42). Odksztacenie to jest skutkiem trwae
go przemieszczenia atomw w materiale. Ma miejsce wwczas, gdy nastpuje
przekroczenie okrelonego naprenia, zwanego granic plastycznoci materiau.
Mechanizm odksztace plastycznych determinuje budowa materiau: w materia
ach krystalicznych nastpuje w efekcie polizgu wzdu okrelonych paszczyzn
krystalicznych, w bezpostaciowych jest efektem lizgania si na indywidualnych
czsteczkach lub grupach czsteczek.
trwae
Rysunek 1.42. Zaleno odksztacenia plastycz

nego od naprenia [8]
Plastyczno w istotny sposb ulega zmianie w zalenoci od wilgotnoci,

temperatury, szybkoci narastania obcienia. Na przykad bitumy przy obcie
niu wolno rosncym s plastyczne, kruche za przy obcieniu szybko rosncym,
gliny suche s kruche, natomiast wilgotne bardzo plastyczne.
Pezanie
Pezanie to cigy wzrost odksztace plastycznych materiau bez zmiany war
toci dziaajcej siy zewntrznej. Wywiera ono duy wpyw na wytrzymao
materiaw. Jest cile zwizane z budow materiau. Materiay krystaliczne cha
rakteryzuj si maym pezaniem, natomiast bitumy bezpostaciowe i niektre
tworzywa sztuczne przy maych napreniach wykazuj due prdkoci odkszta
cenia, zwaszcza gdy towarzyszy temu podwyszona temperatura.
81
Pezanie graficznie przedstawia si na wykresach wyduenia w funkcji czasu,

przy staym napreniu i temperaturze (rys. 1.43). Pezanie jest odpowiednim
kryterium oceny materiaw przeznaczonych do pracy w wysokich temperaturach.
Rysunek 1.43. Wykresy pezania [9]: a) niskotemperaturowego (T < 0.57}), b) wysokotemperatu

rowego (7 > 0,57,),
T, - temperatura topnienia
Lepko
Lepko jest miar tarcia wewntrznego czstek materiau. Zaley od tempera
tury, cinienia i rodzaju materiau. Charakterystyczne jest tzw. pynicie, czyli
natychmiastowe odksztacenie materiau pod wpywem dziaania nawet bardzo
maego naprenia stycznego.
Korzystajc ze wzoru Newtona
dv
Fs = /H-tj S
dl
(1.63)
przy
j
= r
(1.64)
otrzymuje si
, = S 7 d , p M
gdzie:
T-
(L65)
naprenie, Pa,
rj - wspczynnik lepkoci dynamicznej, Pa s,

d v /d l - gradient prdkoci odksztacenia, l/s,
Fs - sia styczna powodujca ruch cieczy, N,
S - powierzchnia, m2.
Wspczynnik lepkoci dynamicznej jest jedn z wielkoci charakteryzujcych

waciwoci mechaniczne cieczy, rwnie przechodzonych, takich jak tworzywa
sztuczne, ywice i szka (tabl. 1.10).
82
I. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych
Tablica 1.10. Wspczynnik lepkoci dynamicznej niektrych materiaw
Materia
Woda
Oleje smarne
ywice i gumy
Tworzywa sztuczne
Szko
Wspczynnik lepkoci, Pa s
0,001
10- 102
102- 108
105- 10"
10n - 1 0 19
Relaksacja
Relaksacja jest to spadek napre w materiale poddawanym staemu odkszta
ceniu.
Cigliwo
Cigliwo jest to zdolno materiau do osignicia znacznych odksztace pla
stycznych pod wpywem si rozcigajcych, bez jego zniszczenia.
Krucho
Jest to zjawisko nagego zniszczenia materiau pod wpywem dziaania si, bez
wyranych oznak odksztace poprzedzajcych zwyke zniszczenie; okrela si
je wzorem
( 1.66)
gdzie: Rr - wytrzymao na rozciganie, MPa,
Rc - wytrzymao na ciskanie, MPa.
Materiay o k < 1/8 uwaa si za kruche. Kruche s np. szko, eliwo, cera
mika, a take wikszo materiaw kamiennych. Materiay kruche po przekro
czeniu pewnej wartoci naprenia ulegaj zniszczeniu, nie wykazujc adnych
odksztace plastycznych. Charakteryzuj si duymi rnicami wytrzymaoci
na ciskanie i rozciganie, np. wytrzymao na rozciganie materiaw kamien
nych wynosi 1/40-1/60 wytrzymaoci na ciskanie.
Kruche pkanie polega na zahamowaniu odksztacenia plastycznego przez
spitrzenie dyslokacji na przeszkodach (np. granicach ziaren). Odpowiednia licz
ba dyslokacji jest przyczyn koncentracji napre, ktre s rdem powstawania
ognisk mikropkni.
Twardo
Twardo jest waciwoci materiau charakteryzujc jego odporno na od
ksztacenia pod wpywem nacisku si skupionych na jego powierzchni.
83
Odksztacenia w materiale powstaj przy wciskaniu w niego wgbnika z ma

teriau bardziej twardego lub przy zarysowaniu powierzchni. Od rodzaju materiau
zaley sposb oznaczenia twardoci. Najczciej s stosowane metody statyczne,
np. Brinella, Rockwella, oraz metoda dynamiczna Shorea.
Dla materiaw kamiennych stosuje si np. skal Mohsa. Badanie twardoci
polega na zarysowaniu powierzchni badanego materiau jednym z kolejnych mi
neraw. Stopie minerau poprzedzajcego ten, ktry prbk zarysowa, okrela
jej twardo. Metoda Janki suy okreleniu twardoci drewna. Jej miar jest war
to siy, ktra powoduje zagbienie stalowej kulki na gboko jej promienia
w prbce.
Twardo metali i tworzyw sztucznych mierzy si najczciej metod Bri
nella, polegajc na wciniciu kulki stalowej; stosunek siy do pola odcisku na
powierzchni prbki jest miar twardoci.
Porwnanie twardoci materiaw wykonane rnymi metodami jest przed
stawione na rys. 1.44.
Nie ma prostej zalenoci midzy wytrzymaoci a twardoci. Materia
y o rnych wytrzymaociach mog mie mniej wicej jednakow twardo.
r 10 Diament
10000
Stal azotowana
-5 0 0 0
9 Korund
8 Topaz
-2000
-1 0 0 0
-8 0
-1 1 0
500
-1 0 0
-2 0 0
-1 0 0
-5 0
-8 0
-6 0
-2 0
-4 0
-0
HRC
Pilnik
Stale zwyke
wyarzone
- 60
-4 0
L 0
7 Kwarc
6 Ortoklaz
5 Apatyt
Narzdzia skrawajce
4 Fluoryt
3 Kalcyt
Mosidze i stopy
aluminium
- 2 Gips
HRB
Tworzywa sztuczne
-2 0
-1 0
L5
L 1 Talk
HB = HV
Twardo Mohsa
Rysunek 1.44. Graficzne porwnanie twardoci rnych materiaw wg rnych skal [14]
HB - metoda Brinella; HRC, HRB - metoda Rockwella; HV - metoda Yickersa
84
O wielkoci twardoci decyduje charakter wizania, typ struktury i mikrostruk

tury materiau.
cieralno
cieralno jest to podatno materiau do zmniejszenia objtoci lub masy pod
wpywem dziaania si cierajcych. cieralno zaley od budowy materiau,
jego twardoci i elastycznoci. Miar cieralnoci jest pomiar strat na wysoko
ci lub ubytku masy prbki w wyniku cierania. Oznaczenie przeprowadza si
w specjalnych aparatach, takich jak tarcza Boehmego dla materiaw kamiennych
lub betonw, aparat Alpha dla drewna, aparat Stuttgart dla wyrobw podogo
wych z tworzyw sztucznych, bben Los Angeles dla kruszyw do nawierzchni
drogowych.
Badaniu temu poddaje si materiay, ktre w warunkach eksploatacji w kon
strukcjach budowlanych podlegaj cieraniu. Obejmuje ono materiay na podogi,
stopnie schodowe, nawierzchnie drogowe i lotniskowe, okadziny zbiornikw na
materiay sypkie.
Odporno na uderzenia
Odporno na uderzenie jest to zdolno przeciwstawienia si nagym siom ude
rzeniowym. Okrela si j energi potrzebn do stuczenia lub przeamania bada
nych prbek materiau. Waciwo ta jest wana dla materiaw posadzkowych,
okadzin, nawierzchni drogowych i chodnikowych. Zaley ona gwnie od struk
tury krystalicznej materiau.
Tiksotropia
Przez to pojcie rozumie si rozpad struktury szkieletowej elu (rys. 1.45) pod
wpywem czynnikw mechanicznych (wstrzsania lub mieszania) i ponowne jej
Rysunek 1.45. Model struktury elu tiksotropowego [4]
Wykaz literatury
85
odtworzenie w stanie spoczynku, a wic upynnienie pod wpywem si cinaj

cych, a nastpnie odbudowanie struktury. Parametrem fizycznym odzwierciedla
jcym stopie naruszenia lub odbudowy struktury jest lepko efektywna, ktra
np. podczas naruszania (cinania) maleje zgodnie z zalenoci przedstawion na
rys. 1.46. Na przedstawionej krzywej pynicia mona wyszczeglni nastpujce
parametry:
najwiksz lepko 7]0 ciaa o strukturze praktycznie nienaruszonej,
najmniejsz lepko 77, ciaa o strukturze zniszczonej,
graniczne naprenie odksztacajce (granic plastycznoci) Tq.
Rysunek 1.46. Zaleno lepkoci efektywnej T\

ukadu tiksotropowego od przyoonego napr
enia odksztacajcego r [11]
/jo - lepko materiau o strukturze nienaruszonej,
rjoo - lepko materiau o strukturze granicznie naruszonej, To - granica plastycznoci (pynnoci)
-------- ^----------------------- ------------

0
Naprenie cinajce t
Przy maych wartociach t, ktre nie naruszaj struktury lub powoduj nie
znaczne pynicie, materia zachowuje si jak ciao stae, poniewa szybko jego
odbudowy przewysza szybko naruszenia. Gdy T > To (granica plastycznoci),
ukad jest cakowicie naruszony i stanowi ciecz o niewielkiej lepkoci 77.
Wykaz literatury
[1J Adamson A. W.: Chemia fizyczna powierzchni. PWN, Warszawa 1963.
[2] Berak J.: Materiaoznawstwo chemiczne. PWN, Warszawa 1958.
[3] Cotton F. A., Wilkinson G., Gaus P.L.: Chemia nieorganiczna. PWN, Warszawa
1998.
[4] Czarnecki L., Broniewski T., Hennig O.: Chemia w budownictwie. Arkady, War
szawa 1994.
[5] Demichowicz - Pigoniowa J. : Obliczenia fizykochemiczne. Termodynamika i na
uka o fazach. PWN, Warszawa 1980.
[6] Dudkiewicz E.T.: Fizykochemia powierzchni. Wykady z chemii fizycznej. WNT,
Warszawa 1998.
[71 Mizera J.: Materiay budowlane. Skrypt uczelniany nr 181. Opole 1995.
[8] Parczewski W.: Materiay budowlane. PWN, Warszawa 1974.
[9] Prowans S Materiaoznawstwo. PWN, Warszawa - Pozna 1977.
86
Wykaz literatury
[10] Skalmowski W.: Chemia materiaw budowlanych. Arkady, Warszawa 1971.

[11] Stefaczyk B.: Tixotrope Eigenschaften von Strassenbauasphalten. Die Strasse, 28
Jahrgang, 1988.
[12] Szymaski E.: Materiay budowlane. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszaw
skiej, Warszawa 1999.
[13] wicki Z: Chemia i materiaoznawstwo budowlane. Politechnika Wrocawska
1978.
[14] Topoliski T.\ Materiaoznawstwo. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Technicz
no - Rolniczej, Bydgoszcz 1999.
[15] Waytt O.H., Dew-Hughes D.: Wprowadzenie do inynierii materiaowej. WNT,
Warszawa 1978.
[16] Wojta R.: Chemia oglna i budowlana. Skrypt Politechniki witokrzyskiej. Kiel
ce 1990.
[17] Worobiew W. A., Komar A. G.: Stroitielnyje matieriay. Izdatielstwo Litieratury po
Stroitielstwu, Moskwa 1971.
[18] enczykowski W.: Budownictwo oglne. Tom I. Materiay i wyroby budowlane.
Arkady, Warszawa 1992.
[19] uchowska >.: Polimery konstrukcyjne. WNT, Warszawa 1994.
Naturalne materiay kamienne

Wojciech Grabowski
2.1. Wiadomoci w stpne................................................................................................................. 88

2.2. Mineray i skay...........................................................................................................................88
2.2.1. M in eray........................................................................................................................88
2.2.2. S k a y ..............................................................................................................................89
2.2.3. Klasyfikacja s k a ...........................................................................................................89
2.2.4. Struktura i tekstura s k a ..............................................................................................92
2.2.5. Wybrane cechy fizyczne i mechaniczne s k a .......................................................... 93
2.3. Wystpowanie ska na terenie Polski, ich charakterystyka i zastosowanie w budownictwie 95
2.3.1. Krajowe zoa surowcw skalnych..............................................................................95
2.3.2. Skay magmowe g b in o w e ....................................................................................... 95
2.3.3. Skay magmowe w y le w n e .......................................................................................... 97
2.3.4. Skay osadowe pochodzenia m echanicznego.......................................................... 98
2.3.5. Skay osadowe pochodzenia organicznego ............................................................. 99
2.3.6. Skaty osadowe pochodzenia chemicznego.................................................................101
2.3.7. Skay metamorficzne.................................................................................................... 101
2.4. Sposoby eksploatacji zasobw skalnych i obrbka kamienia budowlanego ....................102
2.4.1. Kam ienioom y..............................................................................................................102
2.4.2. Metody urabiania s k a ................................................................................................. 103
2.4.3. Obrbka kam ienia........................................................................................................104
2.5. Wyroby kamienne stosowane w budow nictw ie....................................................................108
2.6. Zastosowanie kamienia naturalnego w rnych dziedzinach budownictwa.......................118
2.7. Badania kamienia naturalnego i wyrobw kamiennych....................................................... 120
2.8. Kruszywa skalne budowlane i d ro g o w e.................................................................................121
2.8.1. Charakterystyka oglna i klasyfikacja kruszyw .......................................................121
2.8.2. Kruszywo naturalne.................................................................................................... 124
2.8.3. Kruszywo amane ....................................................................................................... 131
2.8.4. Klasyfikacja kruszyw skalnych stosowanych w budownictwie............................. 137
2.8.5. Badania waciwoci kruszyw budowlanych............................................................. 144
Wykaz literatury i norm .................................................................................................................... 154
88
2. Naturalne materiay kamienne
2.1. Wiadomoci wstpne

Kamie naturalny mona zaliczy do najstarszych materiaw budowlanych. Od
najdawniejszych czasw by on stosowany w budowlach kultowych, obronnych,
a take stanowi tworzywo do budowy drg, mostw oraz urzdze hydrotech
nicznych. Wraz z rozwojem metod wydobywania kamienia i jego obrbki zakres
wykorzystania tego materiau rozszerza si o elementy okadzinowe, ozdobne
i detale architektoniczne. Powikszaa si take wiedza o kamieniu, jego wa
ciwociach fizycznych i mechanicznych. Docenia si zarwno niepowtarzalne
walory estetyczne niektrych ska, jak i wyjtkow odporno na dziaanie czyn
nikw zewntrznych.
Aktualnie mona zauway coraz wiksze zainteresowanie wyrobami z ka
mienia naturalnego szczeglnie z przeznaczeniem na okadziny zewntrzne i we
wntrzne, a take posadzki budowli uytecznoci publicznych. Dua odporno
na czynniki zewntrzne, atwe jego utrzymanie oraz wzgldy estetyczne to gwne
powody stosowania tych materiaw.
Kamie naturalny, mimo e jest zaliczany do najbardziej trwaych materiaw
budowlanych, moe w niektrych watunkach podlega procesom przypieszonej
korozji. Znajomo odpornoci skay na dziaanie czynnikw zewntrznych, a tak
e wiedza o mechanizmach korozji, daj podstawy do racjonalnego uycia tego
tworzywa w budownictwie.
2.2. Mineray i skay

2.2.1. Mineray
Mineray to substancje wystpujce w przyrodzie w postaci naturalnej. S one
najczciej zwizkami chemicznymi lub rzadziej pojedynczymi pierwiastkami.
Minera jest najmniejsz jednostk, z punktu widzenia geologii, z jakiej jest
zbudowana skorupa ziemska.
Wikszo mineraw ma budow krystaliczn, a wymiary krysztaw s zr
nicowane. Znane s mineray bezpostaciowe, zwane amorficznymi, jak krzemie,
opal, bursztyn.
Ze wzgldu na liczb skadnikw mineray mona podzieli na:
jednoskadnikowe, np. diament, grafit, siarka, zoto, srebro, inne metale,
wieloskadnikowe, czyli zwizki chemiczne, jak siarczki (np. piryt FeS2,
galenit), tlenki (np. kwarc Si02>, chlorowce (np. NaCl), sole kwasw tle
nowych (np. kalcyt CaC0 3 , gips CaS0 4 2H20), wglowce (np. bursztyn,
asfalt).
2.2. Mineray i skay
89
Szczeglnie podan cech w budownictwie jest twardo mineraw ozna

czana w skali Mohsa (tabl. 2.1).
Tablica 2.1. Skala Mohsa [11]
Stopie
twardoci
Nazwa
minerau
Uwagi
talk
bardzo mikki, rysuje si paznokciem
gips
mikki, rysuje si paznokciem
kalcyt
mikki, rysuje si ostrzem miedzianym
fluoryt
do twardy, rysuje si drutem stalowym
apatyt
twardy, rysuje si noem stalowym
6
7
ortoklaz
kwarc
twarde, rysuj szko
8
9
10
topaz
korund
diament
bardzo twarde, przecinaj szko
2.2.2. Skay
Due skupiska mineraw w skorupie ziemskiej nosz nazw ska. Najczciej
stosuje si t nazw do ska wystpujcych w stanie mniej lub bardziej zwiza
nym, czyli do tak zwanych ska zwartych. S to np. granit, porfir, bazalt, piasko
wiec, wapie.
Drug grup ska stanowi skay lune, czyli produkty naturalnego rozdrob
nienia ska zwartych, nazywane kruszywem naturalnym (otoczaki, wir, piasek)
lub gruntem (piasek, glina, i).
Ze wzgldu na liczb mineraw wchodzcych w skad skay mona wy
rni skay proste, czyli monomineralne (np. wapie skadajcy si z kalcytu),
oraz skay zoone, czyli polimineralne (np. granit zoony z kwarcu, skalenia
i miki).
2.2.3. Klasyfikacja ska

Z punktu widzenia geologii skay klasyfikuje si wg ich wieku (czasu powsta
nia), sposobu powstania (pochodzenia geologicznego), budowy (czyli struktury
i tekstury) oraz waciwoci fizycznych i mechanicznych.
Stosowane w budownictwie skay mona podzieli z uwagi na pochodzenie
geologiczne na trzy zasadnicze typy (tabl. 2.2): magmowe, osadowe i metamor
ficzne (przeobraone).
90
Tablica 2.2. Podzia ska stosowanych w budownictwie ze wzgldu na pochodzenie geologiczne

wg PN-B-01102:1996
Magmowe
Gbinowe
Granit
Sjenit
Dioryt
Gabro
wylewne
porfir
andezyt
bazalt
diabaz
melafir
tuf wulka
niczny
Osadowe
krzemionkowe,
okruchowe,
ilaste
piaskowiec
okruchowiec
zlepieniec
piasek
wir
i i glina
bentonit
wglanowe
wapie
wapie zbity
(marmur)
dolomit
margiel
siarczanowe
gips
anhydryt
alabaster
Metamorficzne
gnejs
serpentynit
kwarcyt
wapie kry
staliczny
(marmur
waciwy)
upek fi llitowy
Skay magmowe
Skay magmowe powstaj przez zastygnicie ciekej magmy. Mona wyrni:
skay gbinowe, tj. zastygajce w gbi skorupy ziemskiej, skay wylewne, czyli
zastygajce na powierzchni ziemi, oraz skay yowe, ktrych krystalizacja zako
czya si w szczelinach innych ska. W zalenoci od sposobu zastygania magmy
powstaj skay znacznie rnice si budow, cho ich skad chemiczny jest na
og bardzo zbliony.
Skay gbinowe to skay o strukturze wyranie krystalicznej. Powolne obni
anie temperatury stygnicia sprzyja wyksztacaniu si krysztaw, std s spo
tykane rne formy, od grubo- do skrytokrystalicznej.
Skay wylewne stygn szybko, w zwizku z tym maj struktur drobnolub mikrokrystaliczn. W wyniku bardzo szybkiego stygnicia powstaj skay
o strukturze szklistej.
Gwnym skadnikiem ska magmowych jest dwutlenek krzemu SiC>2 wyst
pujcy w postaci krystalicznej jako kwarc i w bezpostaciowej - jako krzemionka.
W zalenoci od zawartoci krzemionki skay magmowe mona podzieli
na: kwane (zawierajce ponad 65% S i02), porednie (52-65% S i02), zasadowe
(42-52% S i02) i ultrazasadowe (zawierajce poniej 40% Si02).
Podstawowy podzia ska magmowych zosta przedstawiony w tabl. 2.3.
Skay osadowe
Geneza ska osadowych jest zwizana z mechanizmem osadzania si czstek
mineralnych lub organicznych na ldzie lub wodzie, a take rozpuszczalnych
w wodzie zwizkw chemicznych w zbiornikach wodnych.
2.2. Mineray i skay
91
Tablica 2.3. Podzia ska magmowych wg [10, 15]

Skay
Kwane
Porednie
Gbinowe
granit
sjenit
yowe
porfiryt
granitowy
aplit
lamprofir
pegmatyt
porfir
sjenitowy
aplit
lamprofir
Wylewne
starsze
porfiryt
kwarcowy
W ylewne
modsze
trachit
kwarcowy
dioryt
kwarcowy
Zasadowe
dioryt
gabro
porfiryt
kwarcowy
diorytowy
aplit
lamprofir
porfiryt
diorytowy
aplit
porfiryt
gabrowy
porfir
porfiryt
kwarcowy
porfiryt
melafir
diabaz
trachit
dacyt
andezyt
bazalt
perydotyt
pikryt
W zalenoci od sposobu powstawania wrd ska osadowych mona wyr

ni trzy podstawowe grupy:
pochodzenia mechanicznego powstae w wyniku wtrnego zwizania ska
lunych (np. piaskowce, lessy),
pochodzenia organicznego rolinnego lub zwierzcego (np. torf, wgiel, do
lomity, kreda),
pochodzenia chemicznego (sl kamienna, gips, anhydryt i inne).
Podzia ska osadowych, w ktrym uwzgldniono pochodzenie oraz rodzaje
ska, przedstawiono w tabl. 2.4.
Tablica 2.4. Podzia ska osadowych wg [11]
Pochodzenie ska osadowych
organiczne
M echaniczne
rolinne
Piaskowiec
Less
Okruchowiec
Zlepieniec
Piasek
wir
Gaz narzutowy
torf
wgiel
chem iczne
zwierzce
wapie
kreda
dolomit
ziem ia okrzemkowa
trawertyn
gips
anhydryt
alabaster
Skay metamorficzne (przeobraone)

Skay metamorficzne s produktami przeobraenia ska magmowych i osadowych
w gbi skorupy ziemskiej, wskutek dziaania wysokich temperatur i wysokiego
92
cinienia. Rozrnia si dwa gwne rodzaje przemian, w zalenoci od ich me

chanizmu, a mianowicie metamorfoz kontaktow wynikajc z kontaktu skay
z roztopion magm (przetopienie, przekrystalizowanie) i metamorfoz dysloka
cyjn, ktrej towarzysz cinienia kierunkowe, spkania, przesunicia rnokierunkowe, a w konsekwencji powstanie tekstury warstwowej skay.
Z tego wzgldu skay metamorficzne dzieli si na dwie grupy: o wyranej
budowie warstwowej i takie, w ktrych nie wystpuje kierunkowo budowy.
Do grupy ska warstwowych zalicza si:
gnejsy, uformowane wskutek przeobraenia granitw lub sjenitw,
upki, powstae z osadw ilastych,
fillyty, bdce produktami dalszej krystalizacji upkw gliniastych.
Do grupy ska na og nieuwarstwionych nale:
amfibolity, powstae wskutek przeobraenia diorytw,
kwarcyty, utworzone z piaskw i piaskowcw o spoiwie krzemionkowym,
marmury, uksztatowane w wyniku przeobraenia wapieni.
2.2.4. Struktura i tekstura ska

Skad mineralogiczny i chemiczny ska oraz ich budowa, czyli struktura i tekstura,
stanowi podstawowe elementy opisu skay.
Struktur skay nazwa si zesp cech okrelajcych sposb uksztatowania,
wielko i form oraz wzajemne powizanie mineraw skaotwrczych.
Z punktu widzenia wymiaru ziaren wyrnia si struktur gruboziarnist,
rednioziarnist, drobnoziarnist i skrytoziarnist.
Natomiast ze wzgldu na uksztatowanie mineraw wyrnia si struktur
krystaliczn (rys. 2.1), porfirow, szklist i klastyczn (ziarnist).
Tekstura skay jest to przestrzenne rozmieszczenie skadnikw skaotwr
czych oraz stopie wypenienia przez nie przestrzeni w masie skalnej.
Ze wzgldu na sposb uoenia ziaren wyrnia si tekstur bezkierunkow,
warstwow (rys. 2.2), kulist i potokow.
Rysunek 2.1. Struktura krystaliczna granitu
Rysunek 2.2. Tekstura warstwowa piaskowca
2.2. Mineray i skay
93
Z uwagi na stopie wypenienia przestrzeni wyrnia si tekstur zwart,

porowat i migdaowcow.
2.2.5. Wybrane cechy fizyczne i mechaniczne ska

Cechy fizyczne
Cechy fizyczne obejmuj: gsto, gsto objtociow, szczelno, porowato,
nasikliwo objtociow i wagow, stopie nasycenia, przewodno ciepln,
pojemno ciepln, odporno na zamraanie, ognioodporno.
Znajomo podstawowych cech fizycznych umoliwia klasyfikacj ska. Na
przykad z punktu widzenia gstoci objtociowej p 0 mona wyrni skay:
bardzo lekkie, p < 1,50 g/cm3,
rednio cikie, 1,50 g/cm3 2,60 g/cm3.
Ze wzgldu na przewodno ciepln dzieli si skay na:
zimne, X > 0,76 W/(m-K),
ciepe, X < 0,76 W/(m K).
Z uwagi na nasikliwo n mona wyrni skay:
bardzo nasikliwe, n > 20%,
rednio nasikliwe, 5% < n < 20%,
mao nasikliwe, 0,5% ^ n ^ 5%,
bardzo mao nasikliwe, n < 0,5%.
Cechy mechaniczne
Do podstawowych cech mechanicznych ska mona zaliczy: wytrzymao na
ciskanie, twardo, cieralno i odporno na uderzenia.
W tablicy 2.5 zestawiono podstawowe cechy techniczne najczciej stosowa
nych w budownictwie ska1.
Wytrzymao materiaw kamiennych na rozciganie R r, na zginanie Rg i na
cinanie Rt mona w przyblieniu oceni (wg Bauschingera), stosujc wsp
czynniki przeliczeniowe w stosunku do wytrzymaoci na ciskanie Rc\ tak wic
Rr = 1/2 6 R C, R, = 1/13Rc, Rg = 1/6 R C.
Biorc pod uwag wytrzymao na ciskanie Rc badan w stanie normalnej
wilgotnoci (stan powietrznosuchy), skay mona podzieli na:
bardzo sabej wytrzymaoci, Rc < 15 MPa,
sabej wytrzymaoci, 15 MPa ^ Rc < 60 MPa,
1 Bardziej szczegowe dane dotyczce waciwoci fizycznych, chemicznych oraz mechanicznych
wybranych ska magmowych zamieszczono w tabl. 6.1, a wybranych ska osadowych i metamor
ficznych w tabl. 6.2 (rozdz. 6.).
94
Tablica 2.5. Podstawowe cechy techniczne najczciej stosowanych ska [15]
Skay
Magmowe
Osadowe
Rodzaj
kamienia
Gsto Wytrzyma cieralno NasikliTwardo

wo
na tarczy
objto
o na
wg skali
ciskanie Boehmego wagowa
ciowa
Mohsa
Rc, MPa
cm
n, %
g/cm3
2,30-2,75
2,60-3,20
2,55
2,40-2,70
2,40-2,90
100-220
160-300
100-200
130-200
120-200
0,06-0,23
0,09-0,19
0,1-0,7
0,1-0,7
6-7
6-8
0,07-0,15
0,22
0,1-0,7
0,1-0,6
7
6-7
piaskowiec 1,80-2,70
wapie
1,40-2,80
dolomit
2,10-2,80
10-150
8-100
60-160
0,09-2,50
0,30-2,00
0,30-0,40
0,5-15
0,3-30
0,3-0,8
4-7
2-3
2-4
80-150
200-300
0,20-0,40
0,04-0,12
0,1-0,5
0,1-0,5
3
7
granit
bazalt
porfir
melafir
andezyt
marmur
Metamorficzne kwarcyt
1,90-2,80
2,30-2,75
redniej wytrzymaoci, 60 MPa < Rc < 120 MPa,

duej wytrzymaoci, 120 MPa < Rc < 200 MPa,
bardzo duej wytrzymaoci, Rc > 200 MPa.
Klasyfikacja ska ze wzgldu na cieralno opiera si na podstawie cieral
noci wyznaczanej na tarczy Boehmego. Liczbowe kryteria podziau s przed
stawione w tabl. 2.6.
Tablica 2.6. Klasyfikacja ska ze wzgldu na cieralno [14]
Ocena cieralnoci
Bardzo dua
Dua
rednia
Maa
Bardzo maa
cieralno na tarczy Boehmego, cm

>1,00
0,75-1,00
0,50-0,75
0,25-0,50
<0,25
Ze wzgldu na mrozoodporno rozrnia si skay o zej, dostatecznej, do

brej i cakowitej mrozoodpornoci. W przypadku gdy uszkodzenia wystpuj nie
szybciej ni po 25 cyklach zamraania, mwi si o cakowitej mrozoodpornoci,
natomiast za mrozoodporno ma miejsce wwczas, gdy materia ulega uszko
dzeniu ju po 15 cyklach zamraania.
Podatno na polerowanie jest cech podan dla ska i wyrobw kamiennych
stosowanych w budownictwie oglnym. W budownictwie drogowym waciwo
ta jest cech negatywn w przypadku kruszyw stosowanych do warstw ciera-
2.2. Wystpowanie ska na terenie Polski
95
nych nawierzchni, co zostanie przedstawione w rozdziale dotyczcym kruszyw

kamiennych.
W budownictwie oglnym rozrnia si skay dajce si polerowa (skay
magmowe, gbinowe, osadowe organiczne, alabastry, marmury, gnejsy) i nie
dajce si polerowa (porfiry, wapienie mikkie, piaskowce).
2.3. Wystpowanie ska na terenie Polski,

ich charakterystyka i zastosowanie w budownictwie
2.3.1. Krajowe zoa surowcw skalnych
Najwiksze skupiska ska magmowych wystpuj na Dolnym lsku w rejonie
Lubania lskiego, Strzelina oraz Strzegomia. Skay osadowe zalegaj w pou
dniowej i poudniowo-wschodniej czci Polski.
Wystpowanie najwikszych skupisk surowcw skalnych w Polsce przedsta
wiono na rys. 2.3.
Rysunek 2.3. Wystpowanie

surowcw skalnych na obszarze
Polski [4]
1 - skay magmowe, 2 - piaskowce.
3 - wapienie, 4 - margle, 5 - gazy
narzutowe
2.3.2. Skay magmowe gbinowe

Granity, sjenity, dioryty i gabro to skay magmowe gbinowe stosowane w bu
downictwie jako wyroby, a take jako kruszywo kamienne.
96
Granity s skaami najczciej wystpujcymi w skorupie ziemskiej i po

wszechnie stosowanymi w budownictwie. To skay gbinowe o strukturze drobno-,
rednio- lub gruboziarnistej i teksturze zbitej, bezadnej. Gwne skadniki mine
ralne granitw stanowi: kwarc, mika, skalenie, hornblenda i augit. Kolorystyka
granitw jest do urozmaicona, od jasnej szaroci, przez jej ciemne odcienie,
a do zabarwie tawych i ciemnoczerwonych. Granity znalazy powszechne
zastosowanie w budownictwie drogowym, inynierskim, monumentalnym oraz
jako kruszywo kamienne, z uwagi na dobre waciwoci fizyczne i mechaniczne
oraz atw obrbk kamieniarsk.
Gwne skupiska granitu w Polsce wystpuj na obszarze Dolnego lska
oraz w masywie grskim Tatr. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu, granitw
tatrzaskich nie eksploatuje si. Do najwikszych kopal granitu dolnolskiego
zalicza si zakady w Strzelinie, Strzegomiu oraz w Karkonoszach w rejonach
Szklarskiej Porby i Janowic.
W kamienioomach w Strzelinie wytwarza si gwnie wyroby kamienne prze
znaczone do budownictwa drogowego, takie jak kostka kamienna, krawniki,
kamie amany oraz kruszywo amane. Granit strzeliski ma barw jasnoszar
i struktur drobnoziarnist. Z uwagi na atw jego obrbk kamieniarsk oraz
du odporno na dziaanie czynnikw atmosferycznych jest on materiaem sto
sowanym w przypadku szczeglnie wanych obiektw drogowych i mostowych.
Z granitu strzegomskiego wykonuje si filary i przyczki mostw, cokoy
pomnikw, budowle hydrotechniczne. Cech szczegln granitu strzegomskiego
jest jego doskonaa podzielno w trzech prostopadych do siebie paszczyznach,
co umoliwia otrzymywanie prostopadociennych blokw duych rozmiarw standardowo do 1,8 m3. Jasnoszara barwa granitu strzegomskiego o strukturze
rednioziarnistej jest znana nie tylko z obiektw sakralnych i inynierskich w Pol
sce (np. cokoy Kocioa Zbawiciela i filary mostu Poniatowskiego w Warszawie),
ale take mona j podziwia w Peru na pomniku inyniera Ernesta Malinow
skiego1.
Granit karkonoski z obszaru Szklarskiej Porby wyrnia si dekoracyjn
faktur, ktra szczeglnie uwydatnia si po wypolerowaniu. W rejonie tym wy
stpuje znany granit szary z rowym ortoklazem. Standardowe bloki tego granitu
0 wymiarach 2,0x1,0x0,8 m s stosowane w budownictwie monumentalnym.
Sjenity zalicza si do ska gbinowych. Maj one struktur najczciej rednioziarnist, natomiast tekstur zbit i bezadn. Magma o skadzie podobnym do
granitu, lecz o mniejszej zawartoci krzemionki zakrzepa w gbi skorupy ziem
1 Ernest Malinowski - projektant i budowniczy najwyej pooonej na wiecie kolei elaznej
w Peru. Pomnik wykonany z granitu strzegomskiego zosta odsonity w setn rocznic jego
mierci w 1999 r. i stoi obok stacji kolejowej w Andach peruwiaskich na wysokoci 4818 m
n.p.m.
97
skiej i utworzya ten rodzaj skay. Wystpowanie sjenitw w Polsce ogranicza si

do okolic Przedborowej i Komina.
Sjenit z Przedborowej jest niemal czarny. W skale mona zauway biae
rwnomiernie rozoone plamki skaleni. Stosowany jest jako wartociowy mate
ria budowlany i rzebiarski. Daje si atwo szlifowa i polerowa. Jest odporny
na czynniki atmosferyczne. Ze wzgldu na wymienione zalety czsto stosuje si
go do budowy pomnikw i wyrobu nagrobkw. Uywany jest take na stopnie
schodw, posadzki i detale architektoniczne. Do najwaniejszych jego cech tech
nicznych naley zaliczy: gsto objtociow 2,85 g/cm3, nasikliwo wagow 0,3%, wytrzymao na ciskanie 240 MPa, cieralno na tarczy Boehmego
0,18 cm oraz cakowit mrozoodporno.
Sjenit z Komina odbiega wygldem od sjenitu z Przedborowej, gdy ma
znacznie wiksze plamki skaleni. Podstawowe cechy techniczne sjenitu komiskiego s nastpujce: gsto objtociowa 2,8 g/cm3, nasikliwo wagowa
0,4%, wytrzymao na ciskanie 130 MPa, cieralno na tarczy Boehmego
0,33 cm oraz cakowita mrozoodporno. Pomnik Adama Mickiewicza na Rynku
Gwnym w Krakowie zosta wykonany ze sjenitu komiskiego.
Dioryty nale do ska gbinowych. Maj one struktur rednio- lub drob
noziarnist. Charakteryzuj si tekstur zbit, bezkierunkow. Wystpuj w przy
rodzie samodzielnie w postaci niewielkich pni skalnych lub na obrzeu ska gra
nitowych. W skad petrograficzny diorytw wchodz: plagioklaz kwany, biotyt, augit, hornblenda i kwarc. Wytrzymao diorytw na ciskanie wynosi
160-240 MPa. Stosuje si je jako kamienie brukowe i dekoracyjne.
Gabro naley do ska gbinowych. Ma struktur najczciej gruboziarnist,
tekstur za zbit, bezkierunkow. W skad petrograficzny gabro wchodz pla
gioklaz zasadowy, oliwin i hornblenda. Do jego charakterystycznych cech tech
nicznych nale: gsto objtociowa ok. 3,0 g/cm3, nasikliwo wagowa ok.
0,21%, wytrzymao na ciskanie 100-180 MPa, cieralno na tarczy Boeh
mego 0,17 cm oraz cakowita mrozoodporno. Gabro jest ska trudn do ob
robienia, lecz dekoracyjn, o zabarwieniu prawie czarnym lub ciemnozielonym.
W Polsce ska t gwnie przerabia si na kruszywo amane chtnie stosowane
w budownictwie drogowym z powodu maej nasikliwoci i cieralnoci.
2.3.3. Skay magmowe wylewne

Najczciej stosowane w budownictwie skay magmowe wylewne to: porfiry,
andezyty, diabazy, melafiry i bazalty.
Porfiry wystpuj w Polsce na Dolnym lsku w okolicy Wabrzycha oraz
na Wyynie Krakowsko-Kieleckiej. Maj charakterystyczn struktur porfirow,
ktra cechuje si tym, e w skale s zatopione krysztay skaleni. Skad mineralny
98
porfirw jest podobny do skadu sjenitw, kolorystyka - od ciemnej czerwieni

do jasnych odcieni brzu. Porfiry s poddawane przerbce na kruszywo amane
stosowane w drogownictwie i kolejnictwie. W przeszoci wykonywano z porfi
rw kostk kamienn lub brukowiec, poniewa skaa porfirowa wykazuje dobr
oddzielno pytow przy obrbce kamieniarskiej.
Andezyty wystpuj na poudniu Polski midzy Czorsztynem a Szczawnic.
Maj struktur porfirow, tekstur zbit, bezkierunkow. Nale do ska, ktre
mona atwo obrabia. Wykonuje si z nich stopnie schodw, cokoy i posadz
ki. Elementy i detale kamienne zrobione z andezytu maj faktur dutowan lub
groszkowan, poniewa skaa ta nie daje si polerowa. Z powodu duej odpor
noci skay andezytowej na dziaanie kwasw materia ten jest wykorzystywany
na elementy kamienne w przemyle chemicznym.
Diabazy s eksploatowane w Polsce w kamienioomie w Niedwiedziej Grze
w wojewdztwie maopolskim oraz na Dolnym lsku. W budownictwie ska t
stosuje si w postaci kruszywa amanego. Diabazy maj struktur od drobno- do
gruboziarnistej, a tekstur bezadn, zbit. Ubarwienie skay diabazowej jest czar
ne lub ciemnozielone, a gwne jej skadniki to plagioklaz i oliwin, a take biotyt,
augit i hornblenda. Wytrzymao na ciskanie diabazu jest do zrnicowana
i wynosi 80-220 MPa.
Melafiry wystpuj w zoach na Dolnym lsku, gdzie eksploatuje si je
w wierkach, a take w wojewdztwie maopolskim. Melafir po przerobieniu
na kruszywo amane jest uywany w budownictwie drogowym oraz stosowany
do betonw wysokiej klasy. Skad mineralny melafirw jest podobny do skadu
diabazw, a barwa jest szaroczarna lub czerwonobrunatna. Skaa melafirowa ma
struktur skrytokrystaliczn lub porfirow, tekstur porowat, czsto migdaowcow.
Bazalty mona spotka w Polsce gwnie na obszarze Dolnego lska, gdzie
s eksploatowane w kamienioomach Gracze, Luba, Wilkw i Zotoryja. W za
kadach przetwrczych produkuje si wysokiej jakoci kruszywo bazaltowe stoso
wane w budownictwie drogowym, a take do betonw cementowych odpornych
na wpywy atmosferyczne. Bazalty maj struktur skrytokrystaliczn lub porfiro
w, tekstur zbit, bezadn, a zabarwienie czarne lub ciemnoszare.
Kruszywo bazaltowe znalazo powszechne zastosowanie w budownictwie dro
gowym do mieszanek mineralno-asfaltowych z uwagi na zasadowy odczyn i dobr
adhezj bonki lepiszcza asfaltowego do jego powierzchni.
2.3.4. Skay osadowe pochodzenia mechanicznego

Piaskowce, okruchowce i zlepiece, gazy narzutowe, piaski, wiry i pospki to
skay osadowe pochodzenia mechanicznego zwane take skaami okruchowymi.
99
Piaskowce wystpuj w najwikszych ilociach w rejonie Karpat, Gr wi

tokrzyskich, w Sudetach oraz na Dolnym lsku.
Piaskowce karpackie (np. z kamienioomu w Wile) maj zabarwienie jasno
szare, przechodzce w zielonkawe. Charakteryzuj si struktur rednio- i drob
noziarnist, a spoiwo jest krzemionkowo-wapiene. Wydobywa si je w posta
ci blokw o wymiarach standardowych 1,5x1,2x1,0 m. Znajduj zastosowanie
w budownictwie jako kamie konstrukcyjny lub okadzinowy.
Piaskowce witokrzyskie (z okolic Szydowca) maj zabarwienie kremowe
lub szarobiae z tymi smugami. Charakteryzuj si struktur drobno- i rednioziarnist ze spoiwem krzemionkowym. Ze wzgldu na centralne pooenie zasob
nych z piaskowca w Polsce maj one bardzo due znaczenie dla budownictwa
krajowego. wieo odspojony z calizny skalnej kamie jest mikki, natomiast
z czasem, pod wpywem czynnikw atmosferycznych twardnieje. W zwizku
z du cieralnoci, jak charakteryzuje si piaskowiec, daje si on przeciera
na lekkich trakach. Ze wzgldu na du nasikliwo i cieralno materiau tego
nie mona stosowa na stopnie schodowe, posadzki, cokoy i partie przyziemne
budynkw, natomiast doskonale sprawdza si on w postaci okadzin elewacji ze
wntrznych (np. w Muzeum Narodowym oraz gmachu przy Placu Konstytucji
w Warszawie).
Okruchowce i zlepiece, brekcje i konglomeraty s skaami zwizymi o du
ych walorach estetycznych. Okruchowce to okruchy skalne charakteryzujce si
ostrymi krawdziami, scementowane lepiszczem. Zlepiece powstay przez zespojenie zaokrglonych i wygadzonych okruchw skalnych, np. otoczakw, wiru.
Materiay te, podobnie jak wapienie zbite, daj si polerowa, a ich powierzchnie
s podobne do plastrw salcesonu. Najczciej znajduj one zastosowanie jako
pyty okadzinowe. Wykada si nimi ciany pomieszcze o charakterze repre
zentacyjnym i monumentalnym.
Gazy narzutowe to fragmenty skalne rnej wielkoci naniesione przez lo
dowiec. Najczciej spotykanymi mineraami wrd gazw s granity i gnejsy
oraz piaskowce i wapienie. Stosuje si je przede wszystkim w kolejnictwie jako
tucze do nawierzchni kolejowych oraz w drogownictwie jako kamie amany,
brukowiec, a take kruszywo.
2.3.5. Skay osadowe pochodzenia organicznego

Do grupy ska osadowych pochodzenia organicznego zalicza si wapienie i do
lomity. Najwiksze zoa tych mineraw wystpuj na obrzeu Gr witokrzy
skich, w pamie krakowsko-wieluskim, w okolicach Chrzanowa oraz na Dolnym
lsku i na Lubelszczynie.
100
Wapienie lekkie w okrgu kieleckim wydobywa si gwnie w kamienioo

mach Piczowa, Kars i Janikowa. Najwaniejszym ich skadnikiem jest wglan
wapnia (CaCC>3). Wapie piczowski znajduje zastosowanie jako materia na
okadziny elewacji zewntrznych (np. w Warszawie gmach Filharmonii Narodo
wej, gmach Ministerstwa Rolnictwa oraz Paac Kultury i Nauki). Mona stosowa
je rwnie jako materia konstrukcyjny w postaci blokw kamiennych.
W okrgu lubelskim wydobywa si wapienie lekkie o zabarwieniu biaym
lub kremowym (z okolic Kazimierza Dolnego), zwane opok odwapnion. Cha
rakterystyczn zalet wapieni lubelskich jest to, e wieo wydobyte daj si
piowa i ciosa siekier. Wapienie te stosuje si do budowy cian budynkw
gospodarskich i mieszkalnych.
Wapienie zbite, potocznie zwane marmurami, w najwikszych ilociach
wystpuj w okrgu kieleckim i krakowskim.
W okrgu kieleckim wydobywa si marmury kieleckie:
dewoskie (m.in. w Bolechowicach), o zabarwieniu brzowym, z ciemniej
szymi plamami,
jurajskie (m.in. w Morawicy), koloru jasnobeowego ze sabym ykowaniem
i licznymi konkrecjami,
permskie (w Czerwonej Grze obok Chcin), tzw. zlepiece zygmuntowskie,
o zabarwieniu rowym.
Pene barwy marmurw kieleckich uzyskuje si przez ich wypolerowanie.
Znalazy one zastosowanie jako materia do wykonywania cokow, portali, pa
rapetw okiennych, stopni schodowych, pyt posadzkowych i okadzinowych.
Cechy techniczne marmurw kieleckich przedstawia tabl. 2.7.
Tablica 2.7. Cechy techniczne wapieni zbitych (marmurw kieleckich) [13]
Pochodzenie
marmuru
Gsto
objtociowa
g/cm3
Wytrzymao
na ciskanie
MPa
Nasikliwo
wagowa, %
cieralno na
tarczy Boehmego
cm
Bolechowice
Morawica
Czerwona Gra
2,70
2,60
2,67
100
100
95
0,12
0,70
0,17
0,65
0,60
0,82
W okrgu krakowskim marmury wystpuj w rejonie Krzeszowic. Naj

wikszy kamienioom znajduje si w Dbniku. Marmur dbnicki ma zabar
wienie szare (po wypolerowaniu prawie czarne) i jest poprzecinany biaymi y
kami kalcytu. Ma jednorodn struktur. Daje si atwo szlifowa i polerowa,
dlatego te doskonale nadaje si na profile rzebione i rzeby figuralne. Wa
pie zbity jest mao odporny na dziaanie czynnikw atmosferycznych i dla
101
tego stosuje si go we wntrzach budynkw. Do jego najwaniejszych cech

technicznych naley zaliczy: gsto objtociow 2,68 g/cm3, nasikliwo
wagow 0,18%, wytrzymao na ciskanie ok. 75 MPa, cieralno na tarczy
Boehmego 0,52 cm.
Dolomity wydobywane w Polsce pochodz z Libia, Dbnika i Brzezin
lskich. Odmiana z Libia charakteryzuje si struktur drobnoziarnist i barw
kremow o odcieniu tawym. Dolomit ten znalaz zastosowanie jako materia na
okadziny budynkw. Dolomity z Imielina i Brzezin lskich maj cechy zblione
do dolomitw z Libia. Rnicy si nieco od nich dolomit z Dbnika jest
ska zwiz, zawierajc bituminy. Odmiana ta jest stosowana jako kruszywo
do budowy drg.
2.3.6. Skay osadowe pochodzenia chemicznego

Skay te maj ograniczone zastosowanie w budownictwie. Nale do nich trawer
tyny i alabastry.
Trawertyny (martwica wapienna) to skay o barwie koci soniowej, ktre po
wstaj w skutek wytrcania si z wody wglanu wapnia. Wglan wapnia osiada
na odygach rolin wodnych, tworzc poddajc si atwo obrbce ska porowat.
Najwaniejsze cechy techniczne trawertynw to: gsto objtociowa 2,55 g/cm3,
nasikliwo wagowa ok. 0,8% i wytrzymao na ciskanie 60-80 MPa. W Pol
sce trawertyn wydobywa si w Dziaoszynie koo Wielunia. Skaa ta jest dobrym
materiaem na pyty okadzinowe.
Alabastry s odmian gipsu. Skay te maj barw bia z widocznymi ciem
niejszymi ykami. Alabastry charakteryzuj si wytrzymaoci na ciskanie ok.
50 MPa. Wydobywa si go ze z w opuszce Wielkiej koo Przeworska. Py
ty polerowanego alabastru s uywane jako okadziny cian i pyty posadzkowe
wntrz reprezentacyjnych budynkw.
2.3.7. Skay metamorficzne

Marmury wystpuj na obszarze Dolnego lska. Najwaniejsze zoa s zlo
kalizowane w Sawniowicach koo Nysy, rejonie masywu nienika i okolicach
Stronia lskiego.
Marmur sawniowicki jest ska odporn na dziaanie czynnikw atmosfe
rycznych. Daje si on doskonale szlifowa i polerowa. Znajduje zastosowanie
jako materia elewacyjny, jak rwnie jest wykorzystywany na rzeby i pomniki.
Doskonale nadaje si na pyty posadzkowe, stopnie schodw, okadziny cian,
portale, kominki, cokoy i parapety okienne.
102
Z gry Krzyatka (Stronie lskie) wydobywa si m.in. Zielon Mariann,

ktra ma struktur rednioziarnist. Jest to materia, ktry doskonale daje si
polerowa, a take wykazuje znaczn odporno na dziaanie czynnikw atmo
sferycznych. Stosuje si go na elementy wykoczenia wntrz.
Gnejsy maj skad podobny jak granity. Charakteryzuj si struktur ziarni
st oraz tekstur warstwow. Gwnymi skadnikami gnejsw s: kwarc, skalenie
i miki. Do najwaniejszych ich cech technicznych naley zaliczy: gsto obj
tociow 2,58-2,65 g/cm3, nasikliwo wagow 0,32-0,58%, wytrzymao na
ciskanie 70-110 MPa, cieralno na tarczy Boehmego 0,21-0,26 cm oraz ca
kowit mrozoodporno. Gnejsy maj zabarwienie szare z odcieniem jasnym lub
ciemnym.
Zoa gnejsw mona spotka w wielu pasmach Sudetw (w Grach Izer
skich, w masywie nienika), jak rwnie w Tatrach.
Kwarcyty (piaskowce zbite) to skay, ktre maj struktur drobnoziarnist.
Gwnym skadnikiem kwarcytw jest kwarc. Najwiksze zoa tego minerau
znajduj si koo Kielc. Wykorzystywane s przede wszystkim do produkcji kru
szyw.
upki fillitowe (dachwkowe) w skadzie petrograficznym maj drobny useczkowaty muskowit, biotyt oraz drobne ziarna kwarcu i plagioklazu. Charakte
ryzuj si struktur drobnoziarnist. Tekstura warstwowa upkw umoliwia atwe
rozszczepianie ich na cienkie pytki. Najwiksze zoa upkw wystpuj w oko
licach Jarnotwka koo Guchoaz, jak rwnie w okolicy Gubczyc i Chomiy.
W minionych czasach stosowano je jako surowiec do produkcji wyrobw ognio
trwaych oraz pokry dachowych budowli sakralnych, uytecznoci publicznej,
zamkw i paacw.
2.4. Sposoby eksploatacji zasobw skalnych

i obrbka kamienia budowlanego
2.4.1. Kamienioomy
Kamie budowlany mona wydobywa metodami grniczymi - podziemnymi
bd te odkrywkowymi - w kamienioomach, a proces technologiczny skada
si z robt przygotowawczych, a wic zdjcia nadkadu, czyli warstwy grun
tu lub skay o daleko posunitym procesie zwietrzenia, oraz waciwych robt
wydobywczych.
Zalenie od usytuowania surowca skalnego mona wyrni:
kamienioomy stokowe, skaa wystpuje jako wypitrzenie w stosunku do
otaczajcego terenu; ten typ kamienioomu ma wiele zalet, takich jak dobre
2.4. Sposoby eksploatacji zasobw skalnych i obrbka kamienia budowlanego
103
usytuowanie drg dojazdowych, szeroki front robt, wydobywanie kamienia

moe by prowadzone koncentrycznie, czyli z dwch stron wypitrzenia, lub
jednostronnie, ze strony wybranej na podstawie wynikw analizy technicznej
oraz ekonomicznej;
kamienioomy nizinne (wgbne), skaa zalega poniej powierzchni przyle
gego terenu; w tym przypadku pojawiaj si utrudnienia w usytuowaniu drg
transportowych, zachodzi konieczno transportu pionowego urobku oraz po
trzebne s due nakady zwizane z odwodnieniem wyrobiska (np. kamienio
om granitu w Strzelinie).
Kamienioom jest odkrywkow kopalni, ktra powinna mie w zalenoci
od potrzeb odpowiedni sprzt do odspajania, transportu i przerbki urobku. Ko
nieczne jest przeznaczenie odpowiedniej powierzchni terenu na drogi, zakad
przetwrczy i ewentualnie budynki administracyjno-socjalne.
Eksploatacja kamienioomu obejmuje cao robt zwizanych z oddziela
niem ze skay blokw kamienia, transportem wewntrznym z wyrobiska na plac
skadowy oraz transportem do zakadu przetwrczego, ewentualnie odwodnie
niem zoa.
Urabianie to oddzielanie blokw kamiennych od calizny, co odbywa si rcz
nie, mechanicznie i za pomoc materiaw wybuchowych.
2.4.2. Metody urabiania ska

Metody urabiania ska zmieniay si na przestrzeni wiekw wraz z rozwojem
i doskonaleniem narzdzi, maszyn i technologii.
Urabianie rczne. Stosuje si je do lunych i mikkich ska, do ktrych po
dziau i amania wystarczaj omy stalowe, kilofy lub oskardy. Sposoby te s
stosowane raczej rzadko i dotycz szczeglnych przypadkw odspajania blokw
kamiennych metod klinowania. Obecnie obrbka rczna kamienia w zakadach
krajowych odbywa si przy uyciu motkw mechanicznych z odpowiednimi ko
cwkami ze stali wysokowglowej.
Mechaniczne urabianie blokw ze skay. Wycinanie blokw kamiennych
wprost ze skay jest stosowane w niektrych krajach europejskich. We Woszech
czy Francji za pomoc pi linowych wydziela si z calizny skalnej bloki marmuro
we. Metoda ta polega na zastosowaniu okrnego ruchu liny stalowej, napdzanej
silnikiem elektrycznym.
W kamienioomach granitu w Strzelinie oraz w Strzegomiu odspaja si bloki
od calizny skalnej przy uyciu specjalnych termicznych palnikw oraz metod
perforowania, czyli wiercenia otworw w bliskiej odlegoci od siebie.
Urabianie skay na bloki budowlane. W celu uzyskania blokw budow
lanych wykorzystuje si podzielno skay. Wzdu widocznej szczeliny wierci
104
si wiertarkami udarowymi otwory, ktre wypenia si odpowiednim materiaem

wybuchowym. Do grupy materiaw wybuchowych kruszcych nale: dynamit,
trotyl i inne materiay stosowane gwnie w grnictwie. Odspojenie bloku nast
puje po zdetonowaniu zaoonych adunkw.
W skaach uylonych stosuje si metod perforacji, wykorzystujc niezauwa
alne ich spkania. Polega ona na wywierceniu otworw na gboko rwn
wysokoci bloku, a nastpnie rozklinowaniu bloku okrgymi klinami.
2.4.3. Obrbka kamienia

Obrbk kamienia nazywa si proces nadawania wydobytym blokom kamien
nym danych ksztatw z uyciem narzdzi rcznych, mechanicznych i maszyn
obrbczych. Materiay kamienne, ktre nie nadaj si do obrbki, mona prze
robi na kruszywo amane.
Przerbk materiaw kamiennych nazywa si czynnoci mechaniczne pole
gajce na rozdrobnieniu kamieni oraz segregacji uzyskanego kruszywa na rne
frakcje, wraz ze wzbogaceniem i uszlachetnieniem kocowego wyrobu.
Surowiec kamienny
Odspojone z wyrobiska kamienie o dowolnych ksztatach, nierwnych powierzch
niach i nieregularnych krzywiznach nazywa si nieregularnymi blokami (PN-B-11200:1996).
Przy odspajaniu ska o dobrej topliwoci uzyskuje si tzw. bloki upane
zblione ksztatem do prostopadocianu o nierwnych szorstkich powierzchniach.
Nieregularne bloki upane, dodatkowo doprowadzone do ksztatu prostopa
docianu, to tzw. bloki paserowane. Obrabia si je rcznie ciosakami, gdy skaa
jest mikka, lub z grubsza szpicakami, gdy skaa jest twarda. Przy wycinaniu
z calizny blokw za pomoc pi uzyskuje si bloki surowe cite o rwnych cia
nach.
Bloki upane obrabiane (paserowane) i cite nazywane s blokami surowymi
handlowymi, gdy w tej postaci s dostarczane odbiorcom. Obowizuje oglna
zasada obmiaru polegajca na mierzeniu najwikszego prostopadocianu wpisa
nego w bry kamienia. Bloki handlowe, ktrych jeden wymiar jest co najmniej
piciokrotnie mniejszy od dwch pozostaych, zaliczane s do pyt.
Dzielc (przecierajc) bloki surowe na trakach kamieniarskich otrzymuje si
pyty przetarte surowe. Pyty te zalicza si do surowcw kamieniarskich, mi
mo e jest to pwyrb. Obie powierzchnie pyty s wyrwnane od piy, boki
za s nieobrobione. Ksztat, wymiary, sposb obmiaru i ogln charakterystyk
surowca podano w PN-B-11200:1996.
2.4.
Sposoby eksploatacji zasobw skalnych i obrbka kamienia budowlanego
105
Metody obrbki powierzchni kamienia

W zalenoci od rodzaju zastosowanych narzdzi i maszyn mona wyrni dwie
podstawowe metody obrbki powierzchni kamienia: udarow i ciern.
Obrbka udarowa (metoda najstarsza) polega na odbijaniu czstek kamie
nia przez uderzenia motkiem lub cinanie ich dutami pobijanymi rcznie lub
mechanicznie.
Obrbka cierna (metoda nowsza) opiera si na cieraniu czstek kamienia
materiaami ciernymi w postaci proszkw o rnym uziarnieniu ub specjalnymi
narzdziami o szorstkich, utwardzonych powierzchniach.
W wyniku obrbki udarowej i ciernej powierzchnia uzyskuje odpowiedni
wygld (faktur).
Obrbka rczna kamienia
Obrbka rczna kamienia przebiega w dwch etapach. Pierwszy etap to obrbka
wstpna (zgrubna), drugi za - wtrna obrbka powierzchni.
Obrbka zgrubna obejmuje takie czynnoci przygotowawcze, jak: dzielenie
blokw, odbijanie nadmiarw, wyrwnywanie krawdzi.
Obrbka powierzchni powinna by poprzedzona rozpoznaniem struktury ob
rabianego bloku. Naley zwrci uwag na ukad warstw i naturalne wady kamie
nia. Wane jest ustalenie waciwej powierzchni licowej obrabianego elementu,
ktra najczciej bdzie naraona na dziaanie czynnikw atmosferycznych.
Obrbka kamienia za pomoc maszyn
Pracochonna i kosztowna obrbka rczna kamienia zostaa wyparta przez za
stosowanie maszyn kamieniarskich o rnym stopniu automatyzacji (trakw, pi
tarczowych, frezarek, szlifierek).
Traki s to maszyny suce do dzielenia blokw kamienia na czci przez
piowanie. Zastosowanie trakw do wytwarzania pyt kamiennych jest szczeglnie
korzystne, poniewa stanowi pczyst obrbk powierzchni pyt.
Na rysunku 2.4 przedstawiono pi linow zwan trakiem linowym, urzdzenie
mechaniczne powszechnie stosowane do dzielenia na czci blokw kamiennych,
a take do wyrobu pyt kamiennych.
Piy tarczowe s uywane przewanie do przecinania pyt na dane wymia
ry. Narzdziem tncym tych maszyn jest cienka tarcza stalowa z naniesionym
na obwodzie karborundem. Mona wyrni dwie metody cicia kamienia pi
tarczow. W przypadku pierwszym pyta kamienna porusza si na wzku, a tar
cza napdzana przez silnik elektryczny jest przyciskana do pyty, w przypadku
drugim pyta jest przymocowana do stou, a wirujca tarcza porusza si wzdu
sztywnej prowadnicy i tnie j.
106
Rysunek 2.4. Schemat konstruk

cji piy linowej do dzielenia blo
kw [15]
1 - lina, 2 - silnik, 3 - urzdzenia
nacigowe, 4 - skrzynka z piaskiem
Frezarki rni si od pi tarczowych tym, e moliwe jest w ich przypadku

nastawienie tarczy tncej pod ktem i wykonywanie przez to ci ukonych, a
do poziomego wcznie.
Obecnie s stosowane nowoczesne frezarki wyposaone w skomplikowane
noe tnce, ktre umoliwiaj wykonanie bardzo zoonych detali i profili w ka
mieniu.
Szlifierki to maszyny suce do wykaczania powierzchni, szczeglnie pa
skich. W wyniku ich stosowania uzyskuje si faktur szlifowan i polerowan.
Szlifowanie polega na wygadzaniu powierzchni kamienia przez cieranie nierw
noci coraz to delikatniejszymi materiaami ciernymi.
Materiay szlifierskie mona podzieli na dwie grupy - pochodzenia natu
ralnego i pochodzenia syntetycznego (sztuczne). W grupie naturalnych materia
w ciernych znajduj si: piaskowiec, piasek kwarcowy, korund, szmergiel, pu
meks, ziemia okrzemkowa, drobny szmergiel. Szmergiel jest mineraem zoonym
z tlenku glinu, magnetytu, hematytu, kwarcu i rnych krzemianw. Do sztucz
nych materiaw szlifierskich zalicza si: piasek stalowy, karborund i sztuczny
pumeks.
Ozdobne elementy kamienne na posadzki lub wykadziny cian poleruje si
tak, eby uzyska poysk lustrzany obrabianej powierzchni kamienia. Do polero
wania uywa si tarcz filcowych lub piercieni oowianych i specjalnych proszkw
polerskich. Doskonaym rodkiem do polerowania uywanym w kamieniarstwie
jest kwas szczawiowy.
Faktury powierzchni wyrobw kamiennych
Wyrwnujc i wykaczajc zewntrzn powierzchni kamienia, uzyskuje si r
nego rodzaju faktury. Zale one bezporednio od rodzaju stosowanej obrbki
(udarowa lub cierna) oraz stopnia wykoczenia kamienia. Przy doborze faktury
naley uwzgldni cechy materiau kamiennego. W tablicy 2.8 przedstawiono
rne rodzaje faktur wyrobw kamiennych. Jako uzupenienie naley wymieni
faktury:
2.4. Sposoby eksploatacji zasobw skalnych i obrbka kamienia budowlanego
107
tablica 2.8. Wybrane faktury powierzchni wyrobw kamiennych wg [13]
Nazwa faktury
Obraz faktury
skaa
upana
Rodzaj
faktury
Cechy charakterystyczne
(metoda wykonania,
gboko naci i rozstp)
uzyskiwana przez dzielenie

zgodnie z powierzchni
upliwoci
granit
grubo grotowana
Grotowana
(szpicowana)
rednio grotowana
piaskowiec
drobno grotowana
bruzdy gbokoci do 10 mm
w odstpie 30-50 mm
w odstpie 15-30 mm
w odstpie do 15 mm
a
Krzesana
M M T ffS .
u
nieregularne wgbienia
i wypukoci (20 mm)
wyrane lady narzdzi
wapie
w odstpie 30-50 mm
rednio gradzinowana
w odstpie 20-30 mm
drobno gradzinowana bruzdy gbokoci do 2 mm
w odstpie do 20 mm
grubo groszkowana
w odstpie 6-8 mm
bruzdy gbokoci
mm
rednio groszkowana
w odstpie 4-6 mm
drobno groszkowana bruzdy gbokoci <3 mm
w odstpie ok. 4 mm
grubo dutowana
w odstpie 5-7 mm
rednio dutowana
w odstpie 3-5 mm
bruzdy
gbokoci do 2 mm
drobno dutowana
w odstpie 2-3 mm
grubo gradzinowana
Gradzinowana
wapie
Groszkowana
granit
j
Dutowana
pia:skowiec
108
szlifowan - uzyskiwan przez szlifowanie powierzchni materiaem cie

rnym,
piaskowan - wykonywan za pomoc strumienia piasku pod wysokim ci
nieniem,
polerowan matow - uzyskiwan przez polerowanie proszkami ciernymi,
polerowan - charakteryzujc si poyskiem uzyskiwanym przez polerowa
nie dobranymi do rodzaju skay materiaami polerniczymi.
2.5. Wyroby kamienne stosowane w budownictwie

Kamie naturalny w budownictwie jest stosowany na elementy konstrukcji no
nych i do celw dekoracyjnych.
Jako elementy konstrukcji nonych s uywane wyroby kamienne o rnym
stopniu obrbki - od kamieni w stanie surowym, nie obrobionych, a po wyroby
w duym stopniu obrobione i wykoczone. Kamienne wyroby budowlane (np.
stopnie, cokoy, balustrady) maj zawsze ksztat dokadnie dostosowany do ich
funkcji i s na og znormalizowane.
Kamie amany
S to nieregularne odamki skalne o powierzchniach naturalnego przeamu skal
nego i ostrych krawdziach (PN-B-11210:1996). Wyrnia si trzy odmiany ka
mienia amanego w zalenoci od jego przeznaczenia: B - do budowy murw
i fundamentw, I - do budowy drg i budowli inynierskich, K - do przerobu na
kruszywo. W zalenoci od waciwoci technicznych skay, wyrnia si cztery
klasy kamienia amanego (tabl. 2.9). Kamie amany klasy III i IV nie znajduje
zastosowania przy budowie drg i obiektw inynierskich.
W zalenoci od wymiaru zasadniczego bryy, kamie amany dzieli si na
sze grup: grupa I - 20-250 mm, grupa II - 250-500 mm, grupa III - 20-500 mm, grupa IV - 500-800 mm, grupa V - 250-800 mm i grupa VI - 20-800 mm. Dopuszcza si zawarto do 5% bry wikszych i do 5% bry mniej
szych od okrelonych w poszczeglnych grupach kamienia amanego.
Bloki, formaki i pyty surowe
Blokami i pytami surowymi (PN-B-11200:1996) nazywa si bryy kamienia na
turalnego okrelonej wielkoci, uzyskane w wyniku urabiania zoa skalnego lub
obrbki nieregularnych bry. Znalazy one bezporednie zastosowanie w budow
nictwie i przy wyrobie kamiennych elementw budowlanych. Ze wzgldu na ro
dzaj skay, z ktrej s wyprodukowane, wyrnia si nastpujce rodzaje blokw,
formakw i pyt surowych: granitowe (G), sjenitowe (S), granodiorytowe (Gr),
109
Tablica 2.9. Wymagania dla kamienia amanego wg [14]
Waciwoci
Jednostki
Klasy kamienia amanego
IV
I
II
III
Gsto objtociowa:
2,50-2,75
g/cm3
2,45-2,85
skay magmowe
i przeobraone
_
1,70-2,70 1,35-1,80
1,90-3,00
skay osadowe
g/cm3
Nasikliwo wagowa,
nie wicej ni:
2,5
%
0,5
1,5
skay magmowe
i przeobraone
2,5
4,0
12,0
30,0
%
skay osadowe
Wytrzymao na cis
kanie w stanie powietrznosuchym, nie mniej ni:
50
120
80
skay magmowe
MPa
i przeobraone
_
20
80
60
MPa
skay osadowe
cm
0,25-0,5 0,5-0,7 0,7-1,0
cieralno na tarczy
Boehmego
Mrozoodporno, nie
mniej ni:
21
liczba cykli
25
25
skay magmowe
i przeobraone
21
25
10
liczba cykli
25
skay osadowe
gabrowe (Gb), serpentynitowe (Sr), marmurowe (M), z wapieni zbitych (Wz),
z wapieni lekkich (W), z trawertynw lub podobnych do nich (T), z dolomitw
(D), z piaskowca (P), z tufu (F).
Rozrnia si bloki regularne o ksztacie zblionym do prostopadocianu,
bloki nieregularne o dowolnym ksztacie, o wymiarach liniowych powyej 200 mm
i pyty surowe gruboci nie wikszej ni 200 mm, powstae w wyniku piowa
nia blokw. Objto blokw granitowych i blokw z piaskowca nie powinna
by mniejsza ni 0,5 m3, z wapieni lekkich - nie mniejsza ni 0,4 m3, z pozo
staych za ska - minimum 0,25 m3. Powierzchnie surowych pyt granitowych
nie powinny by mniejsze ni 0,3 m2, pyt granodiorytowych, serpentynitowych,
piaskowcowych i z wapieni lekkich - nie mniejsze ni 0,2 m2, natomiast pyt wy
konanych z pozostaych ska - minimum 0,15 m2. Z piaskowca i wapieni lekkich
produkowane s pyty gruboci 30-200 mm co 10 mm, natomiast w przypad
ku pozostaych rodzajw ska, o gruboci 20-200 mm co 10 mm. Grubo pyt
z piaskowcw i wapieni lekkich nie powinna by mniejsza ni 30 mm.
110
W zalenoci od dopuszczalnych rnic dugoci przeciwlegych bokw i do

puszczalnych odchyek gruboci pyt surowych rozrnia si trzy klasy blokw
i pyt surowych: I, II, III.
Elementy murowe z kamienia naturalnego (PN-EN 771-6:2002)
S to wyroby o gruboci 80 mm lub wikszej, ktre stosuje si w konstrukcjach
murowych nonych i nienonych, wewntrznych i zewntrznych. Produkuje si je
ze ska magmowych, osadowych i metamorficznych. Biorc pod uwag ksztat
tych wyrobw, wyrnia si: kamie upany, czyli element murowy o ksztacie
prostopadocianu lub innym, o zrnicowanych wymiarach, powierzchni lico
wej nierwnej lub obrobionej, kamie upany prostopadocienny, o ksztacie
prostopadocianu, ktrego wymiary s deklarowane przez producenta, element
murowy o ksztacie regularnym, ktry ma ksztat prostopadocianu, element mu
rowy o ksztacie specjalnym, ktrego brya nie jest prostopadocianem, element
murowy uzupeniajcy, ktrego ksztat umoliwia uzupenienie geometrii muru,
kamie wymiarowy (element gotowy), ktrego wymiary wszystkich powierzchni
sa zgodne z wymiarami deklarowanymi.
Wymiary elementu murowego z kamienia naturalnego powinny by poda
ne przez producenta w mm w nastpujcej kolejnoci: dugo /, szeroko w,
wysoko h. Szczegowe dane dotyczce metod bada oraz liczby prbek wy
maganych do ich przeprowadzenia zamieszczono w PN-EN 771-6:2001. Nor
ma ta zastpuje dotychczasowe normy: PN-B-11207:1996 Elementy kamienne ksztatki budowlane, stosowane do wznoszenia murw fundamentowych, cian
budowli rnego przeznaczenia oraz jako zewntrzn okadzin cian budowli,
PN-B-11209:1996 - Kamie upany (norma w zalenoci od ksztatu i zasto
sowania dzielia ten wyrb na dwa rodzaje: kamie upany warstwowo i ka
mie upany rzdowo) oraz PN-B-11211:1997 - Elementy kamienne upane do
licowania cian, gdzie w zalenoci od wymaga technicznych i przeznacze
nia klasyfikowano te wyroby w dwch grupach: elementy upane zewntrzne
i wewntrzne.
Pyty kamienne do okadzin pionowych
Pyty kamienne, ktrymi licuje si ciany zewntrzne i wewntrzne (ukad war
stwowy i warstwowo wizany), produkuje si z granitw, sjenitw, marmurw,
wapieni, trawertynw i piaskowcw. Pyty maj faktur powierzchni licowej pio
wan, szlifowan lub polerowan. Wymiary pyt kamiennych do licowania cian
podano w tabl. 2.10.
W zalenoci od przeznaczenia i wymaga technicznych wyrnia si dwie
grupy pyt: Pz - pyty okadzinowe zewntrzne, Pw - pyty okadzinowe we
wntrzne. Ze wzgldu na rodzaj zastosowanego materiau kamiennego rozr-
111
Tablica 2.10. Charakterystyka wyrobw kamiennych oglnobudowlanych wg [13]
nia si nastpujce rodzaje pyt: granitowe (G), sjenitowe (S), marmurowe (M),
piaskowcowe (P), trawertynowe (T), dolomitowe (D), z wapieni zbitych (Wz),
z wapieni lekkich (W). W zalenoci od sposobu obrbki powierzchni lico
wej waciwej dla danego rodzaju materiau kamiennego rozrnia si nast
112
pujce odmiany pyt: upan (up), gratowan (grt), pomieniowan (po), pi

owan (pi), piaskowan (psk), szlifowan (szl), polerowan (poi) oraz grosz
kowan (grk).
Wymagania stawiane pytom okadzinowym zewntrznym zamieszczono
w PN-B-11203:1997, a dotycz one: wytrzymaoci na ciskanie w stanie na
sycenia wod, wytrzymaoci na ciskanie po badaniu mrozoodpornoci, nasi
kli woci zwykej i mrozoodpornoci. Wymacania stawiane pytom okadzinowym
wewntrznym zawarto take w powyszej normie i obejmuj one tylko wytrzy
mao na ciskanie w stanie powietrznosuchym oraz nasikliwo.
Kamienne podokienniki zewntrzne
W zalenoci od uytego materiau kamiennego wyrnia si trzy rodzaje podokiennikw (PN-B-11201:1996): granitowe (G), sjenitowe (S), piaskowcowe (P),
a ich wymiary podano w tabl. 2.10. Powierzchnie widoczne podokiennikw po
winny mie faktur szlifowan, powierzchnie spodnie za s surowe, uzyskane
przez przepiowanie. Dopuszcza si podzia podokiennikw na dwie lub trzy cz
ci, ktre nie powinny by krtsze ni 500 mm.
Ze wzgldu na wymiar dugoci rozrnia si dwanacie typw podokien
nikw oznaczonych cyframi rzymskimi od I do XII. W zalenoci od gruboci
podokiennikw rozrnia si w kadym z typw dwie odmiany: a i b.
Wymagania stawiane materiaom kamiennym stosowanym do produkcji pod
okiennikw zewntrznych s nastpujce: nasikliwo zwyka - nie wicej
niz 5,0%, mrozoodporno - co najmniej 25 cykli bez uszkodze, wytrzyma
o na ciskanie po badaniu mrozoodpornoci - co najmniej 25 MPa.
Kamienne podokienniki wewntrzne
Produkuje si je z przetartych pyt surowych marmurowych, granitowych, sjenitowych oraz z wapieni zbitych (PN-B-11206:1996). Wymiary ich podano
w tabl. 2.10. Klasyfikacja kamiennych podokiennikw wewntrznych obejmu
je rodzaje w zalenoci od materiau kamiennego, typy zalene od wymiaru
dugoci oraz odmiany uwzgldniajce dwie gruboci podokiennikw. Podobnie
jak w przypadku podokiennikw zewntrznych, podokienniki wewntrzne mog
by dzielone na dwie lub trzy czci, ktre nie powinny by krtsze ni 500 mm.
Powierzchnie widoczne podokiennikw s polerowane, natomiast powierzchnia
spodnia i powierzchnia tylna - piowane.
Materia skalny uyty do wykonania podokiennikw wewntrznych powi
nien spenia nastpujce wymagania: nasikliwo wod - nie wicej ni
5%, wytrzymao na ciskanie w stanie powietrznosuchym - nie mniej
ni 25 MPa.
113
Pyty posadzkowe zewntrzne i wewntrzne

Pyty kamienne pocite klasyfikuje si wg rodzajw, typw i odmian (PN-B11202:1996). W zalenoci od skay, z ktrej s wykonane, rozrnia si pyty
marmurowe, z wapieni zbitych (dajcych si polerowa), granitowe i sjenitowe.
W zalenoci od ksztatu dokonuje si podziau pyt na wieloboczne, kwadratowe,
prostoktne i trjktne. W zalenoci od faktury powierzchni licowej rozrnia
si pyty szlifowane, ppolerowane i polerowane. Wymiary pyt posadzkowych
Stopnie schodowe monolityczne i okadzina stopni
Wykonuje si je zarwno z kamieni twardych, jak i mikkich (PN-B-11205:1996).
W zalenoci od rodzaju skay rozrnia si nastpujce rodzaje stopni: grani
towe (G), sjenitowe (S), marmurowe (M), z wapieni o teksturze zbitej (Wz),
dolomitowe (D) i piaskowcowe (P). W zalenoci od miejsca osadzania stopni
wyrnia si dwie grupy: wewntrzne (w) i zewntrzne (z). Ze wzgldu na pro
fil dzieli si kamienne stopnie schodw na prostoktne i podcite (trapezowe).
W zalenoci od sposobu obrbki powierzchni widocznych wyrnia si odmiany
stopni: groszkowan, piowan, szlifowan, piaskowan, polerowan i pomieniowan, a w zalenoci od liczby obrobionych powierzchni wyrnia si cztery
typy stopni:
lewe (lw), ktrych lewa boczna powierzchnia czoowa jest obrobiona jak po
wierzchnia przednia stopnia, a prawa boczna powierzchnia nie jest obrobiona,
prawe (pr), ktrych prawa powierzchnia czoowa jest obrobiona jak powierzch
nia przednia, a lewa nie jest obrobiona,
dwuczoowe (dw), ktrych obie powierzchnie czoowe s obrobione jak po
wierzchnia licowa,
przelotowe (n), ktrych obie powierzchnie boczne nie s obrobione.
Grne powierzchnie stopni schodowych powinny mie faktur upan, gra
towan, groszkowan lub szlifowan. W przypadku uycia ska mikkich, np.
z wapieni lub marmurw, dopuszczona jest faktura polerowana. Wymiary stopni
schodowych podano w tabl. 2.10. Najwiksza dopuszczalna dugo stopni zaley
od surowca skalnego i sposobu zamocowania stopnia.
Okadziny stopni schodowych s to pyty wykonane najczciej z granitw,
sjenitw, dolomitw, marmurw i twardych wapieni. Okadzin grnej powierzch
ni stopnia schodowego nazywa si stopnic, okadzin powierzchni przedniej (li
cowej) - podstopnic (podstopniem). Wyrnia si stopnice lewe, prawe, dwu
czoowe lub przelotowe. Podstopnice mog by jednostronne, dwustronne lub
przelotowe. Stopnice wykonane z dolomitw szlifuje si, stopnice za z granitw
i sjenitw mog by szlifowane lub piaskowane. Wymiary stopnic i podstopnic
podano w tabl. 2.11. Materia kamienny uyty do wykonania stopni wewntrz-
114
Tablica 2.11. Ksztat i wymiary kamiennych okadzin schodowych

wg PN-B-11205:1996
Nazwa i ksztat
elementu kamiennego
Stopnica
Podstopnica
Dugo
mm
Szeroko stopnicy lub

wysoko podstopnicy, mm
Grubo
mm
900-1500
900-1500
320-400
50-160
20-100
20, 30, 40
nych powinien spenia wymagania zawarte w PN-B-11205:1996, ktre obejmu

j: wytrzymao na ciskanie w stanie powietrznosuchym, cieralno na tarczy
Boehmego oraz nasikliwo zwyk. Wymagania dla materiau kamiennego su
cego do wykonania stopni zewntrznych zawarto take w wyej wymienionej
normie, a obejmuj one: wytrzymao na ciskanie w stanie nasycenia wod,
wytrzymao na ciskanie po badaniu mrozoodpornoci, cieralno na tarczy
Boehmego, nasikliwo zwyk oraz mrozoodporno.
Brukowiec
Naley on do wyrobw kamiennych (PN-60/B-11104), ktre znalazy zastosowa
nie do budowy nawierzchni jezdni drg i ulic ju w bardzo odlegych czasach.
Nawierzchnie brukowcowe ze wzgldu na sw nierwn powierzchni, trudnoci
w utrzymaniu czystoci oraz du haaliwo zostay wyparte przez inne roz
wizania w okresie intensywnego rozwoju transportu samochodowego. Wyroby
brukowcowe zachowuje si w miejscach historycznych, zabytkowych. S czasa
mi stosowane do remontw nawierzchni tymczasowych. Z uwagi na konieczno
zatrudnienia wykwalifikowanych brukarzy i pracochonno robt brukowiec sto
suje si dzisiaj sporadycznie.
Rozrnia si trzy typy brukowca:
obrobiony (O), o ksztacie zblionym do prostopadocianu, ktrego grna
i dolna powierzchnia powinny by rwnolege,
pytowany (P), ktry powinien mie grn powierzchni pask uzyskan
wskutek rozupania wikszego kamienia przynajmniej na dwie czci,
nieobrobiony (N), ktry stanowi wybrany kamie narzutowy, o grnej po
wierzchni (czoo) w miar paskiej.
Ksztat i podstawowe wymiary wyrobw brukowcowych s zamieszczone
w tabl. 2.12.
Kostka drogowa
Do produkcji kostki drogowej (PN-60/B-11100) uywa si ska trudno cieral
nych, takich jak granit, porfir, kwarcyt. Kostk stosuje si do budowy nawierzchni
drg, ulic i placw. Ze wzgldu na ksztat i obrbk rozrnia si nastpujce
115

Tablica 2.12. Ksztat i wymiary wyrobw brukowcowych wg [4]
Wymiary
Nazwa i ksztat wyrobu
iD^
tOB
:
s
cz / !
wysoko a, mm
powierzchnia czoa cz, mm2
150
180
13000-25000
16000-36000
150
180
13000-25000
16000-36000
150
180
Brukowiec obrobiony (typ O)
Brukowiec pytowany (typ P)
to
Brukowiec nieobrobiony (typ N)
typy kostek: nieregularne, regularne i rzdowe, oraz rodzaje: normalne i cz

nikowe. Ze wzgldu na dokadno wymiarw kostk drogow dzieli si na trzy
gatunki. Z uwagi na jako materiau skalnego rozrnia si dwie klasy kostki.
Ksztat i wymiary kostki drogowej podano w tabl. 2.13.
Krawniki drogowe i uliczne
Elementy te stosuje si przy budowie drg i ulic w celu zabezpieczenia kraw
dzi nawierzchni drogowej przed deformacjami, trwaego oddzielenia jezdni od
poboczy lub chodnikw oraz optycznego rozdzielenia dwch rodzajw ruchu pojazdw i pieszych.
Krawniki uywane w budownictwie drogowym mona sklasyfikowa wg:
typw, ze wzgldu na przeznaczenie (U - uliczne, M - mostowe, D - dro
gowe),
rodzajw (A i B), z uwagi na ksztat przekroju poprzecznego,
wielkoci, zalenie od ich wysokoci,
odmian, w zalenoci od ksztatu (UP - uliczne proste, UN - ukowe na
rone o uku wypukym, ULW - ukowe wrone o uku wklsym); promienie
ukw wynosz 1000-25 000 mm, co 500 mm,
klas (I, II, III), z uwzgldnieniem waciwoci skay, z ktrej s wykonane.
116
Tablica 2.13. Ksztat i wymiary kostki drogowej wg [14]
Wymiary, mm
120
120
120
140
160
180
140
160
180
140
160
180
120
180
120
140
160
180
210
140
160
180
Kostka regularna, normalna
240
270
Kostka regularna, cznikowa
120
140
160
180
120
120-240
140-280
140
160
180
50
60
80
Kostka nieregularna
100
Krawniki wykonuje si z blokw kamiennych uzyskanych ze ska magmo

wych, osadowych lub metamorficznych. Wymiary krawnikw przedstawiono
w tabl. 2.14. Faktury poszczeglnych powierzchni krawnikw powinny by do
stosowane do rodzaju krawnika i konstrukcji nawierzchni drogowej. Powierzch
nie licowe powinny mie faktur groszkowan, powierzchnie stykowe (czoowe) dutowan lub grotowan, powierzchnie spodnie (ukryte w konstrukcji nawierzch
ni) - upan lub krzesan.
Wymagania dotyczce materiau kamiennego uytego do produkcji krawni
kw zawarto w normie PN-B-11213:1997, a obejmuj one: wytrzymao w sta
nie powietrznosuchym, cieralno na tarczy Boehmego, nasikliwo, mrozood
porno, w zalenoci od klasy krawnika.
2.5.
Wyroby kamienne stosowane w budownictwie
Tablica 2.14. Ksztat i wymiary wybranych krawnikw wg PN-B-11213:1997
Wymiary, mm
150
150
500-2000
150
150
500-2000
120
100
800-2000
120
800-2000
350
250
200
200
350
250
150
230
180
200
200
230
180
150
150
220
110
400-1200
220
110
400-1200
40
40
150
Krawnik uliczny prosty, rodzaj B
40
40
100
Krawnik mostowy, rodzaj B
Krawnik drogowy, rodzaj A
Krawnik drogowy, rodzaj B
118
2.6. Zastosowanie kamienia naturalnego

w rnych dziedzinach budownictwa
Od najdawniejszych czasw czowiek stosowa kamie naturalny w budownictwie
oglnym i monumentalnym, przy budowie drg i mostw, a take w budownictwie
hydrotechnicznym.
Budownictwo oglne i monumentalne. Z materiaw kamiennych s wyko
nywane mury, sklepienia i fundamenty, przy czym piaskowce i wapienie podatne
na obrbk znalazy zastosowanie przy wykonywaniu cian w budownictwie wiej
skim, osiedlowym i indywidualnym. Rzadkoci jest wznoszenie murw z gazw
narzutowych.
Podniesieniu wartoci estetycznych i zwikszeniu trwaoci suy licowanie
elewacji, stosowane w budowlach wielkomiejskich (monumentalnych, biurowych,
mieszkaniowych). przydatnoci materiaw kamiennych na okadziny licowe
(okadziny pionowe zewntrzne) decyduj takie waciwoci jak: odporno na
czynniki atmosferyczne, podatno na obrbk, adne zabarwienie i estetycz
ny wygld oglny oraz czasem podatno na polerowanie. Kamie stosowa
ny na wykadziny podogowe powinien cechowa si waciwociami fizyczno-mechanicznymi zblionymi do kamienia na okadziny licowe.
O
zastosowaniu materiaw kamiennych do wykonania elementw schodw,
tarasw i wykadzin podogowych decyduj wzgldy estetyczne i trwao. W tym
przypadku wymagane s takie waciwoci materiaw kamiennych, jak: twar
do, podatno na obrbk, maa cieralno, odporno na uderzenia, odpor
no na czynniki atmosferyczne. Materiay te znalazy te zastosowanie przy
produkcji parapetw okiennych zewntrznych i wewntrznych, a take porczy.
Dodatkowo wymaga si od materiau skalnego maej nasikliwoci w przypadku,
gdy bdzie on naraony na bezporednie dziaanie czynnikw atmosferycznych.
Bardzo cenione s ornamenty i rzeby oraz elementy i detale architektoniczne
wykonane z kamieni naturalnych. Najczciej uywane s do tych celw wapie
nie, marmury i piaskowce, z uwagi na ich niedu twardo oraz podatno na
obrbk narzdziami kamieniarskimi, estetyk i walory dekoracyjne.
Budownictwo drogowe. Od najdawniejszych czasw kamie naturalny uy
wany by do budowy nawierzchni drg i ulic, a take chodnikw w miejscach
reprezentacyjnych. Zachowane staroytne nawierzchnie ulic i chodnikw wraz
z kamiennymi krawnikami w ruinach Pompei lub synnej drogi Via Appia,
ktre wykonano z pyt kamiennych uoonych na warstwach kruszywa amane
go i kamienia amanego lub pyt kamiennych nieobrobionych, s przykadami
rzymskich konstrukcji nawierzchni, ktre przetrway dwa tysiclecia. Znane s
przykady drg i ulic wykonanych z kamienia naturalnego w staroytnym Babilo
2.6. Zastosowanie kamienia naturalnego w rnych dziedzinach budownictwa
119
nie, Chinach, Grecji, Peru, ktre wiadcz o wietnoci technologii i konstrukcji

nawierzchni tych czasw. Przeomu w nowoytnym budownictwie drogowym do
kona francuski inynier Tresaguet w 1764 r., ktry zastosowa rcznie amany
kamie na spodzie konstrukcji nawierzchni, klinowany tuczniem i klicem. Dal
szy postp w zastosowaniu kamienia naturalnego do budowy nawierzchni dro
gowych jest udziaem Szkota Mac Adama, ktry w 1820 r. opracowa i wdroy
system konstrukcji nawierzchni bez podkadu kamiennego. Skada si on z kilku
warstw rcznie amanego i zagszczanego kamienia naturalnego.
Aktualnie najwiksze zastosowanie w drogownictwie maj kruszywa natu
ralne lub amane, ktrych uywa si do budowy warstw nawierzchni lub wy
twarzania mieszanek betonowych oraz mieszanek mineralno-asfaltowych. Takie
wyroby kamienne jak krawniki i kostka kamienna znajduj mniejsze zastoso
wanie z uwagi na znaczny ich koszt w porwnaniu z konkurencyjnymi wyrobami
betonowymi. Wymagania stawiane materiaom kamiennym uywanym w budow
nictwie drogowym zawarte s w normach przedmiotowych. W celu zapewnienia
szorstkiej mikrotekstury warstwy cieralnej nawierzchni kruszywo amane po
winno spenia dodatkowo wymg odpornoci na polerowanie. Najczciej uy
wanymi skaami w drogownictwie s: bazalty, diabazy, granity, porfiry i melafiry
i piaskowce kwarcytowe.
Zastosowanie kostki kamiennej, podobnie jak brukowca, ogranicza si do
miejsc zabytkowych i reprezentacyjnych. Chocia w ostatnich latach mona za
uway coraz wiksze zainteresowanie indywidualnych inwestorw nawierzchni
z kostki kamiennej (ktr ukada si w dzielnicach willowych na dojazdach do
garay i chodnikach), doceniajcy ich walory estetyczne i niepowtarzaln faktur
naturalnego kamienia.
Budownictwo mostowe i hydrotechniczne. Zastosowanie kamienia naturalne
go przy budowie konstrukcji mostw, do wykonania ciosw oyskowych, filarw,
przyczkw jest bardzo rzadkie, z uwagi na due koszty obrbki i konieczno
znacznych nakadw pracy rcznej. Przewag ekonomiczn mostw betonowych
nad kamiennym wykaza ju w 1911 r. Freyssinet [12], ktry wybudowa trzy mo
sty betonowe, o rozpitoci ponad 200 m, za cen ustalon na wykonanie jednego
z tych mostw o konstrukcji z kamienia naturalnego. Niemniej naleaoby sobie
yczy, eby kamie naturalny znw znalaz szersze zastosowanie w budownic
twie mostowym z nastpujcych powodw: niepowtarzalnych wartoci estetycz
nych (licowanie filarw i przyczkw), bardzo duej odpornoci na starzenie
i wpywy atmosferyczne, co wydatnie zmniejsza nakady na utrzymanie tych
konstrukcji [6]. Mury podpr mostowych mona wykona z betonu, ktry li
cuje si kamieniem ciosanym. Takie rozwiazanie, poza wzgldami estetyczny
mi, zwiksza odporno podpory stojcej w nurcie rzeki na cieranie w obec
noci wody.
120
W budownictwie wodnym kamie naturalny stosuje si do budowy grobli,

tam, jazw i budowli portowych. Groble wykonuje si bd z gazw kamiennych,
bd z muru powizanego zapraw ze skarpami z wikszych blokw o forem
nych ksztatach. Regulacja rzek odbywa si czsto za pomoc tzw. obrukowania
brzegw kamieniami twardymi, odpornymi na czynniki atmosferyczne.
2.7. Badania kamienia naturalnego

i wyrobw kamiennych
Badania kamienia i wyrobw kamiennych w zalenoci od ich zakresu mona
podzieli na trzy grupy: skrcone, pene i specjalne.
Badania skrcone obejmuj oznaczenia petrograficzne oraz okrelenie za
sadniczych cech fizycznych, a mianowicie: gstoci objtociowej, nasikliwoci,
wilgotnoci i odpornoci na zamraanie.
Badania pene obejmuj oznaczenia cech petrograficznych, chemicznych i wy
trzymaociowych.
Badania specjalne to oznaczenie wspczynnika przewodnoci cieplnej, mro
zoodpornoci metod krystalizacji Na2SC>4, aroodpornoci, cieralnoci, przy
datnoci do okrelonego rodzaju obrbki itp.
Prbki materiaw kamiennych suce do oceny zoa pobiera si bezpored
nio z wyrobiska. W przypadku badania gotowego materiau prbki mona pobra
ze skadowiska w zakadzie przetwrczym lub ze rodka transportowego.
Ocen petrograficzn skay mona przeprowadzi tradycyjn metod makro
skopow przy uyciu lupy oraz igy stalowej i zastosowaniu skali twardoci
Mohsa.
Opis materiau kamiennego powinien zawiera nastpujce dane: rodzaj i ga
tunek skay, jej struktur i tekstur, twardo, wieo, stan zachowania i inne
cechy mogce mie wpyw na waciwoci techniczne skay, np. zanieczyszczenia.
Gsto i gsto objtociow oraz cakowita i otwarta porowato s
oznaczane wg PN-EN 1936:2001.
Nasikliwo materiau kamiennego bada si wg PN-EN 1925:2001. Bada
nie to polega na zanurzeniu w wodzie prbki materiau kamiennego (szecianu
o boku 70 lub 50 mm albo walca o rednicy i wysokoci rwnej 70 lub 50 mm)
na gboko 3 mm jedn z powierzchni nieobrabianych. Wynikiem bada jest
wspczynnik nasikliwoci kapilarnej, ktry oblicza si przez podzielenie masy
wody, ktr pochona prbka (w gramach) przez powierzchni prbki (w me
trach kwadratowych) i pierwiastek kwadratowy z czasu zanurzenia prbki (w se
kundach).
2.7. Kruszywa skalne budowlane i drogowe
121
Odporno na zamraanie oznacza si przeprowadzajc 25-krotne zamraa

nie prbek do 20C i odmraanie ich do 202C.
Wytrzymao na ciskanie ocenia si wg PN-EN 1926:2001 na prbkach
szeciennych o krawdzi 70 lub 50 mm albo walcowych o rednicy i wysokoci
rwnej 70 lub 50 mm. Wymiar prbki powinien by wikszy od 10-krotnego
wymiaru ziarna w skale.
Wytrzymao na zginanie prbek kamiennych oznacza si zgodnie z PNEN 1237:2001 na prbkach w ksztacie prostopadocianu o wymiarach: dugo
/ rwna szeciokrotnej gruboci h, grubo zawarta pomidzy 25 i 100 mm
i wiksza ni dwukrotny wymiar najwikszego ziarna w kamieniu, szeroko nie
mniejsza od 50 mm i nie wiksza od 3h. Sposb przygotowania i badania prbek
ze ska, ktre maj widoczn anizotropi, np. uwarstwienie, a take opis metody
badania i przedstawianie wynikw znajduj si w w wyej wymienionej normie.
cieralno bada si na tarczy Boehmego wg PN-84/B-04111. Polega to na
poddaniu prbie cierania kostki szeciennej wycitej z materiau kamiennego
o dugoci krawdzi 71 mm na tarczy posypanej proszkiem ciernym. Miar
cieralnoci jest ubytek wysokoci prbki mierzony w centymetrach lub ubytek
masy.
Do bada specjalnych naley oznaczenie odpornoci na uderzenia (zwizo),
przewodnoci cieplnej i odpornoci ogniowej.
Zewntrzne cechy wyrobw kamiennych ocenia si wizualnie, za pomoc
przyrzdw pomiarowych, wzornikw i przeciwwzornikw. Sprawdzeniu podle
gaj:
rwnomierno rozmieszczenia i wyksztacenia ziaren mineraw skaotwrczych na powierzchni 1 m2 przez porwnanie z prbk wzorcow,
wielko powierzchni uyle i smug w odniesieniu do jednostki powierzchni
kamienia,
obecno porw i kawern po zwileniu powierzchni kamienia wod,
faktura i barwa powierzchni przez porwnanie z prbk wzorcow,
podatno na rdzewienie przez poddanie elementu dziaaniu czynnikw at
mosferycznych w umownym okresie i sprawdzenie, czy pojawiaj si rdzawe
plamy.

2.8.1. Charakterystyka oglna i klasyfikacja kruszyw
Kruszywem nazywa si ziarnisty materia budowlany, ktry jest uywany do
zapraw, betonw, mieszanek mineralno-asfaltowych, warstw nonych nawierzchni
drogowych, warstw mrozoochronnych, filtracyjnych itp.
122
Przemys kruszyw w Polsce dysponuje bogat baz surowcw. Obejmuje ona

kilkadziesit rodzajw ska osadowych (co stanowi 82% oglnego wydobycia),
ska magmowych (17%) i ska metamorficznych (1%).
W 1998 r. w 1470 kopalniach i punktach eksploatacyjnych cznie wydobyto
95 min t surowcw do produkcji kruszyw budowlanych i drogowych. Dominuj
zakady o maym i rednim wydobyciu. Wydobycie powyej 50 tys. t rocznie
osigno 330 kopal, powyej 500 tys. t - 20 kopal, a powyej 1,0 min t tylko 6 kopal. Produkcja sprzedana kruszyw naturalnych wynosia 53-55 min t
rocznie, a kruszyw amanych 17-18 min t.
Kruszywa mineralne uzyskane ze ska naturalnych nosz nazw kruszyw skal
nych.
W zalenoci od surowca skalnego, jak rwnie sposobu produkcji kruszywa
skalne dziel si na dwie grupy:
naturalne, ktre powstay na drodze naturalnego rozdrobnienia ska,
amane, otrzymywane w wyniku mechanicznego rozdrobnienia ska.
Ze wzgldu na sposb i stopie obrbki kruszywa mona dokona podziau
na podgrupy:
kruszywo naturalne:
niekruszone,
kruszone, otrzymane w wyniku kruszenia surowca skalnego lunego, cha
rakteryzujce si ziarnami ostrokrawdziastymi o powierzchniach szorst
kich;
kruszywo amane:
zwyke, uzyskane w wyniku co najmniej jednokrotnego przekruszenia
ska litych, charakteryzujce si ziarnami ostrokrawdziastymi o nieforemnych ksztatach,
granulowane, kruszywo zwyke poddane dodatkowemu uszlachetnieniu,
charakteryzujce si stpionymi krawdziami i naroami.
Ze wzgldu na uziarnienie kruszywo skalne dzieli si na trzy rodzaje:
drobne - o wymiarze ziaren do 4 mm,
grube - o wymiarze ziaren 4-63 mm,
bardzo grube - o wymiarze ziaren 63-250 mm.
W zalenoci od gstoci objtociowej kruszywa skalne dzieli si na trzy
typy:
cikie - o gstoci objtociowej powyej 3,0 g/cm3,
zwyke - o gstoci objtociowej 1,8-3,0 g/cm3,
lekkie - o gstoci objtociowej poniej 1,8 g/cm3.
Biorc pod uwag cechy jakociowe, kruszywa skalne mona podzieli na
sortymenty, odmiany, gatunki i marki. Oglny podzia kruszyw podany jest w PN-87/B-01100, a szczegowe podziay precyzowane w normach przedmiotowych.
123
W przypadku kruszyw mineralnych do betonu zwykego rozrnia si trzy

podstawowe grupy asortymentowe:
piasek, piasek amany,
wir, grys, grys z otoczakw,
mieszanka kruszywa naturalnego, mieszanka z otoczakw i mieszanka kru
szywa amanego sortowana.
Ze wzgldu na zawarto poszczeglnych frakcji kruszywa do betonu zwy
kego dzieli si na dwa gatunki (1 i 2 ), a w zalenoci od przydatnoci do
odpowiedniej klasy betonu - dzieli si na cztery marki (10, 20, 30 i 50).
Ponadto rozrnia si cztery podstawowe klasy petrograficzne kruszywa gru
bego:
wir,
grys ze ska magmowych i metamorficznych,
grys ze ska osadowych,
grys z otoczakw.
W zalenoci od zawartoci grudek gliny w kruszywach amanych ze ska w
glanowych i/lub nasikliwoci w grysach ze ska magmowych i metamorficznych
rozrnia si dwie odmiany (I i II).
Oznaczenie kruszywa powinno zawiera nastpujce dane:
skrcon nazw kruszywa (np. wir, piasek),
skrcon nazw klasy petrograficznej kruszywa lub skay (np. dolomit, gra
nit),
symbol frakcji lub grupy frakcji,
symbol gatunku kruszywa (tylko dla mieszanek),
symbol marki kruszywa (tylko dla kruszyw grubych i mieszanek grubych),
symbol odmiany (tylko dla kruszyw amanych ze ska wglanowych i grysw
ze ska magmowych i metamorficznych),
numer normy,
skrcon nazw zakadu produkujcego kruszywo lub kopalni (kamienioo
mu).
Charakterystyk oraz podzia kruszyw mineralnych wg PN-87/B-01100 po
kazano w tabl. 2.15.
Nowe normy europejskie dotyczce kruszyw do betonu PN-EN 12620, a tak
e do mieszanek mineralno-asfaltowych PN-EN 13043:2004 nie uwzgldniaj
tradycyjnych nazw stosowanych w budownictwie jak: piasek, wir, grys, kliniec,
tucze. Dotychczasowy podzia kruszyw na gatunki oraz klasy zosta zastpiony
podziaem na kategorie.
124
Tablica 2.15. Podzia kruszyw mineralnych wg PN-87/B-01100
Rodzaj
kruszywa
Wymiar ziaren
wg oczek
kwadratowych
sit kontrolnych
mm
od
0,0
do
2,0
Asortyment
grupy
kruszywa amane
kruszywa naturalne
podgrupy
naturalne
niekruszone
piasek
zwyky
naturalne
kruszone
zw yke
piasek
amany
piasek
kruszony
Drobne
granulowane
mia
2,0
4,0
4,0
8,0
8,0
16,0
16,0
31,5
31,5
63,0
63,0
250,0
I
5
<
eD
I
zwir
grys
z oto
czakw
grys
&
%
kliniec
Grube
Bardzo
grube
tucze
otoczaki
kamie
amany
2.8.2. Kruszywo naturalne

Zoa kruszyw naturalnych
Mona wyrni trzy strefy wystpowania kruszyw naturalnych w Polsce: p
nocn, rodkow i poudniow (rys. 2.5). Podzia ten uwzgldnia genez, jako
i zasobno z.
W strefie pnocnej, ktra obejmuje ok. 30% krajowych zasobw, wystpuj
gwnie zoa piaszczyste pochodzenia lodowcowego o do znacznych poka
dach. W strefie rodkowej, w ktrej wystpuje ok. 10% zasobw, znajduj si zo-
125
Rysunek 2.5. Strefy wystpowa

nia kruszywa naturalnego w Pol
sce wg [2]
a stosunkowo mae i niskiej jakoci, piaszczysto-wirowe pochodzenia wodno-lodowcowego. W strefie poudniowej, Karpacko-Sudeckiej, wystpuje 60% za
sobw i przewaaj w niej bogate, wysokojakociowe zoa wirowo-piaskowe
o pochodzeniu rzecznym.
Piasek jest produktem wietrzenia ska i stanowi ziarna o wymiarach do 2 mm.
Gwnym skadnikiem piasku jest kwarc, ktrego zawarto przekracza 70%,
a w wielu przypadkach nawet 90%.
Pochodzenie piasku, a wic miejsce wystpowania i jego geneza, decyduje
o skadzie granulometrycznym oraz jego jakoci. Mona wic wyrni:
piaski rzeczne, o zaokrglonych ziarnach, ktre w grnych odcinkach biegu
rzek maj ziarna grube, a w miar przemieszczania si w d rzeki ulegaj
segregacji, dalszemu cieraniu i staj si coraz drobniejsze,
piaski jeziorne, ktre charakteryzuj si zaokrglonymi ziarnami i zawieraj
domieszki pylaste i organiczne,
piaski morskie, o ziarnach bardzo drobnych, zblionych ksztatem do kuli,
piaski kopalniane, z moren lub koryt rzecznych, o ziarnach o ostrych kra
wdziach i szorstkiej powierzchni; nasikliwo ich jest wiksza ni piaskw
rzecznych, czsto majce zanieczyszczenia pylaste i organiczne,
piaski wydmowe, charakteryzujce si bardzo drobnymi ziarnami i zawarto
ci czstek pylastych; znajduj zastosowanie do zapraw tynkarskich szcze
glnie do robt zewntrznych,
piaski grskie, wystpujce na stokach usypowych, ktre maj ziarna grube
o ostrych krawdziach i zawieraj znaczne iloci wiru i otoczakw.
126
Ze wzgldu na zastosowanie piasku mona wyrni:
piasek do badania wytrzymaoci cementu uzyskiwany ze z piaskowych

Biaa Gra pod Tomaszowem Mazowieckim; jest to piasek kwarcowy o za
wartoci 98% czystego kwarcu (Si02), ktrego uziarnienie musi odpowiada
wymaganiom PN-EN 196-1:1996;
piasek do zapraw budowlanych (PN-79/B-06711) - w zalenoci od skadu
ziarnowego wystpuj jego dwie odmiany: odmiana I - o ziarnach do 2 mm,
i odmiana II - o ziarnach do 1 mm; w zalenoci od wskanika uziarnienia, zawartoci pyw mineralnych, zanieczyszcze obcych, zanieczyszcze
organicznych, zawartoci siarki wyrnia si dwa jego gatunki;
piasek do betonu zwykego (PN-79/B-06711) - uziarnienie jego powinno
mieci si w polu A na wykresie podanym w normie dla betonw klasy
poniej B25 oraz w polu B dla betonw klasy powyej B25;
piasek do nawierzchni drogowych (PN-B-1113:1996) - wyrnia si trzy
jego gatunki i, 2 i 3 w zalenoci od zawartoci ziaren poniej 0,075 mm,
nadziarna, zanieczyszcze obcych i zanieczyszcze organicznych; wymagania
dla piasku rnych gatunkw podano w tabl. 2.16.
Tablica 2.16. Wymagania dla piasku w zalenoci od gatunku wg PN-B/11113:1996
Gatunki
Skad ziarnowy
zawarto ziaren m niejszych ni 0,075 mm, nie wicej ni, %
zawarto nadziarna powyej 2,0 mm, nie wicej ni, %
wskanik piaskowy, nie mniej ni, %
Zawarto zanieczyszcze obcych, nie wicej ni, %
Zawarto zanieczyszcze organicznych
1
15a
75
5
15a
65
0 ^ 0
W aciwoci
0,1
0,1
0,2
barwa nie ciem niej

sza ni wzorcowa
Zawarto zwizkw siarki w przeliczeniu na SO 3, nie wicej

ni, %
0 ,2b
l , 0b
Wskanik wodoprzepuszczalnoci, nie mniej ni, m/dob
8 ,0 C
8 ,0 C
a Nie dopuszcza si w nadziarnie ziaren wikszych od 4,0 mm.

b Wymaganie dotyczy piasku do betonw cementowych.
c Wymaganie dotyczy piasku do warstw i urzdze filtracyjnych.
wir i mieszanka do nawierzchni drogowych (PN-B-11111:1996) wyst

puje w trzech klasach I, II i III w zalenoci od cieralnoci, nasikliwoci,
mrozoodpornoci, zawartoci zwizkw siarki, zawartoci ziaren nieforemnych,
sabych i zwietrzaych, zanieczyszcze obcych i czci organicznych oraz wska-
127
nika piaskowego. W tablicy 2.17 jest podane uziarnienie wiru do nawierzchni

drogowych, a w tabl. 2.18 s zamieszczone wymagania dla wiru i mieszanek
do celw drogowych.
Tablica 2.17. Uziarnienie wiru do nawierzchni drogowych wg PN-B/11111:1996
Asortyment
Rodzaj
wir
frakcja
lub grupa
frakcji
mm
2.0-4,0
4.0-6,3
4.0-8,0
8.0- 10,0
8,0-16,0
12,8-16,0
16,0-20,0
20.0-25,0
25.0-31,5
31,5-63,0
Zawarto, %
ziaren poniej
0,075 mm
I
1,5
II
2,0
III
3,0
frakcji
podstawowej
nie mniej ni
podziarna
nie wicej ni
nadziama
nie wicej ni
I
85
85
II
80
80
III
75
75
II
15
15
III
15
15
II
III
10
10
90
85
80
10
15
10
Tablica 2.18. Wymagania dla wiru i mieszanek wg PN-B/11111:1996
Klasy
Waciwoci
I
II
III
25
25
35
30
45
40
2,5
Mrozoodporno, nie wicej ni, %
2,5
10
Zawarto zwizkw siarki w przeliczeniu na SC>3a, nie wicej

ni, %
Zawarto ziaren nieforemnych, nie wicej ni, %
0,2
1,0
1,0
15
25
30
10
15
0,1
0,2
0,3
cieralno w bbnie Los Angeles, nie wicej ni, %

cakowita
wskanik jednorodnoci cierania
Nasikliwo, nie wicej ni, %
Zawarto ziaren sabych i zwietrzaych, nie wicej ni, %

Wskanik piaskowyb, nie mniej ni, %
a Dotyczy kruszywa ulepszonego cementem.
b Dotyczy mieszanek.
barwa nie ciemniej

sza ni wzorcowa
75
65
40
128
W nowej normie europejskiej dotyczcej kruszyw stosowanych do nawierzch

ni drogowych PN-EN 13043:2004 nie uwzgldnia si gatunkw kruszywa jak
w tabl. 2.16 oraz klas kruszywa jak w tabl. 2.18. W normie tej s wprowadzone
kategorie kruszywa zgrupowane w trzech zbiorach.
Wymagania geometryczne dotycz:
tolerancji uziarnienia kruszywa (G),
maksymalnych zawartoci pyw (/),
maksymalnych wartoci bkitu metylowego (.MBp ),
maksymalnych wartoci wskanika paskoci (FI),
maksymalnych wartoci wskanika ksztatu (SI),
zawartoci ziarn o powierzchni przekruszonej i przeamanej (C),
kanciastoci kruszywa drobnego (Ecs )
Wymagania fizyczne dotycz:
maksymalnych wartoci wspczynnika Los Angeles (LA),
maksymalnych wartoci odpornoci na uderzenie (SZ),
minimalnych wartoci odpornoci na polerowanie (PSV),
maksymalnych
maksymalnych
maksymalnych
maksymalnych
wartoci
wartoci
wartoci
wartoci
odpornoci na cieranie powierzchniowe (AAV ),

odpornoci na cieranie (MDe ),
nasikliwoci (WA24 ),
mrozoodpornoci (F),
maksymalnych wartoci w badaniach siarczanem magnezu (MS),

maksymalnych odpornoci na zgorzel soneczn (SB).
Wymagania chemiczne dotycz maksymalnej zawartoci grubych, organicz
nych zanieczyszcze lekkich (jmLpc)
Podstawowe wymagania dla kruszyw stosowanych do mieszanek bitumicznych
przedstawiono w tabl. 2.19.
Eksploatacja i przerb z kruszyw naturalnych

Kruszywa naturalne mog by uzyskiwane ze z suchych lub nawodnionych
(wydobycie spod lustra wody).
Proces technologiczny otrzymywania kruszywa ze zoa skada si z takich
podstawowych elementw jak:
wydobycie kruszywa przy uyciu koparek stacjonarnych lub pywajcych,
transport urobku do uszlachetniania,
obrbka kruszywa z zastosowaniem urzdze sortujcych, kruszcych i od
wadniajcych.
129
Tablica 2.19. Wymagania dla kruszyw stosowanych do mieszanek bitumicznych i powierzch

niowych utrwale wg PN-EN 13043:2004
Kruszywo
Grube
Wymiar
mm
D> 2
Masa przechodzca, %
Kategoria
2D
1,4Da
Db
d /2a
100
100
0-10
0-2
Gc 90/10
100
98-100
0-15
100
0-20
0-5
0-5
Gc 90/15
98-100
98-100
90-99
90-99
90-99
85-99c
85-99c
0-15
0-2
Gc 85/15
0-20
100
100
98-100
98-100
100
Gc 90/20
85-99c
0-35
0-5
0-5
Gc 85/35
Gc 85/20
Drobne
D ^2
100
85-99
Gf 85
O cigym
uziarnieniu
45
id=0
100
100
98-100
98-100
90-99
85-99
Ga 90
Ga 85
a Gdy wymiary sit obliczone z 1,4D i d /2 nie s dokadnymi wymiarami sit wg ISO 565:1990,
seria R20, naley przyj nastpny najbliszy wymiar sita.
b Jeli pozostao na sicie D jest mniejsza ni 1% masy, producent powinien udokumentowa
i deklarowa uziarnienie typowe, w tym z wykorzystaniem sit D, d, d /2 oraz sit z zestawu
podstawowego plus zestaw 1 lub zestawu podstawowego plus zestaw 2 dla wartoci porednich
pomidzy d i D.
c Dla poszczeglnych wymiarw kruszyw grubych d /D , gdzie D /d < 2, o kategorii G 85/15, Gc
85/20 i Gc 85/35, warto masy przechodzcej przez D - zgodnie z danym zastosowaniem moe by zmniejszona o 5%.
W zalenoci od asortymentu produkowanego kruszywa oraz od wydajnoci

zakadu przetwrczego proces uszlachetniania moe by bardzo zrnicowany,
tak co do liczby, rodzaju, jak i wydajnoci sprztu.
W grnictwie kruszyw naturalnych, oprcz wirw, ktre w przeszoci stano
wiy gwny, poszukiwany produkt, obecnie mona zauway dynamiczny wzrost
zapotrzebowania na frakcje piaskowe. Piaski znalazy powszechne zastosowanie
w konfekcjonowanych zaprawach budowlanych mineralnych, masach klejcych,
wypeniajcych i uszczelniajcych, zaprawach o przeznaczeniu specjalnym i in
nych.
Powstay przemysowe zakady przerbki piasku, dziaajce na zasadzie sortownikw fluidalnych, ktre gwarantuj bardzo du wydajno, s sterowane
automatycznie i umoliwiaj uzyskanie dowolnych frakcji piasku oczyszczonego
z zanieczyszcze organicznych.
Zastawienie danych technicznych wybranych kruszyw naturalnych wytwarza
nych w Polsce zawiera tabl. 2.20.
JC
9IU9ZpZB]Ui
BU OSOf
-bu i A zjjAm
-O
O
n
es
c4
t
pôujod
-pOOZOJJAI
do 0,04
brak
brak
<N
0,37
1,26
o
O
O
00
O
qoXqe|s
uareiz
OSOJJBMBZ
CN
o* o" o"
o o o
o o o
o o
O
?
o <N
7
o
oo
00
<N
<N
91-8
oo
CO
NO
do 2,5
o
do 1,5
OS
00
1,00 do 1,0
1|dXu|BJ3U
- iui MO{Xd >n
oo
PÔJJBMBZ
2,00
pSOMIJ
-5jfelSB{s]
do 1,5 do 1,9 do 11,8
ipKuuiaioj
-3IU U9JBIZ
OSOJJBMBZ
do 3,5
qo/(oqo u9zo
-zsKzdoiubz
OSOJJBMBZ
91-8
wir
i piasek
X/W03JSBld
5{lUZB?|SyW
Makw IV
| frakcje drobne
Makw
frakcje grube
dzkie
Stok
frakcje drobne
Piasek
Sawno
ze wirem
dzkie
do 15,2
Piaski, wiry, ZKSM S A .
Zielona Gra
mieszanki,
pospka
dolnolskie
Przywory Opolskie
Opole
Pospka
| opolskie
|
8-32
Racibrz-Roszkw
Kruszywa
Krzyanowice
naturalne
lskie
Gryyce I
Kruszywa
Gryyce
naturalne
dolnolskie
SPSM
Piasek
Opole
i wir
do betonu
opolskie
PPH UTEX
| piasek 0-2
Piasek,
Rybnik
| wir 2-8
wir
| wir 8-16
dolnolskie
1
r
Asortyment
kruszywa,
frakcje
-S
3
Nazwa
kruszywa
|
|
Wyniki bada penych, %

I5JJB1S
MO^lzfelMZ
OSOJJBMBZ
<N
*7
o 3
5[Bjq
>fBJq
>jBjq
Nazwa zoa,
zakad
produkcyjny,
wojewdztwo
130
00
O
o
00 ID so
o O o
o o' o
VO
O O o
CN
00
<N
o
o >n
VO
o
8 00
o
tM
r~ 00
<N
<N CO
O n co
r4
131
2.8.3. Kruszywo amane

Przerb i obrbka mechaniczna kamienia na kruszywo
Przerobu kamienia (skay) na kruszywo dokonuje si najczciej w miejscu je
go wydobycia - w kamienioomach. Po odspojeniu kamienia z calizny skalnej
metodami strzaowymi (wiercenie otworw wiertnicami udarowymi, zaoenie
i odpalenie adunkw), urobek przewozi si do zakadu przetwrczego. Bryy
kamienia nadwymiarowe, ktre nie mog by przekruszone kruszark wstpn,
rozbija si metodami tradycyjnymi przez wiercenie i rozupywanie, a obecnie
nowoczesnymi motami lub koparkami z zawieszon stalow kul do rozbijania.
Zakad przetwrczy jest wyposaony w maszyny i urzdzenia do rozdrabnia
nia ska, przesiewania (sortowania), oczyszczania i transportu wewntrznego.
Maszyny do rozdrabniania mona podzieli na dwie gwne grupy:
do rozdrabniania wstpnego (grubego lub pierwszego stopnia),
do rozdrabniania redniego i drobnego (drugiego i trzeciego stopnia).
Rozdrabnianie wstpne wykonuje si kruszarkami szczkowymi (zwanymi
take amaczami szczkowymi) lub kruszarkami stokowymi.
Kruszarki szczkowe (rys. 2.6) s najczciej stosowanym sprztem do prze
rbki materiaw kamiennych i mog by stosowane do materiau kamiennego
wszystkich twardoci. Wyrnia si dwa rodzaje kruszarek szczkowych:
jednorozporowe z prostym ruchem szczki, ktre maj zwart budow i s
stosowane do rozdrabniania materiaw bardzo twardych,
dwurozporowe ze zoonym ruchem szczki, ktre maj zastosowanie do kru
szenia ska o wytrzymaoci nie przekraczajcej 250 MPa.
Rysunek 2.6. Schemat kruszarki szcz

kowej jednorozporowej [3]
I - koo zamachowe. 2 - wa mimorodowy. 3 - szczka staa. 4 - szczka ruchoma.
5 - pyta rozporowa. 6 - urzdzenie naci
gowe
Due maszyny do kruszenia wstpnego maj szczelin wlotow o wymiarze

2000x1500 mm, zapotrzebowanie mocy do 400 kW i mas cakowit 31,8 t.
132
Kruszenie drugiego i trzeciego stopnia wykonuje si najczciej kruszarkami

stokowymi oraz kruszarkami udarowymi. Kruszarki przystosowane do przerb
ki ska twardych lub bardzo twardych na grysy (kruszywo granulowane) nosz
nazw granulatorw.
Kruszarki stokowe (rys. 2.7) w zalenoci od przeznaczenia mog mie
rne wymiary przestrzeni kruszenia:
do 500 mm przy mocy 315 kW i masie cakowitej 32 t,
do 150 mm przy mocy 90 kW i masie cakowitej 5,7 t.
Rysunek 2.7. Ksztat stokw kru

szarek stokowych [3]: a) krusze
nie grube, b) kruszenie rednie,
c) kruszenie drobne, d) kruszenie
piaskowe
W kruszarkach drugiego, a szczeglnie trzeciego stopnia kruszenia otrzymu

je si kruszywo amane granulowane o ziarnach kubicznych wymaganych przy
wykonywaniu warstw nawierzchni asfaltowych.
Kruszarki udarowe (rys. 2.8) s przeznaczone gwnie do produkcji drob
nych frakcji grysw o najlepszej kubicznoci ziarna kocowego oraz zminimali
zowanej zawartoci ziaren sabych i zwietrzaych. Z uwagi na ukad konstrukcyjny
mog by:
o poziomej osi obrotu,
o pionowej osi obrotu VSI (Vertical Shaft Impactor).
Kruszarki udarowe odzwierciedlaj postp techniczny, jaki mona zauway
w zakadach przetwrczych kruszywa w Polsce po 1990 r. Maszyny te speniaj
wymagania stawiane przez nowe technologie budowlane i jednoczenie zapew
niaj du wydajno przy maych nakadach energii na jednostk przerabianego
materiau. Nowoczesne kruszarki udarowe o pionowej osi mog produkowa kru
szywo granulowane o zawartoci ziaren nieforemnych nawet poniej 10% w caym
przedziale frakcji, dziki moliwoci sterowania prdkoci obrotow.
Odpowiednio dobrane kruszarki stokowe umoliwiaj take uzyskanie wy
maganego ksztatu kubicznego kruszyw, lecz tylko w wskim przedziale uziarnienia.
Wzrost wymaga jakociowych w stosunku do tradycyjnie produkowanych
asortymentw kruszyw amanych wynika z bardzo dynamicznego rozwoju tech-
133
nologii nawierzchni asfaltowych (np. powierzchniowe utrwalanie na zimno z udzia

em emulsji kationowych), kiedy wymagane jest kruszywo o wysokiej czystoci
i ziarnach o ksztacie kubicznym. Takie wymagania powoduj konieczno zain
stalowania w procesie przerbczym urzdze do pukania kruszywa oraz specjal
nych dodatkowych kruszarek, np. odrodkowych, do uzyskania ziaren kubicznych
grysu. Rozwizania takie znajduj si ju w wielu krajowych zakadach przetwr
czych.
W zwizku ze zwikszonymi wymaganiami dotyczcymi szorstkoci nawierz
chni, czyli waciwoci przeciwpolizgowych, kruszywo przeznaczone do warstw
cieralnych powinno spenia wymagania odpornoci na polerowanie. Miernik polerowalnoci FSV (Polish Stone Value) jest wanym kryterium oceny kruszywa
przeznaczonego do budowy warstw cieralnych nawierzchni. Zakady produku
jce kruszywo powinny uwzgldnia te wymagania i obecnie mog dostarcza
kruszywo granulowane o wysokim PSV ze ska, ktre dotd nie byy wykorzy
stywane do tego celu, np. szarogaz (PSV = 63,6).
Nowoczesny zakad przetwrczy kruszywa jest wyposaony w maszyny umo
liwiajce 3- lub 4-stopniowy system kruszenia, urzdzenia podajce oraz pomoc
nicze (rys. 2.9).
Kruszywa amane dzieli si na:
amane zwyke, uzyskiwane z jednokrotnego kruszenia ska (mia, kliniec,
tucze);
amane granulowane, otrzymywane przez dwulub trzykrotne kruszenie (pia
sek amany, grys).
Przewone urzdzenia do produkcji kruszyw, oprcz tradycyjnych stacjo
narnych urzdze do przerobu kruszywa, znajduj coraz szersze zastosowanie.
134
Rysunek 2.9. Schemat technologiczny zmodernizowanego zakadu przerbki kruszywa bazal

towego [ 1]
1 - podawacz pytowy, 2 - kruszarka szczkowa (I stopie kruszenia), 3 - przenonik tamowy, 4 - przesiewacz
z sitami 60 i 32 mm, 5 - kruszarka stokowa (II stopie kruszenia), 6 - przesiewacz z sitami 60 i 12 mm,
7 - silos o pojemnoci 50 m3, 8 - granulator (III stopie kruszenia), 9 - przesiewacz z sitami 25 i 4 mm.
10 - kruszarka udarowa (IV stopie kruszenia), 11 - przesiewacz z sitami 16 i 8 mm, 12 - przesiewacz z sitami
5 i 2 mm, 13 - pryzmy kruszywa o frakcji podanej w mm
135
S to przewone zestawy maszyn oraz wzy do produkcji kruszyw naturalnych

i amanych, najczciej na podwoziu koowym lub ostatnio take samobiene na
podwoziu gsienicowym.
Prosty wze do produkcji kruszyw skada si z kruszarki, przesiewnika jednopokadowego, zasypnika z podajnikiem i przenonika roboczego, dwustopniowy
wze kruszenia (rys. 2 . 10) - z dwch kruszarek, trzypokadowego przesiewnika
wibracyjnego oraz zestawu przenonikw.
Rysunek 2.10. Dwustopniowy
przewony wze kruszenia [3]
1 - zasypnik nadawy. 2 - podajnik
nadawy, 3 - przenonik, 4 - trjpokadowy przesiewnik wibracyjny,
5 - kruszarka szczkowa, 6 - kru
szarka walcowa, 7 - przenonik
zwrotny, 8 - podajnik obrotowy,
9 i 10 - przenoniki produktw go
towych
Przewone wzy mog by wyposaone w urzdzenia do zraszania wod, co

uatwia proces przesiewania i umoliwia uzyskanie produktu finalnego - kruszy
wa pukanego, znajdujcego coraz szersze zastosowanie w budownictwie drogo
wym i budownictwie kubaturowym.
Uszlachetnianie kruszyw
Uszlachetnianie ma na celu uzyskanie lepszej jakoci kruszywa przez odrzucenie
ziaren nieksztatnych, o maej wytrzymaoci lub wskutek zmniejszenia nasikliwoci i porowatoci.
Stosowane s rne sposoby uszlachetniania kruszywa, a do najwaniejszych
zalicza si technologie cieczy cikich oraz metody wykorzystujce rnice wsp
czynnikw tarcia i sprystoci ziaren sabych i mocnych.
Uszlachetnianie w cieczach cikich polega na nasyceniu kruszywa wod
n zawiesin zmielonego ferrokrzemu lub magnetytu. W wyniku tego zabiegu
nasikliwo ziaren zmniejsza si istotnie. Na rysunku 2.11 (wg danych USA) po
kazano wpyw gstoci cieczy cikiej na zmiany nasikliwoci uszlachetnianego
kruszywa.
Uszlachetnianie kruszyw za pomoc klasyfikatora pytowego polega na wy
korzystaniu rnic we wspczynnikach sprystoci i tarcia ziaren sabych i moc
nych. Schemat dziaania klasyfikatora pytowego pokazano na rys. 2.12, na kt
rym mona zauway, e ziarna mocne (o wikszym wspczynniku sprystoci)
odbijaj si dalej od pyty ni ziarna sabe (o mniejszym wspczynniku spry
stoci) i dziki temu moliwa jest segregacja kruszywa do dwch zbiornikw.
136
3,5
N>
aS 3,0
2,5
2,0
N
\
N
>
1,5
2,25
2,30
2,35
2,40
2,45
2,50
Rysunek 2.11. Wpyw gstoci cie

czy cikiej na nasikliwo uszla
chetnianego kruszywa [3]
2,55
Gsto cieczy cikiej, g/cm3
Rysunek 2.12. Schemat dziaania klasyfika

tora pytowego [3]
1 - pyta, 2 - zbiornik kruszywa mocnego,
3 - zbiornik kruszywa sabego
W tablicy 2.21 przedstawiono wyniki uszlachetniania kruszywa naturalnego

w klasyfikatorze pytowym; podano udzia kruszywa uszlachetnionego w stosun
ku do kruszywa wyjciowego.
Tablica 2.21. Wyniki uszlachetniania kruszywa naturalnego w klasyfikatorze pytowym [3]
Materia
Wyszczeglnienie
wyjciowy uszlachetniony odpadowy

Ilo kruszywa wychodzcego, %
Zawarto ziaren sabych i zwietrzaych, %
Zawarto ziaren paskich i wyduonych, %
100
15,2
24,2
75
9,8
18,3
25
27,3
40,0
Uszlachetnianie kruszyw za pomoc klasyfikatora bbnowego polega na

wykorzystaniu waciwoci sprystych oraz rnic wspczynnikw tarcia po
szczeglnych ziaren kruszywa. Jak wida na rys. 2.13, ziarna mocne odbijaj
137

i
Rysunek 2.13. Schemat dziaania klasyfika

tora bbnowego wg [3]
1 bben, 2 - strumie podawanego kruszywa,
3 - ziarna mocne, 4 - ziarna sabe
si w stron przeciwn do kierunku obrotw bbna, natomiast sabe zgodnie

z kierunkiem obrotu. W tablicy 2.22 przedstawiono wybrane dane dotyczce
uszlachetniania wirw w klasyfikatorze bbnowym; podano udzia wiru uszla
chetnionego w stosunku do materiau wyjciowego oraz zwikszenie mrozood
pornoci kruszywa uszlachetnionego.
Tablica 2.22. Niektre dane dotyczce uszlachetniania wirw w klasyfikatorze bbnowym [3]
Pochodzenie
wiru
(zakad)
Zator
Bogumiowice
Zegrze
Zbkowice
Zawarto ziaren
sabych i zwietrzaych, %
Strata masy prbki

po 15 cyklach zamraania, %
wir nieuszlachetniony
wir
uszlachetniony
wir nieuszlachetniony
wir
uszlachetniony
14,0
8,1
10,0
4,4
nie badano
5,7
3,7
11,3
0,8
6,1
nie badano
8,3
5,4
9,7
2,8
4,6
2.8.4. Klasyfikacja kruszyw skalnych stosowanych w budownictwie

Kruszywa mineralne do betonu
Klasyfikacja ta zwizana jest ze szczegowymi wymogami stawianymi kruszy
wom naturalnym i amanym stosowanym w rnych dziaach budownictwa lub
przeznaczonych do wybranych technologii budowlanych.
0,5
4,0
o o
i o o
o o o
i n co -i*
i
0^00 O o o
co o o *0 ci
o o o o o o
i in co cn c o K
1 i m >n
i
l
i
1 i o ocs ocn
i
i
i
i
v CS
i t*
cs
30
25
O yr> o
i Cl
CS <N
drobna 0-4 mm
Mieszanka
kruszywo naturalne
kruszywa
naturalnego,
mieszanka
amana ze ska magmowych i metamor
gruba ficznych oraz otoczakw
kruszywa
amanego
amana ze ska osadowych (wglanowych,
z otoczakw
piaskowcowych i krzemionkowych)
o o o OOO
rTro o' o <n
cs
jednofrakcyjny, powyej 4 mm oraz wielofrakcyjny ze ska osadowych piaskow

cowych i krzemianowych
jednofrakcyjny, powyej 4 mm i wielofrakcyjny ze ska magmowych i metamor

ficznych oraz otoczakw
0,5
3,0
OOO
i O O v~i
o o <n
c cs
jednofrakcyjny ze ska magmowych i me

tamorficznych z otoczakw, frakcja
2-4 mm
jednofrakcyjny, powyej 4 mm i wielofrakcyjny
O <n O o
cn cs m cs
0,5
0,5
n o o <o o
CS CS co cs <s
3,0
in m r i
o o o"
grys
wir
jednofrakcyjny, frakcja 2-4 mm
zwyky
uszlachetniony (pukany)
o o
o o
c Tf CO od c
Zawar
to
ziaren
sabych,
nie
wicej
ni, %
barwa
nie ciem
niejsza
od wzor
cowej
Mrozo Zawar Zawar

Zawar
Zawar
odpor
to
to
to
to
Nasikno
pyw
zanie
zanie
ziaren
liwo, po 25
niefo- mineral czyszcze czysz
nie
cyklach, remnych, nych,
obcych,
cze
wicej
nie
organicz
nie
nie
nie
ni, % wicej
wicej
nych,
wicej
wicej
ni, %
ni, %
ni, %
ni, %
barwa
O iflO OOIO
cn
f i -
Mar
ka
kru
szy
wa
wg PN-B-06712:1997
O U! m <n n n
o o o o o '
Wytrzy
mao
na mia
denie,
wskanik
rozkruszenia,
nie
wicej
ni, %
mineralnych do betonw
<n in
<n
m o n >r> cn
o ' o o' o o o
>n
o
wir, grys
i grys
z otoczakow
Piasek i pia
sek amany
Rodzaj
Asortyment
Tablica 2.23. Wymagania dotyczce kruszyw
138
1 1 1 1 1 1 1 mo
o O o o
O O o o
CS >
1 1 1 1
i
V>CS OO *t o <s
CS
i
i
O O O o<ics
o co
o
cs cn >n
l o oCS o o<N o1oCS
vD
1 1 CS \o
CS <
139
Wyrnia si trzy grupy kruszyw mineralnych do betonu (PN-B-06712:1997):

piasek, piasek amany,
wir, grys, grys z otoczakw,
mieszanka kruszywa naturalnego sortowana.
W zalenoci od zawartoci poszczeglnych frakcji, kruszywa te dzieli si na
dwa gatunki (1 i 2).
Z uwagi na przydatno do odpowiedniej klasy betonu kruszywa grube dzieli
si na cztery marki (10, 20, 30 i 50).
Kruszywa grube z punktu widzenia klas petrograficznych dzieli si na: wir,
grys ze ska magmowych i metamorficznych, grys ze ska osadowych, grys z oto
czakw.
Wystpuj dwie odmiany (I i II) kruszyw amanych ze ska wglanowych
w zalenoci od zawartoci grudek gliny oraz nasikliwoci.
Wytrzymao na ciskanie surowca kamiennego do produkcji kruszyw ama
nych wynosi odpowiednio:
ska magmowych i metamorficznych - 70, 100 i 150 MPa dla marek kruszywa
20, 30 i 50.
ska osadowych (wglanowych, krzemionkowych i piaskowcowych) - 25, 50
i 75 MPa dla marek kruszywa 10, 20 i 30.
Reaktywno alkaliczna kruszywa z cementem stosowanym do produkcji be
tonu nie powinna wywoywa zmian liniowych wikszych ni 0,1%. Badane
kruszywo uwaa si za szkodliwe z punktu widzenia reaktywnoci alkalicz
nej, jeeli pcznienie jest wiksze ni 0 , 1% po szeciu miesicach lub wiksze
ni 0,05% po trzech miesicach, jeeli badania po szeciu miesiacach s nie
dostpne [7].
Zgodne z PN-B-06712:1997, cechy fizyczne i chemiczne poszczeglnych sor
tymentw, gatunkw i marek kruszyw do betonw podano w tabl. 2.23.
Nowa norma europejska dotyczca kruszyw do betonw PN-EN 12620 wy
rnia cztery ich rodzaje: grube, drobne, naturalne 0/8, o cigym uziarnieniu.
Wszystkie wymagania dotyczce kruszyw do betonw uwzgldniono w katego
riach kruszyw, ktre dotycz:
tolerancji uziarnienia kruszywa (G j),
maksymalnych wartoci wskanika paskoci (FI),
maksymalnych wartoci wskanika ksztatu (SI),
maksymalnej zawartoci muszli w kruszywach grubych (SC),
maksymalnych zawartoci pyw (/),
maksymalnych wartoci wspczynnika Los Angeles (LA),
maksymalnych wartoci odpornoci na uderzenie (SZ),
maksymalnych wartoci odpornoci na cieranie (M de ),
minimalnych wartoci odpornoci na polerowanie (PSV),
140
maksymalnych wartoci odpornoci na cieranie powierzchniowe (AAV ),

maksymalnych wartoci mrozoodpornoci (F),
maksymalnych wartoci w badaniach siarczanem magnezu (MS),
maksymalnych zawartoci siarczanu rozpuszczalnego w kwasie (AS).
W tablicy 2.24 przedstawiono wymogi dotyczce uziarnienia kruszyw stoso
wanych do betonw.
Tablica 2.24. Podstawowe wymagania dotyczce uziarnienia kruszywa do betonu
wg PN-EN 12620
Kruszywo
Masa przechodzca w procentach
Wymiar
mm
2D
l,4>a- b
D /d ^ 2
11,2
100
100
98-100
98-100
100
D ^ 4 id = 0
Kategoria
d /2a b
Gd
85-99 0-20
80-99 0-20
0-5
0-5
Gc 85/20
Gc 80/20
98-100
90-99 0-15
0-5
Gc 90/15
100
95-100
85-99
Gf 85
Naturalne 0/8 D = 8 i d = 0
100
98-100
90-99
Gng 90
O cigym
uziarnieniu
100
100
98-100
98-100
90-99
85-99
Ga 90
Ga 85
Grube
lub
D /d > 2
i D > 11,2
Drobne
45
id = 0
Dc
db
a Tam gdzie numery okrelonych sit nie odpowiadaj dokadnie numerom sit z serii R20 wg ISO
565:1990, naley przyj nastpny najbliszy wymiar sita.
b Dla betonu o niecigym uziarnieniu lub dla innych specjalnych zastosowa mog by okrelone
wymagania dodatkowe.
c Procentowa zawarto ziaren przechodzcych przez D moe by wiksza ni 99% masy, ale
w takich przypadkach producent powinien udokumentowa i zadeklarowa typowe uziamienie,
cznie z sitami D, d, d /2 oraz sitami zestawu podstawowego plus zestaw 1 lub zestawu pod
stawowego plus zestaw 2 dla wartoci porednich pomidzy d i D. W przypadku sit o stosunku
mniejszym ni 1,4 nastpne nisze sito mona wykluczy.
d W normach dotyczcych innych kruszyw podano inne wymagania odnoszce si do kategorii.
Kruszywo do betonw lastrykowych i suchych mieszanek zapraw tynkarskich

Do betonw lastrykowych i suchych mieszanek zapraw stosuje si kruszywo a
mane ze ska wglanowych (PN-B-06710:1996). Wytrzymao skay wglanowej
do produkcji kruszywa nie moe by mniejsza ni 40 MPa, natomiast mrozood
porno powinna wynosi min. 15 cykli bez zniszczenia. Kruszywa wglanowe
mog by uyte do betonw zwykych, jeeli speniaj zawarte w normie wy
magania dotyczce: nasikliwoci, mrozoodpornoci, zawartoci zanieczyszcze
obcych, pyw mineralnych, ziaren nieforemnych.
141
Kruszywa do nawierzchni drogowych i kolejowych

Kruszywo amane przeznaczone do zastosowania w budownictwie drogowym
i kolejowym produkuje si ze ska magmowych i przeobraonych oraz ze ska
osadowych zgodnie z PN-B-11110:1996. Wyrni mona trzy klasy surowca
skalnego (I, II i III) w zalenoci od: wytrzymaoci na ciskanie, nasikliwoci
i mrozoodpornoci.
Istniej trzy gatunki (1, 2 i 3) tucznia, klica oraz grysu w zalenoci od
skadu ziarnowego oraz zawartoci: podziarna, nadziarna, ziaren nieforemnych,
zanieczyszcze obcych i zanieczyszcze organicznych.
Podzia na klasy kruszywa amanego do nawierzchni drogowych zawarto
w PN-B-11112:1996; obejmuje on trzy klasy (I, II i III) w zalenoci od ta
kich waciwoci technicznych, jak cieralno w bbnie Los Angeles, nasikliwo i mrozoodporno. Wymagane waciwoci miau, piasku amanego i drob
nego kruszywa granulowanego dotycz zawartoci zanieczyszcze obcych, za
nieczyszcze organicznych, zawartoci nadziarna oraz wskanika piaskowego.
W tablicy 2.25 zestawiono rodzaje kruszyw amanych zwykych i granulowa
nych, w tabl. 2.26 zamieszczono wymagania dla klas, a w tabl. 2.27 wymagania
dla gatunkw kruszyw amanych stosowanych w drogownictwie. Tablica 2.28 za
wiera wymagania dla kruszywa drobnego, a tabl. 2.29 wymagania dla niesortu
w zalenoci od odmiany.
Tablica 2.25. Rodzaje kruszyw amanych wg PN-B-11112:1996
Podgrupy
Kruszywa amane zwyke
Rodzaj
frakcja lub
grupa frakcji, mm
Mia
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Kliniec
Niesort
Niesort
0-4
4-12,8
4-20,0
4-31,5
6,3-12,8
6,3-20,0
12,8- 20,0
20,0-31,5
31,5-63,0
0-31,5
0-63,0
kruszywa amane granulowane

rodzaj
frakcja lub
grupa frakcji, mm
piasek amany
mieszanka drobna granulowana
grys
grys
grys
grys
grys
grys
grys
0,075-2,0
0,075-4,0
2,0-4,0
4,0-6,3
6,3-10,0
6,3-12,8
10,0- 12,8
12,8-16,0
12,8- 20,0
142
Tablica 2.26. Wymagania dla klica, tucznia, niesortu i grysu w zalenoci od klasy
wg PN-B-11112:1996
Waciwoci
Wymagania dla klasy

I
cieralno w bbnie Los Angeles:

po penej liczbie obrotw, nie wicej ni, %
kliniec
tucze
niesort
grys
po 1/5 penej liczby obrotw, w stosunku do ubytku
masy po penej liczbie obrotw, nie wicej ni, %
Nasikliwo, nie wicej ni, %:
kruszywo ze ska magmowych i przeobraonych
frakcja 4,0-6,3 mm
frakcja powyej 6,3 mm oraz kliniec
kruszywo ze ska osadowych
1,2
2,0
Mrozoodporno, ubytek masy, nie wicej ni, %:

kruszywo ze ska magmowych przeobraonych
kruszywo ze ska osadowych
Mrozoodporno wg zmodyfikowanej metody bezpored
niej, ubytek masy, nie wicej ni, %:
kliniec i grys
pozostae rodzaje kruszywa
Zawarto zwizkw siarki w przeliczeniu na SO3, nie
wicej nia, %
II
30
25
30
25
40
35
40
30
50
50
50
35
1,5
2,0
2,0
3,0
3,0
3,0
5,0
2,0
2,0
4,0
5,0
10,0
10,0
10
30
-
0,1
1,0
1,0
a Nie dotyczy kruszyw przeznaczonych do mieszanek mineralno-bitumicznych.
Kruszywo kamienne amane do nawierzchni kolejowych wg PN-B-11114:1996

dzieli si na cztery rodzaje w zalenoci od wielkoci ziaren:
kliniec 4-20 mm,
kliniec 431,5 mm,
kliniec 20-31,5 mm,
tucze 31,5-50 mm.
W zalenoci od cech surowca skalnego wyrnia si trzy klasy (I, II i III),
uwzgldniajc wytrzymao na ciskanie, nasikliwo i mrozoodporno.
Podzia na dwa gatunki (1 i 2) klica i tucznia do celw kolejowych uwzgld
nia: skad ziarnowy, zawarto frakcji nominalnej, zawarto ziaren nieforemnych,
zawarto zanieczyszcze obcych.
143
Tablica 2.27. Wymagania dla klica, tucznia, niesortu i grysu w zalenoci od gatunkw
wg PN-B-11112:1996
Tucze
Kliniec
Waciwoci
Grys
gatunki
1
Skad ziarnowy
zawarto ziaren mniejszych ni
0,075 mm, nie wicej ni, %:
3,0 4,0 5,0 2,0 3,0 4,0
kliniec i tucze 4,0-6,3 mm
2,0 4,0 5,0
grys 2,0- 6 ,3 mm
1,0 2,5 3,5
grys 6,3-20,0 mm
zawarto frakcji podstawowej, dla
frakcji i grup frakcji, nie mniej ni, %:
80 70 60
kliniec 4,0-12,8 mm
85 75 65
kliniec 12,8-31,5 mm
85 75 65
tucze 31,5-63,0 mm
80 80 60
grys 2,0- 6 ,3 mm
85 85 65
grys 6,3-20,0 mm
zawarto podziarna dla frakcji i grup
frakcji, nie wicej ni, %:
15 30 30
kliniec 4,0-12,8 mm
10 15 25
kliniec 12,8-31,5 mm
tucze 31,5-63,0 mm
grys 2 ,0- 6 ,3 mm
grys 6,3-20,0 mm
zawarto
ni, %
nadziarna,
nie
wicej
10
15 20
10
15 25
15
10
15 20
10
15 30
10 25
10
15
Zawarto zanieczyszcze obcych, nie 0,1 0,2 0,3 0,1 0,2 0,3 0,1 0,2 0,3
wicej ni, %
Zawarto ziaren nieforemnych, nie wi cej ni, %
35 40 45 25 30 35
barwa nie ciemniejsza ni wzorcowa
144
Tablica 2.28. Wymagania dla miau, piasku amanego i mieszanki drobnej granulowanej
wg PN-B-11112:1996
Wymagania
Waciwoci
mieszanka
mia piasek
drobna
amany granulowana
Skad ziarnowy
zawarto frakcji 2,0-4,0 mm, nie mnie; ni, %
20
zawarto nadziarna, nie wicej ni, (/o
wskanik piaskowy, nie mniej ni, %:
20
kruszywo ze ska magmowych i przeobraonych
kruszywo ze ska osadowych z wyjtkiem wapieni 20
20
kruszywo z wapieni
15
15
15
65
55
40
65
55
40
0,5
0,1
0,1

barwa nie ciemniejsza

ni wzorcowa
Tablica 2.29. Wymagania dla niesortu w zalenoci od odmiany wg PN-B-11112:1996
Waciwoci
Zawarto ziaren mniejszych ni 0,075 mm, %
Wskanik piaskowy, nie mniej ni, %
Wymagania dla odmiany

I
3-10
40
II
3-10
-
0,1
0,1
barwa nie ciemniejsza

ni wzorcowa
Dane techniczne wybranych kruszyw amanych produkowanych w Polsce ze

stawiono w tabl. 2.30.
Normy europejskie PN-EN 13043:2004 oraz PN-EN 13242 nie uwzgldnia
j klas oraz gatunkw kruszywa. Wymagania dotyczce cech geometrycznych,
fizycznych oraz chemicznych kruszyw uwzgldniono w kategoriach kruszywa.
2.8.5. Badania waciwoci kruszyw budowlanych

Badania kruszyw budowlanych s wykonywane w miejscu wytwarzania (w zaka
dach przetwrczych) - w wyspecjalizowanych laboratoriach, oraz bezporednio
na budowie - w laboratoriach na placach budowy.
W celu usystematyzowania sownictwa technicznego zwizanego z badaniami
kruszyw zostay zdefiniowane nastpujce nazwy: partia kruszywa, dostawa kru
145
szywa, prbka oglna, prbka pierwotna, rednia prbka laboratoryjna, prbka

kwalifikacyjna, prbka analityczna, nawaka.
Partia kruszywa jest to pewna ilo kruszywa takiej samej klasy petrogra
ficznej, odmiany, frakcji, marki, tego samego rodzaju, gatunku i sortymentu.
Dostawa kruszywa jest to ilo kruszy wa jednego sortymentu. Dostawa moe
obejmowa cz partii, ca parti i kilka partii kruszywa. Przeznaczona do
bada prbka kruszywa powinna reprezentowa parti kruszywa.
Prbki kruszywa przeznaczone do bada przygotowuje si z prbki oglnej,
ktra jest zbiorem prbek pierwotnych, pobranych z tej samej partii kruszywa.
redni prbk laboratoryjn uzyskuje si przez ujednorodnienie i odpo
wiednie zmieszanie prbki oglnej.
Prbk kwalifikacyjn, przeznaczon do przeprowadzenia bada i oznacze
wszystkich wymaganych waciwoci kruszywa, uzyskuje si przez podzielenie
redniej prbki laboratoryjnej.
Prbka analityczna kruszywa suy do oznaczenia pojedynczej waciwoci
lub ustalenia zawartoci pojedynczego skadnika.
Nawaka jest to cz prbki analitycznej, rozjemczej lub archiwalnej, ktra
jest przeznaczona do jednorazowego oznaczenia cech kruszywa.
Masa prbki pierwotnej zaley od wielkoci frakcji kruszywa i wynosi dla
poszczeglnych frakcji od 4 do 63 mm odpowiednio od 2 do 40 kg.
Masa prbki oglnej uzyskanej przez poczenie prbek pierwotnych wg
PN-EN 932-1:1999 powinna by nie mniejsza od obliczonej ze wzoru
M = 6VD pb
(2 . 1)
gdzie: M - masa prbki, kg,

D - maksymalny wymiar ziarna, mm,
P/, - gsto nasypowa w stanie lunym, g/cm3.
Pobieranie prbek pierwotnych wg PN-EN 932-1:1999 moe by dokony
wane:
z przenonikw tamowych (tylko zatrzymanych),
ze skadowisk (po zdjciu wierzchniej warstwy lub prbnikiem),
z pojemnikw, kontenerw i workw (za pomoc prbnika).
Prbki pobierane do badania wilgotnoci powinny by szczelnie opakowane,
eby zapobiec utracie naturalnej wilgotnoci. Przygotowane prbki naley za
pakowa oddzielnie, w celu zachowania ich waciwoci i reprezentatywnoci.
Opakowania powinny by trwale oznakowane w widocznym miejscu, natomiast
wewntrz opakowania umieszczona informacja z oznakowaniem.
Oznaczanie skadu ziarnowego kruszywa. Badanie to mona wykona dwo
ma metodami: na sucho i na mokro. Procedura wykonania oznaczenia powinna
by zgodna z PN-EN 933-1:2000 i PN-EN 993-2:1999. Najmniejsza masa prbki
On
0,28
300
2,2
0,53
00
00
tucze
17,8
dolnolskie
0,91
CS
300
5,8
0,10
0,46
rt
grysy 5-22
0-2, 0-5, 2-5

co
co
CS
Krzeniw
2,45
4,7
4,2
0,37
0,83
_T
Wilkw
16,5
74
0,52
1,10
5,8
9,0
5,13
0,90
0,50
co
22,5
0,28
0,40
00
Bazalt
8-16
dolnolskie
0,15
10,2
CS
210
Ksiginki
5-8
tucze
dolnolskie
0,26
21,0
00
Luba
260
210
kliniec
frakcje drobne
Zotoryja
Jawor-Mcinka
skad
ziarnowy
Kontrola
jakoci
w zaka
dzie
72
badania
pene
83,33 badania
wybrane
niepene
Mrozo Mrozo
odpor odpor
Zawar
Zawar
Wska
no
no Nasito
to
nik
w wo w soli kli- . ziaren
ziaren
piasko
dzie po po
wo poniej nieforemwy
25 cyk 25 cyk % 0,075 mm nych
%
lach 1 lach
%
%
%
%
9
o
Bazalt
Bazalt
JB
Sortyment
kruszywa,
frakcja
ts
Rodzaj
skay
Wytrzy
mao
na cis
kanie
MPa
Zoe,
zakad
produkcyjny,
wojewdztwo
cieral
no
(bben
Los
Angeles),
pena
liczba
obrotw
Podstawowe wyniki bada
146
co
co
VD
CO
i
H
5-8
0-4
31,5-63
0-63
4-16
31,5-63
5-25
3,50
0,53
2,60
2,90
pena
pena
0,25
0,22
23,6
143,9
10,7
0,89
1,76
38,0
143,9
2,60
pena
32,0
0,14
1,30
0,5
0,9
0,90
0,40
15,2
82,8
82,8
243
243
0,2
0,50
0,00
12,4
12,0
13,7
14,0
23,0
20,0
32,0
10,5
10,2
dolnolskie
Braszowice
Braszowice
witokrzyskie
Morawica
Morawica III
dolnolskie
Rybnica Lena
Rybnica Lena
232
00
<
ON
O
Gabro
31,5-63
dolnolskie
--------------------------------------------------------------- 1
1,50
1,90
o
''t
o
co
Wapie
1,20
12,0
5-8, 8-11
Czarny Br
0-2, 2-5
0,2
2,10
1,60
29,9
frakcje grube
12-16
120
oo
Melafir
Melafir
Czarny Br
lskie
Siewierz
Brudzowice
oo
Dolomit
0,90
5,6
1,20
20,8
1,20
6,5
19,6
0,90
1,40
4,3
80,5
1,50
80,5
19,4
o"3
2-5
o00
maopolskie
Rudawa
Dubie
r o
oto
Dolomit
45,0
82,61
skad
ziarnowy
skad
ziarnowy
badania
niepene
skad
ziarnowy
skad
ziarnowy
badania
niepene
co
00
frakcje grube
170
00
0,65
0,65
rT
0,02
pena
15,0
0,17
0,4
co
orH
o
o
o
maopolskie
170
4,6
o
o
Piaskowiec Klczany
frakcje drobne
164,5
6,0
15,0
badania
niepene
Kontrola
jakoci
w zaka
dzie
atest
kontroli
wewntrznej
Klczany
frakcje grube
1,00
0,65
o
o
dolnolskie
Mciwojw
0,40
00
00
4,6
00
00
164,5
0,2
oo
frakcje drobne
00
13,0
Wytrzy
mao
na cis
kanie
MPa
Zimnik I
dolnolskie
31,5-63
5-25
Supiec-Dbwka
Nowa Ruda
Sortyment
kruszywa,
frakcja
Zoe,
zakad
produkcyjny,
wojewdztwo
o
o
Granit
Gabro
Rodzaj
skay
Podstawowe wyniki bada
00
oro
cieral
Mrozo
no MrozoZawar
Zawar
odpor
odpor(bben
Wska
to
no Nasito
Los 1 no
nik
ziaren
ziaren
w wo w soli kliAngeles),
piasko
wo poniej nieforempena dzie po po
wy
nych
liczba 25 cyk 25 cyk % 0,075 mm
%
%
lach
%
obrotw lach
%
%
%
L _______________ __________________
148
150
analitycznej zaley od frakcji kruszywa i wynosi dla kolejnych frakcji od 4 do

63,0 mm odpowiednio od 0,2 do 40,0 kg.
Badanie wskanika piaskowego. Wskanikiem piaskowym nazywa si pro
centowy stosunek objtoci ziaren piasku i wiru do objtoci caej mieszaniny
(piasku, wiru i zawiesiny nad nimi) sporzdzonej wg PN-EN 933-8:2000.
Prbk analityczn piasku i niewielk ilo roztworu roboczego, skadajcego
si z CaCh, gliceryny i formaldehydu rozpuszczonych w wodzie, umieszcza si
w cylindrze przedstawionym na rys. 2.14 i miesza w celu usunicia otoczek
gliniastych z ziaren piasku. Nastpnie z uyciem dodatkowej porcji roztworu
roboczego piasek jest przemywany, w wyniku czego drobne czstki przechodz
do zawiesiny nad piaskiem. Po okresie 20 min oblicza si warto wskanika
piaskowego W P, jako wysoko osadu fi2 wyraon w procentach cakowitej
wysokoci h\.
].
Rysunek 2.14. Pomiar wskanika piaskowego

1 - osad, 2 - zawiesina, h\ - wysoko osadu i zawiesiny, hi - wysoko osadu
Oznaczenie ksztatu ziaren za pomoc wskanika ksztatu. Wskanik kszta

tu ziaren kruszywa grubego okrela si wg PN-EN 933-4:2001 dla kruszywa natu
ralnego i pochodzenia sztucznego, a take kruszyw lekkich o frakcjach wikszych
od 4 mm i mniejszych od 63 mm. Badanie ksztatu ziaren polega na wydzieleniu
z prbki kruszywa tych ziaren, ktrych dugo jest wiksza od 3-krotnej grubo
ci E . Wskanik ksztatu jest obliczany jako stosunek masy ziaren wydzielonych
z prbki (nieksztatnych) do cakowitej masy prbki analitycznej.
Do pomiaru ksztatu ziaren suy suwmiarka Schultza (rys. 2.15). Ziarna
umieszcza si najwikszym wymiarem (dugoci L) midzy ramionami 1 i 2 ,
151
Rysunek 2.15. Suwmiarka Schultza wg [13]

1, 2 i 3, 4 - ramiona suwmiarki, L - dugo (najwikszy wymiar)
ziarna, E - grubo (najmniejszy wymiar) ziarna
a nastpnie prbuje przesun najmniejszym wymiarem (gruboci E ) midzy

ramionami 3 i 4. Ziarno, ktre przechodzi (ma stosunek L : E wikszy od 3),
uznaje si za nieksztatne. Minimalne masy prbek analitycznych zale od gr
nego wymiaru kruszywa D i przedstawione s w wyej wymienionej normie.
Oznaczanie ksztatu ziaren za pomoc wskanika paskoci. Badanie to
przeprowadza si wg PN-EN 933-3:1999 dla kruszyw naturalnych, pochodzenia
sztucznego, a take kruszyw lekkich, ktrych ziarna maj wymiar wikszy od
4 mm i mniejszy od 80 mm. Oglny wskanik paskoci oblicza si jako ca
kowit mas ziaren przechodzcych przez sita prtowe, wyraon w procentach
w stosunku do masy ziaren badanej prbki. Masa prbki analitycznej zaley od
wymiarw i procentowej zawartoci najwikszych jej skadnikw i podana jest
w pr EN 933-1.
Oznaczenie procentowej zawartoci ziaren o powierzchniach powstaych

w wyniku przekruszenia lub amania kruszyw grubych. Badanie to przepro
wadza si wg PN-EN 933-5:2000 w stosunku do wiru i mieszanki kruszywa
zawierajcej wir o wymiarach ziaren nie mniejszych od 4 mm i nie wikszych
od 63 mm. Definiuje si nastpujce grupy ziaren: ziarno cakowicie przekruszone
lub amane tc, ktrego wicej ni 90% powierzchni powstao w wyniku przekru
szenia lub amania, ziarno przekruszone lub amane c, ktrego wiecej ni 50%
powierzchni powstao w wyniku przekruszenia lub amania, ziarno zaokrglone
r, ktrego mniej ni 50% powierzchni powstao w wyniku przekruszenia lub a
mania, ziarno cakowicie zaokraglone tr, ktrego wiecej ni 90% powierzchni jest
zaokrglonych. Take okrela si powierzchnie przekruszone lub amane ziaren
wiru powstae w wyniku ich naturalnego przekruszenia lub amania, ograniczone
ostrymi krawdziami.
Masy prbek analitycznych zale od grnego wymiaru ziaren kruszywa D
i s zamieszczone w powyszej normie. Rezultat badania przedstawia si jako
procentowy udzia masy ziaren w kadej grupie w stosunku do masy prbki
152
analitycznej oraz jako procentowy udzia redniej waonej w stosunku do masy

kadej grupy ziaren. Wyniki zapisuje si z zaokrgleniem do liczby cakowitej
w arkuszu wynikw bada, a wzr arkusza podano w normie przedmiotowej.
Oznaczenie zawartoci pyw mineralnych. Badanie to przeprowadza si
wg PN-78/B-06714-13 i polega na pukaniu kruszywa w wodzie (rys. 2.16).
Zawarto pyu wypukanego z kruszywa oblicza si w procentach jako stosunek
dwch wartoci - ubytku masy kruszywa poddanego pukaniu do pierwotnej
masy kruszywa.
Rysunek 2.16. Przyrzd do oznaczania pyw mineralnych (wymiary w cm) wg [13]

1 - drewniana opatka, 2 - naczynie szklane, 3 - osad kruszywa. 4 - naczynie szklane do zlewania zawiesiny
wodnej pyw, 5 - sznurek
Oznaczenie mrozoodpornoci kruszywa. Wedug PN-EN 1367-1:2001 bada

si zachowanie kruszywa poddawanego cyklicznemu zamraaniu i rozmraaniu.
Metoda badania polega na penym nasyceniu wod prbki analitycznej w warun
kach cinienia atmosferycznego, a nastpnie poddawaniu 10 cyklom zamraania
i odmraania. Cykl obejmuje zamraanie pod wod do temperatury -17,5C,
a nastpnie rozmraanie w kpieli wodnej, w temperaturze okoo 20C. Po wy
konaniu tych bada okrela si zmiany powstae w prbce - strat masy i zmiany
wytrzymaoci kruszywa. Badanie stosuje si do kruszyw o wymiarach ziaren
od 4 mm do 63 mm. Rezultatem bada jest obliczenie ubytku masy prbki
analitycznej po 10 cyklach bada, wyraonego w procentach, oraz oznaczenie
spadku wytrzymaoci, wyraonego w procentach. Spadek wytrzymaoci moe
by obliczony wg dwch wzorw; pierwszy uwzgldnia zmiany wspczynnikw
Los Angeles kruszywa przed i po badaniu mrozoodpornoci, a drugi wskaniki
wytrzymaoci na uderzenie kruszywa wyznaczone przed i po badaniu mrozood
pornoci.
Masa prbek analitycznych wymagana do badania mrozoodpornoci zaley od
maksymalnego wymiaru ziaren kruszywa i dla frakcji 4-8, 8-16, 16-32, 32-63
wynosi odpowiednio 1000, 2000, 4000, 6000 g.
153
Badanie odpornoci kruszyw na dziaanie czynnikw atmosferycznych.

Badanie to przeprowadzane wg PN-EN 1367-2:2000 jest laboratoryjn ocen
wpywu warunkw atmosferycznych na kruszywa. Polega ono na poddawaniu
prbki laboratoryjnej kruszywa o uziamieniu od 10 do 14 mm piciu cyklom
zanurzania w nasyconym roztworze siarczanu magnezu, a nastepnie suszeniu
w suszarce. Powoduje to powstawanie w ziarnach kruszywa si rozsadzajacych
na skutek cyklicznej krystalizacji i uwodnienia siarczanu magnezu w porach
kruszywa. W wyniku niszczenia struktury ziaren powstaje drobniejszy ni 10 mm
materia, ktrego masa jest miar destrukcji kruszywa. Wynik badania wyraa
si w procentach masy.
Oznaczenie zawartoci ziaren sabych. Badanie obejmuje kruszywo natu
ralne o uziamieniu 4-31,5 mm. W przypadku zawartoci ziaren kruszonych
lub amanych powyej 85% masy, zgodnie z PN-87/B-06714/43, oznaczenie
nie jest wymagane. Badanie wykonuje si na znormalizowanym przyrzdzie
(rys. 2.17), a masa prbek analitycznych poddanych badaniom zaley od wiel
koci ziaren frakcji oraz rodzaju frakcji kruszywa wielofrakcyjnego lub jednofrakcyjnego.
Rysunek 2.17. Przyrzd do oznaczania sabych zia

ren kruszywa w g [13]
1 - obciniki, 2 - pytka dociskowa. 3 - pytki dystanso
we. 4 - rami dwigni
Zawarto ziaren sabych w jednej frakcji okrela si procentowo jako stosu

nek masy ziaren, ktre ulegy zniszczeniu po wykonaniu prby, do masy prbki
pierwotnej. Pojedyncze ziarna kruszywa naturalnego poddaje si prbie zgniata
nia, ktra polega na umieszczeniu ich pomidzy pytkami przyrzdu i podniesie
niu ruchomej dolnej pytki za pomoc dwigni o przeoeniu l\ : /2 = 10.
Zanieczyszczenia w kruszywach stosowanych do betonw. Mona podzie
li na nastpujce grupy: zanieczyszczenia organiczne, zanieczyszczenia glin
i pyami mineralnymi, zanieczyszczenia solami oraz zanieczyszczenia obce.
Zanieczyszczenia organiczne skadaj si zwykle z produktw rozkadu sub
stancji rolinnych i wystpuj gwnie w piasku, rzadziej w kruszywach grubych.
Nie wszystkie substancje organiczne s szkodliwe i wskazane jest sprawdzenie
154
ich wpywu na waciwoci betonu lub przeprowadzenie bada kolorymetrycz

nych z zastosowaniem 3% roztworu NaOH [7].
Zanieczyszczenia glin i pyami mineralnymi mog powodowa zmniejsze
nie przyczepnoci kruszywa i zaczynu cementowego, co wpywa na obnienie
wytrzymaoci i trwaoci betonu. Pyy mineralne znajdujace si w kruszywie
mog by pochodzenia naturalnego lub wynika z procesu kruszenia.
Zanieczyszczenia solami wystpuj w piasku uzyskanym z wybrzea mor
skiego, ujcia rzek oraz w piasku pustynnym. Ze wzgldu na niebezpieczestwo
korozji stali zbrojeniowej spowodowanej dziaaniem chlorkw normy przedmio
towe okrelaj ich maksymaln zawarto w kruszywie.
Zanieczyszczenia obce to najczciej kawaki drewna, wgla lub grudki gli
ny, ktre mog powodowa odpryski w betonie, a przy wikszej zawartoci ni
2-5% masy wpywaj ujemnie na wytrzymao betonu [7]. Normy przedmio
towe podaj metody bada zanieczyszcze w kruszywie oraz ich dopuszczalne
zawartoci w zalenoci od rodzaju betonu oraz typu konstrukcji.
Wykaz literatury i norm

Wykaz literatury
[1] Glapa W., Zawadzki T.: Zmiany technologii produkcji kruszyw mineralnych na
przykadzie KOSD S.A. w Niemodlinie. Prace Naukowe Instytutu Grnictwa, Po
litechnika Wrocawska, Wrocaw 2001.
[2] Gralczyk S., Kukieka D., Traczyk S.: Ocena bazy surowcowo-produkcyjnej kru
szyw budowlanych i drogowych w Polsce. Warszawa 1999.
[3] Grzelak .: Kruszywa mineralne. Poradnik. COIB, Warszawa 1995.
[4] Kalabiska M., Piat J .: Technologia materiaw i nawierzchni drogowych. PWN,
Warszawa 1985.
[5] Kruszywa stosowane w budownictwie. Katalog budownictwa. COIB, Warszawa
2000.
[6]
[7]
[8]
[9]
Leonhardt F.: Podstawy budowy mostw betonowych. WKiL, Warszawa 1982.

Neville A.M.: Waciwoci betonu. Polski Cement Sp. z o.o., Krakw 2000.
Oglnopolski katalog kruszyw. Wydanie II. IBDiM, migrd-Wglewo 1999.

Roniewicz P.: Przewodnik do wicze z geologii dynamicznej. Polska Agencja Eko
logiczna S.A., Warszawa 1999.

[10] Skalmowski W.: Chemia materiaw budowlanych. Arkady, Warszawa 1971.
[11] Skalmowski W.: Technologia materiaw budowlanych. Tom 1. Arkady, Warszawa
1972.
[12] Szczygie J. \ Mosty betonowe. PWN, Warszawa 1966.
[13] Szymaski E.\ Materiaoznawstwo budowlane z technologi betonu. Oficyna Wy
dawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999.
155
[14] Szymaski E., Koakowski J Materiay budowlane z technologi betonu. Wydaw

nictwo Politechniki Biaostockiej, Biaystok 1996.
[15] enczykowski W. : Budownictwo oglne. Tom 1. Naturalne materiay kamienne. Ar
kady, Warszawa 1992.
Wykaz norm 1
PN-EN 196-1:1996 Metody badania cementu. Oznaczanie wytrzymaoci
PN-EN 771-6:2002 Wymagania dotyczce elementw murowanych. Cz 6 : Elementy
murowe z kamienia naturalnego
PN-EN 932-1:1999 Badania podstawowych waciwoci kruszyw. Metody pobierania
prbek
PN-EN 933-1:2000 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Oznaczanie skadu
ziarnowego. Metoda przesiewania
PN-EN 933-2:1999 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Oznaczanie skadu
ziarnowego. Nominalne wymiary otworw sit badawczych
PN-EN 933-3:1999 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Oznaczanie kszta
tu ziarn za pomoc wskanika paskoci
PN-EN 933-4:2001 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Cz 4: Oznacza
nie ksztatu ziarn. Wskanik ksztatu
PN-EN 933-5:2000 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Oznaczanie pro
centowej zawartoci ziarn o powierzchniach powstaych w wyniku
przekruszenia lub amania kruszyw grubych
PN-EN 933-8:2001 Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Ocena zawartoci
drobnych czstek. Badanie wskanika piaskowego
PN-EN 1367-2:2000 Badania waciwoci cieplnych i odpornoci kruszyw na dziaanie
czynnikw atmosferycznych. Badanie w siarczanie magnezu
PN-EN 1925:2001 Metody bada kamienia naturalnego. Oznaczanie wspczynnika
nasikliwoci kapilarnej
PN-EN 1926:2001 Metody bada kamienia naturalnego. Oznaczanie wytrzymaoci
na ciskanie
PN-EN 1936:2001 Metody bada kamienia naturalnego. Oznaczanie gstoci i gsto
ci objtociowej oraz cakowitej i otwartej porowatoci
PN-EN 12372:2001 Metody bada kamienia naturalnego. Oznaczanie wytrzymaoci
na zginanie pod dziaaniem siy skupionej
Kruszywo do niezwizanych i hydraulicznie zwizanych materia
PN-EN 13242
w stosowanych w obiektach budowlanych i budownictwie drogo
wym
Kruszywa mineralne. Kruszywa skalne. Podzia, nazwy i okrele
PN-87/B-01100
nia
PN-84/B-04111
Materiay kamienne. Oznaczanie cieralnoci na tarczy Boehmego
PN-B-06710:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa amane ze ska wglanowych do
lastryko i suchych mieszanek do tynkw szlachetnych
1Przed korzystaniem z norm naley sprawdzi ich aktualno.
156
Kruszywa mineralne. Piaski do zapraw budowlanych

PN-79/B-06711
PN-B-06712:1997
Kruszywa mineralne do betonu
PN-B-06712/A1/97 Kruszywa mineralne do betonu (Zmiana Al)
PN-89/B-06714-01 Kruszywa mineralne. Badania. Podzia, terminologia
PN-78/B-06714-13 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie zawartoci pyw mi
neralnych
PN-84/B-06714-22 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie przyczepnoci bitumw
PN-87/B-06714-43 Kruszywa mineralne. Badania. Oznaczanie zawartoci ziarn sa
bych
PN-60/B-11100
Materiay kamienne. Kostka drogowa
Materiay kamienne. Brukowiec
PN-60/B-11104
PN-B-11110:1996 Surowce skalne lite do produkcji kruszyw amanych stosowanych
w budownictwie drogowym
PN-B-11111:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa naturalne do nawierzchni drogo
wych. wir i mieszanka
PN-B-11112:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa amane do nawierzchni drogowych
PN-B-11113:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa naturalne do nawierzchni drogo
wych. Piasek
PN-B-11114:1996 Kruszywa mineralne. Kruszywa amane do nawierzchni kolejo
wych
PN-B-11200:1996 Materiay kamienne. Bloki, formaki i pyty surowe
PN-B-11201:1996 Materiay kamienne. Elementy kamienne. Podokienniki zewntrz
ne
PN-B-11202:1997 Materiay kamienne. Elementy kamienne. Pyty posadzkowe ze
wntrzne i wewntrzne
PN-B-11203:1997 Materiay kamienne. Elementy kamienne. Pyty do okadzin pio
nowych zewntrznych i wewntrznych
PN-B-11205:1996 Materiay kamienne. Elementy kamienne - stopnie monolityczne
i okadzina stopni
PN-B-11206:1996 Materiay kamienne. Elementy kamienne. Podokienniki wewntrz
ne
PN-B-11210:1996 Materiay kamienne. Kamie amany
Ceramika budowlana
Andrzej Maasiewicz
3.1. Wiadomoci oglne.................................................................................................................... 158

3.1.1. Rys historyczny..............................................................................................................158
3.1.2. Surowce...........................................................................................................................158
3.1.3. Oglna klasyfikacja ceramiki budowlanej.................................................................159
3.2. Produkcja wyrobw ceramicznych.......................................................................................... 160
3.3. Wady wyrobw ceram icznych.................................................................................................164
3.3.1. Wady wyrobw spowodowane zanieczyszczeniem su ro w c w ............................. 164
3.3.2. Wady produkcyjne wyrobw ceramicznych............................................................. 165
3.4. Wyroby z ceramiki porowatej .................................................................................................168
3.4.1. C e g y ..............................................................................................................................168
3.4.2. Pustaki cienne..............................................................................................................175
3.4.3. Pustaki wentylacyjne.................................................................................................... 184
3.4.4. Pustaki do przewodw dymowych..............................................................................186
3.4.5. Ceramiczne elementy strop ow e.................................................................................187
3.4.6. Dachwki i gsiory ceram iczne.................................................................................199
3.4.7. Rurki drenarskie...........................................................................................................204
3.4.8. K a f le ..............................................................................................................................205
3.4.9. Elementy ogrodzeniow e..............................................................................................206
3.4.10. Nakrywy kablowe ....................................................................................................... 207
3.4.11. Nadproa ceramiczno-elbetowe ..............................................................................208
3.4.12. Ksztatki wgarkowe.................................................................................................... 210
3.5. Wyroby o strukturze sp ieczo n ej..............................................................................................210
3.5.1. Oglny podzia wyrobw .......................................................................................... 210
3.5.2. Wyroby klinkierow e.................................................................................................... 211
3.5.3. Wyroby kamionkowe.................................................................................................... 220
3.6. Wyroby fajansowe i porcelanowe .......................................................................................... 225
3.6.1. Pytki ceramiczne cienne szkliw ione....................................................................... 225
3.6.2. Wyroby sanitarne...........................................................................................................226
3.7. Materiay ogniotrwae ..............................................................................................................226
3.7.1. Oglny podzia..............................................................................................................226
3.7.2. Rodzaje produkowanych elem entw.......................................................................... 227
3.7.3. Wyroby glinokrzemianowe.......................................................................................... 228
3.7.4. Wyroby m agnezytowe................................................................................................. 231
3.7.5. Wyroby dolom itow e.................................................................................................... 232
3.7.6. Wyroby krzemionkowe.................................................................................................233
3.7.7. Wyroby sp in elow e....................................................................................................... 233
3.7.8. Wyroby magnezytowo-krzemianowe.......................................................................... 233
3.7.9. Wyroby szamotowo-grafitowe.................................................................................... 234
3.7.10. Wyroby cyrkonowe....................................................................................................... 234
3.7.11. Wyroby z wglika krzem u.......................................................................................... 234
3.8. Badania wyrobw ceramicznych..............................................................................................234
3.9. Przechowywanie i transport wyrobw ceram icznych.......................................................... 236
Wykaz literatury i n o r m .................................................................................................................... 238
158
3. Ceramika budowlana
3.1. Wiadomoci oglne

3*1.1. Rys historyczny
Ceramik s nazywane wyroby uformowane z glin naturalnych lub ich mieszanin
(mas plastycznych), a nastpnie wysuszone i wypalone lub spieczone, w wyniku
czego uzyskuj na stae twardo i odporno mechaniczn.
Ceramika naley do najstarszych wyrobw produkowanych przez czowieka.
W Egipcie ceg zwyk stosowano 4000 lat, a kolorow 3000 lat p.n.e. Babiloczycy ju w XVIII w. p.n.e. swoje wyroby pokrywali glazur. W Grecji w V w.
p.n.e. stosowano dachwk ceramiczn. Rzymianie przejli od Grekw produk
cj cegie i dachwek, wzbogacajc asortyment wyrobw midzy innymi o rury
ceramiczne. W Polsce niektre budowle wiadcz o tym, e ju w X w. obok
kamienia stosowano ceramik.
3.1.2. Surowce
Surowce stosowane w produkcji wyrobw ceramicznych dzieli si na surowce
plastyczne i nieplastyczne.
Do surowcw plastycznych zalicza si gliny, iy, kaolin, upki ilaste itp.
W zalenoci od stopnia plastycznoci rozrnia si iy i gliny tuste oraz mao
plastyczne - chude. Surowce te po zarobieniu wod daj si formowa, a pod
obcieniem odksztacaj si plastycznie, zachowujc nadany ksztat. W wyniku
wypalenia nieodwracalnie trac zdolno do odksztace plastycznych. W tempe
raturze 800-900C w wyniku poczenia tlenkw glinu i krzemu powstaj nowe
zwizki nadajce wyrobom odporno mechaniczn i chemiczn.
Do surowcw nieplastycznych nale dodatki schudzajce i topniki. Do tej
grupy zalicza si take szkliwa i surowce specjalne. Surowce schudzajce to
piaski kwarcowe, upki kwarcytowe, szamot i inne skay krzemionkowe. Su
rowce te ograniczaj skurcz glin tustych, a tym samym zmniejszaj niebez
pieczestwo uszkodzenia wyrobw w czasie ich suszenia i wypalania. Topni
ki stosuje si w celu obnienia temperatury spiekania mas i topienia szkliwa.
Jako topniki stosuje si najczciej skalenie: glinokrzemiany potasu czy sodu,
rzadziej glinokrzemiany wapnia. Rol topnikw speniaj take naturalne do
mieszki wystpujce w surowcach, takie jak tlenki elaza, tlenek wapnia czy
magnezu.
Szkliwo, zwane rwnie glazur, jest cienk warstw masy szklanej, naniesio
n na powierzchni wyrobu, a nastpnie stopion w odpowiedniej temperaturze.
Szkliwo tworzy na powierzchni wyrobu warstw nieprzepuszczaln dla cieczy
i gazw, rwnoczenie zapewniajc powierzchni gadko i barw.
159
3.1.3. Oglna klasyfikacja ceramiki budowlanej

Stosowane w budownictwie wyroby ceramiczne klasyfikuje si w zalenoci od
rodzaju surowcw, stopnia wypalenia, technologii produkcji, przeznaczenia itp.
Ze wzgldu na skad surowcw wyrnia si takie wyroby ceramicze jak:
ceramika czerwona, produkowana z niskotopliwych glin elazistych i wapnistych z surowcami schudzajcymi; temperatura wypalania jest rzdu 900C;
a po wypaleniu otrzymuje si porowate wyroby o zabarwieniu od kremowego
do ciemnoczerwonego,
ceramika czerwona poryzowana otrzymywana przez dodanie do gliny skad
nikw atwo palnych, jak np. trociny czy mczka drzewna, ktre w czasie
wypalania wyrobu ulegaj utlenieniu, pozostawiajc mikropory zwikszajce
termoizolacyjno wyrobu,
klinkier, otrzymywany zwykle z gliny jednego gatunku lub mieszanin glin
z dodatkami schudzajcymi; po spieczeniu w temperaturze 1150-1250 C uzy
skuje si wyroby o bardzo maej nasikliwoci i duej wytrzymaoci,
kamionka, wytwarzana z glin kamionkowych z dodatkiem materiaw schudzajcych i topnikw; po spieczeniu w temperaturze 1160-1300 C otrzymuje
si wyroby o duej wytrzymaoci, barwy od ciemnoczerwonej do brzowej,
ktre s zwykle szkliwione,
ceramika ogniotrwaa, otrzymywana z glin ogniotrwaych z dodatkiem
surowcw mineralnych; w zalenoci od rodzaju dodatkw otrzymuje si
wyroby szamotowe, krzemionkowe, magnezytowe i inne; wyroby te od
znaczaj si wysok ogniotrwaoci, temperatura topnienia przekracza zwy
kle 1580C,
fajans, produkowany z biao wypalajcych si glin w temperaturze ok. 1350C,
z domieszk skaleni lub kwarcu; wyroby fajansowe s szkliwione,
porcelana, wytwarzana z kaolinu, kwarcu i skaleni; po spieczeniu czerep
w kolorze biaym charakteryzuje si zwartoci i du odpornoci mecha
niczn; wyroby porcelanowe s szkliwione,
porcelit, otrzymywany z mas ceramicznych zawierajcych materiay ilaste,
kwarc i wglan wapnia; wyroby te s zwykle szkliwione.
Ze wzgldu na struktur rozrnia si nastpujce rodzaje wyrobw cera
micznych stosowanych w budownictwie:
wyroby o czerepie porowatym, o porowatoci do 22 %, zwane ceramik
czerwon, do ktrych zalicza si midzy innymi:
wyroby ceglarskie, jak cegy pene, cegy kratwki i dziurawki, pustaki
cienne i stropowe, pustaki przewodw dymowych, dachwki i gsiory,
rurki drenarskie,
wyroby szkliwione, jak np. kafle, pytki cienne i elewacyjne,
160
wyroby ogniotrwae, jak cegy i ksztatki szamotowe, krzemionkowe czy

dolomitowe,
wyroby o strukturze spieczonej i nasikliwoci zwykle ok. 6 %, a maksy
malnie do 12%, do ktrych zalicza si cegy kominowe, klinkier drogowy,
pytki klinkierowe, pytki i ksztatki cienne kamionkowe, rury i ksztatki
kamionkowe kanalizacyjne, pytki kamionkowe,
wyroby z ceramiki pszlachetnej, do ktrych zalicza si:
wyroby fajansowe, np. pytki cienne,
wyroby sanitarne, jak umywalki, miski ustpowe, pisuary,
wyroby ceramiki szlachetnej, np. porcelanowe.
3.2. Produkcja wyrobw ceramicznych

Pomimo bardzo zrnicowanego asortymentu wyrobw ceramicznych, podsta
wowe procesy technologiczne s wsplne dla wszystkich wyrobw. Zasadnicze
etapy procesw technologicznych to: przygotowanie mas, formowanie, suszenie
i wypalanie wyrobw. W przypadku niektrych wyrobw proces technologiczny
obejmuje dodatkowe czynnoci, jak kilkakrotne wypalanie, angobowanie (pokry
wanie cienk warstw polewy ze szlachetnej gliny) czy glazurowanie.
W chwili obecnej produkcja wyrobw jest prowadzona w sposb zmecha
nizowany czy nawet zautomatyzowany, coraz czciej sterowany komputerowo.
Produkcj rczn ogranicza si do elementw nietypowych, najczciej przezna
czonych do remontu obiektw zabytkowych.
Przygotowanie mas
Przygotowanie mas do formowania wyrobw ceramicznych obejmuje usunicie
zanieczyszcze, takich jak na przykad korzenie, kamienie itp. oraz ujednolicenie
masy. Sposb przygotowania mas i stosowane urzdzenia zale od skadu glin,
rodzaju materiaw schudzajcych oraz rodzaju i iloci wystpujcych w glinach
zanieczyszcze.
Przygotowanie masy nadajcej si do formowania polega na odpowiednim ze
stawieniu jej skadnikw, starannym ich rozdrobnieniu i ujednoliceniu pod wzgl
dem skadu oraz wilgotnoci. W zalenoci od wilgotnoci rozrnia si:
masy lejne, o wilgotnoci ponad 30%, z ktrych jest produkowana na przy
kad ceramika sanitarna formowana metod odlewania najczciej w formach
gipsowych,
masy plastyczne, o wilgotnoci 18-30%, z ktrych s produkowane cegy,
pustaki, niektre rodzaje dachwek metod cignienia - metod pasmow
w prasach limakowych,
161
masy sypkie, o wilgotnoci 2- 12%, z ktrych s wykonywane metod

prasowania niektre rodzaje pytek oraz wikszo wyrobw ognio
trwaych.
Glin, do ktrej zwykle w zasilaczu skrzyniowym (rys. 3.1) dodaje si ma
teriay schudzajce, rozdrabnia si w gniotownikach, czyli urzdzeniach stano
wicych zestaw walcw (rys. 3.2). Rozdrobnieniu ulegaj take kamienie oraz
Rysunek 3.1. Zasilacz skrzyniowy
Rysunek 3.2. Walce gadkie o regu

lowanej szerokoci szczeliny wylo
towej
inne zanieczyszczenia gliny, np. korzenie. Homogenizacj masy przeprowadza

si w doownikach oraz w przecierakach sitowych (rys. 3.3). Rwnoczenie na
tym etapie produkcji ustala si wilgotno masy zapewniajc odpowiedni jej
plastyczno wymagan przez przyjt metod formowania wyrobw.
162
Rysunek 3.3. Przecierak sitowy
Formowanie wyrobw
Zwykle wyroby z mas o konsystencji plastycznej s formowane w prasach pa
smowych - poziomych (rys. 3.4), limakowych zwykych (grubocienne wyro
by ceglarskie) lub z odpowietrzeniem (wyroby cienkocienne, drone, pytki
oraz niektre wyroby z ceramiki specjalnej). W niektrych prasach glina jest
podgrzewana par do temperatury 30-50 C. Rury kanalizacyjne i inne wyroby
o wikszych gabarytach s formowane w prasach limakowych o osi pionowej.
Rysunek 3.4. Prasa pasmowa
limak prasuje i ewentualnie odpowietrza mas, przemieszczajc j w kie

runku wylotnika formujcego pasmo o zaoonym przekroju. W przypadku np.
produkcji cegy dronej czy pustakw wylotnik ma wkadki formujce w pa
mie otwory. Jeeli powierzchnie wyrobu maj by ryflowane, na krawdziach
163
wylotnika s osadzane grzebienie formujce na powierzchni pasma wymagany

wzr.
Na ucinarkach, zwykle strunowych (rys. 3.5) lub obiegowych, tnie si pasmo
na elementy, pfabrykaty, o ustalonych dugociach, odpowiadajcych znormali
zowanym wymiarom wyrobu.
Rysunek 3.5. Ucinacz strunowy pasma
Suszenie i wypalanie pfabrykatw

Pfabrykaty przekazuje si do komr suszami (tunelowych, komorowych, szy
bowych), w ktrych spalinami, gorcym powietrzem, a w najnowszych rozwiza
niach promiennikami podczerwieni czy prdem o wysokiej czstotliwoci suszy
si je przez kilkadziesit godzin (rys. 3.6). Ich wilgotno 22-25%, wymagana
w procesie formowania, jest ograniczana do wilgotnoci 3-5%.
Rysunek 3.6. Uformowane ksztatki na

wzkach przed wprowadzeniem do ko
mr suszarni i wypalania
164
Wypalanie pfabrykatw czsto jeszcze odbywa si w piecach krgowych,

opalanych miaem wglowym, a niekiedy gazem. W nowoczesnych zakadach
wypalanie wyrobw zwykle odbywa si w piecach tunelowych opalanych olejem
opaowym lub gazem ziemnym przy dostpie tlenu. Pfabrykaty na wzkach
przejedaj w cigu kilkudziesiciu godzin przez kilka stref, na ktre podzielony
jest tunel: podgrzewania, wypalania (strefa ogniowa) i studzenia. Niektre typy
piecw maj przedsionek, w ktrym nastpuje dosuszenie elementw.
Proces wypalania przebiega w kilku fazach. W fazie pierwszej (w strefie pod
grzewania) w temperaturze 200-700C nastpuje najpierw wyparowanie wody
nie zwizanej chemicznie, a nastpnie dehydratyzacja masy, ktra uatwia za
chodzcy w fazie drugiej (fazie wypalania) rozkad wglanw i utlenianie wgla.
Rwnoczenie w wyniku rozpadu rnych zwizkw chemicznych wystpujcych
w surowcu powstaj nowe zwizki, ktre w temperaturze rzdu 800C ulegaj
utwardzeniu. W temperaturze 900-950C otrzymuje si ceramik o czerepie po
rowatym.
Przy dalszym podnoszeniu temperatury, w kolejnej fazie wypalania (tak zwa
nej fazie spiekania) w temperaturze 1100-1300 C w wyniku stopienia si topni
kw, jakie zawiera surwka, otrzymuje si wyroby o czerepie spieczonym i nad
topionym licu wyrobu.
Wyroby porcelanowe i fajansowe poddawane s dwm cyklom wypalania
w rnych temperaturach. Pierwsze wypalanie, tak zwane biskwitowe, w przypad
ku porcelany przeprowadza si w temperaturze 920-1020C, fajansw za w 9601300C. Podczas drugiego wypalania, tak zwanego ostrego, zwykle w tempera
turze do 1450C, powinno wystpi cakowite zeszkliwienie surowcw. Niektre
wyroby ceramiczne wypalane s trzy, a niekiedy i wicej razy.
3.3. Wady wyrobw ceramicznych

3.3.1. Wady wyrobw spowodowane zanieczyszczeniem surowcw
Wglan wapnia. Wglan wapnia (CaCOs), a niekiedy wglan magnezu lub e
laza, moe wystpowa w glinie w postaci grudek, tak zwanych lalek. Cz
sto grudki te zawieraj rne zanieczyszczenia, zwykle frakcje ilaste. W cza
sie wypalania wyrobw wglan wapnia rozkada si (CaCC>3 CaO + CO2).
Powstajcy silnie higroskopijny tlenek wapnia, wchaniajc wod z powietrza,
przechodzi w wodorotlenek wapnia (CaO + H 2O Ca(OH)2), ktry ma okoo
dwukrotnie wiksz objto od tlenku wapnia. Wzrost objtoci grudek moe
spowodowa uszczenie si, odpryski, spkanie, a niekiedy cakowite zniszczenie
wyrobu.
165
Na postp i stopie uszkodze ma wpyw wielko i ilo grudek oraz stopie

zanieczyszczenia wglanu wapnia. Przy znacznej iloci i duej rednicy grudek
wyroby mog ulec uszkodzeniu zaraz po wypaleniu w wyniku kontaktu z wil
gotnym powietrzem. Niekiedy destrukcja wystpuje dopiero po kilku latach od
momentu wbudowania wyrobw.
Siarczki. Niektre gliny zawieraj nierozpuszczalne w wodzie siarczki,
a przede wszystkim piryt, czyli dwusiarczek elaza (FeS2), ktre podczas wy
palania wyrobu, przy kontakcie z wod i tlenem atmosferycznym, przechodz
w rozpuszczalne sole siarczanowe. Roztwory tych soli, wdrujc na powierzch
nie wyrobw, tworz na nich biae wykwity.
Sole rozpuszczalne w wodzie. Gliny zawieraj czsto zanieczyszczenia w po
staci rozpuszczalnych soli, jak siarczany, chlorki sodu, potasu i wapnia. Obecno
tych zwizkw w glinie moe by przyczyn destrukcji wyrobw, a mianowicie
uszczenia si ich powierzchni. Zanieczyszczenia te, zwaszcza przy kolejnych za
wilgoceniach wyrobw, mog tworzy na ich powierzchni naloty czy wykwity. Do
szczeglnie niepodanych zanieczyszcze gliny naley siarczan sodu (Na2S0 4 >
oraz siarczan magnezu (MgS0 4 ). Zwizki te krystalizujc wi due iloci wody
i przechodz w NaaSO^/il^bO lub MgS04 H2 0 , co moe spowodowa destruk
cj wyrobw i by przyczyn wystpowania wykwitw na ich powierzchni.
Zanieczyszczenia mechaniczne i organiczne. Surowce mog zawiera zanie
czyszczenia mechaniczne (kamienie czy wir) oraz zanieczyszczenia organiczne
(korzenie, zbutwiae czy zwglone czci rolin). Zanieczyszczenia te utrudniaj
zarwno przerb gliny, jak i formowanie wyrobw. Mog by take przyczyn de
formacji wyrobu, uszkodze krawdzi oraz wystpowania zadziorw i nierwno
ci na jego powierzchniach, a zwaszcza na powierzchniach cicia pasma. W cza
sie wypalania na powierzchniach wyrobu w miejscach wystpowania zanieczysz
cze mechanicznych mog pojawi si promieniste spkania. Zanieczyszczenia
organiczne ulegaj spaleniu, a w wyrobie powstaj dodatkowe pustki obniajce
jego parametry techniczne.
3.3.2. Wady produkcyjne wyrobw ceramicznych

Przy masowej, zmechanizowanej produkcji wyroby ceramiczne mog wykazywa
szereg wad, z ktrych cz nie wystpuje przy produkcji rcznej. Najczciej
spotykanymi w praktyce przyczynami wystpowania wad wyrobw s: nieprze
strzeganie wymaga dotyczcych doboru skadu mas, a przede wszystkim ich
uziarnienia i wilgotnoci oraz nie zawsze prawidowy dobr parametrw pracy
urzdze przygotowujcych mas, formujcych, suszcych czy wypalajcych p
fabrykaty. Czsto przyczyn defektw jest nieprawidowa praca rnych czci
urzdze zuytych w czasie ich eksploatacji.
166
Przygotowanie mas. Przy niedostatecznym przerobie surowcw, niezapewniajcym wyeliminowania czy rozdrobnienia gruboziarnistych skadnikw ma
sy oraz niestwarzajcym warunkw do uzyskania odpowiedniej homogenizacji
i wilgotnoci, wystpujce w masie okruchy skalne, czstki organiczne czy nie
przerobione grudki gliny mog by przyczyn wystpienia licznych wad, ktre
ujawniaj si w kolejnych etapach produkcji wyrobw.
Formowanie wyrobw. Nieprawidowe przygotowanie mas, specyfika pracy
prasy limakowej, jak i nieprawidowa jej obsuga, mog by przyczyn wyst
pienia wielu wad wyrobw ju na etapie formowania pfabrykatw. W praktyce
najczciej s spotykane nastpujce wady:
struktura pasmowa, spowodowana rnymi prdkociami liniowymi prze
mieszczania si masy w wylotniku prasy (w osi wylotnika i przy jego po
wierzchniach zewntrznych, gdzie mog wystpowa znaczne siy tarcia), co
jest przyczyn wystpowania w masie napre cinajcych powodujcych
rozlunienie jej struktury; produkowane wyroby mog wykazywa rozwar
stwienia lub uszczenie si warstw przypowierzchniowych; struktura pasmowa
wystpuje zwykle w przypadku le przerobionych mas, ktrych przemiesz
czaniu si w wylotniku prasy towarzysz due siy tarcia;
struktura S, spowodowana zrnicowaniem prdkoci obwodowych masy
przy limaku i podejciu do wylotnika; widoczne na powierzchni wyrobu
rysy ukadaj si w ksztacie litery S (rys. 3.7.b), a niekiedy maj ksztat
wsprodkowych elips (rys. 3.7.a); zwykle rysy te wystpuj przy niewaci
wie schudzonych i zbyt suchych masach;
a)
b)
c)
Rysunek 3.7. Wady wyrobw ceramicznych: a) struktura eliptyczna, b) struktura S, c) zadziory
struktura spiralna, charakteryzujca si pewnym skrceniem masy wycho

dzcej z wylotnika prasy; struktura ta wystpuje w przypadku mas zbyt su
chych, przy nieprawidowo dobranym ksztacie wylotnika lub jego niecentrycznym ustawieniu;
zadziory, wystpujce na krawdziach wyrobu spowodowane zbyt duym tar
ciem masy na krawdziach, a przede wszystkim w naroach wylotnika prasy
(rys. 3.7.c); wada ta wystpuje zwykle w przypadku mas le przerobionych,
a niekiedy i przy zbyt niskiej prni w prasach z odpowietrzaniem.
167
Suszenie pfabrykatw. Nieprawidowe ustalenie parametrw suszenia, nie

waciwa kontrola jego przebiegu czy niedostateczne przygotowanie mas moe
by przyczyn wystpowania wad wyrobw, jak:
spkania na powierzchni, a przede wszystkim na krawdziach pfabryka
tu, powstajce w wyniku zbyt intensywnego parowania wody z powierzchni
wyrobu i rnic skurczu warstw przypowierzchniowych masy i warstw poo
onych gbiej,
deformacje wyrobu spowodowane zbyt intensywnym i zrnicowanym pa
rowaniem wody z powierzchni pfabrykatu, a tym samym zrnicowanym
skurczem,
pcherze lub odpryski na powierzchni wyrobw; wady powstajce przy
zbyt wysokiej temperaturze czynnika suszcego, zwaszcza w pierwszym
okresie suszenia; woda zawarta w masie, przechodzc w par, zwiksza
swoj objto, co moe by przyczyn deformacji, a nawet rozsadzenia
wyrobu,
siatka woskowatych rys na powierzchni wyrobu; przy kondensacji pary
wodnej w komorze woda wnika w przypowierzchniowe warstwy pfabry
katu i pniejszemu oddawaniu przez te warstwy wody w wyniku parowania
towarzyszy skurcz oraz ewentualne wystpienie zarysowa,
rysy promieniste na powierzchni pfabrykatu w miejscach wystpowania
wikszych okruchw skalnych, ktre maj inn rozszerzalno termiczn ni
glina.
Wypalanie pfabrykatw. Wady produkcyjne wyrobw mog powstawa
zarwno w strefie dosuszania, podgrzewania, jak i wypalania oraz studzenia wy
robw. Najczciej wystpujce w praktyce wady to:
spkania i zarysowania wyrobu spowodowane zbyt intensywnym suszeniem
pfabrykatw niedosuszonych w strefie dosuszania i podgrzewania,
spcznienie i spkanie wyrobu w strefie wypalania spowodowane zbyt krt
kim jego przebywaniem w strefie podgrzewania i niecakowitym rozoeniem
si zawartych w nim czci organicznych oraz ograniczonym przebiegiem
dehydratacji mineraw ilastych,
niedopalenie czerepu spowodowane zbyt krtkim przebywaniem pfabry
katw w strefie ogniowej, zbyt nisk temperatur lub nierwnomiernym roz
kadem temperatur w tej strefie; wyroby charakteryzuj si wwczas ma
wytrzymaoci i du nasikliwoci,
przepalenie czerepu spowodowane zbyt dugim przetrzymywaniem pfa
brykatu w strefie ogniowej lub zbyt wysok temperatur tej strefy; wyroby
o czerepie przepalonym maj mniejsz nasikliwo od wymaganej, czsto
s zdeformowane,
spkania woskowate spowodowane zbyt szybkim studzeniem.
168
3.4. Wyroby z ceramiki porowatej

3.4.1. Cegy
Cegy budowlane
Asortyment cegie budowlanych jest bardzo bogaty. W PN-B-12050:1996 wpro
wadzono podzia tych wyrobw na grupy, rodzaje, typy, klasy i sortymenty
(tabl. 3.t). Podzia ten dotyczy zarwno wyrobw ceramicznych o strukturze
porowatej jak i strukturze spieczonej.
Tablica 3.1. Podzia cegie budowlanych wg PN-B-12050:1996
Klasyfikacja
Kryteria
podziau
Podzia
Grupy
sposb
wykonania
powierzchni
bocznych
grupa Z - cegy zwyke

grupa L - cegy licowe
Rodzaje
odporno
na dziaanie
mrozu
rodzaj M - cegy odporne na dziaanie mrozu

rodzaj N - cegy nieodporne na dziaanie mrozu
Typy
sposb
uksztatowania
wntrza
(otwory,
drenia)
typ B typ P typ D typ S -
Klasy
wytrzymao klasy cegie grupy Z: 3,5; 5; 7,5; 10; 15; 20; 25

na ciskanie
klasy cegie grupy L: 10; 15; 20; 25
MPa
gsto
Sortymenty objtociowa
kg/dm3
cegy bez otworw

cegy pene
cegy drone
cegy szczelinowe
sortymenty cegie typu B i P: 1,0; 1,2; 1,4; 1,6; 1,8; 2,0

sortymenty cegie typu D i S: 0,6; 0,8; 1,0; 1,2; 1,4; 1,6
Cegy budowlane powinny mie ksztat prostopadocianu o prostych i rw

nych krawdziach oraz paskich powierzchniach. Cegy o tradycyjnych polskich
wymiarach maj wielko 65x120x250 mm. Powierzchni najwiksz nazywa
si podstaw, powierzchni poredni wozwk, a najmniejsz gwk. Produ
kowane s take cegy wysokoci 140 i 220 mm (tabl. 3.2), odpowiadajcej wie
lokrotnoci wysokoci cegy o wymiarach tradycyjnych, zwikszonej o grubo
jednej lub dwch spoin.
169

Tablica 3.2. Wymiary cegie i odchyki wymiarowe wg PN-B-12050:1996
Wymiar, mm
Wielko
grupa Z
grupa L
Dugo
2506
2504
Szeroko
1205
1203
Wysoko
653
1404
2205
632
1403
2204
Do budowania murw wymagajcych tynkowania s stosowane cegy zwyke,

a do wykonywania licowej warstwy muru nie wymagajcej tynkowania uywane
cegy licowe.
Cegy typu D i S mog mie na powierzchni podstawy otwr chwytowy o po
wierzchni nie wikszej ni 3600 mm2 i ksztacie prostoktnym, kwadratowym,
eliptycznym lub koowym.
Cegy typu B nie maj jakichkolwiek otworw. Cegy typu P mog mie
drenia, ktrych czna powierzchnia przekroju nie powinna by wiksza ni
10% powierzchni podstawy, a powierzchnia pojedynczego otworu nie wiksza ni
200 mm2. Cegy typu D i S powinny mie drenia, ktrych czna powierzchnia
przekroju liczona z powierzchni otworw chwytowych powinna zawiera si
w granicach 10-40% powierzchni podstawy. W cegach typu D powierzchnia
pojedynczego otworu nie powinna by wiksza ni 600 mm2. Szeroko szczeliny
cegie typu S nie powinna przekracza 15 mm. Cegy typu P, D oraz S powinny
mie cianki zewntrzne gruboci nie mniejszej ni: 12 mm od strony powierzchni
nielicowej i 18 mm od strony powierzchni licowej.
Cegy grupy Z wysokoci 65 mm mog mie powierzchnie boczne gad
kie lub z rowkami (rys. 3.8). Zaleca si, aby cegy wysokoci 140 i 220 mm
na powierzchniach bocznych miay rowki gbokoci ok. 2 mm, rwnomier
nie rozoone na co najmniej 2/3 tych powierzchni, zwikszajce przyczepno
zaprawy.
Cegy licowe powinny mie co najmniej dwie powierzchnie boczne licowe.
Powierzchnie te mog by gadkie lub zdobione - profilowane, reliefowane, szkli
wione, nakrapiane lub napylane.
Cegy rodzaju M, grupy Z, typu D i S nie powinny wykazywa uszkodze
po 20 cyklach zamraania i odmraania, a cegy rodzaju M, grupy Z, typu B i P
oraz cegy grupy L po 25 cyklach. Nasikliwo cegie budowlanych powinna od
powiada wielkociom podanym w tabl. 3.3. Dopuszczalne stenie naturalnych
pierwiastkw promieniotwrczych: f \ < 1,0; f i ^ 185 Bq/kg.
170
a)
c)
b)
Rysunek 3.8. Cegty budowlane: a) grupy L, typu P, b) grupy Z, typu D, c) grupy Z, typu D,
d) grupy Z. typu S
Tablica 3.3. Nasikliwo cegie budowlanych wg PN-B-12050:1996
Nasikliwo, %
Klasa cegy
3,5; 5
7,5; 10; 15
20; 25
grupa Z
grupa L
nie okrela si
4-16
4-12
6-22
6-20
Przeom cegy nie powinien wykazywa pustek i szczelin powstaych wskutek

uwarstwie. Przy uderzeniu motkiem stalowym dwik powinien by czysty, me
taliczny. Cegy spkane lub le wypalone wydaj przy uderzeniu guchy dwik.
Dopuszczalne wady cegie podaje norma.
Cegy budowlane klas 7,5; 10; 15; 20 i 25 s stosowane do wykonywania
fundamentw, cian zewntrznych i wewntrznych, stropw, supw, kominw
i innych elementw budowli, cegy klas 3,5; 5 i 7,5 s uywane do budowy cian
dziaowych, budynkw gospodarskich i tymczasowych.
PN-B-12050; 1996 dotyczy take cegie dotychczas objtych normami bran
owymi, a mianowicie: cegy szybowej, cegy do obmurowa urzdze przemy
sowych i cegy ceramicznej C3.
Przy oznaczaniu cegie budowlanych sortymenty i wymiary s opisywane
kodem; tak wic wymiary: 65 mm - 6,5; 120 mm - 12; 140 mm - 14; 220 mm
- 22; 250 mm - 25 oraz symbole sortymentw: 0,6-1; 0,8-2; 1,0-3; 1,2-4;
1,4-5; 1,6-6; 1,8-7; 2,0-8.
Oznaczenie cegy powinno zawiera: nazw cegy, numer normy, symbol gru
py, symbol rodzaju, symbol typu, kodowe okrelenie jej wymiarw, symbol klasy
171
i kodowe okrelenie sortymentu. Na przykad oznaczenie cegy budowlanej grupy

Z, rodzaju M, typu P, wielkoci 250x120x65 mm, klasy 15, sortymentu 1,4 jest
nastpujce: cega budowlana PN-B-12050 ZMP 25x12x6,5-15-5.
Cega modularna
Wymiary cegy modularnej s dostosowane do dziesitnego systemu modularne
go, o module podstawowym 100 mm. Wymiary te z uwzgldnieniem naddatkw
na spoiny s podzielne przez modu lub jego poow (tabl. 3.4).
Tablica 3.4. Wymiary cegy ceramicznej modularnej i dopuszczalne odchyki wymiarowe
wg PN-B-12051:1996
Wymiar
Wymiary cegie i dopuszczalne odchyki wymiarowe, mm

cegy licowe
cegy zwyke
Dugo /
Szeroko ba
Wysoko h
1885; 2386; 2886

884
1045; 1385; 1885; 2205
1883; 2384; 2884

882
1043; 1383; 1883; 2203
a W przypadku cegy typu D oraz S dugoci 288 mm norma dopuszcza szeroko
= 120 mm.
W PN-B-12051:1996 wprowadzono podzia cegie modularnych ze wzgldu

na wykonanie powierzchni bocznych na grupy: Z - cegy zwyke, L - cegy lico
we; ze wzgldu na odporno na dziaanie mrozu na rodzaje: N - nieodporne, M
- odporne na dziaanie mrozu; w zalenoci od sposobu wykonania pod wzgl
dem otworw i dre na typy: B - bez otworw, P - pene, D - drone, S szczelinowe (rys. 3.9). Drenia rnych typw cegy modularnej s takie same
jak cegy budowlanej. Cegy typu D i S mog na powierzchniach podstawy mie
jeden lub dwa otwory chwytowe o powierzchni nie wikszej ni 5000 mm2.
Klasy i sortymenty cegy modularnej odpowiadaj wielkociom podanym
w tabl. 3.1, a jej nasikliwo wielkociom przedstawionym w tabl. 3.3. Ce
gy rodzaju M, grupy Z, typu D i S nie powinny wykazywa uszkodze po 20
cyklach zamraania i odmraania, a cegy rodzaju M, grupy Z, typu B i P oraz
cegy grupy L, po 25 cyklach. Dopuszczalne stenie naturalnych pierwiastkw
promieniotwrczych: f \ ^ 1,0; f i < 185 Bq/kg.
Cegy modularne s stosowane do budowy cian zewntrznych, ich licowania,
wykonywania cian wewntrznych oraz jako elementy uzupeniajce, np. w cia
nach zewntrznych warstwowych.
Przy opisywaniu cegy modularnej wymiary i sortymenty s opisywane ko
dem; wymiary: 88 mm - 10, 104 mm - 11, 120 mm - 13, 138 mm - 15, 188 mm
- 20, 220 mm - 23, 238 mm - 25, 288 mm - 30 oraz symbole sortymentw:
0,6-1, 0,8-2, 1,0-3, 1,2-4, 1,4-5, 1,6-6, 1,8-7, 2,0-8.
172
a)
c)
b)
o o o o o
o o o o o
288
En
PH TT"1
I7~l E7H
288
71
17 1 C?"~l
288
Sr
Rysunek 3.9. Cegy modularne: a) grupy Z, typu P, b) grupy L, typu D, c) grupy L, typu S,
d) grupy Z, typu S
Oznaczenie cegy powinno zawiera: nazw cegy, numer normy, symbol gru
py, symbol rodzaju i typu, kodowe okrelenie jej wymiarw, symbol klasy i ko
dowe okrelenie sortymentu. Na przykad oznaczenie cegy modularnej grupy L,
rodzaju M, typu D, wielkoci 188x88x104 mm, klasy 20, sortymentu 1,4 jest
nastpujce: cega modularna PN-B-12051 LMD 20x10x11-20-5.
Cega dziurawka
Cega dziurawka (PN-B-12002:1997) ma wymiary: dugo 2506 mm, szero
ko 1204 mm, wysoko 65-L3 mm i poziome otwory przelotowe. W zale
noci od kierunku przebiegu dre rozrnia si dwa typy cegie (rys. 3.10):
W - wozwkowe, o dwch lub trzech dreniach przebiegajcych rwnolegle
do dugoci cegy,
G - gwkowe, o piciu lub szeciu dreniach rwnolegych do szerokoci
cegy.
Ksztat przekroju poprzecznego dre (o objtoci ok. 25% objtoci cegy)
moe by prostoktny, kwadratowy, okrgy lub owalny.
Cegy mog mie na powierzchniach bocznych rwnolegych do kierunku
dre rowki gbokoci ok. 2 mm w celu zwikszenia przyczepnoci zaprawy.
Ze wzgldu na wytrzymao na ciskanie wyrnia si klasy 3,5; 5 i 7,5, a ze
wzgldu na odporno na dziaanie mrozu rodzaje: M - odporne i N - nieodporne
na dziaanie mrozu. Cegy rodzaju M po 20 cyklach zamraania-odmraania
nie powinny wykazywa uszkodze. Nasikliwo cegie klasy 5 i 7,5 powinna
zawiera si w granicach 6-22%. Nasikliwoci cegie klasy 3,5 nie okrela
173
QQQQQQ
250
Rysunek 3.10. Cegy dziurawki:

a) wozwkowe, b) gwkowe
-Hs-
sT i
250
si. Gsto objtociowa cegie w stanie suchym nie powinna by wiksza ni

1,3 kg/dm3. Wspczynnik przewodnoci cieplnej wynosi 0,58 W/(m-K).
Cegy dziurawki stosuje si do budowy cian, przede wszystkim dziaowych,
oraz jako elementy uzupeniajce przy wykonywaniu cian z pustakw.
Oznaczenie cegy powinno zawiera: numer normy, symbol rodzaju, symbol
typu i symbol klasy. Na przykad ceg rodzaju M, typu G, klasy 7,5 oznacza si
nastpujco: PN-B-12002 M/G/7,5.
Cega kratwka
Cegy kratwki (PN-B-12011:1997) maj otwory w ksztacie rombu, a przy po
wierzchniach bocznych w postaci trjkta (rys. 3.11). czna powierzchnia prze-
Rysunek 3.11. Cega kratwka
kroju poprzecznego dre powinna wynosi co najmniej 30% powierzchni pod

stawy, a powierzchnia pojedynczego otworu nie wicej ni 300 mm2. Cegy na
co najmniej 2/3 powierzchni bocznej powinny mie rowki gbokoci ok. 2 mm.
Dopuszcza si jedn powierzchni bez rowkw. Produkowane s cztery wielko
ci cegy kratwki: KI, K2, K2,5 i K3. Z uwagi na wytrzymao na ciskanie
w kierunku rwnolegym do osi otworw rozrnia si klasy: 3 ,5 ; 5 ; 7 ,5 ; 10;
174
15 i 20, a w zalenoci od gstoci objtociowej (kg/dm3) sortymenty cegie:

1,0; 1,2 i 1,4. W zalenoci od odpornoci na dziaanie mrozu wyrnia si dwa
rodzaje cegie: N - nieodporne i M - odporne na dziaanie mrozu. Wymiary
cegy kratwki podano w tabl. 3.5.
Tablica 3.5. Wymiary i orientacyjne masy cegy kratwki wg PN-B-12011:1997
Typ cegy
Parametry cegy
KI
K2
K2,5
K3
Wymiary cegy, mm 250x120x65 250x120x140 250x120x188 250x120x220

Masa cegy, kg
2,0
4,5
5,2
6,1
Liczba cegie
na 1 m2 muru
gruboci 12 cm, szt.
51
27
20
17
Dopuszczalne s nastpujce odchyki od wymiarw cegie: dugo

2506 mm, szeroko 1205 mm, wysoko 653 mm, 1404 mm, 1884 mm,
2205 mm, grubo cianek zewntrznych 102 mm.
Nasikliwo cegie klasy 7,5; 10 i 15 powinna zawiera si w granicach
6-22%, a cegie klasy 20 w zakresie 6-20%. Dla cegie klasy 3,5 i 5 nie okrela
si nasikliwoci. Cegy rodzaju M po 20 cyklach zamraania-odmraania nie
powinny wykazywa uszkodze. Wspczynnik przewodnoci cieplnej wynosi
ok. 0,46 W/(m-K).
Cegy kratwki s stosowane midzy innymi do wykonywania cian dziao
wych, jako elementy uzupeniajce w warstwowych cianach zewntrznych.
Oznaczenie cegy powinno zawiera: numer normy, symbol wielkoci, sym
bol rodzaju, symbol klasy i symbol sortymentu, na przykad oznaczenie cegy
wielkoci K2, rodzaju M, klasy 15, sortymentu 1,4 jest nastpujce: PN-B-12011-K2M-15-1,4.
Cega termalitowa
Cega termalitowa (PN-75/B-12019) jest wyrobem izolacyjnym o czerepie poro
watym, stosowanym do obudowy urzdze pracujcych w temperaturze do 900C.
Cega ta jest produkowana z gliny wymieszanej z ziemi okrzemkow z dodat
kiem materiaw organicznych, takich jak np. trociny drzewne, torf czy korek.
Materiay te, spalajc si w czasie wypalania cegy, nadaj jej porowat struktur.
Cega termalitowa ma ksztat prostopadocianu o wymiarach: dugo
2504 mm, szeroko 1203 mm, wysoko 653 mm. W zalenoci od g
stoci objtociowej (wyraonej w kg/m3) rozrnia si dwie odmiany cegy 650
i 750. Parametry techniczne cegy termalitowej przedstawiono w tabl. 3.6.
175
Tablica 3.6. Parametry techniczne cegy termalitowej wg PN-75/B-12019
Parametry cegy
Odmiana cegy
650
750
Gsto objtociowa w stanie suchym, nie wicej ni, kg/m3
650
750
Wytrzymao na ciskanie, MPa
0,8
1,6
0,20
0,25
0,35
Wspczynnik przewodnoci cieplnej, nie wicej ni, W/(m C)

przy temperaturze 50C
przy temperaturze 350C
0,30
3.4.2. Pustaki cienne

Oglny podzia pustakw ciennych
W PN-B-03002:1999 pustaki i cegy ceramiczne, ze wzgldu na procentow
objto otworw, podzielono na trzy grupy. S to:
grupa 1 - pustaki i cegy budowlane, cegy modularne i cegy klinkierowe
0 objtoci otworw nie przekraczajcej 25%,
grupa 2 - cegy kratwki i inne cegy oraz pustaki modularne i pustaki poryzowane o objtoci otworw 25-55%,
grupa 3 - cegy dziurawki, pustaki poziomo drone oraz pustaki modularne
1 poryzowane o objtoci ponad 55%.
Pustakom ciennym w zalenoci od ich przeznaczenia stawia si rne wy
magania dotyczce ich parametrw technicznych.
Pustaki cienne konstrukcyjno-osonowe maj ksztat prostopadocianw.
Zaleca si stosowanie pustakw, w ktrych drenia stanowi 25-50% objtoci
wyrobu. W murach pustaki ustawiane s tak, aby drenia przebiegay w pionie.
Wyroby te powinny charakteryzowa si zarwno stosunkowo du wytrzymao
ci na ciskanie, jak i niskim wspczynnikiem przewodnoci cieplnej.
Pustaki cian osonowych maj ksztat prostopadocianw, w ktrych dr
enia mog stanowi 40-50% objtoci wyrobu. Stosuje si je do wykonywa
nia cian osonowych nie wymagajcych duej izolacyjnoci cieplnej, cian we
wntrznych oraz niekiedy cian dziaowych. Od pustakw przeznaczonych do
wykonywania cian midzy mieszkaniami wymaga si duej wytrzymaoci na
ciskanie, izolacyjnoci cieplnej i akustycznej oraz odpornoci ogniowej.
Pustaki cian dziaowych charakteryzuj si mniejszymi wymiarami oraz
nisz wytrzymaoci na ciskanie ni pustaki konstrukcyjno-osonowe i os
onowe. Pustaki te cechuje dobra izolacyjno akustyczna oraz odporno
ogniowa.
176
Pustaki cienne modularne

Pustaki cienne modularne s przeznaczone do wykonywania cian zewntrznych
i wewntrznych, konstrukcyjnych i niekonstrukcyjnych, obustronnie tynkowanych.
W PN-B-12055:1996 wraz z pniejszymi zmianami Azl:1998 i Az2:2003
wprowadzono podzia pustakw ciennych modularnych na grupy, rodzaje, typy,
klasy i sortymenty (tabl. 3.7).
Tablica 3.7. Podzia pustakw ciennych modularnych wg PN-B-12055:1996, Azl:1998
i Az2:2003
Klasyfikacja
Kryteria podziau
Grupy
przeznaczenie
Rodzaje
odporno na
dziaanie mrozu
Typy
ksztat dre
Klasy
Sortymenty
wytrzymao
na ciskanie
gsto
objtociowa
Podzia
Z - do murowania zwykego
S - do murowania na suchy styk
W - do murowania na wpust i wypust
P - do murowania z cienkimi spoinami
M - odporne na dziaanie mrozu
N - nieodporne na dziaanie mrozu
D - drenie zwyke
S - drenia szczelinowe
3,5; 5; 7,5; 10; 15; 20
0,6; 0,8; 1,0; 1,2; 1,4; 1,6; 1,8; 2,0
Przy murowaniu zwykym spoiny pionowe, prostopade do lica muru, wyko

nuje si przez rozprowadzenie zaprawy na powierzchni pustaka i dostawienie go
do pustaka wczeniej uoonego. Przy wykonywaniu muru z pustakw grupy P
grubo spoiny pionowej wynosi ok. 3 mm, a grupy Z w granicach 8-15 mm. Przy
murowaniu na suchy styk spoiny pionowe wykonuje si, dostawiajc pustak do
pustaka wczeniej uoonego i zalewajc zapraw otwory stanowice wgbienia
na ich powierzchniach. W wyrobach grupy W poczenia pionowe wykonuje si
dostawiajc jeden wyrb do drugiego tak, aby wypusty jednego wyrobu weszy
w wpusty drugiego.
Pustaki powinny mie ksztat prostopadocianu o prostych krawdziach. Wy
miary nominalne pustakw podano w tabl. 3.8.
Norma dopuszcza w grupie Z pustaki dugoci i szerokoci 120 oraz 250 mm,
a w grupie S pustaki dugoci 145, 195, 245, 295, 345, 395, 445 i 495 mm. Pro
dukowane s take pustaki powkowe, o objtoci rwnej 50% caego pustaka
z uwzgldnieniem gruboci spoiny. Pustaki powkowe s produkowane wg wcze
niej ustalonego sposobu podziau pustaka podstawowego. Dopuszczalne odchyki
wymiarw pustakw podano w tabl. 3.9.
177

Tablica 3.8. Wymiary nominalne pustakw wg PN-B-12055:1996, Azl:1998 i Az2:2003
Grupa
Z
S
W, P
Wielko
Wymiary, mm
dugo
szeroko
dugo
szeroko
dugo
szeroko
88, 138, 188, 238, 288, 338, 388, 438, 488
95, 145, 195, 245, 295, 345, 395, 445, 495

98, 148, 198, 248, 298, 348, 398, 448, 498
z, s, w
wysoko
138, 188, 220, 238, 288
wysoko
148, 198, 230, 248, 298
Tablica 3.9. Dopuszczalne odchyki wymiarw pustakw ciennych modularnych wg PN-B-12055:1996, Azl:1998 i Az2:2003
Dopuszczalne odchyki wymiarowe, mm
Wymiar, mm
grupa Z
Do 20
21-50
51-100
101-220
221-350
351-500
grupa S
grupa W
grupa P
2
2
2
1
1
1
2
2
2
3
4
5
3
4
5
6
6
3
3
4
Powierzchnia dre, liczona cznie z otworami chwytowymi, powinna obej

mowa 15-55% powierzchni podstawy pustaka. Otwory dre powinny by jed
nakowe lub powtarza si w regularnych odstpach. Pustaki o dreniach zwy
kych mog mie otwory okrge - o rednicy nie wikszej ni 20 mm, prosto
ktne - o wymiarze krtszego boku nie przekraczajcym 15 mm, lub w ksztacie
rombu czy elipsy - o mniejszej rednicy otworu nie przekraczajcej 18 mm.
W pustakach szczelinowych szczeliny szerokoci nie przekraczajcej 15 mm po
winny by usytuowane rwnolegle do lica cian. Szczeliny w kolejnych rzdach
powinny przebiega przemiennie, to znaczy tak, aby cianki pomidzy szcze
linami jednego rzdu byy usytuowane mniej wicej w rodku szczeliny rzdu
nastpnego (rys. 3.12).
Pustaki przeznaczone do murowania na suchy styk powinny mie jedno lub
dwa wgbienia na jednej lub obu powierzchniach bocznych. Wgbienia s prze
znaczone do wypenienia zapraw. W przypadku wgbie na jednej powierzchni
178
Rysunek 3.12. Przykadowe pustaki cienne modularne: a) grupy Z, typu S, b) grupy S, typu S
bocznej pustaka gboko wgbienia powinna zawiera si w granicach 35-40 mm, a w przypadku wgbie na obu powierzchniach bocznych 15-25 mm.
Wgbienie powinno mie szeroko 40-60 mm. Pustaki mog mie jeden lub
dwa otwory chwytowe o powierzchni nie przekraczajcej 5000 mm2 i przekroju
prostokta lub prostokta z zaokrglonymi naroami.
Pustaki, zwaszcza szczelinowe, mog mie na powierzchniach bocznych wy
obienia prostopade do powierzchni podstawy. Wyobienia te powinny by roz
mieszczone w osiach szczelin. Wyobienia kompensuj naprenia w ciankach
pustaka w czasie jego produkcji.
W celu zwikszenia przyczepnoci zaprawy do pustaka na co najmniej 2/3
powierzchni bocznej pustaki powinny mie rowki gbokoci ok. 2 mm.
Nasikliwo pustakw klas 7,5; 10; 15 i 20 powinna zawiera si w gra
nicach 6-22%, natomiast nasikliwoci pustakw klas 3,5 i 5 nie okrela si.
Pustaki rodzaju M po 20 cyklach zamraania-odmraania nie powinny wykazy
wa uszkodze.
Pustaki oznacza si symbolem l x b x h , w ktrym wymiary s podane w mili
metrach, a ich asortyment opisuje si kodem: 0,6-1; 0,8-2; 1,0-3; 1,2-4;
1,4-5.
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: nazw, pustak lub powka pustaka,
numer normy, symbol grupy, symbol rodzaju, symbol typu, wielko pustaka,
symbol klasy i kodowe okrelenie symbolu sortymentu. Na przykad oznaczenie
pustaka grupy Z, rodzaju M, typu D, o wymiarach 288 x 188x220 mm, klasy 10,
sortymentu 1,0 jest nastpujce: pustak PN-B-12055:1996 - ZMD288x 188x220-10-3.
Pustaki cienne modularne s produkowane pod rnymi nazwami handlo
wymi. Wymiary, orientacyjne masy, dopuszczalne odchyki wymiarowe oraz pa
rametry okrelono w aprobatach technicznych. Nazwy handlowe przykadowych
pustakw przedstawiono w tabl. 3.10.
179

Tablica 3.10. Nazwy handlowe i wymiary przykadowych pustakw modularnych
Pustak
ZMS
ZMS
ZMS
ZMS
Wymiar, mm
30x20x23 288x188x220
30x20x20 288x188x188
30x20x15 288x188x138
26x20x20 250x188x188
Zuycie na
Liczba
Nazwa Masa
1 m2 muru
szczelin
handlowa kg
gruboci 288 mm
MAX
13,1
22
12,2
25
34
-
9,8
8,0
ZMS 30x20x23 288x188x220

ZMS 30x20x20 288x188x188
ZMS 30x20x15 288x188x138
SZ
ZMS 26x20x23 250x185 x 220

ZMS 26x20x20 250x185x188
ZMS 26x20x15 250x188x138
11
11
11
11
11
11
11
14,9
12,7
9,3
22
22,4
22
10,6
25
34
9
9
9
6,0
29
34
47
13
13
13
7,8
9,5
8,3
25
34
ZMS 30x15x23 288x138x220

ZMS 30x55x20 288x138x188
ZMS 30x15x15 288x138x138
M-44
ZMS 30x20x23 288x188x220

ZMS 30x20x20 288x188x188
ZMS 30x20x15 288x188x138
12,5
22
K-065
11,1
8,6
25
34
11
11
11
ZMS 20x20x23
188x188x220
UNI
6,6
24
SMS 40x20x23
SMS 30x20x23
398x198x220
288x188x220
MEGA
15,5
10,5
22
Pustaki do cian dziaowych

W PN-B-12057:1996 wraz z pniejsz zmian Azl:1999 wprowadzono podzia
pustakw do cian dziaowych na typy i odmiany (tabl. 3.11).
Tablica 3.11. Podzia pustakw do cian dziaowych wg PN-B-12057:1996 i Azl:1999
Klasyfikacja
Kryterium podziau
Podzia
Typy
sposb wykonania
dre
i wymiarowania
PD - poziomo drone, wymiary tradycyjne

PDM - poziomo drone, wymiary modularne
PDH - pionowo drone, wymiary mieszane
Odmiany
szeroko pustaka
odmiana 1 - o szerokoci 65 i 88 mm
odmiana 2 - o szerokoci 120 i 138 mm
180
Pustaki powinny mie ksztat prostopadocianu o prostych krawdziach i pa

skich powierzchniach. Regularne drenia powinny by rwnomiernie rozoo
ne na czoowej powierzchni pustaka (rys. 3.13). Wymiary nominalne pustakw
do cian dziaowych podano w tabl. 3.12, a dopuszczalne odchyki wymiarowe
w tabl. 3.13.
Rysunek 3.13. Pustaki do cian dziaowych: a) typu PD i PDM odmiany 1, b) typu PD i PDM
odmiany 2, c) typu PDH, odmiany 1, d) typu PDH, odmiany 2
Tablica 3.12. Wymiary nominalne pustakw, wg PN-B-12057:1996 i Azl:1999
Wielko, mm Odmiana
Dugo
Szeroko b
Wysoko h
Pustaki typu PD
Pustaki typu PDM Pustaki typu PDH

88, 138, 188, 238,
288
1i 2
250, 290, 380
65
88
65
120
138
138
1i 2
288, 338, 388
140, 220, 250, 290 138, 188, 238, 288,

338, 388, 220
Tablica 3.13. Odchyki wymiarw wg PN-B-12057:1996 i Azl:1999
Wymiar, mm
Odchyka wymiaru, mm
Do 20
21-50
51-100
101-220
221-350
351-400
3
4
5
6
220
181
Pustaki typu PD i PDM odmiany 1 na powierzchni podstawy i powierzch

ni grnej powinny mie wgbienia gbokoci 5-10 mm. Na co najmniej 2/3
powierzchni bocznych pustaki powinny mie rowki gbokoci ok. 2 mm, zwik
szajce przyczepno zaprawy do pustaka.
Wytrzymao na ciskanie pustakw typu PD i PDM powinna odpowia
da klasie 1,5, a pustakw PDH klasie 3,5. W zmianie Al z 1999 r. do PN-B-12057:1996 podano wymagania dotyczce wytrzymaoci pustakw typu PD
i PDM w zalenoci od ich szerokoci. Nasikliwo powinna zawiera si w gra
nicach 6- 22 %, a gsto objtociowa w zakresie 0 ,8-1,4 kg/dm3.
Przy oznaczaniu pustakw ich wymiary s opisane kodem: 65 mm - 6,5;
88 mm - 10; 120 mm - 12; 138 mm - 15, 140 mm - 14; 188 mm - 20; 220 mm
22; 238 mm - 25; 250 mm - 25; 288 mm - 30; 290 mm - 29; 338 mm
35; 380 mm - 38; 388 mm - 40. Oznaczenie pustaka powinno zawiera:
numer normy, symbol typu, symbol odmiany i kodowe okrelenie wielkoci. Na
przykad oznaczenie pustak typu PD, odmiany 2, o wymiarach: 250x120x220
jest nastpujce: PN-B-12057:1996-PD2-25 x 12 x 22.
Cegy, pustaki i elementy poryzowane

Cegy, pustaki i elementy poryzowane s wyrobami o gstoci nie przekraczaj
cej 1,2 kg/dm3 i bardzo maej przewodnoci cieplnej. W czasie produkcji cegy
poryzowanej na etapie wstpnego przerobu gliny dodaje si do niej atwo palne
skadniki, np. mczk drzewn, trociny lub inne materiay na tyle sztywne, e
nie ulegaj zniszczeniu podczas mieszania i formowania wyrobw. Podczas wy
palania wyrobw skadniki te ulegaj utlenieniu, a powstae mikropory podnosz
izolacyjno termiczn wyrobw.
W PN-B-12069:1998 wraz z pniejsz zmian Az 1:2002 rozrnia si trzy
grupy wyrobw poryzowanych:
cegy o wymiarach zwykych: dugo do 250 mm, szeroko do 120 mm,
wysoko do 220 mm oraz o wymiarach modularnych: dugo do 300 mm,
szeroko do 100 mm i wysoko do 220 mm;
pustaki o wymiarach wikszych od wymiarw cegy, ale dugoci i szerokoci
nie wikszej ni 500 mm i wysokoci nie przekraczajcej 300 mm;
elementy o dugoci lub szerokoci wikszej lub rwnej 500 mm i wysokoci
nie mniejszej ni 300mm.
W PN-B-12069:1998 wprowadzono podzia wyrobw poryzowanych na gru
py, rodzaje, klasy i sortymenty (tabl. 3.14).
Cegy poryzowane s przeznaczone tylko do murowania zwykego (grupa
A). W wyrobach grupy A grubo spoiny pionowej, prostopadej do lica muru
jest wiksza od 3 mm, zwykle 8-15 mm. W wyrobach grupy B grubo spoiny
poziomej zwykle wynosi 3 mm.
182
Tablica 3.14. Podzia wyrobw poryzowanych wg PN-B-12069:1998 i Azl:2002
Klasyfikacja Kryteria podziau
Podzia
Grupy
sposb
murowania
A - przeznaczone do murowania zwykego

B - przeznaczone do murowania ze spoinami pocienionymi
C - przeznaczone do murowania na suchy styk ze
spoinami poziomymi zwykymi
D - przeznaczone do murowania na suchy styk ze
spoinami poziomymi pocienionymi
E - przeznaczone do murowania na wpust - wypust
ze spoinami poziomymi zwykymi
F - przeznaczone do murowania na wpust - wypust
ze spoinami poziomymi pocienionymi
Rodzaje
odporno na
dziaanie mrozu
M - odporne na dziaanie mrozu

N - nieodporne na dziaanie mrozu
Klasy
wytrzymao
3,5; 5; 7,5; 10; 15; 20
na ciskanie, MPa
Sortymenty
gsto objto
ciowa, kg/dm3
0,5; 0,6; 0,7; 0,8; 0,9; 1,0; 1,2
Wyroby grup C i D (rys. 3.14) powinny mie co najmniej jedno wgbienie

na jednej powierzchni bocznej gbokoci 25-45 mm lub na obu powierzchniach
gbokoci 16-35 mm. Szeroko wgbie nie powinna by mniejsza ni 30 mm
i nie wiksza od 1/2 dugoci wyrobu. Poczenia pionowe, prostopade do lica
muru, na suchy styk wykonuje si, dostawiajc jeden wyrb do drugiego i zale
wajc zapraw otwory utworzone przez wgbienia wyrobw.
Rysunek 3.14. Przykadowe pustaki poryzowane: a) grupy E lub F, b) uzupeniajcy grupy E lub F,
c) grupy C lub D, d) grupy E lub F
183
Wyroby grup E i F (rys. 3.14) powinny mie na powierzchniach bocznych na

przemian wpusty i wypusty o ksztacie prostoktnym lub trapezowym, gbokoci
nie mniejszej ni 8 mm. Poczenia pionowe wykonuje si, dostawiajc jeden
wyrb do drugiego tak, aby wypusty jednego wyrobu weszy we wpusty drugiego.
Wymiary wyrobw poryzowanych nie zostay znormalizowane. Wymiary ze
wntrzne tych wyrobw oferowane przez producentw powinny spenia wy
magania dotyczce dopuszczalnych odchyek wymiarowych (tabl. 3.15). Cegy
mog mie jeden otwr chwytowy, pustaki dwa, a elementy powinny mie co
najmniej dwa otwory chwytowe. Wyroby powinny mie drenia o ksztacie okr
gym, owalnym, eliptycznym, prostoktnym lub rombowym, czy te dowolnym
innym. Powierzchnia dre (liczona cznie z powierzchni otworw chwyto
wych w przypadku cegy) powinna wynosi 15-55%, a pustakw i elementw
25-75% powierzchni podstawy wyrobu. Grubo cianek zewntrznych nie moe
by mniejsza od 10 mm, a wewntrznych od 5 mm. W przypadku wyrobw sto
sowanych do wykonywania cian przenoszcych obcienia (wyroby klasy 5-20),
suma gruboci wszystkich cianek (zarwno zewntrznych, jak i wewntrznych)
nie powinna by mniejsza od 0,2 dugoci wyrobu.
Tablica 3.15. Dopuszczalne odchyki wymiarowe wg PN-B-12069:1998 i Azl:2002
Odchyki wymiarowe, mm
Wymiar, mm
Do 50
51-100
101-220
221-350
351-500
Ponad 501
wyroby zwyke
wyroby zmniejszone - dotyczy

wysokoci wyrobw grupy B, D i F
3
4
5
Nasikliwo wyrobw powinna zawiera si w granicach 6-28%. Wyro

by rodzaju M po 20 cyklach zamraania-odmraania nie powinny wykazywa
uszkodze.
Przy oznaczaniu wyrobw poryzowanych symbole sortymentu opisane s ko
dem: 0,5-1; 0,6-2; 0,7-3; 0,84; 0,9-5; 1,0-6; 1,2-7. Oznaczenie wyrobu musi
zawiera: nazw wyrobu, numer normy, symbol grupy (w przypadku pustakw
i elementw), symbol rodzaju, symbol wielkoci, symbol klasy i kodowe okre
lenie symbolu sortymentu. Na przykad, oznaczenie pustaka grupy B, rodzaju
M. o wymiarach 250x375x238 mm, klasy 10, sortymentu 0,8 jest nastpujce:
pustak PN-B-12069 BM250x375x238-10-4.
184
Wyroby poryzowane, dostpne na rynku materiaw budowlanych, wystpuj

pod rnymi nazwami handlowymi, np.: Citherm, Kintherm, Kroterm, Megaterm, Poromur, Porotherm, Poroton, Troterm. Ich wymiary, dopuszczalne od
chyki wymiarowe i wady oraz parametry techniczne okrelono w aprobatach
technicznych. Parametry techniczne przykadowych wyrobw poryzowanych po
dano w tabl. 3.16.
Tablica 3.16. Parametry techniczne przykadowych wyrobw poryzowanych dostpnych
w Polsce
Rodzaj
Wymiary, mm
Wspczynnik
przenikania
ciepa muru
W/(m2-K)
Kintherm 30MK (30)

Kintherm 36P + D(W)
Kintherm 24P + D(W)
Kintherm 11,5 H
Kintherm 11,5 P + D(W)
300x347x238
365x247x238
240x372x238
115x365x238
115x372x238
0,92
0,40
1,13
2,45
2,45
Porotherm L-36,5 (P + W)
Porotherm L-44 (P + W)
Porotherm 25
Porotherm 30
Porotherm 44
Porotherm 38
365x248x238
440x248x238
250x375x238
240x373x238
300x250x238
440x248x238
300x248x238
380x250x238
0,39
0,36
1,22
1,22
0,70
0,34
0,68
0,39
Masa, kg
15
18
18
8
8
16,7
20,2
17,0
20,9
13,5
19,0
17,0
17,0
Ilo
na 1 m2
muru
16
16
11
11
11
16
16
11
11
16
16
16
16
3.4.3. Pustaki wentylacyjne

Pustaki wentylacyjne s stosowane do wykonywania przewodw wentylacyjnych,
umieszczanych w cianach wykonywanych metodami tradycyjnymi. W zalenoci
od ksztatu i wielkoci otworu wentylacyjnego rozrnia si sze typw pusta
kw (PN-B-12006:1997 i zmiana Az1:2001): A, B, C, D, E i F. Produkowane s
pustaki: odmiany 1 - bez otworu bocznego (rys. 3.15), odmiany 2 - z otworem
bocznym kwadratowym lub prostoktnym, i odmiany 3 - z otworem bocznym
okrgym, umoliwiajcym zainstalowanie kratki wentylacyjnej w pomieszczeniu
(rys. 3.16). Wymiary pustakw wentylacyjnych podano w tabl. 3.17, a dopusz
czalne odchyki wymiarowe w tabl. 3.18.
185
Rysunek 3.15. Pustaki do przewodw wentylacyjnych odmiany 1: a) typu A, b) typu B, c) typu C,

d) typu D, e) typu E
Rysunek 3.16. Pustaki do przewodw wentylacyjnych odmiany 2: a) typu A, b) typu B, c) typu C,

d) typu D, e) typu E
Tablica 3.17. Wymiary ceramicznych pustakw wentylacyjnych wg PN-B-12006:1997
i Azl:2001
Wymiar, mm
Wielko
typ pustaka
A, B, C
188, 200
188, 200
238, 250, 288
388
238, 250, 288
188, 200
188
220, 240, 250, 300, 450, 500
138
m
n
138, 200, 220
138, 160
200, 220, 300
Wymiar, mm
Do 25
26-70
71-150
151-250
251-400
401-500
Odchyka wymiaru, mm
2
3
4
5
6
186
Grubo cianek zewntrznych i wewntrznych pustaka nie moe by mniejsza

ni 10 mm. Na co najmniej 2/3 powierzchni bocznej pustaka powinny znajdowa
si rowki zwikszajce przyczepno zaprawy. Masa pustaka nie powinna rni
si o wicej ni 10% od masy deklarowanej w dokumentacji technicznej. Nasikliwo pustaka wynosi 3-22%. Wytrzymao na ciskanie pustakw powinna
odpowiada klasie 5.
Produkowane s take pustaki wentylacyjne kamionkowe stosowane do wie
trzenia pomieszcze, w ktrych mog wystpowa pary szkodliwych zwizkw
chemicznych.
Przy opisywaniu pustaka jego wymiary zastpiono kodem: 188 mm - 18,8;
200 mm - 20; 220 mm - 22; 238 mm - 23,8; 240 mm - 24; 250 mm - 25;
288 mm - 28,8; 300 mm - 30; 388 mm - 38,8; 450 mm - 45; 500 mm - 50.
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: numer normy, symbol typu, sym
bol odmiany i kodowe okrelenie wielkoci. Na przykad oznaczenie pustaka
wentylacyjnego typu B, odmiany 1 o wielkoci 188x188x220 jest nastpujce:
PN-B-12006-B-1-18,8 x 18,8 x 22.
3.4.4. Pustaki do przewodw dymowych

Pustaki do przewodw dymowych s stosowane do wykonywania w cianach
budynkw przewodw odprowadzajcych spaliny. Przewody dymowe z pustakw
ceramicznych powinny by obmurowane ceg pen na grubo co najmniej p
cegy.
Pustaki dymowe s produkowane w dwch odmianach (PN-B-12007:1997):
odmiana 1 - bez otworu bocznego, odmiana 2 - z bocznym otworem wlotowym,
umoliwiajcym podczenie przewodu paleniska wglowego lub pieca do gw
nego przewodu dymowego (rys. 3.17). Pustaki na powierzchni powinny mie
a)
b)
Rysunek 3.17. Pustaki do przewodw dy

mowych: a) odmiana 1 - bez otworu bocz
nego; b) odmiana 2 - z otworem bocznym
rowki zwikszajce przyczepno zaprawy. Pustaki s produkowane w dwch

szerokociach i szeciu rnych wysokociach (tabl. 3.19).
187
Tablica 3.19. Wymiary ceramicznych pustakw do przewodw dymowych wg PN-B-12007:1997
Wielko
Wymiar, mm
Szeroko a , b
Wysoko h
rednica otworu D
1885, 2005
2205, 2405, 2505, 3006, 4507, 5007
1504 w przypadku, gdy a = b = 188 mm
1604 w przypadku, gdy a = b = 200 mm
rednica otworu bocznego d
1104
Masa pustaka nie powinna rni si o wicej ni 10% od masy deklaro

wanej. Nasikliwo pustaka wynosi 3-18%. Pustaki powinny by odporne na
zmiany temperatury, poddane 5-krotnemu nagrzewaniu pomieniem gazowym do
250C w cigu 2 godz. i studzeniu nie mog ulec spkaniu czy zarysowaniu.
Wytrzymao na ciskanie pustakw powinna odpowiada co najmniej klasie 5.
Produkowane s take pustaki o szkliwionych powierzchniach otworu komi
nowego oraz pustaki kamionkowe odpowiednie do trudnych warunkw.
Przy opisywaniu pustaka jego wymiary zastpiono kodem: 150 mm - 15;
160 mm - 16; 188 mm - 18,8; 200 mm - 20; 220 mm - 22; 240 mm - 24;
250 mm - 25; 300 mm - 30; 450 mm - 45; 500 mm - 50.
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: numer normy, symbol odmiany i ko
dowe okrelenie wymiarw. Na przykad oznaczenie pustaka odmiany 1 o wymia
rach 188x188x240 mm okrela si nastpujco: PN-B-12007-1-18,8x 18,8x24.
3.4.5. Ceramiczne elementy stropowe

Pustaki ceramiczne ukadane na deskowaniu
Pustaki ceramiczne ukadane na deskowaniu stanowi wypenienie midzy wy
konywanymi na budowie ebrami nonymi stropu i nie s uwzgldniane przy
ocenie jego nonoci.
Do pustakw wypeniajcych nale pustaki Ackermana. W zalenoci od
ksztatu pustaka i iloci otworw rozrnia si cztery typy pustakw Ackermana
(PN-B-12005:1996 i zmiana Azl:2000): A, B, C, D (rys. 3.18). Pustaki wszyst-
Rysunek 3.18. Pustaki stropowe Ackermana: a) typu A, b) typu B, c) typu C, d) typu D
188
kich typw maj szeroko 3006 mm. Produkowane s o czterech rnych

wysokociach i trzech dugociach (tabl. 3.20).
Tablica 3.20. Wymiary pustakw Ackermana wg P\-B-12005:1996 i Azl:2000
Wysoko, mm
Symbol wysokoci
1505
15
1805
18
2005
20
220 6
22
Dugo, mm
Symbol dugoci
1955
2456
2 95 6
20
25
30
Objto dre wynosi ok. 65%. Grubo cianek zewntrznych nie mo

e by mniejsza ni 12 mm, a cianek wewntrznych nie mniejsza ni 10 mm.
Pustaki na wszystkich powierzchniach zewntrznych powinny mie rowki szero
koci do 10 mm i gbokoci rzdu 2 mm, zwikszajce przyczepno zaprawy.
Nasikliwo powinna zawiera si w granicach 6-22%. Masa pustaka w stanie
powietrznosuchym nie powinna by wiksza od wartoci podanej w tabl. 3.21.
Tablica 3.21. Masa pustaka Ackermana wg PN-B-12005:1996
Masa, kg przy dugoci pustaka
Wysoko pustaka, mm
195 mm
245 mm
295 mm
150
5,5
7,0
8,4
180
6,1
7,7
9,2
200
7,2
9,0
10,8
220
7,6
9,6
11,5
Pustaki powinny wykazywa odporno na zgniatanie nie mniejsz ni w przy

padku pustaka o symbolu wysokoci 20-3,0 kN, pustaka o symbolu 25^4,0 kN,
pustaka o symbolu 30-5,0 kN.
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: nazw wyrobu, numer normy, symbol
typu, symbol dugoci, symbol wysokoci. Na przykad, oznaczenie pustaka ty
pu A, dugoci 195 mm i wysokoci 180 mm jest nastpujce: pustak Ackermana
PN-B-12005:1996-A20/18.
Stropy belkowo-pustakowe
Elementami stropw belkowo-pustakowych s lekkie pustaki ceramiczne (o ob
jtoci dre zwykle ok. 65%) oraz belki stropowe: elbetowe, ceramiczno-elbetowe lub stalowe.
189
Pustak DZ3 stanowi wypenienie przestrzeni midzy elbetowymi belkami

nonymi stropu DZ3. W PN-B-12059:1996 w zalenoci od ksztatu dre roz
rnia si dwa typy pustaka DZ3: typ A i typ B (rys. 3.19).
Rysunek 3.19. Pustaki stropowe

DZ3: a) typu A, b) typu B
Oba typy pustaka s produkowane o trzech dugociach: pustak podstawowy

dugoci 200 i 300 mm, pustak uzupeniajcy dugoci 150 mm. Masa pustaka
nie powinna by wiksza, a wytrzymao na obcienia statyczne nie powinna
by mniejsza od wielkoci podanych w tabl. 3.22.
Tablica 3.22. Parametry techniczne pustaka DZ3 wg PN-B-12059:1996
Symbol
Dugo, mm
Masa, kg
Wytrzymao, kN
15
1505
1,5
20
2006
30
3006
do 9
do 12
do 18
2,0
3,0
Grubo cianek zewntrznych pustaka nie powinna by mniejsza ni 12 mm,

a cianek wewntrznych ni 10 mm. Pustak na powierzchniach zewntrznych
powinien mie rowki biegnce rwnolegle do kierunku dre, gbokoci ok.
2 mm i szerokoci co najwyej 10 mm. Nasikliwo pustaka powinna wynosi
6- 22 % .
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: numer normy, symbol typu i sym
bol dugoci. Na przykad oznaczenie pustaka typu A, dugoci 300 mm jest
nastpujce: PN-B-12059:1996-A/30.
Strop Fert jest stropem ceramiczno-elbetowym, gstoebrowym, stosowa
nym gwnie w budownictwie jednorodzinnym. Strop skada si z prefabry
kowanych belek ceramiczno-elbetowych, pustakw ceramicznych, eber elbe
towych i pyty betonowej. Rozrnia si trzy rodzaje stropw: strop Fert-40
o rozstawie eber co 40 cm i wysokoci 23 cm, Fert-45 o rozstawie eber
co 45 cm i wysokoci 23 cm i Fert-60 o rozstawie eber co 60 cm i wyso
koci 24 cm.
Pustaki (rys. 3.20) o dugoci 30 cm i wysokoci 20 cm maj zrnicowane
szerokoci: Fert-40 - 32 cm, Fert-45 - 37 cm, Fert-60 - 53 cm.
190
Rysunek 3.20. Pustaki stropowe Fert
Ksztatki ceramiczne o przekroju ceowym maj wymiary: szeroko 12 cm,

wysoko 4 cm i dugo 25 cm. Strop Fert by pierwowzorem prefabrykowanych
stropw elbetowo-ceramicznych produkowanych obecnie.
Strop CERAM skada si z prefabrykowanych elbetowo-ceramicznych belek
nonych i pustakw ceramicznych.
W PN-B-82023:1997, w zalenoci od osiowego rozstawu belek stropowych
okrelanego w centymetrach, rozrnia si cztery rodzaje pustakw: 40, 45, 50
i 60, a w zalenoci od wysokoci pustaka w milimetrach, rozrnia si nast
pujce jego odmiany: 160, 170, 175, 180, 200, 200C, 210, 220, 230. Symbolem
C okrelono pustak o zwikszonej masie. W zalenoci od ksztatu przekroju
poprzecznego pustaki CERAM podzielono na dwa typy: A i B (rys. 3.21).
a)
*-----^ -----4
GBBBSy
Rysunek 3.21. Pustaki stropowe CERAM: a) pustak 40A, b) pustak 45A, c) pustak 50A,
d) pustak 60A, e) pustak 45B, f) pustak 50B, g) pustak 60B, h) nakadka ceramiczna
191
W zalenoci od dugoci okrelonej w milimetrach rozrnia si cztery wiel

koci pustaka: 150,200, 250 i 300, a w zalenoci od dugoci nakadki nastpuj
ce jej wielkoci: 150, 200, 250, 300. Wymiary pustakw CERAM przedstawiono
w tabl. 3.23.
Tablica 3.23. Wymiary pustakw CERAM wg PN-B-82023:1997
Wymiary, mm
Rodzaj
pustaka
Typ
pustaka
Odmiana
pustaka
ia
40
200
320
300
200
45
170
170
200
200
210
370
350
60
A
A
210
200
410
520
390
500
170
45
180
200
160
200
60
175
210
200
170
370
350
220
50
210
230
230
50
180
150
200
250
300
200
220
410
390
520
500
160
200
175
a Szeroko powierzchni grnej pustaka.
W normie dopuszczono nastpujce odchyki wymiarw pustaka: wysoko

3 mm, szeroko 5 mm, szeroko powierzchni grnej 5 mm, dugo
5 mm.
Powierzchnie zewntrzne pustakw, oprcz powierzchni przylegajcych do
belek, powinny mie rowki gbokoci do 2 mm, zwikszajce przyczepno
zaprawy. Grubo cianek zewntrznych pustakw nie powinna by mniejsza od
10 mm. Masa pustakw typu A, w zalenoci od ich wielkoci, zawiera si
w granicach 5,8-23,6 kg, a pustakw typu B w zakresie 5,4-15,0 kg.
Nasikliwo pustakw powinna zawiera si w granicach 6-24%. Pustaki
i nakadki powinny bez uszkodze przenosi rwnomiernie rozoone na ich
powierzchni obcienie statyczne wielkoci odpowiednio: 2,6 kN w przypadku
pustaka dugoci 150 mm; 3,0 kN - pustaka dugoci 200 mm; 3,4 kN - pustaka
dugoci 250 mm i 4,0 kN - pustaka dugoci 300 mm.
192
Ksztatki ceramiczne do wykonywania belek stropowych CERAM (PN-B82024:1997) o przekroju ceowym (rys. 3.22) w zalenoci od szerokoci podsta
wy (mm) dzieli si na rodzaje: 120 i 130, a w zalenoci od dugoci (mm) na
odmiany: 150, 200, 250 i 300.
Rysunek 3.22. Fragment belki stro

powej CERAM
1 - zbrojenie podstawowe, 2 - ksztat
ka ceramiczna, 3 - beton
Belki stropowe mog mie dugo 2,37-7,17 m ze stopniowaniem co 0,3 m.

Masa najkrtszej belki wynosi 37 kg, a najduszej 116 kg. Rozpitoci stropu
powyej 7,2 m mona uzyska, wykonujc strop z pustakw odmiany 200, na
ktrych ukadane s nakadki. Przy wykonywaniu stropw rozpitoci powyej
6,0 m, w celu zwikszenia sztywnoci stropu, naley wykona prostopade do
stropu ebra rozdzielcze szerokoci 8 -1 0 cm.
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: nazw wyrobu, numer normy, symbol
rodzaju, symbol typu, symbol odmiany, symbol wielkoci. Na przykad, pustak
rodzaju 50, typu A, odmiany 210, dugoci 250 oznacza si nastpujco: pustak
stropowy CERAM PN-B-82023 50-A-210-250.
Oznaczenie nakadki powinno zawiera: nazw wyrobu, numer normy i sym
bol wielkoci. Na przykad, nakadki dugoci 200 mm okrela si nastpujco:
nakadka ceramiczna PN-B-82023.200.
Oznaczenie ksztatki powinno zawiera: numer normy, symbol rodzaju i sym
bol odmiany, np. ksztatk rodzaju 120 odmiany 200 oznacza si jako: PN-B82024-120-200.
Strop OTEP (PN-B-82025:1999) skada si z pustakw stropowych oraz
pytek ceramicznych do wykonywania belek. W zalenoci od kierunku przebiegu
dre rozrnia si (rys. 3.23):
pustaki typu L - drone podunie, o dreniach prostopadych do po
wierzchni czoowych pustaka,
pustaki typu T - drone poprzecznie, o dreniach rwnolegych do po
wierzchni czoowych pustaka.
Pustaki obu typw dostpne s o trzech szerokociach, a w grupie o okrelonej
szerokoci o trzech dugociach i kilku wysokociach. Wymiary pustakw oraz
kodowe symbole tych wymiarw przedstawiono w tabl. 3.24.
193
d)
tiio tio n o
Rysunek 3.23. Pustaki stropowe

OTEP: a) pustak typu T wyso
koci 82 mm, b) pustak typu T
wysokoci 122, 162 i 202 mm,
c) pustak typu L wysokoci 122
i 162 mm, d) pustak typu L wy
sokoci 202 i 252 i 302 mm
Tablica 3.24. Wymiary pustakw stropowych OTEP wg PN-B-82025:1999
Szeroko
Dugo
Pustak typu L i T
pustak typu L i T
Wymiar
mm
symbol
wymiar
mm
3605
5105
6105
36
51
61
2004
2505
3005
Wysoko
symbol
20
25
30
pustak typu L
wymiar
mm
1223
1624
2025
2525
3025
symbol
12
16
20
25
30
pustak typu T
wymiar
mm
823
1224
1624
2025
symbol
8
12
16
20
194
Pustaki OTEP wsppracuj z betonem stropu w przenoszeniu obcie, dla

tego grubo cianek zewntrznych pustaka typu L nie powinna by mniejsza od
9 mm, a pustaka typu T od 8 mm. Grubo cianek wewntrznych nie powin
na by mniejsza w przypadku pustaka typu L od 7 mm, a pustaka typu T od
6 mm. Pustaki typu L na powierzchni podstawy, powierzchni grnej i powierzch
niach bocznych, a pustaki typu T na powierzchni podstawy i powierzchni grnej
powinny mie rowki gbokoci do 2 mm, zwikszajce przyczepno betonu.
Masa pustakw typu L, w zalenoci od ich wymiarw, zawiera si w granicach
5,8-26,5 kg, a pustakw typu T w zakresie 5,4-20,4 kg.
Pustaki powinny bez uszkodze przenie si statyczn o wielkoci co naj
mniej 2 kN przy dugoci 20 cm; 2,5 kN przy dugoci 25 cm i 3 kN przy
dugoci 30 cm. Nasikliwo powinna zawiera si w granicach 6-24%.
Pytki ceramiczne do wykonywania belek stropowych (PN-B-82026:1999)
s produkowane dugoci 200, 300 i 400 mm oraz szerokoci 103 i 115 mm
(rys. 3.24).
a)
b)
Rysunek 3.24. Pytki ceramicz
ne stropu OTEP: a) szerokoci
103 mm, b) szerokoci 115 mm
Oznaczenie pustaka powinno zawiera: numer normy, symbol typu, sym

bol szerokoci, symbol wysokoci i symbol dugoci. Na przykad, pustak ty
pu L, szerokoci 610 mm, wysokoci 252 mm i dugoci 250 mm oznacza
si nastpujco: PN-B-82025-L61 x 25x25. Oznaczenie pytki powinno zawie
ra: numer normy, symbol szerokoci i symbol dugoci. Na przykad pytk
0 szerokoci 115 mm i dugoci 300 mm oznacza si nastpujco: PN-B-82026-115x300.
Pustaki stropowe poryzowane s przeznaczone do wykonywania stropw
belkowo-pustakowych SBP (PN-B-82029:1999 i zmiana Azl z 2000 r. oraz Az2
z 2002 r.), w ktrych stanowi jedynie wypenienie. Ksztaty pustakw pokazano
na rys. 3.25. Pustaki maj dugo 2505 mm. Dostpne s o kilku wysokociach
1 szerokociach; wymiary w celu uatwienia oznaczania pustaka zastpiono sym
bolami kodowymi (tabl. 3.25).
Grubo cianek zewntrznych pustaka nie powinna by mniejsza ni 10 mm,
a cianek wewntrznych ni 6 mm. Masa pustaka w stanie powietrznosuchym nie
powinna by wiksza od wielkoci podanych w tabl. 3.26.
Pustaki o wysokoci 150, 190 i 230 mm nie powinny wykazywa jakichkol
wiek uszkodze przy obcieniu statycznym do 2,3 kN. Nasikliwo pustakw
powinna zawiera si w granicach 6-28%.
195
Rysunek 3.25. Pustaki stropowe poryzowane: a) pustak 15/62,5, b) pustak 15/50, c) pustak 19/62,5,
d) pustak 19/50, e) pustak 23/63,5, 0 pustak 23/50, g) pustak 8/62,5 h) pustak 8/50
Tablica 3.25. Klasyfikacja pustakw stropowych poryzowanych wg PN-B-82029:1999

i Azl:2000, Az2:2002
Wysoko
Szeroko
Wymiar, mm
symbol
wymiar, mm
symbol
150
190
230
80
15
19
23
400
525
50
62,5
Tablica 3.26. Masa pustakw stropowych poryzowanych wg PN-B-82029:1999 i Azl:2000,

Az2:2002
Wysoko, mm
150
190
230
80
Masa, kg, w zalenoci

od szerokoci pustaka
400 mm
525 mm
11,4
15,4
16,5
12,2
15,2
8,3
20,6
10,5
196
Prefabrykowana belka stropowa SBP (rys. 3.26) skada si z przestrzennej

kratownicy utworzonej przez zgrzanie prtw zbrojeniowych (PN-B-82028:1999),
ksztatek ceramicznych stanowicych stop belki oraz mieszanki betonowej, ktr
dolne pasma kratownicy s zalewane w ksztatkach. Ceramiczna ksztatka (PN-B-82030:1999) do wykonywania belek (rys. 3.27) ma szeroko 160 mm, dugo
250 mm i mas ok. 1,8 kg. Nasikliwo ksztatki powinna zawiera si w gra
nicach 6-28%. Ksztatka powinna bez uszkodze przenosi si zginajc 2 kN
przy rozstawie podpr 50 cm.
o
co
625
Rysunek 3.26. Strop z pustakw poryzowanych
Rysunek 3.27. Ksztatka stropu SBP
Belki stropowe SBP (PN-B-82027:1999) s produkowane o dugociach 17508250 mm ze stopniowaniem dugoci co 250 mm. Przy rozpitociach stropu
wikszych od 4 m zaleca si wykonywanie w poowie rozpitoci stropu ebra
usztywniajcego.
Oznaczenie pustaka stropowego SBS powinno zawiera: numer normy, sym
bol wysokoci i symbol szerokoci. Na przykad, oznaczenie pustaka wysokoci
190 mm i szerokoci 400 mm jest nastpujce: PN-B-82029-19/50.
Oznaczenie ksztatki powinno zawiera: numer normy, symbol dugoci i sym
bol szerokoci. Na przykad, ksztatk dugoci 250 mm i szerokoci 160 mm
okrela si nastpujco: PN-B-82030 250/160.
197
Inne rodzaje stropw ceramicznych

Strop ceramiczny Hurdis (AT-15-4578/2000) skada si z opartych na bel
kach stalowych ceramicznych pyt kanaowych Hurdis. Wyrnia si dwa rodza
je pyt:
Hurdis 1 (rys. 3.28a) - z czoami prostymi, ktre s ukadane bezporednio
na dolnych stopkach belek stalowych (rys. 3.29a),
Hurdis 2 (rys. 3.28b) - z czoami skonymi, ktre s ukadane na ceramicz
nych nakadkach Hurdis 2 pa (rys. 3.30), osaniajcych dolne stopki belek
stalowych (rys. 3.29b), dziki czemu od spodu stropu uzyskuje si jednoli
t paszczyzn ceramiczn; pyty Hurdis 2 mona take opiera na belkach
elbetowo-ceramicznych (rys. 3.29c).
a)
a)
b)
b)
c)
Rysunek 3.29. Typowe przekroje poprzeczne stropu z zastosowaniem pyt ceramicznych Hurdis:
i) pyty oparte bezporednio na belce stalowej, b) pyty oparte na belce stalowej za porednictwem
nakadek, c) pyty oparte na belce ceramiczno-elbetowej
I - beton B I5, 2 - styropian, 3 - zaprawa. 4 - pyta Hurdis 1, 4a - pyta Hurdis 2, 5 - zaprawa cementowa,
6 - nakadka ceramiczna, 7 - dwuteownik
198
Rysunek 3.30. Nakadka ceramiczna Hurdis pa
Produkuje si pyty gruboci 80 mm, szerokoci 200 i 250 mm oraz dugoci

790-1180 mm. Nakadka ceramiczna ma wymiary: dugo 250 mm, szeroko
84 mm, wysoko 80 mm i mas ok. 1,8 kg.
Strop Cerit jest wielkowymiarowym, prefabrykowanym stropem z pustakw
Cerit. Stropy te stanowi elementy ceramiczno-elbetowe, gstoebrowe produ
kowane w zakadach prefabrykacji i jako gotowe pyty (rys. 3.31) wysyane na
Rysunek 3.31. Prefabrykowany

strop Cerit
1 - pustak Cerit, 2 - beton ebra,
3 - nadbeton. 4 - zbrojenie pyty,
5 - haki transportowe
budow. Prefabrykowane pyty stropowe s wykonywane z pustakw Cerit o wy

miarach w rzucie poziomym 300x212 mm i wysokoci: 180, 225 i 240 mm.
Masa pustaka nie moe przekracza: 9,5 kg przy wysokoci pustaka 180 mm,
10,2 kg przy wysokoci 225 mm i 11,0 kg przy wysokoci 240 mm. Wytrzy
mao pustakw na ciskanie nie moe by mniejsza ni 5 MPa. Wytwarza si
trzy rodzaje prefabrykowanych pyt stropowych: rodzaj I - z nadbetonem (wy
soko pyt: 220, 265 i 280 mm), rodzaj II - bez nadbetonu (wysoko pyt:
180, 225, 240 mm), rodzaj III - bez nadbetonu na kocach pyt (wysoko pyt
w czci rodkowej: 220, 265 i 280 mm). Pyty rodzaju II i III mona, po ich
uoeniu na budowie i dozbrojeniu w stykach oraz na grnych powierzchniach,
zala nadbetonem, tworzc ustroje wieloprzsowe.
199
Pyty stropowe Cerit s produkowane szerokoci 58,5238,5 cm, ze stopnio

waniem co 30 cm, oraz dugoci 240-720 cm, ze stopniowaniem co 60 cm.
Z pustakw Cerit mona take wykonywa stropy na budowie; po uoeniu
stropw na deskowaniu s formowane elbetowe ebra.
3.4.6. Dachwki i gsiory ceramiczne

Dachwki i gsiory dachowe s przeznaczone zarwno do wykonywania pokry
dachowych budynkw, jak i pokry murw, ogrodze i innych elementw archi
tektonicznych. Ksztaty dachwek zapewniaj atwe i trwae mocowanie do kon
strukcji dachu, szczelno pokrycia oraz proste czenie poszczeglnych dach
wek. Dachwki ceramiczne s produkowane dwoma metodami: ze wstg, metod
cignion z pras pasmowych (np. dachwka karpiwka, dachwka zakadkowa
i dachwka holenderska), oraz metod prasowania (np. dachwka zakadkowa,
holenderska, pola, mnich i mniszka, marsylska).
Asortyment dachwek dostpnych w chwili obecnej na rynku materiaw
budowlanych jest bardzo bogaty.
W PN-EN 1304:2002 rozrnia si sze rodzajw dachwek: dachwki za
kadkowe toczone czone w kierunku podunym i poprzecznym za pomoc
pojedynczych lub wielokrotnych zakadek, dachwki zakadkowe pasmowe z za
kadkami tylko w kierunku podunym, dachwki paskie (karpiwki) bez za
kadek, dachwki eswki bez zakadek, dachwki mnich i mniszka, dachwki
uzupeniajce (powki dachwek, gsiory i dachwki specjalne, jak np. dachw
ki wietrznikowe).
W zalenoci od ksztatu i sposobu ukadania dachwek na pokryciu dacho
wym wyrnia si nastpujce typy dachwek: karpiwka, zakadkowa z po
jedyncz lub podwjn zakadk, eswka, holenderka, marsylka, reska, po
la, wita, mnich i mniszka. Przykadowe typy gsiorw dachowych pokazano
na rys. 3.40.
W zalenoci od funkcji uytkowej i miejsca uoenia w pokryciu dachowym
rozrnia si nastpujce odmiany dachwek: podstawowa, gsiorowa (kaleni
cowa), okapowa, powkowa prawa, powkowa lewa, krawdziowa prawa, kra
wdziowa lewa, wietrznikowa, wietrznikowa prawa, wietrznikowa lewa, wietrznikowa prawa grna, wietrznikowa prawa dolna, wietrznikowa lewa grna, wietrz
nikowa lewa dolna, ktowa, wentylacyjna i inne.
W zalenoci od odchyek wymiarowych i wad dopuszczonych w PN-75/B-12029 rozrnia si dwa gatunki dachwek: I i II. Gsiory s wytwarzane tylko
w jednym gatunku.
Dachwki i gsiory dachowe mog mie powierzchnie licowe gadkie lub
zdobione, w sposb przyjty dla danego typu wyrobu, a przeom jednorodny,
200
drobnoziarnisty. Na powierzchni licowej dachwki i gsiory mog mie rowki

lub wypusty usytuowane rwnolegle do spywu wody. Dachwki mog mie,
a gsiory powinny mie, otwory montaowe. Zalecane wymiary dachwek i g
siorw przedstawiono w tabl. 3.27.
Tablica 3.27. Wymiary dachwek i gsiorw
Wielko
Wymiar, mm
Dugo dachwki
350, 360, 380, 400
Szeroko dachwki
160, 180, 210, 250
Grubo dachwki
10, 12, 16
350, 380, 400
Dugo gsiora
Szeroko gsiora
140, 160
W zwizku z bardzo bogatym asortymentem dachwek w PN-EN 1304:2002

podano tylko oglne wymagania, ktre powinny spenia wyroby.
rednie wartoci dugoci i szerokoci dachwek oraz redni wymiar krycia
(dugo mierzona wzdu najwikszego nachylenia pokrycia dachowego, dugo
widocznej powierzchni uoenia dachwek) nie powinny rni si wicej ni
o 2 % od wymiaru podanego przez producenta.
Norma ta wymienia trzy waciwoci fizyczno-mechaniczne, ktre powinny
spenia dachwki: wytrzymao na zginanie, przesikliwo i mrozoodporno.
Dachwki speniaj wymagan nono na zginanie, jeeli badane wg PN-EN 538:1999 nie ulegn zamaniu pod obcieniem o wartociach nie mniej
szych od podanych w tabl. 3.28.
Tablica 3.28. Nono dachwek na zginanie wg PN-EN 1304:2002
Rodzaj dachwki
Minimalne obcienie
nieniszczce, N
Dachwki paskie (karpiwki)
600
Dachwki zakadkowe z pask powierzchni licow
900
Dachwki mnich i mniszka
1000
Pozostae dachwki
1200
Ze wzgldu na przesikliwo rozrnia si dwie kategorie dachwek (PN-EN 539-1:1999): kategori I, o wspczynniku przesikliwoci IF < 0,5 cm 3/cm 2
na dob (badanie metod pierwsz) lub IC < 0,8 (badanie metod drug); ka
tegori II, o wspczynniku przesikliwoci IF ^ 0,8 cm 3/cm 2 na dob lub
IC ^ 0,925; dachwki kategorii II mog by stosowane tylko nad wodoszczeln
warstw poszycia dachowego.
201
Wan cech dachwek jest mrozoodporno. Sposb badania mrozoodpor

noci (PN-EN 539-2:2000) zaley od strefy klimatycznej A, B, C lub D, w ktrej
dachwki bd stosowane. W przypadku Polski zaliczonej do strefy B dachwki
po 150 cyklach zamraania-odmraania nie powinny wykazywa jakichkolwiek
uszkodze.
Do najbardziej popularnych dachwek mona zaliczy dachwk typu karpiwka i dachwk zakadkow.
Dachwka karpiwka (rys. 3.32) jest zalecana do krycia dachw o pochyle
niu poaci dachowej 30-45. Dachwka ta jest produkowana w wielu kolorach
i odmianach, jak: podstawowa, gsiorowa, okapowa, koszowa, wypuka, wklsa,
wietrznikowa, antenowa i inne.
Rysunek 3.32. Dachwka karpiwka: a) podstawowa, b) wietrznikowa, c) powkowa lewa,

d) powkowa prawa
Dachwka zakadkowa (rys. 3.33) jest zalecana do krycia dachw o pochyleniu

31-45. Oferta uzupeniajca obejmuje midzy innymi: dachwki kalenicowe,
skrajne, wentylacyjne, okapowe i inne.
Rysunek 3.33. Dachwka zakadkowa
220
Inne rodzaje dachwek od lat produkowanych w Polsce to: dachwka marsylska (rys. 3.34), zalecana do krycia dachw o nachyleniu 39-56, holenderska
202
(rys. 3.35), zalecana do krycia dachw o nachyleniu 35-50 oraz dachwka reska
(rys. 3.36), eswka (rys. 3.37), pola (rys. 3.38) oraz mnich i mniszka (rys. 3.39).
Przykadowe typy gsiorw dachowych pokazano na rys. 3.40.
b)
a)
A-A
B-B
A-A
43
bT
>
li
Rysunek 3.34. Dachwka marsyl

ska: a) podstawowa, b) krawdziowa
prawa
235 ib)
a)
A-A
A-A
B-B
B-B
~g
-----]f
b)
a)
C)
A-A
A-A
A-A
Rysunek 3.35. Dachwka holenderska: a) wysoka z podwjn zakadk, b) paska z pojedyncz zakadk
B-B
_*L
B-B
B|
Rysunek 3.36. Dachwka reska: a) podstawowa, b) ktowa, c) wentylacyjna
203
B-B
JRysunek 3.37. Dachwka eswka
254
Rysunek 3.38. Dachwka pola
b)
D~
T l
Rysunek 3.39. Dachwka: a) mnich,

b) mniszka
*---- B---- X
a)
-1
d)
c)
Rysunek 3.40. Przykadowe ksztaty gsiorw dachowych: a) typu A, b) typu B, c) typu C,

j) typu D
204
3.. Ceramika budowlana
Produkowane s take dachwki o odmiennych ksztatach, wystpujce pod

rnymi nazwami handlowymi.
Coraz wiksz popularnoci ciesz si dachwki wielkoformatowe, zakad
kowe. S przeznaczone do krycia dachw o rednim nachyleniu, w ukadzie jed
nowarstwowym. Szczelno pokrycia zapewniaj precyzyjnie uksztatowane na
krawdziach ksztatek zakadki i zamki. Najpopularniejsze w tej grupie s nast
pujce typy dachwek: rzymska, marsylska, romaska, holenderska, portugalska
i eswka.
Wedug PN-EN 1304:2002 co najmniej 50% dachwek powinno mie nie
dajce si usun czytelne oznakowania (kolorowe lub opisowe) zawierajce
nastpujce dane: producenta, typ wyrobu, kraj pochodenia, rok i miesic pro
dukcji.
3.4.7. Rurki drenarskie

Rurki drenarskie s stosowane w pracach melioracyjnych do osuszania lub na
wadniania gruntw uprawnych. Rurki drenarskie powinny mie ksztat walca lub
graniastosupa prostego o przekroju poprzecznym w ksztacie wielokta foremne
go. Otwr w rurce usytuowany centrycznie powinien by owalny. Rurki drenarskie
s produkowane dugoci 3308 mm.
W PN-B-12040:1998 wprowadzono podzia rurek na odmiany i typy. W za
lenoci od ksztatu przekroju poprzecznego rozrnia si nastpujce odmiany
rurek: C - cylindryczne, 6 - szecioktne, 8 - omioktne, 12 - dwunastoktne,
16 - szesnastoktne, 20 - dwudziestoktne. Rurki o wikszej liczbie bokw za
licza si do rurek cylindrycznych (rys. 3.41). W zalenoci od wielkoci otworu
rozrnia si nastpujce typy rurek: R50; R62,5; R75; R 100; R125; R150;
R175 i R200 (liczba okrela rednic otworu w mm).
050-200
050-200
050-200
050-200
050-200
Rysunek 3.41. Rurki drenarskie: a) odmiana C, b) odmiana 8, c) odmiana 12, d) odmiana 8

z wgbieniami, e) odmiana 12 z wgbieniami
Powierzchnie zewntrzne rurek cylindrycznych powinny by gadkie bez ja

kichkolwiek rowkw czy wypustw. Rurki o przekroju w ksztacie szeciok-
205
ta powinny mie cite krawdzie lub pokrge rowki na krawdziach. Rurki

0 wikszej liczbie bokw od szeciu mog na krawdziach mie rowki.
Rurki drenarskie powinny by odporne na dziaanie siy zgniatajcej nie
mniejszej ni 4,0 kN. Po 20 cyklach zamraania i odmaraania rurki nie po
winny wykazywa uszkodze.
Oznaczenie rurki drenarskiej powinno zawiera: numer normy, symbol typu
1 symbol odmiany, np. rurk typu R75, odmiany C okrela si nastpujco: PN-B-12040-R75-C.
3.4.8. Kafle
Kafle s wyrobami ceramicznymi szkliwionymi, o powierzchni gadkiej lub zdo
bionej, sucymi do wykonywania zewntrznych czci domowych piecw grzew
czych, trzonw kuchennych oraz ozdobnych kominkw. Wprowadzono podzia
kafli (PN-B-12044:1999) na: typy, rodzaje, odmiany i gatunki.
W zalenoci od ksztatu kafli rodkowych rozrnia si dwa typy kafli:
P - prostoktny, K - kwadratowy.
W zalenoci od przeznaczenia (usytuowania na powierzchni pieca lub trzonu)
wyrnia si nastpujce rodzaje kafli (rys. 3.42): 1 - rodkowy, 2 - narony, 3 wiecowy rodkowy, 4 - wiecowy narony prawy, 5 - wiecowy narony lewy,
Rysunek 3.42. Kafle ceramiczne: a) typu P, rodzaju 1, b) typu P, rodzaju 2, c) typu K, rodzaju 1,
d) typu K, rodzaju 2, e) typu P, rodzaju 3, f) typu K, rodzaju 3, g) typu P, rodzaju 4, h) typu K,
rodzaju 5
206
6 - podstawa skrzynkowa, 7 - korek, 8 - uzupeniajcy, 3/2 - wiecowy rodkowy

powkowy, 4/2 - wiecowy narony prawy powkowy, 5/2 - wiecowy narony
lewy powkowy.
W zalenoci od barwy powierzchni licowej rozrnia si dwie odmiany kafli:
b - biae, oznaczone nazw barwy - w przypadku innej ni biaa. W zalenoci od
dopuszczonej przez norm iloci wad rozrnia si dwa gatunki kafli: gatunek 1
i gatunek 2 .
Grubo cianek kafli, z wyjtkiem kafli rodzaju 8 , powinna zawiera si
w przypadku kafli typu P w granicach 10-12 mm, a kafli typu K w granicach
12-18 mm. Kafle mog mie powierzchnie licowe gadkie lub zdobione, kraw
dzie przy powierzchniach licowych zwyke lub frezowane, a przy powierzchniach
stykowych zwyke lub szlifowane.
Kafle powinny by odporne na dziaanie siy zginajcej, w przypadku kafli
typu P nie mniejszej ni 0,8 kN, a w przypadku kafli typu K nie mniej ni 1,2 kN.
Porowato kafli nie moe by mniejsza od 20%. Szkliwo kafli po ogrzaniu do
200C i ostudzeniu nie powinno wykazywa jakichkolwiek uszkodze.
Oznaczenie kafla powinno zawiera: numer normy, symbol typu, symbol ro
dzaju, symbol gatunku i symbol odmiany, np. oznaczenie kafla typu P, rodzaju
2, gatunku 2, odmiany b jest nastpujce: PN-B-12044-P2-2b.
3.4.9. Elementy ogrodzeniowe

W zalenoci od ksztatu oraz funkcji, jak peni, rozrnia si nastpujce
typy elementw ogrodzeniowych: pustaki ogrodzeniowe, elementy supkw oraz
daszki ogrodzeniowe.
Z pustakw ogrodzeniowych s wykonywane rne aurowe ciany, jak: mur
ki ogrodzeniowe, balustrady balkonw i tarasw oraz niekonstrukcyjne auro
we ciany w rnych obiektach. Pustaki ogrodzeniowe na powierzchniach czo
owych, tworzcych powierzchnie licow muru, maj drenia tworzce rne
ozdobne wzory (rys. 3.43). Elementy supkw s przeznaczone do wykonywania
Rysunek 3.43. Pustaki ogrodzeniowe
207
ceramiczno-elbetowych supkw ogrodzeniowych. Otwory tych elementw, po

wprowadzeniu do nich zbrojenia, s zalewane mieszank betonw. Daszki ogro
dzeniowe (rys. 3.44) s stosowane do wykonywania zwiecze supkw i mu
rw. Zgodnie z PN-B-12067:1999 dopuszcza si rne wymiary zewntrzne, jak
i ksztaty elementw ogrodzeniowych. Grubo cianek nie powinna by mniejsza
od 12 mm.
Rysunek 3.44. Przykadowe dasz

ki ogrodzeniowe
Pustaki ogrodzeniowe na powierzchniach bocznych, elementy supkw na we

wntrznej powierzchni otworu, a daszki ogrodzeniowe na powierzchni podstawy
mog mie rowki o zalecanej gbokoci do 2 mm, zwikszajce przyczepno
do tych powierzchni zaprawy.
Nasikliwo elementw ogrodzeniowych nie powinna przekracza 16%. Po
25 cyklach zamraania i odmraania elementy nie mog wykazywa uszkodze.
Pustaki ogrodzeniowe i supki powinny bez uszkodze przenosi si zginajc
nie mniejsz ni 1,5 kN na kade 100 mm wysokoci elementu.
Oznaczenie elementu powinno zawiera: nazw typu elementu, numer normy
oraz wymiary wyrobu:, np. oznaczenie pustaka ogrodzeniowego o wymiarach
188 x 188 x 65 jest nastpujce: pustak ogrodzeniowy PN-B-12067-188 x 188 x 65.
3.4.10. Nakrywy kablowe

Nakrywy (rys. 3.45) su do ochrony kabli uoonych w gruncie przed uszkodze
niami mechanicznymi podczas wykonywania robt ziemnych. Po uoeniu kabla
Rysunek 3.45. Nakrywa kablowa
208
i zasypaniu go warstw piasku gruboci ok. 10 cm ukada si nad kablem nakrywy kablowe. Produkuje si trzy typy nakryw rnice si wymiarami (tabl. 3.29).
Nakrywy po 20 cyklach zamraania i odmraania nie powinny wykazywa uszko
dze. Nakrywy powinny by odporne na uderzenie.
Tablica 3.29. Wymiary nakryw kablowych
Wymiar, mm
Typ
Masa, kg
S\
50
75
503
755
100
1006
553
805
105 6
303
385
45 6
25010
25010
25010
3,0
3,6
4,5
3.4.11. Nadproa ceramiczno-elbetowe

Elementy te s stosowane do wykonywania nadproy nad otworami okienny
mi i drzwiowymi w cianach z pustakw ceramicznych, modularnych, pionowo
dronych. Belka skada si z ksztatek ceramicznych wypenionych zbrojonym
betonem.
W PN-B-82035:2002 w zalenoci od ksztatu rozrnia si trzy typy kszta
tek: A, B i C (rys. 3.46). Grubo cianek zewntrznych ksztatki nie powinna
by mniejsza ni 10 mm, a wewntrznych ni 8 mm. Wytrzymao na ciskanie
ksztatki typu B nie powinna by mniejsza ni 2,5 MPa, a wytrzymao ksztatek
typu A i C na zginanie nie mniejsza ni 2,0 MPa.
Rysunek 3.46. Belki nadproy ceramiczno-elbetowych: a) belki typu A, b) belka typu B, c) belka
typu B, rodzaju E - z materiaem termoizolacyjnym, d) belka typu C
1 - ksztatka ceramiczna, 2 - beton, 3 - zbrojenie, 4 - termoizolacja
Nasikliwo ksztatek ma zawiera si w granicach 6-26%. Ksztatki po

winny wytrzymywa bez uszkodze 20 cykli zamraania i odmraania. Wymiary
ksztatek przedstawiono w tabl. 3.30.
209

Tablica 3.30. Wymiary ksztatek i dugoci belek nadproowych wg PN-B-82034:2002
i PN-B-82035:2002
Typ
ksztatki
Wymiary ksztatek, mm
wysoko
dugo
115
65, 71
65, 71, 115
65, 71, 115
65, 71, 115
65, 71, 104, 115
50, 200, 240,

250, 300
75, 100, 113, 125, 150,

i75, 200, 225, 250, 275,
300, 325, 350
238
188, 220, 238
188, 220, 238
238
188, 220, 238
188, 220
238
238
238
238
238
50, 200, 240

250, 300
100, 125, 150, 175,

200, 225, 250, 275,
300, 325, 350, 375,
400
188, 220, 238

188, 220, 238
50, 200, 240

250, 300
75, 100, 125, 150,

175, 200, 225, 250,
275, 300, 325, 350
120
145
175
188
175
188
200
Dugo belki, cm
szeroko
240
250
288
300
365
380
400
440
70
88
W zalenoci od typu ksztatek, ktre stosowano przy wykonywaniu bel

ki nadproowej w PN-B-82034:2002, rozrnia si trzy typy belek: A, B i C
(rys. 3.46). W przypadku nadproy typu B rozrnia si dwa rodzaje belek:
bez izolacji termicznej (bez symbolu rodzaju) i z izolacj ciepln (oznaczona
symbolem E). Produkowane s belki nadproowe wykonane na ksztatkach o od
miennych ksztatach oraz o rnym przeznaczeniu, a w tym nadproa roletowe
(rys. 3.47), w stosunku do ktrych wymagania okrelono w aprobatach technicz
nych.
Zbrojenie belek powinno by zgrzewane. rednica prtw podunych zbroje
nia belek typu A i B nie powinna by mniejsza ni 8 mm, a typu C nie mniejsza
ni 6 mm. Strzemiona powinny mie rednic nie mniejsz ni 5 mm. Beton
wypeniajcy ksztatki powinien by klasy nie niszej od B I5. Beton moe by
wykonany na kruszywie zwykym lub lekkim.
210
Rysunek 3.47. Samonona skrzynka na rolety
Oznaczenie belki powinno zawiera: numer normy, symbol typu, symbol

rodzaju (tylko belki z izolacj termiczn) i symbol wielkoci, np. belka typu
A, o wymiarach 200x220x1500 mm jest oznaczona nastpujco: PN-B-82034
A200 x 220x 1500.
3.4.12. Ksztatki wgarkowe

Ceramiczne ksztatki wgarkowe (AT-15-2264/96) s stosowane w murach wy
konywanych z pustakw ciennych pionowo dronych. Przykadowe ksztatki
pokazano na rys. 3.48.
Rysunek 3.48. Przykadowe ksztat

ki wgarkowe
Ksztatki s produkowane o czterech wytrzymaociach na ciskanie odpo

wiadajcych klasom: 5, 7,5, 10 i 15. Ksztatki powinny by odporne na dziaanie
mrozu; po 20 cyklach zamraania i odmraania nie powinny wykazywa uszko
dze. Nasikliwo ksztatek powinna zawiera si w granicach 6-22%.
3.5. Wyroby o strukturze spieczonej

3.5.1. Oglny podzia wyrobw
Wyrobami o strukturze spieczonej s wyroby wypalane w temperaturze, w kt
rej niektre mineray ulegaj stopieniu, dziki czemu wyrb ma struktur
211
zwart o maej nasikliwoci i duej wytrzymaoci. Do wyrobw tych za

licza si:
wyroby klinkierowe, np. klinkierowe cegy budowlane, cegy kanalizacyjne,
cegy drogowe, pytki klinkierowe,
wyroby kamionkowe, np. rury kamionkowe, pytki i ksztatki, kamionkowe
wyroby sanitarne, ksztatki wykadzinowe, ksztatki wentylacyjne, kamionko
we wyroby laboratoryjne.
3.5.2. Wyroby klinkierowe

Cega klinkierowa budowlana
Cegy klinkierowe budowlane s wyrobami o strukturze spieczonej i zwykle br
zowej barwie. Stosowane s do wykonywania oblicowa cian, cian piwnic po
sadowionych w nasyconych wod gruntach, jak i elementw budowli majcych
kontakt z wod, np. w budownictwie hydrotechnicznym.
Cegy klinkierowe budowlane podzielono (PN-B-12008:1996 i zmiana
Azl:2002) na dwie grupy: Z - zwyke i L - licowe, oraz cztery typy: B bez otworw, P - pene, D - drone i S - szczelinowe (rys. 3.49). Z cegie
a)
C)
w
*
QGQQQGQ
Q Q0 Q Q Q Q /
o
CM
250
ooooo
000000
L___ ou
3dq ! bq
t___ ou
Rysunek 3.49. Cega klinkierowa budowlana: a) grupy Z, typu B, b) grupy Z, typu D, c) grupy L,
typu D, d) grupy Z, typu P, e) grupy L, typu D, f) grupy L, typu S
zwykych (grupy Z) s wykonywane mury przeznaczone do pokrycia tynkiem

oraz mury, w stosunku do ktrych nie stawia si wymaga zwizanych z ich
estetycznym wygldem. Cegy licowe (grupy L) s stosowane do wykonywania
zewntrznych warstw cian murowanych z innych materiaw oraz cian, ktre
powinny charakteryzowa si du trwaoci, jak i walorami estetycznymi. Wy
magania dotyczce dre, otworw chwytowych oraz uksztatowania powierzch
ni bocznych i licowych odpowiadaj tym, jakie stawia si cegle budowlanej
212
(PN-B-12050:1996). Wymiary cegy klinkierowej budowlanej i dopuszczalne od

chyki wymiarowe (PN-B-12008:1996) podano w tabl. 3.31 i 3.32.
Tablica 3.31. Wymiary cegy klinkierowej budowlanej wg PN-B-12008:1996 i Azl:2002
Wielko
Wymiar, mm
Dugo
Szeroko
Wysoko
180-300
50-150
40-250
Tablica 3.32. Dopuszczalne odchyki wymiarowe cegy klinkierowej budowlanej

wg PN-B-12008:1996 i Azl:2002
Odchyki wymiarw, mm
Wielko
grupa Z
grupa L
3
4
101-200
201-300
40-100
3
4
W zalenoci od wytrzymaoci na ciskanie rozrnia si cegy klasy: 30,

35, 45 i 60.
Gsto objtociowa powinna zawiera si w granicach 1,2-2,5 kg/dm3, przy
czym dolne wartoci dotycz cegie z otworami. Nasikliwo nie powinna prze
kracza 6 %. Cegy powinny by odporne na dziaanie mrozu. Po 25 cyklach
zamraania i odmraania cegy nie mog wykazywa jakichkolwiek uszkodze,
jak np. odpryski, zuszczenia, rysy czy spkania. Cegy klinkierowe charaktery
zuj si du odpornoci na dziaanie kwasw i zasad.
Przy oznaczaniu cegie klinkierowych ich wymiary s opisywane kodem:
65 mm - 6,5; 120 mm - 12; 140 mm - 14; 220 mm - 22; 250 mm - 25.
Oznaczenie cegy powinno zawiera: numer normy, symbol grupy, symbol
typu, kodowe okrelenie jej wymiarw i symbol klasy: np. oznaczenie cegy
klinkierowej grupy Z, typu P, o wymiarach 250x120x65 mm, klasy 30 jest
nastpujce: PN-B-12008-ZP25x 12x6,5-30.
Pytki elewacyjne
Pytki elewacyjne (rys. 3.50) s uywane do wykonywania elewacji obiektw
budowlanych. Mona je take stosowa jako wykadziny cian wewntrznych,
schodw i podg, zwaszcza w piwnicach, pomieszczeniach gospodarczych lub
kuchniach.
213
Rysunek 3.50. Pytki elewacyjne: a) gruboci powyej 25 mm, b) gruboci powyej 25 mm

drone, c) gruboci 15-25 mm, d) gruboci do 15 mm
W PN-B-12058:1997 i pniejszej zmianie Azl:2001 wprowadzono podzia

pytek na grupy, rodzaje, odmiany, gatunki i sortymenty (tabl. 3.33).
Tablica 3.33. Podzia pytek elewacyjnych wg PN-B-12058:1997 i Azl:2001
Klasyfikacja
Kryteria podziau
Podzia pytek
Grupy
sposb wykonania
powierzchni licowej
GS - gadkie szkliwione
GN - gadkie nieszkliwione
PS - profilowane szkliwione
PN - profilowane nieszkliwione
Rodzaje
rodzaj materiau
ceramicznego
K - klinkierowe
C - ceramiczne
Odmiany
sposb wymiarowania
M - o wymiarach modularnych
T - o wymiarach tradycyjnych
Gatunki
dopuszczalne tolerancje
wymiarowe i wady
gatunek 1
gatunek 2
Sortymenty
odporno na cieranie
i odporno chemiczna
Z - o nieokrelonej odpornoci
W - o ustalonej odpornoci
Powierzchnie licowe pytek mog by gadkie lub profilowane. Powierzchnie

licowe pytek szkliwionych mog by pokryte szkliwem matowym lub byszcz
cym, jedno- lub wielobarwnym.
Na powierzchni montaowej, w celu zwikszenia przyczepnoci zaprawy, pyt
ki powinny mie wystpy w postaci eberek, paskw lub o innym ksztacie, wy
sokoci 2 -8 mm.
Pytki s produkowane o wymiarach tradycyjnych i wymiarach modularnych
(tabl. 3.34) w trzech rnych zakresach gruboci (tabl. 3.35).
214
Tablica 3.34. Wymiary pytek elewacyjuych wg PN-B-12058:1997
Wymiary, mm
Wielko
Dugo
Szeroko
pytki odmiany M (modularne)
pytki odmiany T (tradycyjne)
150, 200, 250, 300

50, 100, 150, 200
190, 245, 250, 280

60, 65, 90, 120, 125
Tablica 3.35. Grubo pytek elewacyjnych wg PN-B-12058:1997 i Azl:2001
Zakresy gruboci, mm
Grubo pytki, mm
Do 15
16-25
Powyej 25
6 , 8, 10, 12, 15
18, 20, 22, 25

28, 30, 32, 35
Pytki gruboci do 25 mm powinny mie przekrj peny, pytki gruboci po

wyej 25 mm mog by pene lub drone. Grubo cianki pytek dronych od
strony licowej nie moe by mniejsza ni 12 mm. Dopuszczalne odchyki wy
miarowe oraz wady pytek gatunku 1 i gatunku 2 podano w PN-B-12058:1997
(tabl. 3.36).
Wielko
Odchyka wymiaru
gatunek 1
gatunek 2
Dugo
1,0 %
2 ,0 %
Szeroko
1,0 %
2,0 %
dt 1,0 mm
+1,5 mm
2,0 mm
1,5 mm
2,0 mm
3,0 mm
Grubo
do 15 mm
16-25 mm
powyej 25 mm
Nasikliwo pytek rodzaju K nie moe przekracza 6 %, a rodzaju C 6,1

- 12%. Pytki po 25 cyklach zamraania w 25C i rozmraania nie powinny
wykazywa uszkodze. Pytki o gruboci powyej 25 mm, sortymentu W powin
ny charakteryzowa si cieralnoci: grupy GN - wedug deklaracji producenta,
grupy GS - klasa I - IV wedug deklaracji producenta (tabl. 3.44).
Pytki grup GS i PS powinny wykazywa odporno na szok termiczny do
160C w jednym cyklu podgrzewania i studzenia. Pytki grupy GS, o gruboci
powyej 25 mm, sortymentu W, powinny wykazywa odporno na dziaanie
co najmniej jednego z agresywnych czynnikw: chemikaliw domowego uyt-
215
ku, kwasw, zasad lub ugw. Wytrzymao na zginanie pytek klinkierowych

nie powinna by mniejsza ni 15 MPa, a pytek ceramicznych nie mniejsza ni
10 MPa.
Pytki sortymentu Z, w przypadku ktrych nie okrela si odpornoci na cie
ranie i odpornoci na dziaanie agresywnych zwizkw chemicznych, s stosowa
ne do wykonywania elewacji budynkw, wykadzin wewntrznych oraz podg
o maym nateniu ruchu. Pytki sortymentu W s przeznaczone do pomieszcze,
gdzie mog by naraone na dziaanie agresywnych zwizkw chemicznych (np.
w laboratoriach), a take do wykonywania posadzek o duym nateniu ruchu.
Oznakowanie pytek powinno zawiera: nazw wyrobu, numer normy oraz
symbole grupy, rodzaju, wielkoci, sortymentu i gatunku. Na przykad oznaczenie
pytki elewacyjnej grupy GS, rodzaju K, o wielkoci 250 x 90 x 20 mm, odmiany
T, sortymentu W, gatunku 1 jest nastpujce: pytka elewacyjna PN -B-12058GS-K-250 x 90 x 20TW 1.
Cegy i ksztatki elewacyjne
Cegy i ksztatki elewacyjne (rys. 3.51-3.53) s stosowane do pokrywania elewa
cji cian zewntrznych i wewntrznych, cokow, gzymsw, filarkw, podokiennikw i innych elementw. Uywane s take do wykonywania rnych elementw
maej architektury.
a)
-t
e
b)
/
/
0 0 0
o
Xi
o /
Ub U b
Rysunek 3.51. Cegy elewacyjne: a) typu P, odmiany Z, b) typu D, odmiany Z, c) typu D,

odmiany Z
c)
Rysunek 3.52. Ksztatki elewacyjne okapowe: a) wypuka typu B, odmiany Z, b) typu P, odmiany Z,
c) typu B, odmiany Z
Rysunek 3.53. Ksztatka elewacyjna podokienna typu B, odmiany Z
216
W PN-B-12061:1997 wprowadzono podzia tych wyrobw na grupy, rodzaje,

typy, odmiany i klasy (tabl. 3.37).
Tablica 3.37. Podzia cegie i ksztatek elewacyjnych wg PN-B-12061:1997
Klasyfikacja
Kryteria podziau
Podzia pytek
Grupy
rodzaj materiau
ceramicznego
K - klinkierowe
C - ceramiczne
Rodzaje
sposb wykonania
powierzchni licowej
GN - gadkie nieszkliwione
GS - gadkie szkliwione
PN - profilowane nieszkliwione
PS - profilowane szkliwione
Typy
udzia dre
i otworw
B - bez otworw
P - pene, dopuszcza si drenia
D - drone
Odmiany
sposb wykoczenia
F - wyroby fazowane
Z - wyroby niefazowane
Klasy
wytrzymao
na ciskanie
10, 15, 20, 25, 30, 35
Cegy powinny mie ksztat prostopadocianu o prostych krawdziach, ksztat

ki za mog mie ksztat regularny lub nieregularny. Cegy i ksztatki typu B nie
mog mie jakichkolwiek dre. Cegy i ksztatki typu P powinny mie drenia,
ktrych czna powierzchnia nie moe by wiksza od 10% powierzchni, na kt
rej wystpuj, a powierzchnia pojedynczego otworu nie wiksza ni 200 mm2.
Cegy i ksztatki typu D powinny mie drenia, ktrych czna powierzchnia
razem z otworem chwytowym powinna zawiera si w granicach 10-40% po
wierzchni, na ktrej wystpuj, a powierzchnia pojedynczego otworu nie powin
na by wiksza ni 600 mm2. Cegy s produkowane o wymiarach tradycyjnych
i modularnych. Zalecane w normie wymiary cegy podano w tabl. 3.38.
Tablica 3.38. Zalecane wymiary cegie elewacyjnych wg PN-B-12061:1997
Wymiary, mm
Wielko
Dugo
Szeroko
Wysoko
cegy modularne
cegy tradycyjne
188, 238, 288, 338

88 , 120, 138
104, 138, 188, 220
125, 190, 215, 250, 375

60, 65, 90, 120, 125
50, 65, 140, 220
217
W normie dopuszczono nastpujce odchyki wymiarw: 2 mm dla wymiaru

do 140 mm, 3 mm dla wymiaru 140-250 mm, 4 mm dla wymiaru wikszego
od 250 mm.
Cegy powinny mie co najmniej dwie powierzchnie licowe, natomiast liczba
powierzchni licowych ksztatek zaley od wzoru przyjtego przez dostawc. Po
wierzchnie licowe mog by gadkie lub zdobjone, np. profilowane, reliefowane,
szkliwione, napylane czy nakrapiane. Powierzchnia podstawy moe by gadka
lub moe mie wystpy zwikszajce przyczepno zaprawy.
Nasikliwo cegie i ksztatek klinkierowych nie moe by wiksza ni 6 %,
a ceramicznych powinna zawiera si w granicach 6,1-16%. Cegy i ksztatki nie
mog wykazywa uszkodze po 25 cyklach zamraania i odmraania.
Oznaczenie cegie lub ksztatek powinno zawiera: nazw wyrobu, numer
normy oraz symbole grupy, rodzaju, wielkoci, typu, odmiany i klasy. Na przykad
oznaczenie cegy elewacyjnej grupy K, rodzaju GS, o wielkoci 375x120x65,
typu P, odmiany F, klasy 30 jest nastpujce: cega elewacyjna PN-B-12061 K-GS-37,5x 12x6,5-P-F-30.
Cega klinkierowa drogowa
Cegy klinkierowe drogowe s stosowane do wykonywania nawierzchni drogo
wych, parkingw, chodnikw, posadzek w magazynach, a take w budownictwie
przemysowym i specjalnym.
Cegy powinny mie ksztat prostopadocianu o paskich powierzchniach
i sfrezowanych lub prostych ostrych krawdziach (rys. 3.54). Cegy mog mie
a)
Rysunek 3.54. Cega klinkiero

wa drogowa: a) prosta, b) sfazowana
powierzchnie gadkie lub profilowane. Cegy o powierzchniach gadkich mog

mie wicej ni jedn powierzchnie licow, cegy profilowane za tylko jedn
powierzchni licow. Wymiary cegie klinkierowych drogowych i dopuszczalne
odchyki wymiarowe podano w tabl. 3.39. W PN-B-12068:1999 dopuszcza si
i inne wymiary cegie, pod warunkiem e co najmniej jeden wymiar bdzie rwny
100 mm, a odchyki wymiarowe nie przekrocz wartoci podanych w tabl. 3.40.
W zalenoci od wytrzymaoci na ciskanie cegy zalicza si do jednej z piciu
klas: 35, 50, 65, 80, i 100 (tabl. 3.40).
218
Tablica 3.39. Wymiary cegie klinkierowych drogowych wg PN-B-12068:1999
Wymiar, mm
Wielko
Dugo
Wysoko
Szeroko
Odchyki wymiarowe, mm
gatunek 1
gatunek 2
200, 220, 240, 250

100, 118
52, 65, 80
5
3
100
4
3
4
Tablica 3.40. Parametry techniczne cegy klinkierowej drogowej wg PN-B-12068:1999
Klasa cegy
Wytrzymao
na ciskanie
MPa
Odporno
na uderzanie,
nie mniej ni,
liczba uderze
35
50
65
80
35
50
65
80
300
400
600
800
100
100
1000
cieralno,
nie wicej ni,
mm
Nasikliwo,
nie wicej ni,
'%
10
Cegy nie powinny wykazywa jakichkolwiek uszkodze po 25 cyklach za

mraania i odmraania. Cegy s produkowane w gatunkach 1 i 2. Zakwalifiko
wanie cegy do gatunku 1 lub 2 wynika z dopuszczalnych odchyek wymiarowych
i dopuszczalnych wad podanych w PN -B-12068:1999.
Oznaczenie cegie powinno zawiera: numer normy, wymiary, symbol klasy
i symbol gatunku cegy. Na przykad, ceg 2 2 0 x80x 100 mm, klasy 80, gatunku
1 oznacza si nastpujco: PN-B-12068-220x 80 x 100-80-1.
Cega kanalizacyjna
Cegy kanalizacyjne (PN-B-12037:1998) s przeznaczone do budowy przewodw
kanalizacyjnych nie wymagajcych szczeglnej odpornoci na dziaanie kwasw
i ugw. W zalenoci od ksztatu dzieli si je na dwa typy: cegy P - proste
i K - klinowe (rys. 3.55). Podstawami cegie nazwano powierzchnie, na ktre
nakada si zapraw przy czeniu poszczeglnych cegie. Wymiary i zalecenia
dotyczce maksymalnej masy cegie oraz klasy cegie kanalizacyjnych podano
w tabl. 3.41.
Dopuszczalne s nastpujce odchyki wymiarowe: 2505 mm, 1203 mm,
652 mm, 602 mm, 552 mm, 502 mm, 45 2 mm. Nasikliwo cegie ka-
219
a)
b)
Rysunek 3.55. Cega kanaliza

cyjna: a) typu P, b) typu K
Tablica 3.41. Wymiary i parametry fizyczne cegie kanalizacyjnych wg PN-B-12037:1998
Typ
P - proste
K - klinowe
Wymiary, mm
Klasa
Masa, kg
250x120x65
15, 20, 25
4,5
10, 15, 20, 25
4,3
4,1
4,0
3,8
250x120x65/60
250x120x65/55
250x120x65/50
250x120x65/45
nalizacyjnych nie powinna by wiksza ni 12%. Cegy po 20 cyklach zamraania

i odmraania nie mog wykazywa uszkodze.
Oznaczenie cegie powinno zawiera: numer normy, symbol typu, symbol
wielkoci i symbol klasy. Na przykad, ceg kanalizacyjn typu K, wielkoci
250x120x 65/45, klasy 15 oznacza si nastpujco: PN-B-12037 K -250xl20x
x 65/45-15.
Cegy kominowe
Cegy kominowe, stosowane do wykonywania wolno stojcych kominw, maj
w rzucie poziomym ksztat wycinka koowego (rys. 3.56). W PN-B-12004:1999
wprowadzono podzia cegie kominowych; w zalenoci od dugoci na typy: 100,
150. 200, 250, 300 (tabl. 3.42), w zalenoci od zewntrznej rednicy komina
-promienia R) na odmiany: 600, 900, 1500, 2500, a ze wzgldu na wytrzymao
na ciskanie na klasy: 20, 25.
Rysunek 3.56. Cegy kominowe: a) typu 100, b) typu 150, c) typu 200, d) typu 250, e) typu 300
220
Tablica 3.42. Wymiary cegie kominowych wg PN-B-12004:1999
Dugo /, mm (typ)
Promie R, mm (odmiana)
Szeroko a, mm
100
600
900
1500
2500
133
142
149
154
120
150
600
900
1500
2500
200
600
900
1500
2500
107
124
139
147
250
600
900
1500
2500
93
116
133
144
300
600
900
1500
2500
80
107
128
141
133
144
150
Dopuszczalne s nastpujce odchyki wymiarowe: promie R 10 mm, sze

roko a 5 mm. Cegy powinny mie drenia prostopade do powierzchni pod
stawy. Drenia mog mie dowolny ksztat, ale bez ostrych naroy. Powierzchnia
przekroju drenia nie powinna by mniejsza ni 5 cm2, a sumaryczna powierzch
nia dre zawiera si w granicach 15-25% powierzchni podstawy. Nasikliwo
cegie nie moe przekracza 10%. Po 25 cyklach zamraania i odmraania ce
gy nie powinny wykazywa uszkodze. Oznaczenie cegy kominowej powinno
zawiera: numer normy, symbol typu, symbol odmiany i symbol klasy, np. ce
g typu 150, odmiany 2500, klasy 25 oznacza si nastpujco: PN -B-12004150/2500-25.
3.5.3. Wyroby kamionkowe

Waciwoci wyrobw
Wyroby kamionkowe charakteryzuj si du wytrzymaoci, ma nasikliwoci i du odpornoci na dziaanie rnych zwizkw chemicznych. S one
221
stosunkowo mao odporne na nage zmiany temperatury. T ujemn cech w przy

padku niektrych z nich mona czciowo zmniejszy, dodajc do masy surow
cowej tlenku glinu, dwutlenku cyrkonu i innych dodatkw. Wyroby kamionkowe
przewanie s szkliwione.
Asortyment wyrobw z kamionki jest bardzo rnorodny: wyroby gospodar
cze (garnki, miski, koryta), wyroby sanitarne (miski ustpowe, wanny, umywalki,
rury, ksztatki), wyroby kwasoodporne (zbiorniki na kwasy, wanny akumulatoro
we, tygle, zawory i pytki okadzinowe), pytki kamionkowe szkliwione i podo
gowe.
Pytki kamionkowe
Pyty i pytki kamionkowe s stosowane do wykadania cian i podg w rnych
pomieszczeniach budynkw mieszkalnych oraz uytecznoci publicznej, jak np.
azienki, kuchnie, pralnie, garae, szpitale, restauracje. Pytki s uywane take
na zewntrz budynkw, do wykadania np. cian, tarasw czy schodw.
W PN-EN-87:1994 wprowadzono klasyfikacj pytek w zalenoci od sposo
bu ich produkcji oraz nasikliwoci. W zalenoci od sposobu produkcji wyr
nia si:
pytki cignione (metoda produkcji A), czyli formowane z mas plastycz
nych w prasach pasmowych; ze wzgldu na sposb formowania rozrnia si
pytki cignione pojedynczo, a wic otrzymywane przez cicie formowanej
masy, i pytki cignione podwjnie, a wic formowane jako podwjne, a po
wypaleniu dzielone; maj one na stronie montaowej rwnolege rowki,
pytki prasowane na sucho (metoda produkcji B), czyli formowane w matry
cach pod cinieniem z masy rozdrobnionej do proszku lub drobnych granulek.
pytki odlewane (metoda produkcji C); pytki te odlewa si w porowatej
formie, ktra odciga wod.
W zalenoci od nasikliwoci pytki podzielono na trzy grupy (tabl. 3.43).
Wymagania stawiane pytkom poszczeglnych grup podano w przedmiotowych
normach.
Tablica 3.43. Klasyfikacja pytek ze wzgldu na nasikliwo wg PN-EN 87:1994
Metoda
produkcji
Nasikliwo wagowa
grupa I
< 3%
grupa II a
grupa II b
grupa III
3% < E ^ 6%
6 % < < 10%
E > 10%
Pytki cignione
grupa A I
PN-EN 121
grupa A II a
PN-EN 186
grupa A II b
PN-EN 187
grupa A III
PN-EN 188
Pytki prasowane
grupa B I
PN-EN 176
grupa B II a
PN-EN 177
grupa B II b
PN-EN 178
grupa B III
PN-EN 159
222
Powierzchnie licowe pytek i pyt wszystkich grup mog by gadkie, profilo

wane, faliste lub wykoczone w inny sposb. Powierzchnie mog by szkliwione
(GL) lub nieszkliwione (UGL). Produkowane s take pytki o obu powierzch
niach licowych oraz pyty i pytki z odporami, czyli wypustami wzdu niektrych
bokw maskujcymi spoiny.
Pytki maj zwykle ksztat kwadratowy lub prostoktny i bardzo zrnicowane
wymiary. Preferowane wymiary podaj przedmiotowe normy.
Okadziny cian wewntrznych s wykonywane zwykle z prasowanych pytek
szkliwionych o nasikliwoci ponad 10%. Zalecane s pytki o powierzchniach
gadkich, atwych do utrzymania w czystoci. S to pytki nieodporne na znaczne
obcienia mechaniczne i ujemne temperatury. Kwasoodporne pytki kamionkowe
(rys. 3.57) s stosowane do wykadania zbiornikw, cian i podg w pomiesz-
Rysunek 3.57. Kamionkowe pytki kwasoodporne
czeniach naraonych na dziaanie kwasw, z wyjtkiem kwasu fluorowodorowego

i fluorokrzemowego, oraz podg w pomieszczeniach o zwikszonej intensywno
ci ruchu. Powierzchnia licowa pytek jest gadka, natomiast powierzchnia mon
taowa profilowana, w celu zwikszenia przyczepnoci zaprawy.
Pytki podogowe (rys. 3.58) musz odznacza si du wytrzymaoci,
a przede wszystkim odpornoci na cieranie, pytki szkliwione powinny by
dodatkowo odporne na zarysowanie. W zalenoci od odpornoci na cieranie
(tabl. 3.44) wprowadzono podzia pytek szkliwionych na cztery klasy (PN-EN154:1996).
Z wyrobw prasowanych coraz wiksz popularnoci ciesz si pytki gresowe (granit). Produkuje si je z glinek kaolinowych i plastycznych, skaleni,
skaleniokwarcu oraz kwarcu. Pytki s prasowane pod cinieniem 50-60 MPa,
a nastpnie wypalane w 1200-1250 C.
Pytki gresowe maj zrnicowane wymiary: od 10x10 cm do 90x90 cm
oraz od 5 x 15 cm do 60x90 cm i 30x 120 cm. Produkowane s take elementy
223
a)
xl
b)
-O
i
-k-
c)
d)
* ---- 5----- jf
e)
27
g)
t)
A x tg
Jthk-
10
----1---- jCSI
Rysunek 3.58. Kamionkowe pytki i ksztatki podogowe: a) pytka kwadratowa, b) pytka sze
cioktna, c) pytka prostoktna, d) pytka wklsa, e) gorsecik, f) listek, g) ksztatka cokoowa
wklsa
Tablica 3.44. Klasy pytek podogowych ze wzgldu na cieralno wg PN-EN-154:1996
Klasa
Zalecenia dotyczce stosowania pytek
pom ieszczenia o maym nateniu ruchu, w ktrych chodzi si w mikkim

obuwiu, np. sypialnie i azienki mieszka prywatnych
II
pom ieszczenia o rednim nateniu ruchu, w ktrych chodzi si w czystym

obuwiu o podeszw ie skrzanej lub gumowej, np. jadalnie, gabinety
III
pom ieszczenia o rednim nateniu ruchu, w ktrych chodzi si w mao

zabrudzonym obuwiu, np. przedpokoje, hole
IV
pom ieszczenia o duym nateniu ruchu, w ktrych chodzi si w zabrudzo

nym obuwiu, np. sklepy, restauracje, pawilony wystawowe, hole hoteli
specjalne, takie jak stopnie schodowe, cokoy, naroniki oraz listwy podogo
we. Powierzchnia pytek moe by naturalna (nieszlifowana) lub byszczca, co
uzyskuje si przez szlifowanie na mokro.
Pytki gresowe maj bardzo zwart struktur i ze wzgldu na prawie cakowity
brak porowatoci charakteryzuj si bardzo wysok mrozoodpornoci. Odzna
czaj si take du twardoci oraz dobr odpornoci na cieranie i uderzenia.
224
Pytki gresowe s stosowane wewntrz budynkw jako okadziny cian i podg

oraz na zewntrz budynkw do wykadania tarasw, balkonw oraz jako mate
ria elewacyjny. Produkowane s take pytki schodowe z wytoczonymi pasami
reliefowymi, zapobiegajcymi polizgowi.
Rury i ksztatki kamionkowe

Rury i ksztatki kamionkowe (PN-EN 295-1:1999) s przeznaczone do budowy
sieci drenaowych i kanalizacyjnych oraz instalacji odpornych na dziaanie kwa
sw i ugw. Wyroby te su przede wszystkim do budowy sieci grawitacyjnych,
mog jednak okresowo pracowa pod cinieniem.
Asortyment wyrobw obejmuje rury i ksztatki (rys. 3.59). W grupie kszta
tek rozrnia si: trjniki, uki, kolana, syfony, osadniki i inne elementy. Rury
i ksztatki mog by nieszkliwione bd mie szkliwion powierzchni zewntrz
n i wewntrzn lub tylko zewntrzn. W przypadku wyrobw szkliwionych po
wierzchnia kielicha nie musi by pokryta szkliwem. Rury i ksztatki s produ-
Rysunek 3.59. Rury i ksztatki kamionkowe: a) prostka kielichowa zwyka, b) trjnik prosty
pojedynczy, c) trjnik skony pojedynczy, d) uk, e) kolano, f) syfon skony z rewizj, g) wpust
kanaowy grny, h) osadnik ciekowy
225
3.6. Wyroby fajansowe i porcelanowe
kowane o rednicach nominalnych (DN) w zakresie 100-1200 mm. Preferowane

dugoci rur podano w tabl. 3.45; w przypadku rur o rednicy nominalnej DN
200-450 za dugoci preferowane uwaa si take dugoci 1,0; 1,6 i 1,85 m.
Tablica 3.45. Preferowane dugoci rur wg PN-EN 295-1:1999
rednica nominalna, mm
Dugo, m
200
1,5; 2,0
1,5; 1,75; 2,0
1,5; 2,0
1,5; 2,0; 2,5
1,5; 2,0; 2,5; 3,0
225
250
300
>350
3.6. Wyroby fajansowe i porcelanowe

3.6.1. Pytki ceramiczne cienne szkliwione
Pytki fajansowe s stosowane do okadania cian wewntrznych w kuchniach,
azienkach, restauracjach, barach i innych pomieszczeniach, w ktrych wymagana
jest dua czysto i gdzie ciany s naraone na bezporednie dziaanie wody.
Pytki te s zaliczane do grupy B III (tabl. 3.43). S one wytwarzane z mas
fajansowych metod prasowania, po czym dwukrotnie wypalane i szkliwione. Po
wierzchnie licowe pytek mog by byszczce lub matowe, gadkie lub reliefowe,
czsto zdobione s rnymi technikami. Pytki maj rne ksztaty (rys. 3.60)
b)
e)
150
Rysunek 3.60. Pytki fajansowe: a) kwadratowa, b) kwadratowa jednostronnie zaokrglona,

: kwadratowa naronikowa, d) prostoktna, e) naronikowa
226
i wymiary. Najpopularniejsze s pytki o wymiarach: 7 5x150x6, 100x100x6,

150x150x6, 150x200x6, 2 0 0 x 250x7 i 225x300x7 mm.
S to wyroby o porowatoci powyej 10%, ktre s wraliwe na dziaanie
ujemnych temperatur. Pytki fajansowe powinny by odporne na nage zmiany
temperatury, dziaanie chemikaliw domowego uytku oraz plamienie. Nie po
winno dochodzi do pkni woskowatych szkliwa.
3.6.2. Wyroby sanitarne

Wyroby sanitarne otrzymuje si gwnie z kaolinw, ktre po wypaleniu maj
biay kolor, oraz ze skaleni i kwarcu. Ceramika sanitarna jest wykonywana me
tod odlewania zwykle w formach gipsowych. Wyroby sanitarne s szkliwione,
a potem wypalane w temperaturze 1200-1220 C.
Do podstawowych rodzajw ceramicznych wyrobw sanitarnych nale: mi
ski ustpowe, w tym kompakty (miski poczone ze zbiornikiem puczcym),
bidety, pisuary, umywalki, postumenty pod umywalki i rne elementy galanterii
azienkowej.
Asortyment wyrobw pod wzgldem wymiarw, sposobu montowania, roz
wiza technicznych (w tym take dla osb niepenosprawnych), rozwiza ko
lorystycznych itp. jest bardzo bogaty.
3.7. Materiay ogniotrwae

3.7.1. Oglny podzia
Materiay ogniotrwae s stosowane w przemyle chemicznym, ceramicznym, bu
dowy maszyn, w koksownictwie i gazownictwie, a przede wszystkim w hutnic
twie do budowy i prac remontowych rnych elementw i urzdze pracujcych
w wysokich temperaturach. W PN-87/H-12000 podano ogln klasyfikacj wy
robw ogniotrwaych. Wyroby ze wzgldu na skad chemiczny i mineralny pod
stawowych ich surowcw podzielono na typy, ktre w zalenoci od procentowej
zawartoci zwizkw chemicznych podzielono na grupy. Wyroby ogniotrwae
tej samej grupy, w zalenoci od sposobu produkcji, rnic skadu chemicznego
i uziarnienia, ewentualnej obecnoci zanieczyszcze surowca i innych czynnikw,
rni si waciwociami.
Ze wzgldu na rodzaj wizania wyroby ogniotrwae dzieli si na wyroby
o wizaniu ceramicznym, hydraulicznym i wizaniu spoiwami nieorganiczno-organicznymi i organicznymi.
Charakterystyczn cech materiaw ogniotrwaych jest ich trwao w wyso
kich temperaturach. Rozrnia si:
3. 7. Materiay ogniotrwae
227
ogniotrwao zwyk - okrelan temperatur, w ktrej prbka badanego su

rowca lub wyrobu ogniotrwaego w ksztacie trjktnego ostrosupa odkszta
ca si pod wasnym ciarem; prbk ogrzewa si w okrelonych warunkach
(PN-EN 993-12:2000) razem ze wzorcowymi stokami piezometrycznymi
(EN-993-13) o znanej ogniotrwaoci i zachowanie jej porwnuje si z za
chowaniem stokw wzorcowych;
ogniotrwao pod obcieniem - okrelan temperatur, w ktrej prbka
badanego surowca lub wyrobu w ksztacie walca deformuje si o 4% pod
obcieniem 0,2 MPa.
W zalenoci od ogniotrwaoci zwykej wyroby podzielono na: ogniotrwae
(1500-1770C), wysoko ogniotrwae (1770-2000C) i o najwyszej ogniotrwao
ci (powyej 2000C). W PN-87/H-12000 wprowadzono take podzia wyrobw
w zalenoci od sposobu formowania i rodzaju stosowanej obrbki cieplnej.
3.7.2. Rodzaje produkowanych elementw

Elementami najczciej produkowanymi z materiaw ogniotrwaych s prostki
i kliny (PN- 74/H-12050). Wyroby te (rys. 3.61) s produkowane ze wszystkich
rodzajw materiaw ogniotrwaych. Wymiary produkowanych prostek przedsta
wiono w tabl. 3.46.
Rysunek 3.61. Prostki i kliny: a) prostka, b) klin stojcy, c) klin lecy, d) klin niski, e) klin paski
W zalenoci od ksztatu elementu dostosowanego do wykonywania sklepie

o rnych promieniach wewntrznych wprowadzono podzia na:
kliny stojce, wysokoci 230 mm; w zalenoci od wymiarw innych bokw
kliny te s produkowane w 12 odmianach: lS, IWS4, 1X4, 1S19, 1WS10,
1X10, 1S16, lW sl, 1X16, 1S24, 1WS24 i 1X24,
kliny lece, wysokoci 114 mm i dugoci 230 mm; w zalenoci od wy
miarw innych bokw kliny te s produkowane w 4 odmianach: 1L6, 1L10,
1L16 i 1L24,
228
kliny niskie, wysokoci 64 mm i dugoci 230 mm; w zalenoci od wymia

rw innych bokw kliny te s produkowane w 3 odmianach: 1NK6, INK 14,
1NK30,
kliny paskie, wysokoci 230 mm i dugoci 64 mm; w zalenoci od wy
miarw innych bokw kliny te s produkowane w 6 odmianach: 1P 6 , 1P 10,
1P 14, 1P28, 1P50 i 1P84.
Tablica 3.46. Wymiary nominalne prostek wg PN-74/H-12050
Okrelenie
Wymiary, mm
Symbol
/
Prostka podstawowa
Prostka podwjna
230
Pytka
1,68
3,38
230
64
IW
Wizacz
Objto, dm3
8
114
IX
172
1/2W
114
1L
345
1-32
230
2,53
1,26
2,52
114
32
0,84
Wytwarzane s take rury ogniotrwae stosowane jako wymienniki ciepa

w urzdzeniach elektrycznych, mufle osonowe piecw elektrycznych, elementy
piecw szklarskich itp. Produkowane s o rnych rednicach, zwykle o rednicy
wewntrznej 25-140 mm. Rury w zalenoci od skadu surowca, z ktrego s
zrobione, mog by stosowane w temperaturach odpowiednio: rury szamotowe do 1350C, wysokoglinowe, glinokrzemianowe z dodatkiem wglika krzemu do 1400C, rury korundowe, korundowo-cyrkonowe - do 1600C.
Ponadto asortyment wyrobw ogniotrwaych obejmuje rnego rodzaju wy
roby specjalne i ksztatki, jak kolanka, trjniki, rurki, ksztatki redukcyjne itp.
stosowane w rnych gaziach przemysu.
3.7.3. Wyroby glinokrzemianowe

Wedug PN-EN 12475-1:2000 rozrnia si nastpujce typy zwartych, formowa
nych wyrobw ogniotrwaych z grupy glinokrzemianowej: wysokoglinowe (HA),
szamotowe (FC), szamotowe o niskiej zawartoci tlenku glinu (LF), krzemianowe
(SS) i kwarcowe (SL).
Spord wyrobw tych najwiksze znaczenie maj elementy szamotowe. Gw
nym mineraem wystpujcym w wyrobach szamotowych jest mullit 3Al20 3 -2 Si0 2 ,
powstajcy w czasie wypalania glin szamotowych. Wyroby kwarcowo-szamotowe
zawieraj znacznie wicej kwarcu i mniej tlenku glinu ni wyroby szamoto-
229
we (zawarto AI2O 3 w wyrobach szamotowych wynosi 2 8 ^ 5 % , a w wyro

bach kwarcowo-szamotowych poniej 28%). Wyroby wysokoglinowe zawieraj
45-85% tlenku glinu, a wysokoglinowe korundowe powyej 90%.
Wyroby szamotowe
S to najczciej stosowane w praktyce wyroby ogniotrwae. Do ich produkcji
stosuje si jako materiau wicego gliny ogniotrwae o ogniotrwaoci zwy
kej powyej 1580C i zawartoci AI2O 3 w granicach 25-38%. Zawarto topni
kw (Na20 , K 20 , Fe2C>3, CaO, MgO) nie powinna przekracza 6 %. Materiaem
schudzjcym jest wypalona i rozdrobniona glina (tak zwany szamot), dodawana
w iloci 50-95%.
W zalenoci od skadu chemicznego i parametrw technicznych wyroby te
dzieli si na trzy gatunki:
formowane z mas plastycznych, gatunki: E, A, B, C,
formowane z mas psuchych i pplastycznych, gatunki: Es, As, Bs, Cs,
formowane z mas wieloszamotowych, gatunki: Ew, Aw, Bw.
W kadym gatunku w zalenoci od odchyek wymiarowych i wad dopusz
czonych przez PN-76/H-12030 rozrnia si wyroby jakoci I i II. Parametry
techniczne wyrobw szamotowych przedstawiono w tabl. 3.47.
Tablica 3.47. Parametry techniczne wyrobw szamotowych wg PN-76/H-12030
Gatunek
Wymagania
E
Es
Ew
As
Aw
Bs
Bw
Cs
Zawarto
A120 3 + Ti02,
min., %
39
39
39
36
36
36
32
32
32
Zawarto
Fe2C>3, max, %
2,5
2,5
2,5
3,3
3,3
Ogniotrwao
zwyka, min., sP
175
175
175
173
173
173
173
169
169
165
165
Ogniotrwao
pod obcieniem, 1400 1420 1450 1350 1370 1400 1300 1320 1350 1250 1270
r 0,6, min., C
Wytrzymao
na ciskanie,
MPa
12
18
30
12
30
30
12
18
30
12
18
Porowato
otwarta, max,%
28
25
22
28
25
22
28
25
22
28
25
230
W PN-76/H-12030 dla wyrobw o masie ponad 15 kg formowanych rcznie

lub maszynowo dopuszczono pewne odstpstwa od wymaga podanych
w tabl. 3.47. W normie tej podano take dopuszczalne wady oraz dopuszczalne
odchyki wymiarowe wyrobw poszczeglnych gatunkw.
Wyroby szamotowe charakteryzuj si du skurczliwoci podczas wysycha
nia i wypalania. Skurcz wyrobw produkowanych z mas plastycznych i sypkich
ograniczono w wyrobach wieloszamotowych (zawierajcych bardzo mao surowej
gliny, 5-20%). Wyroby szamotowe odznaczaj si du odpornoci na zmiany
temperatury, dobr odpornoci na dziaanie ula, ale stosunkowo ma ogniotrwaoci pod obcieniem.
Zastosowanie wyrobw szamotowych jest nastpujce: pytki i prostki oraz
ksztatki stosuje si jako wykadziny, posadzki i elementy none konstrukcji,
podpory pod ruszty, wykadziny zbiornikw, wie i aparatw dla stonych i roz
cieczonych kwasw z wyjtkiem kwasu fluorowodorowego.
Wyroby kwarcowo-szamotowe
Wyroby te rni si od wyrobw szamotowych tym, e surowiec obok minera
w glinokrzemianowych zawiera znaczne iloci wolnego kwarcu, zwykle ponad
65%. W zalenoci od metody produkcji surowiec zawiera 15-50% surowej gli
ny, 25-40% kwarcu oraz 20-50% szamotu. Biorc pod uwag skad chemiczny
i waciwoci techniczne wyroby kwarcowo-szamotowe w PN-75/H-12020 po
dzielono na nastpujce gatunki:
wyroby z mas plastycznych - KI i K2,
wyroby z mas psuchych - Ks 1 i Ks2.
W zalenoci od dopuszczalnych norm wad powierzchni i odchyek wymia
rowych wyroby s zaliczane do I lub II klasy jakoci. Skad chemiczny i parametry
techniczne poszczeglnych gatunkw wyrobw podano w tabl. 3.48.
Tablica 3.48. Skad chemiczny i parametry techniczne wyrobw kwarcowo-szamotowych
wg PN-75/H-12020
Gatunek
Wymagania
KI
Zawarto SiC>2, min., %
Ksl
K2
72
Ogniotrwao pod obcieniem 7o.6, min., C
Ks2
65
1360
1330
12
20
12
20
Porowato otwarta, max, %
28
24
28
24
Skurczliwo lub rozszerzalno wtrna liniowa

(1350CC - 2 godz.)
+0,4
- 0,1
0,2
231
Wyroby wysokoglinowe
Surowcami do produkcji tych wyrobw s materiay charakteryzujce si wyso
k ogniotrwaoci, bogate w tlenek glinu AI2O 3, takie jak korund, stanowicy
polimorficzn odmian tlenku glinu, oraz sylimanit i anduluzyt, bdce polimorficznymi odmianami AÔs-SiC^. Jako lepiszcze stosuje si glin ogniotrwa.
Wyroby wysokoglinowo-korundowe s produkowane w dwch gatunkach
o symbolach AK85 i AK75, a wyroby korundowe w czterech gatunkach: AK97,
AK95, AK90, i AKE90. W zalenoci od odchyek wymiarowych oraz wad po
wierzchni w kadym gatunku rozrnia si wyroby klasy I i II. Procentow za
warto AI2O 3 oraz podstawowe parametry techniczne wyrobw poszczeglnych
gatunkw przedstawiono w tabl. 3.49.
Tablica 3.49. Zawarto tlenku glinu i parametry techniczne wyrobw wysokoglinowo-korundowych oraz korundowych
Gatunek
Wymagania
AK97
AK95
AK90
AKE90
AK85
AK75
Zawarto AI2O3, min., %
97
95
90
90
85
75
Ogniotrwao pod obcieniem,

7o,6, min., C
1650
1580
1660
1550
1530
Wytrzymao na ciskanie,
min., MPa
40
40
50
35
50
40
24
24
24
22
26
26
W przypadku elementw gatunku AK95, AK90, AK85 i AK75 formowanych

rcznie lub formowanych maszynowo, ale o masie ponad 15 kg, dopuszcza si
porowato otwart do 28% i wytrzymao mniejsz o 20 MPa od podanych
w tabl. 3.49. Wyroby te odznaczaj si odpornoci na szybkie zmiany tempera
tury oraz na dziaanie stopionego szka, ula i emalii. Wykazuj natomiast ma
odporno na dziaanie tlenkw elaza.
Wyroby wysokoglinowe stosowane s w przemyle hutniczym i odlewniczym
jako wymurwka kadzi stalowniczych, surwkowych i odlewniczych oraz wiel
kich piecw. Stosowane s take w piecach ceramicznych, w bateriach koksow
niczych, przemyle szklarskim i w innych urzdzeniach grzewczych.
3.7.4. Wyroby magnezytowe

Do wyrobw magnezytowych (PN-81/H-12060) zalicza si wyroby zawieraj
ce nie mniej ni 85% MgO, otrzymywane ze spieczonego magnezytu. Wyroby
232
magnezytowe w zalenoci od skadu chemicznego i waciwoci chemicznych

podzielono na siedem gatunkw (tabl. 3.50).
Tablica 3.50. Gatunki wyrobw magnezytowych wg PN-81/H-12060
Gatunek
Wymagania
M85 M86 M87 M90 M92 M94 M94T

Zawarto MgO, min., %
85
86
87
90
92
Zawarto Fe203 , max,%
94
94
1,0
Zawarto Si0 2 , max,%

Ogniotrwao pod obcieniem,
7o,6, min., C
1,2
1500 1600 1640 1600 1630 1650 1680
Wytrzymao na ciskanie, min., MPa
38
40
40
40
40
40
40
22
20
22
20
20
20
18
Wyroby magnezytowe charakteryzuj si du wytrzymaoci na ciskanie,

du ogniotrwaoci zwyk, jak i ogniotrwaoci pod obcieniem. Wyroby
magnezytowe zwyke nie s odporne na zmiany temperatury. Wytwarzane s
wyroby o zmodyfikowanym skadzie zapewniajcym zwikszon odporno na
zmiany temperatury.
Wyroby magnezytowe stosuje si midzy innymi jako wykadziny trzo
nw piecw martenowskich, piecw elektrycznych i innych urzdzeniach
cieplnych.
3.7.5. Wyroby dolomitowe

Podstawowym surowcem do produkcji tych wyrobw jest wglan wapniowo-magnezytowy, czyli dolomit. Wyroby tego typu w zalenoci od ich skadu
chemicznego zaliczane s do jednej z trzech grup: magnezytowo-dolomitowej
(zawarto MgO powyej 50%, CaO min. 10%), dolomitowej (MgO min. 30%,
CaO min. 10%), i dolomitowo-wapiennej (CaO 60-85%).
Wyroby dolomitowe maj wytrzymao na ciskanie ok. 50 MPa, ogniotrwao pod obcieniem 1480-1600 C, odznaczaj si du odpornoci na dziaa
nie uli wapniowych oraz niewielk odpornoci na dziaanie tlenkw elaza. S
mao odporne na szybkie zmiany temperatury, ale odporno t zwiksza si, sto
sujc dodatek rudy chromowej. Parametry wyrobw magnezytowo-dolomitowych
odpowiadaj wartociom porednim, charakteryzujcym waciwoci wyrobw
magnezytowych i dolomitowych.
233
3.7.6. Wyroby krzemionkowe

Wyroby krzemionkowe s produkowane ze zmielonych surowcw krzemionko
wych, jak kwarcyty cementowe i krystaliczne, piaski kwarcowe i inne zawieraj
ce co najmniej 92-95% SiC>2. Wyroby te najczciej wytwarza si ze spoiwem
wapiennym, rzadziej gliniastym.
Z mas krzemionkowych s produkowane prostki, kliny i ksztatki, formowa
ne zwykle na rnego rodzaju prasach. Wyroby krzemionkowe wykazuj du
ognioodporno pod obcieniem. Maj one ma odporno na zmiany tempera
tury oraz na dziaanie uli. Charakteryzuj si du odksztacalnoci termiczn
przy ogrzewaniu do temperatury 1500C.
3.7.7. Wyroby spinelowe

Wyroby spinelowe s wytwarzane z surowcw, w ktrych w czasie wypalania
powstaj wysokoogniotrwae spinele, czyli mineray bdce zoonymi tlenka
mi rnych metali, a przede wszystkim tlenku chromu, tlenku magnezu i tlen
ku glinu. W zalenoci od procentowej zawartoci tych tlenkw wyroby typu
spinelowego dzieli si na kilka grup, z ktrych najpopularniejsze s wyroby
grupy chromitowo-magnezjowej (o zawartoci MgO 30-60%, Cr203 20-40%),
magnezjowo-chromitowej (MgO powyej 60%, Cr203 3-25%), i chromitowej
(MgO poniej 30%, C Ô s powyej 25%).
Wyroby chromitowe charakteryzuj si du wytrzymaoci na ciska
nie, du ognioodpomoci zwyk i dosy du ognioodpornoci pod ob
cieniem, ale stosunkowo ma odpornoci na szybkie zmiany temperatury.
Wyroby chromitowo-magnezjowe maj wysz od wyrobw chromitowych ogniotrwao pod obcieniem oraz dobr odporno na szybkie zmiany tempe
ratury. Cechuje je natomiast maa wytrzymao na ciskanie, wynoszca ok.
25 MPa. Wytrzymao na ciskanie wyrobw magnezjowo-chromitowych wyno
si ok. 40 MPa.
3.7.8. Wyroby magnezytowo-krzemianowe

Wyroby magnezytowo-krzemianowe zawieraj jako gwny skadnik minera forsteryt (2 Mg 0 Si0 2 ). Naturalnymi surowcami do produkcji tych wyrobw s nie
ktre skay oliwinowe. Forsteryt uzyskuje si take przez wypalenie brykietw
z mieszaniny serpentynu i magnezytu.
W zalenoci od zawartoci tlenku magnezu i innych zwizkw wyrnia si
wyroby: magnezytowo-forsterytowe (zawarto MgO 65-80%, Si0 2 min. 7%),
forsterytowe (MgO od 50 do 65%, Si0 2 min. 30%) i forsterytowo-chromitowe
(MgO 45-60% , S i0 2 od 20 do 30% i Cr 20 3 min. 5%).
234
Wyroby z forsterytu charakteryzuj si wysok ogniotrwaoci pod obci

eniem oraz du odpornoci na dziaanie uli zasadowych. Wyroby te maj
ma odporno na zmiany temperatury.
3.7.9. Wyroby szamotowo-grafitowe

Surowcem do produkcji tych wyrobw jest glina o wysokiej plastycznoci, sza
mot, grafit w iloci 6-60%, a niekiedy wglik krzemu i kwarc. Dodatek grafitu
do mas szamotowych powoduje zwikszenie ogniotrwaoci wyrobw, ich od
pornoci korozyjnej i przewodnoci cieplnej. Wyroby te charakteryzuj si du
odpornoci na zmiany temperatury i dziaanie ula oraz dobrym przewodnic
twem cieplnym.
Z mas szamotowo-grafitowych wykonuje si rnego rodzaju wyroby dla
przemysu metalurgicznego i hutniczego, takie jak magma do topienia metali
nieelaznych, elementy rynien spustowych, zatyczki, wylewy itp.
3.7.10. Wyroby cyrkonowe

Wyroby cyrkonowe s wytwarzane z dwutlenku cyrkonu ZrC>2 lub ortokrzemianu
cyrkonu Zr 2Si0 2 , z dodatkiem surowych glin ogniotrwaych w iloci 5-20% lub
bez tego dodatku. Wyroby te s odporne na nage zmiany temperatury, wyka
zuj natomiast ma odporno na dziaanie tlenkw elaza, zasadowego ula,
piciotlenku fosforu i szka.
Z surowcw cyrkonowych wytwarza si wysokoogniotrway sprzt laborato
ryjny, osony do termopar, elementy grzejne i elementy piecw laboratoryjnych.
3.7.11. Wyroby z wglika krzemu

Wyroby produkowane z karborundu, ktrego podstawowym skadnikiem jest w
glik krzemu, charakteryzuje dobra przewodno cieplna, dua przewodno elek
tryczna, dua wytrzymao na ciskanie, odporno na cieranie i na dziaanie
kwasw. Wyroby te nie s odporne na dziaanie pynnego metalu. Wyroby z w
glika krzemu s stosowane w przemyle chemicznym w piecach karbidowych
i emalierniach, w hutnictwie elaza i metali nieelaznych, np. w piecach do rek
tyfikacji cynku, w piecach hartowniczych i odlewniach eliwa.
3.8. Badania wyrobw ceramicznych

W PN-70/B-12016 podano oglne wytyczne dotyczce iloci prbek pobieranych
do bada w zalenoci od liczebnoci wyrobw w partii i rodzaju bada.
235
3.8. Badania wyrobw ceramicznych
W normach przedmiotowych poszczeglnych wyrobw podano kryteria ich

oceny. Obejmuj one sprawdzenie cech zewntrznych (w zalenoci od rodza
ju wyrobu dotyczy to: ksztatu, wymiarw, gruboci cianek, dre, rowkw,
otworw chwytowych itp.) i cech fizycznych.
Cechy fizyczne podstawowych wyrobw ceramicznych bdce kryteriami ich
oceny zestawiono w tabl. 3.51.
Odporno na dziaania mrozu
Obecno szkodliwej zawartoci

margli
Obecno szkodliwej zawartoci

soli rozpuszczalnych
Stenie naturalnych pier

wiastkw promieniotwrczych
Wytrzymao na ciskanie
Masa
Nasikliwo
Cega budowlana
Cega modularna
Cega klinkierowa^
Pustaki cienne modularne
Pustaki i elementy poryzowane
Cega kratwka
Pustaki cian dziaowych
Pustak Ackermana
Pustak DZ3
Pustaki do przewodw
wentylacyjnych
Pustaki do przewodw
dymowychb
Dachwka i gsiory
dachowe0
Pustaki stropowe
CERAMd
SBPd
OTEPd
Gsto objtociowa
Wyrb
Wytrzymao na si zgniatajc
Tablica 3.51. Kryteria oceny wyrobw ceramicznych
+
+
+
+
Dodatkowo: a Gsto materiau.

b Odporno na zmiany temperatury.
c Odporno na dziaania siy amicej, przesikliwo.
d Odporno na dziaanie obcienia statycznego.
236
3.9. Przechowywanie i transport wyrobw ceramicznych

Zalecenia dotyczce sposobu przechowywania i transportu wyrobw ceramicz
nych zawarte s w PN-B-12030:1996. W normie tej wyroby w zalenoci od ich
wymiarw oraz wymaga dotyczcych pakowania, przechowywania i transportu
podzielono na osiem grup:
grupa I - obejmuje cegy pene i drone zwyke oraz drone modularne,
ktre mog by przechowywane luzem w stosach lub w jednostkach adun
kowych (rys. 3.62),
grupa II - dotyczy wyrobw silikatowych,
grupa III - obejmuje pytki, ksztatki i cegy licowe oraz cegy klinkierowe,
kominowe i inne, ktre zaleca si przechowywa i transportowa w jednost
kach adunkowych na paletach; przy opinaniu tam krawdzie grne jedno
stek adunkowych powinny by zabezpieczone trwaym materiaem,
grupa IV - obejmuje pustaki cienne, wentylacyjne, pustaki do przewodw
dymowych i inne, ktre mog by przechowywane w jednostkach adunko
wych (rys. 3.63) lub luzem w stosach do wysokoci 1,8 m,
grupa V - obejmuje pustaki stropowe, ktre mog by przechowywane w jed
nostkach adunkowych lub luzem w stosach do wysokoci 1,8 m w pomiesz
czeniach zamknitych, ze wzgldu na ewentualne dziaanie mrozu,
grupa VI - obejmuje dachwki i gsiory, ktre zaleca si przechowywa
w jednostkach adunkowych na paletach majcych cianki boczne lub na pa
letach opinanych foli; dachwki i gsiory mona take przechowywa luzem
w stosach,
grupa VII - obejmuje rurki drenarskie i nakrywy kablowe, ktre mog by
przechowywane i transportowane w jednostkach adunkowych; mona je take
przechowywa w pryzmach wysokoci do 2,0 m (rys. 3.64),
Rysunek 3.62. Jednostka adunkowa cegie penych na palecie bez opinania tam
3.9. Przechowywanie i transport wyrobw ceramicznych
237
Rysunek 3.63. Jednostki adunkowe: a) bez palety, jednostronnie opinana tam z materiaem
zabezpieczajcym krawdzie, b) na palecie, obustronnie opinana tam
oo
Rysunek 3.64. Pryzma rurek dre
narskich
oo
fflSSM n
W,----- "HET" 118
g rupa V III - obejmuje kafle piecowe i ceg termalitow; kafle mog by

przechowywane w stosach (rys. 3.65), przy czym pierwsza ich warstwa po
winna by uoona na podou powierzchni konierzow, kolejne za nale
y ukada tak, aby stykay si na przemian powierzchniami konierzowymi
i szkliwionymi (powierzchnie szkliwione powinny by zabezpieczone prze
kadkami papierowymi lub tekturowymi); ze wzgldu na dziaanie mrozu
wyroby te naley przechowywa w zamknitych pomieszczeniach.
238

Wykaz literatury
[1]
[2]
[3]
[4]
Flis B., Wyszyska A.: Zarys technologii ceramiki. WSiP, Warszawa 1991.
Augustiniak AJ.: Ceramika. Arkady, Warszawa 1980.
Kobyliski A., Szamaski E.: Materiay budowlane. PWN, Warszawa 1978.
Pierzchlewicz J., Jarmontowicz R.: Budynki murowane, materiay i konstrukcje.

[5] Nadachowski F.: Zarys technologii materiaw ogniotrwaych. Wydawnictwo lsk,
1995.
[6 ] Jadczak J., Jermontowicz /?.: Buduj dom z ceramiki. COIB, Warszawa 2000.
[7] Niewiarowska-Perchu J., Ejsmont L., Brudkiewicz E., Przymanowski M.: Cera
miczne i wapienno-piaskowe wyroby budowlane. COIB, Warszawa 1998.
Wykaz norm
PN-EN 87:1994
PN-EN 121:1997
PN-EN 154:1996
PN-EN 159:1996
PN-EN 176:1996
PN-EN 177:1997
PN-EN 178:1998
PN-EN 186-1:1998
PN-EN 186-2:1998
PN-EN 187-1:1998
PN-EN 187-2:1998
PN-EN 188:1998
PN-EN 295 1:1999
PN-EN 538:1999
Pytki i pyty ceramiczne cienne i podogowe. Definicje, klasy

fikacja, waciwoci i znakowanie
Pytki i pyty ceramiczne cignione o niskiej nasikliwoci wod
nej (E ^ 3%). Grupa A I
Pytki i pyty ceramiczne. Oznaczanie odpornoci na cieranie
powierzchni
Pytki i pyty ceramiczne prasowane na sucho o nasikli woci
wodnej (E > 10%). Grupa B III
Pytki i pyty ceramiczne prasowane na sucho o maej nasikliwoci wodnej (E ^ 3%). Grupa B I
Pytki i pyty ceramiczne prasowane na sucho o nasikli woci
wodnej (3% < E < 6 %). Grupa B Ila
Pytki i pyty ceramiczne prasowane na sucho o nasikliwoci
wodnej (6% < E ^ 10%). Grupa B Ilb
Pytki i pyty ceramiczne cignione o nasikliwoci wodnej (3% <
E < 6 %). Grupa A Ila
Pytki i pyty ceramiczne cignione o nasikliwoci wodnej (3% <
E ^ 6 %). Grupa A Ila. Cz 2
Pytki i pyty ceramiczne cignione o nasikliwoci wodnej (6 % <
E < 10%). Grupa A Ilb
Pytki i pyty ceramiczne cignione o nasikliwoci wodnej (6 % <
E ^ 10%). Grupa A Ilb. Cz 2
Pytki i pyty ceramiczne cignione o nasikliwoci wodnej (E >
10%). Grupa A III
Rury i ksztatki kamionkowe i ich poczenia w sieci drenaowej
i
kanalizacyjnej. Wymagania
Dachwki ceramiczne. Badanie nonoci na zginanie
239
Dachwki ceramiczne. Okrelenie charakterystyki fizycznej. Ba

danie przesikliwoci
Dachwki ceramiczne. Okrelenie charakterystyki fizycznej. Ba
PN-EN 539-2:2000
danie mrozoodpornoci
PN-EN 993-12:2000 Materiay ogniotrwae. Metody bada zwartych formowanych i nieformowanych wyrobw ogniotrwaych. Oznaczenie rwnowane
go stoka pirometrycznego (ogniotrwao zwyka)
PN-EN 1304:2002
Dachwki ceramiczne. Definicje i specyfikacja wyrobw
PN-EN 12475-1:2000 Materiay ogniotrwae. Klasyfikacja zwartych formowanych wy
robw ogniotrwaych. Wyroby glinokrzemianowe
Konstrukcje murowe niezbrojone. Projektowanie i obliczenia
PN-B-03002:1999
PN-B-12002:1997
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy dziurawki
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy kominowe
PN-B-12004:1999
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki stropowe Ackermana
PN-B-12005:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki do przewodw wentyla
PN-B-12006:1997
cyjnych
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki do przewodw dymo
PN-B-12007:1997
wych
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy klinkierowe budowlane
PN-B-12008:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy kratwki
PN-B-12011:1997
Wyroby ceramiki budowlanej. Badania techniczne
PN-70/B-12016
Cega termalitowa
PN-75/B-12019
Ceramiczne materiay dekarskie. Dachwki i gsiory dachowe.
PN-75/B-12029
Badania
Wyroby budowlane ceramiczne i silikatowe. Pakowanie, przecho
PN-B-12030:1996
wywanie i transport
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy kanalizacyjne
PN-B-12037:1998
Wyroby budowlane ceramiczne. Rurki drenarskie
PN-B-12040:1998
Wyroby budowlane ceramiczne. Kafle
PN-B-12044:1999
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy budowlane
PN-B-12050:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy modularne
PN-B-12051:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki cienne modularne
PN-B-12055:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki cienne do cian dziao
PN-B-12057:1996
wych
Wyroby budowlane ceramiczne. Pytki elewacyjne
PN-B-12058:1997
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki stropowe DZ3
PN-B-12059:1996
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy i ksztatki elewacyjne
PN-B-12061:1997
Wyroby budowlane ceramiczne. Elementy ogrodzeniowe
PN-B-12067:1999
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy klinkierowe drogowe
PN-B-12068:1999
Wyroby budowlane ceramiczne. Cegy, pustaki, elementy poryPN-B-12069:1998
zowane
Wyroby ceramiki szlachetnej i kamionki. Nazwy i okrelenia
PN-68/B-12100
PN-78/B-12630
Wyroby sanitarne porcelanowe. Wymagania i badania
PN-81/B-12632
Wyroby sanitarne ceramiczne - pisuary
PN-80/B-12633
Wyroby sanitarne ceramiczne - bidety
PN-EN 539-1:1999
240
PN-79/B-12634
PN-81/B-12635
PN-77/B-12636
PN-79/B-12638
PN-B-82023:1997
PN-B-82024:1997
PN-B-82025:1999
PN-B-82026:1999
PN-B-82027:1999
PN-B-82028:1999
PN-B-82029:1999
PN-B-82030:1999
PN-B-82034:2002
PN-B-82035:2002
PN-87/H-12000
PN-75/H-12020
PN-77/H-12021
PN-76/H-12030
PN-74/H-12050
PN-81/H-12060
Wyroby sanitarne ceramiczne - umywalki

Wyroby sanitarne ceramiczne - miski ustpowe
Wyroby sanitarne ceramiczne - zlewozmywaki
Wyroby sanitarne ceramiczne - kompakty; wymagania i badania
Wyroby budowlane ceramiczne. Pustaki stropowe CERAM
Wyroby budowlane ceramiczne. Ksztatki do belek stropowych
Ceram
Elementy stropw OTEP. Pustaki ceramiczne
Elementy stropw OTEP. Pytki ceramiczne
Elementy stropw SBP. Belki
Elementy stropw SBP. Kratownice
Elementy stropw SBP. Pustaki ceramiczne poryzowane
Elementy stropw SBP. Ksztatki ceramiczne poryzowane
Elementy nadproy ceramiczno-elbetowych. Belki
Elementy nadproy ceramiczno-elbetowych. Ksztatki
Materiay ogniotrwae. Oglna klasyfikacja wyrobw
Materiay ogniotrwae. Wyroby kwarcowo-szamotowe
Materiay ogniotrwae. Wyroby glinokrzemianowe kwasoodporne
nieszkliwione
Materiay ogniotrwae. Wyroby szamotowe
Materiay ogniotrwae. Prostki i kliny, wymiary
Materiay ogniotrwae. Wyroby magnezytowe
Mineralne spoiwa budowlane

Bronisaw Weryski
4.1. Rys historyczny........................................................................................................................... 242

4 2 . Klasyfikacja spoiw w icych .................................................................................................243
4.3. Spoiwa w apienne........................................................................................................................244
4.3.1. Surowce do produkcji spoiw wapiennych.................................................................244
4.3.2. Wapno palone ..............................................................................................................245
4.3.3. Procesy wizania i twardnienia spoiw wapiennych.................................................247
4.3.4. Klasyfikacja wapna budow lanego..............................................................................248
4.3.5. Ocena jakoci wapna budow lanego.......................................................................... 249
4.3.6. Zastosowanie wapna budowlanego..............................................................................252
4.3.7. Transport i przechowywanie w ap n a.......................................................................... 253
4.4. Spoiwa gipsowe i anhydrytowe................................................................................................. 253
4.4.1. Wiadomoci wstpne.................................................................................................... 253
4.4.2. Surowce siarczanowe.................................................................................................... 255
4.4.3. Dehydratacja g ip su ....................................................................................................... 256
4.4.4. Wizanie i twardnienie spoiw gipsow ych.................................................................258
4.4.5. Klasyfikacja spoiw gipsowych.................................................................................... 259
4.4.6. Charakterystyka i zastosowanie spoiw gipsowych i anhydrytowych................... 261
4.4.7. Waciwoci uytkowe spoiw gipsowych i anhydrytowych....................................263
4.4.8. Transport i przechowywanie spoiw gip sow ych ....................................................... 268
4.5. Spoiwa hydrauliczne. C e m e n t.................................................................................................269
4.5.1. Charakterystyka oglna ..............................................................................................269
4.5.2. Klinkier cem en tow y.................................................................................................... 270
4.5.3. Hydratacja cementu .................................................................................................... 272
4.5.4. Klasyfikacja cementw wedug n o r m ....................................................................... 274
4.5.5. Charakterystyka i zakres stosowania cementw powszechnego u y t k u ............. 279
4.5.6. Cementy sp ecjalne....................................................................................................... 284
4.5.7. Dodatki do c em e n tu .................................................................................................... 285
4.5.8. Waciwoci uytkowe i metody bada c em en tu ....................................................286
4.5.9. Warunki transportu i przechowywania cementu....................................................... 289
Wykaz literatury i norm .....................................................................................................................290
242
4. Mineralne spoiwa budowlane
4.1. Rys historyczny

Pocztki produkcji budowlanych spoiw wicych sigaj bardzo odlegych
czasw. Badania archeologiczne prowadzone w Iraku, a take w Egipcie poz
woliy na odkrycie resztek murw i budowli pochodzcych z okresu 5000-4000
lat p.n.e., wznoszonych z wysuszonych w socu bry i ksztatek z gliny czo
nych iem.
Odkrycie materiaw wicych mogo mie miejsce wwczas, gdy czo
wiek nauczy si posugiwa ogniem. Prawdopodobnie ju wtedy zauwaono,
e rozdrobniony kamie gipsowy lub wapienny pochodzcy z miejsca, w kt
rym rozniecano ognisko, wykazuje po zmieszaniu z wod zdolno wizania
i twardnienia.
Jako przykad zastosowania spoiwa gipsowego mona przytoczy piramid
schodkow w Sakkarze (Egipt, 2950 r. p.n.e), do ktrej budowy uyto lepiszczy
z mieszaniny iu i spoiwa gipsowego. Zastosowanie do celw budowlanych mate
riaw wicych na bazie wapienia nastpio rwnie w stosunkowo wczesnych
okresach cywilizacji.
Znajomo technologii otrzymywania wapna siga ok. 3000 r. p.n.e., kiedy
to Egipcjanie uywali go do produkcji wapiennej zaprawy murarskiej (piramida
w Gizie). Zaprawami otrzymywanymi przez zmieszanie wapna palonego z pucolanami posugiwali si Chiczycy przy budowie synnego muru.
Powszechnie stosowano wapno take w okresie panowania imperium rzym
skiego. Zapraw wapienn spotyka si prawie we wszystkich wanych budowlach
rzymskich: wityni Posejdona wzniesionej u wybrzey Woch (460 lat p.n.e.),
mocie Fabrycjusza (Rzym, ok. 200 r. n.e.), amfiteatrze Flawiuszw, Koloseum
(Rzym, 69-82 r. n.e.)
Produkcj wapna i jego zastosowanie opisa wielki rzymski budowniczy i ar
chitekt Marcus Vitruvius Polio w dziele De architectura Libri Decem.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego nastpi wyrany spadek wykorzystania
spoiw gipsowych i wapiennych w budownictwie, natomiast rozwijao si budow
nictwo drewniane. Okoo XIV w. na nowo zaczto w Europie w coraz wikszym
stopniu stosowa zaprawy gipsowe i wapienne.
Odkrycia w dziedzinie fizyki i chemii dokonane w XVIII w. otworzyy now
er w historii materiaw wicych. Pierwsze badania w zakresie otrzymywa
nia hydraulicznych materiaw wicych przeprowadzi J. Smeaton. Natomiast
J. Parker zaobserwowa, e kamie wapienny zanieczyszczony glin daje po wy
paleniu i rozdrobnieniu hydrauliczny materia wicy.
Badania prowadzone we Francji i ogoszone w 1818 r. przez L. J. Vicata
wykazay, e hydrauliczny materia wicy mona otrzyma rwnie przez wy
palanie rozdrobnionej mieszaniny wapienia i gliny. Vicat jest wic uwaany za
4.1. Klasyfikacja spoiw wicych
243
jednego z prekursorw technologii cementu. Za wynalazc cementu portlandzkie

go, ktry zgosi patent w 1824 r., uznaje si jednak Anglika J. Aspdina. Nazwa
cement portlandzki pochodzi od angielskiej miejscowoci Portland.
Wynalezienie spoiwa cementowego stao si potnym bodcem postpu we
wspczesnym budownictwie. Waciwy rozwj przemysu cementowego zwi
zany by z budow sieci drg i kolei elaznej w Europie.
Wydarzeniem majcym due znaczenie dla rozwoju budownictwa byo do
konane we Francji na przeomie XIX i XX w. wynalezienie betonu zbrojonego
stal czyli elbetu, w latach dwudziestych XX w. wynalezienie betonu spronego
(strunobetonu).
Olbrzymi rozwj budownictwa mieszkaniowego, drogowego, hydrotechnicz
nego, potrzeba budowy lotnisk, a take moliwoci przemysowego wytwarzania
elementw budowlanych spowodoway gwatowny rozwj produkcji tego podsta
wowego dzisiaj materiau wicego.
4.2. Klasyfikacja spoiw wicych

Ogln nazw spoiwa wice jest objta grupa tworzyw, ktre rozdrobnio
ne do postaci pyu i zarobione wod daj plastyczny zaczyn, atwo ukadajcy
i formujcy si oraz wicy po pewnym czasie i twardniejcy na powietrzu lub
w wodzie.
Do tej grupy materiaw nale produkty przemysowe, czsto znacznie r
nice si midzy sob skadem chemicznym i waciwociami. Rnorodno t
naley uwzgldni przy klasyfikacji tych materiaw.
W literaturze fachowej spotyka si podziay spoiw oparte na rnych para
metrach. Jako podstaw klasyfikacji przyjmuje si rodzaj surowcw, z ktrych
spoiwa wice s produkowane, skad chemiczny i waciwoci fizyczne tych
materiaw, zachowanie si ich w rodowisku wodnym oraz wynikajcy z tego
zakres ich stosowania.
Najczciej jest spotykany podzia spoiw wicych na dwie grupy, rnice
si wyranie pod wzgldem zachowania si ich w rodowisku wodnym. S to
spoiwa powietrzne i hydrauliczne.
Spoiwo powietrzne po zarobieniu wod moe wiza i nastpnie twardnie
tylko na powietrzu, poddane za po zwizaniu i pocztkowym stwardnieniu dzia
aniu wody traci swoje waciwoci wice i wytrzymaociowe.
Spoiwo hydrauliczne natomiast wie i twardnieje zarwno na powietrzu, jak
i w wodzie bez dostpu powietrza.
W zalenoci od rodzaju surowca spoiwa powietrzne mona podzieli na
spoiwa wapienne i gipsowe.
244
4.3. Spoiwa wapienne

4.3.1. Surowce do produkcji spoiw wapiennych
Spoiwa wapienne nale do grupy spoiw powietrznych, ktre po zarobieniu wod
wi i twardniej tylko na powietrzu. Zalicza si do nich: wapno palone, wapno
hydratyzowane, wapno pokarbidowe i wapno hydrauliczne.
Do wytwarzania spoiw wapiennych stosuje si surowce, ktrych podstawo
wym skadnikiem jest wglan wapnia. Stanowi one jedn z najwaniejszych grup
surowcw przemysu spoiw budowlanych. Do wapieni zalicza si skay wglano
we zawierajce nie mniej ni 50% wglanu wapnia. Wglan wapnia wystpuje
zwykle w postaci kalcytu lub rzadziej aragonitu. W skaach wapiennych s obec
ne rwnie zanieczyszczenia w postaci mineraw ilastych oraz kwarcu, tlenkw
elaza, gipsu i innych. Obok wglanu wapnia bardzo czsto wystpuje wglan
magnezu, tworzcy z CaC 0 3 sl podwjn CaMg(C 03>2 - dolomit.
Zanieczyszczenia ska wapiennych pogarszaj ich jako jako surowca dla
przemysu wapienniczego, natomiast dla przemysu cementowego obecno pew
nych iloci skadnikw ilastych w wapieniach jest korzystna. Najwaniejszymi
mineraami ilastymi wystpujcymi w skaach wapiennych s: kaolinit, montmorylonit i illit. Wapie zawierajcy 10-25% zanieczyszcze ilastych nazywany jest
wapieniem ilastym, za o zawartoci 25-75% tych zanieczyszcze - marglem.
Wglan wapnia jako minera wystpuje w postaci dwch odmian polimorficznych; s to kalcyt i aragonit.
K alcyt krystalizuje w ukadzie trygonalnym. Teoretycznie zawiera 56,04%
CaO i 43,96% CO 2 Zwykle jest bardzo czysty, moe jednak zawiera domieszki
jonw Mg2+, Fe2+, Mn2+ w iloci nawet do 8 %.
A ragonit krystalizuje w ukadzie rombowym. Przy cinieniu atmosferycznym
krystalizuje z roztworw wodnych o temperaturze 50-80C.
Wapienie w zalenoci od pochodzenia dziel si na: organogeniczne, che
miczne i klastyczne. Wapienie pochodzenia organogenicznego powstay w mo
rzach na skutek osadzania si muszli i szkieletw yjtek morskich zbudowa
nych gwnie z CaC 0 3 . Wapienie pochodzenia chemicznego tworz si w wy
niku krystalizacji CaC 0 3 z roztworw wodnych powstaych wskutek dziaania
wd na starsze skay zawierajce w swym skadzie jony wapnia Ca2+. Wapienie
klastyczne powstaj w wyniku osadzania si okruchw ska wapiennych pocho
dzenia organogenicznego lub chemicznego. Ze wzgldu na miejsce tworzenia
si ska wapiennych mona wyrni dwie due ich grupy: wapienie powstae
w rodowiskach morskich i wapienie powstae w rodowiskach ldowych.
Do wapieni pochodzcych ze rodowisk morskich zalicza si: wapienie rafo
we, wapienie muszlowe, kred, wapienie pelagiczne oraz wapienie oolitowe.
245
M argle s skaami przejciowymi midzy wapieniami i skaami ilastymi.

Gwnym skadnikiem wglanowym margli jest kalcyt, a spord mineraw ila
stych: kaolinit, illit i montmorylonit. Margle s stosowane do produkcji hydrau
licznych materiaw wicych.
Charakterystyk ska wapiennych w zalenoci od zawartoci CaCC>3 i mine
raw ilastych podano w tabl. 4.1.
Tablica 4.1. Charakterystyka ska wapiennych w zalenoci od zawartoci CaCO^ i mineraw
ilastych [2]
Zawarto, %
Rodzaj skay
Wapie czysty
Wapie wysokoprocentowy
Wapie czysty
Wapie ilasty
Margiel wysokoprocentowy
Margiel niskoprocentowy
CaC0 3
mineray ilaste
100-98
98-95
95-90
90-75
75-40
40-25
2-5
5-10
10-25
25-60
60-75
0-2
Dolomity s to skay wglanowe, ktrych podstawowym skadnikiem jest

minera dolomit CaMg(C(>3)2. Dolomit bardzo czsto towarzyszy skaom wa
piennym, obniajc ich jako jako surowca do produkcji wapna budowlanego.
Skay wapienne wystpuj w Polsce w duych ilociach, gwnie w poudnio
wej czci kraju: w regionie lsko-krakowskim, Jurze Krakowsko-Wieluskiej,
w Grach witokrzyskich, na Wyynie Lubelskiej oraz w Sudetach. W mniej
szych ilociach pojawiaj si rwnie na Kujawach.
Kamie wapienny, poza wykorzystaniem do produkcji wapna palonego oraz
cementu, stosuje si w wielu gaziach gospodarki: w hutnictwie do aglomeracji
rud i jako topnik wsadu wielkopiecowego, w przemyle gumowym jako wype
niacz, w przemyle chemicznym do produkcji nawozw sztucznych i karbidu,
w przemyle cukrowniczym, w energetyce jako sorbent przy odsiarczaniu spalin,
w rolnictwie jako nawz wapniowy do odkwaszania gleby, w przemyle szklar
skim i ceramicznym jako skadnik zestawu surowcowego oraz w budownictwie
jako kruszywo do betonu, kruszywo drogowe oraz jako kamie budowlany.
4.3.2. Wapno palone

Wapno palone CaO otrzymuje si przez rozkad wglanu wapnia CaCC>3. Podczas
jego wypalania w 950-1050 C nastpuje reakcja przebiegajca zgodnie z rwna
niem
C aC 0 3 <-* CaO + C 0 2 - 176,6 kJ
246
Jest to reakcja endotermiczna (wymagajca doprowadzenia ciepa) i odwra

calna. W celu rozkadu 1 kg CaCC>3 na CaO i CO 2 naley doprowadzi 176,6
kJ ciepa. Ze 100 czci wagowych CaCC>3 (surowca) uzyskuje si 56 czci
CaO i 44 czci CO 2, czyli teoretyczny uzysk wapna wynosi 56%. Temperatura
rozkadu wglanu wapnia (przy ktrej cinienie czstkowe CO 2 osiga warto
0,1 MPa), wyznaczona przez J. Johnstona i J. Mitchella, wynosi 898C (rys. 4.1).
Szybko wypalania naturalnego kamienia wapiennego nie tylko zaley od ci
nienia CO 2 i temperatury, ale rwnie od waciwoci fizycznych i chemicznych
surowca, stopnia rozdrobnienia, twardoci i innych jego cech.
/
/
j
/
/
/
/
/
600
650
700
750 800 850

Temperatura, C
900
950
Rysunek 4.1. Wykres zaleno

ci midzy temperatur rozka
du CaCC>3 a czstkowym cinie
niem CO2 w otaczajcym ro
dowisku [2]
W zalenoci od sposobu wypalania wapna oraz od rodzaju stosowanych pie

cw uzyskuje si wapno lekko palone o duej aktywnoci oraz wapno ostro
palone o mniejszej aktywnoci. Rnica midzy wapnem lekko palonym a ostro
palonym ley w teksturze tlenku wapnia; oba rodzaje wapna palonego rni si
midzy sob gstoci i stopniem uporzdkowania sieci krystalicznej CaO. Pod
czas wypalania kamienia wapiennego po osigniciu temperatury rozkadu z sie
ci krystalicznej kalcytu zaczyna uwalnia si dwutlenek wgla CO 2. Powstajce
krysztay tlenku wapnia przyjmuj posta regularn. Wapno palone skadajce si
z regularnych krysztaw CaO jest bardzo porowate, a jego ciar objtociowy
jest bardzo may (rys. 4.2).
247
Rysunek 4.2. Schemat procesu

jekarbonatyzacji i wzrostu krysz
taw CaO w zalenoci od tem
peratury wypalania kamienia wa
piennego [21: a) CaCC>3 w tem
peraturze normalnej, b) zmiana
objtoci krysztaw kalcytu pod
czas ogrzewania, c) wydzielanie
CO2 z powierzchni kryszta
w. d) materia porowaty po ca
kowitej dysocjacji
43.3. Procesy wizania i twardnienia spoiw wapiennych

Spoiwo wapienne, skadnik zapraw budowlanych, wie i twardnieje w wyniku
reakcji chemicznych. Dziki temu zaprawa po pewnym czasie uzyskuje wyma
gane waciwoci mechaniczne i fizyczne. Po zmieszaniu skadnikw z wod
zaprawa nabiera pewnej pynnoci lub plastycznoci technologicznej.
Wzrost wytrzymaoci jest zwizany z takimi zjawiskami jak:
utrata wody na skutek odcigania jej przez materiay muru i wysychanie;
krystalizacja Ca(0 H)2-H2 0 z przesyconego roztworu wodnego wodorotlen
ku wapnia znajdujcego si w zaprawie;
powstawanie krzemianw wapnia jako produktw reakcji Ca(OH>2, z SiCb;
reakcje te przebiegaj w temperaturze powyej 100C w obecnoci wody
i polegaj na tym, e krzemionka rozpuszcza si
S i0 2 + H20 -> H 2S i0 3
a powstay kwas krzemowy reaguje z wodorotlenkiem wapnia
2Ca(OH )2 + H 2S i0 3
2C a0 S i0 2-2H20
(proces ten jest wykorzystywany przy produkcji wyrobw wapienno-piasko

wych oraz betonu komrkowego - opisane reakcje zachodz w czasie procesu
autoklawizacji);
karbonatyzacja wodorotlenku wapnia, ktra nastpuje w wyniku reakcji wo
dorotlenku wapnia z dwutlenkiem wgla zawartym w powietrzu
Ca(OH )2 + /jH20 + C 0 2 - C aC 0 3 + (n+l)H 20
248
a rosnce krysztay CaC03 cz si, zrastaj i spajaj ziarenka zaprawy ze

sob, dajc w efekcie wytrzymay mechanicznie materia odporny na dziaanie
wody (proces karbonatyzacji rozciga si w czasie i zaley od iloci CO2
w powietrzu i gruboci muru).
4.3.4. Klasyfikacja wapna budowlanego

W PN-EN 459-1:2003 Wapno budowlane - Cz 1: Definicje, wymagania i kry
teria zgodnoci s podane definicje rnych rodzajw wapna budowlanego i ich
klasyfikacja.
Zgodnie z wyej wymienion norm rozrnia si nastpujce rodzaje wapna
budowlanego:
wapno palone,
wapno hydratyzowane,
ciasto wapienne,
wapno hydrauliczne.
Najczciej stosowanym rodzajem wapna budowlanego jest wapno palone,
ktre stanowi produkt wypalania kamienia wapiennego, skadajce si gwnie
z tlenku wapnia, oraz wapno hydratyzowane, zawierajce gwnie wodorotlenek
wapnia.
W mniejszym stopniu jest wykorzystywane obecnie ciasto wapienne - produkt
gaszenia wapna kawakowego.
Do wapna budowlanego mona rwnie zaliczy wapno hydrauliczne majce
waciwoci wizania i twardnienia pod wod.
W zalenoci od jakoci surowca rozrnia si nastpujce rodzaje wapna
budowlanego (PN-EN 459-1:2003):
wapno wapniowe CL (wytwarzane z wapieni czystych),
wapno dolomitowe DL (wytwarzane z wapieni zdolomityzowanych),
wapno hydrauliczne HL (wytwarzane z wapieni ilastych),
wapno hydrauliczne naturalne NHL (wytwarzane przez wypalenie ilastego
lub krzemionkowego kamienia wapiennego i sproszkowane w procesie ga
szenia).
Ze wzgldu na zawarto CaO+MgO wyrnia si trzy odmiany wapna wap
niowego oraz dwie odmiany wapna dolomitowego.
Z uwagi na wytrzymao zaprawy na ciskanie po 28 dniach rozrnia si
po trzy klasy wapna hydraulicznego i wapna hydraulicznego naturalnego.
Rodzaje wapna budowlanego podano w tabl. 4.2.
249

Tablica 4.2. Rodzaje wapna budowlanego wg PN-EN 459-l:2003a
Oznaczenie
Wapno wapniowe 90
Symbol
CL 90
Wapno wapniowe 80
CL 80
Wapno wapniowe 70
CL 70
Wapno dolomitowe 85
DL 85
Wapno dolomitowe 80
DL 80
Wapno hydrauliczne 2
HL2
Wapno hydrauliczne 3,5

Wapno hydrauliczne 5
Wapno hydrauliczne naturalne 2
Wapno hydrauliczne naturalne 3,5
Wapno hydrauliczne naturalne 5
HL 3,5
HL 5
NHL 2
NHL 3,5
NHL 5
1 Dodatkowo, wapno powietrzne jest klasyfikowane zgodnie z jego stanem dostawy: wapno pa
lone (Q) lub wapno hydratyzowane (S). W przypadku wapna dolomitowego hydratyzowanego
zaznaczany jest stopie zhydratyzowania: SI - wapno plhydratyzowane; S2 - wapno cakowicie
hydratyzowane.
43.5. Ocena jakoci wapna budowlanego

Jako wapna budowlanego charakteryzuj waciwoci chemiczne, fizyczne i wy
trzymaociowe.
Waciwoci chemiczne. Zakres bada chemicznych wapna przeznaczonego
dla budownictwa i przemysu materiaw budowlanych jest uwarunkowany jego
zastosowaniem i ogranicza si do okrelenia:
cznej zawartoci CaO i MgO,
zawartoci MgO,
zawartoci CO2,
zawartoci SO3.
zawartoci wapna czynnego.
Wymagania chemiczne dla wapna budowlanego okrelone w PN-EN 459-1:2003 podano w tabl. 4.3. Metody bada s ujte w PN-EN 459-2:2003.
Waciwoci fizyczne. Wapno budowlane poddaje si badaniom w celu okreenia takich waciwoci jak:
stopie zmielenia,
zawarto wolnej wody,
stao objtoci,
250
Tablica 4.3. Wymagania chemiczne dotyczce wapna budowlanego wg PN-EN 459-1:2003
Rodzaj wapna
budowlanego
Zawarto, %
CaO + MgO
MgO
C02
S03
CL 90
^ 90
<5C
^4
<2
CL 80
^ 80
<5C
<7
<2
CL 70
^70
<5
<12
<2
DL 85
^ 85
^ 30
<7
<2
DL 80
^ 80
^5
<7
<2
HL 2
<3b
^8
HL 3,5
<3b
^ 6
wapno czynne
HL 5
o b
^3
NHL 2
<3b
^ 15
NHL 3,5
<3b
^9
NHL 5
<3b
^3
Uwaga. Podane wartoci odnosz si do wszystkich rodzajw wapna. W przypadku wapna pa

lonego wartoci te dotycz gotowego produktu; dla wszystkich innych rodzajw wapna (wapna
hydratyzowanego, ciasta wapiennego, wapna hydraulicznego i wapna hydraulicznego naturalnego)
podane wartoci odnosz si do produktu pozbawionego wolnej wody i wody zwizanej.
a Wartoci podano w uamku masowym wyraonym w procentach.
b Zawarto SO3 moe wynosi 3-7%, jeli stwierdzono stao objtoci po 28 dniach przecho
wywania w wodzie podczas badania wg PN-EN 196-3:1996).
c Dopuszczalna jest zawarto MgO do 7%, jeli wynik badania staoci objtoci wg PN-EN
459-2:2003 jest pozytywny.
gboko wnikania,
zawarto powietrza,
czasy wizania.
Wymagania dotyczce waciwoci fizycznych wapna budowlanego podano
wg PN-EN 459-1:2003 w tabl. 4.4, a metody bada s ujte w PN-EN 459-2:2003.
Oprcz wymienionych waciwoci oznacza si: wododno, zatrzymywanie
wody, gsto nasypow oraz wydajno ciasta wapiennego. Badania te wykonuje
si wg PN-EN 459-2:2003.
Waciwoci wytrzymaociowe. Wytrzymao na ciskanie oznacza si tyl
ko dla wapna hydraulicznego i wapna hydraulicznego naturalnego, zgodnie z PN-EN 459-1:2003.
251
A\
aC z? ^!
O fc fi
N </*>ok
n
u
'O co
^ s o
-7
cn
CJ
V/
.2 o
V/
o .r "o
>v
OJO
2o >
i .2
> .2,
a?
ri
Z S
.* w = ^ gj <n
2 c ^ i
O- e gp N C
Sb ^ N
CQ
o E g c
wc
I
o
5 -8 xs $ <M
z
u
s c 5 c
I 'H f ! *
* S |*
o>
a
0 .2 -5
c * .1 i ,
o > QJ
l:s iS
5* <= o
N r\
3
C O
S)
on
*3
NO
= CO
^>>O
CS <N
45
g
' c o
w
Cz
V/
V/
V/
V/
i o W
DO
n 7Z
C
sU
: ca
3l i $
I-i i
CUm
On
i
8
(N
(N
V/
V/
&C
N
Ecs
"8
_S
4>i
n (N
NI
Nc m
^
Oc ^
cg ca
x
$
'CT3y
s s
w o!
V/
p
V/
? > o
S
g
a 3s S
oi>
Di 1
uJuJ Ju
V/
i *
m
V/
(S n in J j -J
J j J J J K II
QQ I l i Z Z Z
252
W odrnieniu od cementu dla rnych klas wapna hydraulicznego stosuje

si odpowiednie wspczynniki woda/spoiwo. Dla klasy HL5 i NHL5 wsp
czynnik w /s wynosi 0,50, a dla klasy HL2, HL3,5, NHL2 i NHL3,5 powinien
wynosi 0,55.
Wymagania odnoszce si do wytrzymaoci na ciskanie dla wapna hydrau
licznego i hydraulicznego naturalnego podano w tabl. 4.5.
Tablica 4.5. Wytrzymao na ciskanie wapna hydraulicznego i wapna hydraulicznego
naturalnego wg PN-EN 459-1:2003
Rodzaj wapna
budowlanego
HL 2 i NHL 2
HL 3,5 i NHL 3,5
HL 5 i NHL 5

po 7 dniach
po 28 dniach
2-7
3,5-10
^2
515a
a Dla HL 5 i NHL 5 o gstoci nasypowej mniejszej ni 0,90 kg/dm3 dopuszcza si wytrzymao

do 20 MPa.
4.3.6. Zastosowanie wapna budowlanego

Powszechnie stosuje si dwa rodzaje wapna budowlanego - wapno palone (nie
gaszone), stanowice produkt wypalania kamienia wapiennego, ktrego podsta
wowym skadnikiem jest tlenek wapnia CaO, oraz wapno hydratyzowane (suchogaszone).
Wapno hydratyzowane uzyskuje si przez zgaszenie w hydratorach wapna
palonego (kawakowego lub mielonego) ograniczon iloci wody. W wyniku
gaszenia otrzymuje si wodorotlenek wapnia Ca(OH)2 w postaci proszku o bardzo
rozwinitej powierzchni waciwej.
Ograniczone zastosowanie ma ciasto wapienne powstajce w wyniku gaszenia
wapna kawakowego.
Wapno wykorzystuje si gwnie w budownictwie, przemyle materiaw bu
dowlanych, hutnictwie stali, przemyle chemicznym, cukrowniczym, papierni
czym, energetyce, rolnictwie i ochronie rodowiska.
W budownictwie stosuje si wapno palone i hydratyzowane do produkcji za
praw wapiennych i cementowo-wapiennych oraz gipsowo-wapiennych sucych
jako zaprawy tynkarskie.
W przemyle materiaw budowlanych zuywa si znacznych iloci wapna pa
lonego oraz hydratyzowanego przede wszystkim do produkcji autoklawizowanych
betonw komrkowych oraz wyrobw wapienno-piaskowych. Oba rodzaje wap
4.4. Spoiwa gipsowe i anhydrytowe
253
na maj zastosowanie rwnie jako aktywatory spoiw mieszanych: ulowych,

popioowych, popioowo-ulowych oraz anhydrytowo-popioowych.
4.3.7. Transport i przechowywanie wapna

Wapno palone mielone i wapno hydratyzowane suchogaszone jest pakowane
w worki papierowe co najmniej trzywarstwowe o masie 30 lub 25 kg (PN-B-30020:1999).
Na workach powinien by umieszczony trway napis z nastpujcymi infor
macjami:
nazwa wytwrni i adres,
masa brutto,
data pakowania.
Wapno niegaszone i suchogaszone musi by zabezpieczone przed zawilgo
ceniem i zanieczyszczeniem. Wapno suchogaszone w workach powinno by tak
skadowane, aby dolne warstwy workw nie ulegy zniszczeniu.
Do transportu wapna niegaszonego w kawakach, niegaszonego mielonego
i suchogaszonego naley stosowa takie rodki transportu, eby bya moliwo
zabezpieczenia przed opadami atmosferycznymi, zawilgoceniem, zanieczyszcze
niem i uszkodzeniem opakowania.
Wapno niegaszone w kawakach naley przewozi w wagonach wapniarkach.
Do transportu wapna niegaszonego mielonego i wapna hydratyzowanego stosu
je si autocysterny i wagonocysterny. W transporcie kolejowym naley uywa
specjalnych wagonw typu CWL wyposaonych w instalacj do zaadunku i wy
adunku.

4.4.1. Wiadomoci wstpne
Spoiwa, ktrych gwnym skadnikiem jest siarczan wapnia, zalicza si do po
wietrznych materiaw wicych. Spoiwa te mona podzieli na dwie podstawo
we grupy: spoiwa gipsowe, wytwarzane przez czciow dehydratacj w niezbyt
wysokich temperaturach ska gipsowych lub gipsw odpadowych, oraz spoiwa
anhydrytowe, otrzymywane w wyniku cakowitej dehydratacji ska gipsowych
lub przerbki anhydrytw naturalnych. Gwnym skadnikiem spoiw gipsowych
jest rozdrobniony pwodny siarczan wapnia CaS0 4 -l/2H2 0 , natomiast anhydry
towych - drobno zmielony i zmieszany z odpowiednimi aktywatorami bezwodny
siarczan wapnia CaSC>4.
254
Spoiwa gipsowe stanowi zrnicowan pod wieloma wzgldami grup ma

teriaw wicych. W zalenoci od zastosowania musz spenia okrelone
wymagania i odznacza si specyficznymi waciwociami.
Do produkcji elementw budowlanych, tj. blokw lub pyt, stosuje si spoiwa
gipsowe, ktre powinny charakteryzowa si przede wszystkim znaczn wytrzy
maoci mechaniczn oraz odpornoci na dziaanie czynnikw atmosferycz
nych. Takie cechy jak stopie biaoci s cechami drugorzdnymi i nie maj
istotnego wpywu na ocen jakoci okrelonego elementu budowlanego. Nato
miast gdy produktem bdzie np. gips modelarski, uywany do wykonywania
sztukaterii, jednym z podstawowych kryteriw jakoci spoiwa jest jego stopie
biaoci. Jeszcze inne wymagania musi spenia np. gips techniczny.
Podziau i klasyfikacji spoiw gipsowych dokonuje si najczciej na podstawie
ich przeznaczenia uytkowego. Przy przyjciu takiego kryterium klasyfikacji,
dzieli si je na dwa podstawowe rodzaje:
spoiwa do celw budowlanych,
spoiwa do celw technicznych (specjalnych).
Do grupy spoiw gipsowych budowlanych zalicza si gipsy suce do wykony
wania elementw ciennych (normalne i szybkowice), gipsy szpach
lowe, tynkarskie i kleje gipsowe uywane do wykaczania wntrz budynkw,
czenia elementw gipsowych, wyrwnywania powierzchni cian i tyn
kowania.
Wrd spoiw gipsowych do celw technicznych na szczegln uwag za
suguj stosowane w procesie produkcji ceramiki szlachetniej i specjalnej gipsy
ceramiczne, gipsy form ierskie oraz gipsy do wytwarzania podkadw samopoziomujcych.
Rnice dotyczce waciwoci spoiw gipsowych wynikaj nie tylko z ich
skadu chemicznego, stopnia rozdrobnienia i sposobu otrzymywania, ale s tak
e zalene od wprowadzenia do nich rnego typu modyfikatorw wpywaj
cych na czas wizania, barw, wzrost wytrzymaoci itp. W przypadku elemen
tw budowlanych wykonywanych ze spoiw gipsowych stosuje si czsto kom
binacje spoiw siarczanowych z innymi materiaami speniajcymi takie funk
cje jak: zmniejszenie ciaru elementu, polepszenie termicznych i akustycz
nych waciwoci izolacyjnych, a take uzyskanie dodatkowych walorw este
tycznych.
Spoiwa anhydrytowe to spoiwa, ktre skadaj si z mao aktywnej odmiany
bezwodnego siarczanu wapnia oraz odpowiednich aktywatorw przypieszajcych
proces jego hydratacji. Funkcje aktywatorw mog peni: tlenek wapnia powsta
jcy w wyniku czciowego rozkadu siarczanu wapnia, auny oraz niewielkie ilo
ci wapna palonego, cementu portlandzkiego, mielonego ula wielkopiecowego,
palonego dolomitu i rnego rodzaju kwane siarczany.
255
W zalenoci od uytych aktywatorw wyrnia si nastpujce trzy pod

stawowe rodzaje spoiw anhydrytowych: estrichgips, gipsy aunowe i anhydryty
budowlane (waciwe spoiwa anhydrytowe).
Wszystkie te spoiwa s uywane w budownictwie do wykonywania podg,
stiukw, osadzania pytek ciennych, wytwarzania sztucznych marmurw oraz
jako skadniki mieszanek tynkarskich.
4.4.2. Surowce siarczanowe

Najczciej stosowanymi surowcami do wytwarzania spoiw siarczanowych s ska
y gipsowe i anhydrytowe oraz odpady przemysowe powstajce w rnych pro
cesach chemicznych (takie jak fosfogipsy czy borogipsy), a take pochodzce
z energetyki, tzw. gipsy syntetyczne (reagipsy). Gwnymi skadnikami mineral
nymi surowcw (zarwno naturalnych, jak i odpadowych) do produkcji spoiw
siarczanowych s gips i anhydryt.
Gips jest naturalnym dwuwodnym siarczanem wapnia o wzorze chemicz
nym CaSC>4-2H2 0 . Krystalizuje on w ukadzie jednoskonym. Tworzy krysztay
o pokroju tabliczkowym lub krysztay supkowe. Czsto s to zrosty blinia
cze, niekiedy przypominajce ksztatem jaskcze ogony, ktre osigaj czasa
mi znaczne dugoci. Bardzo czysta odmiana mikrokrystalicznego, bezbarwnego
gipsu nazywana jest selenitem, natomiast zbita drobnoziarnista biaa odmiana
alabastrem, ktry jest ceniony jako kamie dekoracyjny i rzebiarski. Gips jest
mineraem bdcym gwnym skadnikiem ska noszcych t sam nazw. Jest
rwnie podstawowym skadnikiem odpadw powstajcych podczas odsiarczania
spalin w energetyce oraz przy produkcji kwasu fosforowego z apatytw i fosfo
rytw.
Anhydryt jest bezwodnym siarczanem wapnia o wzorze chemicznym CaSC>4.
Krystalizuje on w ukadzie rombowym. Tworzy krysztay tabliczkowe, niekiedy
znacznie wyduone. Szczeglnie wartociowe s odmiany bardzo drobnoziarniste
zwane wulpinitem, stosowane w rzebiarstwie.
Bassanit, zwany te semihydratem, jest pwodnym siarczanem wapnia o wzo
rze CaSC>4- I/2H2O powstajcym w procesie dehydratacji gipsu. Bassanit krysta
lizuje w ukadzie romboedrycznym. Stanowi on podstawowy skadnik gipsw
sztukatorskich.
Wystpujce w Polsce zoa gipsowe i anhydrytowe pochodz z dwch ok
resw geologicznych: grnego permu i miocenu. W przewaajcej swej masie
stanowi produkt krystalizacji siarczanw wapnia z wody morskiej. Anhydryt
jest spotykany rwnie wrd ska pochodzenia hydrotermalnego i w ekshalacjach wulkanicznych, gips natomiast wrd produktw wietrzenia siarczku
elaza.
256
W Polsce wystpuj bogate zoa gipsu. Znaczenie gospodarcze maj: zoe

z okresu cechsztyskiego zalegajce w Niecce Lwweckiej oraz zoe z okresu
mioceskiego zalegajce w dolinie rzeki Nidy.
Do najczciej wystpujcych odpadowych surowcw gipsowych zalicza si
fosfogips i gips syntetyczny (reagips).
Fosfogips powstaje jako produkt uboczny w wielu procesach chemicznych,
z ktrych na szczegln uwag zasuguje produkcja kwasu fosforowego metod
kwan (ekstrakcyjn) z fosforytw i apatytw. W procesie tym powstaje odpad
- fosfogips, ktry zawiera oprcz CaS0 4 -2H20 pewne iloci zaadsorbowanego
kwasu fosforowego oraz znaczne iloci wody, przekraczajce zwykle 50%. Z tego
wzgldu w Polsce fosfogips jest w niewielkim stopniu wykorzystywany przez
przemys budowlany.
Gips syntetyczny (reagips) uzyskuje si w procesie odsiarczania spalin
w energetyce wglowej. Spord wielu sposobw odsiarczania spalin najczciej
s stosowane metody wapniowe: mokre, suche i psuche, w ktrych sorbenta
mi s CaCC>3, Ca(OH)2 i CaO. Znaczc rol w polskiej energetyce odgrywa
metoda wapniowa mokra, w ktrej sorbentem jest wglan wapnia, a produk
tem kocowym gips syntetyczny C aS C ^ H b O , z ktrego otrzymuje si spo
iwo gipsowe.
W zalenoci od zastosowanej technologii odsiarczania, rodzaju wgla ka
miennego czy brunatnego oraz typu sorbentu, produkt ten ma rne waciwoci
fizyczno-chemiczne, a tym samym moliwoci penej utylizacji. Reagips otrzy
mywany metod wapniow mokr jest uywany do wytwarzania elementw gip
sowych, pyt gipsowo-kartonowych (suchych tynkw) oraz jako regulator czasu
wizania przy produkcji cementu.
Skay gipsowe i anhydrytowe s wykorzystywane gwnie do produkcji spo
iw wicych: gipsu budowlanego, gipsu szpachlowego, tynkarskiego, spoiwa
anhydrytowego oraz jako dodatek do cementu w celu regulacji czasu wizania.
Znajduj rwnie zastosowanie (gwnie anhydryt) w przemyle chemicznym do
produkcji kwasu siarkowego i siarczanu amonu.
Jednym z podstawowych wymaga stawianych skaom gipsowym i anhydry
towym jest wysoka zawarto siarczanu wapnia, a wic ich czysto. Kryterium
to jest midzy innymi podstaw do okrelenia gatunku kamienia gipsowego uy
wanego do produkcji spoiw gipsowych.
4.4.3. Dehydratacja gipsu

Dehydratacja dwuwodnego siarczanu wapnia (gipsu) jest jednym z najwaniej
szych etapw produkcji spoiw gipsowych, a w wikszoci przypadkw take
anhydrytowych.
257
Podczas ogrzewania w ok. 140C gips stopniowo traci wod krystalizacyjn,

przechodzc w gips pwodny, a w miar podwyszania temperatury w anhy
dryt, a do rozkadu CaSC>4. Reakcje chemiczne przebiegaj wg nastpujcych
rwna:
C aS04-2H20 <-> C aS 04 l/2H20 + 3/2H20
C aS04 l/2H20 ~ C aS 04 + 1/2H20 (ok. 400C)
oraz w 800 C czciowo zachodzi rozkad
C aS04
> CaO + S 0 2 + l/2 0 2
Na rysunku 4.3 przedstawiono krzyw termicznej analizy rnicowej obrazu

jc przemiany fazowe gipsu zachodzce podczas ogrzewania. W zalenoci od
tego, jakie warunki panuj podczas procesu dehydratacji, uzyskuje si odmian
a lub /3 C aS 04 l/2H20 .
Rysunek 4.3. Termiczna analiza

rnicowa gipsu [2 ]
Temperatura, C
Odmiana a phydratu powstaje wwczas, gdy dehydratacja C aS04-2H20 jest

prowadzona w atmosferze nasyconej pary wodnej w autoklawie. Podczas dehy
dratacji gipsu w warunkach, gdy para wodna jest usuwana ze rodowiska reakcji,
powstaje odmiana /3 phydratu. Obie odmiany badane metodami rentgenowski
mi wykazuj analogiczne struktury, przy czym struktura /3 C aS 04 l/2H 20 jest
bardziej zdefektowana.
Dehydratacja gipsu pwodnego prowadzi do otrzymania anhydrytu II, cha
rakteryzujcego si nieco bardziej uporzdkowan struktur w porwnaniu
258
z C aS04-l/2H20 i zwikszon reaktywnoci w stosunku do wody w porw

naniu do anhydrytu naturalnego.
W warunkach przemysowych proces dehydratacji gipsu (CaS0 4 -2H20 ) pro
wadzi si zwykle w wyszych temperaturach, 180-200C.
4.4.4. Wizanie i twardnienie spoiw gipsowych

Wizanie gipsu polega na ponownym uwodnieniu spoiwa gipsowego - siarczanu
wapnia pwodnego do siarczanu wapnia dwuwodnego wg reakcji
C aS04 l/2H20 + 3/2H20 -> C aS 04-2H20
Proces wizania rozpoczyna si od momentu, kiedy spoiwo gipsowe zmie
sza si z wod. Spoiwo to zaczyna si rozpuszcza a do powstania roztworu
nasyconego.
Z przesyconego roztworu CaS04 wykrystalizowuj krysztaki gipsu dwuwod
nego, w wyniku czego nastpuje wzrost wytrzymaoci mechanicznej.
Proces wizania i twardnienia mona podzieli na nastpujce trzy okresy:
rozpuszczanie si gipsu i tworzenie dwuhydratu w postaci elu,
tenie w wyniku przemiany elu w posta krystaliczn,
wysychanie oraz dalsze ronicie i zrastanie si krysztaw gipsu dwuwod
nego.
Dua szybko, z jak przebiega proces wizania gipsu szybko wicego,
jest w pewnych okolicznociach niekorzystna. W takich przypadkach stosuje si
specjalne opniacze. Gips zarabia si wiksz iloci wody ni wynika to z ra
chunku stechiometrycznego. Aby otrzyma zaczyn gipsowy o konsystencji nor
malnej, naley doda do gipsu 60-80% wody w stosunku do jego masy. Wy
trzymao na ciskanie odleww gipsowych zaley w duym stopniu od ilo
ci uytej wody i zmniejsza si wraz ze wzrostem w /g (stosunku iloci wody
do iloci gipsu). I tak np. przy w /g = 0,5 warto Rc wynosi 12 MPa, a przy
w/g =
ju tylko 4,5 MPa.
Szybkie wizanie gipsu czsto utrudnia jego stosowanie w budownictwie. Aby
temu przeciwdziaa stosuje si domieszki opniajce proces wizania gipsu.
Opnienie procesu krystalizacji mona osign przez wprowadzenie do zaczy
nu gipsowego zwizkw osiadajcych na powierzchni ziaren phydratu. Tworz
one nierozpuszczalne lub sabo rozpuszczalne zwizki, w efekcie czego zmniej
sza si szybko wizania gipsu. Dziaajcymi w ten sposb opniaczami s:
boraks, cytrynian potasu lub sodu, wglan wapnia i fosforany. Podobne dziaanie
wykazuj koloidy, tworzce otoczki wok ziaren gipsu.
259
4.4.5. Klasyfikacja spoiw gipsowych

Ze wzgldu na waciwoci i zastosowanie spoiwa gipsowe dzieli si na dwie
grupy:
spoiwa gipsowe dla budownictwa, ktre obejmuj gips budowlany, gips szpa
chlowy, gips tynkarski i klej gipsowy,
spoiwa specjalne, do ktrych naley gips ceramiczny, gips autoklawizowany
a , gips aunowy i estrichgips.
Gips budowlany ze wzgldu na uziarnienie dzieli si na dwie odmiany:
gips budowlany grubo zmielony GB-G,
gips budowlany drobno zmielony GB-D.
Ze wzgldu na wytrzymao na ciskanie po wysuszeniu do staej masy
rozrnia si dwa gatunki gipsu:
gips budowlany 6,
gips budowlany 8.
Wymagania dotyczce waciwoci mechanicznych i fizycznych gipsu budow
lanego wg PN-B-30041:1997 podano w tabl. 4.6.
Tablica 4.6. Waciwoci mechaniczne i fizyczne gipsu budowlanego wg PN-B-30041:1997
Gips budowlany
Wymagania
GB-G6
Uziarnienie: odsiew na sicie
o boku oczka kwadratowego,
nie wicej ni, %
Wytrzymao na ciskanie,
nie mniej ni, MPa
Czas wizania
GB-D8
0,5
0,75 mm
0,0
0,2 mm
Wytrzymao na zginanie,
nie mniej ni, MPa
GB-D6
GB-G8
1,0 mm
2,0
15,0
po 2 h
1,8
2,0
1,8
2,0
po wysuszeniu
do staej masy
4,0
5,0
4,0
5,0
po 2 h
3,0
4,0
3,0
4,0
po wysuszeniu
do staej masy
6,0
8,0
6,0
8,0
pocztek wizania naj

wczeniej po upywie, min
koniec wizania najpniej
po upywie, min
Okres, w ktrym gips budowlany nie

powinien wykazywa odchyle od wy
maga normy, liczba dni od daty wysyki
3
10
90
260
W zalenoci od przeznaczenia rozrnia si nastpujce rodzaje spoiw gip

sowych:
gips szpachlowy B - do szpachlowania elementw betonowych,
gips szpachlowy G - do szpachlowania elementw gipsowych,
gips szpachlowy F - do spoinowania pyt gipsowo-kartonowych,
gips tynkarski GTM - do wewntrznych wypraw tynkarskich wykonywanych
sposobem zmechanizowanym,
gips tynkarski GTR - do rcznego tynkowania,
klej gipsowy P - do klejenia prefabrykatw gipsowych,
klej gipsowy T - do osadzania pyt gipsowo-kartonowych.
Wymagania dla wymienionej grupy spoiw podano w PN-B-30042:1997,
tabl. 4.7.
Tablica 4.7. Waciwoci mechaniczne i fizyczne gipsu szpachlowego, tynkarskiego i kleju
gipsowego wg PN-B-30042:1997
Gips
szpachlowy
Wymagania
Gips
tynkarski
Klej
gipsowy
GTM
GTR
3,0 mm
1,0 mm
0,2 mm
Czas wizania: pocztek wizania, nie

wczeniej ni, min
60
60
30
90
60
60
25
Ilo odparowanej wody z zaczynu, nie

wicej ni, g
0,5
0,5
0,5
1,5
1,5
0,5
1,5
Wytrzymao na zginanie, nie mniej

ni, MPa
1,5
1,0
1,5
1,0
1,0
1,5
2,5
Wytrzymao na ciskanie, nie mniej

ni, MPa
3,0
2,5
3,0
2,5
2,5
3,0
6,0
0,5
0,3
Uziamienie: odsiew na si
cie o boku oczka kwadra
towego, nie wicej ni, %
Przyczepno do podoa, nie mniej

ni, MPa
Okres, w ktrym spoiwa powinny spe
nia wymagania normy, liczba dni od
daty wysyki
0,5
0,3
90
261
4.4.6. Charakterystyka i zastosowanie spoiw gipsowych

i anhydrytowych
Spoiwa gipsowe
Gips budowlany jest spoiwem, ktrego gwnym skadnikiem jest pwodny siar
czan wapnia (odmiana j3), otrzymywany przez czciowe odwodnienie kamienia
gipsowego.
Gips budowlany nie zawiera adnych dodatkw modyfikujcych i jest stoso
wany przede wszystkim do produkcji prefabrykatw gipsowych oraz do sporz
dzania zapraw tynkarskich. Uywa si go rwnie do prostych prac naprawczych,
takich jak wypenianie ubytkw w tynkach oraz maskowanie przewodw instalacji
elektrycznej.
Gips szpachlowy to spoiwo wolno wice, drobnoziarniste zawierajce
w swym skadzie oprcz gipsu pwodnego szereg dodatkw modyfikujcych,
ktrych zadaniem jest wyduenie czasu wizania zaczynu, zmniejszenie odci
gania wody z zaczynu przez nasikli we podoa i zwikszenie przyczepnoci.
Gips szpachlowy ma rnorodne zastosowanie i moe suy do:
wykonywania cienkich wypraw wewntrznych, tak zwanych gadzi gipsowych
gruboci 3-10 mm, czenia pyt gipsowych w cianach dziaowych,
przyklejania do powierzchni betonowych i ceramicznych elementw gipso
wych, takich jak pyty dekoracyjne, pyty dwikochonne, pyty gipsowo-kartonowe (suche tynki),
spoinowania zczy elementw gipsowych, np. pyt Pro Monta,
wyrwnywania i maskowania uszkodze i ubytkw powierzchni cian i sufi
tw.
W gospodarstwie domowym uywa si go do napraw uszkodzonych tynkw,
spoinowania szczelin, mocowania kokw i maskowania przewodw instalacji
elektrycznej.
Gips tynkarski jest wolnowicym spoiwem gipsowym lub gipsowo-anhydrytowym, zawierajcym zestaw dodatkw poprawiajcych plastyczno zaprawy
i zwikszajcych przyczepno do podoa. Ma on rwnie w swym skadzie lekki
wypeniacz - perlit, zmniejszajcy ciar i zwikszajcy izolacyjno termiczn
i ogniochronno tynku.
Gips tynkarski jest przeznaczony do wykonywania jednowarstwowych, we
wntrznych wypraw tynkarskich gruboci 8-20 mm, narzucanych mechanicznie
lub rcznie na podoe z elementw ceramicznych, cegy wapienno-piaskowej
oraz betonu zwykego i komrkowego.
Klej gipsowy, ktrego gwnym skadnikiem jest pwodny siarczan wapnia
i dodatki modyfikujce, jest stosowany gwnie do: czenia ciennych pyt Pro
Monta oraz klejenia i spoinowania pyt gipsowo-kartonowych.
262
Gips ceramiczny jest to spoiwo stosowane w przemyle ceramicznym i do

prac modelarskich. Od gipsu budowlanego spoiwo to rni si bia barw, jest
bardziej wytrzymae, ma wikszy stopie rozdrobnienia, okrelony cile prze
dzia czasu wizania oraz okrelon wielko dopuszczalnych zmian liniowych
(pcznienia i skurczu). Przy klasyfikacji gipsu ceramicznego najbardziej miaro
dajna jest wytrzymao na zginanie. Wynosi ona 4-10 MPa i wyznacza mark
gipsu. Gips ten stosuje si rwnie do odlewania sztukaterii gipsowych oraz wy
konywania stiukw gipsowych. Gips o takim przeznaczeniu jest nazywany gipsem
modelarskim.
Gips autoklawizowany a otrzymuje si przez czciow dehydratacj czy
stych odmian kamienia gipsowego pod cinieniem, w atmosferze nasyconej pary
wodnej z dodatkiem katalizatorw. Rni si od odmiany J3 bardziej zwart for
m i szczeln powierzchni krysztaw, w zwizku z czym zaczyn potrzebuje
mniejszej iloci wody, co wpywa na jego wiksz wytrzymao mechaniczn.
Odlewy osigaj wytrzymao na ciskanie powyej 40 MPa.
Gips autoklawizowany stosuje si jako skadnik gipsowych spoiw ceramicz
nych, jak rwnie do odlewania wyrobw o duej wytrzymaoci i twardoci.
Gips aunowy jest produkowany z czystego kamienia gipsowego przez jedno
krotne lub dwukrotne wypalanie mieszaniny gipsu z aunem glinowo-potasowym
KA1(S04)2 12H20 lub boraksem Na2B40 7 10H20 .
Gips aunowy odznacza si powolnym wizaniem i stosunkowo wysok wy
trzymaoci na rozciganie i ciskanie. Jest on stosowany gwnie do prac wy
koczeniowych i dekoracyjnych ze wzgldu na estetyczny wygld, atrakcyjn bia
o, poyskujc powierzchni po polerowaniu i lekk przewiecalno. Walory
estetyczne gipsu aunowego szczeglnie predystynuj go do produkcji sztucznego
marmuru, stiukw, boazerii i drobnej galanterii.
Estrichgips otrzymuje si przez wypalanie C aS04-2H20 w temperaturze
przekraczajcej 800C. Gwnym skadnikiem mineralnym jest anhydryt I. Uak
tywnienie spoiwa nastpuje wskutek obecnoci wolnych jonw OH pochodz
cych z tlenku wapnia rozpuszczonego w orodku wodnym. Estrichgips ma pewne
waciwoci hydrauliczne oraz wykazuje wiksz wodoodporno od gipsu zwy
kego. Pocztek wizania nastpuje po ok. 2, a koniec po 24 godz. Wytrzymao
wyrobw z estrichgipsu na ciskanie po 28 dniach wynosi 18 MPa. Spoiwo estrichgipsowe z uwagi na swoje waciwoci moe by stosowane do wykonywania
podkadw pod posadzki wylewane, prefabrykowanych elementw budowlanych,
pytek posadzkowych itp. Ponadto wykonuje si z niego sztuczny marmur.
Spoiwa anhydrytowe
Spoiwa anhydrytowe, ktrych podstawowym skadnikiem jest anhydryt C aS04,
otrzymuje si dwoma sposobami:
263
przez wypalenie kamienia gipsowego w temperaturze powyej 400 C i prze

mielenie,
przez przemielenie naturalnej skay anhydrytowej na tak zwan mczk an
hydrytow.
W efekcie uzyskuje si spoiwo o zwikszonej wodoodpornoci. Spoiwo an
hydrytowe poza mao aktywn faz anhydrytow zawiera rwnie niewielk ilo
gipsu pwodnego.
Spoiwo anhydrytowe stanowi skadnik zaczynw przy przemysowej produkcji
wielkowymiarowych pyt gipsowych, sucych do budowy cianek dziaowych.
Uywane jest rwnie jako skadnik gipsu tynkarskiego oraz samopoziomujcych
si posadzek podpodogowych.
Mczka anhydrytowa, otrzymywana przez zmielenie naturalnego anhydrytu
(bardzo mao aktywnego w stosunku do wody), nie wykazuje praktycznie waci
woci wicych. Dopiero dodatek aktywatorw wizania nadaje jej waciwoci
wice.
Najbardziej skuteczne jest czne stosowanie dodatku siarczanu potasu w ilo
ci ok. 1% i cementu portlandzkiego w iloci 3-5%. Mczka anhydrytowa z do
datkiem aktywatorw wizania jest uywana do wykonywania bezspoinowych
samopoziomujcych wylewek podpodogowych.
4.4.7. Waciwoci uytkowe spoiw gipsowych i anhydrytowych

Spoiwa gipsowe i anhydrytowe po zarobieniu wod daj plastyczne zaczyny cha
rakteryzujce si takimi waciwociami jak: plastyczno, wspczynnik wodno-gipsowy i czas wizania.
Plastyczno. Cecha ta zaley od waciwoci uytego spoiwa i iloci wody
zarobowej. Przy wikszej iloci wody powstaj cieke zaczyny, a w miar jej
zmniejszania plastyczne, gstoplastyczne, a do mas wilgotnych.
W celu zwikszenia ciekoci zaczynw gipsowych i anhydrytowych stosuje
si czsto dodatki upynniajce Pozwalaj one uzyska wymagan cieko za
czynw i zapraw przy mniejszej iloci wody zarobowej, przez co uzyskuje si
wiksz wytrzymao zwizanego tworzywa i skrcenie czasu jego wysychania.
Do grupy dodatkw upynniajcych nale przede wszystkim rodki powierzch
niowo czynne.
W spczynnik wodno-gipsowy w/g. Jest to parametr okrelajcy, jaka jest
wymagana ilo wody zarobowej w celu uzyskania plastycznoci roboczej przez
poszczeglne spoiwa. Jest to stosunek ilociowy wody do gipsu, przy ktrym
zaczyn uzyskuje robocz plastyczno. Oznacza si go dla kadej partii spo
iwa dowiadczalnie na podstawie prbnych zarobw. Wspczynnik wodno-gipsowy wynosi dla:
264
gipsu budowlanego i ceramicznego 0,65-0,80,

spoiw anhydrytowych 0,28-0,35,
gipsu autoklawizowanego 0,30-0,50.
Czas wizania. Dla spoiw gipsowych i anhydrytowych okrela si pocztek
i koniec wizania. Pocztek liczony jest od chwili wsypania spoiwa do wody
i obejmuje czas, w ktrym zaczyn utrzymuje waciwoci plastyczne. Natomiast
koniec obejmuje okres od wsypania spoiwa do wody a do uzyskania dostatecznie
stwardniaego tworzywa.
Czas wizania zaczynu zaley od rodzaju spoiwa, iloci i temperatury wody
zarobowej. Spoiwa gipsowe i anhydrytowe wi w temperaturze 5-30C. W tym
przedziale przy obnianiu temperatury wody czas wizania zaczynu ulega wy
dueniu, a przy jej podwyszaniu wyranemu skrceniu.
Dodatki regulujce czas wizania zaczynw gipsowych nazywa si przyspie
szaczami lub opniaczami wizania. W celu przypieszenia wizania zaczynw
dodaje si najczciej drobno zmielonego gipsu dwuwodnego oraz siarczanu po
tasu lub sodu. Do opnienia wizania zaczynw zaleca si stosowanie do wody
zarobowej: kleju kostnego, kleju kazeinowego, ciekego opniacza keratynowe
go, cytrynianu potasu lub sodu oraz mieszaniny kwasu winowego z wapnem
suchogaszonym. Ilo dodatku do zaczynu gipsowego dobierana jest zawsze me
tod prb.
Waciwoci uytkowe tworzyw gipsowych i anhydrytowych

Zaczyny gipsowe i anhydrytowe daj po zwizaniu tworzywo gipsowe, ktrego
podstawow faz jest krystaliczny dwuwodny siarczan wapnia C a S O ^ F b O .
W zaczynach gipsowych proces przemiany pwodnego siarczanu wapnia
w dwuwodny przebiega szybko i praktycznie do koca, natomiast w zaczynach
anhydrytowych tylko cz fazy anhydrytowej ulega uwodnieniu. Pozostaa cz
nie uwodnionego anhydrytu stanowi materia wypeniajcy. Mimo rnicy w ska
dzie fazowym zwizanego tworzywa gipsowego i anhydrytowego waciwoci
fizyczne obu tych tworzyw s podobne i zostay omwione cznie jako waci
woci tworzyw gipsowych.
Tworzywa gipsowe charakteryzuj takie waciwoci jak: wytrzymao, g
sto objtociowa, nasikliwo, higroskopijno, mrozoodporno, wodoodporno, izolacyjno termiczna i odporno ogniowa.
Wytrzymao. W przypadku tworzywa gipsowego wytrzymao zaley od
rodzaju zastosowanego w zaczynie spoiwa gipsowego. Wie si to z jego ska
dem fazowym, uziarnieniem i iloci wody potrzebnej do uzyskania roboczej
konsystencji zaczynu.Zwikszenie iloci wody zarobowej w zaczynie ponad ilo
niezbdn do uzyskania roboczej konsystencji powoduje znaczny spadek wytrzy
maoci spoiwa gipsowego (rys. 4.4). Maksymaln wytrzymao uzyskuje two-
265
15.0CL
10.0 -
5.0-
Rysunek 4.4. Zaleno wytrzy

maoci na ciskanie tworzywa
gipsowego od wspczynnika
wodno-gipsowego zaczynu [ 12]
1.0 0,0
0,2 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9

Wspczynnik w/g
1,0
rzywo gipsowe w stanie suchym, to jest po jego wysuszeniu do staej masy. Ju

niewielkie zawilgocenie tego tworzywa powoduje duy spadek wytrzymaoci.
Ze wzrostem wilgotnoci tworzywa gipsowego od 0 do 1% wytrzymao moe
ulec obnieniu nawet o 50-70%. Dalszy wzrost wilgotnoci do stanu penego
nasycenia nie wywiera ju znaczniejszego wpywu na wytrzymao tworzywa.
Dlatego te w praktyce przyjmuje si bd wytrzymao wyrobw gipsowych
w stanie penego zawilgocenia, bd w stanie suchym, w zalenoci od przewi
dywanych warunkw ich uytkowania. Korzystn cech tworzywa gipsowego jest
stosunkowo dua jego wytrzymao na zginanie w porwnaniu do wytrzymao
ci na ciskanie. Wskanik ten, w zalenoci od rodzaju uytego spoiwa, wynosi
najczciej 0,30-0,45.
Gsto objtociowa. Wyraa ona stosunek masy do objtoci prbki two
rzywa i w pojciu potocznym okrela lekko danego materiau. Gsto ob
jtociow tworzywa gipsowego mona okreli w trzech jego stanach:
powietrznosuchym,
penego nasycenia wod,
wysuszonym do staej masy.
W celu zmniejszenia gstoci objtociowej tworzywa gipsowego stosuje si
czasem rodki zwikszajce jego porowato, co prowadzi do uzyskania materia
w lekkich i o dobrych parametrach izolacyjnych, np. pianogipsw i gazogipsw.
W gipsobetonach stosuje si rwnie lekkie wypeniacze organiczne lub nieorga
niczne.
Nasikliwo. Tworzywa gipsowe, jako materiay mikroporowate, wykazuj
znaczn nasikliwo, wynoszc w zalenoci od gstoci objtociowej
2540%. Stosowanie zaczynw o niskich wspczynnikach wodno-gipsowych,
266
poczone z mechanicznym zagszczaniem (wibrowaniem, ubijaniem, prasowa

niem), prowadzi do uzyskania gipsowych tworzyw o duej gstoci objtocio
wej i obnionej nasikliwoci. Dalsze zmniejszanie nasikliwoci mona osign
przez wprowadzenie do zaczynw dodatkw modyfikujcych, zwaszcza rodkw
hydrofobowych, co wie si z oglnym zwikszeniem wodoodpornoci tworzy
wa gipsowego.
Higroskopijno. W odrnieniu od nasikliwoci, higroskopijno tworzywa
gipsowego, czyli zdolno pochaniania wilgoci z powietrza, jest maa.
W przypadku najczciej stosowanych tworzyw gipsowych uzyskiwanych z za
czynw o wspczynniku wodno-gipsowym 0,65-0,80 higroskopijno wynosi:
0,1-0,2% przy wilgotnoci wzgldnej powietrza ok. 65% i 0,8-1,5% przy wilgot
noci wzgldnej powietrza 100%. Std przy duej wilgotnoci powietrza w oto
czeniu, w pomieszczeniach gdzie wykorzystano gips, nastpuje pochanianie nad
miaru wilgoci, ktra jest nastpnie oddawana przy niskich stanach wilgotnoci
powietrza, co wpywa na regulacj mikroklimatu pomieszcze.
Mrozoodporno. Tworzywa gipsowe wykazuj na og pen mrozoodpor
no. Wytrzymuj one 15-krotne cykle zamraania i odmraania od 15C do
+ 18C.
Z dowiadcze wynika, e wyroby gipsowe mog by w sposb bezpieczny
wystawiane na dziaanie mrozu, nawet w stanie wilgotnym, jednake nie wcze
niej ni po cakowitym zwizaniu zaczynu gipsowego.
Wodooporno. Tworzywo gipsowe otrzymywane z niemodyfikowanych za
czynw gipsowych o konsystencji ciekej wykazuje ma wodoodporno, du
nasikliwo 25-40% i znaczn rozmywalno pod dziaaniem wody biecej.
Jego wspczynnik rozmikania wynosi ok. 0,3% (materiay wodoodpore ma
j wspczynnik co najmniej 0,8). Dlatego te wyroby gipsowe mog stanowi
wewntrzne, niekonstrukcyjne elementy budynkw.
Tworzywa gipsowe s stosowane rwnie z penym powodzeniem do produkcji
elementw ciennych oraz jako wyprawy tynkarskie wewntrzne.
Zwikszenie wodoodpornoci gipsu mona uzyska przez dodawanie do za
czynu wapna suchogaszonego lub ciasta wapiennego w iloci ok. 5% w stosunku
do masy spoiwa gipsowego. Drugim zalecanym skutecznym sposobem zwik
szania wodoodpornoci gipsu jest hydrofobizacja powierzchniowa lub wgbna.
W metodzie tej praktyczne zastosowanie znalazy przede wszystkim ywice sili
konowe oraz farby silikonowe.
Izolacyjno termiczna. Tworzywa i wyroby gipsowe s znane z dobrej izo
lacyjnoci termicznej. Waciwoci izolacyjne materiaw okrela si najczciej
porednio, za pomoc wspczynnika przewodzenia ciepa. Podobnie jak w przy
padku innych materiaw budowlanych, wspczynnik ten dla tworzywa gipso
wego zaley od jego gstoci objtociowej i wilgotnoci (tabl. 4.8).
267
Tablica 4.8. Zaleno wspczynnika przewodzenia ciepa gipsu od jego gstoci objtocio
wej [12]
Wspczynnik
wodno-gipsowy
w/ g
Gsto
objtociowa
kg/m3
1,0
0,6
Wspczynnik przewodzenia ciepa

W/(m-K)
w stanie suchym
przy wilgotnoci ok. 10%
830
0,28
0,34
1230
0,50
0,70
O dporno ogniowa. Tworzywa gipsowe nale do materiaw niepalnych,

w zwizku z czym znajduj powszechne zastosowanie w ochronie przeciwogniowej. W czasie poaru tworzywo gipsowe pochania due iloci ciepa potrzebnego
do odparowania wilgoci i odwodnienia gipsu. Ma to doniose znaczenie prak
tyczne, poniewa do czasu cakowitej dehydratacji gipsu i odparowania wody
temperatura osony gipsowej nie przekracza 100-120C. Po cakowitej dehydra
tacji uwodnionego gipsu tworzy si porowate, izolacyjne tworzywo anhydrytowe,
zachowujce w dalszym cigu spoisto i znaczn wytrzymao, hamujce prze
pyw ciepa. Pozwala to na ochron konstrukcji budowlanych przed wzrostem
krytycznej temperatury na dowolnie dugi czas, zalenie od gruboci zastosowa
nej otuliny gipsowej.
Gips jako materia ogniochronny jest stosowany najczciej w postaci wypraw
tynkarskich i rnego rodzaju okadzin pytowych.
Szerokie zastosowanie jako okadziny ogniochronne maj pyty gipsowo-kartonowe zbrojone wknem szklanym. Szczeglnie skutecznie chroni przed
dziaaniem ognia lekkie zaprawy gipsowo-perlitowe o maej gstoci objto
ciowej (200-400 kg/m3) i niskim wspczynniku przewodzenia ciepa (poniej
0,1 W/(m-K)). Zalecane jest stosowanie w ochronie przeciwogniowej wyrobw
gipsowych zbrojonych wknem mineralnym, co dodatkowo przeciwdziaa pka
niu i kurczeniu si tworzywa pod dziaaniem ognia.
Korozja stali w gipsie
Tworzywo gipsowe jest materiaem przypieszajcym korozj stali. Aktywno
korozyjna gipsu jest zwizana z jego charakterem chemicznym i obecnoci jo
nw SO4- , jak rwnie z du porowatoci, uatwiajc dostp tlenu i cieczy
do wntrza tworzywa.
Jednake proces korozji stali w gipsie postpuje w sposb zauwaalny je
dynie w rodowisku wilgotnym. Przebiega dosy intensywnie w pocztkowym
okresie w wieych i twardniejcych zaczynach, a zanika w tworzywie wy
suszonym. W warunkach powietrznosuchych, w ok. 20C i przy wilgotnoci
268
wzgldnej powietrza ok. 65%, proces korozji stali w gipsie ustaje praktycznie ju
po 4 -6 dniach.
Istotnym czynnikiem wpywajcym na szybko korozji stali w gipsie jest
warto pH zaczynw. Warto pH zaczynw gipsowych przygotowanych z niemodyfikowanych spoiw gipsowych wynosi ok. 7,0 i w tym rodowisku korozja
stali przebiega ze znaczn szybkoci. Przy wartoci pH zaczynu wikszej od 10
szybko korozji stali zmniejsza si w sposb istotny wskutek powstawania war
stwy ochronnej uwodnionego tlenku elaza.
Praktycznie zwikszenie wartoci pH zaczynu gipsowego z 7 do 12 uzyskuje
si wskutek dodania wodorotlenku wapnia w iloci 5-10% w stosunku do masy
gipsu. W tych warunkach proces korozji stali zostaje praktycznie zahamowany.
Innym sposobem ograniczenia procesu korozji jest wprowadzenie do zaczy
nw inhibitorw korozji.
W celu penej ochrony czci stalowych stykajcych si z gipsem przed
korozyjnym dziaaniem tworzywa gipsowego stosuje si powlekanie ich po
wierzchni farbami antykorozyjnymi i powokami metalicznymi odpornymi na
korozj.
Metody bada waciwoci uytkowych spoiw gipsowych

Do istotnych cech uytkowych spoiw gipsowych zalicza si: uziarnienie, czas
wizania, wytrzymao na zginanie i ciskanie, odciganie wody z zaczynu oraz
przyczepno do podoa.
Waciwoci te oznacza si zgodnie z odpowiednimi normami. I tak:
uziarnienie wg PN-B-04360:1986,
czas wizania wg PN-B-04360:1986,
wytrzymao na zginanie i ciskanie po 2 godz. po wysuszeniu do staej
masy wg PN-B-04360:1986,
oznaczenie iloci odciganej wody z zaczynu wg PN-B-04360:1986,
oznaczenie przyczepnoci do podoa wg PN-B-04500:1985.
4.4.8. Transport i przechowywanie spoiw gipsowych

Spoiwa gipsowe naley pakowa w worki papierowe WK, co najmniej trjwarstwowe, wg PN-P-79005:1991. Masa worka ze spoiwem powinna wynosi 20,25
lub 40 kg. Spoiwa gipsowe sprzedawane w iloci poniej 15 kg powinny by
pakowane w torby papierowe 2 lub 5 kg, co najmniej dwuwarstwowe, wg PN-P79003:1991. Na workach lub torbach jest wymagany wyrany napis zawierajcy
takie informacje jak:
nazwa, symbol rodzaju spoiwa,
nazwa wytwrni i adres,
4.5. Spoiwa hydrauliczne. Cement
269
masa worka lub torby ze spoiwem,

data wysyki.
Na opakowaniach mniejszych od 15 kg naley umieszcza wskazwki doty
czce sposobu przygotowania zaczynu gipsowego.
Spoiwa gipsowe powinno si przechowywa w takich warunkach, eby nie
doszo do ich zawilgocenia i zanieczyszczenia. Worki naley ukada warstwami;
8 warstw, gdy skaduje si worki 40 kg, i 10 przy workach 25 kg.
Spoiwa gipsowe przechowywane luzem musz by w czystych i suchych si
losach.
Kady z silosw, odpowiednio oznaczony, powinien zawiera spoiwo jednego
gatunku.
Spoiwa w opakowaniach naley przewozi w krytych rodkach transportu,
zabezpieczonych przed zawilgoceniem, zanieczyszczeniem i uszkodzeniem opa
kowa. Mona ukada je w stosy lub na paletach. Dopuszcza si 8 warstw
przy workach 40 kg i 10 przy workach 25 kg. Luzem mona przewozi spoiwa
w przystosowanych do tego celu wagonach i samochodach oraz odpowiednich
pojemnikach transportowych.

4.5.1. Charakterystyka oglna
Spoiwami hydraulicznymi nazywa si materiay nieorganiczne majce zdolno
wizania i twardnienia w wyniku zachodzenia reakcji chemicznych, zarwno
na powietrzu, jak i pod wod. Spoiwa te otrzymuje si przez obrbk ter
miczn surowcw mineralnych i ich zmielenie na proszek o wymiarach ziaren
ok. 30 jum.
W czasie obrbki termicznej surowcw mineralnych zachodz w nich prze
miany fizykochemiczne, w wyniku ktrych otrzymany produkt uzyskuje wa
ciwoci wice. Waciwoci wice tych substancji wynikaj z aktywnoci
chemicznej nowo powstajcych mineraw, a ujawniaj si po dodaniu do nich wo
dy. Wwczas rozpoczynaj si procesy chemiczne, w wyniku ktrych cieka lub
plastyczna mieszanina spoiwa z wod zwiksza stopniowo swoj lepko, prze
chodzc w stan stay, charakteryzujcy si okrelonymi cechami mechanicznymi
i fizycznymi. Narastanie wytrzymaoci mechanicznej wicego spoiwa jest wy
nikiem reakcji chemicznych, ktrych efektem jest powstanie nowych zwizkw
krystalicznych.
Podstawowym spoiwem hydraulicznym jest cement, drobno zmielony materia
nieorganiczny, ktry po zmieszaniu z wod tworzy zaczyn wicy i twardniejcy
270
w wyniku reakcji i procesw hydratacji, a po stwardnieniu pozostaje wytrzymay

take pod wod. Do spoiw hydraulicznych mona zaliczy: cement portlandzki,
cement portlandzki z dodatkami, cement hutniczy, cement pucolanowy, cement
glinowy oraz wapno hydrauliczne.
Cement jest materiaem wicym hydraulicznym, ktry otrzymuje si
przez zmielenie klinkieru cementowego z siarczanem wapnia oraz dodatkami
hydraulicznymi i pucolanowy mi. Znaczca rola tego spoiwa we wspczesnym
budownictwie wynika nie tylko z korzystnych jego cech uytkowych i moli
woci ich modyfikacji wskutek wprowadzenia rnego typu dodatkw, ale rw
nie powszechnej dostpnoci tanich surowcw, z ktrych jest wytwarzany. Ce
ment stanowi blisko 20% oglnej masy materiaw uywanych w budow
nictwie.
wiatowa produkcja cementu wynosi ok. 1,6 mld t i ronie o 2-5% rocz
nie. W Polsce produkuje si ok. 15 min t tego spoiwa. Polska ma wielolet
ni tradycj w produkcji cementu. Pierwsza cementownia zostaa zbudowana
w 1857 r. w Grodcu koo Bdzina; bya to pita cementownia na kontynencie
europejskim.
Asortyment produkowanych cementw jest nastpujacy: cementy portlandz
kie, hutnicze, pucolanowe i cementy specjalne, w tym cement o niskim cieple
hydratacji, cement o wysokiej odpornoci na siarczany, cement niskoalkaliczny
oraz cement biay i glinowy.
4.5.2. Klinkier cementowy

Gwnym skadnikiem cementu jest klinkier portlandzki, ktrego udzia w za
lenoci od rodzaju cementu wynosi od 95% (cement portlandzki bez dodat
kw) do 15% (cement hutniczy). Klinkier portlandzki jest produktem spiekania
w temperaturze ok. 1450C mieszaniny surowcw skadajcych si z wapieni
i glinokrzemianw. Podstawowymi skadnikami chemicznymi klinkieru s cztery
tlenki: tlenek wapnia (CaO), krzemionka (SiC>2), tlenek glinu (AI2O3) i tlenek
elaza (Fe2C>3).Tlenki te stanowi 95% masy klinkieru1. Fizykochemiczn pod
staw produkcji klinkieru s termochemiczne reakcje, w wyniku ktrych tworz
si cztery gwne fazy:
krzemian trjwapniowy 3CaOSiC>2, zwany alitem,
krzemian dwuwapniowy j8-2C a0 Si0 2 , zwany belitem,
1 Wzory
chemiczne poszczeglnych mineraw klinkierowych i produktw ich hydratacji po

daje si w formie skrconej: C-CaO, S-SiCh, A-AI2 O3 , F-Fe2 0 3 , M-MgO, N-Na2 0 ,
K-K2 0 , P-P2O5, H-H2 0 , T-Ti02, S-SO3 , -CO2 , C3 S-3CaSi02, C2S-2CaOSib2,
C3 A-3Ca0 Al20 3 , C4AF-4 Ca0 -Al20 3 Fe2 C>3 , C2 F-2Ca0 Fe20 3 .
271
glinian trjwapniowy 3CaO-Al2C>3,

glinoelazian czterowapniowy 4Ca0 -Al203-Fe2C>3, zwany brownmillerytem.
W skad klinkieru wchodz rwnie w nieduej iloci inne zwizki, a mia
nowicie: wolne wapno CaO, wolny niezwizany tlenek magnezu MgO, zwizki
siarki i alkaliw (Na20 + K2O).
Krzemiany wapnia tworz dobrze wyksztacone ziarna o charakterystycznym
pokroju, natomiast glinian trjwapniowy i faza glinoelazianowa stanowi drobnokrystaliczn lub bezpostaciow substancj wypeniajc. Zawarto poszcze
glnych faz waha si w klinkierach portlandzkich w do szerokich granicach.
Krzemiany wapniowe stanowi 75-82%, za gliniany i glinoelaziany 18-25%
masy klinkieru.
Krzemian trjwapniowy (C3S). Alit wystpujcy w klinkierze portlandzkim
w iloci 50-60% jest roztworem staym krzemianu trjwapniowego o strukturze
zblionej do odmiany jednoskonej lub trygonalnej. Jest najwaniejszym mine
raem klinkieru cementu portlandzkiego. Odznacza si on dobrymi waciwo
ciami wicymi w pocztkowym, a take kocowym okresie twardnienia. Alit
wystpuje w klinkierach portlandzkich zazwyczaj w postaci krystalicznych hek
sagonalnych pytek, ktre pod mikroskopem s widoczne jako mniej lub bardziej
regularne wieloboki. Wymiary ziaren alitu wynosz od kilku do kilkudziesiciu
mikrometrw. Wielko ziaren, ich pokrj, a take stopie zdefektowania struk
tury wywieraj znaczny wpyw na waciwoci alitu.
Ortokrzemian wapnia (C2S). Belit zawarty w klinkierze portlandzkim w ilo
ci ok. 20% jest roztworem staym, ktry w swojej strukturze zawiera jony pod
stawiajce zarwno kationy wapniowe, jak i krzemowe. Belit ma struktur zbli
on do fazy P -C 2 S i jest produktem niedoskonale wykrystalizowanym. Tworzy
zazwyczaj owalne, prkowane ziarna o wyranie pytkowatej mikrostrukturze.
Wielko ziaren belittt/ jest >do zrnicowana i dochodzi sporadycznie do 100
jUm. Dziki belitowi zaprawa uzyskuje znaczne wytrzymaoci w pniejszym
okresie twardnienia.
Glinian trjwapniowy (C3A). Jest to roztwr stay zawierajcy znaczne iloci
elaza oraz niewielkie iloci Na2 0 . Stanowi on ok. 10% klinkieru.. Moe wy
stpowa w postaci drobnych krysztaw, ktre zrastajc si, tworz nieregularne
formy krystaliczne fazy bezpostaciowej oraz szklistej. Reaguje z wod najszybciej
ze wszystkich skadnikw klinkieru.
Glinoelazian czterowapniowy (C4AF). Brownmilleryt, wystpujcy w klin
kierze portlandzkim w iloci ok. 7%, stanowi roztwr stay tlenku elaza i glinu.
Jest to wany skadnik cementw o maym cieple hydratacji.
Przy zwikszonej jego iloci zaprawy cementowe w pocztkowym okresie
twardniej powoli, lecz po duszym czasie osigaj znaczn wytrzymao. Ob
raz mikroskopowy klinkieru podano na rys. 4.5.
272
Rysunek 4.5. Obraz mikroskopowy

przecitnego klinkieru portlandzkie
go [6]
1 - alit, 2 - belit, 3 - C3A, 4 - C4AF
4.5.3. Hydratacja cementu

Mineray wchodzce w skad cementu portlandzkiego w wyniku reakcji z wod
tworz mikrostruktury, w ktrych istniej siy czce nowo powstae substan
cje midzy sob oraz te substancje z pozostaymi skadnikami masy betonowej.
W efekcie powstaje monolityczne ciao, ktre po pewnym czasie uzyskuje znacz
n wytrzymao mechaniczn. Reakcje zachodzce midzy mineraami klinkieru
a wod s reakcjami hydratacji (przyczania wody do zwizku chemicznego bez
jego rozkadu) bd dysocjacji hydrolitycznej (powodujcej rozkad zwizku).
Oba procesy przebiegaj w zaczynie cementowym rwnolegle i s okrelane naj
czciej jako h ydratacja cementu.
Proces hydratacji gwnych mineraw klinkierowych przebiega wg nastpu
jcych reakcji chemicznych:
2 (3 C a 0 S i0 2) + 6H20 -> 3C a0-2Si0r 3H20 + 3Ca(OH)2 + Q
2 (2 C a 0 S i0 2) + 5H20 - 3C a0-2Si02-4H20 + Ca(OH)2 + Q
2(3Ca0 Al20 3) + 21H20 -> 4 C a 0 A l20 3 13H20 + 2Ca0-Al20 3-8H20 + Q
W wyniku hydratacji 4Ca0 Al20 3 -Fe20 3 powstaj hydraty analogiczne do
uzyskanych przy uwodnieniu 3C a0 Al20 3 .
Wszystkie reakcje s egzotermiczne, czyli zachodz z wydzieleniem cie
pa. Najwicej ciepa wydziela si przy hydratacji 3Ca0 Al20 3 , a najmniej przy
j3 -2 C a 0 S i0 2. W uwodnionych krzemianach wapnia, okrelanych oglnym wzo
rem C -S -H , stosunek CaO do S i0 2 moe wynosi 1,0 do 2,5. Uwodnione
krzemiany maj najwikszy udzia w produktach hydratacji cementu, stanowic
60-70%, a portlandyt Ca(OH)2 ok. 20%.
Hydratacja cementu jest procesem skomplikowanym, co jest zrozumiae, jeeli
uwzgldni si wzajemny wpyw reagujcych z wod rnych faz klinkierowych
oraz siarczanu wapnia (gipsu), stanowicego regulator czasu wizania. Pomimo
273
tego poszczeglne fazy klinkierowe zachowuj waciwe sobie szybkoci reakcji

z wod, a mianowicie najszybciej reaguje glinian trjwapniowy, nastpnie alit
i brownmilleryt, a najwolniej belit. Procesy hydratacji jednych faz oddziauj
na pozostae. W momencie zarabiania cementu wod do roztworu przechodzi
dua ilo alkaliw, jonw wapnia i siarczanw oraz mniejsza ilo krzemionki,
jonw elaza i glinu. Gips zaczyna reagowa z 3C aO A l2C>3 wg nastpujcej
reakcji chemicznej:
3 C a 0 A l20 3 + 3C aS04 + 32H20 3 C a 0 A l20 3-3CaS04-32H20
i tworzy glinosiarczan wapnia zwany etringitem1. Gips zanika cakowicie po
24 godz. reakcji. Alit zaczyna szybko reagowa z wod i roztwr nasyca si jo
nami Ca2+. Roztwr przesyca si i pojawia si portlandyt Ca(OH)2. Na pocztku
wystpuje bezpostaciowy portlandyt I, ktry z czasem przechodzi w krystaliczny
(heksagonalny) portlandyt II.
rednia szybko hydratacji cementu jest okrelona przez dyfuzj czstek
wody przez warstw produktw hydratacji. Etringit 3 C a 0 A l2C>3-3CaS04-32H20
w pierwszym okresie tworzy wraz z portlandytem szkielet stwardniaego zaczynu
cementowego. W przestrze midzy porami wbudowuje si faza typu C -S -H
(uwodnione krzemiany wapnia).
Ilustracj przebiegu hydratacji cementu jest schemat przedstawiony przez Lochera (rys. 4.6). Wedug Lochera pierwszy etap hydratacji rozpoczyna si bez
porednio po dodaniu do cementu wody. Powstaje roztwr przesycony, z ktrego
jako pierwsze produkty hydratacji wytrcaj si: etringit i wodorotlenek wapnia.
Po upywie okoo godziny od chwili zarobienia cementu wod rozpoczyna si
drugi etap, w ktrym powstaj pierwsze partie uwodnionych krzemianw wapnia
w postaci dugich wkien i igie czcych ze sob poszczeglne ziarna cemen
tu. Powstaje w ten sposb podstawowa struktura zoona z produktw hydratacji.
Zakoczenie tego etapu hydratacji nastpuje po ok. 24 godz. od chwili zaro
bienia cementu wod. Koczy si wwczas powstawanie etringitu, a stanowicy
regulator wizania gips przereagowuje ju cakowicie.
Trzeci etap hydratacji rozciga si na szereg dni, a nawet miesicy i obej
muje ju pen hydratacj cementu. Istniejce jeszcze pory zapeniaj si coraz
bardziej produktami hydratacji i budowa (tekstura) stwardniaego zaczynu cemen
towego staje si przez to coraz bardziej zwiza. W omawianym etapie zamiast
etringitu powstaje ju uwodniony glinian wapnia 4Ca0-Al20 3 13H20 , w ktrym
cz tlenku glinu moe by zastpiona tlenkiem elaza. W tym zaawansowanym
stadium hydratacji etringit moe przeksztaci si w glinian jednosiarczanowy.
Natomiast heksagonalne gliniany przechodz w regularny 3C a0 Al20 3 -6H2Q.
1 Uywana jest rwnie pisownia ettringit bd etryngit.
274
min
godz
dni
Stadium hydratacji
Struktura
labilna
Formowanie si
podstawowej struktury
Kondensacja
w strukturze
Rysunek 4.6. Przebieg procesu

powstawania produktw hydratacji
i tworzenia struktury zaczynu ce
mentowego [3]
Znajomo procesu hydratacji cementu wyjania budow stwardniaego za

czynu cementowego i daje podstaw do analizy jego waciwoci uytkowych.
Przyjmuje si, e ok. 70% stwardniaego zaczynu stanowi produkty hydratacji,
a ok. 30% pory.
Przebieg hydratacji cementu, a tym samym waciwoci twardniejcego zaczy
nu cementowego s uzalenione od szeregu czynnikw, spord ktrych wymieni
naley przede wszystkim: skad chemiczny i mineralny cementu oraz jego skad
ziarnowy, stosunek zawartoci wody do cementu (wspczynnik w /c), tempera
tur hydratacji, rnego typu dodatki wprowadzane do cementu lub bezporednio
do zaczynu, a take sposb formowania mieszanki betonowej (wibrowanie, pra
sowanie).
4.5.4. Klasyfikacja cementw wedug norm

W zwizku z integracj Polski z Uni Europejsk niezbdne stao si dostosowa
nie norm polskich do obowizujcych w Unii. Dlatego te nowelizacja krajowych
norm cementowych obja zarwno normy przedmiotowe w zakresie klasyfika
275
cji i wymaga, jak rwnie normy odnoszce si do metod bada. Normy PN

zawierajce metody bada zostay zastpione PN-EN identycznymi z normami
europejskimi z serii EN 196 Cement. Metody bada.
Normy stosowane dotychczas do bada cementu wysyanego na eksport od
nosz si obecnie rwnie do krajowych warunkw produkcji oraz stosowania
cementu.
Nowelizujc normy przedmiotowe przyjto, jak w normie europejskiej, po
dzia cementw na cementy powszechnego uytku oraz cementy specjalne.
W 2002 r. ustanowiono PN-EN 197-1:2002 dla cementw powszechnego uyt
ku, a w 2003 r. opracowano PN-B-19707:2003 dla cementw specjalnych.
PN-B-19707:2003 stanowi rozszerzenie wymaga w stosunku do cementw
wytwarzanych wg PN-EN 197-1:2002 o wymagania dotyczce szczeglnych cech
uytkowych, na podstawie ktrych mona cement zakwalifikowa jako cement
specjalny.
Nowelizacja krajowych norm cementowych zmienia zasady klasyfikacji i wy
magania dla cementw powszechnego uytku. Przedmiotem klasyfikacji jest 27
rodzajw cementw. Podstaw klasyfikacji jest ilo i rodzaj dodatkw mineral
nych w cemencie.
Ze wzgldu na dodatki, cementy powszechnego uytku dzieli si na pi
rodzajw:
cement portlandzki CEM I,
cement portlandzki z dodatkami CEM II,
cement hutniczy CEM III,
cement pucolanowy CEM IV,
cement wieloskadnikowy CEM V.
Z uwagi na ilo dodatkw cementy dzieli si na odmiany A i B.
W skad cementw mog wej takie dodatki mineralne jak: granulowany u
el wielkopiecowy, popi lotny krzemionkowy, popi lotny wapienny, pucolana
naturalna i naturalna wypalana, py krzemionkowy oraz wapie i upek palony.
Rodzaje cementw powszechnego uytku wg iloci i jakoci skadnikw przed
stawiono w tabl. 4.9.
Wedug PN-EN 197-1:2002 dla wszystkich rodzajw cementw powszech
nego uytku obowizuj trzy klasy wytrzymaoci normowej, w zalenoci od
wytrzymaoci na ciskanie po 28 dniach (w MPa). S to klasy: 32,5; 42,5; 52,5.
Kadej wytrzymaoci normowej odpowiadaj dwie klasy wytrzymaoci wcze
snej (badanej po 2 albo 7 dniach). Klas o normalnej wytrzymaoci wczesnej
oznacza si jako N, a klas wysokiej wytrzymaoci wczesnej jako R. Wymagania
dotyczce waciwoci mechanicznych i fizycznych podano w tabl. 4.10. Z tablicy
wynika, e w nowej normie zrezygnowano z oznaczania koca czasu wizania.
Okrela si tylko pocztek czasu wizania, ktry uzaleniony jest od klasy ce-

Ci-.
C
*3?
os
TT
X!
0-5
0-5
0-5
0-5
0-5
0-5
1
1
1
i
i
i
i
I
i
i
i
1
1
1
i
i
i
i
H
[
i
i
i
1
1
1
1
i
i
i
i
1
i
i
i
1
1
1
1
6-2 0
21-35
>
1
i
i
i
1
f
1
1
6-20
21-35
a
1
i
f
i
6 -2 0
21-35
i
i
i
i
Oh
1
i
i
i
6-2 0
21-35
i
i
i
i
Q
1
i
i
6 -1 0
i
i
i
i
i
i
i
i
tn
1
21-35
i
i
i
i
i
i
i
i
i
65-79
90-94
80-94
65-79
65-79
80-94
CEM II/A-P
cement portlandzki CEM II/B-P

pucolanowy
CEM II/A-Q
80-94
II/A-V
II/B-V
II/A-W
II/B-W
cement portlandzki CEM

popioowy
CEM
CEM
1 ? *? *? *?
o o o o
65-79
65-79
II/B-Q
CEM
80-94
CEM
cement portlandzki
CEM II/A-D
krzemionkowy
0-5
6 -2 0
wapie
Skadniki
drugo
rzdne
80-94
krze wa upek
mion pien palony
kowy
ny
cement portlandzki CEM II/A-S

ulowy
CEM II/B-S
I
i
95-100
aI
I
1
CEM II
in
1
o
cement portlandzki C EM I
klin
kier
CEM I
Symbol
Z
W
Nazwa
2
popi lotny
pucolana
uel
py
natu
wiel krze
ralna
natu
kopie mion
wypa
ralna
cowy kowy
lana
o
r*
Gwne
rodzaje
Skadniki gwne
276
278
Tablica 4.10. Waciwoci mechaniczne i fizyczne cementu wg PN-EN 197-1:2002
Klasa
wytrzymaoci
Wytrzymao na
ciakanie, MPa
wczesna
normowa
po 2 dniach po 7 dniach
po 28 dniach
> 16,0
32.5 N
32.5 R
> 10,0
42.5 N
42.5 R
> 10,0
> 20,0
52.5 N
52.5 R
> 20,0
> 30,0
Pocztek Stao
objtoci
czasu
wizania (rozsze
rzalno)
mm
mm
> 32,5
<52,5
> 75
> 42,5
<62,5
>60
> 52,5
>45
< 10
mentu. Cementy klas najwyszych, tj. 52,5, powinny wiza nie wczeniej ni
po 45 min.
Waciwoci chemiczne cementw w zalenoci od rodzaju i klasy wytrzy
maoci podano w tabl. 4.11.
Tablica 4.11. Wymagania w zakresie skadu chemicznego cementu wg PN-EN 197-1:2002
Waciwoci
Metoda
badania
Klasa
Wymagania
Rodzaj
cementu wytrzymaoci (% masy cementu)
PN-EN 196-2:1996
CEM I
CEM III
wszystkie
< 5,0%
Pozostao
PN-EN 196-2:1996
nierozpuszczalna
CEM I
CEM III
wszystkie
< 5,0%
Strata praenia
Zawarto
siarczanw
(jako SO3)
PN-EN 196-2:1996
CEM
CEM
CEM
CEM
I
II
IV
V
CEM III
32.5 N
32.5 R
42.5 N
42.5 R
52.5 N
52.5 R
wszystkie
< 3.5%
< 4,0%
Zawarto
chlorkw
PN-EN 196-21:1997 wszystkie
wszystkie
< 0,10%
Pucolanowo
PN-EN 196-5:1996
CEM IV
wszystkie
wynik pozytywny
279
4.5.5. Charakterystyka i zakres stosowania cementw

powszechnego uytku
Cementy powszechnego uytku s w przewajcym zakresie stosowane w budow
nictwie i stanowi przeszo 98% produkcji krajowej. Do tego rodzaju cementw
zalicza si: cement portlandzki, cement portlandzki mieszany, cement hutniczy,
pucolanowy i wieloskadnikowy.
Cement portlandzki CEM I. Uzyskuje si go przez zmielenie klinkieru por
tlandzkiego z dodatkiem ok. 5% siarczanu wapnia dwuwodnego lub anhydrytu.
Cement ten jest spoiwem powszechnie stosowanym (ok. 40%) w budownictwie.
Wyrnia si cementy portlandzkie klasy 32,5; 42,5 i 52,5 oraz cementy
0 zwikszonej wytrzymaoci pocztkowej oznaczone symbolem R.
CEM I 32,5R charakteryzuje si wysok wytrzymaoci wczesn i umiar
kowanym ciepem hydratacji. Stosuje si go do produkcji betonu towarowego
1 komrkowego, elementw prefabrykowanych oraz zapraw tynkarskich i murar
skich.
CEM I 42,5R ma szybki przyrost wytrzymaoci, wysokie ciepo hydrata
cji i krtki czas wizania. Stosuje si go do produkcji betonw klas B20-B50,
wytwarzania elementw prefabrykowanych i wykonywania konstrukcji monoli
tycznych.
CEM I 52,5R charakteryzuje si wysok wytrzymaoci pocztkow i du
szybkoci wydzielania ciepa w pocztkowym okresie twardnienia. Stosowany
jest do produkcji elementw prefabrykowanych, zarwno wielko- jak i drobno
wymiarowych bez stosowania obrbki cieplnej.
Waciwoci oraz zakres stosowania cementu portlandzkiego CEM I wg In
strukcji ITB 356/98 przedstawiono w tabl. 4.12.
Cement portlandzki z dodatkami mineralnymi CEM II. Cement ten pro
dukuje si przez wsplne zmielenie klinkieru portlandzkiego, dodatkw mineral
nych oraz gipsu jako regulatora czasu wizania. Zawarto dodatkw mineralnych
w zalenoci od odmiany (A i B) moe wynosi 6-35%. Do produkcji cementu
CEM II stosuje si takie dodatki jak: granulowany uel wielkopiecowy, py krze
mionkowy, pucolan naturaln i sztuczn, popi lotny krzemionkowy i wapienny,
upek palony oraz wapie. W zalenoci od rodzaju dodatku cement ten charak
teryzuje si rnorodnymi wasnociami, np. dodanie do niego ula lub popiou
lotnego wydua czas wizania cementu i obnia jego pocztkow wytrzyma
o (po 2 dniach) w stosunku do CEM I. Cement ten ma szereg zalet istotnych
w praktycznym stosowaniu w budownictwie: zmniejszone ciepo hydratacji, ma
y skurcz, zwikszon odporno na dziaanie wd agresywnych. Stosuje si go
do produkcji: betonu towarowego, prefabrykatw wielko- i drobnowymiarowych,
elementw prefabrykowanych i spronych.
280
Tablica 4.12. Waciwoci i zastosowanie cementu CEM I [13]
Cement
Przeznaczenie betonu
waciwoci
Symbol, klasa
CEM I 32,5 N
- niskie ciepo uwod

nienia
- beton zwyky wg PN-88/B-06250
- wolne narastanie wy
- klasa B7,5-B30
trzymaoci
- zaprawy murarskie i tynkarskie
- dobre pniejsze
twardnienie
CEM I 32,5 R
CEM I 42,5 N

- klasa B25-B50
- umiarkowane ciepo - konstrukcje i elementy prefabrykowa
uwodnienia
ne
- umiarkowanie nara - konstrukcje i elementy sprone
stanie wytrzymaoci
- beton o wymaganej wysokiej wytrzy
- dobre pniejsze
maoci wczesnej
twardnienie
- betonowanie w warunkach obnio
nych temperatur
CEM I 42,5 R
CEM I 52,5 N
CEM I 52,5 R

- klasa B35-B50
- bardzo wysokie cie - konstrukcje i elementy prefabrykowa
po uwodnienia
ne
- bardzo szybkie nara - konstrukcje i elementy sprone
stanie wytrzymaoci
- niewielkie pniejsze maoci wczesnej
twardnienie
- beton BWW
- betonowanie w warunkach zimowych
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
I 32,5
I 42,5
I 42,5
I 52,5
I 52,5
R NAa
NAa
R NAa
NAa
R NAa
-

- klasa B25-B50
umiarkowane ciepo
- konstrukcje i elementy prefabrykowa
uwodnienia
ne
umiarkowane narasta
- konstrukcje i elementy sprone
nie wytrzymaoci
dobre
pniejsze
maoci wczesnej
twardnienie
- betonowanie w warunkach obnio
niska zawarto alka
nych temparetur
liw
dopuszcza si ewentualne stosowanie
kruszyw reaktywnych
a Wyrnik NA oznacza cement niskoalkaliczny wg PN-B-19707:2003.
281
Waciwoci i zastosowanie cementw CEM II wg Instrukcji ITB 356/98

Cem ent hutniczy CEM III. Otrzymuje si go przez zmielenie klinkieru
portlandzkiego z gipsem i granulowanym ulem wielkopiecowym lub przez wy
mieszanie oddzielnie zmielonych skadnikw. Cement ten wytwarza si w dwch
odmianach rnicych si zawartoci ula. CEM III A zawiera 36-65% ula,
a CEM III B 66-80% . W normie przewiduje si rwnie odmian CEM III
C o zawartoci ula 81-95%. Cement hutniczy ma szereg korzystnych waci
woci, takich jak maa przepuszczalno wykonanych z niego betonw i wyso
ka odporno na korozj siarczanow. Ponadto charakteryzuje si niskim cie
pem twardnienia, dziki czemu jest przydatny do wykonywania duych ele
mentw betonowych i obiektw hydrotechnicznych. Moe rwnie by stoso
wany w budownictwie komunikacyjnym do budowy drg, autostrad, wiaduktw
i mostw.
C em ent pucolanowy CEM IV. Produkcja cementu pucolanowego polega
na wsplnym zmieleniu klinkieru portlandzkiego, dodatkw pucolanowych oraz
gipsu. Rozrnia si dwie odmiany cementu pucolanowego:
CEM IVA, w ktrym czna zawarto dodatkw pucolanowych, takich jak
pucolana naturalna i naturalna wypalona oraz krzemionkowy popi lotny, wy
nosi 11-35%, natomiast dodatek pyu krzemionkowego nie moe by wikszy
ni 10%.
CEM IVB, w ktrym czna zawarto wymienionych skadnikw powinna
utrzyma si w przedziale 36-55%, a py krzemionkowy wynosi nie wicej
ni 10%.
Cementy pucolanowe charakteryzuj si zwikszon wododnoci i mniej
sz dynamik narastania wytrzymaoci pocztkowych, szczeglnie w niskich
temperaturach. Maj one niskie ciepo twardnienia, zwikszon odporno na
korozj oraz wysze wytrzymaoci kocowe.
Cement pucolanowy moe stanowi penowartociowe spoiwo do produkcji
prefabrykatw betonowych i elbetonowych, jako zamiennik cementu portlandz
kiego, jak rwnie moe by stosowany do betonw monolitycznych w budow
nictwie hydrotechnicznym oraz w obiektach ochrony rodowiska, np. do budowy
oczyszczalni ciekw. Waciwoci i zastosowanie CEM III i CEM IV wg In
strukcji ITB 356/98 podano w tabl. 4.14.
Cem ent wieloskadnikowy CEM V. Otrzymuje si go przez zmielenie klin
kieru portlandzkiego z dodatkiem ula wielkopiecowego, pucolany (naturalna,
naturalna wypalana, popi lotny krzemionkowy) i gipsu.
Rozrnia si dwie odmiany cementu:
CEM V A z udziaem 18-30% ula i 18-30% pucolany;
CEM V B z udziaem 31-50% ula i 31-50% pucolany.
282
Tablica 4.13. Waciwoci i zastosowanie cementw CEM II [13]

Cement
Symbol, klasa
waciwoci
- niskie ciepo uwodnie
nia
- klasa B 7,5-B30
trzymaoci
- dobre pniejsze twar
dnienie
CEM
CEM
CEM
CEM
II/A-S 32,5
II/A-V 32,5
II/A-L 32,5
II/A-SV 32,5
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
II/A-S 32,5 R
ciepo
II/A-V 32,5 R - umiarkowane
uwodnienia
II/A-L 32,5 R
II/A-SV 32,5 R - umiarkowane narasta
11/A-S 42,5
nie wytrzymaoci
II/A-V 42,5
II/A-L 42,5
dnienie
II/A-SV 42,5

- klasa B 25-B 50
- konstrukcje i elementy prefabry
kowane
- beton o wymaganej wysokiej wy
trzymaoci wczesnej
- betonowanie w warunkach obni
onych temperatur
CEM
CEM
CEM
CEM
- umiarkowane
ciepo
uwodnienia
II/A-S 42,5 R
11/A-V 42,5 R - umiarkowane narasta
II/A-L 42,5 R
nie wytrzymaoci
II/A-SV 42,5 R - dobre pniejsze twar
dnienie

- klasa B30-B50
kowane
onych temperatur
CEM
CEM
CEM
CEM
- niskie ciepo uwodnie

nia
trzymaoci
dnienie

- klasa B7,5-B30
kowane
onych temperatur
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
CEM
II/B-S 32,5
II/B-V 32,5
II/B-L 32,5
II/B-SV 32,57
II/B-S 32,5 R
ciepo
II/B-V 32,5 R - umiarkowane
uwodnienia
II/B-L 32,5 R
II/B-SV 32,5 R - umiarkowane narasta
II/B-S 42,5
nie wytrzymaoci
II/B-V 42,5
II/B-L 42,5
dnienie
II/B-SV 42,5
- wysokie ciepo uwod
nienia
CEM II/A-D 42,5 R
- szybkie narastanie wy
CEM II/A-D 52,5
trzymaoci
CEM II/A-D 52,5 R
dnienie

- klasa B 25-B 50
kowane

- klasa B50
- beton BWW
283
Tablica 4.14. Waciwoci i zastosowanie cementw CEM III i IV [13]
Cement
Symbol, klasa
CEM III/A 32,5

CEM III/B 32,5
waciwoci
- bardzo niskie ciepo uwod

nienia
- powolne narastanie wy
trzymaoci
- bardzo dobre pniejsze
twardnienie
beton zwyky wg PN-88/B-06250

klasa B7,5-B30
konstrukcje masywne
beton odporny na siarczany
zaprawy murarskie i tynkarskie

- klasa B25-B40
- niskie ciepo uwodnienia - konstrukcje i elementy prefabry
- powolne narastanie wy kowane
CEM III/A 32,5 R
trzymaoci
- konstrukcje masywne
CEM III/B 42,5 R
- bardzo dobre pniejsze - beton odporny na siarczany (CEM
twardnienie
III/B)
CEM III/A 42,5

CEM III/B 42,5
- umiarkowane ciepo uwod

nienia
- umiarkowane narastanie
wytrzymaoci
twardnienie
CEM IV/A 32,5

CEM IV/B 32,5
- bardzo niskie ciepo uwod

nienia
- powolne twardnienie
narastanie wytrzymaoci
- niskie ciepo uwodnienia

- powolne narastanie wy
CEM IV/A 32,5 R
trzymaoci
CEM IV/B 32,5 R
narastanie wytrzymaoci
CEM IV/A 42,5

CEM IV/B 42,5
- umiarkowane ciepo uwod

nienia
- umiarkowane narastanie
wytrzymaoci
twardnienie

klasa B25-B50 i wyej
konstrukcje masywne
beton odporny na siarczany (CEM
III/B)

klasa B7,5-B30
konstrukcje masywne
beton odporny na siarczany
zaprawy murarskie i tynkarskie

klasa B25-B40
beton prefabrykowany
beton hydrotechniczny
IV/B)

klasa B25-B50
konstrukcje masywne
IY/B)
284
Cement ten wykazuje waciwoci zblione do cementw hutniczych i pucolanowych, ma rwnie podobny do tych cementw zakres zastosowania.
4.5.6. Cementy specjalne

Wedug PN-B-19707: 2003 wrd cementw specjalnych wyrnia si:
cement o niskim cieple hydratacji (LH),
cement o wysokiej odpornoci na siarczany (HSR),
cement niskoalkaliczny (NA).
Cement o niskim cieple hydratacji (LH). Nowa norma, ktrej przedmio
tem jest cement o niskim cieple hydratacji zakada, e kady cement powszech
nego uytku ujty w PN-EN 197-1:2002, o cieple hydratacji poniej 270 J/g
(zmierzonym po 41 godz. metod semi-adiabatyczn lub po 7 dniach metod
rozpuszczania), moe by stosowany jako cement o niskim cieple hydratacji.
Wiele produkowanych w Polsce cementw powszechnego uytku spenia kry
teria niskiego ciepa hydratacji, szczeglnie cementy hutnicze CEM III i pucolanowe CEM IV o duej zawartoci ula i popiou.
Cement o wysokiej odpornoci na siarczany (HSR). Do cementw HSR za
licza si cementy CEM I, CEM II/B-V, CEM III, CEM IV, speniajce dodatkowo
wymagania podane w PN-B-19707:2003.
Cement niskoalkaliczny (NA). Wymagania dla cementu niskoalkalicznego
speniaj cementy CEM I, CEM II, CEM IV i CEM V, zawierajce poniej 0,6%
alkaliw, cement CEM II/B-S zawierajcy nie wicej ni 0,7% alkaliw oraz
cementy hutnicze CEM III/A, CEM III/B i CEM III/C.
W zalenoci od udziau granulowanego ula wielkopiecowego w cementach
CEMIII wymagania w stosunku do cakowitej zawartoci alkaliw s zrnico
wane. Dla CEM III/A przy zawartoci ula poniej 49% zawarto alkaliw
nie moe by wysza ni 0,95%, a przy zawartoci ula wikszej ni 50% nie
wysza ni 1,10%. Cementy CEM III/B i CEMIII/C nie mog zawiera wicej
ni 2,0% alkaliw.
Nowa norma rozszerza wic zakres cementw niskoalkalicznych o cementy
portlandzkie, ulowe i hutnicze, ktre speniaj wyej wymienione kryterium.
Do cementw specjalnych zalicza si cement portlandzki biay oraz cement
glinowy.
Cement portlandzki biay. Charakteryzuje si on duym stopniem biaoci
oraz parametrami odpowiadajcymi cementom portlandzkim klasy 32,5 i 42,5.
Do produkcji klinkieru biaego s uywane surowce o ograniczonej iloci
tlenkw barwicych, takich jak Fe20 3 , M n02 i T i0 2. Cement biay zawiera gw
nie krzemiany wapnia. Stosuje si go przede wszystkim do wytwarzania betonu
285
architektonicznego, ozdobnej galanterii betonowej oraz zapraw murarskich i tyn

karskich. Cement biay jest wykorzystywany do produkcji cementw kolorowych.
Cement glinowy. Jest to szybko twardniejce spoiwo hydrauliczne otrzymy
wane przez zmielenie bez dodatku gipsu, klinkieru glinowego spiekanego lub
topionego. Klinkier glinowy produkuje si z takich surowcw jak kamie wa
pienny i boksyt.
Cement ten charakteryzuje si normalnym czasem wizania oraz bardzo du
dynamik narastania wytrzymaoci pocztkowych (po 1 dniu twardnienia osi
ga 80-90% wytrzymaoci 3-dniowych). Cechuje si ponadto wysokim ciepem
twardnienia i znaczn odpornoci na dziaanie wysokich temperatur ( 12001400C), co predystynuje go szczeglnie do produkcji betonw ogniotrwaych.
Stosowany jest rwnie do produkcji betonw odpornych na korozj siarczanow
oraz do wytwarzania specjalnych mieszanek.
4.5.7. Dodatki do cementu

Granulowany uel wielkopiecowy jest to materia o utajonych waciwociach
hydraulicznych, ktre mona intensyfikowa przez dodanie aktywatorw alkalicz
nych. Wytwarzany jest przez szybkie chodzenie pynnego ula o odpowiednim
skadzie, otrzymywanego przy wytapianiu surwki w wielkim piecu.
W celu uzyskania najlepszych waciwoci hydraulicznych naley tak prowa
dzi proces jego granulacji, aby udzia w nim fazy szklistej by moliwie naj
wikszy. Obok szka ulowego w ulu granulowanym wystpuj take produkty
jego krystalizacji, tj. krzemiany i glinokrzemiany wapnia i magnezu.
Wymagania w stosunku do ula jako dodatku do cementu s nastpujce:
zawarto fazy szklistej > 67%,
zawarto CaO + MgO + Si0 2 > 67%,
stosunek CaO + Mg0 /Si02 > 1,0.
Pucolana naturalna i sztuczna jest to materia, ktry samodzielnie nie
twardnieje, ale drobno zmielona w obecnoci wody i wodorotlenku wapnia two
rzy zwizki o waciwociach hydraulicznych, czyli uwodnione krzemiany
i glinokrzemiany wapnia. Pucolana skada si gwnie z reaktywnego Si02
i A120 3.
Popio lotny krzemionkowy powstaje na skutek elektrostatycznego lub me
chanicznego osadzania pylistych czstek spalin wytwarzajcych si w paleniskach
opalanych pyem wglowym. Wymagania dla popiou lotnego krzemionkowego
s nastpujce:
udzia reaktywnego CaO < 10%,
zawarto reaktywnego Si02 > 25%,
straty praenia (zawartoci nie spalonego wgla) < 5%.
286
Popio lotny wapienny powstaje podczas odpylania gazw z instalacji ko

towych, w ktrych spala si wgiel brunatny w paleniskach pyowo-wirowych,
a take podczas odpylania gazw z palenisk fluidalnych przy spalaniu wgla ka
miennego i brunatnego z rwnoczesnym odsiarczaniem gazw odlotowych sor
bentami wapniowymi. W przypadku popiou lotnego wapiennego stanowicego
dodatek zarwno hydrauliczny, jak i pucolanowy wymaga si, aby:
udzia reaktywnego CaO < 5%,
zawarto reaktywnego Si02 > 25%,
straty praenia (zawartoci nie spalonego wgla) < 5 % ,
promieniotwrczo bya zgodna z obowizujcymi przepisami.
upek palony, a zwaszcza upek bitumiczny, jest wypalany w temperatu
rze ok. 800C. Zawiera on fazy podobne do klinkieru portlandzkiego oraz tlenki
o znacznej reaktywnoci, np. dwutlenek krzemu. Drobno zmielony upek wyka
zuje wyrane waciwoci hydrauliczne oraz pucolanowe.
Py krzemionkowy skada si z bardzo drobnych kulistych czstek o du
ej zawartoci krzemionki bezpostaciowej. Powstaje w procesie odpylania pie
cw hutniczych przy produkcji elazokrzemu. Jest on zbudowany z substancji
amorficznej zawierajcej 90-98% S i0 2. Ma posta kulistych czstek o rednicy
0,01-0,5 jum. Jest to najbardziej aktywny dodatek pucolanowy.
Wymagania dla pyu krzemionkowego podane w normie s nastpujce:
zawarto krzemionki bezpostaciowej Si02 > 85%,
powierzchnia waciwa > 15 m2/g (wyznaczana metod BET).
M czka wapienna, zwana wypeniaczem, stosowana jest jako dodatek do
cementu portlandzkiego wapiennego w iloci 6-35%.
Wymagania dla mczki z kamienia wapiennego s nastpujce:
zawarto CaC03 w kamieniu wapiennym ^ 75%,
zawarto zanieczyszcze ilastych < 1,2%,
zawarto organicznego wgla < 0,2%,
stopie zmielenia ok. 5000 cm2/g wg Blainea.
Siarczan w apnia, gips (CaS04-2H20 ) lub anhydryt (CaS0 4 ), stosowany jest
jako regulator czasu wizania cementu. Dodawany jest podczas przemiau klin
kieru na cement w iloci ok. 5%.
Gips i anhydryt wystpuj jako materiay pochodzenia naturalnego. Siarczan
wapnia dwuwodny powstaje rwnie jako produkt uboczny w procesach przemy
sowych. np. przy odsiarczaniu spalin w energetyce wglowej (reagips).
4.5.8. Waciwoci uytkowe i metody bada cementu

Jako cementu okrelaj waciwoci mechaniczne, fizyczne i chemiczne. Do
waciwoci mechanicznych zalicza si wytrzymao normow i wczesn. Na
287
tomiast do waciwoci fizycznych nale: gsto waciwa i nasypowa, wodo

dno, czas wizania, stao objtoci, stopie zmielenia, ciepo twardnienia,
skurcz stwardniaego zaczynu, odporno na agresj chemiczn.
Waciwoci chemiczne cementu okrela procentowa zawarto: strat prae
nia, pozostaoci nierozpuszczalnej, siarczanw (jako SO3 ), chlorkw i alkaliw
(jako Na2 0 ) oraz CaO, SiC>2 , AI2 O 3 , Fe2 C>3 i MgO.
Waciwoci wytrzymaociowe. Jedn z najwaniejszych cech uytkowych
cementu jest wytrzymao mechaniczna zapraw. Z wytrzymaoci cementu jest
cile zwizana wytrzymao betonu, a tym samym moliwoci jego wykorzy
stania. Cechy wytrzymaociowe cementu okrela si na podstawie bada wy
trzymaoci na ciskanie.
Ze wzgldu na wytrzymao na ciskanie cementy dzieli si na tzw. klasy.
Podzia ten jest dokonany na podstawie pomiaru wytrzymaoci na ciskanie
zaprawy normowej po 28 dniach twardnienia oraz wytrzymaoci porednich po
2 i 7 dniach.
Na wytrzymao zaprawy cementowej ma wpyw:
skad mineralny klinkieru cementowego,
stopie rozdrobnienia cementu,
jako i ilo dodatkw,
w /c i warunki dojrzewania.
Wzrost temperatury powoduje uzyskanie duych wytrzymaoci pocztko
wych zaprawy, natomiast zwikszenie w /c wpywa na zmniejszenie wytrzyma
oci zarwno pocztkowych, jak i kocowych.
Badania wytrzymaociowe cementu przeprowadza si na zaprawach sporz
dzonych z cementu, piasku i wody wg odpowiednich norm. Badania wykonuje si
po 7 i 28 dniach na beleczkach o wymiarach 4 x 4 x 16 cm na prasie hydraulicznej
wg PN-EN 196-1:1996.
Wododno. Miar wododnoci spoiwa jest ilo wody, ktra jest nie
zbdna do otrzymania zaczynu o konsystencji normowej wg badania na aparacie
Vicata. Wododno cementu portlandzkiego wynosi zwykle 24-32% i zaley
od wielu czynnikw, a szczeglnie od jego skadu mineralnego. Wyszy sto
pie rozdrobnienia cementu oraz podwyszona zawarto C3 A zwiksza jego
wododno. Wododno cementu mona regulowa w znacznym zakresie za
pomoc domieszek chemicznych z grupy plastyfikatorw i superplastyfikatorw.
Badanie przeprowadza si wg PN-EN 196-3:1996.
Gsto waciwa i nasypowa. Gsto waciwa cementu portlandzkiego
w zalenoci od jego skadu chemicznego i mineralnego, a take zawartoci
rnych dodatkw waha si w zakresie 3,0-3,2 g/cm3. Z gstoci waciw
zwizana jest rwnie inna waciwo cementu, tzw. gsto nasypowa w stanie
288
luno usypanym i stanie utrzsionym. Znajomo tych wielkoci jest niezbdna

przy obliczaniu wielkoci skadowisk, zbiornikw oraz rodkw transportu.
Gsto waciw cementu wyznacza si za pomoc kolby Le Chateliera lub
metod piknometryczn.
Czas wizania. Szybko wizania i twardnienia zaczynu cementowego ma
bardzo due znaczenie praktyczne przy stosowaniu cementw.
Wizaniem nazywa si proces, podczas ktrego plastyczny zaczyn cementowy
stopniowo gstnieje i przechodzi w ciao stae, uzyskujc wytrzymao poczt
kow przy ktrej traci plastyczno i urabialno. Cement powinien charakte
ryzowa si takim czasem wizania, ktry umoliwia przygotowanie mieszanki
betonowej, a nastpnie uoenie jej i zagszczenie.
Czas wizania cementu jest uzaleniony od wielu czynnikw i moe by
regulowany w dowolnie szerokim zakresie, przez odpowiednio dobrany stopie
rozdrobnienia oraz stosowanie rnych regulatorw czasu wizania, np. gipsu
naturalnego lub syntetycznego czy anhydrytu. Na szybko wizania cementu
znaczny wpyw wywieraj take temperatura i wspczynnik wodno-cementowy. Czas wizania zaczynu cementowego bada si aparatem Vicata wg PN-EN
196-3:1996.
Stao objtoci. Zaczyn cementowy po zwizaniu i stwardnieniu powinna
charakteryzowa staa objto.
Najwaniejsz przyczyn nierwnomiernych zmian objtoci zaczynu cemen
towego jest hydratacja niezwizanego CaO i MgO (peryklazu).
W zwizku z tym zawarto CaO wolnego nie powinna by wiksza ni
1%, a MgO nie powinna przekracza 5%. Zmian objtoci zaczynu bada si
za pomoc piercieni Le Chateliera. Ponadto stosuje si niekiedy tzw. metod
plackw lub badania w autoklawie. Badania wykonuje si wg PN-EN 196-3:1996.
Stopie rozdrobnienia. Stopie rozdrobnienia cementu ma bezporedni
wpyw na jego waciwoci uytkowe. Ze wzrostem stopnia rozdrobnienia zwik
sza si szybko przyrostu wytrzymaoci, a take wzrasta skurcz i ciepo tward
nienia cementu.
Optymalny skad ziarnowy cementu portlandzkiego jest nastpujcy:
frakcja 0-5 im - ok. 20%,
frakcja 5-30 /xm - ok. 50%,
frakcja 30-63 /xm - ok. 20%,
frakcja > 63 /im - ok. 10%.
Poszczeglne frakcje ziarnowe maj znaczcy wpyw na ksztatowanie wa
ciwoci wytrzymaociowych cementu. Frakcje najdrobniejsze 0-5 jum decyduj
o wytrzymaociach pocztkowych zaprawy cementowej, a frakcje 5-30 [im i 3060 jum o wytrzymaociach po 28 dniach i w zwizku z tym decyduj w znacznym
stopniu o klasie cementu. Frakcje grubsze stanowi mikrowypeniacz.
289
Skad ziarnowy cementu oznacza si, stosujc analiz sitow, analiz sedy
mentacyjn, metod mikroskopow oraz metod laserow. Badania przeprowadza
si wg PN-EN 196-6:1997.
Rozdrobnienie cementu okrela si rwnie przez oznaczenie powierzchni
waciwej metod Blainea. Powierzchnia waciwa cementw zawiera si w prze
dziale 2500-4500 cm 2/g.
Ciepo twardnienia. Procesom hydrolizy i hydratacji cementu towarzyszy
wydzielanie si ciepa, a wic procesy te maj charakter egzotermiczny. Ciepo
twardnienia cementu jest zrnicowane w zalenoci od skadu mineralnego oraz
stopnia rozdrobnienia i wynosi 200-450 kJ/kg. Cement portlandzki o zwikszonej
iloci fazy alitowej, fazy szklistej i C3 A charakteryzuje si duym ciepem tward
nienia, a cement belitowy o duej zawartoci P -C 2S stosunkowo maym ciepem
twardnienia. Ilo wydzielajcego si ciepa podczas hydratacji cementu mona
zmniejszy przez wprowadzenie rnego rodzaju dodatkw pucolanowych i hy
draulicznych, np. granulowanego ula wielkopiecowego. Wydzielanie si ciepa
podczas twardnienia ma due znaczenie praktyczne, np. w czasie betonowania
w niskich temperaturach (w okresie zimowym) zwikszone ciepo twardnienia
powoduje samoogrzewanie si betonu, co jest zjawiskiem korzystnym. Na od
wrt, podczas betonowania duych masyww betonowych (np. budowli hydro
technicznych), wskutek hydratacji cementu o zwikszonym cieple twardnienia,
temperatura wewntrz masywu moe znacznie przekroczy 50C, co moe pro
wadzi do destrukcji betonu. Z tego powodu jest wskazane stosowanie cementu
o zmniejszonym cieple twardnienia. Do wyznaczania ciepa twardnienia stosuje
si metody kalorymetryczne.
Waciwoci chemiczne. Badania skadu chemicznego cementu obejmuj
oznaczenie: strat praenia, siarczanw (jako SO3 ), czci nierozpuszczalnych
w kwasie solnym i wglanie sodu oraz SiC>2 , Fe2 C>3 , AI2 O3 , CaO i MgO. Ozna
czanie tych skadnikw wykonuje si wg PN-EN 196-2:1996, natomiast chlorkw,
dwutlenku wgla i alkaliw wg PN-EN 196-21:1997.
4.5.9. Warunki transportu i przechowywania cementu

Cement naley przechowywa w silosach zabezpieczonych przed zawilgoceniem.
Transportuje si go w workach lub luzem. Transport cementu workowanego
powinien odbywa si w krytych wagonach kolejowych lub samochodach skrzy
niowych zabezpieczonych przed zawilgoceniem.
Cement luzem przewozi si w samowyadowczych wagonach i cysternach
samochodowych. Transport i przechowywanie cementu okrelone s w BN-8 8 /
/6731-08.
290
Cement moe by adowany tylko do czystych zbiornikw transportowych.

Nie powinien ulega zanieczyszczeniu take podczas transportu.
Cement pakuje si w worki papierowe co najmniej trzywarstwowe (PN-P-79005:1991).
Masa worka z cementem powinna wynosi 50 lub 25 kg.
Na workach musi by umieszczony trway wyrany napis zawierajcy co naj
mniej nastpujce dane:
nazw, rodzaj, symbol i klas cementu,
nazw wytwrni i miejscowoci,
mas worka z cementem,
dat wysyki,
termin trwaoci cementu.
W zalenoci od klasy wytrzymaoci stosuje si odpowiednie kolory workw
i nadruku.
Cement wysyany luzem powinien mie identyfikator (w formie przywieszki do zbiornika transportowego), zawierajcy identyczne dane jak cement wor
kowany.
Do kadej partii dostarczanego cementu musi by doczony dokument do
stawy, na ktrym naley poda sygnatur kontroli odbiorczej.

Wykaz literatury
[1] Boynton R.S.: The Chemistry and Technology of Lime and Limestone. J. Wiley,
New York 1980.
[2] Brylicki W.: Derdacka-Grzymek A.y Gawlicki M., Maolepszy J., Olejarz J.: Tech
nologia budowlanych materiaw wicych. Wapno i Gips. WSiP, Warszawa 1979.
[3] Brylicki W., Derdacka-Grzymek A., Gawlicki M., Maolepszy J Technologia bu
dowlanych materiaw wicych. Cement. WSiP, Warszawa 1983.
[4] Domin T.\ Materiay budowlane. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw
1988.
[5] Jamroy Z.: Beton i jego technologie . PWN, Warszawa-Krakw 2000.
[6] Kurdowski W.: Poradnik technologa przemysu cementowego. Arkady, Warszawa
1981.
[7] Kurdowski W.: Chemia cementu. PWN, Warszawa 1991.
[8] Maolepszy J., Deja J., Brylicki W., Gawlicki M.\ Technologia betonu - Metody
bada. Uczelniane Wydawnictwo Naukowe AGH, Krakw 2000.
[9] Maolepszy J Hydratacja i wasnoci spoiwa ulowo-alkalicznego. Zeszyty
Naukowe AGH Nr 53 1989.
[101 Oates
Lime and Limestone V.Ley, New York 1998.
[11] Osiecka E.: Fosfogips. Spoiwa i elementy budowlane. Arkady, Warszawa 1980.
291
[12] Pietro J Gips. Praktyczne wskazwki dla uytkownikw. COIB, Warszawa 1988.
[13] Peukert S.: Cementy powszechnego uytku i specjalne. Wydawnictwo Polski Ce
ment, Krakw 2000.
[14] Peukert S., Garbacik A.: XVIII Konferencja Naukowo-Techniczna Jadwisin 2002.
Materiay konferencyjne.
[15] Schiele E., Beren L.W.: Kalk Verlag Stahleisen, Dsseldorf 1972.
[16] Szymaski E., Koakowski J.: Materiay budowlane z technologi betonu. PWN,
Warszawa 1986.
[17] Szymaski E.: Materiay budowlane z technologi betonu. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999.
[18] Weryski B. \ The 6-th International Congress on the Chemistry of Cement. Moscov,
1976, Vol. II, Book 1.
Wykaz norm
PN-EN 196-1:1996 Metody badania cementu. Oznaczanie wytrzymaoci
PN-EN 196-2:1996 Metody badania cementu. Analiza chemiczna cementu
PN-EN 196-3:1996 Metody badania cementu. Oznaczanie czasw wizania i staoci
objtoci
PN-EN 196-5:1996 Metody badania cementu. Badanie pucolanowoci cementw pucolanowych
PN-EN 196-6:1997 Metody badania cementu. Oznaczanie stopnia zmielenia
PN-EN 196-21:1997 Metody badania cementu. Oznaczanie zawartoci chlorkw, dwu
tlenku wgla i alkaliw w cemencie
PN-EN 197-1:2002 Cement - Cz 1: Skad wymagania i kryteria zgodnoci doty
czce cementw powszechnego uytku
PN-EN 197-2:2002 Cement - Cz 2: Ocena zgodnoci
PN-EN 459-1:2003 Wapno budowlane - Cz 1: Definicje, wymagania i kryteria
zgodnoci
PN-EN 459-2:2003 Wapno budowlane - Cz 2: Metody bada
PN-EN 459-3:2003 Wapno budowlane - Cz 3: Ocena zgodnoci
PN-86/B-04360
Spoiwa gipsowe. Metody bada. Oznaczanie cech fizycznych
PN-85/B-04500
Zaprawy budowlane. Badanie cech fizycznych i wytrzymaocio
wych
PN-98/B-19705
Cement specjalny. Cement portlandzki siarczanoodporny
PN-B-19707:2003
Cement. Cement specjalny. Skad, wymagania i kryteria zgodnoci
PN-90/B-30010
Cement portlandzki biay
PN-B-30041:1997
Spoiwa gipsowe. Gips budowlany
PN-B-30042:1997
Spoiwa gipsowe. Gips szpachlowy, gips tynkarski i klej gipsowy
Zaczyny i zaprawy budowlane
Jzef Jasiczak
5.1. Definicje zaczynw i zapraw. Klasyfikacja .....................................................................294

5.2. Produkcja i metody bada zaczynw i z a p ra w ...............................................................296
5.2.1. Skadniki zapraw budowlanych zwykych............................................................296
5.2.2. Zasady projektowania i ustalania skadu z a p ra w ................................................299
5.2.3. Metody bada z a p ra w ..........................................................................................300
5.3. Zaczyny i zaprawy tradycyjne wykonywane na budow ie................................................303
5.3.1. Zaczyny gipsowe i cementowe zaczyny iniekcyjne.............................................303
5.3.2. Zastosow anie z a p r a w .................................................................................................................... 303
5.3.3. Zaprawy w apienne................................................................................................307
5.3.4. Zaprawy cementowe i cementowo-wapienne......................................................308
5.3.5. Zaprawy gipsowe i gipsowo-wapienne ...............................................................310
5.3.6. Zaprawy gliniane i gliniano-cementowe...............................................................312
5.4. Zaprawy gotowe wytwarzane fabrycznie...........................................................................314
5.4.1. Skadniki zapraw produkowanych fabrycznie......................................................314
5.4.2. Zaprawy elewacyjne pocienione, zwyke i ciepochronne, zaprawy cienne we
wntrzne i posadzkowe..........................................................................................317
5.4.3. Zaprawy do rekonstrukcji, renowacji i napraw konstrukcji betonowych i mu
rw ceramicznych ................................................................................................324
5.4.4. Sprawdzenie cech uytkowych zapraw gotowych................................................327
Wykaz literatury i n o r m ............................................................................................................329
294
5. Zaczyny i zaprawy budowlane
5.1. Definicje zaczynw i zapraw. Klasyfikacja

Zaczyny budowlane s to mieszaniny spoiw lub lepiszczy z wod. Rozrnia si
zaczyny wapienne, gipsowe, cementowe oraz zawiesiny gliniane. Spoiwa charak
teryzuj si aktywnoci chemiczn, lepiszcza twardniej w wyniku zachodz
cych procesw fizycznych.
Zaprawy budowlane s to materiay otrzymywane z mieszaniny spoiwa lub
lepiszczy (wzgldnie obu tych materiaw), drobnego kruszywa, wody lub in
nej cieczy zarobowej oraz ewentualnie dodatkw i domieszek poprawiajcych
waciwoci zaprawy wieej lub stwardniaej.
Woda jako skadnik zaczynw, zapraw i betonw umoliwia proces wizania
spoiwa oraz twardnienia lepiszczy i pozwala uzyska odpowiedni konsystencj
mieszanki.
Zaczyny i zaprawy dziel si na dwie podstawowe grupy:
zaczyny i zaprawy budowlane zwyke,
zaczyny i zaprawy budowlane specjalne, modyfikowane.
Waciwoci zapraw budowlanych zwykych okrelone s w normie PN90/B-14501. Norm naley stosowa przy projektowaniu i wykonywaniu zapraw
metodami tradycyjnymi na budowie. Zaprawa budowlana zwyka to mieszani
na spoiwa (cementowego, wapiennego, gipsowego i mieszanki tych spoiw, jak
rwnie cementowo-glinianej), piasku i wody oraz ewentualnie domieszek i do
datkw, stosowana do robt oglnobudowlanych.
Ze wzgldu na rodzaj spoiwa rozrnia si obecnie 6 rodzajw zapraw:
zapraw cementow - c,
zapraw cementowo-wapienn - cw,
zapraw wapienn - w,
zapraw gipsow - g,
zapraw gipsowo-wapienn - gw,
zapraw cementowo-glinian - cgl.
W starszych normach i podrcznikach wyrniano dodatkowo jako odrbn
grup zaprawy gliniane.
Zaprawy rnicuje si ze wzgldu na ich cechy mechaniczne. Wytrzymao
zapraw na ciskanie stopniuje si od 0,3 do 20 MPa, nadajc im symbol literowo-liczbowy Mn. Litera M oznacza mark zaprawy, symbol liczbowy n = 0.3; 0,6;
1, 2, 4, 7, 12, 15 i 20 okrela wytrzymao na ciskanie w MPa oznaczan wg
PN-85/B-04500. W prEN 998-2:2000 i nawizujcej do niej PB-B-03002:1999
podana jest klasyfikacja zapraw wedug klas. Stosuje si symbol literowy M oraz
liczbowy n = 1, 2, 5, 10 i 20 dla zapraw o zakresie zmian wytrzymaociowych
w MPa odpowiednio: M l = 1,0-1,5, M2 = 1,5-3,5, M5 = 3,6-7,5, M10 = 7,6-15,0, M 2 0 = 15,1-30,0.
5.1. Definicje zaczynw i zapraw. Klasyfikacja
295
Wartoci gstoci objtociowej zaprawy wapiennej, cementowo-wapiennej,

i cementowej przyjmowa mona jako rwne:
zaprawy wapiennej 1700 kg/m3,
zaprawy cementowo-wapiennej 1850 kg/m3,
zaprawy cementowej 2000 kg/m3.
Obok tradycyjnie wykonywanych zwykych zapraw budowlanych stosuje si
coraz czciej zaprawy specjalne, modyfikowane. Dostpne s one w posta
ci produkowanych fabrycznie suchych zapraw budowlanych (workowanych) lub
w postaci gotowych zapraw upynnionych. W zaprawach suchych spoiwem naj
czciej jest cement, wapno i gips, a wypeniaczami drobne kruszywo lub inne
substancje mineralne oraz dodatki i domieszki chemiczne. W gotowych pynnych
zaprawach budowlanych spoiwo stanowi wodne dyspersje ywic syntetycznych,
np. dyspersje akrylowe, wysokiej jakoci wypeniacze i modyfikatory. Zaprawy
specjalne nowej generacji nie maj jednoznacznego nazewnictwa i trudno doko
na ich klasyfikacji. Zaprawy workowane okrelane s zwykle jako suche mie
szanki (PN-B-10109:1998), zaprawy pocienione (PN-B-10107:1998) i zaprawy
klejowe. Zaprawy pynne nazywane s czsto wyprawami tynkarskimi, klejami,
pastami lub nawet kremami.
Pojcia te znacznie odbiegaj od podanej na wstpie definicji zaprawy bu
dowlanej. W niniejszym rozdziale za zaprawy (suche lub pynne) bd uwaane
te wyroby, ktre zawieraj spoiwo (mineralne lub syntetyczne), wypeniacze mi
neralne lub syntetyczne oraz modyfikatory cech. Przy tak okrelonej definicji
zaprawy modyfikowanej i zastrzeeniach patentowych przypisanych zaprawom
produkowanym fabrycznie trudno dokonywa podziaw ze wzgldu na rodzaj
uywanych skadnikw. Na pewno mona dokona podziau na zaprawy suche
i pynne oraz ze wzgldu na ich cechy uytkowe.
Wyranie rni si midzy sob:
zaprawy elewacyjne i cienne (zwyke, pocienione, ciepochronne),
zaprawy pocienione (klejce) do pytek mineralnych i pyt izolacyjnych,
zaprawy do rekonstrukcji i napraw elementw betonowych i ceramicznych,
zaprawy chemoodporne (cienne i posadzkowe),
zaczyny i zaprawy iniekcyjne.
Klasyfikacje w grupach mona dalej rozwija, przyjmujc na przykad podzia
zapraw tynkarskich wg prEN 998-1:2000:
zaprawa normalna do oglnego stosowania - GP,
zaprawa do tynkw lekkich - LW,
zaprawa barwiona do tynkw szlachetnych - CR,
zaprawa do jednowarstwowych tynkw zewntrznych - OC,
zaprawa do tynkw renowacyjnych - R,
zaprawa do tynkw termoizolacyjnych - T.
296
5.2. Produkcja i metody bada zaczynw i zapraw

5.2.1. Skadniki zapraw budowlanych zwykych
Woda. Wymagania techniczne s zawarte w PN-88/B-32250 i dotycz cech fi
zycznych i chemicznych wody przeznaczonej do zaczynw i zapraw budowlanych;
rozrnia si nastpujce klasy wody:
I - pochodzca ze rde poboru wody dopuszczonej do celw pitnych (oprcz
mineralnej),
II - pobierana z rzek, jezior, staww, jak rwnie wd podziemnych (np. studni)
oraz woda uzdatniana.
Woda zaliczana do II klasy nie moe wykazywa zabarwienia tego lub bru
natnego, nie powinna te wydziela zapachu gnilnego wiadczcego o zawartoci
np. humusu oraz zawiera zawiesin (np. grudek lub kaczkw). Warto wska
nika pH wyznaczana papierkiem wskanikowym powinna wynosi nie mniej ni
4. Ilo siarkowodoru nie moe przekracza wartoci 20 mg/l, a siarczanw 600
mg/l. Ilo suchych substancji pozostajcych po odparowaniu wody nie powinna
przekroczy 1000 mg/l. Obecno cukru w wodzie zarobowej moe spowodowa
znaczne opnienie wizania zapraw cementowych.
Piasek. Wymagania techniczne stawiane piaskom mineralnym, naturalnym
i amanym, o uziarnieniu do 2 mm, zawarte s w PN-79/B-06711.
Rozrnia si dwie klasy petrograficzne piaskw:
naturalne - wystpujce w zou w stanie naturalnego rozdrobnienia,
amane - uzyskiwane w wyniku rozdrobnienia skay litej.
Rozrnia si dwie odmiany piaskw (1 i 2) oraz dwa gatunki (I i II). Normo
we podziay kruszyw zawieraj tabl. 5.1 i 5.2 zamieszczone w PN-79/B-06711.
Piasek naley transportowa i przechowywa w takich warunkach, eby nie
dopuci do jego zanieczyszczenia, zmieszania z innymi jego klasami pretrograficznymi, odmianami lub gatunkami, a take innymi kruszywami. Dla uytkowTablica 5.1. Odmiany piasku wg PN-79/B-067113
Granice przesiewu, %
Podzia
0,063 0,125 0,25

Odmiana 1
Odmiana 2
Badanie wg
wymiary boku oczka kwadratowego

sit kontrolnych, mm
0-8
0-5
0,5
1,0
2,0
4,0
0-20 0-40 20-80 50-100 90-100 100

PN-78/B-06714.15
0-25 0-50 20-95 95-100
100
a W przypadkach technicznie uzasadnionych dopuszcza si produkcj piasku o innym skadzie

ziarnowym.
297
Tablica 5.2. Cechy fizyczne i chemiczne piaskw wg PN-79/B-06711
Wymaganie
Cecha
odmiana 2
odmiana 1
Badanie wg
gatunek I gatunek II gatunek I gatunek II

Wskanik
uziarnienia3
2,8-3,8
2,4-3,4
PN-79/B-06711
Zawarto pyw
mineralnych, nie
wicej ni, %
PN-78/B-06714.13
Zawarto zanie
czyszcze obcych,
nie wicej ni, %
0,10
0,25
0,10
1,00
PN-76/B-06714.12
Zawarto zanie
czyszcze orga
nicznych
barwa nie ciemniejsza ni wzorcowa
PN-78/B-06714.26
Zawarto siarki,
nie wicej ni, %
1,0
PN-78/B-06714.28
a Dopuszczalne odchylenia wskanika uziarnienia w ramach jednej dostawy piasku nie powinny
przekracza 0.2 zadeklarowanego wskanika w odmianie 1 i 0,15 w odmianie 2.
nika prowadzcego biec produkcj zapraw budowlanych istotne s niepene

badania waciwoci kruszywa (oddzielnie dla kadej partii do 250 t i 1000 t),
obejmujce sprawdzenie skadu ziarnowego (wg tabl. 5.1), skontrolowanie wska
nika uziarnienia, pyw mineralnych i zanieczyszcze obcych (tabl. 5.2.).
Piaski naturalne s wykorzystywane przede wszystkim do produkcji zwykych
zapraw budowlanych. Piaski amane ze ska naturalnych s stosowane gwnie do
zapraw, ktre maj spenia pewne wymagania. Tynki szlachetne mog by wyko
nywane z marmurw amanych, posadzki trudnocieralne - z bazaltw amanych,
tynki ciepochronne - z rozdrobnionego pumeksu czy tufw wulkanicznych.
Spoiwa. Spoiwa budowlane i ich waciwoci zostay opisane szczegowo
w rozdz. 4, powieconym tym zagadnieniom. Oglnie mona powiedzie, e do
wykonywania zapraw su takie spoiwa jak: cement, wapno, gips i zawiesina
gliniana oraz mieszaniny tych materiaw.
Cement. Ze wzgldu na zastpienie w 1997 r. zbioru norm dotyczcych ce
mentu jedn PN-B/19701:1997 (zgodn z norm europejsk ENV 197-1) projocent zapraw cementowych, cementowo-wapiennych czy cementowo-glinianych
n a do dyspozycji cementy o klasie wytrzymaociowej 32,5 (zamiast wczeniej
produkowanych klas 15, 25, 35) - czyste (oznaczenie CEM I) lub z dodatkami
Timeralnymi ula wielkopiecowego, popiou lotnego krzemionkowego i wapien
298
nego, pucolany naturalnej, pucolany przemysowej, wapienia i pyu krzemionko

wego (oznaczenia CEM II, CEM III, CEM IV z indeksami literowymi S, V, W,
P, Q, L, D, wyraajcymi rodzaj dodatku, i oznaczeniami A i B - wyraajcymi
ilo dodatku).
Cementy rni si barw, skadem chemicznym, czasem pocztku i koca
wizania, cechami mechanicznymi i odpornoci na korozj. W zalenoci od
przeznaczenia zaprawy, wymaga odnoszcych si do cech mechanicznych i ob
cie rodowiskowych naley dokona wyboru albo cementu portlandzkiego
zwykego, albo modyfikowanego dodatkami mineralnymi.
Wapno. Zaprawy cementowo-wapienne, wapienne oraz gipsowo-wapienne
mog by wykonywane z:
wapna niegaszonego i suchogaszonego (hydratyzowanego) (PN-86/B-30020),
wapna hydraulicznego (BN-76/6733-02) do zapraw naraonych na dziaanie
wilgoci,
wapna pokarbidowego (PN-B-30022:1996), z wyczeniem zastosowa do
tynkw wewntrznych [13],
ciasta wapiennego (PN-B-30021:1996).
Gips. Do zapraw gipsowych i gipsowo-wapiennych naley stosowa:
gips budowlany (PN-B-30041:1997) grubo- i drobnomielony odmiany 6 i 8
MPa,
gips szpachlowy, gips tynkarski i klej gipsowy (PN-B-30042:1997), poprzed
nio klasyfikowane jako spoiwa gipsowe specjalne.
Zawiesina gliniana. Do zapraw cementowo-glinianych naley dodawa za
wiesin glinian o konsystencji wg opadu stoka pomiarowego 15 cm.
Domieszki i dodatki do zapraw cementowych. Do zapraw budowlanych
zwykych, zwaszcza na spoiwie cementowym, dodaje si kilka grup domieszek
i dodatkw. Szczegln rol odgrywaj obecnie domieszki chemiczne dodawane
w celu uplastycznienia zapraw lub przyspieszenia ich twardnienia. Skad chemicz
ny domieszek jest skomplikowany i zaleny przede wszystkim od oczekiwanego
efektu ich dziaania. Na placu budowy dozuje si gwnie plastyfikatory, rodki
uszczelniajce i superplastyfikatory przyspieszajce twardnienie.
Dodatki dozowane do zapraw stanowi przede wszystkim takie substancje
mineralne, jak rnego rodzaju mczki kamienne, mielony uel, popioy lotne
z wgla kamiennego itp., o ile nie s one ju skadnikiem cementu. Do zapraw
cementowych dopuszcza si dozowanie do 15% ciasta wapiennego w stosunku
do masy cementu.
Dopuszcza si take dozowanie dodatkw, np. utwardzajcych, barwicych,
hydrofobizujcych, napowietrzajcych itp., pod warunkiem e nie pogorsz wy
maganych waciwoci zaprawy. Domieszki i dodatki znalazy szczeglne zasto
sowanie przy produkcji fabrycznej zapraw gotowych, odpowiednio modyfikowa
299
nych. Stosowanie dodatku cznie z domieszkami wymaga zbadania ich wpywu

na waciwoci zaprawy.
5.2.2. Zasady projektowania i ustalania skadu zapraw

W odrnieniu od skomplikowanych i rnorodnych metod projektowania skadu
mieszanek betonowych, ustalaniu skadu zapraw nie powicono dotd wikszej
uwagi. W przypadku zapraw cementowo-wapiennych, cementowo-glinianych, wa
piennych i gipsowych przyjmuje si ustalone dowiadczalnie przez wieki lub
dziesiciolecia receptury. O trafnoci doboru skadnikw tych receptur wiadczy
czsto ich dugowieczno. Zaprawy wapienne i sztukaterie gipsowe zastosowa
ne przy budowie katedr w Gnienie i Poznaniu przetrway 1000 lat, a zaprawy
gliniane w kamieniczkach na Starym Rynku ponad 300 lat.
Analityczn metod ustalania skadu zapraw mona odnie jedynie do zapraw
cementowych. W 1950 r. przedstawiono [10] przyblion, ale stosowan nadal
metod projektowania zapraw.
Korzysta si ze wzoru na wytrzymao zapraw cementowych
(5.1)
gdzie: f z - wytrzymao zaprawy na ciskanie, MPa,
f c - klasa wytrzymaociowa cementu, MPa,
n - stosunek objtociowy piasku do cementu (p/c).
Przeksztacajc wzr wzgldem n, otrzymuje si
gdzie: p - ilo piasku w jednostkach objtoci na 1 m3 zaprawy,

c - ilo cementu w jednostkach objtoci na 1 m3 zaprawy.
Jeli przyjmuje si zaoenie, e w 1 m3 zaprawy znajduje si 1 m3 piasku
luno nasypanego, to objto cementu
1 _ fz + 0?05/c 0,4
n
fc
(5.3)
Przykadowo w zaprawie M10 wykonanej z cementu CEM I 32,5 powinien

znale si 1 m3 piasku oraz 0,345 m3 cementu.
Zakadajc gsto nasypow cementu 1200 kg/m3, otrzymuje si potrzebn
ilo cementu rwn 414 kg. Przy plastycznej konsystencji zaprawy naleaoby
300
dozowa ok. 220 1 wody. Uwaa si, e przy zastosowaniu cementw krajowych
rzeczywista wytrzymao zaprawy bdzie o ok. 20% wiksza od obliczonej wg
wzoru (5.1). Mona byoby wic zmniejsza ilo cementu obliczon z wzoru
(5.3) o ok. 10%, by uzyska projektowan mark zaprawy.
W celu poprawienia urabialnoci zaprawy mona doda do niej pewn ilo
ciasta wapiennego lub zawiesiny glinianej. Ilo t wylicza si z wzoru empi
rycznego [13]
D = 170(1 -0 ,0 0 2 c ), 1
(5.4)
gdzie: c - masa cementu obliczona ze wzoru (5.3), kg,

D - objto ciasta wapiennego o konsystencji 12 cm lub zawiesiny gli
nianej o konsystencji 15 cm, ktre naley doda w celu poprawienia ura
bialnoci zaprawy, 1.
W ostatnich latach pojawiy si w handlu gotowe preparaty uplastyczniajce
dodawane do zaprawy cementowej zamiast ciasta wapiennego. Produkowane s
w postaci pynw lub proszkw. Pyny dodaje si w iloci 140-280 ml do wody
zarobowej na 50 kg cementu, proszki w iloci 25 g (1 opakowanie) rwnie na
50 kg cementu.
5.2.3. Metody bada zapraw

Badania zapraw, stosowane procedury i sprzt s takie same jak w przypadku
badania spoiw, gwnie cementu (cechy mechaniczne, nasikliwo, mrozoodpor
no, skurcz itp.). Zostay one omwione w rozdz. 4. powiconym spoiwom.
W rozdziale tym zostan przedstawione badania (PN-85/B-04500), ktre wy
znaczaj cechy technologiczne i uytkowe wieych zapraw oraz ich charakte
rystyczne cechy mechaniczne podlegajce ocenie po wbudowaniu i stwardnieniu
zapraw.
O znaczanie konsystencji zaprawy. Konsystencj zaprawy ocenia si za po
moc przyrzdu (rys. 5.1) skadajcego si ze statywu, stoka blaszanego wype
nionego rutem, wyskalowanej tarczy pomiarowej oraz naczynia stokowego.
Miar konsystencji zaprawy jest gboko zanurzenia stoka w naczyniu sto
kowym z zapraw, odczytana w cm na wyskalowanej tarczy pomiarowej. Za wy
nik miarodajny przyjmuje si redni arytmetyczn trzech pomiarw, przy,czym
rnica pomidzy kolejnymi wynikami pomiarw nie moe przekracza 1 cm.
Kontrolne pomiary konsystencji zaprawy na stanowiskach roboczych na bu
dowie polegaj na naoeniu zaprawy do naczynia stokowego, ustawieniu go na
paszczynie poziomej, a nastpnie opuszczaniu w ten sposb, aby jego zagbia
nie w zapraw nastpowao tylko pod dziaaniem wasnego ciaru, i po upywie
301
Rysunek 5.1. Zestaw do oznaczania konsystencji zapraw

(PN-85/B-04500): a) zestaw pomiarowy, b) stoek pomiarowy,
c) pojemnik na zapraw, d) rozwinita powierzchnia stoka
1 - stojak, 2 - uchwyt nieruchomy, 3 - uchwyt ruchomy, 4 - prt prze
suwny, 5 - tarcza ze skal, 6 - prt, 7 - zacisk sprynowy, 8 - stoek
pomiarowy, 9 - pojemnik na zapraw, 10 - skala pomiarowa, 11 - korek,
12 - obcienie (rut)
10 s dokonaniu odczytu na wyrytej na powierzchni stoka skali z dokadnoci do

0,5 cm. Za miarodajny wynik przyjmuje si redni arytmetyczn z 3 pomiarw.
O znaczanie plastycznoci zaprawy. Oznaczenie plastycznoci zaprawy po
lega na okreleniu rednicy rozpywu prbki na stoliku wstrzsowym. Stolik
wstrzsowy do oznaczania plastycznoci zaprawy (rys. 5.2) skada si z eliwne
go stojaka zaopatrzonego w korb z mimorodem i trzon oraz metalowej pyty,
na ktrej powierzchni wyryty jest okrg o rednicy 100 mm. Pyta metalowa jest
pokryta pyt szklan. Przez obracanie korb trzon, a wraz z nim pyty prze
suwaj si w gr na wysoko 10 0,2 mm i opadaj swobodnie pod wasnym
ciarem. Na pycie stolika ustawia si form w ksztacie citego stoka, a na
niej nakadk.
Badan zapraw nakada si do formy w dwch warstwach. Kad warstw
ubija si dziesicioma uderzeniami ubijaka. Po upywie 10 s od zakoczenia
ostatniego ubijania podnosi si pionowo form, a prbk zaprawy poddaje 15
wstrzsom w cigu 15 s. Bezporednio po wstrzsach mierzy si dwie prostopade
302

0300
, 010011 ,
7 ------------------------ 7
Rysunek 5.2. Przyrzd do oznaczania plastycznoci (PN-85/B-04500)

1 - szklana pyta, 2 - metalowa pyta, 3 - trzon, 4 - stojak, 5 - mimord, 6 - nakadka. 7 - forma. 8 - ubijak
do siebie rednice rozlanego placka zaprawy (w cm), z dokadnoci do 2 mm.

Naley wykona dwa pomiary plastycznoci. Miar plastycznoci zaprawy jest
rednica rozlanego placka zaprawy (w cm).
Oznaczanie czasu zachowania waciwoci roboczych zaprawy. Badanie
polega na okrelaniu czasu, po ktrym zaprawa zgstnieje na tyle, e warto
pomiaru konsystencji zmniejszy si o 3 cm, a plastycznoci o 4 cm. Zapraw
poddaje si okresowemu badaniu konsystencji i plastycznoci w odstpach co
20-30 min. Pomiary konsystencji, wg wczeniej opisanej metody, wykonuje si
do czasu, a nastpi zmniejszenie zagbienia stoka o 3 cm, a pomiary rozpywu
do czasu, a nastpi zmniejszenie rozlanego placka zaprawy o 4 cm. Czas za
chowania waciwoci roboczych zaprawy oblicza si w godzinach i minutach od
momentu zarobienia zaprawy do uzyskania wyej podanych zmian konsystencji
i plastycznoci.
Oznaczanie przyczepnoci zaprawy stwardniaej do podoa. Badanie po
lega na okreleniu siy odrywajcej prbk od podoa i obliczeniu przyczepnoci
przypadajcej na jednostk powierzchni. Do badania przyczepnoci s stosowane
przyrzdy o rnej konstrukcji i dziaaniu (mechanicznym, hydraulicznym lub
pneumatycznym) z dynamometrem okrelajcym si odrywajc prbk z do
kadnoci do co najmniej 10 N. Odrywane s krki stalowe o rednicy 5 cm
i wysokoci 1 cm. Krki s zaopatrzone w zaczep przegubowy do poczenia
z przyrzdem. Na powierzchni stwardniaej prbki naley przyklei 5 krkw
stalowych klejem epoksydowym. Przyczepno zaprawy do podoa wyznacza
5.3. Zaczyny i zaprawy tradycyjne wykonywane na budowie
303
si z zalenoci
=
N/mm2 (MPa)
(5.5)
gdzie: f p - przyczepno zaprawy, MPa

P - sia odrywajca prbk, N,
F - powierzchnia prbki, mm2.
5.3. Zaczyny i zaprawy tradycyjne

wykonywane na budowie
5.3.1. Zaczyny gipsowe i cementowe zaczyny iniekcyjne
Zaczyny gipsowe stanowi mieszanin wody i gipsu z dodatkami opniajcymi
wizanie. S stosowane do produkcji elementw gipsowych, do robt tynkar
skich, zapeniania otworw i bruzd w tynkach po ukadaniu instalacji elektrycz
nych oraz do wykonywania sztukaterii i tynkw ozdobnych. Bogat gam zasto
sowa zaczynw gipsowych podano w rozdz. 7 dotyczcym wyrobw budow
lanych.
Zaczyny cementowe, mimo atrakcyjnoci samego spoiwa, nie maj szersze
go zastosowania w praktyce. Mieszaniny cementu z wod s stosowane jako
zaczyny iniekcyjne do wypeniania kanaw kablowych w konstrukcjach spro
nych. Zaczyny cementowe, modyfikowane plastyfikatorami, mog suy take
do wzmacniania spkanych budowli, masyww skalnych i podoa gruntowego
[11]. Odbywa si to przez wstrzykiwanie pod cinieniem zaczynu cementowego
w otwory i szczeliny. Zaczyn cementowy wypenia puste przestrzenie i twardnie
jc wzmacnia podoe lub konstrukcj. Stosowany do tego celu zaczyn musi mie
odpowiednio dobran konsystencj, by atwo przenika przez przewody i pakery
urzdze iniekcyjnych oraz wypenia szczeliny lub kanay kablowe. Skad zaczy
nw ustala si dowiadczalnie. W wielu przypadkach stosuje si plastyfikatory
oraz domieszki opniajce wizanie, by proces twardnienia mg rozpocz si
po zakoczeniu prac iniekcyjnych.
5.3.2. Zastosowanie zapraw

Zalecane konsystencje zaprawy i jej marki waciwe dla danej grupy zastosowa
podano w tabl. 5.3. Dane te maj charakter informacyjny. Marka i skad zaprawy
powinny by wyznaczone przez projektanta lub podane przez producenta elemen
tw do wykonywania cian, by osign deklarowan nono muru. Plastyczno
i konsystencja zapraw zmieniaj si z czasem, w zwizku z czym poszczeglne
zaprawy powinny by wbudowane nie pniej ni po:
305

0CN r- rS X
1 4 4
s s
CN
n- CM
s s
Sf
s
00
I
NO
ivO
vA
>
T3
c
o
<
>
c
4>
C
(U
X
c
&
e
* 00 t
>
sc
I'
>>
-a
3
X
X!
I f.
O
II
O u
o 'g
<D 3
& ^
Si
a
c
0
>
C
3 3
t?
KJ
G. -N
- O
S I*
S1
1
&
8CS >
Ic
3: 'O
>>
*e
f> x.2
s
5
306

h Tt N M
't
i
CO
? CO
c

c
>
c
c/j
Oh
'5b
>
M
co
c
._r o
TO3
Cu
>v
cd
= -I
.2
23
to
c
x:
C
CL,
.3
^
X!
&
2
I g
Oh
J=
8.
^ N
^ M
Oh
-5b
^
'O
-H
T3
i
co
I 2
II
O- J2
.se
co
T3
=
c 12
4
 O
I
C
Oh
>, 2
* -8
>> o
o*
1g o
*5
es
_<ID O
Oo
2o. o
22
i/5
0o ea
C
1
!*
o
C "O
CO
5 *=
1-
g e
H ^ 2
OO
3 >
307
zaprawa wapienna - 8 godz.,

zaprawa cementowo-wapienna - 5 godz.,
zaprawa cementowa - 2 godz.,
zaprawa cementowo-gliniana - 2 godz.,
zaprawa wapienno-gipsowa - 0,5-1 godz.
Zapraw gipsow (bez opniacza) naley uy bezporednio po zarobieniu
wod.
Skad zapraw powinien by dobierany dowiadczalnie w zalenoci od wy
maganej marki, rodzaju i konsystencji zaprawy. W normach przedmiotowych s
podane orientacyjne skady zapraw (stosunki objtociowe spoiwa i piasku).
5.3.3. Zaprawy wapienne

Do zapraw wapiennych naley stosowa ciasto wapienne, stanowice jednoli
t i jednobarwn mas (bez grudek) niegaszonego wapna, bez obcych zanie
czyszcze. Ciasto naley przechowywa u odbiorcy, zabezpieczajc je przed za
nieczyszczeniem, przemarzniciem, wysuszeniem i nadmiernym zawilgoceniem.
Zaleca si trzymanie ciasta wapiennego w doach o cianach zabezpieczonych
przed usuwaniem si ziemi i dnie zabezpieczonym przed mieszaniem si ciasta
z ziemi. Dno dou powinno by umieszczone powyej poziomu wody gruntowej,
w miejscu wolnym od dopywu zanieczyszcze.
W ostatnich latach najczciej do wykonywania zapraw wapiennych uywa
si wapna suchogaszonego (hydratyzowanego). W praktyce czsto przed uy
ciem zalewa si je wod, w celu dogaszenia czstek nieuwodnionych. Ostatnio
produkowane wapno hydratyzowane, wchodzce take w skad gotowych zapraw
tynkarskich, nie wymaga wczeniejszego uwodnienia. Orientacyjny skad objto
ciowy zapraw wapiennych podano w tabl. 5.4, a iloci skadnikw w tabl. 5.5.
Zaprawy wapienne charakteryzuj si dugim okresem twardnienia, przy czym
najszybciej twardniej przy dostpie powietrza, a caymi latami w gbi muru.
Charakteryzuj si one dobr urabialnoci i plastycznoci. S to cechy szcze
glnie korzystne przy mechanicznym podawaniu i narzucaniu zapraw.
Tablica 5.4. Orientacyjny skad zapraw wapiennych w zalenoci od marek zaprawy i rodzaju
wapna wg PN-90/B-14501
Marka zaprawy
MO,3
MO,6
Ml
Proporcje objtociowe wapno:piasek

wapno hydratyzowane
ciasto wapienne
1:3 do 1:4
1:1 do 1:2,5
1:3,5 do 1:4,5
1:2 do 1:3
1:1,5
308
Tablica 5.5. Ilo skadnikw w zaprawach z wapna hydratyzowanego i ciasta wapiennego [13]
Skad objtociowy
wapno:piasek
Wapno hydratyzowane
(konsystencja: 7 cm)
Ciasto wapienne
(konsystencja: 12 cm)
wapno, kg piasek, m3 woda, 1 wapno, kg piasek, m3 woda, 1

1:1
1:2
1:3
1:4
480
275
190
150
0,80
0,92
0,96
1,00
320
300
300
300
0,70
0,44
0,32
0,26
0,70
0,88
0,96
1,00
30
50
100
160
5.3.4. Zaprawy cementowe i cementowo-wapienne

Zaprawy cementowe i cementowo-wapienne nale nadal do najczciej stoso
wanych na budowie, zarwno do murowania fundamentw i cian budynkw,
wykonywania obrzutek i warstw zewntrznych tynkw, jak i podoy pod po
sadzki i samych posadzek. W literaturze oraz PN-90/B-14501 do wykonywania
tych zapraw zalecano stosowanie cementw klas 15, 25 i 35. Proponowane marki
i proporcje zapraw nawizuj do tych trzech rodzajw cementu. Po zastpieniu
cementw niszych klas cementem 32,5 wg PN-EN 197-1:2002 naleao zmie
ni sposb okrelenia marek zaprawy [3]. Posugujc si wzorami (5.1) i (5.3),
ustalono krzywe graniczne skadw dla cementw 25 i 35 i przez aproksyma
cj wartoci midzy nimi podano proporcje cem ent: piasek dla cementu 32,5.
Orientacyjny skad zapraw przedstawiono w tabl. 5.6.
Tablica 5.6. Orientacyjny skad objtociowy zapraw cementowych w zalenoci od marki
zaprawy [3]
Proporcje objtociowe suchych skadnikw

cement:piasek przy marce zaprawy
Klasa cementu
32,5
M2
M4
M7
M12
M15
M20
1:6
1:5,5
1:4,5
1:3,25
1:2,75
1:1,75
Podany w normie skad objtociowy dotyczy zapraw o konsystencji okre

lanej wg stoka pomiarowego 7 cm. Przy konsystencji poniej 7 cm (gstszej)
mona przyjmowa skad jak dla marki o jeden stopie niszej, a w przypadku
konsystencji powyej 7 cm (rzadszej) skad jak dla kolejnej marki wyszej.
Do zapraw cementowych zaleca si dolewa ciasto wapienne rozrobione w wo
dzie (w postaci mleka wapiennego) w nastpujcych ilociach:
do zapraw chudych o proporcji od 1:4 do 1:6 - ok. 17 1 ciasta na 100 kg
cementu,
309
do zapraw tustych o proporcjach od 1:1 do 1:3 - ok. 8 1 ciasta na 100 kg

cementu.
Ze wzgldu na uplastyczniajce waciwoci wapna niezwykle popularne s
nadal zaprawy cementowo-wapienne. Ich skad objtociowy podano w tabl. 5.7.
Tablica 5.7. Orientacyjny skad objtociowy zapraw cementowo-wapiennych w zalenoci od
marki zaprawy [3]
Proporcje objtociowe suchych skadnikw

cement:wapno:piasek przy marce zaprawy
Klasa cementu
32,5
Ml
M2
M4
M7
1:2:11,5
1:1:7
1:1:5,5
1:0,5:4,25
W celu polepszenia urabialnoci zapraw mona dodawa firmowe plastyfika

tory i superplastyfikatory w proporcjach 0,3-1,5% w stosunku do masy cementu.
Dodanie domieszek chemicznych reguluje procesy wizania zapraw cemento
wych, wpywa take na opnienie skurczu [4, 6]. Wpyw rnych domieszek na
regulacj procesw wizania pokazano na rys. 5.3, a ksztatowanie si skurczu li
niowego na rys. 5.4. W obu przypadkach uyto cementu CEM I 32,5, a proporcje
wagowe cement:woda:piasek przyjto jak 1:0,5:3.
Rysunek 5.3. Zmiany poczt

ku i koca wizania oraz czasu
wizania zaczynu cementowego
zwykego (CEM 132,5) oraz mo
dyfikowanego domieszkami che
micznymi [4]
310
Okres dojrzewania, dni
Rysunek 5.4. Skurcz liniowy zaprawy cementowej zwykej i zapraw modyfikowanych domieszkami
chemicznymi [6]
Uywajc wspczenie produkowanych cementw do zapraw cementowych,

naley wykorzysta szerokie moliwoci dostosowania ich waciwoci do wpy
ww rodowiskowych. W przypadku zagroenia czci podziemnych budowli,
np. siarczanami, mona do produkcji zapraw uy cementu o podwyszonych
cechach odpornociowych i unikn kosztownych izolacji powierzchniowych.
Autor i in. [5] badali odporno zwykych zapraw cementowych i zapraw
z cementem CEM III/A na oddziaywanie rodowisk kwasowych, siarczanowych
i amonowych. Porwnywano wspczynniki odpornoci korozyjnej definiowane
jako stosunek wytrzymaoci zaprawy przetrzymywanej w rodowisku agresyw
nym do wytrzymaoci tej samej zaprawy przetrzymywanej w wodzie czystej.
Wyniki bada s przedstawione na rys. 5.5.
5.3.5. Zaprawy gipsowe i gipsowo-wapienne

Zaprawy z gipsu budowlanego s rzadko wykorzystywane i uywane bezpo
rednio na budowie ze wzgldu na szybkie wizanie gipsu i stosunkowo wysoki
koszt. W PN-90/B-14501 zaleca si dozowanie do zapraw gipsowych domieszek
opniajcych wizanie w postaci kleju kostnego lub keratyny, w ilociach jak
w tabl. 5.8.
Fabrycznie produkowane gipsy tynkarskie zostay wzbogacone o dodatki op
niajce wizanie w rednim, a czsto duszym przedziale czasu.
Niewielki dodatek wapna do zapraw gipsowych (np. 2% w stosunku do masy
gipsu) polepsza urabialno i wpywa na opnienie wizania.
311
Czas, miesice
CzaSj mjesjce
NH4 (mae stenie)
N H j (rednie stenie)
Czas, miesice
Czas, miesice
Rysunek 5.5. Porwnanie wspczynnikw odpornoci korozyjnej cementw CEM I 32,5 i CEM
III/A 32,5 [5]
Tablica 5.8. Dozowanie opniaczy wg PN-90/B-14501
Opnienie pocztku wizania, min
Klej kostny, cm3
Keratyna, cm3
30
60
10-12
14-20
0,2- 0,5
0,6- 1,0
Zaleca si przygotowywanie zapraw gipsowych przez mieszanie wszystkich

skadnikw w stanie sproszkowanym na sucho w cigu 4-5 min. Kruszywo musi
312
by w tym przypadku naleycie suche. Otrzyman such mieszanin dostarcza si

do skrzynek z nalan wod, gdzie si j miesza w cigu 2-3 min. Konsystencja
zapraw w chwili uycia do robt powinna wynosi 6-8 cm wg stoka pomiaro
wego. Zaprawa gipsowa, nawet jeli stwardniaa tylko czciowo, nie nadaje si
do uycia.
Lepsze cechy uytkowe wykazuje zaprawa gipsowo-wapienna bdca pla
styczn mieszanin gipsu, wapna i piasku oraz wody i rodkw opniajcych
wizanie. Kolejno mieszania skadnikw jest nastpujca: do odmierzonej iloci
wody dodaje si piasku i wapna, mieszajc mechanicznie po 1 min, a nastpnie
gipsu i miesza dalsze 2 min.
Orientacyjny skad zapraw gipsowych i gipsowo-wapiennych produkowanych
na placu budowy podano w tabl. 5.9.
Tablica 5.9. Orientacyjny skad zapraw gipsowych i gipsowo-wapiennych w zalenoci od
marek zaprawy i rodzaju spoiwa wg PN-90/B-14501
Marka zaprawy
Proporcje objtociowe
dla zaprawy gipsowej i gipsowo-wapiennej
gips:piasek
gips:wapno:piasek
Ml
1:1,5:4,5
M2
1:3
1:0,5:3 do 1:2:4
M4
1:2
1:0,5:1 do 1:0,5:2
5.3.6. Zaprawy gliniane i gliniano-cementowe

W drugiej poowie XX w. nastpi zmierzch zastosowania zapraw glinianych
i pochodnych. Wydawao si, e tendencja ta bdzie trwaa i zaprawy tego rodza
ju ulegn zapomnieniu. Tak najprawdopodobniej byoby, gdyby nie promowana,
gwnie w Europie Zachodniej, idea budownictwa ekologicznego, przyjaznego
dla rodowiska i czowieka.
Na nowo oyo budownictwo z drewna i materiaw drewnopochodnych, poja
wiy si strzechy somiane i trzcinowe. Naturaln kolej rzeczy potrzebne stay si
take zaprawy gliniane, gwnie do wykonywania tynkw. S to zaprawy produ
kowane fabrycznie, modyfikowane, ktrych podstawowym lepiszczem jest glina.
Zakres zastosowa fabrycznie produkowanych zapraw glinianych najprawdopo
dobniej nie bdzie duy, jednake sam fakt ich pojawienia si na rynku skania
do podania podstawowych informacji na temat tradycyjnych zapraw glinianych.
313
Zaprawy gliniane stosowano gwnie w budownictwie wiejskim do wykony

wania polep, podkadw pod podogi, wypenie cian w konstrukcjach szachulcowych oraz w budynkach mieszkalnych z drewnianymi stropami do wypeniania
przestrzeni midzylegarowych. Glina w stanie naturalnym rzadko kiedy ma skad
i waciwoci pozwalajce na bezporednie zastosowanie w budownictwie. Tra
dycyjnie dodawano do niej dodatki bierne, takie jak piasek, sieczk ze somy,
padzierze lniane itp. oraz dodatki stabilizujce, takie jak cement, wapno zwyke
lub hydrauliczne, bitumy, ktre uodparniaj zapraw na miknienie i pcznienie
pod wpywem wody opadowej i wilgoci.
Proporcje glinianych domieszek biernych w zalenoci od rodzaju gliny mog
przybiera wartoci:
gliny tuste - glina:piasek 1:3 -l :4,
gliny rednie - glina:piasek 1:2 -l :3,
gliny chude - glina:piasek 1:0- 1:2.
Glina tusta zawiera do 2% piasku, glina redniotusta 3-15%, glina chuda
15-30%.
Glina powinna mie posta zawiesiny o konsystencji 15 cm stoka pomiarow
ego. Przygotowanie zawiesiny odbywa si rcznie lub mechanicznie (PN-90/B-14501).
Glin tust (moczon przez 24 godz.) naley umieci w skrzyni i zala
wod w iloci nieco mniejszej ni objto zaadowanej gliny. Mieszanie rcz
ne powinno trwa tak dugo, a otrzyma si jednolit (bez grudek) zawiesin
0 konsystencji gstej mietany. Przy mieszaniu mechanicznym (np. w betoniarce)
objto gliny i objto wody powinny by w przyblieniu rwne. Mieszanie
powinno trwa 4 -6 min.
Glin rednio tust (wysuszon i rozdrobnion - grudki do 4 cm) naley
umieci w skrzyni z wod. Glina ma stanowi 1/3 wody. Po rozmikniciu glin
naley miesza rcznie do otrzymania zawiesiny o konsystencji gstej mietany.
Nie zaleca si stosowania mieszania mechanicznego.
Glin chud (przesian przez siatk o oczkach 10-15 mm) naley stopniowo
wsypywa do skrzyni z wod, rwnoczenie mieszajc, a do otrzymania zawie
siny o konsystencji gstej mietany. Przy mieszaniu mechanicznym iloci gliny
1 wody powinny by w przyblieniu rwne, a mieszanie powinno trwa 4-6 min.
Po rozmieszaniu gliny zawiesin naley przela przez sito o oczkach 8-10
mm, a nastpnie przez drugie o oczkach 2-3 mm. Zawiesin naley zla do
osadnikw.
Zaprawy z gliny z domieszkami biernymi osigaj niskie marki, najczciej
mniejsze od MO,6. Dodanie cementu do zawiesiny glinianej pozwala uzyska
zaprawy o wyszych markach, do M7 wcznie. Przykadowe receptury zapraw
gliniano-cementowych podano w tabl. 5.10.
314
Tablica 5.10. Orientacyjny skad zapraw gliniano-cementowych w zalenoci od marek

zaprawy i przeznaczenia wg PN-90/B-14501
Marka zaprawy
MO,3
MO,6
Ml
M2
M4
M7
Orientacyjny skad objtociowy

cement:zawiesina gliniana:piasek
zapraw murarskich i tynkarskich
zapraw wodoszczelnych
1:4:16
1:3:12
1:2:10
1:1,5:8
1:1:6
1:0,5:4
1:2:3 do 1:2:4
1:1,5:2,5
5.4. Zaprawy gotowe wytwarzane fabrycznie

5.4.1. Skadniki zapraw produkowanych fabrycznie
Zaprawy tradycyjne produkowane na budowie maj cile ustalone proporcje ilo
ciowe i dozowanie, okrelone cechy uytkowe i mechaniczne. Dokonanie zmiany
skadu, marki zaprawy i jej konsystencji jest bardzo atwe, a sprawdzenie cech
uytkowych stosunkowo szybkie i proste.
Skad zapraw wytwarzanych fabrycznie, najczciej zastrzeony patentem, nie
jest ujawniany przez producenta. Odbiorca otrzymuje informacj o przeznacze
niu zaprawy, jej waciwociach, cechach mechanicznych, sposobie upynnienia
i iloci wody dozowanej do uzyskania okrelonej konsystencji.
W zwizku z dynamicznie rozwijajcym si rynkiem zapraw gotowych zosta
opublikowany raport porzdkujcy zasady wytwarzania zapraw [8].
Poniewa nie jest moliwe przekazanie danych na temat komponentw produ
kowanych fabrycznie zapraw, raport informuje o tendencjach doboru skadnikw
obserwowanych przy produkcji tych materiaw. Wymienia si nastpujce skad
niki zapraw.
Spoiwa
Spoiwa stanowi standardowe cementy portlandzkie CEM I, CEM II i CEM III,
cementy niestandardowe (cement glinowy), gips i wapno. Spoiwa tradycyjne sto
sowane do produkcji zapraw, cznie z ich waciwociami, zostay wczeniej opi
sane. W zaprawach fabrycznych peni one takie same funkcje jak w zaprawach
zwykych. Wikszej uwagi wymaga cement glinowy (nazywany take cementem
glinowo-wapniowym) ze wzgldu na jego specyficzne cechy, takie jak szybkie
315
wizanie i twardnienie, odporno na wysokie temperatury, twardnienie w ni

skich temperaturach, odporno na agresj siarczanow, oddziaywanie kwasw
itp. W zaprawach specjalnych o takich cechach uytkowych oczekiwa naley
jako spoiwa wanie cementu glinowego.
Cement ten, produkowany z wapieni i boksytw, zawdzicza sw odporno
na siarczany brakowi Ca(OH)2 w zhydratyzowanym kamieniu cementowym. Ce
ch charakterystyczn cementu wysokogl inowego jest bardzo dua szybko przy
rostu wytrzymaoci. Okoo 80% wytrzymaoci osiga ju po upywie 24 godz.,
a po 6-8 godz., przy stosunku w /c 0,4 i zawartoci 400 kg cementu, zaprawa
moe uzyska wytrzymao na ciskanie ok. 30 MPa. Przy szybkiej hydrata
cji wydziela si dua ilo ciepa, std moliwo zastosowania cementw przy
niskich temperaturach otoczenia. Zwraca si take uwag na odporno zapraw
z tym cementem na wysokie temperatury (do 1350C, a ze specjalnymi kruszy
wami nawet do I600C) i agresj kwasow (kwasy w spalinach).
Kruszywa
Zaleca si stosowanie kruszyw kwarcowych (SiC>2) i wapiennych (CaCC>3) oraz
kruszyw specjalnych, produkowanych np. z topionego tlenku glinu (AI2O3) lub
wglika krzemu (SiC). Raport nie wymienia kruszyw lekkich (perlitu, wermakulitu, keramzytu lub innych spiekanych), jednake jest to oczywiste, e w zaprawach
ciepochronnych kruszywa te znajduj zastosowanie. Wymienia natomiast kruszy
wo trasowe wytwarzane z tufw wulkanicznych. Odnonie piasku kwarcowego
podano, e jest on uywany jako kruszywo o granulacji 0,06 - 2 mm lub mczka
kwarcowa o zawartoci czystego SiC>2 > 99%. Przy kruszywach z AI2O3 lub
SiC zwraca si uwag na ich twardo (9 i 9,6 w 10-stopniowej skali twardo
ci Mohsa), ustabilizowane cechy mechaniczne i chemiczne take przy wysokich
temperaturach. Dua twardo tych kruszyw powoduje take wzrost odpornoci
zapraw na cieranie. Kruszywa z tufw wulkanicznych (Rhenish trass, Bawarian
trass, Puzzolana) s dodawane do zapraw jako pucolana naturalna, powodujca
przede wszystkim przyrost wytrzymaoci zaprawy. Wymienia si take wzrost
odpornoci zapraw trasowych na fluorescencj.
Dodatki mineralne i pigmenty

Jako dodatkw uywa si pyw krzemionkowych, popiow lotnych z wgla
kamiennego, barytu, bentonitu, a jako pigmentw - mineralnych tlenkw elaza.
Pyy krzemionkowe o rednim uziarnieniu rwnym 1 jum zawieraj 85-98%
czystego SiCb oraz elazo, wap, potas, tlenki sodu i inne substancje, m.in.
wgiel. Pyy krzemionkowe maj silne waciwoci pucolanowe. Reagujc z wo
dorotlenkiem wapnia z kamienia cementowego, tworz bardzo trwae uwodnione
krzemiany, powodujce zdecydowany wzrost wytrzymaoci zapraw.
316
Popioy lotne z wgla kamiennego zawieraj SiC>2 (do 46% masy), tlenki alu
minium, wapnia, manganu itp. Granulacja popiow (0,01-0,1 mm) i powierzch
nia waciwa odpowiadaj cementom portlandzkim. Z tego powodu popioy mog
czciowo zastpowa cement, poprawia urabialno zapraw i jednoczenie wy
twarza reakcj pucolanowe.
Siarczan baru (BaS0 4 ) jest specyficznym dodatkiem. W naturze wystpuje
jako baryt. Produkowany jest jako biaa mczka w procesie reakcji chlorku ba
ru z kwasem siarkowym. Charakteryzuje si du gstoci, ktra wynosi 4300
kg/m3. Stosowany jest jako wypeniacz mineralny, biay pigment oraz dodatek
do cikich zapraw absorbujcych promieniowanie X i 7. Z tego powodu z za
praw z barytem s wykonywane obudowy pomieszcze szpitalnych zawierajcych
aparatur z pierwiastkami promieniotwrczymi.
Bentonit jest rodzajem gliny wystpujcej w Fort Benton w stanie Wyoming
w USA. Najwaniejszym skadnikiem tej gliny jest montmorylonit, znany jako
pczniejca glina. Bentonit szczeglnie wpywa na konsystencj i cechy techno
logiczne zapraw w okresie ich pynnoci. Decyduje o pompowalnoci zapraw,
plastycznoci, tiksotropii, przeciwdziaa segregacji, retencjonuje wod zarobow.
Pigmenty mineralne s dodatkami zmieniajcymi barw zapraw. Dodawane
s w iloci do 5% masy zaprawy. Uywa si gwnie tlenkw elaza (Fe304 czarny, Fe2C>3 - czerwony, FeO - ty), ale take chromu (Cr203 - zielony)
i tytanu (Ti02 - biay).
Wkna szklane
Produkowane s z roztopionego piasku kwarcowego i innych materiaw nie
organicznych w postaci waty szklanej i wkna citego. Do zapraw jako tzw.
zbrojenia rozproszonego uywa si wkna (fibry) szklanego citego. rednica
wkna przekracza 3 /im , dugo natomiast nie przekracza 25 mm. Stosowane
s rne odmiany wkien: E-glass, E-CR - odporne na korozj, S - o wysokiej
odpornoci, Adwantex TM - bez tlenku boru i fluoru. Wytrzymao tych wkien
na rozciganie waha si w granicach 3000-5000 MPa. Z racji tak duych wy
trzymaoci su do wzmacniania matrycy cementowej lub gipsowej. Stanowi
skadnik wielu zapraw.
Dyspersje polimerowe, polimery proszkowe

Dyspersje polimerowe s produkowane z monomerw w procesie polimeryzacji,
polikondensacji lub poliaddycji. Monomerami s winyloacetylen, estry winylowe,
styren, estry akrylowe, etylen i butadien. Dyspersje polimerowe s roztworami
wodnymi lub zawiesinami.
Polimery proszkowe powstaj w wyniku rozpylenia dyspersji wodnej i jej
wysuszenia. Obie grupy polimerw s czsto dodawane do zapraw jako modyfi
317
katory poprawiajce przyczepno zapraw do podoy, wytrzymao na zginanie

i rozciganie, urabialno, szczelno (nieprzepuszczalno), odporno na abrazj. Polimery proszkowe s dodawane do zapraw mineralnych w ilociach 0,515% masy. Powstaj zaprawy PC (po/ymer concrete) lub PCC (polymer cement
concrete).
ywice epoksydowe i dyspersje ywic epoksydowych

Nale one do grupy ywic, ktrych czsteczki zawieraj co najmniej dwie gru
py epoksydowe. S chemoutwardzalne. W wyniku reakcji ywic z odpowiednim
utwardzaczem nastpuje utwardzenie. Obecno piercienia epoksydowego, kt
ry atwo ulega rozerwaniu, umoliwia sieciowanie przestrzenne. Do najczciej
stosowanych utwardzaczy nale poliaminy reagujce w temperaturze pokojowej
lub nawet bliskiej 0C, a take podwyszonej (poliaminy aromatyczne). Utwar
dzacze poliaminowe maj zastosowanie do utwardzania ywic lanych, lamina
tw, lakierw i klejw (zapraw klejcych). ywice epoksydowe lub zaprawy,
w ktrych skad wchodz wykazuj doskona przyczepno do wszystkich pra
wie materiaw, szczeglnie metali, szka, ceramiki, betonu i duroplastw. Maj
dobre waciwoci mechaniczne, elektryczne, s odporne na dziaanie czynnikw
atmosferycznych i chemikaliw, charakteryzuj si ma nasikliwoci wodn.
Bardzo dobrze komponuj si z wypeniaczami, takimi jak kruszywo kwarcowe,
mczka kwarcowa, kaolin, kreda, talk, grafit, sproszkowane metale. W handlu
spotyka si je jako zaprawy ECC (epoxy cement concrete). Razem z cementem
peni funkcj spoiwa. Przewanie ywice dozuje si w iloci 3-5% masy pro
duktu kocowego. Zaprawy modyfikowane ywicami maj wiksz odporno
na abrazj, lepsze cechy mechaniczne (wytrzymao na ciskanie, rozciganie,
odrywanie od podoy), wiksz odporno na dziaania atmosferyczne i agresj
rodowiska, w tym kwasy, ugi, oleje mineralne, zwizki organiczne.
rodki spieniajce
Do rodkw tych naley siloksan polidwumetylu oraz trjbutylofosforan, powsta
jce przy rafinacji ropy naftowej oraz produkcji silikonw. Dodawane do zapraw
powoduj szybkie usunicie powietrza adsorbowanego na czstkach skadnikw
w procesie ich mieszania w betoniarce.
5.4.2. Zaprawy elewacyjne pocienione, zwyke i ciepochronne,

zaprawy cienne wewntrzne i posadzkowe
Wspczenie producenci materiaw budowlanych wytwarzaj fabrycznie kilka
dziesit rodzajw zapraw o ukierunkowanym przeznaczeniu, a ich skad, objty
zastrzeeniami patentowymi, nie jest podawany.
318
Z doranych bada zapraw wynika, e cechy techniczne zapraw podawane

przez producentw znajduj potwierdzenie laboratoryjne.
Nabywca moe mie do zapraw fabrycznych zaufanie, pod warunkiem spe
nienia wymaga odnoszcych si do zalecanego sposobu ich mieszania i na
kadania, ochrony przed wpywami atmosferycznymi, uywania materiaw nie
przeterminowanych. Na rynku budowlanym s dostpne zaprawy gotowe wy
twarzane w kraju i za granic, m.in.: Atlas, Bayosan, Ceresit, Dyckerhoff, Ispo,
Kerakoll, Kreisel, Knauff, Nida-Lafarge, Rigips, Wienerberger i in. Zaprawy s
produkowane w pewnych grupach asortymentowych przeznaczonych do okrelo
nych rodzajw prac.
Zaprawy suche pakowane s w worki papierowe najczciej po 25 kg, zaprawy
upynnione w wiadra plastikowe o objtoci 1, 3, 5, 10 i 20 1. Zaprawy i ich
zastosowanie mona sklasyfikowa jak w tabl. 5.11.
Tablica 5.11. Zasadnicza klasyfikacja suchych mieszanek tynkarskich
wg PN-B-10109:1998 [1]
Podzia
Cecha
Przeznaczenie
do wykonywania wypraw pocienionych gruboci

do 3 mm
do wykonywania jednowarstwowych tynkw gru
boci 3-15 mm
do wykonywania tynkw wielowarstwowych
do wykonywania tynkw ciepochronnych
Rodzaj wypeniacza
mineralne naturalne
mineralne sztuczne
mineralne lekkie
organiczne w postaci granulek lub wkien
mieszane
dekoracyjne
Gsto objtociowa tynku
zwyke powyej 1300 kg/m3

lekkie do 1300 kg/m3
Wytrzymao tynku na ciskanie
grupa
grupa
grupa
grupa
Wspczynnik przewodzenia
ciepa zapraw ciepochronnych
klasa 1 A ^0,1 W/(m K)

klasa 2 0,1 < A ^ 0,2 W/(m K)
I 0,4-2,5 MPa
II 1,5-5,0 MPa
III 3,5-7,5 MPa
IV powyej 6,0 MPa
319
Charakterystyka poszczeglnych grup zapraw przedstawia si nastpujco.
Zaprawy do systemw docieple cian zewntrznych pytami styropianowymi

lub z weny mineralnej
W skad zestawu wchodz: zaprawa klejowa do przyklejania weny mineralnej
lub styropianu do muru, podkad tynkarski (kadziony na siatce i styropianie),
tynk szlachetny. Zaprawa klejowa jest najczciej such mineraln zapraw ce
mentow, mrozo- i wodoodporn, o duej paroprzepuszczalnoci i przyczepnoci
do podoy. Dobra przyczepno i elastyczno oraz specjalnie dobrane kruszywa
ograniczaj znacznie skurcze zaprawy. Na 25 kg suchej masy dozuje si zwykle
5 1 wody.
Podkad tynkarski jest produkowany jako gotowa pynna zaprawa do naka
dania wakiem lub pdzlem na styropian lub wen. Zaprawa chroni podoe,
zwiksza przyczepno oraz redukuje przebarwienia tynku szlachetnego.
Tynk szlachetny jest produkowany jako zaprawa sucha lub upynniona. Za
prawy suche zawieraj cement (czsto biay), kruszywo kwarcowe i marmurowe
0 granulacji 1,5; 2 lub 3 mm, domieszki i dodatki uplastyczniajce i zwiksza
jce przyczepno do podoa oraz zwizki hydrofobowe. Zaprawy upynnione
s wykonywane z dyspersji akrylowych z dodatkiem wysokiej jakoci wype
niaczy i rodkw modyfikujcych. Powoka jest przepuszczalna dla pary wodnej
1 hydrofobowa. Charakteryzuje si du odpornoci na uszkodzenia, czynniki
atmosferyczne, mycie i szorowanie. Uzyskuje si tynki jednobarwne oraz mozai
kowe.
Zaprawy tynkarskie
Zaprawy tynkarskie, gwnie wewntrzne, s produkowane z uyciem ce
mentu, wapna lub gipsu. Stosowane s przy nakadaniu rcznym lub maszy
nowym.
Zaprawy z cementem s mieszanin spoiwa i piasku oraz specjalnych domie
szek i dodatkw uplastyczniajcych i poprawiajcych przyczepno.
Szczegln pozycj na rynku utrzymuj suche tynki gipsowe GTM naka
dane mechanicznie. Oprcz nich w obrocie znajduj si gipsowe zaprawy GTR
(nakadanie rczne), gipsy szpachlowe (B - beton, G - elementy gipsowe, F pyty gipsowo-kartonowe) i kleje gipsowe (P - prefabrykaty gipsowe, T - pyty
gipsowo-kartonowe). W celu wzmocnienia matrycy gipsowej do mieszanek jest
dodawane czsto wkno szklane. Waciwoci zapraw gipsowych porwnano
w tabl. 5.12.
W sprzeday s take gotowe zaprawy tynkarskie gipsowo-wapienne, a nawet
gipsowo-gliniane i cementowo-gliniane.
320
Tablica 5.12. Waciwoci zapraw gipsowych wg PN-B-30042:1997
Gips
szpachlowy
Wymagania
Gips
tynkarski
3,0 mm
1,0 mm
0,2 mm
Czas wizania: pocztek wizania, nie

60
wczeniej ni, min
60
Opis
bada
wg
30
90
60
60
25
4,3
Ilo odcignitej wody z zaczynu, nie

0,5 0,5 0,5
wicej ni, g
1,5
1,5
0,5 1,5
4,4
Wytrzymao na zginanie, nie mniej

1,5 1,0 1,5
ni, MPa
1,0
1,0
1,5 2,5
4,5
Wytrzymao na ciskanie, nie mniej

3,0 2,5 3,0
ni, MPa
2,5
2,5
3,0 6,0
4,6
0,5 0,3
4,7
Uziamienie: odsiew na sicie

o boku oczka kwadratowe
go, nie wicej ni, %
Przyczepno do podoa, nie mniej

ni, MPa
Okres, w ktrym spoiwa powinny spe
nia wymagania normy, liczba dni od
daty wysyki
0,5
GTM GTR
Klej
gipsowy
0,3
4,2
90
Zaprawy murarskie
Zaprawy te s przeznaczone do wznoszenia murw z cegie i pustakw cera
micznych, bloczkw betonowych, cegie silikatowych i betonw komrkowych.
Uwzgldnia si murowanie tradycyjne i klejenie. Zaprawy murarskie do wyko
nywania spoin gruboci 6-40 mm zawieraj cement, kruszywo i dodatki uszla
chetniajce (plastyfikujce i napowietrzajce). Najczciej spotyka si zaprawy
klasy M7, o czasie gotowoci do pracy do 4 godz. Zaprawy klejowe do betonu
komrkowego i silikatw take zawieraj cement, kruszywo i inne dodatki uszla
chetniajce. Spotyka si klasy do M7, zalecane do gruboci spoin 2-10 mm.
Najwiksz zalet zaprawy jest atwo i szybko sklejania elementw przy za
chowaniu warunku przyczepnoci.
Zaprawy tynkarskie ciepochronne

Zaprawy te su do murowania i tynkowania cian wykonywanych z betonu ko
mrkowego, pustakw z lekkim kruszywem i ceramiki porowatej. Kady z produ
centw elementw do wykonywania jednowarstwowych cian zewntrznych zale
321
ca stosowanie okrelonych zapraw ciepochronnych. Spotyka si zaprawy marek

od M2 do M7, o wspczynniku przewodzenia ciepa A < 0,21 W/(m-K), gstoci
nasypowej w stanie lunym < 7 0 0 kg/m3 i przyczepnoci do podoa 0,15 MPa.
Do wytworzenia takich zapraw uywa si tradycyjnych spoiw, gwnie cementu
(ale take i lateksu), lekkich wypeniaczy i kruszyw (granule styropianowe, perlit,
wermakulit, keramzyt) oraz dodatkw i domieszek uszlachetniajcych. Produko
wana jest zaprawa ciepochronna o nastpujcym skadzie:
cement portlandzki 32,5,
wapno hydratyzowane,
keramzyt frakcji 0-2 mm,
domieszka napowietrzajco-uplastyczniajca do betonw i zapraw.
Zaoono, e zaprojektowane ciepochronne mieszanki murarskie pod wzgl
dem wytrzymaoci na ciskanie powinny odpowiada markom M2, M4 i M7.
Jako wartoci wyjciowe przyjto nastpujce proporcje objtociowe podsta
wowych skadnikw w projektowanych zaprawach:
M2 - cement:wapno hydratyzowane:keramzyt 0-2 mm = 1:2:9,
M4 - cement:wapno hydratyzowane:keramzyt 0-2 mm = 1:2:6,
M7 - cement:wapno hydratyzowane:keramzyt 0-2 mm = 1:1:4.
Przyjto, e konsystencja projektowanych zapraw ciepochronnych, mierzona
bezporednio po zakoczeniu mieszania, powinna wynosi 7-9 cm, co odpowiada
konsystencji na granicy plastycznej i pciekej (6-8 s). Proporcje skadnikw
Tablica 5.13. Receptury ciepochronnych zapraw murarskich KZ [12]
Skadniki projektowanych ciepochronnych zapraw

murarskich KZ, kg, w przeliczeniu na 1 m3 zaprawy
Marka zaprawy
M2
M4
M7
cement
32,5
wapno
hydratyzowane
keramzyt
0-2 mm
woda
125
170
250
100
135
100
625
610
595
260
260
250
domieszka
napowietrzajca
0,9
1,2
1,4
Stan wilgotnoci keramzytu przeznaczonego do wykonania zapraw przyjto

jako powietrznosuchy. Jako domieszk napowietrzajco-uplastyczniajc przewi
dziano rodek o nazwie Betostat.
Zaprawy posadzkowe
Istnieje kilka grup zapraw do robt posadzkowych. Najbardziej zblione do za
praw tradycyjnych s suche zaprawy cementowe bdce mieszanin cementw,
322
wypeniaczy mineralnych oraz rodkw modyfikujcych. Minimalna grubo war

stwy zaprawy wynosi 20 mm, minimalna wytrzymao zaprawy na ciskanie
20 MPa. Zaprawa ta jest produkowana take w wersji szybkotwardniejcej, o wy
trzymaoci na ciskanie po 1 dniu > 15 MPa, po 3 dniach > 20 MPa, po 28
dniach > 40 MPa. Odrbn grup zapraw posadzkowych stanowi zaprawy samopoziomujce si. Produkowane s z rnych spoiw lub ich mieszanin. Samopoziomujce si zaprawy cementowe zawieraj wypeniacze i modyfikatory.
Cechuj si samorozlewnoci. Grubo wylewki moe waha si w granicach 2 10 mm, wytrzymao na ciskanie > 20 MPa. Zaprawa ta jest stosowana gwnie
do korygowania nierwnoci powierzchni betonowych, jastrychw cementowych
i anhydrytowych wewntrz pomieszcze. Odmiana do podkadw podogowych
gruboci 5-30 mm zawiera dodatkowo wkna stanowice zbrojenie rozproszone.
Wytrzymao na ciskanie tych zapraw przekracza 30 MPa. Bardzo s popular
ne take zaprawy samopoziomujce wykonywane z mczki anhydrytowej, gipsu,
cementu portlandzkiego, wypeniaczy i modyfikatorw. Jastrych zaleca si uka
da warstwami gruboci 15-60 mm. Oczekiwane wytrzymaoci na ciskanie
ksztatuj si w przedziale 20-30 MPa. Uoony jastrych moe by zespolony
z podoem bd pywajcy (na warstwie oddzielajcej). Zaprawy te maj zasto
sowanie take w systemach ogrzewania podogowego (ze wzgldu na moliwo
dobrego przewodzenia ciepa).
Zaprawy do mocowania pytek ceramicznych
i marmurowych. Masy fugujce
W handlu mona spotka kilkadziesit zapraw cementowych (suchych) oraz upyn
nionych (na innych lepiszczach). Zaprawy suche s produkowane z cementu (zwy
kego lub biaego), mczki kwarcowej, dodatkw modyfikujcych tiksotropowo
i domieszek zwikszajcych urabialno i przyczepno do podoy. Produkowa
ne s jako wyroby do zastosowa wewntrznych, zewntrznych i uniwersalne.
Charakteryzuj si dobr przyczepnoci do podoy (1-1,5 MPa), odpornoci
na temperatury (od - 2 0 do 60C), stosunkowo dug przydatnoci do pracy (do
4 godz.). Zaprawy upynnione zawieraj lepiszcza epoksydowe lub poliuretanowe.
Stosowane s albo na trudnych podoach, albo w przypadku duej zmiennoci
temperatur otoczenia ( - 4 0 do 110C).
Spoinowanie okadzin polega na wprowadzeniu w spoiny mas fugujcych.
Masy te s produkowane z cementu, czsto biaego, wypeniaczy mineralnych
i barwnikw. Gama barw obejmuje kilkadziesit kolorw od biaego do antra
cytowego w rnych odcieniach. S wytwarzane w odmianie zwykej oraz flex
(fugi elastyczne). Znacznie rni si skadem materiaowym w zalenoci od ich
producenta, o czym mog wiadczy badania skurczu szeciu zapraw fugowych
produkowanych jako zaprawy suche. Porwnania wartoci skurczu dokonano na
323
Czas dojrzewania, dni
Rysunek 5.6. Skurcz liniowy zwykej zaprawy cementowej i zapraw modyfikowanych [6]
Czas dojrzewania, dni
Rysunek 5.7. Skurcz liniowy zaprawy cementowej i zapraw modyfikowanych typu flex [6]
rys. 5.6 i 5.7. Wytwarzane s take upynnione masy fugowe na lepiszczach sili
konowych, poliuretanowych i epoksydowych. Su one do spoinowania okadzin
ukadanych na podobnych pynnych zaprawach.
324
5.4.3. Zaprawy do rekonstrukcji, renowacji i napraw

konstrukcji betonowych i murw ceramicznych
Poczwszy od poowy lat siedemdziesitych XX w. rozpoczto fabryczn pro
dukcj zapraw do naprawiania konstrukcji betonowych i murowych. Zostao to
spowodowane gwnie koniecznoci renowacji obiektw wybudowanych po II
wojnie wiatowej oraz coraz wikszymi wymaganiami estetycznymi wspcze
snych spoeczestw. Ilo oferowanych gotowych materiaw naprawczych jest
trudna do okrelenia. W tym opracowaniu wymienia si jedynie charakterystycz
ne grupy wyrobw i omawia panujce obecnie na wiecie tendencje w zakresie
wymaga technicznych stawianych tym wanie materiaom. Cechy materiaowe
i skad chemiczny takich zapraw s zrnicowane, jednake nie odbiegaj od tych
omwionych w p. 5.4.1. Zakres zastosowa jest uniwersalny albo ograniczony do
wskiej grupy konstrukcji (zaprawy do zabezpiecze obiektw oczyszczania cie
kw, mostw, drg, kominw, obiektw zabytkowych).
Zaprawy do uzupeniania ubytkw uszkodzonych konstrukcji elbetowych

Czsto stosuje si tu zestaw kilku zapraw, w celu wykonania warstwy sczepnej ze starym betonem, zabezpieczenia skorodowanych prtw zbrojeniowych,
wykonania warstw wypeniajcych ubytek i warstw wyrwnujcych. S to za
prawy jednoskadnikowe, na spoiwie cementowym z modyfikacj polimerow,
z dodatkami uplastyczniajcymi i kruszywem o uziarnieniu 0-2 mm, 0-4 mm,
0-8 mm w zalenoci od gruboci nakadanej warstwy. Zaprawy charakteryzuj
si du przyczepnoci do podoa (> 1,5 MPa) i wytrzymaoci na ciskanie
(> 30 MPa).
Alternatywnym materiaem w stosunku do zestawu kilku zapraw napraw
czych s zaprawy czce wszystkie wymienione funkcje w jednym produkcie.
S to zaprawy cementowe z dodatkiem wkien wzmacniajcych i modyfikacj
polimerow, produkowane z rnymi dodatkami i kruszywem naturalnym do 2,5
mm. Zaprawy te, majc bardzo dobre cechy mechaniczne, lecz rne wspczyn
niki sprystoci (< 11 GPa, > 25 GPa), mog by odpowiednio dobierane do
naprawianej konstrukcji. W obecnych normach europejskich i literaturze [2] wy
ranie zaleca si dobieranie zapraw naprawczych do waciwoci remontowanych
konstrukcji.
Oddzieln grup zapraw do wypenienia ubytkw stanowi zaprawy dwu
skadnikowe. Zapraw such jest zaprawa cementowa z drobnym kruszywem i wy
peniaczami. Pynem zarobowym (zamiast wody) jest wodna dyspersja ywicy
syntetycznej wytwarzanej na bazie ywicy akrylowej z dodatkami piastyfikujcymi i upynniajcymi. Zaprawy s produkowane w wersji elastycznej (moliwo
przykrycia rys do 0,6 mm) lub o wysokiej wytrzymaoci (po 1, 7 i 28 dniach
odpowiednio 35 MPa, 50 MPa i 65 MPa). Kompozycji takich uywa si take
325
do wykonywania samorozlewnych posadzek przemysowych. Odmian tych za

praw s materiay do tamowania punktowych wyciekw wody (np. w pknitej
kanalizacji sanitarnej). Sprzedawane s pod nazw beton-stop wasser.
Zaprawy odporne na wpywy rodowiska

Istnieje kilkanacie systemw naprawczych i zabezpieczajcych konstrukcje el
betowe.
Do ochrony betonowych kolektorw sanitarnych obcionych agresj siarcza
now jest stosowany produkowany fabrycznie zestaw zapraw z wykorzystaniem
spoiw cementowych.
W skad zestawu wchodz:
zaprawa do wykonania warstwy sczepnej. odznaczajca si wysok odporno
ci na korozj siarczanow,
sucha fibrobetonowa zaprawa naprawcza o uziarnieniu do 1,5 mm, prze
znaczona do uzupeniania wikszych ubytkw betonu i reprofilacji kana
w; odznaczajca si wysok odpornoci na korozj siarczanow i dobr
przyczepnoci do podoy mineralnych, zwaszcza w kombinacji z warstw
sczepn,
sucha mieszanka szpachlowa o uziarnieniu do 0,5 mm na spoiwie cemento
wym, modyfikowana ywicami; dziki zawartym dodatkom wiea mieszanka
jest dobrze formowalna i wykazuje bardzo dobr przyczepno do podoy
betonowych, take w pozycjach sufitowych.
Przy naprawach konstrukcji mostowych poddawanych okresowo oddziaywa
niu soli odladzajcych s stosowane najnowszej generacji zaprawy zawierajce
obok cementu, drobnego kruszywa, polimerw - take migrujce jony inhi
bitorw opniaczy korozji. Zaprawy tego typu, powoki zabezpieczajce kon
strukcje i domieszki chemiczne do produkcji wieych mieszanek zaczto roz
powszechnia w Europie po 1995 r. Dziaanie migrujcych jonw inhibitorw
korozji w elbecie polega na ich przemieszczaniu si od warstwy naprawczej
w stron prtw zbrojeniowych i stworzeniu wok zbrojenia warstwy chronicej
przed agresywnym dziaaniem jonw chlorkowych pochodzcych z soli odladza
jcych. Charakterystyk zapraw z migrujcymi jonami inhibitorw korozji podano
w tabl. 5.14.
Zaprawy renowacyjne
Specyficzn grup zapraw produkowanych fabrycznie stanowi zaprawy renowa
cyjne (osuszajce) nakadane na trwale zawilgocone i zasolone mury z cegie.
Pooone na murze charakteryzuj si du porowatoci i przepuszczalnoci
pary wodnej, przy jednoczenie znacznie ograniczonej moliwoci kapilarnego
transportu wody. Dziaajc jak kompresy, s w stanie przejmowa sole z zawil-
326
Tablica 5.14. Zaprawy PCC z migrujcymi jonami inhibitorw korozji [7]
Zaprawa PCC
Charakterystyka
38
39
1,2
1,2
3-15
10-15
32
55
Wytrzymao na rozciganie przy zginaniu, MPa
8,5
11
Przyczepno do podoa, MPa
2,6
2,9
25
Zdolno mostkowania pkni, mm
0,1
Wspczynnik oporu dyfuzyjnego jUcoi
1006
14600
Gboko karbonatyzacji, mm:

po 8 latach
po 18 latach
po 25 latach
2.5
12,0
14.5
0,1
0,1
0,2
Wspczynnik oporu dyfuzyjnego jUn2o
25
48
Przepuszczalno jonw Clwg FHWA/RD/81/AASHTO T:277-831, C (kulomb)
280
105
Odporno na cykle zamarzanie/rozmraanie ubytek masy, g/m2
Maksymalne uziarnienie, mm
Grubo warstwy naprawczej, mm
Modu sprystoci, GPa
goconych murw, bez samouszkadzania. W przypadku powierzchni elewacyjnych

zapobiegaj dodatkowo oddziaywaniu wody opadowej na sole zawarte w murze.
Stowarzyszenie Ochrony Zabytkw w Niemczech wydao zalecenia, w ktrych
sformuowao wymagania odnoszce si do tynkw renowacyjnych, nazywanych
czsto tynkami WTA. Produkowane s trzy grupy zapraw WTA o odmiennych
funkcjach i przeznaczeniu. Warstw przylegajc do muru stanowi obrzutka, na
ni nakadany jest porowaty tynk podkadowy, bdcy magazynem odcigni
tych z muru soli, a nastpnie waciwy tynk renowacyjny, take o bardzo du
ej porowatoci. Skadniki zapraw do tynkw renowacyjnych nie s przez ich
producentw podawane. Przeprowadzone analizy wskazuj, e w tych tynkach
jako spoiwa zastosowano cement zwyky (75% badanych zapraw), cement bia
y (20%) i wapno hydrauliczne (5% badanych zapraw). W 10% tynkw zosta
uyty trachit. Stosowane w zaprawach wypeniacze to piasek kwarcowy (45%),
piasek wapienny (35%), kruszywa lekkie, takie jak perlit, wermakulit, styropian,
pumeks (25%) [1].
327
5.4.4. Sprawdzenie cech uytkowych zapraw gotowych

Procedurze badawczej poddaje si suche zaprawy gotowe oraz zaprawy wbudo
wane, po upywie okrelonego okresu eksploatacji.
Suche zaprawy bada si zgodnie z prEN 998-2, PN-EN 1015-2:2000, PN-EN 1015-3:2000 i PN-EN 1015-11:2001, okrelajc cechy uytkowe wieych
zapraw, cechy mechaniczne i fizyczne zapraw stwardniaych. Uywa si standar
dowych prbek, sprztu i metod badawczych.
Parametry charakteryzujce cechy mechaniczne i fizyczne powinny by lepsze
od wartoci podanych przez producenta.
Odrbn grup bada przyjto do oceny waciwoci zapraw wbudowanych.
S to badania starzenia [9] lub zwizane z mechaniczn przyczepnoci zapraw
(uytych jako tynkw lub posadzek) do podoy, na ktrych zostay uoone.
Badania starzeniowe dotycz oznaczenia trwaoci barwy, okrelenia odpor
noci na dziaanie zmiennych cykli termiczno-wilgotnociowych, oznaczenia od
pornoci na przyspieszone dziaanie czynnikw atmosferycznych.
Oznaczenie trwaoci barw y
Badania trwaoci barwy dokonuje si w komorze aparatu Xenotest. Prbki za
praw wycitych z obiektu s nawietlane lamp ksenonow o energii odtwarza
jcej naturalne wiato soca. Znajc napromieniowanie prbek w cigu 1 godz.
(pomiar aparatem Radialux) oraz czas ekspozycji, mona policzy sumarycz
ne napromieniowanie kadej prbki. Ocen zmiany barwy przeprowadza si wg
PN-EN-20105-A02-1996, porwnujc wzrokowo zmian barwy prbki badanej
w stosunku do wzorcowej.
Badanie odpornoci na dziaanie zmiennych cykli
termiczno-wilgotnociowych
Badanie jest prowadzone w komorze klimatycznej w temperaturze od 40 do
180C, umoliwiajcej utrzymanie wilgotnoci wzgldnej w zakresie 0-100%
z dokadnoci do 5%. Zmiana warunkw w komorze odbywa si automatycznie.
Prbki wypraw elewacyjnych s przygotowywane na podoach z zaprawy
cementowo-wapiennej, cementowej lub podkadach drewnianych, w sposb zgod
ny z technologi podan przez producenta wyrobu. Ekspozycji poddaje si 3 prb
ki, jedna za stanowi prbk kontroln. Zmiany powierzchni prbek s spraw
dzane w czasie cykli z temperatur dodatni, bez specjalnej klimatyzacji.
Ekspozycja w komorze klimatycznej polega na poddawaniu prbek cige
mu, caodobowemu dziaaniu zmiennych cykli termiczno-wilgotnociowych. Je
den cykl dobowy obejmuje:
7 godz. w temperaturze 302C i wilgotnoci 955% ,
0,5 godz. w temperaturze obniajcej si od 30 do -20C ,
328
6 godz. w temperaturze -2 0 2 C ,
0,5 godz. w temperaturze wzrastajcej od - 2 0 do 30C,
3 godz. w temperaturze 302C i wilgotnoci 955% ,
0,5 godz. w temperaturze obniajcej si od 30 do -2 0 C ,
6 godz. w temperaturze -2 0 2 C ,
0,5 godz. w temperaturze wzrastajcej od - 2 0 do 30C.
Odporno wyrobw na zmienne cykle termiczno-wilgotnociowe jest oce
niana na podstawie zmian barwy, poysku, kredowania, spkania, zuszczenia
i przyczepnoci.
Powoki i wyprawy elewacyjne po 90 cyklach (a na podou drewnianym po
50 cyklach) nie powinny wykazywa spka, zuszcze i zmian przyczepnoci.
Dopuszczalna jest zmiana barwy o jeden stopie i nieznaczne kredowanie.
Badanie odpornoci powok elewacyjnych na przyspieszone dziaanie

czynnikw atmosferycznych
Do tego badania suy aparat UVCON wyposaony w lampy fluorescencyjne
UVA 34D, zapewniajcy nawietlanie promieniami UV i kondensacj pary wod
nej na prbkach. Jeden cykl badawczy obejmuje:
4 godz. nawietlania promieniami UV w temperaturze 602C,
4 godz. kondensacji pary wodnej w temperaturze 402C.
Ekspozycji w aparacie s poddawane trzy prbki badanej powoki, jedna prb
ka (wzorzec) jest przechowywana w laboratorium.
Ocenie podlega zmiana wygldu i barwy powoki. Barwa powoki po 50 cy
klach badawczych nie powinna ulec zmianie wikszej ni stopie 3 skali
szarej.
Badanie przyczepnoci zapraw do podoy

Do bada przyczepnoci stwardniaych zapraw do podoy suy przyrzd Dy
na Z15 (Pull-off Tester). Procedura polega na przyklejeniu do badanych zapraw
krkw metalowych o rednicy 50 mm i ich oderwaniu od badanej powierzch
ni. Przyrzd mierzy si odrywajc (kN) i naprenie (N/mm2, MPa). rednia
z 5 prb odrywania powinna by wiksza od wartoci przyczepnoci podawanej
przez producenta zaprawy.
329

Wykaz literatury
[1] Adamowski J., Wydra W.: Tynki renowacyjne - sposb na sole w murze. Izolacje
3/2002.
[2] Czarnecki L., Emmons H.E.: Naprawa i ochrona konstrukcji betonowych. Polski
Cement, Krakw 2002.
[3] Gaczek M., Fiszer S.: ABC tynkw. Tynki zwyke - wykonywanie. Kalejdoskop
Budowlany 3/2002.
[4] Jasiczak J i in.: Wizanie zaczynw cementowych modyfikowanych domieszkami.
Materiay XV Konferencji Naukowej Beton i prefabrykacja. Jadwisin 1995.
[5] Jasiczak J.\ Materiaowo-strukturalna ochrona betonu w obiektach oczyszczania
ciekw. Materiay Sympozjum Cement z dodatkami mineralnymi. Pozna Chorula 1999.
[6] Jasiczak J.: Skurcz betonu modyfikowanego dodatkami i domieszkami chemiczny
mi. Materiay Sympozjum Reologia w technologii betonu. Gliwice 2002.
[7] Madaj A., Martinola G., Tycki W.: Waciwoci materiaw i projektowanie
warstw naprawczych wiaduktu Isarco. Materiay Budowlane 11/2000.
[8] Modified Mineral Mostar Systems and the Environment. State of the Art. Report.
June 1998. Deutsche Bauchemie e.V. Frankfurt 1998.
[9] Prokop M.: Badanie odpornoci materiaw elewacyjnych na przyspieszone starze
nie. Materiay Budowlane 10/1999.
110] Sprawocznik Architektora. T. IX. Stroitielnyje Matieriay. Strojizdat, Moskwa 1950.
[11] Szymaski E., Koakowski J. : Materiay budowlane z technologi betonu. Cz. 1 i 2.
Wydawnictwo Politechniki Biaostockiej. Biaystok 1992.
[12] Zieliski K.: Ustalanie receptur oraz badania cech fizyczno-mechanicznych ciepochronnych zapraw murarskich, wykonywanych przy uyciu keramzytu oraz dodat
kw polimerowych. Maszynopis. Instytut Konstrukcji Budowlanych Politechniki
Poznaskiej. Pozna 1999.
[13] enczykowski W.: Budownictwo oglne. T. I. Materiay i wyroby budowlane. Ar
kady, Warszawa 1964.
Wykaz norm
EN 206-1:1999-25
prEN 998-1:2000
prEN 998-2:2000
PN-EN 197-1
PN-EN 1015-2:2000
Concrete-Part I: Specification - Performance, Production and

Conformity
Specification for Mortar for Masonry - Part. 1: Rendering and
Plastering Mortar with Inorganic Binding Agents
Specification for Mortar for Masonry - Part. 1: Masonry
Mortar
Cement. Cz 1. Skad, wymagania i kryteria zgodnoci do
tyczce cementw powszechnego uytku
Metody bada zapraw do murw - pobieranie i przygotowanie
prbek zapraw do bada
330
PN-EN 1015-3:2000
Metody bada zapraw do murw - okrelenie konsystencji

wieej zaprawy (za pomoc stolika rozpywu)
PN-EN 1015-11:2001
Metody bada zapraw do murw - okrelenie wytrzymaoci
na zginanie i ciskanie stwardniaej zaprawy
PN-EN 20105-A02:1996 Tekstylia. Badania odpornoci wybarwie. Szara skala do oce
ny zmiany barwy
PN-85/B-04500
Zaprawy budowlane. Badania cech fizycznych i wytrzymao
ciowych
PN-79/B-06711
Piaski do zapraw budowlanych
PN-B-10107:1998
Zaprawy pocienione do pytek mineralnych
Suche mieszanki tynkarskie
PN-B-10109:1998
Zaprawy budowlane zwyke
PN-90/B-14501
PN-86/B-30020
Wapno
PN-B-30021:1996
Ciasta wapienne
PN-B-30022:1996
Wapno pokarbidowe
PN-B-30041:1997
Gips budowlany
PN-B-30042:1997
Gips szpachlowy, gips tynkarski i klej gipsowy
PN-88/B-32250
Materiay budowlane. Woda do betonw i zapraw
Beton zwyky,
wysokowartociowy i specjalny
J e r z y P i a s t a (p. 6 . 1 , 6 .2 . 1- 6 .2 .4 , 6 .4 . 4 , 6 . 5 . 6 )
W o j c i e c h P i a s t a (p. 6 .2 .1 , 6 .2 .2 , 6 . 2 . 4 - 6 .2 .1 2 , 6 .3 , 6 .4 , 6 .5 .1 - 6 .5 .5 )
6.1. Wiadomoci oglne............................................................................................................332

6.2. Beton zw yky.................................................................................................................... 333
6.2.1. Skadniki b e to n u ...................................................................................................333
6.2.2. Projektowanie skadu mieszanki betonowej.........................................................347
6.2.3. Dobr optymalnego stosu okruchowego kruszywa do b e to n u ...........................352
6.2.4. Przykad projektowania skadu mieszanki betonowej..........................................356
6.2.5. Mikrostruktura i porowato zaczynu i b e to n u ...................................................358
6.2.6. Zwizek wytrzymaoci z mikrostruktur............................................................362
6.2.7. Wytrzymao betonu ..........................................................................................364
6.2.8. Wytrzymao betonu w wietle norm ...............................................................368
6.2.9. Wspczynnik sprystoci....................................................................................371
6.2.10. Odksztacenia pod obcieniem doran y m .........................................................372
6.2.11. Pezanie................................................................................................................. 375
6.2.12. Skurcz ................................................................................................................. 377
6.3. Beton wysokowartociowy (B W W ).................................................................................378
6.3.1. Charakterystyka BW W ..........................................................................................378
6.3.2. Domieszki do B W W .............................................................................................379
6.3.3. Pozostae skadniki do B W W ..............................................................................381
6.3.4. Mikrostruktura B W W ..........................................................................................382
6.3.5. Wytrzymao BWW na ciskanie........................................................................384
6.3.6. Wytrzymao BWW na rozciganie ..................................................................386
6.3.7. Wspczynnik sprystoci....................................................................................387
6.3.8. Zachowanie si betonu pod obcieniem doranym ..........................................388
6.3.9. Pezanie................................................................................................................. 390
6.3.10. Skurcz ................................................................................................................. 391
6.3.11. Zastosowanie.........................................................................................................392
6.4. Trwao betonu ...............................................................................................................394
6.4.1. Pojcie trwaoci...................................................................................................394
6.4.2. Przyczyny, czynniki i procesy destrukcji b e to n u ................................................395
6.4.3. Transport wody i substancji agresywnych............................................................397
6.4.4. Rodzaje agresji chemicznej i fizycznej ...............................................................400
6.5. Beton specjalny................................................................................................................. 415
6.5.1. Charakterystyka betonu specjalnego.....................................................................415
6.5.2. Beton hydrotechniczny..........................................................................................416
6.5.3. Beton do nawierzchni sztyw nych........................................................................418
6.5.4. Beton mostowy..................................................................................................... 420
6.5.5. Beton ekspansywny .............................................................................................422
6.5.6. Beton odporny na podwyszon temperatur......................................................424
332
6. Beton zwyky, wysokowartociowy i specjalny

Pierwszy cement wyprodukowano w 1824 r. w Anglii (a w 1857 r. w Polsce) i od
tego czasu rozpoczo si wykonywanie pojedynczych elementw betonowych
z cementu, kruszywa i wody. Druga poowa XIX w. to najistotniejszy postp
w historii betonu; powsta elbet (1867-1877) i beton sprony (1888-1898).
Pierwszy betonowy most sprony zbudowano w 1950 r. we Francji, natomiast
w 1952 r. w Polsce w Koskich (woj. witokrzyskie). Znaczny rozwj teorii
w dziedzinie technologii betonu i mechaniki konstrukcji betonowych nastpi
w latach 1900-1930. Istotny postp w zakresie reologii mieszanki betonowej
i waciwoci wytrzymaociowych betonw wysokowartociowych przypada na
lata 1975-1990. Nie ulega wtpliwoci, e w przyszoci naley spodziewa si
wprowadzenia nowych technologii produkcji i formowania.
Beton jest kompozytem wykonanym z cementu, wody, kruszywa grubego
i drobnego, domieszek chemicznych i dodatkw mineralnych. Niekiedy doda
je si do niego krtkie, cienkie wkna stanowice zbrojenie rozproszone. Za
daniem cementu z ewentualnymi dodatkami i domieszkami oraz wody (czyli
zaczynu) jest utworzenie matrycy czcej ziarna kruszywa (ktre jest wypenia
czem w kompozycie). Beton jest materiaem kruchym, std przede wszystkim
jest wykorzystywany do przenoszenia obcienia ciskajcego. W zalenoci od
waciwoci i skadu rozrnia si nastpujce rodzaje betonw:
zwyky (BZ) - o gstoci objtociowej 2000 < p0 ^ 2600 kg/m3,
lekki - o gstoci objtociowej 800 < pQ< 2000 kg/m3,
ciki - o gstoci objtociowej pa > 2600 kg/m3,
wysokowartociowy (BWW) - o wytrzymaoci na ciskanie 60 < / c* ^
< 100 MPa,
bardzo wysokowartociowy (BBWW) - o f ck > 100 MPa,
towarowy - bdcy mieszank betonow dostarczan na plac budowy.
Istniej rwnie inne nazwy, bardziej szczegowe, nie objte norm, np.
beton mostowy, konstrukcyjny, izolacyjny, architektoniczny, wirowy. Betonem
zwykym nazywa si beton wykonany z cementu, kruszywa i wody o gsto
ci objtociowej 2000 ^ p0 ^ 2600 kg/m3 oraz wytrzymaoci na ciskanie
15-60 MPa. W celu polepszenia waciwoci mieszanki i betonu stosuje si
domieszki chemiczne i w wielu przypadkach dodatki mineralne. Klas wytrzy
maoci betonu, ktra stanowi symbol literowo-liczbowy przedstawiajcy wy
trzymao charakterystyczn betonu na ciskanie, okrelaj PN-EN 206-1:2003
i PN-B-03264:2002. Wedug PN-EN 206-1:2003 rozrnia si nastpujce klasy
wytrzymaoci betonu: C8/10, C12/15, C16/20, C20/25, C25/30, C30/37, C35/45,
C40/50, C45/55, C50/60, C55/67, C60/75, C70/85, C80/95, C90/105 i C100/115.
Klasa betonu odpowiada charakterystycznej wytrzymaoci na ciskanie ( fck,cyh
6.2. Beton zwyky
333
fck,cube) gwarantowanej z 95-procentowym prawdopodobiestwem jej osignicia

w badaniu na prbkach walcowych (d = 150 mm, h = 300 mm) i szeciennych
o krawdzi 150 mm po 28 dniach dojrzewania. Natomiast PN-B-03264:2002 do
konstrukcji betonowych niezbrojonych i elbetowych zaleca stosowanie betonu
klas: B I5, B20, B25, B30, B37, B45, B50, B55 i B60. Najniszymi klasami
betonu do konstrukcji spronych kablobetonowych i strunobetonowych powinny
by odpowiednio B30 i B37.
6.2. Beton zwyky

6.2.1. Skadniki betonu
Cement
Cement portlandzki jest drobno zmielonym spoiwem hydraulicznym, skadajcym
si z nie mniej ni 95% klinkieru i co najwyej 5% gipsu lub gipsu i anhydry
tu. Gwnymi skadnikami klinkieru s: krzemiany wapnia C3S 1 (alit), fi-CzS
(belit), glinian wapnia C3A, oraz glinoelazian wapnia C4AF (braunmilleryt).
Wedug PN-EN 197-1:2002 klinkier cementu portlandzkiego powinien zawie
ra co najmniej 2/3 krzemianw wapnia. Dodatek siarczanu wapnia suy jako
opniacz reakcji faz glinianowych z wod. Najwaniejsz faz cementu jest
alit, ktrego zawarto zwykle przekracza 55% [24]. Faza ta decyduje o prze
biegu twardnienia zaczynu i wytrzymaoci betonu w okresie pocztkowym do
20-30 dni. Natomiast belit, ktrego zawarto przewanie wynosi do 20%, wpy
wa na wytrzymao pniejsz (np. po 60, 90, 180 dniach). Wpyw C3A i C4AF
na wytrzymao, ktrych zawarto stanowi zwykle ok. 20%, jest nieznaczny.
Faza C3A ma wikszy wpyw na waciwoci reologiczne mieszanki betonowej
oraz skuteczno dziaania plastyfikatorw, z czym jest zwizana take ilo alka
liw znajdujcych si w cemencie. Zawarto alkaliw w przeliczeniu na Na2 0 e =
= Na20 + 0,658K20 w cemencie portlandzkim wynosi zwykle 0,5-1,5%.
Do waciwoci bezporednio zalenych od skadu fazowego cementu naley
ilo ciepa i szybko jego wydzielania podczas egzotermicznej reakcji z wo
d. Ciepo twardnienia poszczeglnych faz jest zrnicowane i wynosi w J/g:
dla C3S - 569, J3-C2S - 260, C3A - 837, C4AF - 326. Szybko wydzielania
ciepa wzrasta wraz z podwyszaniem temperatury zaczynu. Dlatego podczas
twardnienia betonu naley uwzgldnia samonagrzewanie masywnych konstruk
cji betonowych i elementw poddawanych obrbce termicznej. Przyrost tempe
ratury wywouje naprenia wewntrzne, a po przekroczeniu 70C powstawanie
1Skrty: C-CaO, S-Si02, A-A120 3, F-Fe20 3, S=S03.
334
opnionego etringitu1 i niszczc beton ekspansj [25]. Pomidzy iloci wy

dzielonego ciepa a wytrzymaoci istnieje zaleno liniowa [24]. Skad fazowy
cementu take wpywa na odporno korozyjn betonu, poniewa reaktywno
poszczeglnych produktw hydratacji jest bardzo zrnicowana.
Powierzchnia waciwa opisuje stopie rozdrobnienia cementu i decyduje,
obok skadu fazowego, o aktywnoci cementu. Istotnie wpywa na wikszo
waciwoci zaczynu i betonu w okresie pocztkowym hydratacji (reologi mie
szanki, szybko przyrostu wytrzymaoci i skurcz). Przy duej powierzchni wa
ciwej kontakt cementu z wod jest wikszy. Tym samym przebieg ich reakcji jest
szybszy, wywoujc bardziej dynamiczne zmiany waciwoci zaczynu, a stopie
hydratacji cementu w tym samym czasie jest wikszy.
Czas wizania cementu to umownie okrelony okres, w ktrym wystpuj
zmiany waciwoci (zwizane ze zmian sztywnoci) wieego zaczynu. Zna
jomo czasu wizania jest potrzebna do okrelenia czasu, jaki pozostaje wy
konawcy od poczenia cementu z wod do chwili zagszczenia i wyrwnania
mieszanki w formie. Do czynnikw o najwikszym wpywie na czas wizania
cementu nale (oprcz skadu fazowego i powierzchni waciwej) ilo i rodzaj
dodatkw mineralnych wprowadzonych podczas produkcji.
Na podstawie rodzaju i udziau dodatkw mineralnych cementy z klinkieru
portlandzkiego s okrelone przez PN-EN 197-1:2002 jako: CEM I, CEM II,
CEM III, CEM IV, CEM V. Stosowane dodatki mineralne do cementw to: do
datki hydrauliczne (granulowany uel wielkopiecowy - o symbolu S), dodatki
pucolanowe (pucolana naturalna - o symbolu P, pucolana naturalna wypalana Q, popi lotny krzemionkowy - V, popi lotny wapienny - W, py krzemion
kowy - D), upek palony - o symbolu T oraz mczka wapienna - o symbolu L
lub LL. Zawarto dodatku w cemencie jest okrelona w normie symbolem A
lub B (A - gdy jest mniejsza, B - wiksza). Cementy powszechnego uytku s
nastpujcych klas wytrzymaoci: 32,5N; 32,5R; 42,5N; 42,5R; 52,5N i 52,5R
(N - o normalnej wytrzymaoci wczesnej, R - o wysokiej wytrzymaoci wcze
snej). Norma ogranicza 28-dniow wytrzymao zaprawy normowej na ciskanie
- dla klasy 32,5 do 52,5 MPa, natomiast dla klasy 42,5 do 62,5 MPa. Cementy
klasy 52,5 nie maj ograniczenia najwyszej wytrzymaoci. Ponadto w PN-B-19707:2003 wyrnia si cementy specjalne, do ktrych nale m.in. cementy
0 wysokiej odpornoci siarczanowej (symbol HSR), o niskiej zawartoci alkaliw
(NA), o niskim cieple twardnienia (LH).
Cementy portlandzkie (bez dodatkw) CEM I 32,5N i 42,5N charaktery
zuj si umiarkowan szybkoci wydzielania ciepa hydratacji, a przyrost ich
1 Etringit C3A 3CSH32, pierwszy hydrat powstajcy ju po 6 godz. z C3A, gipsu i wody, przy du
ym steniu alkaliw w temperaturze powyej 70C ulega rozkadowi i powstaje w pniejszym
okresie po ochodzeniu betonu w warunkach wilgotnych.
6.2. Beton zwyky
335
wytrzymaoci w okresach wczesnych i pniejszych jest do stabilny. Cementy

te s przydatne do prefabrykatw dojrzewajcych w podwyszonej temperaturze
i do konstrukcji monolitycznych, lecz nie masywnych. Cementy CEM I 32,5R;
42,5R; 52,5N; 52,5R o duym cieple hydratacji i szybkim jego wydzielaniu mo
na stosowa do elementw prefabrykowanych (niekoniecznie z obrbk termicz
n), a take spronych. W typowych elementach wykonywanych monolitycznie
s szczeglnie zalecane do stosowania zim.
Cementy portlandzkie z dodatkami s klasyfikowane jako cementy CEM II.
S to cementy portlandzkie ulowe - CEM II/A-S, CEM II/B-S; cement por
tlandzki krzemionkowy - CEM II/A-D; cementy portlandzkie pucolanowe CEM II/A-P, CEM II/B-P, CEM II/A-Q, CEM II/B-Q; cementy portlandzkie
popioowe - CEM II/A-V, CEM II/B-V, CEM II/A-W, CEM II/B-W; cementy
portlandzkie upkowe - CEM II/A-T, CEM II/B-T; cementy portlandzkie wapien
ne - CEM II/A-L, CEM II/B-L, CEM II/A-LL, CEM II/B-LL; cementy port
landzkie wieloskadnikowe - CEM II/A-M, CEM II/B-M. W cementach CEM II
symbol A oznacza zawarto dodatku w zakresie 6-20%, a symbol B w zakre
sie 21-35%, natomiast w cementach krzemionkowych CEM II/A-D zawarto
pyu krzemionkowego wynosi 6-10%. Dziki dodatkom cementy maj zmniej
szone ciepo hydratacji. Mona wykonywa z nich betony monolityczne, a take
prefabrykowane - ale z obrbk termiczn. Wrd cementw CEM II cement
krzemionkowy jest najbardziej przydatny do betonw wysokiej wytrzymaoci.
Cementy hutnicze CEM III/A, CEM III/B i CEM III/C zawieraj odpowied
nio 36-65%, 66-80% i 81-95% granulowanego ula wielkopiecowego.
Cementy pucolanowe CEM IWA i CEM IV/B maj odpowiednio 11-35%
oraz 36-55% dodatku pucolanowego.
Cementy wieloskadnikowe CEM V/A i CEM V/B, produkowane od niedaw
na, zawieraj odpowiednio 18-30% i 31-50% ula wielkopiecowego, natomiast
dodatkw pucolanowych (pucolany naturalnej, wypalanej lub popiou lotnego
krzemionkowego) odpowiednio 18-30% i 31-50%.
Cementy CEM III, CEM IV i CEM V s przydatne do masywnych i hydro
technicznych konstrukcji, poniewa maj mae ciepo hydratacji, a przyrost ich
wytrzymaoci jest powolny, lecz dugo trwajcy. Ponadto cementy te charakte
ryzuj si dobr odpornoci korozyjn.
Wymagania w stosunku do cementu s opisane w PN-EN 197-1:2002 i PN-B19707:2003. Wyprodukowany w cementowni klinkier i cement podlegaj szcze
gowym badaniom normowym. Wrd nich do najwaniejszych z punktu widze
nia technologii betonu nale: oznaczenie wytrzymaoci na ciskanie zaprawy
normowej (sprawdzenie klasy cementu wg PN-EN 196-1:1996) - po 2 i 28 dniach
(a dla cementw klasy 32,5N po 7 i 28 dniach); analiza chemiczna - przydatna
take do okrelenia skadu fazowego (PN-EN 196-2); oznaczenie czasu wizania
336
i staoci objtoci (PN-EN 196-3); badanie pucolanowoci - dotyczce cementu

CEM IV (PN-EN 196-5); oznaczenie stopnia zmielenia (PN-EN 196-6); ozna
czenie zawartoci chlorkw, dwutlenku wgla i alkaliw w cemencie (PN-EN
196-21).
Kruszywo
Kruszywo mineralne to zbir ziaren o wymiarach 0,063-63 mm (bok oczka
kwadratowego w sicie) zawierajcych rne mineray wchodzce w skad ska
zwartych (litych) lub lunych okruchowych. Te ostatnie wystpuj w zou w po
staci zmieszanego piasku (o ziarnach 0,063-2 mm) i wiru (2-63 mm), o przy
padkowym procentowym udziale, nazywanych mieszank kruszywa naturalnego
(piaskowo-wirowego lub wirowo-piaskowego) lub pospk. W skad betonu
zwykego wchodzi objtociowo 65-80% kruszywa, ktre znaczco decyduje
o jego waciwociach. Kruszywo o uziarnieniu 2-63 mm jest nazywane grubym
(wirem lub grysem), a o uziarnieniu 0,063-2 mm lub 0,063-4 mm drobnym
(piaskiem). Moliwe, e nastpi zwikszenie granicy wielkoci ziarna kruszywa
drobnego z 2 mm do 4 mm. Ze ska zwartych produkuje si kruszywo amane
o uziarnieniu grubym 2-63 mm (4-63 mm), zwane grysem, i drobne kruszywo
0,25-2 mm (0,254 mm), nazywane piaskiem amanym. Kady rodzaj skay cha
rakteryzuje si wasnymi cechami. Niejednokrotnie bardzo rni si one skadem
mineralnym, chemicznym, fizycznym, petrograficznym lub struktur. Niezalenie
od zrnicowanych waciwoci ska, z ktrych pochodzi kruszywo, ziarna cha
rakteryzuj si take swoimi waciwociami, jak ksztat, wielko, szorstko lub
gadko powierzchni, ktre znaczco wpywaj na cechy wieego i stwardniae
go betonu. Std za celowe i konieczne uznaje si prowadzenie bada waciwoci
samych kruszyw bez udziau zaczynu, poniewa mog by i czsto s pomocne
w ich ocenie, klasyfikacji i przeznaczeniu. Jednak ostateczne kryterium do oceny
jakoci kruszywa stanowi wyniki bada betonu [38, 39]. Badania waciwoci
kruszyw do betonu naley przeprowadzi wg wprowadzanych od 1999 r. norm
europejskich PN-EN 932:1999, PN-EN 933:1999, PN-EN 1097:2000, PN-EN
1367:2000, PN-EN 1744:2000.
Badania normowe kruszyw do betonu obejmuj midzy innymi: waciwo
ci geometryczne, fizyczne, wytrzymaociowe, analiz chemiczn i oznaczenie
petrograficzne (por. wykaz norm).
Charakterystyka i rodzaje kruszyw. Naturalne kruszywo grube i drobne
do betonw jest powszechnie stosowane w postaci pospki, ktra w naturalnych
zasobach osadowych zawiera najczciej 30-70% frakcji piaskowych. W Polsce
kruszywa naturalne wirowo-piaskowe (pospki) s wydobywane z dna czyn
nych koryt rzecznych; najczciej uzyskuj one klas 20-30. Kruszywa te, wy
dobywane z wod, s czyste - bez frakcji pyowej i z ma iloci ( 10- 20%)
6.2. Beton zwyky
337
piasku. Osady kruszyw wirowo-piaskowych zlokalizowane na dnie morza w a

wicy Supskiej nie zawieraj ziaren sabych i porowatych, ktre ulegy rozpadowi
przez cieranie spowodowane cyklicznym falowaniem wody chemicznie agre
sywnej. W badaniach uzyskuj one ocen klasy 50 i wysz. Natomiast kruszy
wa naturalne zalegajce stare koryta rzeczne charakteryzuj si znaczn iloci
pyw, drobnych ziaren piasku i sabych ziaren. Pyy i sabe ziarna s elimi
nowane z kruszywa otoczakowego, poniewa pogarszaj waciwoci i trwao
betonu [44]. Natomiast wszystkie ziarna kruszyw amanych s mineralogicznie
jednorodne, czego nie spotyka si wrd ziaren kruszyw otoczakowych. W ta
blicy 6.1 przedstawiono waciwoci ska zwartych magmowych stosowanych na
kruszywo amane, a w tabl. 6.2 scharakteryzowano waciwoci zwartych ska
osadowych i metamorficznych.
Analizujc dowolnie wybrane waciwoci danego rodzaju skay w rnych
zoach, niejednokrotnie stwierdzono znaczne rnice dochodzce w ujciu ilo
ciowym nawet do 50% (por. tabl. 6.1). I tak, na przykad wytrzymao skay
granitu waha si w zakresie 104-210 MPa. Analogiczne rnice s w przypadku
wszystkich ska, np. bazaltu (116-237 MPa). Rnice porowatoci wynosz dla
granitu 0,4-1,3%, a dla bazaltu 0,97-5,2%. Tote zaleca si, eby nie korzysta
z wynikw urednionych dla danego rodzaju skay, lecz przyjmowa waciwoci
z eksploatowanego zoa lub korzystniej ze spgu.
Uziarnienie kruszywa. Piasek naturalny kwarcowy jako kruszywo drobne
najczciej wystpuje w zoach pospki o zrnicowanym uziarnieniu lub w wy
dzielonych zasobach z naturalnych. Poza powszechnym stosowaniem do beto
nw naturalnych piaskw wydobywanych bezporednio ze zoa istnieje rwnie
moliwo produkowania piasku amanego o wymaganym uziarnieniu w procesie
kruszenia ska zwartych i nadziarna z kruszyw otoczakowych. Uziarnienie pia
sku okrela si we frakcjach: 0,063-0,125 mm, 0,125-0,25 mm, 0,25-0,5 mm,
0,5-1 mm, 1-2 mm i ewentualnie 2-4 mm. W wielu krajach stosuje si do beto
nw piasek naturalny doziarniany piaskiem amanym o uziarnieniu od 0,125 mm
(0,250) do 2 lub 4 mm. Na rysunku 6.1 przedstawiono zalecane uziarnienie pia
sku do betonw zwykych i do betonw wysokowartociowych. Natomiast na
rys. 6.2, 6.3 i 6.4 przedstawiono uziarnienie kruszywa odpowiednio: 0-16 mm,
0-31,5 mm i 0-63 mm oraz analogiczne grupy frakcji kruszywa grubego powyej
2 mm (lub powyej 4 mm) bez frakcji piaskowych [17, 56],
Teoretycznie, budujc uoglniony optymalny stos kruszywa drobnego i gru
bego, zawsze dy si do uzyskania minimalnej sumy jamistoci i wododnoci kruszywa (przez eliminowanie frakcji 0-0,125 mm w BZ lub nawet 0,125-0,250 w BWW) przy zagwarantowaniu dobrej urabialnoci mieszanki betono
wej [38]. Zatem urabialno mieszanki jest cile powizana z jakociowo-ilociowym doborem optymalnego stosu kruszywa grubego i drobnego oraz z ewen-
6.2. Beton zwyky
OO
NO
co co
i I OO
co
NO
' c i o ' O" O
h- (N (N O
1; O r ^ O N
NO
ri n o' - o
o
ON
O n CO
r-
CS
o"
o o o
ci
>N _
>* _*.
73
rr -o
JS
,2
on
J2
M M
cd cd O
H iH ...
x> x> .n
M
i
_
r-cocooo^cooNcs
o o" o o
O f O in VO fA
in
<
<N <
^ -n
^ -o T3 r--- i/^
n
.2
.2
NOT 'OT .2
'OT
'OT ^ ^T^
^
(N (N
ND O s O
vo i-^ t-~^ r-; r-; r~;

ci r i ci ci r i <s
1 - <*! ^
Tt
vo no" t~-"
co rf co
o' o o -
co o o f"
cn co n
m rt \o
co t
o
r - o n < s
O n <N O n C"; Tj-
o o
Tf O"
NO
t"-
S
*? 7 2 i
< v~> I Th
O On On
-T o" O
o"
o o o"
" n, M o
), 7 <o. 7 - o
i'no o" (A r-
S S i
S o
S .2
W \/
*1
h" <
cn
o
u-T no"
r-; T f
nO
c i n
^1-
wn
^t
c i c i in
cd
X3
ci
o
O
 ^
*
-N oh
1
2
^
^
tsj 4
a 1 s s c 2 2
< 2 3
ca 'O 'O M
2 'S Ej
HOO I ^ 5 a s s
O tn
sN
<s *- r-^
O s 1 ,
.Si 13 .Si 3 Ui 0) . !
>% o
*
oo o>>
O N M
o o 1
Q M J
^75 ^
.8 s
&J
2P
d S
C13 > s.
OT
.1
'C
Z U bu
42
Tt NO oo
co'
K
o ON
co m
i
o
u-> vo Tf
o' o'
i
98,0
Tt NO
0,4
cs
CS ci '
CS Tf co
^ ^ rr
*n
Serpentynity
Grochowa k. Zbkowic
brak
brak
brak
0,5
12,6
0,9
96,3
0,25
i
I
0,78
On
13,5
nie okr.
14-22
19.4
18.5
0,1-2,9 29-33
31,4
32,6
1,3
co no >no
o" o ' -T o '
^ CS NO
o o' o'
co
o
cs ^ .
Tco vT
in oo Tt
o o' o
ON
oo O n h- n
NO NO^ NO NO
CO CO ON
00 NO
(N <N CS
2,95
160
0,22
0,10
0,18
0,3
^ oON no
O
o o o
0,4
64
126
90
55
152
93
0,28
0,33
0,55
no
2,9
1,9
0,3
0,49
cs w-j w-) ir>
<
N1 oCS no
< r"-
2,73
2,83
4,9
2,81
2,13
2,86 1 3,49
cieral Wytrzy
no
na mao
Porowa Nasiklitarczy
na cis
to
wo
Boehmego kanie
%
%
cm
MPa
2 8
M fO M (
o o ' o o'
cs' <N cs' cs
Marmury
Biaa Marianna
Kletno
Dbnik
-0,5
3
o
Kwarcyty
Winiwka k. Kielc
Gra Truskolaska
Daleszyce
Gra Wojtkowa
(N
O
w
74,9
t
o
Gnejsy
Kowary k. Jeleniej Gry
Pomianw Grny
NO
cn
MgO
O(N
<
CaO
i ^
o 3
46,0
Skad chemiczny
%
'O
'C/3co
Dolomity
Libi k. Chrzanowa
Tenczynek k. Krzeszowic
Podlena k. Zawiercia
Rodzaj ska
i miejsce wystpowania
Strata
prae
nia
%
342
W)
O
Tf
343
6.2. Beton zwyky
Rysunek 6.1. Uziarnienie pia

sku do betonu
I - do BZ 0 -2 mm, II - do BWW
0,125-2 mm
Bok oczka sita, mm
Rysunek 6.2. Uziarnienie kru

szywa
III - praktyczny stos kruszywa gru
bego i drobnego 0,125-16 mm, IV
- optymalny stos kruszywa grubego
2-16 mm
Bok oczka sita, mm

szywa
V - do BZ 0-31,5 mm, VI - do
BWW 2-31,5 mm
Bok oczka sita, mm
344

100
i-------- 1-------- 1--------i-------- 1-------- i-------- 1--------1------- r 1
0,125 0,25 0,5
1
2
4
8
Bok oczka sita, mm
16 31,5 63

szywa
VII - do BZ 0-63 mm
tualnym stosowaniem (najkorzystniej bardzo rozdrobnionych) dodatkw mine

ralnych (reagujcych z zaczynem cementowym), ktre jednoczenie polepszaj
urabialno i uszczelniaj zaczyn i beton. Z powyszych wzgldw jest wskaza
ne projektowanie optymalnego stosu kruszywa w oparciu o wyniki laboratoryj
nych bada waciwoci kruszyw pobieranych z hady lub lepiej z dozownikw
w betonowni, co pozwala na ustalenie waciwoci rzeczywistych, a nie przy
padkowych.
Wododno kruszywa. Wododno kruszywa w* okrela ilo wody
w dm3, jak naley dola do 1 kg suchego kruszywa w celu uzyskania zao
onej konsystencji. Potrzebna ilo wody do osignicia okrelonej konsystencji
kruszywa zaley od powierzchni waciwej, ksztatu, wielkoci, stopnia gadko
ci, chropowatoci, porowatoci ziaren kruszywa. Po dolaniu wody do suchego
kruszywa nastpuje natychmiastowe pokrywanie jego ziaren cienk bonk wo
dy. Wyrnia si trzy rodzaje wody uwizionej w kruszywie: wod bonkow wt>,
kapilarn Wkap i meniskow wm (rys. 6.5). Kruszywo amane (grys i piasek ama
ny) majce ziarna w ksztacie wielocianw o ostrych krawdziach i powierzchni
\a
Rysunek 6.5. Rodzaje wody w kruszywie [38]

Wb - woda bonkowa, w, - woda meniskow, wkap - woda kapi
larna
345
6.2. Beton zwyky
chropowatej wymaga wikszej iloci wody o 10- 20% do uzyskania okrelonej

konsystencji ni kruszywo naturalne (wir i piasek) o ziarnach owalnych i gad
kich. Wododno kruszywa amanego mona w przyblieniu obliczy, mnoc
Wk dla kruszywa otoczakowego przez wspczynnik 1,15. Wododno kruszywa
Wk mona take obliczy za pomoc wzoru Sterna
Wk =
0,5(lg,+lg2)J
(6. 1)
gdzie: Wk - wododno frakcji kruszywa przechodzcego przez sito o boku

oczka kwadratowego d\, a zostajcych na sicie o boku oczka kwadrato
wego d 2 , dm3/ kg,
N - wspczynnik dowiadczalny zaleny od konsystencji (tabl. 6.3).
Tablica 6.3. Klasy konsystencji mieszanki betonowej i wspczynnik Sterna3
Metoda badania i klasa konsystencji

Konsystencja
opad stoka
mm
czas Vebe1
s
rozpyw
mm
Wspczynnik
Sterna
N
Wilgotna
V0
^ 31
0,95
Gstoplastyczna
VI
V2
30-21
20-11
1,2
Plastyczna
SI
10-40
V3
10-6
FI
< 340
1,45
Pcieka
S2
50-90
V4
4-3
F2
350-410
1,7
Cieka
S3
100-150
F3 420-480
F4 490-550
1,95
Mieszanka
samozagszczalna
54
55
160-210
^ 220
F5 560-620
F6
> 620
a Nie jest wskazane porwnywanie wynikw bada konsystencji uzyskiwanych rnymi metodami
(np. przez producenta i odbiorc).
W przyblieniu mona okreli wododno kruszywa otoczakowego (piasku

i wiru), o gstoci pk = 2,65 kg/dm3, wg wzoru 6.1 lub tabl. 6.4. W przypadku
stosowania do betonu kruszywa o innej gstoci ni 2,65 kg/dm3 naley uwzgld
ni rnice gstoci kruszywa. Na przykad dla bazaltu (pk = 3,0 kg/dm3) warto
wk z tabl. 6.4 naley pomnoy przez wspczynnik 2,65/3,00 = 0,883.
1 Uywana jest rwnie pisownia Ve-Be.
346
Tablica 6.4. Powierzchnia waciwa ziaren i wskaniki wododnoci kruszywa otoczakowego wk (pk = 2,65 kg/dm3) i cementu wc [56]
Frakcja
mm
0,063-0,125
0,125-0,25
0,25-0,5
0,5-1
1,0- 2,0
2,0-4,0
4,0-8,0
8,0-16,0
16,0-31,5
31,5-63,0
Wskaniki wododnoci, dm3/kg

dla konsystencji
Powierzchnia frakcji
gstoplap
dm2/kg
wilgotnej stycznej plastycznej ciekej ciekej
K-l
K-3
K-5
K-4
K-2
3200
1600
800
400
200
100
50
25
12,5
6,25
Cement klasy 32,5

Cement klas 42,5 i 52,5
0,215
0,084
0,057
0,041
0,030
0,023
0,018
0,014
0,011
0,009
0,240
0,106
0,072
0,052
0,038
0,029
0,023
0,018
0,015
0,012
0,265
0,128
0,088
0,063
0,046
0,035
0,027
0,022
0,018
0,014
0,290
0,150
0,103
0,073
0,054
0,041
0,032
0,025
0,021
0,017
0,310
0,172
0,118
0,084
0,062
0,047
0,037
0,029
0,024
0,019
0,23
0,26
0,25
0,28
0,27
0,30
0,29
0,32
0,31
0,34
Normowe waciwoci kruszyw. Wedug PN-EN 12620 jako i przydat

no kruszywa do betonu okrelaj szczegowe kategorie i wartoci graniczne
waciwoci geometrycznych, fizycznych i chemicznych. Dokadna kategoryzacja
kruszywa oparta na badaniach laboratoryjnych i analizie ich wynikw suy ua
twieniu dobrania optymalnego kruszywa do konkretnego betonu i rodowiska,
w ktrym ma by on uytkowany. Ze wzgldu na bardzo du ilo rodzajw
konstrukcji, rozmaite rodowiska, a take zrnicowanie kruszyw i materiaw
skalnych, liczba kategorii i ogranicze jest bardzo znaczna. W PN-EN 12620
(wprowadzonej w czerwcu 2004 r.) s okrelone kategorie w zalenoci od:
maksymalnych wartoci wskanika paskoci, wskanika ksztatu, wspczynnika
Los Angeles, odpornoci na cieranie, odpornoci na rozdrabnianie, odpornoci
na zamraanie-rozmraanie, maksymalnych zawartoci pyw, siarczanu rozpusz
czalnego w kwasie i muszli w kruszywie grubym, minimalnych wartoci odpor
noci na polerowanie oraz maksymalnych wartoci w badaniach z siarczanem
magnezu. Istniej rwnie normowe ograniczenia jakoci pyw, skurczu przy
wysychaniu, zawartoci siarki, skadnikw zmieniajcych czas wizania i tward
nienia betonu. Zgodnie z systemem jakoci ISO przeprowadzenie czynnoci ba
dawczych i kategoryzacji naley do producentw kruszywa, a nie producenta
betonu.
6.2. Beton zwyky
347
Woda zarobowa
Woda zdatna do picia w zasadzie spenia wymagania dla wody zarobowej, ale
wskazane jest potwierdzenie jej przydatnoci badaniami. Wedug PN-88/B-32250
stawia si nastpujce wymagania wodzie zarobowej do betonu: sucha pozostao
1500 mg/dm3, zawarto siarczkw 600 mg/dm3, cukrw 500 mg/dm3, siarko
wodoru 20 mg/dm3, chlorkw 400 mg/dm3 oraz p H ^ 4. Woda zarobowa peni
w zasadzie trzy funkcje: po pierwsze - reaguje z cementem, po drugie - ksztatu
je lepko i cieko mieszanki, uatwia formowanie i zagszczanie, a po trzecie
- suy do pielgnowania betonu, zmniejszajc skurcz i wyduajc hydratacj
cementu.
6.2.2. Projektowanie skadu mieszanki betonowej

Przez projektowanie betonu naley rozumie dobr skadnikw i ustalenie ich
proporcji w mieszance betonowej: spoiwa cementowego C, wypeniacza - kru
szywa K \ wody W, domieszek Dom i dodatkw Dod. Projektowanie od strony
jakociowej polega na dobraniu skadnikw, ktre potencjalnie mog spenia
wymagania stawiane danym elementom lub obiektom ze wzgldu na bezpiecze
stwo, uytkowanie i trwao.
Projektowanie ilociowe polega na dobraniu takich proporcji skadnikw, aby
by speniony warunek dobrej urabialnoci mieszanki betonowej, a beton osign
waciwoci techniczne zadane przez projektanta i wymagania normowe. Znane
s rne metody ustalenia proporcji skadnikw. Wybr metody projektowania
mieszanki betonowej jest dowolny, wane jest uzyskanie dobrych waciwoci
mieszanki i betonu. W Polsce stosuje si metody obliczeniowo-dowiadczalne
Paszkowskiego, Bukowskiego lub Kluza i Eymana, ktre s oparte na teore
tycznej metodzie trzech rwna. Obliczone teoretycznie iloci skadnikw C0,
W0, K0 naley zweryfikowa dowiadczalnie w laboratorium i wyznaczy rze
czywiste iloci Cr, Wr, Kr, ktre bd suy do ustalenia recepty laboratoryjnej,
a w nastpstwie recepty roboczej (por. 6.2.4). Metod trzech rwna uznaje si za
atw, dajc wystarczajco dobre wyniki, zblione do wynikw metody czysto
dowiadczalnej. Dowiadczenia laboratoryjne weryfikujce iloci obliczone teo
retycznie (C0, W0, K0) musz by wykonywane na zbadanych jakociowo skadni
kach, uywanych w codziennej produkcji betonu, z uwzgldnieniem stosowanej
technologii w betonowni, na budowie lub w zakadzie prefabrykacji. W pro
jektowaniu naley uwzgldni wpyw czynnikw pogodowych (wilgotnociowo-cieplnych i wietrznych) podczas wykonywania, ukadania, zagszczania mieszan
ki, szczeglnie w pocztkowym okresie dojrzewania betonu.
1Przez symbol K naley rozumie mieszank kruszywa drobnego i grubego.
348
Zaoenia do projektowania
Projektowanie betonu naley rozpatrywa w nastpujcych cile ze sob powi
zanych etapach:
opracowanie danych wyjciowych,
projektowanie jakociowo-ilociowe z uwzgldnieniem waciwoci skadni
kw betonu,
weryfikacja dowiadczalno-praktyczna recepty laboratoryjnej w celu ustalenia
recepty roboczej,
dno do zmniejszania kosztw produkcji betonw (przy wyborze materia
w, maszyn i pracochonnoci) bez pogarszania waciwoci betonu.
Ustalenie danych wyjciowych projektowania betonu obejmuje:
zapoznanie si z dokumentacj projektow obiektu, poznanie wymiarw,
przekrojw powierzchni i objtoci elementw oraz uwzgldnienie rozstawu
i otuliny prtw zbrojenia w celu dobrania odpowiedniego uziarnienia kru
szywa, przyjcia odpowiedniej konsystencji mieszanki, technologii ukadania
i zagszczania,
ustalenie sposobu wykonania betonu i elementw w zalenoci od posiada
nych przez wykonawc maszyn, a take urzdze do dozowania, mieszania,
transportu, ukadania, zagszczania, dojrzewania i pielgnacji.
Projektowanie jakociowo-ilociowe skadnikw betonu obejmuje:
okrelenie klasy ekspozycji betonu i zastosowanie do projektowania (wg PN-EN 206-1) wartoci granicznych maksymalnego stosunku w /c oraz mini
malnej klasy betonu i zawartoci cementu (tabl. 6.17),
wybr rodzaju cementu i kruszywa, przy uwzgldnieniu wymaga normo
wych i warunkw ekonomicznych,
ustalenie waciwoci skadnikw (badania laboratoryjne i kontrola wiadectw
zgodnoci dostarczanych kruszyw, cementu oraz wody zarobowej i innych
skadnikw),
wybr konsystencji mieszanki betonowej przy uwzgldnieniu rodka trans
portowego, sposobu podawania na stanowiska formowania (pompowy, grawi
tacyjny) oraz ukadania mieszanki,
wybr metody projektowania proporcji skadnikw dla danego betonu (re
cepty laboratoryjnej i roboczej),
ustalenie iloci skadnikw C, W, K i dodatkw mineralnych (Dod) oraz
domieszek chemicznych {Dom) na 1 m3 mieszanki betonowej (recepta labo
ratoryjna).
W celu praktycznej weryfikacji recepty laboratoryjnej naley uwzgldni rze
czywiste dane z produkcji (objto wsadu do mieszarki, wilgotno kruszyw,
zwikszenie objtoci mokrego kruszywa) i ustali ostateczn recept robocz.
6.2. Beton zwyky
349
Weryfikacj praktyczn naley kontynuowa przez cay okres produkcji mieszan

ki betonowej. Ostatni czynnoci po zakoczeniu projektowania jest ustalenie
metody i programu badawczego kontroli jakoci mieszanki i betonu z codziennej
produkcji przemysowej.
Projektowanie betonu metod trzech rwna

Metoda trzech rwna jest metod obliczeniowo-dowiadczaln, w ktrej uwzgld
nia si jako cementu i kruszywa. Rwnania (6.2), (6.3), (6.4) speniaj trzy pod
stawowe warunki optymalnego projektowania iloci cementu, kruszywa i wody
w kg/m3 mieszanki betonowej, a mianowicie:
warunek wytrzymaoci
f<=Ai(ia)
(62)
W = C w c + Kwk
(6.3)
+ + W = 1000
Pc Pk
(6.4)
warunek konsystencji
warunek szczelnoci
gdzie: f c - rednia wytrzymao na ciskanie betonu po 28 dniach dojrzewa

nia przyjmowana do wstpnego projektowania betonu, MPa; w PN-EN
206-1:2003 zaleca si, aby f c przekraczaa fck.cube z zapasem ok. 2 ra
zy wikszym ni przewidywane odchylenie standardowe, co wg normy
oznacza zapas 6-12 MPa, gdzie f ck.cube - wytrzymao charaktery
styczna na ciskanie betonu, MPa, okrelana po 28 dniach dojrzewania,
przy uyciu kostek szeciennych o krawdzi 150 mm,
Aj (Ai lub A 2 ) - wspczynnik zaleny od rodzaju i klasy kruszywa
oraz cementu,
a - wielko liczbowa w przyblieniu rwna 0,5, ktr tak jak A, mona
wyznaczy dowiadczalnie,
C - ilo dozowanego cementu, kg/m3 betonu,
W - ilo wody, dm3/m3 betonu,
Pc - gsto cementu, kg/dm3,
Pk ~ gsto kruszywa stanowicego cznie kruszywo drobne (piasek)
i grube (wir lub grys), kg/dm3,
wc - wododno cementu, dm3/ kg,
wic - wododno kruszywa, dm3/ kg.
Warunek wytrzymaoci. Wytrzymao na ciskanie betonu przyjmowan

przy projektowaniu mona teoretycznie okreli ze znanych wzorw Fereta (6.5)
lub Bolomeya (6.2) przy zaoeniu, e zawarto powietrza w mieszance rwna
350
si zeru. W praktyce zawarto powietrza wynosi 2-4% i mona uwzgldni j

w projektowaniu. Tak wic wzr na wytrzymao na ciskanie betonu ma posta
fc=A( ^ r P- )
<>
gdzie: a - staa warto rwna 0,5;

p - zawarto powietrza w mieszance betonowej, dm3.
Bolomey uproci wzr Fereta (6.5) zakadajc, e w betonach szczelnych
p = 0. Wwczas wytrzymao betonu jest funkcj liniow stosunku c/w . Rw
nanie wytrzymaoci jest wzgldnie dobrze potwierdzane przez wyniki dowiad
czalne, gdy 1,2 < C /W ^ 2,8(3,0).
Wartoci wspczynnika A/ (A\ i A 2), podane w tabl. 6.5, s szacunkowe
i nie zawsze odpowiadaj rzeczywistym (dowiadczalnym) wartociom. Naley je
wwczas weryfikowa, uznajc ostatecznie za wiarygodne wyniki dowiadczalne
dla wybranych cementu i kruszywa. W przypadku gdy 1.2 < C /W < 2,5, stosuje
si wzr
fc = A l ( - 0 ,5 )
(6-6)
Jeli 2,5 < C /W < 2,8(3,0), stosuje si wzr

fc = A 2 ( ^ + 0 ,5 )
(6.7)
Tablica 6.5. Szacunkowe wartoci wspczynnikw A 1 i A 2, MPa
Kruszywo
Otoczakowe
A\
Ai
amane
Klasa cementu
Wspczynnik A;
Ai
a2
32,5
20-22
14
42,5
22-24
15
52,5
24-25
16
22-24
15
24-25
16
25-26
17,5
Omawiane zalenoci mog by stosowane wwczas, gdy:

zawarto powietrza w zagszczonej mieszance betonowej nie jest wiksza od
0,02 objtoci mieszanki - bez stosowania domieszek napowietrzajcych, 0,08
objtoci mieszanki - w przypadku stosowania domieszek napowietrzajcych,
warto stosunku C /W nie jest mniejsza ni 1,2 i nie jest wiksza ni 2,8
(3,0).
6.2. Beton zwyky
351
Przy projektowaniu skadu mieszanki wspczynnik A] lub A2 mona przyj

z tabl. 6.5 lub lepiej na podstawie wynikw dowiadczalnych. Badania betonw
z kruszyw amanych wykazuj, e wspczynniki A\ i A2 dla tych kruszyw s
wiksze o 10-20% ni dla kruszyw wirowych [39].
Warunek urabialnoci i konsystencji. Urabialno jest pojciem wzgld
nym, cile zwizanym z lepkoci i z klas konsystencji mieszanki betonowej.
Im mieszanka betonowa jest bardziej pynna, tzn. ma konsystencj zblion do
ciekej, tym jest atwiejsze wypenienie grawitacyjne i zagszczenie w formie
(tabl. 6.3).
Stopie ciekoci mieszanki betonowej zaley przede wszystkim od iloci wo
dy oraz iloci i powierzchni waciwej cementu, a take waciwoci kruszywa
(iloci, rodzaju uziarnienia kruszywa, ksztatu, powierzchni i rednicy ziaren).
Warunek konsystencji okrela si wzorem (6.3). W celu osignicia dobrej ura
bialnoci mieszanki naley dy, aby objto zaprawy przekraczaa 450 dm3/m3
(ewentualnie 400 dm3/m3 przy stosowaniu wiru do 11,2 mm). Due znaczenie
urabialnoci mieszanki betonowej (a w tym konsystencji) wynikajce z koniecz
noci cakowitego wypenienia formy i zagszczenia uwzgldniono w PN-EN
206-1 przez przyznanie mieszance klas konsystencji (tabl. 6.3).
Wododno kruszywa mona take okreli dowiadczalnie po uzyskaniu
zaoonej konsystencji prbnych zarobw mieszanki, a nastpnie obliczy ze
wzoru
W Cwc
wk = ---- (6.8)
Warunek szczelnoci. Zagszczenie mieszanki betonowej mona okreli

wspczynnikiem szczelnoci
S= ;
Pb
0< S^l
(6.9)
gdzie: pQ - gsto objtociowa badanej mieszanki,

pb - gsto mieszanki betonowej, przy czym
C+ K+W
Pb = ~r-----v -------> kg/dm3
Pc
(6.10)
Pk
Objto powietrza w zagszczonej mieszance betonowej przy zaoeniu idealnej

szczelnoci (S = 1) powinna wynosi zero. Jednak badania kontrolne wykazu
j, e zawarto powietrza bez stosowania domieszki napowietrzajcej wynosi
2-4%. Powietrze wnika do mieszanki podczas jej produkcji, transportu i ukada
nia w formie. Natomiast zawarto powietrza w mieszance betonowej wykonanej
352
z domieszk napowietrzajc zwiksza si o objto wprowadzon przez napo

wietrzenie, ale nie wicej ni do 8%.
Mieszanka o duym stopniu napowietrzenia ma charakter nieco bardziej pla
styczny.
Metoda trzech rwna polega na obliczaniu iloci cementu, wody i kruszywa
potrzebnych do wykonania 1 m3 mieszanki betonowej o zaoonej konsysten
cji, szczelnoci po zagszczeniu oraz zaoonej wytrzymaoci betonu w wieku
28 dni. Niedogodnoci metody trzech rwna jest to, e kruszywo jest trakto
wane jako jedna cao - drobne i grube. Dlatego oddzielnie naley ustali opty
malny stos okruchowy, skadajcy si ze znanej iloci frakcji grubego i drobnego
kruszywa.
6.2.3. Dobr optymalnego stosu okruchowego kruszywa do betonu

Metoda ustalania optymalnego procentowego udziau poszczeglnych frakcji kru
szywa do betonw jest przedmiotem zainteresowania wielu technologw betonu.
Eyman [18] zaproponowa metod wypenienia jam, w ktrej naley speni dwa
warunki (rys. 6.6)
Rysunek 6.6. Jamisto jg^ i wododno kruszywa grubego wgk [381
6.2. Beton zwyky
353
Pierwszy w arunek wymaga poczenia frakcji grubego kruszywa tak, aby

suma jego jamistoci w stanie zagszczonym i wododnoci (rys. 6.6) miaa
najmniejsz warto
(6 . 11)
jgkz + wgk = nn
gdzie:
- jamisto grubego kruszywa zagszczonego o ziarnach powyej

2 mm,
wgk - wododno grubego kruszywa o ziarnach powyej 2 mm, wg
tabl. 6.4, przy uwzgldnieniu jego rodzaju i gstoci.
j gkz
Jamisto kruszywa okrela objto wolnych przestrzeni midzy ziarnami

w jednostce masy tego kruszywa, ktr mona obliczy wg wzoru
^ =
( 1- ^
\
dm^/kg
(6. 12)
Pgk ) Pngkz
gdzie: pgk - gsto kruszywa, kg/dm3,

Pngkz - gsto nasypowa grubego kruszywa zagszczonego, kg/dm3, przy
czym
Pngkz
77
> kg/dm3
(6.13)
Vngkz
gdzie: m - masa kruszywa, kg,

Vngkz - objto nasypowa suchego kruszywa grubego w stanie zagsz
czonym, dm3.
D rugi w arunek obowizuje przy czeniu kruszywa grubego z drobnym,
wedug ktrego objto jam w caym stosie okruchowym rwna si objtoci
zaczynu. W tym celu naley okreli jamisto mieszanki kruszywa grubego
(o proporcji frakcji wyznaczonej przez pierwszy warunek) z piaskiem w stanie
zagszczonym (rys. 6.7). Krzyw jamistoci mieszanki suchego kruszywa drob
nego i grubego ustala si dowiadczalnie w identyczny sposb jak w przypadku
kruszywa grubego, traktujc kruszywo drobne 0-2 mm jako jedn frakcj. Dodat
kowo naley wykreli krzyw 1,08j k , powikszajc rzdne krzywej j k w kadym
badanym punkcie o 8% jk, poniewa woda zarobowa powoduje rozepchnicie
ziaren kruszywa suchego, a tym samym zwiksza objto wolnych przestrzeni
w kruszywie mokrym.
Potrzebna objto zaczynu Oz w betonie jest wprost proporcjonalna do wo
dodnoci kruszywa w*, std Oz/ K = Wk tge. Kt e wyznacza pochylenie prostej
opisujcej objto zaczynu w zalenoci od w* dla zadanej wielkoci / C/A,. War
toci tg e dla poszczeglnych wartoci f c/A \ i konsystencji podano w tabl. 6.6.
Objto zaczynu oblicza si dla kruszywa grubego oraz kruszywa drobnego
przy ustalonej poprzednio wartoci wk dla znanego uziarnienia i rodzaju kruszy
wa, a nastpnie przeprowadza si prost przez te punkty, ktra przetnie krzyw
354
Rysunek 6.7. Dobr piasku metod wypeniania jam w kruszywie do betonu [38]
1,08jk w punkcie P (rys. 6.7). Rzut punktu P na o odcitych wyznacza pro

centowy udzia piasku (punkt P3) w mieszance kruszywa, czyli ostatecznie jest
okrelony optymalny stos okruchowy kruszywa drobnego i grubego 0-16 mm.
Rzdna punktu P okrela ilo zaczynu rwn objtoci jam w kruszywie. Po
ustaleniu punktu piaskowego (rys. 6.7) i udziau kruszywa grubego (punkt P2)
naley oszacowa wododno wk optymalnego stosu okruchowego kruszywa 0-16 mm na podstawie rys. 6.7 (rzdna punktu Pi na prostej w*) lub tabl. 6.4. Me
toda wypeniania jam wymaga przy ustalaniu stosu okruchowego kruszywa gru
bego i drobnego znajomoci klasy betonu dla ustalenia f c/A i lub wielkoci C /W .
Projektowanie skadu mieszanki betonowej przedstawiono na str. 356.
W celu uatwienia obliczenia iloci skadnikw CQ, Kc, WQ Kluz i Eyman
[18] podali wzory z pomocniczym wskanikiem B (wzr 6.17), ktry umoli
wia bezporednie obliczenie C0, W0, K0 z pominiciem obliczania wskanika
cementowo-wodnego C /W , a mianowicie
6.2. Beton zwyky
355
Tablica 6.6. Tangensy ktw pochylenia/c/Aj okrelajce zaleno objtoci zaczynu na 1 kg

kruszywa Oz/K od wododnoci kruszywa wk (Oz!K = w^tg e) dla rnych wartoci / C/Aj [18]
fc
c
= - 0 ,5
Ai
W
wilgotnej
gstoplastycznej
plastycznej
pciekej
ciekej
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
2,0
2,1
2,2
2,3
2,4
2,5
1,718
1,814
1,916
2,025
2,111
2,266
2,399
2,543
2,698
2,864
3,047
3,245
3,461
3,699
3,961
4,251
4,574
4,937
5,347
5,813
6,348
1,764
1,869
1,982
2,103
2,234
2,374
2,527
2,693
2,874
3,073
3,291
3,532
3,800
4,099
4,436
4,818
5,254
5,758
6,345
7,039
7,872
1,812
1,928
2,052
2,187
2,334
2,394
2,669
2,862
3,075
3,312
3,577
3,874
4,212
4,598
5,041
5,559
6,171
6,905
7,802
8,919
10,209
1,863
1,959
2,128
2,278
2,444
2,627
2,829
3,054
3,307
3,592
3,917
4,291
4,724
5,231
5,837
6,569
7,475
8,622
10,123
12,175
15,138
1,917
2,056
2,269
2,378
2,565
2,774
3,009
3,274
3,576
3,924
4,330
4,807
5,377
6,070
6,932
8,030
9,479
11,479
14,418
19,167
28,115
tge dla konsystencji3
a Wartoci z tablicy najlepiej sprawdzaj si dla wzoru (6.6).
gdzie
B = 1 + 1----- ( + 0 ,5) ( -------Wlcpk \ A l

) \ w kpk PcJ
(6.17)
Wszystkie oznaczenia wystpujce w tych wzorach s opisane w rozdz. 6.2.2,

natomiast redni wododno mieszanki kruszywa odczytuje si lub oblicza
z rys. 6.7, a pk jest redni gstoci kruszywa przy ustalonej proporcji piasku
do kruszywa grubego odczytanej z rys. 6.7.
Po obliczeniu iloci CQ, Ka i WQ wykonuje si w laboratorium prbne zaroby.
Z obliczonej iloci W0 dolewa si tylko ilo potrzebn do uzyskania danej
konsystencji i waciwoci mieszanki betonowej. Jeeli ilo wody dolanej do
wiadczalnie bdzie wiksza lub mniejsza ni w recepcie, to naley skorygowa
356
iloci wszystkich trzech skadnikw i ponownie wykona kolejny prbny zarb.

Nastpnie bada si konsystencj, urabialno, zawarto powietrza w mieszance
po jej zagszczeniu i wytrzymao na ciskanie betonu po 28 dniach dojrze
wania. Wyniki dowiadczalne koryguj pierwotnie obliczone iloci CQ, Ka i W0.
Zweryfikowane iloci CQ\, K0\ i W0\ stanowi poprawion recept do wykonania
kolejnego prbnego zarobu wg powyszego opisu w celu ustalenia rzeczywistych
iloci Cr, Kr i Wr wchodzcych w skad recepty laboratoryjnej. Po ustaleniu re
cepty laboratoryjnej przygotowuje si recept robocz, obliczajc iloci C, K i W
w kg na jeden zarb w dm3, w zalenoci od objtoci roboczej betoniarki. Przy
zawilgoceniu kruszywa naley zmniejszy ilo wody zarobowej o tak ilo,
jak zawiera kruszywo.
6.2.4. Przykad projektowania skadu mieszanki betonowej

Zaprojektowa metod Eymana (wypenienia jam) stos okruchowy kruszywa,
a metod trzech rwna skad mieszanki betonowej.
Wymagania i skadniki: klasa C25/30, konsystencja plastyczna, cement
CEM I 32,5N, kruszywo grube - amane bazaltowe pgk = 3,00 kg/dm3 o frak
cjach handlowych 8-16 mm i 2-8 mm, kruszywo drobne - naturalne kwarcowe
pp = 2,65 kg/dm3. Kruszywo o frakcji 2-8 mm zawiera w przyblieniu 25%
ziaren frakcji 2-4 mm i 75% frakcji 4-8 mm.
Przygotowanie kruszywa grubego. W pierwszej kolejnoci dwie najgrubsze
frakcje 8-16 i 2-8 mm kruszywa suchego miesza si, zmieniajc co 10% ich
proporcje i wyznacza si dowiadczalnie gsto nasypow dla kadej mieszanki
zagszczonego grubego kruszywa pngkz- Nastpnie oblicza si wg wzoru (6.12)
jamisto mieszanki kruszywa grubego zagszczonego dla kadej badanej pro
porcji frakcji i kreli si krzyw jamistoci j gk- (rys. 6.6), zagszczajc proporcje
co 5% wok minimum jgk-.
W celu spenienia pierwszego warunku metody Eymana za pomoc tabl. 6.4
okrela si dla konsystencji plastycznej wododno kruszywa grubego. Oblicza
si wgk dla kruszywa bazaltowego o gstoci pgk = 3 kg/dm3, mnoc wartoci
Wk z tabl. 6.4 przez 2,65/3 = 0,883 i przez 1,15 dla kruszywa amanego i otrzy
muje si dla frakcji 2-8 mm i 8-16 mm odpowiednio wgk%= (0,25-0,035 + 0,750,027) 0,883 -1 ,1 5 0,029 dm3/ kg i wg m = 0,022 0,883 1,15 w 0,022 dm3/ kg.
Wielkoci (jg kz + wgk), wgks i vvî6 nanosi si na rys. 6.6. dla tych samych
proporcji obu frakcji. Po uzyskaniu minimalnej wartoci j gkz + wgk rzutuje si ten
punkt na osie odcite kruszywa 2-8 i 8-16. Odczytuje si i przyjmuje do skadu
mieszanki proporcje: 40% frakcji 2-8 mm i 60% frakcji 8-16 mm (rys. 6.6).
Okrelenie zawartoci kruszywa drobnego. Traktujc piasek jako jedn frak
cj 0,125-2 mm i mieszank kruszywa grubego jako drug frakcj 2-16 mm,
6.2. Beton zwyky
357
dowiadczalnie wyznacza si krzyw jamistoci j k mieszanki zagszczonego kru

szywa drobnego i grubego, a nastpnie krzyw 1,08/*. Przy udziale 100% kru
szywa grubego 2-16 mm z tabl. 6.4 oblicza si wgk = 0,4 0,029 + 0,6 0,022 =
= 0,0248 dm3/kg (rys. 6.7), a dla samego piasku analogicznie uzyskuje si
z tabl. 6.4 wp = 0,072 dm3/ kg.
Dla klasy C25/30 f c = 1,3 30 = 39 MPa, warto A i jest znana z wczeniejf
1 3 . 3 0
szych bada [39] i wynosi 23,5 MPa, std =
= 1,66.
Ai
0
Ze wzoru ^ = w*tg i tabl. 6.6 mona wyznaczy prost objtoci zaczynu
K
na wykresie jamistoci i wododnoci kruszywa przy dowolnej konsystencji
mieszanki.
Z tablicy 6.6 odczytuje si, e dla f c/A \ = 1,66 i konsystencji plastycznej
tg e = 4,05.
Objto zaczynu Oz przypadajca na jednostk masy kruszywa:
dla kruszywa grubego ^ = 0,0248 4,05 0,10 dm3/kg,
Kg
dla piasku ^
= 0,072 4,05 0,292 dm3/kg.
Kp
Obliczone objtoci zaczynu (rys. 6.7) wyznaczaj prost, ktra przecina krzy
w 1,08j k. Rzut punktu przecicia na o odcitych wyznacza optymaln zawarto
piasku w stosie okruchowym (punkt piaskowy), ktra wynosi 27%.
Wyznaczenie skadu mieszanki betonowej. Wykorzystujc otrzymane w bada
niach wyniki: wgk = 0,0248 dm3/kg, wp = 0,072 dm3/kg, P = 0,27K, Kg = 0,73/T,
Kgs = 0,4 0,73K, KgH, = 0,6 0,73K oraz z tabl. 6.4 wc = 0,27 dm3/ kg, mona
obliczy niewiadome Ca, Wa i K0 z ukadu trzech rwna w sposb proponowany
przez Kluza i Eymana [18]:
wk = 0,27 0,072 + 0,73 0,0248 0,037 dm3/kg
pk = 0,27 2,65 + 0,73 3,00 = 2,91 kg/dm3
wg (6.17)
B = 1 + 0 ,0 3 7 -2 ,9 l ( 5
+ 0 5) (0,037^2,91 S j ) = 5 '568
wg (6.14)
c= S ( 5 +o,5) =387kg
wg (6.15)
1000
^ = 5 4 6 8 179 dm
358
wg (6.16)
1000
1
0 ~ 5,568 ' 0,037 '
= 2015 kg
1 - 0 , 2 7 1, 2 ^
'5
oraz P = 545 kg, Kg%= 590 kg, Kg\e = 880 kg.

Kolejn czynnoci po obliczeniu powyszych iloci skadnikw CQ, W( K0
w kg na 1 m3 betonu jest wykonanie prbnego zarobu w celu ich weryfikacji.
Z prbnych zarobw laboratoryjnych uzyskuje si rzeczywiste iloci cementu Cr,
wody Wr i kruszywa Kr, ktre stanowi recept laboratoryjn jako podstaw do
ustalenia recepty roboczej w przeliczeniu na 1 zarb betoniarki, z uwzgldnie
niem wilgotnoci kruszywa w celu zmniejszenia iloci wody zarobowej o ilo
zawart w kruszywie.
6.2.5. Mikrostruktura i porowato zaczynu i betonu

Gwnym produktem hydratacji cementu portlandzkiego jest faza C-S-H (uwod
nione krzemiany wapnia). Powstaje ona z obu krzemianw wapnia C3S i J8 -C2S.
W stwardniaym zaczynie faza C-S-H wystpuje w formie elu o zmiennym sto
sunku molowym Ca0 /Si0 2 , ktry wynosi rednio od 1,7 do 1,85 i zaley m.in. od
w /c, czasu i warunkw dojrzewania [57]. Jeszcze bardziej zrnicowana w fazie
C-S-H jest proporcja H20 /SK>>. W zalenoci od wilgotnoci zaczynu wynosi
ona od ok. 1,3 do 2,2 [26].
W cakowicie zhydratyzowanym zaczynie cementu portlandzkiego faza C-S-H
zajmuje przecitnie 50-60% objtoci wszystkich faz staych. W jednorocznym
zaczynie o w /c = 0,50, stopniu hydratacji ok. 95% i porowatoci 31% udzia
procentowy fazy C-S-H w objtoci cakowitej zaczynu wynis 37% [57]. Skad
fazy C-S-H oraz ukad porw elowych powoduje, e faza ta ma najlepsze wa
ciwoci wrd wszystkich skadnikw zaczynu, zarwno od strony reaktywnoci
chemicznej i trwaoci, jak i wytrzymaoci.
Faza C-S-H powstaje take w reakcji pucolanowej z wodorotlenku wapnia
i dodatkw zawierajcych krzemionk (np. CEM II/A, B-V, CEM IV). Gw
nym produktem hydratacji cementu hutniczego (CEM III/A i B) jest take faza
C-S-H, ktrej wzgldna zawarto jest jeszcze wiksza ni w zaczynie z cementu
portlandzkiego. W strukturze fazy C-S-H znajduj si mikropory o rednicach
0,5-3 nm (tzw. pory elowe), ktre powstaj wraz z ksztatowaniem si elu
C-S-H. Porowato elowa przy cakowitym uwodnieniu cementu wynosi ok.
28%. Obecno tak maych zamknitych w elu porw nie wpywa ujemnie na
takie waciwoci uytkowe betonu jak wytrzymao, przepuszczalno czy mro
zoodporno [26]. Bardzo korzystna jest przemiana porw kapilarnych w pory
elowe i mikropory wraz z wyduon hydratacj faz krzemianowych (np. J8-C2S)
6.2. Beton rwykty

lub reakcj pucolanow. Obecno porw elowych zaznacza si natomiast w ta
kich waciwociach jak pezanie i skurcz [31].
W wyniku hydrolizy obu podstawowych krzemianw, trjwapniowego i dwuwapniowego, powstaje wodorotlenek wapnia. W przeciwiestwie do fazy C-S-H
wodorotlenek wapnia w fazie staej zaczynu wystpuje w postaci krystalicznego
portlandytu, tworzc do masywne pseudoheksagonalne krysztay o 2-3 rzdy
wiksze od czstek C-S-H. Krysztay mog nawet osign wielko 0,1 mm. Portlandyt zajmuje w zhydratyzowanym zaczynie cementu portlandzkiego 20-25%
objtoci faz staych [24]. Potencja wytrzymaociowy portlandytu jest niszy ni
fazy krzemianowej, a ponadto jest on najbardziej reaktywny wrd wszystkich faz
zaczynu.
Cho obecno portlandytu, rwnoznaczna z nasyconym roztworem Ca(OH)2
w porach, moe by przyczyn mniejszej wytrzymaoci zaczynu, to jego dodat
nia rola ujawnia si porednio przez zachowanie wysokiego pH. Stenie Ca2+
i pH decyduj o zawartoci wapnia w fazie C-S-H. Nasycony roztwr w porach
zaczynu oddziauje pozytywnie na faz krzemianow. Zastpienie portlandytu
faz C-S-H przez reakcj pucolanow z dodatkami krzemionki powoduje zwik
szenie wytrzymaoci oraz oglnej trwaoci betonu. Jednak nadmiernie duy
dodatek Si0 2 w cemencie powoduje z kolei obnienie jego pH.
W przypadku C3 A proces hydratacji jest znacznie bardziej zoony. Po zmie
szaniu cementu portlandzkiego z wod z fazy C3 A i szybko rozpuszczajcego si
gipsu (opniacza hydratacji C 3 A) ju po kilku godzinach zaczyna powstawa
trjsiarczanoglinian C3A-3CS-H32 (etringit). Przy zmniejszajcym si steniu
jonw siarczanowych etringit stopniowo zanika i powstaje wwczas monosiarczanoglinian C3 A CS H 12. Faza ta uznana jest za gwny kocowy produkt hy
dratacji C3 A (przy zawartoci C3 A w cemencie 5-8%). Zawarto C3 A powyej
10% sprzyja powstawaniu C4 AH 13 lub jego roztworu staego z monosiarczanem.
Hydratacja C4AF jest analogiczna jak w przypadku C3 A, jednak zachodzi ona
duo wolniej. Powstajce z C4AF trjsiarczan C3 (A, F)-3CSH 32 i monosiarczan
C3 (A, F) CS Hi2 wystpuj jako roztwory stae glinianw i elazianw [26],
w ktrych stosunek tlenku glinu i elaza (III) moe by bardzo rny.
Rysunek 6.8 przedstawia oglny schemat zmian zachodzcych w jednostce
objtoci zaczynu, ktr pocztkowo zajmuje tylko cement i woda znajdujca
si w ukadzie porw kapilarnych (makroporw). Wraz z czasem coraz wiksz
objto zaczynu zajmuj stae produkty hydratacji. Maleje natomiast objto
porw kapilarnych, ktre s wypeniane przez fazy stae i pory elowe, zwizane
gwnie z wolno powstajc faz C-S-H. Dua zawarto krzemianw w cemencie
oraz dodatkw pucolanowych i/lub hydraulicznych bdzie sprzyjaa wypenieniu
porw kapilarnych w dwojaki sposb: przez faz C-S-H i przez pory elowe.
W zaczynie moe pozosta cz nie uwodnionego cementu, jeli ilo wody
360
Rysunek 6.8. Zmiana objtoci skadnikw

zaczynu cementowego [24]
AFm. AFt - mono- i trj siarczanowe hydraty faz C3 A
i C4 AF: CH - wodorotlenek wapnia
potrzebna do cakowitej hydratacji wszystkich faz cementu jest zbyt maa lub
czas hydratacji jest zbyt krtki.
Powers [47] jako pierwszy okreli stosunek w/c, przy ktrym moliwa jest
cakowita hydratacja cementu, a w stwardniaym zaczynie nie wystpuj pory
kapilarne. Wedug Powersa z jednostki objtoci cementu portlandzkiego Vc po
wstaj 2,2 jednostki objtoci (2,2VC) stwardniaego zaczynu (elu z porami e
lowymi). Natomiast woda zarobowa stanowi 1,2 jednostki objtoci (Vu. = 1.2VC)
przy zaoeniu, e stwardniay i wiey zaczyn zajmuj t sam objto. Wy
nika std stosunek objtociowy Vw/V c = 1,2, ktry przy gstoci cementu ok.
3,1 kg/dm3 jest rwnowany ze stosunkiem masowym w /c 0,38, uznanym za
warto graniczn dla mikrostruktury zaczynu i betonu oraz ich wielu waciwo
ci (patrz wzr Bolomeya). Jeli stosunek w /c jest wikszy ni 0,38, w zaczynie
pozostaj wolne przestrzenie (pory kapilarne) mimo cakowitej hydratacji cemen
tu. Przy mniejszym udziale wody pozostaje nie zhydratyzowana cz cementu
i jest teoretycznie moliwe wyeliminowanie porw kapilarnych.
W zaczynie cementowym wystpuj rnego rodzaju i pochodzenia pory
o szerokim zakresie rednic:
10-1000 im pustki powietrza po mieszaniu,! pochodzenie technologiczne
50-500 jum pcherzyki napowietrzajce,
J domieszki napowietrzajce
0, 1-10 jum due pory kapilarne,
1 stosunek w /c
10-100 nm mae i rednie pory kapilarne, J stopie hydratacji
3-10 nm mae pory elowe,
1 skad fazowy i rodzaj cementu
0,5-3 nm mikropory elowe.
J stopie hydratacji
Ze wzgldu na duy wpyw na waciwoci uytkowe ( /c, Ec, K ) najwiksza
uwaga jest zwykle zwracana na porowato kapilarn i rozkad wielkoci po
rw kapilarnych. Stosunek w /c i stopie hydratacji ot/, s gwnymi czynnikami
wpywajcymi na porowato kapilarn kompozytw cementowych. Przyrosty po
rowatoci kapilarnej s proporcjonalne do przyrostu w /c dla dowolnego stopnia
hydratacji cementu portlandzkiego (rys. 6.9).
6.2. Beton zwyky
361
w/c
Rysunek 6.9. Wpyw stopnia hydratacji a/, na objto porw kapilarnych Vk przypadajc na
1 cm3 cementu dla rnych wartoci w/c [48]
W strukturze betonu obok matrycy (zaczynu) i wypeniacza (kruszywa) wy

rnia si jeszcze warstw kontaktow (przejciow). Cho warstwa kontaktowa
(gruboci zwykle nie wikszej ni 50 jum wok ziaren kruszywa grubego) jest
de facto czci stwardniaego zaczynu cementowego, a jej waciwoci zale
od tych samych czynnikw, to jej mikrostruktura i skad fazowy jest odmienny.
Gdy zaczynaj si rozpuszcza bezwodne skadniki cementu, do zwikszo
nej zawartoci wody w otoczeniu ziaren kruszywa trafiaj kolejno najbardziej
ruchliwe jony: sodu, potasu, siarczanowe, wapnia i glinu. Pierwszymi uwodnio
nymi fazami s portlandyt i etringit, o duych i zorientowanych krysztaach,
ktrych wzgldna zawarto w warstwie kontaktowej jest najwiksza w beto
nie. Obszar wok kruszywa (do ok. 10 jUm) jest najbardziej porowat czci
betonu z powodu lokalnie zwikszonego w /c. W czci porowatej warstwy kon
taktowej wzgldna zawarto fazy C-S-H jest znacznie mniejsza ni w zaczynie.
Faza C-S-H jest porowata i luna. Wraz ze wzrostem odlegoci od powierzch
ni kruszywa zmniejsza si zawarto etringitu oraz portlandytu, a zwiksza si
zawarto fazy C-S-H. W obszarze warstwy kontaktowej w betonach zwykych
przewanie nie pozostaj nie uwodnione ziarna cementu lub jedynie wystpuj
ich nieznaczne resztki.
Ponadto dodatkowa niejednorodno mikrostruktury warstwy kontaktowej po
lega na tym, e wraz z przesyceniem roztworu Ca(OH)2 wytrcaj si zorientowa
ne krysztay portlandytu bezporednio na powierzchni kruszywa, tworzc bonk.
Na bonce Ca(OH)2 powstaje czca si z ni bonka fazy C-S-H. W efekcie po
wstaje zronita podwjna bonka (duplex film) krysztaw Ca(OH)2 i elu C-S-H,
ktrej grubo jest okrelana na ok. 1 [im. Bonka moe si wyranie nie wy
ksztaca w przypadku niektrych rodzajw kruszyw, jak na przykad kruszywa
porowatego o porach otwartych lub kruszywa wglanowego.
362
6.2.6. Zwizek wytrzymaoci z mikrostruktur

Szczegln rol w wytrzymaoci betonu jako kompozytu odgrywa oczywicie
jego matryca, ktr jest stwardniay zaczyn cementowy. Wytrzymao zaczynu
cementowego jest bezporednio zalena od jego skadu fazowego i mikrostruk
tury ksztatowanej podczas hydratacji i twardnienia. W pocztkowym okresie
hydratacji przyrost wytrzymaoci jest zwizany z powstawaniem krystalicznego
etringitu, a nastpnie portlandytu. Ale ju wkrtce gwn odpowiedzialno za
rozwj waciwoci twardniejcego zaczynu przejmuje faza C-S-H, ktrej ilo
zwiksza si, a struktura i posta ulegaj zagszczaniu przez dugi czas. Wraz
z postpem twardnienia due krysztay Ca(OH)2 w lokalnie wydzielonych i upo
rzdkowanych grupach (na przykad w warstwie kontaktowej) miejscowo osa
biaj struktur zaczynu. Natomiast jeli drobne i nieuporzdkowane krysztay
s otoczone faz C-S-H i rwnomiernie w niej rozmieszczone, to nie stanowi
one istotnej przyczyny obnienia wytrzymaoci zaczynu dziki mocnemu po
czeniu adhezyjnemu Ca(OH)2 z elem C-S-H. Efekt ten jest proporcjonalny
do powierzchni waciwej portlandytu. Najwaniejsza faza C-S-H stwardniaego
zaczynu cementowego ma bardzo zoon bezpostaciow struktur koloidaln.
Dua powierzchnia waciwa koloidalnej i cakowicie nieuporzdkowanej struk
tury elu sprzyja duej wytrzymaoci stwardniaego zaczynu. Maa porowato
i przewaajca ilo maych porw elowych w nie do koca zhydratyzowanym
zaczynie stwarza potencjaln moliwo wzrostu wytrzymaoci nie tylko przy
postpie hydratacji, ale take przy dalszej krystalizacji produktw.
Wobec przewaajcego udziau faz krzemianowych w cemencie portlandz
kim przyrost wytrzymaoci zaczynu z tego cementu jest funkcj proporcji za
wartoci fazy C3S i P-C 2 S. W pierwszym okresie twardnienia (do 28 dni) na
wytrzymao najwikszy wpyw ma zawarto C3S, natomiast w okresie p
niejszym przyrost wytrzymaoci jest zwizany z zawartoci /3-C2S (rys. 6. 10).
Rysunek 6.10. Wytrzymao

na ciskanie zapraw normowych
z cementw portlandzkich o r
nej proporcji alitu i belitu [31]
Czas, dni
1 - C3S = 70% i /3-C2S = 10%;

2 - C3S = 30% i /3-C2S = 50%
Zaprawa z cementu o duej zawartoci alitu osiga po 180 dniach twardnienia

wytrzymao niewiele wiksz ni po 28 dniach. Natomiast wytrzymao za-
363
6.2. Beton zwyky
prawy z cementu o przewadze belitu jest po 180 dniach dwa razy wiksza ni po
28 dniach [31].
Badania zalenoci wytrzymaoci od skadu fazowego zaczynu wykazay nie
odczny wsplny wpyw rodzaju hydratw i rozkadu wielkoci porw w tych hy
dratach (rys. 6.11). Wielko rednia porw oraz wytrzymao s przypisywane
Objto hydratw, %
redni promie porw, nm
Rysunek 6.11. Wytrzymao na ciskanie stwardniaego zaczynu cementowego [16]: a) w funkcji

zawartoci objtociowej i rodzaju hydratw, b) w funkcji redniej wielkoci porw i rodzaju
hydratw
1 - tobermoryt, 2 - faza C-S-H(I), 3 - gelenit z faz C-S-H(I), 4 - 70-80% hydrogranatw i 20-30% fazy
C-S-H(I), 5 - C?AH6
okrelonemu rodzajowi hydratw. Najwiksz wytrzymao osigaj tobermoryt

i faza C-S-H dziki naturalnej przewadze porw drobniejszych nad wikszymi
[16]. Najmniejsz wytrzymao ma faza C3AH6 wobec wystpujcych w niej
porw o najwikszej wielkoci redniej. Cho niepodwaalny pozostaje istotny
wpyw rozkadu wielkoci porw na wytrzymao zaczynu cementowego, to jest
on take zaleny od rodzaju i zawartoci faz w zaczynie. Std przy danym w /c
zaczynu skad fazowy staje si podstawowym, jeli nie jedynym, czynnikiem
decydujcym o wytrzymaoci.
Zmniejszenie porowatoci kapilarnej powoduje korzystne zmiany waciwoci
stwardniaego zaczynu. Powers [49] dowid, e takie waciwoci jak wytrzyma
o czy przepuszczalno zaczynu s bezporednio zalene wanie od porowato
ci kapilarnej. Zalenoci te mona przedstawi w cznym ujciu wytrzymaoci
! przepuszczalnoci (rys. 6.12).
364
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
1-Pk
0,4
Rysunek 6.12. Wpyw porowatoci

kapilarnej Pk na wytrzymao na ci
skanie f c i wspczynnik przepusz
czalnoci K [28]
Na podstawie zaoonego modelu porowatej struktury zaczynu cementowego

Powers jako pierwszy ustali zwizek jego wytrzymaoci z porowatoci kapilar
n. Uzna, e wytrzymao na ciskanie mona wyrazi nastpujcym rwnaniem
(6.18)
gdzie: f Q - wytrzymao elu bez porw rwna 235 MPa,
Pk - porowato kapilarna elu.
Na wytrzymao betonu znaczny wpyw ma take warstwa kontaktowa zaczyn-kruszywo grube. Jej wytrzymao jest zdecydowanie mniejsza ze wzgldu
na zwikszon porowato, du zawarto portlandytu i etringitu oraz mniejsz
zawarto fazy C-S-H. Due znaczenie dla wytrzymaoci betonu ma take przy
czepno ziaren kruszywa do zaczynu cementowego, ktra zaley nie tylko od
wytrzymaoci wasnej warstwy kontaktowej, ale take od samych ziaren kruszy
wa (rodzaju, ksztatu, powierzchni, wielkoci) i jego skadu mineralnego [38].
Skad fazowy i mikrostruktura warstwy kontaktowej wyranie wiadcz o tym,
e jest ona najsabsz czci betonu, od ktrej rozpoczynaj si mikrorysy, a na
stpnie pkanie betonu. Uatwia to zrozumienie zagadnienia uasi-plastycznego1
odksztacenia betonu i jego trwaoci. Due znaczenie warstwy kontaktowej
(zaczyn-kruszywo) polega na tym, e od niej zaley przekazywanie napre
z matrycy na mocniejsze ziarna kruszywa.
6.2.7. Wytrzymao betonu

W ytrzymao betonu na ciskanie
Jest to najwaniejsza waciwo techniczna i uytkowa betonu, ktra ma decydu
jce znaczenie przy projektowaniu konstrukcji betonowych, elbetowych i spr
1Quasi-plastyczne (pozornie plastyczne) odksztacenia betonu pod obcieniem doranym wyni
kaj z odksztace skadnikw i z lokalnego przerwania cigoci materiau mikrorysami, ktre
tylko czciowo zamykaj si po odcieniu.
6.2. Beton zwyky
365
onych oraz sprawdzaniu ich nonoci. Ponadto wytrzymao na ciskanie jest

czsto wykorzystywana do poredniego okrelania innych waciwoci, co nie jest
ju zawsze cakowicie poprawne.
Podstawowym czynnikiem zmian wytrzymaoci wszystkich kompozytw ce
mentowych jest stosunek wodno-cementowy (w/c). Zmiany stosunku w /c przy
czyniaj si do zmian porowatoci i rozkadu wielkoci porw zaczynu cemen
towego, w wyniku czego zmienia si wytrzymao betonu. Zmniejszanie w /c
powoduje wzrost wytrzymaoci betonu, natomiast zwikszanie w /c wywou
je efekt odwrotny. Bardzo duy wpyw w /c na wytrzymao betonu podkre
la fakt, e warto wspczynnika w /c jest bezporednio uwzgldniona jako
warunek wytrzymaoci na ciskanie przy projektowaniu skadu mieszanki be
tonowej.
Od strony jakoci skadnikw gwnymi czynnikami wpywajcymi na wy
trzymao betonu zwykego (o tym samym w /c) jest klasa cementu i rodzaj
kruszywa, w przypadku ktrego powszechnie rozrnia si tylko ksztat ziarna
(kruszywo otoczakowe i amane) (rys. 6.13), pomijajc skad mineralny. Krzywe
Rysunek 6.13. Wytrzymao na ci

skanie betonw z kruszywa amanego
i otoczakowego i z cementw rnych
klas [30]
Klasa cementu, MPa
1 - kruszywo amane, 2 - kruszywo natu

ralne
wytrzymaoci na ciskanie (rys. 6.13) odwzorowuj w przyblieniu charakter

zmian wspczynnika materiaowego A (zalenego od jakoci cementu i kruszy
wa) we wzorze Bolomeya, wyraajcym warunek wytrzymaoci przy projekto
waniu mieszanki betonowej. Doboru betonu, nawet w celu czysto konstrukcyj
nym, nie mona dokonywa tylko na podstawie samej klasy, a wic wytrzymaoci
na ciskanie betonu w wieku 28 dni. Bardzo czsto inwestora czy uytkownika
interesuj zmiany w czasie wytrzymaoci betonu lub niektrych waciwoci
366
fizycznych (np. wspczynnika sprystoci), na ktre w duej mierze wpywa

cement, temperatura (gwnie na pocztku twardnienia), w /c oraz rodzaj i skad
mineralny kruszywa.
Wpyw rodzaju i klasy cementu na wytrzymao na ciskanie betonu przed
stawia rys. 6.14, z ktrego wynika, e cementy o duej wytrzymaoci wcze-
C zas, dni
Rysunek 6.14. Wytrzymao na ciskanie betonu z rnych cementw (w /c = 0.5)

1 - CEM III/A32,5N, 2 - CEM I 52.5R. 3 - CEM IV/B 32,5N. 4 - CEM II/A-V 32.5N, 5 - CEM I 32.5N
snej (R), najchtniej stosowane przez wykonawc, nie gwarantuj tak dobrego
efektu, jak CEM III, CEM IV i CEM V. Godne jest podkrelenie bardzo duego
w pniejszym czasie przyrostu wytrzymaoci na ciskanie betonu z cemen
tu hutniczego i niewiele mniejszego z cementu pucolanowego (rys. 6.14). Std
w praktyce inynierskiej, w celu wykonania betonw o rnej wytrzymaoci
i o rnym przeznaczeniu, naley nie tylko przyj odpowiedni stosunek w /c,
ale take dobra kruszywo i cement waciwego rodzaju i klasy.
Wytrzymao betonu na rozciganie

Istotny wpyw na wytrzymao na rozciganie zaczynu ma rozkad wielkoci
porw, a nie tylko jego porowato cakowita (rys. 6.15). Spadek wytrzymaoci
zaczynu wystpuje przy wzrastajcej wielkoci najwikszych porw w zaczynie,
co potwierdza wnioski wynikajce z teoretycznych rozwaa Griffitha.
Cho na wytrzymao betonu na rozciganie f ct wpywaj te same czynniki
co na wytrzymao na ciskanie f c, to zaleno midzy wytrzymaoci betonu
na rozciganie i na ciskanie nie jest liniowa (rys. 6.16). Proporcja obu wytrzyma
oci f e t / f c ma charakter wyranie malejcy wraz ze spadkiem w /c i wynosi od
6.2. Beton zwyky
367
Rysunek 6.15. Wytrzymao na

rozciganie zaczynu w funkcji red
nicy najwikszego pora na przea
manej powierzchni [60]
1 - 0,18 < w/c < 0,20; 2 - 0,30 <
^ w/c ^ 0,50
d, nm
0,08 _
0,07 _
0,06 _
Rysunek 6.16. Stosunek wytrzyma

oci na rozciganie do wytrzyma
oci na ciskanie betonu w wieku
28 dni jako funkcja redniego wy
miaru ziaren kruszywa i w /c [6]
w/c: 1 - 0,35; 2 - 0,45; 3 - 0,55; max
wymiar ziaren: o A - 9,5 mm, o A
- 19 mm, O A - 38 mm
0,0 5
0
2,54
5,08
7,62
18,15
redni wymiar ziaren, mm
ok. 0,12 (dla betonw najsabszych) do 0,05 (dla betonw najlepszych). wiadczy
to oczywicie o wzrocie kruchoci. Wrd czynnikw majcych duy wpyw na
wytrzymao na rozciganie oprcz w /c czsto wymienia si kruszywo, a w tym
wielko ziaren, ksztat i przyczepno mineraw kruszywa do zaczynu cemen
towego (rys. 6.16).
Wytrzymao betonu na rozciganie (w MPa) moe by take szacowana
na podstawie wytrzymaoci na ciskanie (w MPa) z wyranym zaznaczeniem
368
wpywu rodzaju kruszywa grubego wzorem [39]

fctm r i f c 1
(6.19)
gdzie rf - wspczynnik dowiadczalny zaleny od rodzaju kruszywa; dla kru

szyw wirowych mona z przyblieniem przyjmowa 77 = 0,232, a dla
kruszyw amanych ?] = 0,278.
W PN-B-03264:2002 nie uwzgldnia si rodzaju i wielkoci ziaren kruszywa
i zaleca, aby redni wytrzymao betonu na rozciganie f ctm oblicza na pod
stawie wytrzymaoci charakterystycznej na ciskanie f ck (w MPa) bez uwzgld
nienia rodzaju kruszywa ze wzoru
fam = o,.30' f T
(6.20)
6.2.8. Wytrzymao betonu w wietle norm

W PN-EN 206-1:2003 i PN-B-03264:2002 za podstaw do okrelania wikszoci
waciwoci betonu przyjmuje si jego wytrzymao na ciskanie badan na jed
nym z dwch rodzajw prbek: szeciennych o wymiarach 150x150x150 mm
lub walcowych o rednicy 150 mm i wysokoci 300 mm. Stosunek wytrzymao
ci oznaczanej na prbkach szeciennych 150x150x150 mm do wytrzymaoci
na prbkach walcowych wynosi 1,25. Ponadto wg PN-EN 12390 do bada be
tonu mona stosowa prbki szecienne o krawdzi 100, 200, 250 i 300 mm
oraz walcowe o rednicy 100, 113, 200, 250 i 300 mm i o dwukrotnie wik
szej wysokoci ni rednica. O wyborze wielkoci prbek do bada wytrzyma
oci betonu na ciskanie decyduje wielko najwikszych ziaren stosowanego
kruszywa.
Wedug PN-EN 206-1:2003 klasa wytrzymaoci na ciskanie betonu od
powiada wytrzymaoci charakterystycznej okrelanej na prbkach walcowych
(fck,cyi w MPa) lub na prbkach szeciennych ( f ck.cube w MPa) po 28 dniach
dojrzewania w wodzie lub w powietrzu o ww ^ 95%. Przypisanie klasy wytrzyma
oci na ciskanie w przypadku betonu zwykego i cikiego naley przeprowa
dzi zgodnie z tabl. 6.7. Wytrzymao charakterystyczna w PN-EN 206-1:2003
jest zdefiniowana jako warto, poniej ktrej moe si znale 5% wszystkich
moliwych oznacze wytrzymaoci dla caej objtoci produkowanego betonu.
W celu okrelenia lub kontroli klasy wytrzymaoci betonu na ciskanie na
ley dokona oszacowania osignitych wynikw z danej serii betonu:
wytrzymaoci redniej
1 n
(6.21)
fcm
:i
6.2. Beton zwyky
369
Tablica 6.7. Klasy wytrzymaoci na ciskanie betonu zwykego i cikiego

wg PN-EN 206:1:2003
Klasa wytrzymaoci
na ciskanie
Minimalna wytrzymao
charakterystyczna oznaczana
na prbkach walcowych
fcLcyi, N/mm2
Minimalna wytrzymao
charakterystyczna oznaczana
na prbkach szeciennych
fck,cube, N/mm2
C8/10
C12/15
Cl 6/20
C20/25
C25/30
C30/37
C35/45
C40/50
C45/55
C50/60
C55/67
C60/75
C70/85
C80/95
C90/105
C100/115
8
12
16
20
25
30
35
40
45
50
55
60
70
80
90
100
10
15
20
25
30
37
45
50
55
60
67
75
85
95
105
115
odchylenia standardowego
K /d -/)2
= \ - 1 i ~
s=
(6-22)
gdzie: f d - pojedynczy wynik badania wytrzymaoci na ciskanie,

n - ilo badanych prbek (n ^ 15).
Wykorzystujc parametry f cm i s oraz postpujc zgodnie z PN-EN 206-1:2003, mona wyznaczy wytrzymao charakterystyczn na ciskanie /<*
(okrelajc odpowiedni klas betonu), gdy s spenione dwa kryteria zgod
noci: wartoci redniej wytrzymaoci i wartoci pojedynczych wynikw.
Przy produkcji pocztkowej obowizuje badanie trzech prbek (n = 3), a kry
teria maj posta: f cm ^ fck + 4 i f d ^ f ck 4.
Przy produkcji cigej klas betonu naley sprawdza dla ostatnich n = 15
wynikw bada, stosujc nastpujce dwa kryteria: f cm ^ /<* + 1 ,48<r i f d ^
^ fck
4.
Odchylenie standardowe o naley obliczy z co najmniej 35 wynikw bada
wykonanych przed produkcj cig i zastosowa do kryterium, pod warunkiem
370
e: 0,63(7 < s\$ < 1,37cr. Jeli warunek nie jest speniony, to <7 naley oszacowa
z ostatnich 35 dostpnych wynikw. Now warto a mona take oszacowa dla
produkcji cigej.
Wprowadzajc w PN-EN 206-1 wspczynnik 1,48, odstpiono od szacowania
klasy wg statystyki matematycznej, ujtego ponadto w ISO 3893:1977. Podane
kryterium zmniejsza ryzyko producenta kosztem odbiorcy.
Natomiast w PN-B-03264:2002 za wytrzymao charakterystyczn betonu na
ciskanie /<* uznaje si kwantyl rzdu 5% oszacowany na podstawie oznacze
wytrzymaoci na prbkach walcowych o rednicy 150 mm i wysokoci 300 mm.
Przyjta cisa definicja statystyczna jest rwnoznaczna ze wzorem
fck fcm 1?64i
(6.23)
Tak samo jest definiowana wytrzymao gwarancyjna f cube badana na prb

kach 150x 150x 150 mm. Korzystne jest okrelanie waciwoci wytrzymaocio
wych betonu na prbkach walcowych o rednicy 150 mm i wysokoci 300 mm.
Wytrzymao charakterystyczn f ck.cyi oznaczan na tych prbkach mona take
(jednak z pewnym przyblieniem) obliczy, wykorzystujc wyniki bada prbek
150x150x150 mm
fck,cyl 0*8fck.cube ^^fc^cube
(6.24)
Zalet stosowania do bada walcw jest moliwo bezporedniego wyzna
czania wytrzymaoci charakterystycznej betonu na ciskanie /<*, wykorzysty
wanej do okrelenia wytrzymaoci obliczeniowej betonu i projektowania kon
strukcji. Ponadto te same prbki mog by stosowane do bada odksztace pod
obcieniem doranym (moduu sprystoci) i dugotrwaym (wspczynnika
pezania).
W PN-EN 206-1:2003 zostay okrelone klasy betonu i odpowiadajce im mi
nimalne wytrzymaoci f ckxube i fck.cyi (tabl. 6.7). Natomiast w PN-B-03264:2002,
dotyczcej projektowania konstrukcji betonowych, elbetowych i spronych, za
leca si stosowa klasy betonu przedstawione w tabl. 6.8.
Tablica 6.8. Wytrzymao i modu sprystoci betonu przyjmowane do oblicze
wg PN-B-03264:2002
Klasa betonu
B15
B20
B25
B30
B37
B45
B50
B55
B60
MPa
MPa
fc k , MPa
fctm , MPa
Ecm 10"3, MPa
15
12
1,1
1,6
26
20
16
1,3
1,9
27,5
25
20
1,5
2,2
29
30
25
1,8
2,6
30,5
37
30
2,0
2,9
32
45
35
2,2
3,2
33,5
50
40
2,5
3,5
35
55
45
2,7
3,8
36
60
50
2,9
4,1
37
f Z u t ,-
fck,
f?,cubefck* ~ wytrzymao na ciskanie gwarantowana, charakterystyczna;

/tfjb fctm - wytrzymao na rozciganie charakterystyczna, rednia.
6.2. Beton zwyky
371
6.2.9. Wspczynnik sprystoci

Wraz z postpem procesu twardnienia i wzrostem wytrzymaoci zaczyn i beton
wykazuj coraz mniejsze odksztacenia plastyczne i staj si coraz bardziej spr
yste. Przyrost wartoci wspczynnika sprystoci zaczynu i betonu w czasie
jest bardzo podobny do zmian wytrzymaoci. Wrd czynnikw o najwikszym
znaczeniu dla sprystoci zaczynu dominuj stopie hydratacji cementu i stosu
nek w /c, czyli podstawowe wielkoci decydujce o porowatoci i mikrostrukturze
porw. Cho w betonie znaczenie tych czynnikw jest niepodwaalne, to decy
dujcy wpyw na wspczynnik sprystoci betonu ma kruszywo, jego wasny
wspczynnik sprystoci oraz stosunek objtoci kruszywa do objtoci betonu.
Charakter zmian moduu sprystoci betonu bardziej przypomina wytrzymao
na rozciganie ni na ciskanie, co jest czciowo zwizane z przyczepnoci
zaczynu do kruszywa. Natomiast do czynnikw majcych przeciwny wpyw na
wytrzymao i modu sprystoci betonu nale stopie nasycenia wod oraz
stosunek objtoci kruszywa grubego do objtoci betonu, ktrych wzrost zwik
sza modu sprystoci, a moe zmniejsza wytrzymao.
Nieliniowa zaleno Cc-ec betonu stwarza moliwo rnego okrelania
wspczynnika sprystoci (rys. 6.17). Okrela si zatem:
wspczynnik redni (sieczny) Ecm = tga,, o najwikszym znaczeniu prak
tycznym - wyznaczany dla siecznej w zakresie napre od 0 do 0,4f cm,
wspczynnik pocztkowy (inaczej dynamiczny) Eco = tg o - wyznaczany
dla stycznej przy <yc = 0,
wspczynnik chwilowy Ec = limA<Tc/A(- = tga.\ - zwizany ze styczn
w dowolnym punkcie krzywej (Jc-c\ dla crc = f cm wspczynnik Ec = 0,
a dla oc = 0 wspczynnik Ec = Eco jest wartoci maksymaln.
Rysunek 6.17. Definicje wspczynnika sprystoci
372
Wspczynnik sprystoci jest czsto szacowany za pomoc wzorw do

wiadczalnych uzaleniajcych jego warto od wytrzymaoci. Na przykad
wg PN-B-03264:2002 i Eurokodu 2-1
Ecm = 9500 (/<* + 8) 1
, MPa
(6.25)
6.2.10. Odksztacenia pod obcieniem doranym

W pocztkowym okresie twardnienia zaczynu rysy powodowane przez obcie
nie przebiegaj gwnie przez porowat faz C-S-H, omijajc nie zhydratyzowane ziarna klinkieru i krysztay portlandytu, ktre mog nawet zatrzymywa
rys [7]. Podczas rozcigania wrd pocztkowo rozgazionych rys tylko jedna
ulega dalszemu aktywnemu rozwojowi. Natomiast przy ciskaniu rysy zgodne
z kierunkiem naprenia ulegaj propagacji1.
Kruszywa do betonw zwykych i o wysokiej wytrzymaoci s liniowospryste. Natomiast stwardniay zaczyn cementowy jest materiaem lepkosprystym [60]. W jego mikrostrukturze znajduje si pewna ilo wody zaabsorbowanej
i kapilarnej. Odksztacenia (skurcz lub pcznienie) powodowane przez zmiany
zawartoci wody w zaczynie s ograniczane przez kruszywo, tworzc zoony
stan napre wewntrznych. Konsekwencj jest powstanie mikrorys w warstwie
kontaktowej kruszywo-zaczyn, od ktrych rozpoczyna si niszczenie podczas ob
cienia. Wraz ze skurczem przy ziarnach kruszywa powstaj gwnie mikrorysy
radialne, a podczas pcznienia przewanie mikrorysy styczne do powierzchni
ziaren.
Krzywa o -e kruszywa ma w caym zakresie napre charakter liniowy a
do zniszczenia (rys. 6.18)2. Odksztacenia zaczynu s wprost proporcjonalne do
napre rwnych 90-95% wytrzymaoci. Krzywa odksztacenia betonu nie ma
charakteru liniowego, poniewa rnice w odksztacalnoci zaczynu i kruszy
wa (widoczne na rys. 6.18) wywouj koncentracj napre w sabej warstwie
kontaktowej, ktra ulega postpujcemu pkaniu.
Krzywe odksztace2 (c - odksztacenie podune, ect - odksztacenie po
przeczne, A V /V - wzgldna zmiana objtoci; - A V / V = ec + 2ec, przy . > 0
i ect < 0) ciskanego osiowo betonu na podstawie zachodzcych zjawisk w pro
cesie pkania betonu mona podzieli na 3 zakresy (rys. 6.19), co najlepiej jest
odzwierciedlone na krzywej A V (V . Na tej podstawie powszechnie przyjto, e
niszczenie betonu pod obcieniem ma charakter trjstopniowy.
1Wyduenie rys i przyrost ich szerokoci.
2 Za PN-B-03264:2002 przyjto, e naprenie ciskajce i skrcenie przyjmowane s ze znakiem
plus, a naprenie rozcigajce i wyduenie - ze znakiem minus.
6.2. Beton zwyky
373
Rysunek 6.18. Schemat zale

noci naprenie-odksztacenie
dla: 1 - kruszywa (skay),
2 - stwardniaego zaczynu
cementowego, 3 - betonu pod
obcieniem doranym [45]
Rysunek 6.19. Schemat od

ksztace betonu pod doranym
ciskajcym obcieniem osio
wym (opis w tekcie; f cm - red
nia wytrzymao supowa be
tonu na ciskanie - okrelona
na prbkach o stosunku wyso
koci do boku lub rednicy pod
stawy od 2 do 4) [10]
W zakresie I nie powstaj nowe rysy w matrycy, lecz dochodzi do zwikszenia

szerokoci mikrorys wczeniej istniejcych w warstwach kontaktowych kruszywo-zaczyn. Szeroko mikrorys po odcieniu znacznie zmniejsza si, a wic
jest to stan cakowicie stabilny. W zakresie I odksztacenia c i ec s najblisze
liniowym. Grn granic zakresu I jest poziom naprenia inicjujcego (T,/f cm
374
(.fcm - rednia wytrzymao supowa lub walcowa betonu na ciskanie), ktrego

warto dla rnych betonw wynosi 0,3-0,5 [15]. Propagacja rys w warstwie
kontaktowej, czyli na granicy matrycy i wypeniacza, powoduje, e przy ac =
<7, dochodzi do utraty cigoci materiau (pomidzy matryc i wypeniaczem).
Std naprenie <7/ wyznacza tzw. punkt niecigoci zobrazowany punktem
przegicia krzywej AV/V.
Ponadto atwo zauway, e stosunek przyrostu naprenia w przedziale (0; <7/)
do przyrostu odksztace podunych praktycznie stanowi wspczynnik spr
ystoci betonu (wg Eurokodu 2-1 Ecm naley wyznacza dla o c w zakresie
0-0 A fcm)Po przekroczeniu przez naprenie wartoci <7/ w matrycy zaczynaj powsta
wa nowe mikrorysy, a ich pocztek znajduje si w szeroko rozwierajcych si
rysach obecnych w warstwach kontaktowych. Grn granic zakresu II jest po
ziom naprenia krytycznego (Jcr/fcm (ok. 0,7-0,85), przy ktrym moe doj
w matrycy do powstawania mikrorys czcych w kierunku obcienia mocno za
rysowane warstwy kontaktowe. Przy poziomie naprenia od O i/fcm do &cr/fcm
nastpuje dalszy coraz wikszy przyrost odksztace c. Przyrosty odksztace
nia poprzecznego c, staj si w zakresie II duo wiksze. Przyrosty wzgldnej
zmiany objtoci malej do zera na granicy zakresu II i III, a objto ciskanego
betonu jest minimalna (rys. 6.19).
W zakresie III (ocr < oc ^ fcm) w matrycy nastpuje intensywna propagacja
rys rwnolegych do kierunku obcienia, a ich ukad jest cakowicie niestabil
ny [7]. Przy dalszym wzrocie naprenia lub jego utrzymywaniu (ac > <Jcr)
cakowite zniszczenie betonu jest tylko kwesti czasu [13]. Przyrost odkszta
cenia poprzecznego jest wikszy ni odksztacenia podunego [18], co jest
zwizane z bardziej intensywnym przyrostem szerokoci rozwarcia rys (rwnole
gych do kierunku o c) ni skracanie sprystego kruszywa i lepko-sprystego za
czynu. Objto betonu powraca w przyblieniu do wartoci pocztkowej
(rys. 6.19).
Due znaczenie naprenia inicjujcego a , i krytycznego ocr wynika z te
go, e naprenie inicjujce <7/ jest zmczeniow wytrzymaoci betonu (pod
obcieniem wielokrotnie zmiennym) i grn granic dugotrwaego naprenia
staego <yc wywoujcego pezanie liniowe [15], natomiast naprenie krytyczne
(7Cr jest wytrzymaoci dugotrwa, czyli niedopuszczalne jest, aby naprenie
w projektowanym przekroju przekraczao naprenie krytyczne.
Dowiadczalnie okrelona zaleno naprenie-odksztacenie podune
betonu ma charakter krzywej, z ktrej mona odczyta, e zwikszanie na
prenia powoduje wzrastajcy przyrost Aec a do osignicia przez napr
enie wartoci wytrzymaoci, wwczas c = eci . Teoretycznie relacja oc-c jest
zwykle opisywana w formie paraboli, np. w Eurokodzie 2-1 paraboli madryckiej
6.2. Beton zwyky
375
oc = / a ( 2 - Sc/ecu)c/cu przy zaoeniu, e ecu = 3,5%o. Warto odkszta

cenia ef i betonw zwykych rednich klas pod doranym obcieniem ciskaj
cym przy maksymalnym napreniu gc = f cm wynosi ok. 2%o (wraz ze wzrostem
wytrzymaoci nieco zwiksza si, co bdzie wyjanione w p. 6.3.8). Maksy
malne odksztacenie cu betonw zwykych (tu przed cakowitym zmiadeniem
i rozpadem) wynosi ok. 3,5%o, a przy wysokich wytrzymaociach zmniejsza si
w wyniku wzrostu kruchoci betonu.
6.2.11. Pezanie
Pezanie betonu jest waciwoci zwizan z zaczynem cementowym. Wik
szo hipotez wie pezanie z ruchem wody w porach elu C-S-H. Cakowicie
suchy zaczyn cementowy i beton nie ulegaj temu odksztaceniu reologicznemu.
Natomiast pezanie wzrasta przy zwikszajcej si zawartoci wody w zaczynie.
W porach elu zaczynu dugotrwae obcienie wywouje rnic cinienia wo
dy, a w konsekwencji jej ruch, wraz z ktrym nastpuje pezanie zaczynu [32].
Istotny wpyw na szybko pezania ma porowato zaczynu. Dua porowato
znacznie przyspiesza i zwiksza pezanie. Zatem wzrost wytrzymaoci wynika
jcy zarwno z dojrzewania betonu w czasie, jak i obniania stosunku w /c bdzie
zmniejsza pezanie [59].
Wpyw kruszywa na pezanie betonu jest podobny do wpywu na skurcz
i prawie taki sam jak na odksztacenie spryste. Kruszywo hamuje i zmniej
sza odksztacenie pezania obserwowane w zaczynie cementowym. Zatem im
wikszy jest stosunek objtoci kruszywa do objtoci betonu, tym pezanie staje
si mniejsze [32]. Zmniejszenie pezania wystpuje take przy zastosowaniu do
betonu kruszywa o duym wspczynniku sprystoci. Ponadto pezanie zmniej
sza si przy wzrastajcej przyczepnoci kruszywa do zaczynu (na przykad przy
zastosowaniu kruszywa ze zbitego wapienia), a wic przy szczelnej warstwie
kontaktowej maej gruboci [44]. Betony konstrukcyjne wymagaj wic nie tyle
duej zawartoci cementu, co szczelnego (o maej jamistoci i wododnoci)
stosu okruchowego kruszywa i maego stosunku w /c [18].
W odksztaceniu pezania betonu wyrniono dwa gwne skadniki: peza
nie trwae nieodwracalne ept (odksztacenie plastyczne) i opnione odksztace
nie spryste e (odksztacenie powrotne) (rys. 6.20). Rozrnienie i oszacowa
nie wymienionych skadnikw pezania ep jest dopiero moliwe po odcieniu
betonu uprzednio pozostajcego pod dugotrwaym obcieniem. Odksztacenie
plastyczne trwae pt, mierzone dopiero po stabilizacji wymiarw prbek (po
osigniciu niezmiennego odksztacenia), stanowi sum pezania podstawowego
pp i pezania przy suszeniu eps. Zmiana wilgotnoci betonu poprzez suszenie
lub nawilanie zmienia warto pezania o skadnik eps. Przy oddawaniu wody
376
Rysunek 6.20. Schemat odksztace wysychajcego betonu pod obcieniem dugotrwaym i po

odcieniu [52]
przez obciony beton jego cakowite odksztacenie znacznie wzrasta i jest wik
sze ni suma skurczu es betonu nie obcionego, pezania podstawowego epp
i opnionego odksztacenia sprystego ee betonu obcionego bez wymiany
wody z otoczeniem (rys. 6.20). Przyrost ponad t sum notowany przy zachodz
cych rwnoczenie zjawiskach (skurcz i pezanie) jest uznawany przewanie za
pezanie przy suszeniu eps. Nie ma jednak potwierdzenia, e obcienie stae nie
zwiksza skurczu. Notowany efekt mona uzna za interakcj1 skurczu i peza
nia, tym bardziej e oba zjawiska s zwizane z ruchem wody w betonie, a take
z jej wymian z otoczeniem [32].
Dla tych samych skadnikw w mieszance betonowej pezanie jest proporcjo
nalne do przyoonego naprenia i odwrotnie proporcjonalne do wytrzymaoci
betonu w chwili jego obciania [52]. Jednak liniowa zaleno pezania od po
ziomu naprenia ma swoj grn granic, ktra jest zwizana z pocztkiem
rozwoju mikrozarysowania betonu. Pocztek tego procesu zachodzi powyej na
prenia inicjujcego <7/, ktre stanowi w przyblieniu granic naprenia wywo
ujcego pezanie liniowe i nieliniowe [15]. Powyej granicy proporcjonalnoci
pezanie ma charakter zbliony do wykadniczego (rys. 6.21). Przy obcieniu
przez naprenie dugotrwae wysze ni naprenie krytyczne ocr zjawisko pe
zania powoduje cakowite zniszczenie betonu.
1Wzajemne oddziaywanie zjawiska skurczu i pezania, podwaajce zasad sumarycznego trak

towania obu odksztace jako wartoci niezalenych.
6.2. Beton zwyky
377
Rysunek 6.21. W pyw poziomu naprenia na pezanie betonu pod staym obcieniem po rnym
czasie dojrzewania [32]
I - 5 dni, 2 - 1 0 dni, 3 - 2 0 dni, 4 - 8 7 dni
6.2.12. Skurcz
Wraz z reakcj cementu z wod nastpuje zmniejszenie objtoci, ktre jest nazy
wane skurczem chemicznym lub kontrakcj. Zmiany objtoci zale od skadu
mineralnego cementu. Najmniejsz kontrakcj wykazuje P - C 2 S (zmniejszenie
objtoci o 1%), a najwiksz C 3A (zmniejszenie objtoci o 7%). Skurcz che
miczny ma miejsce przed wizaniem i w czasie wizania cementu i trwa nadal
podczas twardnienia. Zachodzi wwczas somoosuszanie, polegajce na odbie
raniu wody z porw kapilarnych przez hydratyzujcy cement. Duy wpyw na
warto skurczu betonu ma proces wysychania powodowany przez opuszczanie
zaczynu przez wod. Zjawisko to rozpoczyna si po kilku godzinach, gdy be
ton jest jeszcze w stanie plastycznym (jest to wwczas tzw. skurcz plastyczny).
Wysychanie w powietrzu betonu trwa przez bardzo dugi czas. Gwn przyczy
n jest utrata wody zaadsorbowanej powierzchniowo przez el cementowy [33].
Utrata wody midzywarstwowej (przy wilgotnoci wzgldnej poniej ok. 20%)
wywouje skurcz nieodwracalny, tzn. ponowne nasycenie wod nie prowadzi do
redukcji tej czci skurczu [28].
Najwikszy wpyw na skurcz zaczynu ma stosunek w /c. Im jest on wikszy,
tym wikszy jest skurcz chemiczny i przy wysychaniu. Natomiast w betonie naj
wiksze znaczenie odgrywa stosunek w /c i zawarto cementu. Bardzo istotn
rol odgrywa take kruszywo, ktre ogranicza skurcz. Im wiksza jest zawarto
kruszywa w betonie, tym mniejszy jest skurcz. Przy zawartoci powyej 70%
kruszywa w objtoci betonu jego skurcz jest ok. 10 razy mniejszy ni zaczy
nu [33]. Ponadto skurcz maleje wraz ze wzrostem wspczynnika sprystoci
kruszywa i jego przyczepnoci do zaczynu. Std np. betony z kruszywa wgla
nowego czy bazaltowego maj may skurcz [39]. Szacunkowa warto skurczu
betonu zostaa przedstawiona w tabl. 6.9.
378
Tablica 6.9. Kocowe wartoci skurczu swobodnego betonw rnych klas na skutek wysy
chania, %c [11]
Wzgldna wilgotno RH, %
fck/.fck,cube
MPa
20
40
60
80
90
100
20/25
-0,75
-0,70
-0,59
-0,40
- 0,20
0,12
40/50
-0,60
-0,56
-0,47
-0,29
-0,16
0,10
60/75
-0,48
-0.45
-0,38
-0,24
-0,13
0,08
80/95
-0,39
-0,36
-0,30
-0,19
- 0,11
0,06
90/105
-0,35
-0,33
-0,27
-0,17
-0,06
0,06
6.3. Beton wysokowartociowy (B W W )

6.3.1. Charakterystyka B W W
Biorc pod uwag mikrostruktur betonu i urabialno mieszanki betonowej, be
ton wysokowartociowy (B W W ) naley okreli jako kompozyt cementowy z kru
szyw wysokiej klasy o optymalnym skadzie ziarnowym, ktrego stosunek w /c
jest mniejszy ni 0,38, a mieszanka betonowa zachowuje konsystencj ciek lub
pciek (ewentualnie plastyczn, wg potrzeby) przez nie mniej ni ok. 1 godz.
Przed okresem upowszechnienia betonw wysokowartociowych stosunek
w / c < 0,38 stosowano w celu okrelenia jak najlepszych waciwoci wytrzyma
ociowych i std nazywano je betonami wysokiej wytrzymaoci (high strength

concrete HSC). Jednak potrzeba czstego stosowania betonw o jak najwikszej
trwaoci w ekstremalnie agresywnych warunkach, czyli o w /c < 0,38, z od
powiednio dobranymi cementami i dodatkami mineralnym, skaniaj do uywa
nia bardziej oglnego i suszniejszego okrelenia betony wysokowartociowe
(high performance concrete - HPC). Do waciwoci, ktre najbardziej wyr
niaj beton wysokowartociowy, naley rzeczywicie wysoka lub bardzo wyso
ka wytrzymao na ciskanie i doskonaa trwao wynikajca z bardzo maej
przepuszczalnoci. W literaturze na podstawie klasyfikacji wytrzymaociowej
do BW W zwykle zalicza si betony o wytrzymaoci na ciskanie nie niszej
ni 60 MPa. Ponadto umownie wyrnia si betony bardzo wysokowartociowe
(BBW W ), gdy f c > 100 MPa (120 MPa), oraz betony ultrawysokowartociowe
(B U W W ), gdy f c > 150 MPa. Dua zaleta BW W i BBW W polega take na tym,
e betony te nie wymagaj nowych technologii, sprztu ani materiau i mog by
wykonywane nadal w wytwrniach i na budowie. Do grupy B U W W s zaliczane
take betony zbrojone wknami stalowymi, polipropylenowymi lub wglowymi.
Wkna dobrze przenosz naprenia rozcigajce i w ten sposb zmniejszaj
6.3. Beton wysokowartociowy (BW W )
379
krucho matrycy o bardzo duej wytrzymaoci, ale tylko na ciskanie. Innymi

kompozytami cementowymi, ale nie zawierajcymi kruszywa grubego z grupy
BUWW, s betony z proszkiem reaktywnym, ktrych wytrzymao na ciskanie
moe przekracza 200 MPa [2]. Dalsz popraw waciwoci daje zastosowanie
do nich krtkich wkien.
6.3.2. Domieszki do B W W
Bezwzgldne wymaganie maej wartoci stosunku w /c lub w /s (wodno-spoiwowego) przy wykonywaniu BW W zmusza do stosowania domieszek chemicznych
upynniajcych mieszank betonow w celu osignicia konsystencji pciekej
lub ciekej, co umoliwia optymalne uoenie i zagszczenie mieszanki. Jest to
szczeglnie istotne w obiektach monolitycznych, gdzie mieszanka musi by poda
wana pompami, a stosowanie sztywnych form i cikiego sprztu do zagszczania
nie byoby ekonomiczne.
O
uytecznoci kompozytw cementowych, a w tym gwnie BWW, decy
duje szeroko rozumiana urabialno, wytrzymao i przepuszczalno. Popra

wa kadej z tych waciwoci moliwa jest przy zastosowaniu plastyfikatorw
(P L ) i superplastyfikatorw (SP), nazywanych reduktorami wody. Dziki tym do
mieszkom zachodzi dyspersja ziaren cementu, uwalniajc czciowo wod, co jest
rwnoznaczne ze zwikszeniem pynnoci. Bardziej homogeniczny ukad ziaren
cementu stwarza moliwo jednolitego przebiegu hydratacji cementu przy ni
skim w /c oraz zastosowania dodatkw o bardzo duej powierzchni waciwej
(rys. 6 .22).
a)
b)
c)
Rysunek 6.22. Ukad ziaren cementu w zaczynie cementowym: a) bez SP i bez PK, b) z SP
i bez PK, c) z SP i z PK [22]
C - cement, W - woda, SP - superplastyfikator, P K - py krzemionkowy
W zaczynie cementowym bez pyu krzemionkowego (P K ) i superplastyfikatora SP (rys. 22a) ziarna cementu s poczone w konglomeraty, co ogranicza
rwnomierny dostp do nich wody, uatwia sedymentacj cementu oraz zmniejsza
380
pynno zaczynu i mieszanki. Natomiast wprowadzenie aktywnego SP (rys. 22b)

powoduje powstanie ukadu bardziej homogenicznego ziaren cementu, znaczco
zwiksza pynno, stwarza fizyczn moliwo dopenienia zaczynu dodatkow
iloci cementu lub usunicie czci wody. W zaczynie z SP (rys. 22b) hydratacja
cementu ma przebieg jednolity i trudniej dochodzi do jego sedymentacji. Przy
bardzo aktywnym dziaaniu SP (w optymalnej jego iloci) moliwe jest take
dodanie PK (rys. 22c), ktrego bardzo drobne ziarna sytuuj si midzy ziarna
mi cementu, tworzc homogeniczny ukad zaczynu mimo wystpowania dwch
skadnikw. Dziki temu reakcja PK z Ca(OH )2 moe przebiega rwnomiernie
w caej objtoci zaczynu.
Dziki oddziaywaniu dyspersyjnemu domieszki wpywaj na:
bardziej jednolit hydratacj cementu mieszanki betonowej,
jednorodny ukad mieszanki betonowej w formie (ograniczenie sedymentacji),
waciwoci reologiczne,
skad mieszanki i mikrostruktur betonu w zwizku ze zmniejszaniem w /c
i moliwym napowietrzeniem.
Dziki plastyfikatorom lub superplastyfikatorom mona doprowadzi do:
zmniejszenia w /c (wzrost f c) przy staej konsystencji,
zwikszenia pynnoci mieszanki przy staym w /c,
zmniejszenia iloci cementu i wody przy staej konsystencji i staym w /c.
Wykonujc BWW, zwykle wykorzystuje si poczony efekt pierwszy i drugi.
Ze wzgldu na mechanizm oraz intensywno dziaania - stopie i czas popra
wy urabialnoci mieszanki betonowej - omawiane domieszki mona podzieli
na: plastyfikatory (PL), superplastyfikatory (SP1) i superplastyfikatory drugiej
generacji (SP2).
Wobec rozmaitych nazw handlowych domieszek wykonawca betonu powinien
koniecznie zapozna si z ich skadem, z ktrego dopiero wynika, jak naley
je poprawnie wykorzysta przy wykonywaniu mieszanki betonowej. W tablicy
6.10 s opisane w skrcie stosowane domieszki piastyfikujce i upynniajce,
ze zwrceniem uwagi na moliwe zmniejszanie wody zarobowej, czas dziaania,

potrzebn ilo i sposb dodawania.
Skuteczne dziaanie domieszki jest zalene od jej zgodnoci (kompatybilno
ci) z cementem. Poza takimi czynnikami technologicznymi jak w /c, temperatu
ra i czas podawania, na efekt upynnienia mieszanki przez domieszk wsplnie
wpywaj skad fazowy cementu i skad chemiczny domieszki. Std jest konieczne
dokonanie indywidualnego wyboru dla danego cementu najskuteczniej dziaaj
cej (najbardziej odpowiedniej) domieszki. Dodatkowo naley ustali optymaln
ilo, a take czas, przez ktry s poprawiane waciwoci reologiczne mieszanki.
Oglnie wiadomo, e atwiej jest dobra odpowiedni domieszk oraz uzyska
381
Tablica 6.10. Domieszki plastyfikujce i upynniajce [23]
Do
miesz
ka
PL
SP1
SP2
Skad
Zmniej
szenie
iloci
wody
zarobowej,
czas
Ilo
i sposb
doda
wania
Mechanizm dziaania
oczyszczony lignosulfonian
do 0,25%,
8-15%,
hydroksykarboksylowy
(0,4%) adsorpcja polianionw
do
kwas
z wod
na ziarnach cementu
60 min
hydroksylanowy poli
zarobow dyspersja przez odpy
mer
chanie elektrostatyczne
sulfonowany
polikon pomidzy PL i SP1 wy
densat naftalenu z for
stpuje rnica ilocio
2-4%
ponad
maldehydem
wa; mechanizm dziaa
z op
15%,
sulfonowany polikondenia jest ten sam
do
nieniem
nsat melaminy z form
60 min do 2 min.
aldehydem
czysty lignosulfonian
kopolimer kwasu akry
lowego z estrem akry nawet
lowym
ponad
sieciowe polimery akry 25%,
lowe
ponad
polikarboksylany (akry 2 godz.
lany)
adsorpcja na ziarnach
cementu
z wod tworzenie fizycznych ba
zarobow
rier dugimi acuchami
steryczne
odpychanie
ziaren cementu
wikszy rozpyw mieszanki, stosujc cement o obnionej zawartoci C 3A, C 4A F

i siarczanw alkaliw [23].
6.3.3. Pozostae skadniki do B W W
Do najbardziej przydatnych cementw do BW W nale:
cement portlandzki, najlepiej o maej zawartoci C 3 A, alkaliw, gipsu i faz
ferrytowych, czyli duej zawartoci krzemianw C 3 S + P - C 2 S > 80% i C 3 S <
< 60%, o atwym efekcie upynnienia i maej wododnoci, o duej wytrzy
maoci; np. CEM I 42,5N, CEM I 42,5R, CEM I 52,5N, CEM I 52,5R,
cement portlandzki krzemionkowy z wymaganiami w stosunku do klinkieru
jw.; np. CEM II/A-D 42,5N, CEM II/A-D 42,5R, CEM II/A-D52,5N, CEM
II/A-D52,5R,
382
cement hutniczy, np. CEM III/A 42,5R.

Zawarto cementu w 1 m3 mieszanki BW W zwykle wynosi 400-500 kg.
Do BW W s czsto stosowane aktywne mikrowypeniacze. Wykonujc BW W
0 f c > 70 MPa, zwykle uywa si pyu krzemionkowego (PK ), jako szybko re
agujcego z Ca(OH )2 dodatku puculanowego. Jest to bezpostaciowa krzemionka
(80-98% S i0 2) o powierzchni waciwej ok. 20000 m2/ kg, czyli ok. 50 razy
wikszej ni cementu. Optymalna ilo pyu krzemionkowego w stosunku do ce
mentu portlandzkiego wynosi 6-12%. Mae jego iloci stosuje si przy maym
w /c ze wzgldu na niszy stopie hydratacji, a tym samym mniejsz ilo po
wstajcego Ca(OH) 2, poniewa wysoce korzystne oddziaywanie PK wynika nie

tyle z fizycznego wypenienia porw, ale z reakcji: S i0 2 + Ca(OH )2 + /2H 2O
C-S-H. Przy zbyt duej zawartoci PK w spoiwie moe nawet zanikn Ca(OH )2
1 obniy pH roztworu porowego w zaczynie, co ju nie jest korzystne dla betonu
zbrojonego. Inne mikrowypeniacze to drobno mielony lotny popi krzemionko
wy ulegajcy reakcji puculanowej i granulowany uel wielkopiecowy stanowicy
dodatek hydrauliczny.
Jako kruszywo grube najlepiej jest stosowa najwyszej jakoci kruszywo a
mane ze ska litych o wytrzymaoci na ciskanie wikszej ni 100 MPa i o wy
sokim wspczynniku sprystoci oraz duej przyczepnoci do zaczynu cemen
towego. Najbardziej zalecane do BW W s frakcje 2-16 mm, przy f c > 100 MPa
dobrze jest stosowa tylko dwie frakcje: 2 -\ i 4-8 mm. Jako kruszywo drobne
preferowany jest piasek naturalny, gruboziarnisty pukany bez ziaren mniejszych
ni 0,25 mm. Piasek naturalny moe by uzupeniany piaskiem amanym, ale
wwczas naley stosowa najbardziej aktywne superplastyfikatory.
6.3.4. M ikrostruktura B W W
Wyrana poprawa waciwoci uytkowych BW W jest zwizana ze zmianami mi
krostruktury zachodzcymi w wyniku obnienia w /c ( w /c < 0,38). Dodatkowy
korzystny efekt daje zastosowanie aktywnych mikrowypeniaczy o bardzo du
ej powierzchni waciwej (gwnie PK). Gwne zmiany mikrostruktury BWW,
moliwe tylko przy obnieniu w /c oraz uywaniu superplastyfikatorw i mi
krowypeniaczy, wpywaj bezporednio na wzrost wytrzymaoci i szczelnoci.
W skrcie mona stwierdzi, e nastpuje:
zmniejszenie porowatoci i wielkoci porw - gwnych cech fizycznych od
powiedzialnych za waciwoci uytkowe,
bardziej homogeniczne rozmieszczenie hydratw w matrycy i strefie kontak
towej,
fizyczny efekt polegajcy na wypenieniu przestrzeni i zanikajcych porw
midzy ziarnami cementu i hydratami,
383
zmniejszenie zawartoci Ca(OH )2 i zwikszenie zawartoci fazy C-S-H w wy

niku reakcji pucolanowej,
znaczne zmniejszenie gruboci i porowatoci warstwy kontaktowej oraz zbli
enie jej skadu fazowego do zaczynu w matrycy.
Cho przy w /c < 0,38 pory kapilarne powinny teoretycznie nie wystpowa
(p. 6.2.5), to jednak ich pozostao jest zwykle obserwowana w badaniach porozymetrycznych. rednice porw znacznie malej wraz ze zmniejszaniem w /c ,
a cz ich zanika (rys. 6.23). Tworzenie zwartej mikrostruktury przy w /c < 0,38
jest zwizane z postpem hydratacji.
Promie poru, nm
Rysunek 6.23. Rozkad wielkoci porw w BW W o rnym stosunku w / c [27]

1 - 0,3; 2 - 0,35; 3 - 0,4
Mimo znacznego wyeliminowania porw kapilarnych w strukturze BW W przy

w /c < 0,38, wytrzymao BW W nadal jest zalena od porowatoci i w /c. Pozo
stajce w zaczynie cementowym niezhydratyzowane ziarna cementu peni funk

cje mikrowypeniacza dobrze poczonego chemicznie z zaczynem. Tu naley
przypomnie, e przy w /c > 0,38 (a wic moliwej 100-procentowej hydratacji)
wytrzymao zaczynu cementowego jest przede wszystkim zwizana z porowa
toci kapilarn i jej mikrostruktur.
Zmniejszenie gruboci warstwy kontaktowej jako najsabszej czci w struk
turze betonu, od ktrej zaley przyczepno kruszywa do stwardniaego zaczy
nu cementowego (p. 6 .2 .6), jest zwizane z obnieniem w /c i wprowadzeniem
PK (rys. 6.24). Polega to na czciowym wyrwnaniu (ju w mieszance) iloci
wody w warstwie kontaktowej i zaczynie matrycy, a powodowane jest przez kil
kakrotne zwikszenie powierzchni spoiwa, ktr musi zwily woda zarobowa.
384
15
2
Rysunek 6.24. Porowato stre
fy kontaktowej betonu bez pyu
krzemionkowego i z pyem krze
O
O
10
20
30
40
50
Odlego od powierzchni kruszywa, jim
mionkowym [53]
1 - bez PK, 2 - z P K
Jako wyjanienie moe posuy nastpujcy przykad [22]: grubo bezpored

nio przylegajcej bonki wody do ziaren kruszywa przy w /c = 0,5 bez PK wynosi
1 jLim, przy w /c = 0,25 bez PK wynosi 0,6 /im, a przy w /c = 0,25 i z PK tylko
0,1 fim . Dodatkowy korzystny efekt jest zwizany z oglnym zmniejszeniem za
wartoci w zaczynie Ca(OH>2, ktre ma miejsce take w warstwie kontaktowej,
gdzie gromadzi si najwiksza wzgldna ilo wodorotlenku. W konsekwencji
zmniejszenia iloci wody nastpuje wyrane zmniejszenie porowatoci w obsza
rze warstwy kontaktowej, co zblia jej wytrzymao do matrycy i rwnoczenie
zwiksza przyczepno do ziaren kruszywa.
6.3.5. W ytrzym ao B W W na ciskanie

Obnienie stosunku woda/spoiwo w mieszance betonowej powoduje wyrany
wzrost wytrzymaoci na ciskanie (rys. 6.25). Najwikszy przyrost f c wystpuje
przy zmniejszeniu w /s od 0,4 do 0,3. Wytrzymao BW W z cementu portlandz
kiego z P K o w/i w granicach 0,2-0,35 osiga w cigu pierwszych 3 lub 4 dni
nawet 80% f a z (rys. 6.26). Jest to efekt szybkiej reakcji Ca(OH )2 z pyem krze
mionkowym i maego stosunku w /s. Natomiast bardziej rwnomiernie rozoony
przyrost wytrzymaoci w czasie zosta stwierdzony dla betonu, w przypadku
ktrego do spoiwa oprcz PK dodano 30% drobno mielonego ula wielkopie
cowego. Jak wida, otrzymano bardzo dobry efekt, ktry warto powtarza: po
28 dniach przy stosunku w / (<c + P K + ) = 0,3 wytrzymao tego betonu bya
wysza ni betonu przy w /s = 0,27 z cementu portlandzkiego z pyem krzemion
kowym.
Wpyw wytrzymaoci kruszywa grubego na wytrzymao na ciskanie jest
znacznie wikszy w BW W ni w betonach zwykych. Wedug niektrych auto-
385
rw jest ona zalena take od moduu sprystoci kruszywa. Nie mona jednak
zapomnie o bardzo duym wpywie przyczepnoci kruszywa do zaczynu na
ksztatowanie wytrzymaoci BWW. Obrazem tego jest np. dua rnica f c beto
nw z kruszywa wapiennego i granitowego (rys. 6.27) [50].
Rysunek 6.25. Wytrzyma

o kostkowa betonw w wie
ku 56 dni w zalenoci od
w/ s [1]
1 -
beton
I; 2 -
beton 2;
0,42
3 - beton 3; 4 - beton 4
,
w/s
0,36
0,31
0,28
Rysunek 6.26. Wytrzymao

walcowa betonw o rnym sto
sunku w / { c + P K ) [33]
1 -
0,22; 2 -
0,25; 3 -
0,27;
Czas, dni
4 - 0,3; 5 - 0,35; 6 - 0,4; 7 - 0,6
150!
&
00
50Rysunek 6.27. Wytrzymao

na ciskanie B W W z rnymi
kruszywami ( w /s = 0,28) [50]
CD
386
Do nowej PN-EN 206-1:2003 wprowadzono nastpujce klasy BWW: C55/67,

C60/75, C70/85, C80/95, C90/105 i C100/115 (tabl. 6.7). Natomiast w PN-B-03264:2002 wystpuje tylko jedna klasa BW W B60, jednak bez zaznaczenia, e
naley do BW W (tabl. 6.7).
W Eurokodzie 2-1 z 2001 r. wystpuj cztery klasy wytrzymaociowe BWW:
C60/75, C70/85, C80/95, C90/105 (tabl. 6.11).
Tablica 6.11. Klasy BW W wg Eurokodu 2-1 i PN-B-03264:2002
fc
Norma
MPa
Klasy BWW
B60
fck,cyl
PN-B-03264
Pr. EC2 z 2001
50
fck.cube
PN-B-03264
Pr. EC2 z 2001
60
fcd
PN-B-03264
Pr. EC2 z 2001
33,3
-
C60/75
C70/85
C80/95
C90/105
60
70
80
90
75
85
95
40
46,6
53
105
60
W normie niemieckiej DIN 1045 z 1999 r. do klas BWW, przedstawio

nych w tabl. 6 . 11, doczono klas C100/115, a wyeliminowano klas C60/75.
W normie kanadyjskiej wystpuje pi klas BW W o wytrzymaoci na ciskanie
50-150 MPa.
6.3.6. Wytrzym ao B W W na rozciganie
Cho wysoka wytrzymao BW W na ciskanie i dobra trwao betonu w duej
mierze speniaj oczekiwania konstruktorw i inwestorw, to zwikszenie wy
trzymaoci BW W na rozciganie w porwnaniu do betonu zwykego nie jest ju
tak korzystne (tabl. 6. 12).
Tablica 6.12. Wytrzymao BW W na rozciganie wg Eurokodu 2-1 i PN-B-03264:2002
Wytrzymao
MPa
fctm
fctk
Klasy BWW
B60
C60/75
C70/85
C80/95
C90/105
4,1
2,9
4,4
3,1
4,6
3,2
4,8
3,4
5,0
3,5
Jeeli wytrzymao BW W na ciskanie jest 3 - razy wiksza ni f c betonu

zwykego, to wzrost wytrzymaoci na rozciganie jest tylko dwukrotny i jest
ona nawet dla BW W 20 razy mniejsza ni f c. Analizujc zmian f ctm betonu
(rys. 6.28), mona zauway, e dla BW W o f c > 80 MPa praktycznie nie wy-
387
Wytrzymao walcowa na ciskanie, MPa

Rysunek 6.28. W y trz y m a o betonu na ro z c i g a n ie w za le n o c i o d w y trz y m a o c i na ciska
n ie [4 9 ]
stpuje przyrost wytrzymaoci na rozciganie. Rozwaane jest nawet przyjcie

jednej wartoci f am dla BWW, ktra miaaby wynosi ok. 5 MPa.
Efekt sabego zwikszenia f a wynika z tego, e wczenie ziaren kruszywa
do przenoszenia napre rozcigajcych w BW W zachodzi duo trudniej ni
w przypadku napre ciskajcych, a ponadto same kruszywa (skay) s mate
riaami kruchymi. Wytrzymao na rozciganie samych ska, z ktrych pochodz
kruszywa, jest bliska wytrzymaoci f ct BWW.
6.3.7. W spczynnik sprystoci

Wraz ze wzrostem wytrzymaoci na ciskanie przyrosty wspczynnika spr
ystoci BW W maj charakter malejcy (przypominaj przebieg wytrzymaoci
tych betonw na rozciganie). Warto wspczynnika sprystoci zarwno dla
betonw zwykych, jak i BW W jest podawana za pomoc rnych wyrae w za
lenoci od ich wytrzymaoci na ciskanie /c*, ktre jednoczenie obejmuj
obydwa rodzaje betonu (tabl. 6.13).
Tablica 6.13. Warto wspczynnikw sprystoci wg Eurokodu 2-1
i PN-B-3264:2002
BZ
BWW
Wspczynnik
sprystoci, GPa
B15
B45
B60
C60/75
C70/85
C80/95
C90/105
Ecm
26
33,5
37
39
41
42
44
W adnej z wymienionych norm nie s podane uwagi, ktre w przyjmowaniu

wartoci E c zalecayby take uwzgldnienie wpywu skadu betonu, a w szcze
glnoci rodzaju kruszywa bd ewentualnie gstoci betonu.
388
Mimo wysokiej wytrzymaoci betonu i skay warto moduu sprystoci

betonu moe by relatywnie bardzo niska. Jako przykad dowiadczalny mona
wymieni BW W z dwch par kruszyw, piaskowca i granitu [5] oraz granitu i ba
zaltu [3] (rys. 6.29), z czego wynika jednoznaczny wniosek, e nie wytrzymao
betonu lecz kruszywo grube decyduje o wspczynniku sprystoci BWW.
Rysunek 6.29. Wspczynnik

sprystoci BW W z rnymi
kruszywami
(wytrzymao
walcow betonw z poszcze
glnych kruszyw podano na ry
sunku) [3, 5]
Dua rnica wartoci E c wynika z rnych wspczynnikw sprystoci ska

i ich przyczepnoci do zaczynu cementowego.
Za gwne czynniki wpywajce na E c naley uzna [32]:
rodzaj kruszywa (najlepsze amane, np. bazalt lub wglanowe),
stopie wypenienia objtoci betonu kruszywem,
przyczepno kruszywa do zaczynu cementowego.
Natomiast wpyw wytrzymaoci betonu mona rozwaa tylko dla betonw
wykonanych z jednego rodzaju kruszywa. Wbrew powszechnym zaleceniom po
zwalajcym na przewidywanie moduw sprystoci jedynie w zalenoci od
wytrzymaoci betonu na ciskanie, nie ten czynnik jest decydujcy, lecz kruszy
wo [3, 5].
6.3.8. Zachowanie si betonu pod obcieniem doranym
W BW W przy niszczeniu pod obcieniem ciskajcym charakterystyczne jest
przechodzenie rys przez ziarna kruszywa grubego nawet o duej wytrzymaoci.
Jest to dowodem przekazywania napre pomidzy zapraw i ziarnami kruszywa
grubego dziki mocniejszej warstwie kontaktowej stwarzajcej lepsz przyczep
no matrycy do kruszywa. W betonie zwykym ma to miejsce tylko wwczas,
gdy istnieje bardzo dobra przyczepno zaczynu do kruszywa, natomiast zjawisko
to w BW W wystpuje prawie zawsze. Mniejsza rnica midzy odksztacalnoci
matrycy BW W i kruszywa (ni w przypadku betonw zwykych) ogranicza kon
centracj napre w warstwie kontaktowej i zwiksza jednorodno ich rozka
389
du. Rozszerzanie mikrorys i powstawanie nowych jest znacznie zredukowane przy

niszych napreniach. Warto rednich napre, od ktrych powstaj mikrorysy, dochodzi do ok. 70% wytrzymaoci, w porwnaniu do 30-50% w betonach
zwykych, co pozwala na lepsz analiz zachowania si BW W pod obcieniem
za pomoc modelu liniowosprystego.
Stosunek f ct/ f c wynosi dla betonw zwykych ok. 1/10, a dla BW W zmniej
sza si prawie do ok. 1/20. Wskazuje to na duy wzrost kruchoci BW W w po
rwnaniu do betonu zwykego, co przejawia si gwatownym pkaniem podczas
niszczenia.
W Eurokodzie 2-1 przyjmuje si stae wartoci odksztace dla betonw zwy
kych (e c2 = 2%o, eCU2 = 3,5%o), a dla BW W wartoci odksztace 2, cui s
zalene od klasy. Wraz z wytrzymaoci & zwiksza si, a CU2 zmniejsza si
(rys. 6.30, tabl. 6.14). Uzalenienie obliczeniowych odksztace przy coraz wy-
Rysunek 6.30. Zalenoci <jc-.

dla BW W i BZ przyjte do mo
delu obliczeniowego wg Eurokodu 2-1
- podune odksztacenie przy
napreniu rwnym wytrzymaoci
8 c, %o
obliczeniowej f cj ,
2 - podune
odksztacenie graniczne
szych klasach betonw skraca tzw. pk plastyczn na krzywych modelowych

BW W <JC-C, czyli jest obrazem wzrostu kruchoci BWW. Odmienne zachowanie
si betonw zwykych i BW W pod obcieniem wynika z rnic w ich skadzie
i mikrostrukturze (p. 6.3.2). Niewiele rnice si wspczynniki sprystoci
kruszywa i matrycy oraz jednolita struktura BWW, bez osabie przez pustki po
wolnej wodzie z rozsegregowanej mieszanki, i brak duych porw ogranicza
j w wikszym zakresie napre pojawianie si mikrorys, ktre s przyczyn
quasi-plastycznego odksztacenia betonu (rys. 6.30).
390
Tablica 6.14. Odksztacenia graniczne betonu zwykego i B W W wg Eurokodu 2-1
BZ
c, %o
BWW
od 12/15
do 50/60
2,0
3,5
cu2
60/75
70/85
80/95
90/105
2,3
2,9
2,4
2,7
2.5
2,6
2,6
2.6
6.3.9. Pezanie
Podobnie jak beton zwyky take BW W ulega zjawisku pezania pod wpywem
dugotrwaego obcienia staego, a charakter zmian odksztacenia pezania ecc
BW W przypomina odksztacenia betonu zwykego. Natomiast wielko ecc dla
BW W jest duo mniejsza ni dla betonu zwykego.
Przyczyny mniejszego pezania BW W w wilgotnym powietrzu wynikaj z:
ograniczonego ruchu wody w mikrostrukturze,
lepszej przyczepnoci zaczynu do ziaren kruszywa,
mniejszej objtoci wzgldnej elu przy niskim w /c z powodu maego stopnia
hydratacji (w zaczynie pozostaj w znacznej iloci niezhydratyzowane ziarna
klinkieru).
Zakres poziomu napre o c / f c wywoujcego pezanie liniowe w BW W
moe przekracza 0 ,6, natomiast dla betonu zwykego jest zwykle mniejszy ni
0,4 (0,45).
Mniejsze odksztacenia ecc BW W wyranie odwzorowuje wspczynnik pe
zania (rys. 6.31). Najwiksza rnica w <5oofo dla BW W i betonu zwykego wy61
B45
5^ to
^cp l ^cE
4-
3-
B45
B65
2B115
B45
B65
B115
1-
to=1d
to=28d
B65
B115
to = 365d
Rysunek 6.31. K o c o w y w sp cz y n n ik p eza n ia b eto n w w za le n o c i o d w y trz y m a o c i i c h w ili

o b c i e n ia o (w g Eurokodu 2-1 i D I N 1045)
391
stpuje przy obcieniu obu betonw w ich modym wieku. Przykadowo, dla
BW W przy io = 1 dzie <<*,,i < 2, a przy io = 28 dni O,,28 <
natomiast dla
betonu zwykego przy io = 28 dni 0^,28 = 2 .
Kocowy wspczynnik pezania BW W jako proporcja cc/ ce ma mae war
toci w porwnaniu do betonu zwykego ze wzgldu na mniejsze odksztacenie
pezania waciwego BW W i niewielkie rnice w odksztaceniu sprystym.
6.3.10. Skurcz
Podobnie jak beton zwyky BW W ulega take zjawisku skurczu, ktre jest od
ksztaceniem samoistnym zwizanym z procesem hydratacji cementu oraz ruchem
wody w mikrostrukturze zaczynu cementowego. Cho przyczyny tego zjawiska
s te same, to zmiany cs w czasie znacznie si rni. Bardzo niski stosunek
w/(c + .y) wywouje intensywny proces samoosuszania polegajcy na szybkim
odbieraniu wody ze stopniowo zanikajcych porw kapilarnych w pierwszym
okresie hydratacji, zwykle midzy 12 a 36 godz. od dodania wody. Jest to okres
najwikszego i gwatownego przyrostu skurczu. Skurcz zwizany z wysychaniem
BW W w okresie pniejszym jest ju znacznie mniejszy ni w betonie zwykym,
poniewa woda z zaczynu cementowego zostaa pochonita ju w wyniku reakcji
hydratacji, a ruch wody jest ograniczony przez bardzo zwart mikrostruktur.
Przy braku pielgnacji skurcz samoistny wywoany samoosuszaniem jest gw
nym skadnikiem cakowitego skurczu, powodujc na powierzchni tym wicej
mikropkni im niszy jest stosunek w /c. Po natychmiastowym polaniu wod
przez kilka dni przy pniejszym suszeniu w powietrzu wystpuje take skurcz,
ale jest mniejszy i nie tak gwatowny. Tylko pielgnacja wod caej powierzchni
BW W od chwili wizania cementu przez co najmniej tydzie, a nastpnie pokry
cie szczeln powok daje zabezpieczenie przed duym skurczem i zarysowaniem
(rys. 6.32).
Rysunek 6.32. Skurcz BW W

w rnych warunkach pielgna
cji [2]
I - bez pielgnacji, 2 - pielgnacja
przez 7 dni w wodzie, 3 - pielgna
cja przez 7 dni w wodzie i uszczel
nienie powierzchni
7 dniach
betonu
po
392
W celu zmniejszenia uszkodze BW W przez skurcz naley od chwili rozpo

czcia twardnienia (ju po 6-10 godz., a nie dopiero po rozformowaniu) w sposb
cigy przechowywa go w wodzie - samo okresowe polewanie lub utrzymywa
nie poniej 100-procentowej wilgotnoci powietrza nie s wystarczajce. Dlatego
proponuje si, aby w formach znajdoway si od wewntrz wkadki wkniny,
umoliwiajce wprowadzenie wody po rozpoczciu twardnienia BWW.
6.3.11. Zastosowanie
BW W zyskay rang wysoko cenionego materiau konstrukcyjnego ze wzgl
du na:
dobre waciwoci mechaniczne, np. wytrzymao na ciskanie, duy zakres
odksztace liniowosprystych,
wysok trwao, np. odporno na agresj chemiczn, dziaanie mrozu, cie
ranie,
dobre waciwoci reologiczne, takie jak konsystencja, zanik bleedingu1,
mae pezanie i skurcz,
korzyci ekonomiczne i korzyci ekologiczne.
BW W s najchtniej stosowane do budynkw wysokich, mostw, wia
duktw, tuneli, nawierzchni drg i lotnisk, w budownictwie przemysowym
(chodnie i kominy, silosy, zbiorniki), budownictwie wodnym (platformy i wiee
wiertnicze), elektrowniach tradycyjnych i jdrowych, do elementw prefabryko
wanych spronych o rnym przeznaczeniu (np. belki, pyty, pale, rury, supy),
budowlach specjalnych (bunkrach, skarbcach i innych).
Zastosowanie BW W pocztkowo byo charakterystyczne dla poszczeglnych
krajw. W USA betony wysokowartociowe uywano przede wszystkim w bu
dynkach wysokich, w Norwegii do konstrukcji morskich platform wydobywczych
i nawierzchni drogowych, we Francji do konstrukcji mostowych i tuneli. Anali
zujc zastosowania BW W i BBW W w latach 1983-1994 w rozmaitych konstruk
cjach na wiecie, wybrane i zarejestrowane w ankiecie przeprowadzonej przez
CEB (Europejski Komitet Betonu), mona stwierdzi, e niemal 50% przypad
kw dotyczy budownictwa komunikacyjnego: 40% wiaduktw i mostw oraz
10% drg i tuneli. Poza budownictwem komunikacyjnym najwiksze zastosowa
nie BW W maj w budynkach wysokich.
Budynki wysokie. W budynkach wysokich (tabl. 6.15) BW W s najbardziej
przydatne do takich elementw jak:
1Jest to jeden ze szkodliwych efektw sedymentacji mieszanki betonowej podczas zagszczania,
polegajcy na wypywaniu na jej grn powierzchni wody i cementu o wysokim w / c - tzw.
mleczka cementowego.
393
Tablica 6.15. Przykady budynkw wysokich [4]
Obiekt
Miasto (kraj)
Rok
Liczba kond./
wysoko
Max fc, MPa

sup/trzon
South Wacker Drive
Chicago (USA)
1988
70/292
120/120
Two Prudential Plaza
Chicago (USA)
1990
69/278
84/84
Two Union Square
Seattle (USA)
1990
60/220
131/-
Casseldan Place
Melbourne (AU)
1992
47/160
70/70
Central Plaza
Hongkong
1992
81/314
60/60
Japan Center
Frankfurt/M (D)
1994
31/115
105/105
Forum Tower Pollux
Frankfurt/M (D)
1994
38/135
115/65
Budynek mieszkalny
Tokio (J)
1997
46/145
100/80
Commerzbank Frankfurt
Frankfurt/M (D)
1997
85/299
65/65
supy, ktrych nono jest bardzo znacznie poprawiona, a przekrj moe

by zmniejszony nawet o ponad 60%, szczeglnie przy gstym zbrojeniu
poprzecznym; odksztacenia poprzeczne s wwczas znacznie zmniejszone,
trzony przenoszce gwnie obcienia ciskajce, w ktrych jako w central
nej cz budynkw sytuuje si szyby windowe i klatki schodowe,
stropy pytowo-supowe, o siatce nawet ponad 10x1 Om, ktre daj duy zysk
na wysokoci kondygnacji w porwnaniu z konstrukcj stalow lub ebrow
z BZ,
fundamenty bezporednie i porednie.
Najwikszym problemem w elementach o duych wymiarach podunych s
due przemieszczenia ze wzgldu na ma sztywno elementw z BW W wyni
kajc ze zmniejszonych przekrojw poprzecznych oraz niewiele wikszego E c
w porwnaniu do BZ.
Konkurencyjno betonu w stosunku do stali wyranie wzrosa przy stoso
waniu BWW. Przykadowo, przy 30 kondygnacjach porwnawczy koszt wynosi:
supa elbetowego - 100%, supa stalowego - ok. 260%, supa stalowego obeto
nowanego - ok. 180% [4].
Mosty i wiadukty. Przydatno BW W w budownictwie mostowym wynika
gwnie z:
dobrych waciwoci wytrzymaociowych,
wikszego zakresu napre wywoujcych odksztacenia traktowane w przy
blieniu jako liniowospryste,
maych odksztace pezania,
duej trwaoci.
394
W obiektach mostowych BW W powinny by w szczeglnoci uywane do

wznoszenia dwigarw spronych, pylonw i podpr (przyczkw, filarw).
Dziki BW W stao si moliwe wykonywanie mostw o rozpitoci przsa
powyej 200 m. Zwikszenie rozpitoci przse w mostach z BW W wynika
z dobrych waciwoci mechanicznych BWW, pozwalajcych na zmniejszenie
przekroju, czyli obnienie obcienia staego.
Rekordow rozpito przsa 301 m ma most Stolma w Norwegii, w ktrym
w celu obnienia masy, oprcz zmniejszenia przekroju poprzecznego na rodko
wym odcinku 182 m, zastosowano beton lekki klasy 60. Obecnie w przypadku
mostw wiszcych i podwieszonych s wykonywane pylony o wysokoci nawet
ponad 150 m. Rekordowa wysoko pylonu wynosi prawie 203 m. Koszty wy
konania mostu przy zastosowaniu BW W i przy racjonalnych zmianach projektu
zmniejszaj si nawet o 25%.
Nawierzchnie drogowe i lotniskowe. Wysoka jako BW W umoliwia wyko
nywanie niezbrojonych nawierzchni drogowych przeznaczonych do ruchu o naj
wikszym nateniu, ktrych przydatno do uytkowania jest przewidywana na
wet na ponad 30 lat. BW W s ju stosowane do budowy niezbrojonych tradycyj
nie nawierzchni lotnisk. Dodatkowe zastosowanie wkien stalowych do BW W
zmniejsza cieralno i pozwala nawet na budow pasw startowych dla cikich
samolotw odrzutowych.
6.4. Trwao betonu

6.4.1. Pojcie trwaoci
Trwao betonu jest to zdolno zachowywania waciwoci uytkowych tego
materiau i konstrukcji betonowych przez zaoony czas. W zwizku z bardzo po
wszechnym stosowaniem i uytkowaniem betonu jako materiau konstrukcyjnego,
ktry jest poddawany rwnoczenie oddziaywaniu rnych rodowisk agresyw
nych, trwao betonu jest pojciem niezwykle wzgldnym. Proces i szybko
niszczenia danego betonu s wysoce zalene od rodowiska oraz przebiegu jego
oddziaywania na beton. Zatem suszne jest odnoszenie pojcia trwaoci bezpo
rednio do projektowanego betonu albo jeszcze lepiej do konkretnego betonowe
go elementu konstrukcyjnego pod przewidywanym obcieniem i przy zakadanej
agresji. Wymagan trwao betonu, podobnie jak jej ocen, trudno jest okreli
ilociowo. Trwaoci nie mona sprawdzi bezporednio przez pomiar przy od
biorze konstrukcji [ 8 ]. Zaprojektowane i potwierdzone badaniami przy odbiorze
wymagane waciwoci betonu do danej konstrukcji nie s ostateczn gwaran
cj trwaoci, ktr mgby zapewni wykonawca. Inwestor nie moe zarzuci
6.4. Trwao betonu
395
take, e beton czy konstrukcja nie bd wystarczajco trwae, jeli spenione

s ich wymagania techniczne. Niszczenie betonu w procesach agresji chemicz
nej i fizycznej zachodzi zwykle w czasie wykadniczo (rys. 6.33) z narastajcym
Rysunek 6.33. Utrata trwaoci betonu [29]
przyspieszeniem, a do nagego cakowitego rozpadu i pknicia. W wikszoci

przypadkw w utracie trwaoci betonu poddanego agresji ze strony otoczenia
bierze udzia take obcienie mechaniczne, ktre ju po czciowym uszkodze
niu moe znacznie wpyn na przebieg i charakter niszczenia [45]. Inicjacja
niszczenia konstrukcji jest zwizana nie tylko z przenikaniem wody i roztwo
rw przez pory kapilarne lub dyfuzj szkodliwie dziaajcych jonw, ale take
z powstawaniem mikrorys i ich propagacj, co zachodzi pod wpywem obcie,
zmian wilgotnoci lub temperatury. Inicjacja procesu moe by wywoana przez
zoone procesy fizykochemiczne, a niekoniecznie przez czynnik destrukcyjny
odpowiedzialny za ostateczne zniszczenie.
6.4.2. Przyczyny, czynniki i procesy destrukcji betonu
W praktyce niszczenie danej konstrukcji betonowej jest zwykle powodowane
przez kilka procesw zachodzcych rwnoczenie lub kolejno po sobie. Destruk
cja betonu moe by spowodowana przez przyczyny zewntrzne - rodowisko
we, lub wewntrzne - materiaowe. Oprcz tego prawie w kadym przypadku
w niszczeniu betonu jako materiau konstrukcyjnego bierze udzia obcienie;
dziaa ono destrukcyjnie przez cay czas lub koczy gwatownie proces [42, 43].
Niszczenie betonu w konstrukcjach jest zwizane z:
przeznaczeniem obiektu i ze rodowiskiem, w ktrym jest on eksploatowany;
czynniki destrukcyjne maj charakter chemiczny, fizyczny oraz uytkowy i ich
wystpowanie mona przewidywa podczas projektowania konstrukcji;
bdami projektowymi i technologicznymi, ktre z braku dowiadczenia i wie
dzy lub ze wzgldw organizacyjno-ekonomicznych popeni realizator kon
strukcji - s to m.in.: nieprawidowe przekroje elementw, niewaciwy dobr
396
skadnikw mieszanki i zastosowanie ich w niepoprawnej proporcji lub bdy

w bezporednim wykonaniu elementu; czynniki te s trudne do przewidzenia,
a w metodzie stanw granicznych efekt ten jest uwzgldniony w czciowych
materiaowych wspczynnikach bezpieczestwa.
Mona przedstawi rne rodzaje niszczenia betonu w zalenoci od cha
rakteru czynnika destrukcyjnego (mechaniczny, chemiczny, fizyczny, uytkowy,
a nawet biologiczny), gwnej substancji agresywnej i zachodzcego zjawiska.
Czsto jest take stosowane przyczynowo-skutkowe rozrnienie niszczenia be
tonu (rys. 6.34). Mona zauway, e cho przyczyny mog by rne w zakresie
Rysunek 6.34. Oddziaywanie, czynniki i procesy niszczce beton
jednej grupy czynnikw (np. chemicznych) lub nawet w zakresie dwch odrb
nych grup (np. chemicznej i fizycznej), to procesy niszczenia betonu przebiegaj
w bardzo podobny sposb (rys. 6.34). Bardziej zoona sytuacja powstaje ww
czas, gdy w niszczeniu betonu bierze udzia kilka czynnikw destrukcyjnych,
o rnym oddziaywaniu i przebiegu procesu niszczenia.
Wrd procesw niszczcych beton powodowanych przez reakcje chemicz
ne Kurdowski [24] rozrnia: rozpuszczanie (ugowanie, wymywanie) i ekspan
sj (pcznienie, pkanie). Rozpuszczanie doprowadza do rozlunienia struktury,
wzrostu porowatoci i przesikliwoci oraz czciowego uplastycznienia zaczynu.
Ekspansja wywouje wzrost objtoci i pkanie betonu. Na niszczenie mog si
take nakada dwa zjawiska i proces ten ma wwczas charakter rozpuszczajco-ekspansywny (np. oddziaywanie roztworw (N H ^ S C ^ czy H2SO4).
W przypadku innego podziau, nazywanego klasycznym, wyrnia si trzy
rodzaje destrukcji na podstawie procesu niszczenia i postaci powstajcego pro
duktu:
6.4. Trwao betonu
397
- rozpuszczanie wodorotlenku wapnia z betonu przez mikk wod lub wod

zawierajc agresywny dwutlenek wgla, kwane roztwory niektrych soli,
cukru i innych roztworw,
reakcje wymiany jonowej soli, kwasw i zasad tworzcych zwizki o maej
wytrzymaoci bez cech wicych, lecz nie wywoujce pcznienia,
procesy destrukcyjne wywoujce ekspansj, pkanie betonu i jego rozpad.
6.4.3. Transport wody i substancji agresywnych

Zewntrzna korozja chemiczna betonu jest powodowana przez roztwory wodne
lub gazy, ktre zawieraj w swojej mieszaninie par wodn. Suche gazy i ciaa
stae s dla betonu nieszkodliwe, a efekty niszczce mog wystpi pod wa
runkiem, e znajduj si w kontakcie z mokrym betonem. Woda bierze take
udzia w niszczcych beton procesach wewntrznych, takich jak: reakcja alkalia-kruszywo, ekspansywna krystalizacja gipsu, powstawanie opnionego etringitu.
Czynniki fizyczne w wikszoci procesw destrukcyjnych nakadaj si z nisz
czcym beton dziaaniem wody. Przepyw czystej mikkiej wody jest te niebez
pieczny dla betonu, gdy rozpuszcza ona stwardniay zaczyn. Dziaanie mrozu
polega na wielokrotnym zamraaniu i odmraaniu betonu, ale tylko nasyconego
wod, ktra ulega take lokalnemu ruchowi. Ruch wody (przesikanie) w struk
turze wewntrznej betonu moe prowadzi do szybkiego wnikania i migracji
zwizkw korozyjnych z otoczenia. Dla trwaoci szczeglne znaczenie ograni
czenia ruchu wody i roztworw wodnych w betonie wynika z jednej strony z ich
potencjalnych reakcji, a z drugiej strony z tego powodu, e to wanie woda (zarobowa) bierze udzia w ksztatowaniu mikrostruktury betonu, a cz jej (tzw.
roztwr porowy) pozostaje nadal w betonie. Analizujc znaczenie wody, nale
y dodatkowo przypomnie o swoistych zjawiskach zwizanych z jej ruchem,
a wrd nich o skurczu betonu powodowanym przez osuszanie zaczynu cemen
towego, ktre jest przyczyn powstawania mikrorys, a nawet pkni materiau.
Rwnie pezanie betonu pod staym napreniem zachodzi jedynie w przypad
ku betonu mokrego lub wilgotnego, a warto odksztacenia betonu cakowicie
suchego jest prawie rwna zeru [32].
Ruch wody w betonie zaley przede wszystkim od mikrostruktury matrycy
i warstwy kontaktowej. W betonie lekkim znaczny udzia moe mie te kruszy
wo. Na podstawie bardzo licznych bada stwierdzono jednoznacznie, e transport
wody i roztworw w zaczynie i betonie (a tym samym ich trwao) jest wyra
nie zaleny od czasu i warunkw hydratacji oraz od rodzaju uytego cementu
i dodatkw mineralnych. Jednak szczeglne znaczenie dla trwaoci wszystkich
kompozytw cementowych ma stosunek w/c, od ktrego najbardziej zaley mi
krostruktura betonu.
398
W mikrostrukturze betonu (p. 6.2.5) najwikszy wpyw na ruch wody maj:

porowato kapilarna,
rednica porw kapilarnych, czyli tzw. rozkad wielkoci porw,
cigo porw kapilarnych.
Zawarto w zaczynie porw elowych, porw zamknitych i pustek powietrz
nych pochodzcych od napowietrzania ma niewielkie znaczenie. Natomiast wrd
porw kapilarnych naley bra pod uwag przede wszystkim pory cige o red
nicy wikszej ni ok. 100 nm [28, 29J. Odcinkowe przewenia duych porw
kapilarnych do duo mniejszej rednicy powstrzymuj przemieszczanie wody.
O
ile za moliwo niszczenia wysuszonego betonu w sposb chemiczny
lub fizyczny jest odpowiedzialny dostp wody, ktry zaley od zastosowanych
powok ochronnych, to za intensywno i czas niszczenia odpowiada transport
wody i substancji agresywnych w betonie.
Przemieszczanie wody i roztworw w betonie jako materiale porowatym po
woduj trzy podstawowe zjawiska:
przepyw (przepuszczanie) zwizany z rnic cinienia, opisywany przez
prawo Darcyego, ktre dla wody o temperaturze t = 20C wyraa zaleno
^
=
A At
m/s
(6.26)
gdzie: A - pole przekroju, m2,

d<?/dt - szybko przepywu, m3/s,
K - wspczynnik przepuszczalnoci betonu, m/s,
A h - spadek cinienia, m (supa wody),
L - odlego, m;
dyfuzja zwizana z rnic stenia roztworu, zachodzca zawsze w kierun
ku przeciwnym do przyrostu stenia (znak minus w rwnaniu); wg I prawa
Ficka szybko (strumie) dyfuzji wyraa liczba moli (masa) przenikajcych
w jednostce czasu przez jednostk powierzchni prostopad do kierunku prze
pywu
J = -D |
(6.27)
gdzie: J - szybko dyfuzji, mol/m3 (kg/(m2-s)),

c. - stenie, mol/m3 (kg/m3),
L - odlego, m,
wspczynnik dyfuzji bdcy sta dla danego ukadu betonrozwaany jon, m2/s;
D -
sorpcja, czyli ruch wody lub roztworu (bez cinienia zewntrznego) powodu
jcy nasikanie i podciganie kapilarne.
6.4. Trwao betom
399
Young podkrela due znaczenie ruchu wody dla zjawisk zachodzcych w be

tonie i stwierdza, e przepuszczalno betonu jest nadrzdn waciwoci przy
ocenie jego trwaoci. Znaczenie tej waciwoci wczeniej podkreli Powers
[47], ktry w przypadku zaczynu wykaza, e jego wodoprzepuszczalno (tak
jak i mikrostruktura) zaley od stosunku w /c (rys. 6.35). W celu porwnawczym
Rysunek 6.35. Wpyw stosunku w /c na

wspczynnik wodoprzepuszczalnoci za
czynu cementowego [47]
wodoprzepuszczalno betonu mona okrela wartoci cinienia, przy ktrej na

stpuje (po zaoonym okresie czasu, np. 24 godz.) przeciek wody przez prbk
normow. Innym sposobem oceny szczelnoci betonu jest wyznaczenie wsp
czynnika przepuszczalnoci wg rwnania (6.26). Nie mona zapomina, e zbyt
dua przepuszczalno, a nie zbyt niska wytrzymao, jest gwn przyczyn de
strukcji betonu przy jego kontakcie ze rodowiskiem wilgotnym lub roztworami
wodnymi.
Oglnie jest wskazane, w zwizku ze zjawiskiem sorpcji wody w betonie, aby
w przypadku kontaktu z powietrzem o duej wilgotnoci jego nasikliwo bya
mniejsza ni 5%. Natomiast wg PN-91/S-10042 nasikliwo betonw mosto
wych powinna by ograniczona do 4%. Jeli beton bdzie przebywa w wodzie
(np. fundamenty, konstrukcje mostowe i podziemne, budowle wodne), to jego
nasikliwo nie moe przekracza 4%.
W celu przyblienia procesw niszczenia betonu w nastpnym punkcie przed
stawiono kilka najczciej wystpujcych przykadw pojedynczej agresji che
micznej i fizycznej. W rzeczywistoci w czasie eksploatacji konstrukcji betono
wej wiele przypadkw agresji moe zachodzi razem lub na przemian (np. od
dziaywanie mrozu, chlorkw i karbonatyzacja; korozja siarczanowa i chlorkowa;
reakcja alkalia-kruszywo i karbonatyzacja).
400
6.4.4. Rodzaje agresji chemicznej i fizycznej

Korozja rozpuszczajca
Proces korozji rozpuszczajcej polega przede wszystkim na wzmoonej dyfuzji
i wypywie roztworu z jonami wapnia ze stwardniaego zaczynu cementowego.
Zachodzi to w wyniku zwikszonej dysocjacji portlandytu, a nawet innych faz
stwardniaego zaczynu cementowego lub powstawania w reakcjach korozyjnych
atwo rozpuszczalnych soli wapniowych (tabl. 6.16).
Tablica 6.16. Rozpuszczalno zwizkw wapnia w wodzie w temperaturze 20 C [14]
Nazwa zwizku
Wodorotlenek wapnia
Wglan wapnia
Wzr
Ilo, mg/l
Ca(OH)2
1230
CaCC>3
14
Ca(HC03)2
165000
Chlorek wapnia
CaCl2
680000
Fluorek wapnia
CaF2
15
CaSC>4
2016
Kwany wglan wapnia
Siarczan wapnia
W praktyce do niszczenia betonu w wyniku procesu rozpuszczania dochodzi

wwczas, gdy dziaa na ten materia woda mikka, woda zawierajca agresywny
dwutlenek wgla, roztwory kwasw i wody opadowe (tzw. kwany deszcz) oraz
roztwory soli mocnych kwasw.
Woda mikka. Rozpuszcza ona atwo portlandyt (tabl. 6.16), ktrego roz
puszczalno jest najwiksza w zaczynie (oprcz zwizkw alkaliw):
h 2o
Ca(OH ) 2 5 Ca2+ + 2 0 H "

Aby rozpuszczanie mogo by kontynuowane, jest potrzebny cigy dopyw
czystej wody i wypyw jonw wapnia z porw zaczynu. Std proces ten bar
dzo szybko postpuje w betonie o duej przepuszczalnoci oraz przy dziaaniu
wody pod cinieniem przy parciu jednostronnym. Agresywno wody mikkiej
zwiksza si w niskiej temperaturze, gdy rozpuszczalno Ca(OH )2 jest wtedy
najwiksza.
Woda zawierajca agresywny dwutlenek wgla. Reakcja Ca(OH )2 z dwu
tlenkiem wgla przebiega tylko i wycznie w obecnoci wody, jednak sama karbonatyzacja zachodzi najszybciej przy wilgotnoci wzgldnej powietrza 40-70%
[55]:
I karbonatyzacja Ca(OH )2 + H 20 + CO 2 CaC03 + 2H 2O
II rozpuszczanie CaCCh + agrC0 2 + H 2O > Ca(HCC>3)2
401
6.4. Trwao betonu
CaCC>3 powstajcy najpierw na powierzchni zewntrznej uszczelnia tam beton

(objto CaCC>3 jest o ok. 11% wiksza od objtoci Ca(OH>2), a rozpuszczal
no jego jest o ok. 100 razy mniejsza ni wodorotlenku wapnia. Efekt ten jest
tylko pozornie korzystny dla betonu, poniewa rwnoczenie nastpuje znacz
ne obnienie pH roztworu porowego w zaczynie. Jeli gboko karbonatyzacji
przekroczy grubo otuliny, stal zbrojeniowa ulega korozji.
Drugi stopie korozji wglanowej jest kontynuowany wwczas, gdy beton
pozostaje w bezporednim kontakcie z wodnym roztworem kwasu wglowego. Za
agresywny CO 2 naley uwaa t cz wolnego CO 2, ktra nie jest potrzebna
do utrzymywania w roztworze kwanych wglanw. Kwany wglan wapnia jest
ok. 10000 razy atwiej rozpuszczalny ni CaCC>3 (tabl. 6.16).
Zmniejszajca si gboko karbonatyzacji betonw przy malejcym stosun
ku w /c jednoznacznie potwierdza, e gwnym czynnikiem decydujcym o od
pornoci betonu jest wanie przepuszczalno (rys. 6.36).
Rysunek 6.36. Gboko karbonatyzacji betonu o rnym wsp

czynniku w /c [55]
l - 0,3; 2 - 0,4; 3 - 0,45; 4 - 0,55;
5 - 0,65; 6 - 0,75
Czas, lata
Roztwory kwasw i wody opadowe (tzw. kwany deszcz). Typowa reakcja

zobojtnienia wodorotlenku wapnia, ktry naley do najbardziej reaktywnych faz
w zaczynie cementowym, przebiega wg reakcji przedstawionej przykadowo dla
kwasu solnego:
2HC1 + Ca(OH )2 -> 2H20 + CaCl2
2H+ + 2 C r + Ca(OH ) 2 -> 2H20 + Ca2+ + 2C1"
Kwasy silnie zdysocjowane, a w szczeglnoci mocne, jak np. HC1, HNO 3,
H 2SO 4, reaguj praktycznie ze wszystkimi skadnikami zaczynu. Wikszo po
wstajcych soli wapnia ma wiksz rozpuszczalno ni Ca(OH) 2. Kwasy nie tyl
ko niszcz beton, ale take wywouj intensywn korozj zbrojenia. Wyjtkiem
s kwasy fosforowy, fluorokrzemianowy czy szczawiowy, ktre nie powoduj
uszkodze betonu.
402
Roztwory soli chlorkowych, azotanowych, niektrych siarczanw, soli nie

ktrych kwasw organicznych. Reakcje soli mocnych kwasw i sabych zasad
z wodorotlenkiem wapnia przypominaj w wielu przypadkach agresj kwasw:
2N H 4NO 3 + Ca(OH ) 2 - * C a(N 0 3)2 + 2N H 3 ] + 2H 20
Powstajce sole wapnia s duo atwiej rozpuszczalne ni Ca(OH)2. Jony

wapnia mog atwo opuszcza zaczyn i przechodz do roztworu.
Skutki korozji rozpuszczajcej. Gwnym skutkiem zmniejszania si zawar
toci Ca(OH )2 w stwardniaym zaczynie cementowym przez rozpuszczanie jest
nie tylko zmniejszenie masy zaczynu (czyli zwikszenie porw i przepuszczalnoci), ale take stopniowe (o d strony dostpu roztworu) obnienie wartoci p H
w roztworze porowym zaczynu (rys. 6.37). Faza krystaliczna portlandytu ulega

Strefa uszkodzenia betonu
^Beton nie uszkodzony
Portlandyt
el
Roztwr 1 AI(OH)3
korozyjny) Gips
lub
woda
mikka
el
Si02
el
AI(OH)3
Gips
el
AI(OH )3
Gips
C4AH13
AFt
el Si02
odwapnione
C-S-H
Rozpad Rozpad
betonu C-S-H
8,8-10
Czciowo
odwapnione
C-S-H
Rozpad
AFt
Rozpad
AFm
10,7
11,7
Odwapnianie C-S-H
AFm
AFm
AFt
AFt
C-S-H
C-S-H
Granica rozpuszczalnoci
portlandytu
12,5
PH
Depasywacja i korozja stali

Rysunek 6.37. Wpyw wartoci pH na trwao faz zaczynu cementowego
rozpuszczaniu przy pH mniejszym ni 12,4-12,5. Zmniejszanie stenia jonw

hydroksylowych i wapniowych powoduje rozpad C 4A H 13, a fazy siarczanoglinianowe przechodz w gips i el wodorotlenku glinowego. Przy p H < ll,7 ulega
rozpadowi monosiarczan (AFm ), a przy pH<10,7 faza etringitu (AFt). Wraz
z ubytkiem Ca(OH ) 2 i ze spadkiem pH nastpuje stopniowe odwapnianie pod
stawowej fazy zaczynu C-S-H, a przy pH<10 moliwy jest jej cakowity rozpad.
Obnienie pH roztworu porowego poniej 11,8 powoduje due zagroenie dla
konstrukcji betonowych zbrojonych, poniewa umoliwia depasywacj stali i jej
korozj.
6.4. Trwao betonu
403
W celu zwikszenia odpornoci betonu na proces rozpuszczania naley zmniej

szy przepuszczalno betonu przez obnienie stosunku w /c. Bardzo korzystne
jest take zastosowanie dodatkw pucolanowych i hydraulicznych, ktre zwik
szaj zawarto najmniej rozpuszczalnej fazy C-S-H. Dobr odporno na koro
zj siarczanow moe mie take beton z cementu portlandzkiego bez dodatkw
o ograniczonej zawartoci faz C 3S, C 3A.
Korozja siarczanowa
Korozja siarczanowa betonu zachodzi w wodnych roztworach soli siarczanowych,
kwasu siarkowego i w wilgotnym powietrzu zawierajcym SO 3. Oprcz stenia
agresywno roztworw rnych soli zaley od ich rozpuszczalnoci, wasnego
pH roztworu soli oraz w bardzo duym stopniu od postaci (jonowa w roztwo
rze, elowa, krystaliczna lub gazowa) i zasadowoci wodorotlenku bdcego pro
duktem ubocznym korozji (wyranie zrnicowanie w postaci wodorotlenkw
zaznaczono w reakcjach przedstawionych w tym punkcie) [45].
Do najbardziej agresywnych soli nale: BeS 04 przy steniu 3g/dm3, pH 3,2;
A 12(S 0 4)3 pH 2,4; (N H 4) 2S 04 pH 5,5; MnS 04 pH 2,9. Najmniej agresywne s
siarczany prawie nierozpuszczalne: BaS04, PbS0 4 , SrS0 4 . Praktycznie korozja
siarczanowa betonu jest przewanie zwizana z oddziaywaniem CaS0 4 , Na2S0 4 ,
MgS 0 4 i (N H 4) 2S 0 4.
Wrd faz stwardniaego zaczynu cementowego do najbardziej podatnych na
agresj siarczanow nale: C 4A H 13, C 3A C a S 0 4 -Hi2, Ca(OH)2. Bardziej odpor
ne s fazy glinoelazianw z przewag elaza (grupa AFm), a najbardziej odporna
jest faza C-S-H. Niszczenie betonu jest zwizane z powstawaniem etringitu i gip
su, ktre wywouj wzrost objtoci, a nastpnie zarysowanie, a nawet pkanie.
W okresie pocztkowym nie wystpuje spadek wytrzymaoci, lecz jej przyrost
potwierdzajcy pocztkowe uszczelnianie porw pczniejcymi produktami ko
rozji. W niektrych przypadkach niszczenie jest dodatkowo znacznie przyspie
szane przez rozpuszczanie (np. (NH 4) 2S0 4 ), ktre moe nawet przej decyduj
c rol.
Szczeglny charakter reagowania CaS04 z zaczynem cementowym jest zwi
zany ze wsplnym kationem wapniowym w roztworze agresywnym i w zaczynie.
Dlatego reakcj t jako jedyn mona interpretowa jako czyst agresj jonw
SO- na zaczyn bez wspdziaania produktw ubocznych korozji siarczanowej.
W procesie korozji w roztworze CaS0 4 z glinianu C4A H 13 i monosiarczanu
powstaje etringit, ktry w tym roztworze jest przyczyn ekspansji powodujcej
niszczenie betonu:
C3A CaS0 4 12H20 + 2CaS0 4 + 20H20 - C3A-3CaS04-32H20
C 3A C a (0 H ) 2-12H20 + 3CaS0 4 + 20H20 C3A-3CaS04-32H20 + Ca(OH )2
404
Rwnie podczas agresji roztworw Na2S0 4, M gS 0 4 i (N H 4) 2S0 4 produktem

korozji niszczcym beton jest etringit, powstajcy zgodnie z reakcjami (podanymi
przykadowo dla Na2SC>4):
C 3A C a (0 H ) 2 12H20 + 3Na2S 0 4 + 2Ca(OH )2 + 20H20 ->
-> C3A-3CaS04-32H20 + 6Na+ + 6 0 H "
C 3A C a S 0 4 12H20 + 2Na2S 0 4 + 2Ca(OH ) 2 + 20H20
-> C 3A-3CaS04-32H20 + 4Na+ + 4 0 H "
Podczas reakcji roztworw siarczanowych z Ca(OH >2 w zaczynie cemento
wym powstaje take gips dwuwodny, co na przykadzie M gS 0 4 mona zapisa
nastpujco:
Ca(OH )2 + M gS 0 4 + 2H20
CaS0 4-2H20 + M g(O H )2 el
Gips jest rwnie przyczyn ekspansji niszczcej beton. Trudno jest jedno
znacznie uoglni, ktry z produktw korozji ma decydujc rol w niszczeniu
betonu. Zaley to od wielu czynnikw materiaowych i rodowiska. Wiadomo jest,
e w stacjonarnych roztworach siarczanw metali alkalicznych (zwykle o pH 6-7,
ale o duej rozpuszczalnoci) przewaga ley po stronie etringitu, a gips dwuwod
ny wytrca si w maej iloci. Przyczyn tego jest m.in. pozostawanie w roztworze
silnie zdysocjowanych wodorotlenkw [45]. Std np. K2SO4 nie zalicza si do so
li o duej agresywnoci. Natomiast w roztworze H2SO4, (N H 4) 2S0 4 i innych soli
0 niskim pH przewaa gips, szczeglnie po duszym okresie dziaania. Wiksza
moliwo powstawania gipsu ma miejsce wwczas, gdy kation soli opuszcza
roztwr, w ktrym zachodzi reakcja (np. el M g(O H ) 2, N H 3 w postaci gazowej).
Biorc pod uwag zaistniae przypadki uszkodze podpr mostowych i bu
dowli wodnych, naley wspomnie, e moliwe jest nie tylko chemiczne, ale take
fizyczne niszczenie betonu przez ekspansywn krystalizacj gipsu lub soli glauberskiej (Na 2S 0 4 10H 2 0 ) w wyniku nasikania roztworem CaS0 4 lub Na 2S0 4
1 wysychania betonu.
Przy dugotrwaym oddziaywaniu bardziej agresywnych roztworw (takich
jak (N H 4) 2S0 4 , MgS 0 4 ) dochodzi w zaczynie cementowym do duego ubytku
Ca(OH)2, co powoduje rozpad etringitu na el wodorotlenku glinu i gips:
3 C a 0 A l20 3-3CaS04-32H20 + 3M gS0 4
6(CaS0 4-2H20 ) + 2Al(O H )3 + 3M g(OH )2 el + 14H20
3Ca0 A l20 3-3CaS04-32H20 + 3(NH 4) 2S 0 4 -> 6(CaS0 4-2H20 ) + 2Al(O H ) 3 + 6N H 3 gaz + 20H20
Pobieranie wodorotlenku Ca(OH )2 w reakcjach z jonami SO4- , a take roz
puszczanie i wydalanie go do roztworu siarczanowego obnia pH zaczynu i wy
wouje nawet stopniowe odwapnianie fazy C-S-H:
6.4. Trwao betonu
405
3Ca0-2Si0 2 3H20 + 3M gS0 4 + (6+2)H 20

3(CaS0 4-2H20 ) + 3M g(OH )2 el + 2(S i0 2 rcH20 ) el
Tym samym moe dochodzi do cakowitego zniszczenie zaczynu cementowego.
Mimo duej agresywnoci roztworw siarczanowych jest moliwa znaczna
poprawa odpornoci siarczanowej betonu przez zmniejszenie jego przepuszczal
noci zachodzcej przy obnieniu w /c (rys. 6.38a) oraz przez zastosowanie ce
mentu portlandzkiego o bardzo maej zawartoci C 3A (np. C 3A < 3% ) i obnionej
zawartoci alitu (C3S<50% ) (rys. 6.38b). Bardzo dobry efekt w zakresie poprawy
Rysunek 6.38. Ekspansja zaprawy: a) o rnym w / c w 4-procentowym roztworze wodnym M gS (>4

[54], b) z cementw o rnej zawartoci C 3A z dodatkiem ula lub popiow lotnych
w 4-procentowym roztworze wodnym Na2SC>4 [12]
h /c :
1 - 0,8; 2 - 0,54; 3 - 0,54 z dodatkiem pyu krzemionkowego; 4 - 0,44; 5 - 0,37; 6 - 0,32 z dodatkiem pyu
krzemionkowego; zawarto C 3A : 7 - 13%, 8 - 9,4%, 9 - 8,8%; 10 - 3,6%; zawarto dodatku w cemencie:

11 - 33% popiou lotnego; 12 - 56% ula; 13 - 75% ula
406
odpornoci betonu przynosi take uywanie cementu hutniczego z du zawarto

ci granulowanego ula wielkopiecowego (np. CEMIII/B i CEMIII/C), cemen
tu pucolanowego z du iloci dodatkw pucolanowych, ale o maej zawartoci
wapnia (np. CEM IV/B) i cementu wieloskadnikowego CEM V/B.
Korozja chlorkowa
Typowe rodowiska, w ktrych beton jest naraony na oddziaywanie soli chlor
kowych, to wody morskie, zasolone wody gruntowe, solanki, kopalnie i niektre
obiekty przemysowe, ale take drogi i ich najblisze otoczenie w zwizku z che
micznym odmraaniem ich nawierzchni. Do soli, z ktrymi najczciej kontakt
ma beton, nale NaCl, M gC ^, CaCl2, KC1. Due zagroenie korozj chlorkow
konstrukcji betonowych, a w szczeglnoci zbrojonych, spowodowane jest szybk
migracj anionw Cl- w betonie. Jony chlorkowe mog dyfundowa nawet prawie
100 razy szybciej ni jony SO4- . Wspczynniki dyfuzji jonw odgrywajcych
najwaniejsz rol w korozji chlorkowej betonu mona zestawi w nastpuj
cej kolejnoci: Dc r > D K+ > D Na+ > D Ca2+ > D Mg2+, z czego wynika, e aniony
chlorkowe dyfunduj szybciej przez beton ni towarzyszce im w solach kationy
[24]. Na tej podstawie mona zauway, co potwierdziy badania, e agresyw
no soli chlorkowych ma kolejno odwrotn, tzn. M gCl 2 > CaCl2 > NaCl >
> KC1. Wraz z dyfuzj jonw Cl do wntrza betonu zachodzi dyfuzja jonw
OH- z betonu do roztworu, co wiadczy o neutralizacji betonu. Jako przykad
warto rozway jedn z bardziej niebezpiecznych dla betonu reakcji:
Ca(OH ) 2 + M gCl 2 - * CaCl2 + el M g(O H ) 2 j
Powstajcy wodorotlenek magnezu w postaci elu (nie majcego waciwo
ci wicych) odbiera z zaczynu aniony hydroksylowe - rozpuszczalno CaCh
w temperaturze 20C wynosi 680000 mg/dm3, a Ca(OH )2 tylko 1230 mg/dm3
[14]. Maa dyfuzja kationw magnezu powoduje, e aniony OH- przemieszcza
j si w kierunku powierzchni zewntrznej, gdzie gromadzi si wikszo elu
M g(O H )2.
Chlorki magnezu i wapnia mog take w reakcji z Ca(OH )2 tworzy zwizki
ekspansywne: CaO CaCl 2-2H 2 0 i M g 0 M g( 0 H)Cl- 5H 2 0 , ktre wywouj za
rysowanie betonu, zwikszajc w ten sposb jego przepuszczalno. Ponadto
chlorki wbudowuj si w faz C-S-H (nawet w iloci do 1%) i mog wywo
ywa morfologiczne zmiany fazy C-S-H, powodujc midzy innymi wzrost jej
porowatoci.
Szkodliwe oddziaywanie chemiczne chlorkw sodu i potasu jest znacznie
sabsze. Sprowadza si to do powstawania soli Friedela C 3(A, F )C a C l 2-Hio.
Chlorki NaCl i KC1 nie powoduj obniania alkalicznoci zaczynu cementowego.
407
6.4. Trwao betonu
Korozja stali zbrojeniowej w betonie

Nieuszkodzony beton z cementw portlandzkich jest bardzo alkaliczny. Wysoka
warto pH roztworu porowego, ktra zwykle wynosi 12,5-13,2 (nasycony roz
twr Ca(OH )2 ma pH 12,4), wynika z obecnoci w zaczynie wolnego portlandytu
i wodorotlenkw NaOH i KOH. W zaczynach z cementw z bardzo du iloci
dodatkw pucolanowych alkaliczno nieco maleje, lecz warto pH jest wysza
ni 12, a zatem przekracza warto graniczn pH wynoszc 11,8, przy ktrej nie
zachodzi korozja stali. Na powierzchni stali zbrojeniowej w nieuszkodzonym be
tonie powstaje pasywujca warstwa tlenkowa FeO Fe 2C>3 [9], ktra w peni chroni
zbrojenie w zwykych warunkach powietrznowilgotnych. Obnienie pH otuliny
lub pojawienie si lokalnych niecigoci warstwy pasywujcej moe spowodo
wa powstanie mikroogniwa korozyjnego.
W obszarze anodowym mikroogniwa nastpuje utlenianie elaza (rys. 6.39).
Pozostajce elektrony przemieszczaj si do obszaru katodowego, gdzie nastpuje
Warstwa pasywujca
Fe34
^ \ * F e 30 4
Rysunek 6.39. Schemat mikroog

niwa korozyjnego stali
reakcja redukcji tlenu, w wyniku ktrej powstaj aniony hydroksylowe:

f 2Fe -> 2Fe2+ + 4e
.,
[ 4Fe2+ - * 4Fe3+ + 4e
proces anodowy
<
proces katodowy
2H 2O + O 2 + 4e 4 0 H "
Z kationw Fe2+ i anionw OH- powstaje wodorotlenek Fe(OH)2:

2Fe2+ + 4 0 H
2Fe(OH )2
408
a w dalszej kolejnoci wodorotlenek Fe(OH>3:

4Fe(OH )2 + 0 2 + 2H20 - 4Fe(OH )3
Mieszanina wodorotlenkw tworzy tzw. rdz, ktra gromadzi si na zbrojeniu.
Objto rdzy moe by prawie 4 razy wiksza od elaza. Std na powierzchni
elementu betonowego pojawiaj si rysy wzdu skorodowanych prtw zbrojenia
albo nawet otulina moe cakowicie odpa.
Chlorki, jako aniony bardzo mocnego kwasu, atwo doprowadzaj do depasywacji stalowego zbrojenia w betonie. W obecnoci chlorkw korozja stali
w betonie zaczyna si ju przy wartoci pH wikszej od wartoci granicznej,
ktra normalnie wynosi 11,8. Zawarto chlorkw w betonie rwna 0,5% masy
cementu portlandzkiego (0,4% wg ENV206:1992) przy pH ok. 12,8 w roztworze
porowym (12,7 wg ENV206:1992) jest uznawana ju za warto niebezpieczn.
W reakcjach stali w wodnym roztworze chlorkowym powstaje take rdza, ale
aniony chlorkowe powracaj do roztworu i nadal s aktywne:
Fe2+ + 2C1- -> FeCl2
FeCl2 + H20
Fe(OH )2 + 2H+ + 2C1
Szybka dyfuzja jonw chlorkowych w betonie oraz ich agresywny charakter

oddziaywania na stal stwarza warunki szczeglnego zagroenia dla konstrukcji
zbrojonych, jeli nawet sam beton nie uleg specjalnie duym uszkodzeniom.
Oddziaywanie mrozu na beton
Podczas przemiany w faz sta woda zwiksza objto o 9%. Beton nasycony
wod ulega zniszczeniu pod wpywem mrozu, jednak tylko przy wielokrotnym
cyklicznym zamraaniu i odmraaniu. Nawet w betonie pielgnowanym w wodzie
caa dostpna przestrze nie jest wypeniona wod i dlatego beton nie niszczy
si przy pierwszym zamraaniu [33]. Stopniowej destrukcji ulega tylko ta cz
betonu, ktrej stopie nasycenia jest wikszy ni 90%. Natomiast beton suchy
lub wilgotno-suchy nie jest zagroony niszczeniem przez mrz. Jednak jeli cz
betonu pozostaje w kontakcie z wod (niekoniecznie woln, moe to by take
nasycony wod grunt, jak to ma czsto miejsce w le odwodnionej nawierzchni
drogowej lub jej elementach typu krawniki, pytki, korytka), to kolejne cykle
zamraania powoduj przepyw wody porami kapilarnymi do miejsc o mniejszym
cinieniu i do porw nie wypenionych wod.
Po kolejnych cyklach zamraania i odmraania wzrasta nasikliwo, nasyce
nie wod i propagacja mikrorys w betonie. Std szybko jego niszczenia w zakre
sie jednego cyklu zamraania i odmraania wzrasta z liczb zaszych cykli. Przy
zwikszajcym si cinieniu wody nastpuje wzrost naprenia rozcigajcego
6.4. Trwao betonu
409
w ciankach porw, ktrego warto moe przekroczy wytrzymao zaczynu

cementowego na rozciganie. Wwczas powstaj nowe mikrorysy i ich dalsza
propagacja.
Na podstawie bada betonw o w /c ok. 0,40 stwierdzono, e w betonie doj
rzaym dobrej klasy temperatura, przy ktrej rozpoczyna si zamarzanie wody,
wynosi 5C. Natomiast w betonach w wieku 7 dni i 3 dni temperatura zama
rzania wynosia tylko 3C i 1C, mimo wcale nie najmniejszej wytrzymaoci
[33]. Temperatura zamarzania wody zmniejsza si w coraz mniejszych porach.
W porach elowych zaczynu cementowego woda nie zamarza. Obnianie tempe
ratury zamarzania wody jest powodowane przez wzrastajce cinienie roztworu
porowego. Beton nasycony wod po zamroeniu ulega pcznieniu, wraz z kt
rym zachodzi stopniowe rozszerzanie drobnych mikrorys. Po odmroeniu nie
nastpuje powrt betonu do stanu pierwotnego. Natomiast w kolejnych cyklach
dochodzi do sumowania zmian objtoci betonu i rozszerzenia mikrorys. Zjawi
sko to przebiega znacznie szybciej w betonach o duej porowatoci kapilarnej,
czyli o wysokim w /c (rys. 6.40).
Rysunek 6.40. W pyw w/c na

mrozoodporno betonu [58]
w/c: 1 - 0,7; 2 - 0,6; 3 - 0,5;
4 -0 ,4
Liczba cykli
Przyczyn pcznienia betonu s dwa rda: cinienie hydrauliczne wynika

jce ze wzrostu objtoci zamarzajcej wody i cinienie osmotyczne, ktre wy
wouje dyfuzj wody i jonw (roztworu porowego), prowadzc do powstawania
bardzo maych bryek (soczewek) lodu [51].
Zastosowanie domieszek napowietrzajcych powoduje wprowadzenie do struk
tury betonu pcherzykw powietrza (o rednicy 10-150 /im), ktre przecinaj
przebieg porw kapilarnych (o rednicy 0,01-1 /im). Pory powietrzne nie wype
niaj si woln wod wcale lub ewentualnie czciowo, a woda pozostaje gwnie
w porach kapilarnych. W trakcie zamraania puste pory powietrzne przejmu
j nadmiar wody z porw kapilarnych, zabezpieczajc beton przed nadmiernym
wzrostem cinienia hydraulicznego. Po rozmroeniu betonu woda z pcherzykw
410
powietrza jest ponownie odsysana przez pory kapilarne. Wyniki badania [58]
zmiany masy podczas zamraania i odmraania betonw B60 wyranie wyka
zuj, e po 300 cyklach beton napowietrzony nie uleg praktycznie adnemu
zniszczeniu (rys. 6.41), natomiast w betonie bez domieszek napowietrzajcych
proces ubytku masy rozpocz si ju po ok. 180 cyklach.
Liczba cykli zamraania

Rysunek 6.41. Mrozoodporno betonw B60 napowietrzonego i nie napowietrzonego [58]
1 i 2 - betony nie napowietrzone, 3 i 4 - betony napowietrzone
Do gwnych czynnikw decydujcych o szybkoci niszczenia betonu nale:

stopie nasycenia wod, mikrostruktura porw kapilarnych zaczynu w betonie
i jako napowietrzenia.
Optymalny efekt poprawy mrozoodpornoci betonu mona osign, uwzgld
niajc takie warunki jak:
pielgnacja w wodzie przez minimum 14 dni i jak najwiksze osuszenie przed
zim,
zachowanie wspczynnika w/c poniej 0,4,
zastosowanie kruszywa amanego mrozoodpornego,
optymalne napowietrzenie; ilo powietrza w betonie powinna wynosi 47%
(co zaley od maksymalnej frakcji kruszywa grubego, mniej przy ziarnach
grubszych, wicej przy drobniejszych),
przyjcie wspczynnika rozstawu L (poowa redniego rozstawu pcherzy
kw) mniejszego ni 0,18 mm.
Reakcja alkalia-kruszywo
Oddzielnym zagadnieniem trwaoci betonu zalenej od kruszywa jest jego reak
tywno z alkaliami znajdujcymi si w zaczynie cementowym. Jak wspomnia
no wczeniej, w warstwie kontaktowej wzgldna zawarto wodorotlenkw sodu
6.4. Trwao betonu
411
i potasu jest najwiksza w caym zaczynie cementowym. Dodatkowo w obszarze

tym jest dua zawarto wodorotlenku wapnia, koniecznego do wystpienia reak
cji alkalia-krzemionka. Zatem w warstwie kontaktowej powstaj warunki bardzo
sprzyjajce szkodliwej reakcji alkalia-kruszywo, nawet przy niewielkiej zawarto
ci reaktywnych mineraw w ziarnach kruszywa.
W betonie mog wystpi trzy formy reakcji alkalia-kruszywo: alkalia-krze
mionka, alkalia-wglany, alkalia-krzemiany. Reaktywna krzemionka wystpuje
w kilku odmianach polimorficznych, tworzc rne formy krystaliczne, kryptokrystaliczne1 lub bezpostaciowe. W skaach krzemionka jest spotykana w po
staci kryptokrystalicznego kwarcu, chalcedonu, opalu, trydymitu, krystobalitu
lub w formie bezpostaciowej [36]. Kwarc jako forma krystaliczna w niewiel
kim stopniu ulega powierzchniowemu oddziaywaniu alkaliw. Chalcedon jest
form wknist lub kryptokrystaliczn krzemionki i wykazuje reaktywno z al
kaliami. Trydymit i krystobalit jako odmiany wysokotemperaturowe krzemionki
krystalicznej ulegaj dziaaniu alkaliw. Opal jest form bezpostaciow uwod
nionej krzemionki i jest bardzo podatny na dziaanie alkaliw. Reaktywne for
my krzemionki wystpuj w rogowcach opalowych i chalcedonitowych, riolitach,
dacytach, andezytach, fylitach, gnejsach, granitach, kwarcytach, upkach ilasto-mikowych, a take krzemionkowych skaach wglanowych.
Gwnym produktem reakcji alkalia-krzemionka jest el uwodnionego krze
mianu sodu lub potasu, majcy zdolno do pcznienia pod wpywem wchania
nia wody [36]. Wzrost objtoci elu wywouje ekspansj ziaren kruszywa i ich
pkanie, rysowanie warstwy kontaktowej, pcznienie betonu, a w konsekwencji
tworzenie gbokich rys o rozwarciu do kilku milimetrw. Skutkiem towarzysz
cym powstawaniu rys betonu jest zmniejszanie wytrzymaoci i wspczynnika
sprystoci betonu oraz przemieszczanie krzemianw alkalicznych i alkaliczno-wapniowych do rys powstajcych w betonie.
Drug grup ska mogcych ulega szkodliwej reakcji z alkaliami s zwykle
zdolomityzowane wapienie [40]. Proces niszczenia zwizany z ekspansj ziaren
kruszyw, a nastpnie caego betonu wie si z reakcj rozpuszczonych w zaczy
nie alkaliw i kruszywa:
C aM g(C 0 3)2 + 2(Na, K)O H M g(O H )2 + CaC0 3 + (Na, K ) 2C 0 3
Powstajce produkty - kalcyt i wodorotlenek magnezu w postaci koloidalnej
lub krystalicznej (brucyt) - nie wi kationw sodu i potasu, ktre pozosta
j w roztworze porowym i reaguj ponownie z dolomitem. Reakcja rozkadu
dolomitu wedug Swensona i Gillota staje si szczeglnie niebezpieczna, gdy
Bardzo drobne, niedostatecznie wyksztacone fazy krystaliczne, niemoliwe do rozpoznania pod
mikroskopem.
412
moliwy jest dostp alkaliw do czstek (wtrce) mineraw ilastych, czsto

znajdujcych si w skaach wglanowych. Proces dedolomityzacji moe naru
szy struktur zbitego kalcytu i dolomitu, w nastpstwie czego zachodzi sorpcja
wody przez mineray ilaste dotd bez dostpu wodnych roztworw alkaliw. Ba
dania ska wglanowych wykazay, e jeeli w skale nie wystpuje dostateczna
ilo mineraw ilastych, to ekspansja nie zachodzi [40].
Najbardziej podatne na ekspansj alkaliczn z grupy ska wglanowych s wa
pienie dolomityczne i dolomity wapienne, a wic o zblionej zawartoci kalcytu
i dolomitu oraz o strukturze drobnoziarnistej z mineraami ilastymi w iloci powy
ej 2%. Wiksza powierzchnia waciwa krysztaw dolomitu uatwia reakcj de
dolomityzacji. Bardzo szybko zachodzi reakcja krysztaw mniejszych od 2 jum.
Reaktywno skay wglanowej moe rwnie by zwizana z obecnoci
w niej aktywnej krzemionki. Stopie reaktywnoci skay zaley od postaci krze
mionki, np. obecno opalu w iloci 2% moe spowodowa nieprzydatno skay
do produkcji kruszywa do betonw.
Gwnym sposobem zabezpieczania betonu przed szkodliw reakcj alkalia-kruszywo jest stosowanie cementw o niskiej zawartoci alkaliw, czyli ta
kich, aby zawarto alkaliw w cemencie w przeliczeniu na ekwiwalent sodowy
(Na 2Oe = Na20 + 0,658 K 20 ) bya mniejsza ni 0,6%. Wymaganie to moe
by jednak nie wystarczajce przy stosowaniu duej iloci cementu do betonu,
poniewa naley bra pod uwag take cakowit ilo alkaliw, jaka si znajdu
je w 1 m3 betonu (rys. 6.42). Zawarto alkaliw (Na 2Oe) w betonie mniejsza
ni 1,8 kg/m3 uznawana jest za bezpieczn. Natomiast zawarto wiksza ni
Zawarto Na2Oe, %
Rysunek 6.42. Graniczne iloci alkaliw w betonie z kruszywa reaktywnego [35]
6.4. Trwao betonu
413
3,0 kg/m3 jest zdecydowanie szkodliwa przy stosowaniu kruszyw reagujcych

z wodorotlenkami sodu i potasu [35]. W zakresie porednim wielko ekspansji
zaley od reaktywnoci kruszywa i zawartoci rozpuszczalnych alkaliw w ce
mencie.
Jako bardzo korzystne naley podkreli stosowanie w przypadku kruszyw
reaktywnych cementw hutniczych, poniewa jony sodu i potasu z roztworu poro
wego wczane s w faz C-S-H, zawarto Ca(OH ) 2 jest zmniejszona, a dyfuzja
jonw w zaczynie jest utrudniona.
Korozja betonu pod obcieniem dugotrwaym
Z punktu widzenia praktycznego najwaniejsza jest znajomo trwaoci beto
nu znajdujcego si w konstrukcji, czyli pod dugotrwaym obcieniem staym
i zmiennym. Badania powstawania rys [41-45] wykazay znaczne zmiany w trwa
oci betonu pod obcieniem z rwnoczesn agresj chemiczn. Cho produkty
reakcji chemicznych w tych warunkach byy te same, to postp i intensywno
reakcji korozyjnych, a przede wszystkim powstawanie rys betonu, byy bardzo
wyranie zmienione, co oczywicie bezporednio przenosio si na czas niszcze
nia betonu. Interesujca jest znajomo przedziau poziomw naprenia, ktre
zwikszaj lub zmniejszaj trwao betonu, a take dla jakich poziomw zmiany
te przyjmuj wartoci ekstremalne [41]. Prby szacunkowego wyznaczenia gra
nicznych poziomw dugotrwaego naprenia betonw zwykych w roztworze
siarczanu sodu przedstawiono na zbiorczym rys. 6.43a za pomoc wspczynnika
Rysunek 6.43. Wspczynnik trwaoci Afan/fano betonw pod dugotrwaym obcieniem w roz
tworze 5% Na 2SC>4 (a); wzgldna zmiana objtoci betonu obcionego doranie (b)
1 - po 3 latach, C3A = 7%. w/c = 0,75; 2 - po 1 roku C3A = 12%, w/c = 0,7; 3 - po 120 dniach, C3A =
6.5. Beton specjalny
415
trwaoci A f cm/ f cmo = ( f c m - f c m o )/ f c m o ( fcmo ~ rednia wytrzymao supowa

na ciskanie betonu nie obcionego) w odniesieniu do wzgldnej zmiany objto
ci (rys. 6.43b) przy obcieniu doranym ( - A V / V = ec + 2 ct, sc - odksztacenie
podune, ea odksztacenie poprzeczne C1 < 0 ; p. 6 .2 . 10).
Najwiksza warto wspczynnika trwaoci A f cm/ f cmo odpowiada pozio
mowi dugotrwaego naprenia ciskajcego w granicach 0,35-0,4 (rys. 6.43a).
Jest to poziom, do ktrego zmiana objtoci przy ciskaniu doranym betonu
ma charakter sprysty (rys. 6.43b). W roztworze Na2SC>4 przy dugotrwaych
napreniach ciskajcych o wartoci wzgldnej 0,4-0,55, ktre dla wikszoci
betonw s zblione do poziomu naprenia inicjujcego cr,//cm, nastpuje znacz
ne zmniejszenie wspczynnika trwaoci A fc m /f c m o betonw (rys. 6.43a). Przy
napreniu wikszym ni ok. 0,5f cm pojawiaj si rysy i pknicia w obszarze
matrycy betonu. Pod wpywem intensywnej korozji siarczanowej i przy dugo
trwaym ciskajcym napreniu wzgldnym powyej 0,55 wspczynnik trwao
ci betonu przyjmuje warto ujemn i dalej ulega znacznemu zmniejszaniu a do
zniszczenia betonu w roztworze (rys. 6.43). Ju przy poziomie naprenia 0,65
obserwowano przypadki niszczenia trzech rnych betonw w okresie krtszym
ni 1 rok, mimo zachowania wzgldnie dobrego stanu betonu przy napreniach
mniejszych ni 0,5. Std wartoci napre ciskajcych o c > er,- naley uzna
za niebezpieczne dla betonw poddanych rwnoczenie korozji. Osiowe obcie
nie ciskajce niszczy beton nie poddany korozji wwczas, gdy jest utrzymywane
naprenie przekraczajce naprenie krytyczne (crc ^ <jcr), ktre w kadym z ob
serwowanych przypadkw byo wiksze ni 0,75.
Wzgldna zmiana wspczynnika trwaoci betonu pod obcieniem zgina
jcym (krzywa 3 na rys. 6.43a) zmniejszaa si w caym przedziale poziomu
naprenia 0-0,35. Ponadto zmniejszenie trwaoci byo wicej ni proporcjo
nalne do poziomu naprenia rozcigajcego. Z czasem nastpowao zamanie
wszystkich prbek betonu i zachodzio ono tym wczeniej, im wyszy by po
ziom obcienia. Natomiast zmiana objtoci (rys. 6.43b) dla tego przedziau
naprenia ma charakter liniowosprysty.
W celu oglnego podsumowania wymaga wobec betonw zagroonych szko
dliwym oddziaywaniem rodowisk agresywnych za PN-EN 206-1 zostay przed
stawione w tabl. 6.17 kryteria skadu i waciwoci.

6.5.1. Charakterystyka betonu specjalnego
Beton specjalny w zasadzie jest odpowiednikiem betonu zwykego, ale jednak
o wymaganych specjalnych waciwociach gwarantujcych korzystniejsz uyt
416
kow trwao budowli. Specjalne waciwoci betonu mona zawsze osign

przez optymalny ilociowo-jakociowy dobr skadnikw C, W , K , Dod, Dom
oraz przez wykonywanie na najwyszym poziomie czynnoci technologicznych
(dozowanie, mieszanie, transport poziomy i pionowy, zagszczanie, dojrzewanie,
pielgnacja). W niektrych betonach specjalnych istnieje jednak potrzeba zasto
sowania nietypowych skadnikw (np.: spoiwa, dodatku) powszechnie nie sto
sowanych do betonw zwykych ub wysokowartociowych. Charakter betonw
specjalnych wie si w wikszoci przypadkw z ich szczeglnym przezna
czeniem w rzadko powtarzalnych warunkach lub budowlach. Poniej w skrcie
zostay omwione wybrane rodzaje betonw specjalnych.
6.5.2. Beton hydrotechniczny

Jak wskazuje nazwa, ten rodzaj betonu jest przeznaczony do obiektw budow
nictwa wodnego, ktre pozostaj w cigym lub okresowym kontakcie z wod
i zmiennymi warunkami pogodowymi. Ponadto beton hydrotechniczny jest za
groony oddziaywaniem rolin wodnych i zwizkw chemicznie agresywnych,
cieraniem przez piasek i okruchy skalne niesione przez wod oraz pynce kry.
Std naley koniecznie uwzgldni trwao betonu hydrotechnicznego, ktra
w wielu elementach moe by warunkiem podstawowym przy projektowaniu
i utrzymaniu. Pojawia si konieczno stosowania waciwego cementu, kruszy
wa i domieszek chemicznych oraz ich proporcji zapewniajcych wysok trwao
betonu hydrotechnicznego, mimo e mona go take zalicza do grupy betonw
zwykych.
Wrd konstrukcji hydrotechnicznych wyrnia si:
konstrukcje bardzo masywne o przekroju gruboci powyej 150 cm,
masywne 50-150 cm,
- niemasywne poniej 50 cm.
Wszystkie trzy rodzaje konstrukcji mog by w bezporednim obustronnym
lub jednostronnym kontakcie z wod ldow lub morsk. Typowe konstrukcje
wodne to: nabrzea, pomosty, falochrony, wiee i platformy wiertnicze, luzy,
zapory, zbiorniki na wod lub cieki.
Bardzo due przekroje poprzeczne wystpujce w konstrukcjach wodnych
(b > 1 5 0 cm), w wikszoci monolitycznych lub zespolonych (np. prefabrykowa
ne skrzynie, krgi, pyty uciglane betonem monolitycznym), wymagaj stoso

wania cementw o maym cieple twardnienia i w moliwie najmniejszej iloci.
Akumulowane ciepo w betonie podczas reakcji cementu z wod podnosi tem
peratur i w ten sposb coraz bardziej przyspiesza reakcj cementu z wod.
Nadmierny przyrost temperatury, wystpujcy gwnie w czci rodkowej prze
kroju, wprowadza naprenia wewntrzne, ktrych warto jest tym wysza, im
417
wikszy i szybszy jest przyrost temperatury i im wiksza jest rnica temperatur

w przekroju elementu. Brak swobody odksztace masywnych elementw dodat
kowo wzmagaj wywoane naprenia wewntrzne, ktrych warto moe nawet
przekroczy wytrzymao na rozciganie betonu znajdujcego si w pocztko
wym stadium twardnienia. Podobnie odksztacenia skurczu, wiksze w warstwach
zewntrznych konstrukcji, s ograniczone przez sztywne przekroje konstrukcji
wodnych. Ponadto temperatura powyej 60-70C moe spowodowa powstawa
nie opnionego etringitu wywoujcego w okresie pniejszego dojrzewania
pcznienie i pkanie betonu.
Warunek maego ciepa twardnienia cementu i wysokiej trwaoci betonu
ogranicza wybr cementu do portlandzkiego belitowego o maej powierzchni
waciwej, zawierajcego mniej ni 50% C 3S i mniej ni 3% C 3A, oraz cemen
tw o duej zawartoci dodatkw mineralnych: cementu hutniczego CEM III/B,
CEMIII/C, pucolanowego CEM IV/B lub wieloskadnikowego CEM V/B. Szcze
gln uwag naley zwrci na du przydatno do betonu hydrotechnicznego
cementw CEM III/B i C o zawartoci dodatku hydraulicznego powyej 60% ze
wzgldu na mae ciepo twardnienia i ma szybko wydzielania ciepa w reakcji
z wod, z czym jest zwizane wyduone wizanie (korzystne dla wykonawcy)
i powolne twardnienie. Natomiast dua trwao betonu z cementu hutniczego
wynika z powstawania maej iloci Ca(OH ) 2 i duej iloci fazy C-S-H o maej
porowatoci i korzystnym rozkadzie wielkoci porw. Zastosowanie cementw
o bardzo maej zawartoci C 3A, a w szczeglnoci cementu hutniczego do betonu
o maym w /c, gwarantuje mae odksztacenie skurczu.
W celu ograniczenia sumarycznego ciepa twardnienia betonu hydrotechnicz
nego jest konieczne take znaczne zmniejszenie iloci cementu, co niestety nie
pozostaje ju zgodne z wysok trwaoci i bardzo znacznie, szczeglnie przy
maym w /c, pogarsza urabialno mieszanki. Wynika z tego bezwzgldna ko
nieczno uywania do obiektw masywnych (b ^ 150 cm) cementu o bardzo
niskim cieple twardnienia i maej szybkoci wydzielania ciepa, co nie wyma
ga tak duego zanienia iloci cementu w betonie. Problem wysokiej trwao
ci i wewntrznego przegrzewania betonu w konstrukcjach bardzo masywnych
(b > 200 cm) bywa rozwizywany technologicznie przez ukadanie w warstwie
zewntrznej (40-50 cm) betonu trwaego zawierajcego 300-350 kg/m3 cementu,
a w wewntrznej mniej ni 200 kg/m3. Jak wspomniano wczeniej, samo obni
enie w /c i osignicie maej przepuszczalnoci betonu nie jest wystarczajce
do osignicia wystarczajcej mrozoodpornoci betonu pozostajcego w staym
kontakcie z wod. Std jest konieczne stosowanie do betonw hydrotechnicznych
oprcz upynniaczy domieszek napowietrzajcych, dziki ktrym mona bardzo
istotnie poprawi mrozoodporno w kadej konstrukcji pozostajcej w bezpo
rednim kontakcie z wod.
418
Due przekroje konstrukcji hydrotechnicznych, may stopie zbrojenia, prze

waga prtw zbrojenia o duych rednicach i zalecana grubo otuliny nie mniej
sza ni 5 cm (4 cm) oraz wymagana maa ilo cementu skaniaj do stosowa
nia kruszywa o maksymalnej rednicy ziaren 63 mm. W warstwie wewntrznej
konstrukcji bardzo masywnych ( b ^ 200 cm) dopuszczane jest nawet uywanie
kruszywa o rednicy 120 mm, a take ukadanie kamieni ( d 300 mm), ale
ju niestety rcznie, tak eby nie pozostaway one w bezporednim kontakcie ze
sob. Kruszywo moe by zarwno amane, jak i otoczakowe. Od kruszywa jest
wymagana dua odporno mrozowa i maa przepuszczalno.
Waciwoci decydujc w tych warunkach o oglnej trwaoci betonu hy
drotechnicznego, a take o uytecznoci wikszoci ze wspomnianych obiektw,
jest wodoszczelno (p. 6 .6). I wanie pod tym ktem powinny by projektowane
betony hydrotechniczne. Zwykle zapewnienie w obiektach masywnych duej lub
bardzo duej wodoszczelnoci betonu spenia wymagania wytrzymaoci, ponie
wa wikszo obcienia przenoszonego przez konstrukcje masywne pochodzi
od ich masy. Beton do konstrukcji niemasywnych naley projektowa po ktem
ich wodoszczelnoci i wytrzymaoci, uwzgldniajc konieczno stosowania do
mieszek napowietrzajcych.
6.5.3. Beton do nawierzchni sztywnych

Przez powysze pojcie naley rozumie beton cementowy do nawierzchni drogo
wych, lotniskowych i przemysowych. Mieci si on waciwie w grupie betonw
zwykych, jednak musi spenia zoone i do szczeglne wymagania odnoszce
si do trwaoci, waciwoci mechanicznych oraz odpornoci na cieranie, opra
cowane przez Instytut Badawczy Drg i Mostw i zawarte w Katalogu Typowych
Nawierzchni Sztywnych.
Nawierzchnie drogowe i lotniskowe s naraone na dziaanie zmiennych czyn
nikw atmosferycznych (ogrzewanie przez promieniowanie soneczne i ocha
dzanie, nasycanie wod przez opady i wysychanie, zamarzanie i odmarzanie),
a take oddziaywanie soli chlorkowych stosowanych zim do odmraania na
wierzchni. Beton w nawierzchniach lotniskowych dodatkowo jest naraony na
wysok temperatur pochodzc z dysz silnikw. Po dynamicznym nagrzaniu
nawet do 200C nastpuje nage chodzenie [34, 61]. Czynniki te, wywoujc
nierwnomierne odksztacenia w przekroju nawierzchni, mog w sposb po
redni wprowadza naprenia o wartoci przekraczajcej wytrzymao betonu
na rozciganie i w ten sposb niszczy beton. Gwne obcienie mechaniczne
nawierzchni pochodzi od zmiennego nacisku k. Grubo nawierzchni z be
tonu cementowego w zalenoci od kategorii ruchu (od K R I do K R 6 ) wyno
si 17-27 cm.
419
Betony na nawierzchnie drogowe naley wykonywa z cementu CEM I, CEM

II lub CEM III/A, a w przypadku przewidywanej agresji siarczanowej najlepiej
z cementw CEM I HSR, CEM III/B, CEM V/B. Klasy wytrzymaociowe ce
mentu powinny wynosi 32,5N; 32,5R; 42,5N lub 42,5R. Do napraw nawierzchni
lub w przypadku nagej potrzeby oddania nawierzchni do ruchu jest zalecany ce
ment CEM I klas 42,5R; 52,5N lub 52,5R.
Beton do nawierzchni drogowych i lotniskowych [34] wymaga grubych kru
szyw amanych (o wielkoci ziaren do 16 mm lub 31,5 mm) najwyszej jakoci
ze ska magmowych o duej twardoci, maksymalnym wskaniku rozkruszenia
12%, zerowym stopniu reaktywnoci alkalicznej, nasikliwoci mniejszej ni 2 %
i mrozoodpornoci 4%.
Kruszywa ze ska osadowych i wiry mog by uywane tylko do betonw

B30 przy nawierzchniach o niskich kategoriach ruchu K R I i KR2. Do betonu kla
sy B40 i B35 naley stosowa pukane kruszywo amane marki 30 lub 50 ze ska
magmowych i przeobraonych o wskaniku rozkruszenia do 12%, nasikliwoci
do 1,5%, mrozoodpornoci do 2% (3%). Jako kruszywo drobne 0,125-2 mm
jest zalecany pukany piasek naturalny uszlachetniony lub piasek amany. Nato
miast do betonu klasy B50 (lub klas wyszych) naley stosowa przykadowo
pukane kruszywo amane, odmiany I ze ska magmowych lub przeobraonych
o wskaniku rozkruszenia mniejszym ni 8 %, nasikliwoci do 0 ,8 % i mrozood
pornoci do 1%.
Ponadto Katalog Typowych Nawierzchni Sztywnych zaleca stosowanie domie
szek uplastyczniajcych lub upynniajcych mieszank betonow, ktrej konsy
stencja powinna by gstoplastyczna, plastyczna lub ewentualnie pcieka, w za
lenoci od sposobu transportu, warunkw ukadania i zagszczania oraz tempe
ratury otoczenia. W celu poprawy mrozoodpornoci betonu jest wymagane wpro
wadzanie do mieszanki betonowej domieszek napowietrzajcych w takiej iloci,
eby rednia zawarto powietrza wynosia od 4% (kruszywo do 31,5 mm) do
5,5% (kruszywo do 16 mm).
Zalecane waciwoci betonu do nawierzchni drogowych s nastpujce:
klasa betonu od B30 do B50,
wytrzymao betonu na rozciganie przy zginaniu f ct ji , jako najwaniej
sza waciwo odpowiadajca za zniszczenie pyty drogowej, 3,5-6,5 MPa,
(klasa B30 - f ctj , > 3,5 MPa, B35 - f ctJi ^ 4,5 MPa),
stopie mrozoodpornoci nie mniej ni F I 50 wg metody zwykej lub F50 wg
metody RILEM w roztworze 3% NaCl,
nasikliwo mniejsza ni 5%.
Uwzgldniajc zalecenia [28, 33, 58] odnoszce si do betonu poddanego
dziaaniu rodkw rozmraajcych, stopie mrozoodpornoci naley zwikszy
do F300.
420
Wymagania w stosunku do innych waciwoci betonu (takich jak przepusz

czalno, nasikliwo, porowato i jej mikrostruktura, trwao) zostay przed
stawione w sposb poredni przez ograniczenie wspczynnika wodno-cementowego: w /c < 0,45.
Do wielu odcinkw nawierzchni drg, a w szczeglnoci lotnisk, przydatne
jest zbrojenie rozproszone w postaci krtkich wkien polipropylenowych, szkla
nych, wglowych oraz stalowych o rednicy 0,4-1,1 mm i dugoci 25-80 mm,
w iloci 40-60 kg/m3 lub w szczeglnych przypadkach do 120 kg/m3. Wkna
podwyszaj wytrzymao na rozciganie, zmniejszaj skurcz, a take - co jest
bardzo istotne - zwikszaj odporno na cieranie i udarno. Po zapewnieniu
nawierzchni drogowej duej trwaoci i wymaganej nonoci przez jej grubo
oraz waciw wytrzymao i odksztacalno betonu, do rozwaenia pozosta
je odporno na cieranie. Oglnie zostao przyjte, e beton jest odporny na
cieranie, jeeli starta grubo w badaniu na tarczy Boehmego nie przekracza:
0,25 cm w nawierzchni o duej intensywnoci ruchu (np. KR 5 i KR 6 );
0,3 cm w nawierzchni o redniej intensywnoci ruchu (np. K R 3 i KR 4).
Gwnym czynnikiem wpywajcym na odporno betonu na cieranie jest
kruszywo. Zatem w przypadku betonw do nawierzchni drg i lotnisk naley
dy do stosowania kruszyw o duej twardoci i szorstkoci, do ktrych na
le skay magmowe z wyran przewag kwarcu, a w grupie ska osadowych
kwarcyty. Ich cieralno powinna by mniejsza ni 0,2 cm. Ponadto, dc do
poprawy odpornoci betonu na cieranie, jest wskazane ograniczenie wzgldnej
objtoci zaprawy i cementu. Std przyjto, e objto zaprawy ma by mniej
sza ni 450 dm3/m3, a zawarto cementu mniejsza ni ok. 350 kg/m3, co jest
take podane w celu obnienia skurczu. Przy duych trudnociach w dostpie
do kruszywa o maej cieralnoci lub ich bardzo wysokich kosztach nawierzchni
naley wykona w dwch warstwach kadzionych jedna po drugiej w cigu 1,5
lub 1 godz. przy t > 25C, zachowujc du odporno na cieranie w warstwie
grnej.
W obiektach przemysowych, w ktrych nawierzchnie komunikacyjne we
wntrzne lub zewntrzne s naraone na obcienie cikim ruchem koowym,
a w szczeglnoci na ogumieniu twardym, a niekiedy bez ogumienia, warto jest
warstw grn posadzki lub drogi uzupeni specjalnym kruszywem o bardzo du
ej twardoci z karborundu lub z korundu, wgniatajc i zacierajc ziarna 1-5 mm
w grn powierzchni betonu.
6.5.4. Beton mostowy

Beton do konstrukcji mostowych, uznawanych za konstrukcje specjalne, jest scha
rakteryzowany w PN-91/S-10042 oraz zaleceniach G D D iA i IBDM. W konstruk
421
cjach elbetowych klasa betonu powinna wynosi nie mniej ni B30 lub B 35,
a w konstrukcjach spronych co najmniej B35 (lepiej B40 i wysza). Tylko
do fundamentw, podpr i cian oporowych o gruboci zastpczej wikszej ni
60 cm mona stosowa beton klasy B25 (lub wikszej).
Betony mostowe zalecanych klas - od B 25 do B 60 - powinny take mie
wystarczajco wysoki wspczynnik sprystoci, ktrego minimalna warto
wg PN-S-10040 i PN-91/S-10042 powinna wynosi odpowiednio 30-41 GPa.
Czste stosowanie elementw spronych, konstrukcji zespolonych (beton-beton, beton-stal) lub monolitycznych o duych wymiarach skania do ograni
czania odksztace skurczu i pezania przede wszystkim przez obnienie w/c,
dobr odpowiedniego stosu kruszywa i cementu. W celu wyeliminowania niedo
puszczalnych zarysowa i nadmiernych przemieszcze projektant i wykonawca
musz dy, eby w wieku 28 dni maksymalny skurcz betonu o gruboci zastp
czej 150 i 600 mm nie by wikszy ni odpowiednio 0,35 i 0,3%c przy wilgotnoci
wzgldnej ww = 50% lub odpowiednio 0,23 i 0,21 %o przy ww = 80%. Natomiast
wspczynnik pezania betonu przy cigym przechowywaniu w wodzie w wieku
7, 28, i 90 dni powinien by nie wikszy ni odpowiednio 1,7; 1,2; 1,1.
Cho w konstrukcjach mostowych wystpuj rne elementy, to naley d
y do jak najwyszej jakoci betonu ze wzgldu na trudne warunki otoczenia.
Nie zawsze jest wystarczajce osignicie minimalnej klasy betonu wymaganej
przez normy i projekt. Rwnie due znaczenie w konstrukcjach mostowych
odgrywaj waciwoci betonu, ktre s bezporednio odpowiedzialne za jego
trwao. W PN-91/S-10042 wymaga si eby we wszystkich elementach stopie
mrozoodpornoci betonu by wikszy ni F 150, a w elementach naraonych na
podciganie kapilarne powinien mie stopie mrozoodpornoci nie mniejszy ni
F 200, natomiast w elementach znajdujcych si w strefie zmiennego poziomu
wody F 300. Nasikliwo betonu nie moe przekracza 4%. Natomiast wedug
autorw, przy staym lub zmiennym kontakcie elementw zbrojonych wodoprzepuszczalno betonu powinna by tak maa, aby przy jednostronnym cinieniu
wody 1,2 MPa na prbce normowej po 24 godz. nie wystpiy oznaki przecie
ku wody, ze wzgldu na konieczno ich ochrony przed korozj. Wedug PN-S10040:1999 do betonw mostowych naley stosowa cement CEM I o nastpu
jcych wymaganiach co do skadu fazowego i chemicznego: 50% < C 3S < 60%,
C 3A ^ 7%, C 4A F + 2C 3A ^ 20% i Na 20 e < 0,6%. Jako kruszywo naley
stosowa grys granitowy lub bazaltowy o uziarnieniu do 16 mm i wskaniku
rozkruszenia mniejszym ni 8%.
Kruszywa z innych ska (np. zbitych wglanowych) mog by stosowane po
pozytywnej opinii uzyskanej na podstawie wynikw bada.
Ze wzgldu na potrzeb osignicia przez beton wysokiej trwaoci stosunek
w /c w mieszance nie powinien by wikszy ni 0,45 (lub nawet 0,4). W celu
422
uzyskania odpowiedniej konsystencji gstoplastycznej, plastycznej lub pciekej

w elementach konstrukcyjnych konieczne jest uywanie plastyfikatorw lub superplastyfikatorw. Natomiast wysok mrozoodporno osiga si przez wprowa
dzenie do mieszanki betonowej domieszek napowietrzajcych (w celu uzyskania
4-6,5% powietrza), ktre praktycznie powinno si stosowa przy wykonywaniu
kadego betonu mostowego.
6.5.5. Beton ekspansywny

Beton ekspansywny w porwnaniu z betonem zwykym z cementw powszech
nego uytku lub z cementem glinowym rni si w zasadzie rodzajem cemen
tu. Uycie cementu ekspansywnego istotnie zmienia wiele waciwoci beto
nu, wrd ktrych najbardziej jest zauwaalna odksztacano reologiczna [ 21 ].
Kompozyty z cementw ekspansywnych w okresie kilku pierwszych dni (zw y
kle ok. 7) zwikszaj swoj objto, a wic zachowuj si przeciwnie ni przy
zastosowaniu cementw portlandzkich, hutniczych, pucolanowych lub glinowych.
Odksztacenie ekspansji kompozytu moe mie rn warto, jednak nie
mniejsz ni przewidywany skurcz. Za ekspansywne s uznawane nastpujce
cementy (zrnicowane wartoci odksztacenia) [ 21 ]:
bezskurczowe, 2-3 %o
sabo ekspansywne 5-6%c
ekspansywne 612%c
samosprajce (o duej ekspansji) \2-25%c.
W sposb schematyczny zmiany objtoci zaczynw z trzech cementw: eks
pansywnego, bezskurczowego, zwykego portlandzkiego obrazuje rys. 6.44.
Rysunek 6.44. Zmiany objto

ci zaczynu z cementw eks
pansywnego, bezskurczowego
i zwykego portlandzkiego [21]
1 - cement ekspansywny. 2 - ce
ment bezskurczowy, 3 - cement
zwyky portlandzki
Kady z zaczynw pozostajcy w wodzie ulega ekspansji, jednak po prze

niesieniu zaczynw na powietrze tylko w przypadku zaczynu z cementu port
landzkiego sumaryczne odksztacenie przechodzi w skurcz. Natomiast zaczyn
423
z cementu ekspansywnego po duym wzrocie objtoci w wodzie, cho ulega

na powietrzu skurczowi - tzn. jego objto nieco si zmniejsza, to zachowu
je on duo wiksz objto ni na pocztku twardnienia. Bezwzgldna zmiana
objtoci zaczynu z cementu bezskurczowego jest bliska zeru, ale zaczyn nie
zmniejsza objtoci poniej pocztkowej.
W wikszoci cementw ekspansj wywouje powstawanie etringitu
(C 3A - 3CaS0 4 -H32). Jony siarczanowe potrzebne do powstania tej fazy pocho
dz z gipsu, anhydrytu lub gipsu pwodnego. Jony glinianowe pochodz z faz
cementu portlandzkiego (C 3A ) lub glinowego (C 12A 7, CA, C A 2), lub ze zwiz
kw syntezowanych, np. C4A 3S (tzw. kompleksu Kleina) lub C 4A H 13 (hydratu
fazy C 3A ) [37].
Wrd cementw ekspansywnych, w ktrych rdem ekspansji jest powsta
wanie etringitu, mona rozrni [24, 37]:
cement K - zawiera kompleks Kleina C 4A 3S i gips lub gips i anhydryt,
matryc jest cement portlandzki,
cement M - matryc jest cement portlandzki, jako dodatek jest stosowany ce
ment glinowy i gips, moe by wykonywany take z fazy C 4A H 13, z cementu
glinowego i gipsu w przyblionych proporcjach 13 : 65 : 22 [37],
cement S - jest to cement portlandzki o zwikszonej zawartoci C 3A z do
datkiem duej iloci gipsu.
Zewntrzna ekspansja betonu jest tylko czci rzeczywistej ekspansji zaczy
nu, poniewa rwnoczenie nastpuje zwikszanie objtoci fazy staej zaczynu
zwizane z wypenianiem czci porw, czyli uszczelnianie mikrostruktury zaczy
nu. Dziki temu zmniejsza si porowato cakowita oraz powstaje wiksza ilo
porw zamknitych w miejsce porw kapilarnych. Wpywa to oczywicie korzyst
nie na zmniejszenie przepuszczalnoci kompozytw z cementu ekspansywnego
oraz popraw ich mrozoodpornoci, a take wzrost wytrzymaoci. Bardzo cen
nym efektem ekspansji betonu jest ograniczenie mikrorys i ewentualnych pkni
powodowanych przez skurcz. W wyniku tego wytrzymao na rozciganie be
tonu z cementu ekspansywnego jest o ok. 20 % wiksza ni betonu z cementu
portlandzkiego tej samej klasy.
Zastosowanie betonw ekspansywnych z punktu widzenia technicznego moe
by bardzo podobne jak betonw zwykych. Uywa si ich jednak do rzadko,
take z powodu niewielkiej produkcji cementu ekspansywanego w Polsce. Ist
niej jednak pewne szczeglne przypadki, kiedy wykorzystanie cementu ekspan
sywnego jest wrcz podane, a mianowicie do konstrukcji, w ktrych istnieje
konieczno cigego, a nawet szczeglnego i mocnego poczenia czci lub
poszczeglnych elementw ze sob. Tak wykonuje si np.: dno i ciany zbiorni
kw, basenw, osadnikw, zcza i szwy midzy kolejnymi czonymi elementami
prefabrykowanymi stropw i stropodachw, due otwarte powierzchnie cige -
424
stropy, powoki, podogi, posadzki oraz sztywne nawierzchnie drogowe i lotni

skowe; tam gdzie istnieje konieczno nawizania mocnego zwartego kontaktu
midzy poszczeglnymi czciami elementu - wszystkie konstrukcje zespolone;
powierzchnie torkretowane. Cement ekspansywny zyska przydatno w budow
lach podziemnych, np. w tunelach komunikacyjnych, metrze i budownictwie gr
niczym. Jednak w budowlach tych naley zadba o dodatkowe zabezpieczenie
przeciwkorozyjne ze wzgldu na niezbyt du odporno korozyjn betonu z ce
mentu ekspansywnego. Konieczno uywania cementu ekspansywnego lub bezskurczowego w tych przypadkach jest oczywista, poniewa beton zawsze lepiej
zachowuje si pod napreniem ciskajcym (co zapewnia jego ekspansja wasna)
ni nawet maym napreniem rozcigajcym (czego przyczyn jest skurcz).
Cementy ekspansywne nie s specjalnie polecane do betonw poddawanych
obrbce termicznej i nie naley ich stosowa do obiektw masywnych.
6.5.6. Beton odporny na podwyszon temperatur

Warto temperatury w zakresie 20-2000C w obiektach eksploatowanych kla
syfikuje beton jako:
beton w czasie poaru,
beton aroodporny i ogniotrway.
Temperatura podczas poaru moe osign nawet ok. 1000C. Proces zmian
temperatury w czasie odbywa si w trzech fazach: I - pocztek poaru, II wzrost temperatury, III - stygnicie [19]. O zagroeniu budowli betonowej w cza
sie poaru decyduje wysoko temperatury. Podwyszanie temperatury w czasie
trwa a do chwili rozpoczcia studzenia. Najbardziej zagraajc temperatur
dla nonoci konstrukcji jest krytyczna temperatura rozkadu i topienia materiau
konstrukcyjnego.
Odporno ogniow konstrukcji mona okreli, przeprowadzajc badania wg
PN-64/B-02851 i ISO 834, uwzgldniajce takie kryteria jak: wytrzymao, izo
lacyjno cieplna, szczelno poarowa (powstawanie pkni, ktrymi przedo
staj si gazy i pomie). Spenienie tych wymaga zapewnia bezpieczestwo
poarowe konstrukcji (trwao poarow), rozumiane jako zachowanie w danym
czasie stanu granicznego nonoci.
W przypadku budynkw, w ktrych przebywaj ludzie, wyrnia si pi
klas odpornoci poarowej: A2401 min, B I 20 min, C60 min, D30 min, E0 min.
Wartoci wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej betonu s zalene od rozszerzal
1Liczby podane przy literach okrelaj odporno danego elementu budynku na ogie, np. elementy
mog przebywa w ogniu 240 min.
425
noci zaczynu cementowego i kruszywa (skay). Odksztacenia kruszywa zale

od skadu mineralnego i struktury skay. Zrnicowane odksztacenia termiczne
poszczeglnych skadnikw s przyczyn napre wewntrznych wywoujcych
pkanie betonu. Drug przyczyn uszkodze betonu jest odporno skadnikw
kruszywa i zaczynu oraz betonu na wysokie temperatury [381. O odksztaceniach
zaczynu decyduje rodzaj cementu oraz w /c. Wanym czynnikiem jest take ilo,
wielko oraz rozmieszczenie porw w betonie i stopie jego wilgotnoci w cza
sie dziaania okrelonej temperatury.
Przy niskim w /c < 0,38 (B W W ) odporno betonu na poar zwykle nie jest
tak dobra jak betonu zwykego, ale BW W jest jednym z najbezpieczniejszych
materiaw [ 2 ].
W podwyszonej temperaturze bezpieczne stosowanie betonw zwykych z ce
mentw portlandzkich jest praktycznie ograniczone do wartoci ok. 200C. Jed
nak i wtedy zachodz wyrane zmiany mikrostruktury betonu i skadu fazowe
go zaczynu cementowego. Wraz z podgrzewaniem nastpuje oddawanie wody
wolnej, a take czci wody zwizanej fizycznie i chemicznie. Przy najniszej
temperaturze rozkadowi ulega etringit, ktry jako zwizek chemiczny w posta
ci krystalicznej jest trway co najmniej w temperaturze 100C, a rozkada si
w temperaturze powyej 130C [25]. Jednak w przypadku zaczynu z cemen
tu portlandzkiego, ktry zawiera alkalia, temperatura rozkadu obnia si nawet
do 70-75C wraz ze wzrostem iloci alkaliw. Przy niewiele wyszej tempe
raturze w zaczynie z cementu portlandzkiego nastpuje rozkad fazy C 4A H 13
(170-180C) i monosiarczanoglinianu wapnia (190-200C), a w temperaturze
ok. 340C wod traci C 3A H 6.
Przy wygrzewaniu zaczynu (betonu) do ok. 200C wzrasta wzgldna zawar
to portlandytu obserwowana rentgenograficznie. Jest to zwizane z krystali
zacj tej czci Ca(OH)2, ktra pozostaa po hydratacji w postaci koloidalno-mikrokrystalicznej. Natomiast w temperaturze 500-550 C rozkada si Ca(OH )2
zgodnie z reakcj Ca(OH )2 CaO + H 2 0 |, co praktycznie cakowicie eliminuje
przydatno elementw betonowych z cementu portlandzkiego (CEM I) po ich
ochodzeniu. Rozkad fazy C-S-H zachodzi stopniowo i jest zwizany z oddawa
niem wody. Woda warstwowa opuszcza faz C-S-H ju przy temperaturze ok.
125-150C, natomiast kocowy stopie rozkadu wystpuje przy temperaturze
ok. 750C.
Opisane w duym skrcie przemiany fizykochemiczne, rwnowane z wy
suszeniem i odwadnianiem (dehydratacj), powoduj skurcz zaczynu z cemen
tu portlandzkiego [38]. Natomiast rwnoczenie nastpuje wzrost objtoci faz
nie ulegajcych odwodnieniu. Najwikszy przyrost objtoci wykazuje Ca(OH )2
w temperaturze 20-450C, a najwyszy skurcz ma etringit oraz powstajce z nie
go fazy podczas rozkadu termicznego. Odksztacenia termiczne faz klinkieru
426
(obecnych w zaczynie) maj charakter liniowy, z wyjtkiem belitu, przy tempe

raturze powyej 600 C.
Odksztacenia zaczynu s wypadkow odksztace jego wszystkich skadni
kw: uwodnionych i nie uwodnionych - do 200C zaczyn rozszerza si, a powyej
200C kurczy si. Przeciwne odksztacenia termiczne skadnikw zaczynu wy
wouj naprenia wewntrzne, ktre s przyczyn niszczenia struktury zaczynu
i betonu.
Mona temu czciowo zapobiec przez dodanie do zaczynu cementu port
landzkiego, mikrowypeniaczy, mczek, ktre by wizay wolne wapno. Nie za
wsze jest to celowe, poniewa cement portlandzki mona zastpi cementem
glinowym (o maej zawartoci elaza i innych dodatkw). Bardziej odporne na
podwyszon temperatur jest spoiwo i kruszywo peryklazowe, ale dwukrotnie
zwiksza rozszerzalno ciepln betonu. Do betonw aroodpornych jest stoso
wany take cement hutniczy. Jednak betony z tych spoiw obniaj wytrzymao
w temperaturach niszczenia hydratw. Ponadto stosowane s spoiwa nie hydrau
liczne, jak szko wodne (stop krzemianu sodu lub potasu z krzemionk), ktre
twardniej w wyniku hydrolizy rozpuszczonego w wodzie krzemianu w pocze
niu z dwutlenkiem wgla. Do szka wodnego dodaje si 10% fluorokrzemianu
sodu w celu regulacji czasu wizania i uzyskania odpornoci do 1800C. Poza
szkem wodnym stosuje si fosforan glinu odporny do 1800C.
O
odksztaceniach termicznych kruszywa w betonie decyduje skad mineralny
jego ziaren, poniewa kady minera ma rn wielko rozszerzalnoci cieplnej.
Poza odksztaceniami wystpuje przemiana metamorficzna materiau (minerau).
Na przykad kwarc ulega przemianie w 574C i jednoczenie zwiksza objto
o 0,85%, wic nie wskazane jest stosowanie takiego kruszywa do betonw po
wyej 500 C. Do betonw pracujcych w podwyszonej temperaturze zalecane
s nastpujce rodzaje kruszyw:
magnezyt spieczony odporny na temperatur do 2000C (wspczynnik roz
szerzalnoci cieplnej 130-10 7 K _ l ),
karborund (spieki piasku z koksem) - do 2000 C (wspczynnik rozszerzal
noci cieplnej 2 0 -10-7 K ~ ),
ch ro m it-d o 1900C,
korund (spiek A I 2O 3) - do 1900C,
szamot (wypalony kaolin, gliny ogniotrwae) - do 1100C,
talk (do poczenia ze szkem wodnym),
bazalt, diabaz - do 800C,
ule, keramzyt - do 1000C,
gruz ceglany zwyky - do 900C.
Uziarnienie kruszywa jest uzalenione od rodzaju i wielkoci wykonywane
go elementu oraz rozstawu prtw zbrojeniowych w przekroju; naley speni
427
warunki takie jak dla betonw zwykych. Do betonw odpornych na temperatu

ry powyej 200 C jest wskazane stosowanie mikrowypeniaczy rozdrobnionych
podobnie jak cement. Straty przy ich praeniu powinny by mniejsze ni 6 %.
Dopuszczalne jest stosowanie domieszek uplastyczniajcych.
Betony ogniotrwae s stosowane do budowy piecw i urzdze cieplnych,
sucych do wytapiania, przetwrstwa i obrbki termicznej metali i innych ma
teriaw mineralnych, jak szamotu czy klinkieru cementowego. Skadnikami be
tonw aroodpornych i ogniotrwaych nie wypalanych s cement glinowy, woda
zarobowa, kruszywa ogniotrwae (szamotowe, korundowe, boksytowe) o uziarnieniu 0-4 mm lub 0-16 mm [46]. Opisane betony osigaj wytrzymao na
ciskanie w stanie surowym po 2 dniach 15-30 MPa. Uzyskuje si te wysze
wytrzymaoci betonu nie wypalanego po zastosowaniu cementu wysokoglinowego z duym udziaem A I 2O 3 (ok. 90%).
Jednak po umieszczeniu ich w temperaturze 600-1200C zmniejsza si
ich wytrzymao wskutek rozkadu dojrzaego zaczynu cementowego i pniej
w funkcji czasu ponownie nastpuje wzrost wytrzymaoci tego betonu tylko
dziki wizi ceramicznej [46].
Natomiast betony aroodporne i ogniotrwae nowej generacji s wykonywa
ne jako nisko- i ultraniskocementowe z cementu wysokoglinowego (do ok. 10%)
i wody zarobowej (3-5,5%). Do betonw tych stosowany jest szczelny stos (mini
malna jamisto) kruszywa o uziarnieniu 0-4 mm lub 0-16 mm oraz mikropyy
o wielkoci ziaren 0,5-3 im . Po 3 dniach dojrzewania betonu w 20C uzy
skuje si wytrzymao na ciskanie ok. 20 MPa, a po jego suszeniu w 110C
ok. 35 MPa. Natomiast po wypalaniu betony te uzyskuj wytrzymao
40-60 MPa, a w szczeglnych przypadkach betonw z udziaem krtkich wkien
organicznych, ceramicznych lub stalowych wytrzymao na ciskanie kompozy
tu niskocementowego betonu ronie do 100 MPa. Take wielokrotnie zwik
sza si wytrzymao na rozciganie. Technologia produkcji betonw ognio
trwaych jest odmienna od technologii produkcji zwykych betonw cementowo-kruszywowych. Wykonywanie ogniotrwaych materiaw uzyskuje si w dwojaki
sposb, przez:
czenie kruszywa ceramicznego zaczynem cementowym, uzyskujc beton
redniej ogniotrwaoci (nie wypalany),
czenie kruszywa ogniotrwaego, w dwch etapach przy stosowaniu maej
iloci zaczynu cementowego, a pniej dodatkowo przez spojenie ceramicz
ne ziaren kruszywa podczas wypalania (najlepsza technologia - skraca czas
budowy i nie obnia wytrzymaoci betonu).
Projektowanie betonw konstrukcyjnych lub izolacyjnych, najczciej klasy
20-30 MPa, odpornych na temperatury w zakresie 100-2000 C zaleca si prze
prowadza metod dowiadczaln. Rwnie jest celowe stosowanie dodatkw mi-
428
neralnych i domieszek plastyfikujcych. Najkorzystniejsza jest gstoplastyczna

i wilgotna konsystencja mieszanki. Dojrzewanie i pielgnacja (wygrzewanie) s
uzalenione od rodzaju spoiwa i kruszywa oraz rodzaju wyrobu i jego przezna
czenia.

W y k az literatury
[1] Addis B.J., Alexander M .G .: CCR, Vol. 24, 5, 975, 1994.
[2] Aitcin P.C . : Konferencja Betony na progu nowego milenium , 383-412, Krakw
2000.
[3] Ajdukiewicz A., Kliszczewicz A . : XLIV Konferencja Naukowa KILiW PAN i KN
PZITB, 5-11, Krynica 1998.
[4] Ajdukiewicz A. : Konferencja Beton na progu nowego milenium , 413-432, Kra
kw 2000.
[5] Baalbaki W. i in. : On Predicting Modulus of Elasticity in High-Strength Concrete,
ACI Materials Jourournal, Vol. 89, No 5, 1992.
[6] Bentur A., Diamond S., Mindess S.: The Microstructure of Steel Fibre-Cement
Interface. J. Materials Science. Vol. 20, 3610-3620, 1985.
[7] Biliszczuk J .: Beton do budowy mostw. Prace Naukowe Nr 32, seria 10, Poli
technika Wrocawska, Wrocaw 1986.
[8] Brandt A., Kucharska L.: Wspczesne kierunki projektowania trwaoci betonu.
XVII Konferencja Naukowo-Techniczna, 109-121, Jadwisin 2000.
[9] Czarnecki L., Emmons P.H.: Naprawa i ochrona konstrukcji betonowych. Polski
Cement, Krakw 2002.
[101 DiTommaso A. : Evaluation of Concrete Fracture, Ed., Carpinteri A., Fracture Me
chanics of Concrete, Martinus Nijhoff Publishers, The Hague 1994.
[11] Flaga K.\ Skurcz betonu i jego wpyw na nono, uytkowalno i trwao
konstrukcji elbetowych i spronych. Monografia. Inynieria Ldowa nr 73. Po
litechnika Krakowska, Krakw 2002.
[12] Garbacik A., Chdzyski S.: Problemy standaryzacji metod badania odpornoci
cementw na agresj siarczanow. XI Konferencja Kontra 98 , Zakopane 1998.
[13] Godycki-wirko T : Mechanika betonu. Arkady, Warszawa 1982.
[14] Gruener M.\ Korozja betonu. Arkady, Warszawa 1988.
[15] Hoa J.: Naprenia inicjujce i krytyczne a destrukcja napreniowa w betonie
ciskanym. Monografia. Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2000.
[16] Jambor J.: Influence of Phase Composition of Hardened Pastes on its Pore Structu
re and Strength. Conf. on Pore Structure and Properties of Mat. Vol. II, D75-D96,
Prague 1973.
[17] Jamroiy Z : Beton i jego technologie. PWN, Warszawa-Krakow 2000.
[18] Kluz T, Eyman K .: Projektowanie betonw. Arkady, Warszawa 1969.
[19] Kosiorek M.\ Odporno ogniowa konstrukcji budowlanych. Arkady, Warszawa
1988.
[20]
[21]
[22]
[23]
429
Kozowski S.: Surowce skalne Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1986.

Krl M., Tur W.: Beton ekspansywny. Arkady, Warszawa 1999.
Kucharska L.\ Cement Wapno Beton, 39-45, 2/1999.
Kucharska L.\ Konferencja Beton na progu nowego milenium , 55-72, Krakw
2000.
[24] Kurdowski W.: Chemia cementu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991.
[25] Kurdowski W.: XVII Konferencja Warsztat Pracy Projektanta Konstrukcji , 99124, Ustro 2002.
[26] Lea F.M.: The Chemistry of Cement and Concrete. Chemical Publishing Company,
Inc., New York 1971.
[27] Malier Y.: High Performance Concrete, F&FN SPON, London 1992.
[28] Mehta P.K.: Concrete, Structure, Properties and Materials. Englewood Cliffs, NJ,
Prentice - Hall, 1986.
[29] Mehta P.K.: Concrete International. Durability-Critical Issues of Future, Vol. 19,
27-33, July 1997.
[30] Mierzwa J.: Konferencja Beton na progu nowego millenium , 85-96, Krakw
2000.
[31] Neville A.: Creep of Concrete, Plain, Reinforced and Prestressed, North-Holland
Publ. Co., Amsterdam 1970.
[32] Neville A.M., Dilger W.H., Brooks J.J.: Creep of Plain and Structural Concrete.
Construction Press, London, New York 1983.
[33] Neville A.M.: Waciwoci betonu. Polski Cement, Krakw 2000.
[34] Nita P.\ Budowa i utrzymanie nawierzchni lotniskowych. Wyd. Komunikacji
i cznoci, Warszawa 1999.
[35] Oberholster R.E., Maree H., Brand J.H.B. : 9th ICAAR in Concrete, London 1992.
[36] Owsiak Z .: Reakcje kruszyw krzemionkowych z alkaliami w betonie. Monografia.
PAN O/Krakw 2002.
[37] Peukert S.: Cementy powszechnego uytku i specjalne. Polski Cement, Krakw
2000.
[38] Piasta J Piasta W.G.: Beton zwyky. Arkady, Warszawa 1994.
[39] Piasta J.\ Technologia betonw z kruszyw amanych. Arkady, Warszawa 1974.
[40] Piasta J.: Zachowanie si kruszyw wglanowych w betonach z cementami o r
nej zawartoci alkaliw. Politechnika witokrzyska. Zeszyty Naukowe, Budow
nictwo 8, Kielce 1980.
[41] Piasta W.G.: Concrete Durability - the Function of Stress Level in Sulphate Attack.
Archiwum Inynierii Ldowej i Wodnej PAN, Vol. 42., No 1., 1996.
[42] Piasta W.G., Schneider U. : Deformations and Elastic Modulus of Concrete under
Sustained and Sulphate Attack. CCR, Vol. 22, No. 1, 149-158, 1992.
[43] Piasta W.G., Schneider JJ.\ Korrosionsverhalten von Portlandzementmortel unter
dynamischer Belastung, Ibausil - International Conference on Building Materials,
Weimar, 1997.
[44] Piasta W.G.: Durability of Concrete with Different Cements and Aggregates under
Sustained Load, 9th ICCC, Vol. 5, 136-142, New Delhi 1992.
[45] Piasta W.G. : Korozja siarczanowa betonu pod obcieniem dugotrwaym. Mono
grafia. Politechnika witokrzyska, Kielce 2000.
430
[46] Piech J.: Wyoenia ogniotrwae piecw i urzdze cieplnych. Skrypt AGH, Kra
kw 1999.
[47] Powers T.C., Brownyard T.L.: Studies of the Physical Properties of Hardened Por
tland Cement Paste, ACI Jour. Proc., Vol. 43, 1947, 933-992.
[48] Powers T.C.: Structure and Physical Properties of Hardened Portland Cement Paste,
J. Amer. Cer. Soc., Vol. 41, No. 1, 1-6.
[49] Remmel G.: Hochfester Beton, Darmstadter Massivbau-Seminar XIII/1-25,
Darmstadt 1991.
[50] Roy M.D., Jiong W.: 9th ICCC, Aggregates for High Strength Concrete, Vol. 6,
Poster Session, New Delhi 1992.
[51] Rusin Z.: Technologia betonu mrozoodpornego. Polski Cement, Krakw 2002.
[52] Riisch H., Jungwirth D .: Skurcz i pezanie w konstrukcjach betonowych. Arkady,
Warszawa 1979.
[53] Scrivener K.L., Bentur A., Pratt P.L.: Advancess in Cement Research. Quantitative
Characterization of the Transition Zone in High Strength Concrete, Vol. 1, 230-237.
[54] Sorrentino D. i in.: Behaviour of a Wide Series of Mortar Bars (20 to 120 MPa)
Stored in MgSQ* or in Sea-Water Solution, Corrosion of Cement Paste, Proc.
Internat. Coll, 13-32, Mogilany-Krakw, 1994.
[55] cilewski Z : Ochrona konstrukcji elbetowych. Arkady, Warszawa 1999.
[56] liwiski J.\ Beton zwyky - projektowanie i podstawowe waciwoci. Polski
Cement, Krakw 1999.
[57] Taylor H.F.W.: Cement Chemistry, Acad. Press Ltd., London 1991.
[58] Wawrzeczyk J.: Zwizki waciwoci fizycznych betonu z jego mrozoodpornoci.
Monografia. Politechnika witokrzyska, Kielce 2002.
[59] Weigler H., Karl S.: Beton. Ernst Sohn, Berlin 1989.
[60] Wittmann F.H.: Structure and Fracture Mechanics of Composite Materials, Frac
ture Toughness and Fracture Energy, Balkema, Rotterdam 1989.
[61] Szydo A. : Nawierzchnie drogowe z betonu ceramicznego. Polski Cement, Krakw
2004.
W ykaz norm
ISO 3893:1977
Eurocode 2-1
PN-EN 196-1:1996
PN-EN 196-2:1996
PN-EN 196-3:1996
PN-EN 196-5:1996
PN-EN 196-6:1997
PN-EN 196-7:1997
Concrete - Classification by compressive strength

Design of Concrete Structures, CEN, PrEN 1992, Draft 2001
Metody badania cementu - Oznaczanie wytrzymaoci
Metody badania cementu - Analiza chemiczna cementu
Metody badania cementu - Oznaczanie czasw wizania i staoci
objtoci
Metody badania cementu - Badanie pucolanowoci cementw pucolanowych
Metody badania cementu - Oznaczanie stopnia zmielenia
Metody badania cementu - Sposoby pobierania i przygotowania
prbek cementu
431
P N -E N 196-21:1997 Metody badania cementu - Oznaczanie zawartoci chlorkw, dwu

tlenku wgla i alkaliw w cemencie
PN-E N 197-1:2002
Cement. Cz 1: Skad, wymagania i kryteria zgodnoci dotycz

ce cementw powszechnego uytku
PN -E N 206-1:2003
Beton. Cz 1: Wymagania, waciwoci, produkcja i zgodno
PN -E N
PN -E N
PN -E N
PN -E N
Badania podstawowych waciwoci kruszyw

Badanie geometrycznych waciwoci kruszyw
Domieszki do betonu, zaprawy i zaczynu
Badania mechanicznych i fizycznych waciwoci kruszyw
932-3:1999
933:1999
934-2:2002
1097:2000
PN-E N 1367:2000
Badania waciwoci cieplnych i odpornoci kruszyw na czynniki
PN -E N 1744:2000
atmosferyczne
Badania waciwoci chemicznych kruszyw
P N -E N 12350:2001
P N -E N 12390:2000
P N -E N 12620:2004
Badania mieszanki betonowej

Badania betonu
PN -E N 13055:2002
PN-B-03264:2002
PN-B-06714:1997
Kruszywa lekkie
Konstrukcje betonowe, elbetowe i sprone
Kruszywa do betonu
Kruszywa mineralne do betonu (Zmiana A l )
PN-76/B-06714/1-43 Kruszywa mineralne - Badania

P N -B -19707:2003
Cement. Cemanty specjalne
PN-88/B-32250
Woda do betonu i zapraw
P N -S -10040:1999
Obiekty mostowe. Konstrukcje betonowe, elbetowe i sprone.

Wymagania i badania
TO9\IS-\0042
Obiekty mostowe.. Konstrukcje betonowe, e\betowe \ sprone.

Projektowanie
Katalog Typowych Konstrukcji Nawierzchni Sztywnych, G D D iA, ID D iM , Warszawa
2001
Wyroby z zaczynw,
zapraw i betonw
Jzef Jasiczak
7.1. Wyroby z zaczynw gipsow ych ............................................................................

7.1.1. Produkcja wyrobw z zaczynw gipsowych ..............................................
7.1.2. Waciwoci i klasyfikacja wyrobw z g ip s u ..............................................
7.1.3. Pustaki i elementy cienne oraz stropowe...................................................
7.1.4. Elementy do wykonywania cianek dziaowych............................................
7.1.5. Elementy do wykonywania sufitw podwieszonych......................................
7.2. Wyroby wapienno-piaskowe (silikatowe) ..............................................................
7.2.1. Produkcja wyrobw wapienno-piaskowych.................................................
7.2.2. Rodzaje wyrobw i ich zastosowanie.........................................................
7.2.3. Waciwoci wyrobw silikatowych............................................................
7.3. Wyroby z cementowych mieszanek betonowych ...................................................
7.3.1. Rys historyczny.........................................................................................
7.3.2. Ksztatowanie elementw betonowych. Kierunki ro zw o ju ...........................
7.3.3. Urzdzenia formujce i procesy technologiczne wspomagajce procesy wytwa
434
434
435
435
439
447
448
448
450
454
458
458
459
rzania wyrobw .......................................................................................

Charakterystyka wybranych wyrobw.........................................................
Wykaz literatury i n o r m ...............................................................................................
463
466
478
7.3.4.
434
7. Wyroby z zaczynw, zapraw i betonw
7.1. Wyroby z zaczynw gipsowych

7.1.1. Produkcja w yrobw z zaczynw gipsowych
Wytwarzanie wyrobw z zaczynw gipsowych moe by realizowane zarwno
w poligonowych, jak i staych zakadach prefabrykacji. Podzia na warunki poli
gonowe i fabryczne jest o tyle istotny, e w zalenoci od rodzaju wyrobu moe
on by wytwarzany albo w wytwrniach o mniejszym stopniu uprzemysowienia,
albo wycznie w zmechanizowanych duych zakadach prefabrykacji. W za
kadach poligonowych mog by wytwarzane elementy i pustaki cienne oraz
stropowe, a take elementy cianek dziaowych. Proces wytwarzania wyrobw
prowadzony przynajmniej pod zadaszeniem obejmuje: produkcj zaczynu gipso
wego z domieszkami opniajcymi wizanie, systemy transportu do urzdze
formujcych, formowanie w rozbieralnych lub czciowo rozbieralnych formach
stalowych, dojrzewanie i suszenie, skadowanie w magazynach wyrobw goto
wych.
Wytwarzanie elementw wykoczenia powierzchni przegrd budowlanych wy
maga stosowania fabrycznych metod produkcji. Za przykad zmechanizowanej
i zautomatyzowanej produkcji moe posuy wytwarzanie pyt gipsowo-kartonowych, ktrego schemat jest przedstawiony na rys. 7.1. Przykad nowoczesnej
linii produkcyjnej ilustruje rys. 7.2.
Rysunek 7.1. Schemat produkcji
pyt gipsowo-kartonowych [17]
1 - zbiornik z zapraw gipsow, 2 bben z tam kartonu pasma dolne
go, 3 - bben z tam kartonu pasma
grnego. 4 - watek dociskajcy, 5 tama gumowa. 6 - n
Rysunek 7.2. Nowoczesna linia
do produkcji pyt gipsowo-karto

nowych
435
7.1.2. Waciwoci i klasyfikacja w yrobw z gipsu

Wyroby gipsowe s wytwarzane z gipsu budowlanego, produkowanego zgodnie
z wymaganiami PN-B-30041:1997; wyrnia si nastpujce ich gatunki:
GB-G, grubo mielony, przeznaczony do produkcji prefabrykatw oraz zapraw
tynkarskich i gipsobetonw,
GB-D, drobno mielony, stosowany gwnie do robt zdobniczych i sztukaterii,
do specjalnych elementw budowlanych i jako spoiwo do zapraw.
Uywane s take gipsy specjalne, ktrych wymagania okrela PN-B-30042:
: 1997.
Spoiwo i tworzywa gipsowe wykazuj okrelone waciwoci decydujce
o specyfice ich zastosowa. Za cechy pozytywne uznaje si ma energochonno
produkcji (praenie w ok. 160C), krtki czas wizania i twardnienia (z moli
woci regulacji domieszkami), co umoliwia du rotacj form przy wytwarza
niu prefabrykatw, uzyskiwanie gadkich powierzchni lub odpowiednich faktur,
lekko elementw (gsto objtociowa 300-1000 kg/m3 - pianogipsy i zaczy
ny zwyke), ma higroskopijno, przepuszczalno pary wodnej, izolacyjno
termiczn, dwikochonno, odporno ogniow, mrozoodporno oraz tworze
nie waciwego dla czowieka mikroklimatu wntrz. Cechami niekorzystnymi s
niewtpliwie dua nasikliwo i podciganie kapilarne wody (np. przy braku
izolacji przeciwwilgociowej), znaczny spadek wytrzymaoci przy zawilgoceniu
(do 50% przy wilgotnoci 1-2%), maa odporno na uderzenia.
Wymieniane waciwoci powinny by brane pod uwag przy podejmowaniu
decyzji o wyborze kierunkw zastosowa wyrobw gipsowych.
Tradycyjnie wyrnia si 4 grupy zastosowa elementw gipsowych, a mia
nowicie su one do [ 8]:
wykonywania cian zewntrznych i wewntrznych budynkw,
wykonywania cianek dziaowych, sufitw podwieszonych, warstw podogo
wych, zabudowy poddaszy,
wykaczania powierzchni przegrd budowlanych - cian i sufitw,
wyrwnywania powierzchni lub czenia elementw.
W tablicy 7.1 przyporzdkowano okrelone wyroby gipsowe wymienionym
kierunkom zastosowa [ 8 ].
7.1.3. Pustaki i elementy cienne oraz stropowe

Pustaki i elementy cienne
Pustaki i elementy gipsowe cienne s stosowane w budownictwie, gwnie
mieszkaniowym, od kilkudziesiciu lat. W II poowie X X w. produkowano w Pol
sce dyle gipsowe cienne oraz pustaki drobnowymiarowe.
436
Tablica 7.1. Kierunki zastosowa wybranych wyrobw gipsowych [8]
Przeznaczenie
Wyroby gipsowe
Wykonywanie cian zewntrznych

i wewntrznych w budynkach oraz
stropw
pustaki i elementy cienne

pustaki i elementy stropowe
Wykonywanie cianek dziaowych,

sufitw podwieszoych, warstw pod
ogowych, zabudowy poddaszy
pyty gipsowo-kartonowe (rne systemy na

rusztach drewnianych, metalowych)
pyty gipsowo-kartonowe warstwowe z war
stw izolacji cieplnej
bloki gipsowe, w tym pyty ProMonta, pyty
ORTH i in.
podkady podogowe wylewane lub pyty
Wykaczanie powierzchni przegrd

budowlanych - cian i sufitw
zaprawy tynkarskie (gipsy tynkarskie)

pyty gipsowo-kartonowe stosowane jako su
chy tynk na istniejcych przegrodach
pyty dekoracyjne
pyty dwikochonne
detale architektoniczne, sztukaterie itp.
Wyrwnywanie powierzchni lub

czenie elementw
szpachlwki (gips szpachlowy)

klej gipsowy
Dyle gipsowe cienne o oznaczeniach M l i MB, wysokociach 2,55, 2,60

i 2,65 m oraz przekrojach poprzecznych jak na rys. 7.3 stosowano do wykonywa
nia cian zewntrznych i wewntrznych. W zalenoci od projektowanych funkcji
ciany wypeniano je albo trwa zasypk ocieplajc, albo mieszank betonow.
Zbieno
Rysunek 7.3. Przekroje poprzeczne dyli gipsowych M l oraz MB [17]
Pustaki gipsowe cienne typu BSP produkowano jako elementy dwukomo

rowe, o wymiarach 0,3 x 0,6 x 0,3 m, ukadane na sucho. czenie nastpowao
tylko na spoinach pionowych przez szpachlowanie ciany zaprawa gipsow.
W latach 90. X X w. pojawio si na rynku kilka nowych systemw budowy
domw: R, SOYA, KR, Gips Blok i Ekogips [13].
437
System R skada si z drobnowymiarowych gipsowych elementw cien

nych z wkadk termoizolacyjn ze styropianu (rys. 7.4). Przeznaczony jest do
wznoszenia cian zewntrznych szkieletowych budynkw mieszkalnych od jednej
do piciu kondygnacji. Podstawowy element cienny ma wymiary 0,30x 0,30x
x0,60 m, z wkadk styropianow o wymiarach 0,20x 0,30x0,60 m i zewntrzny
mi ciankami gipsowymi 0,05 x 0,30 x 0,60 m. System uzupeniaj gipsowe ele
menty do wykonywania cian wewntrznych take z wkadk termoizolacyjn
(wymiary pustaka 0,25x0,30x0,60 m) oraz pene elementy gipsowe monolitycz
ne o wymiarach 0,04x0,30x0,60 m do cianek dziaowych.
Rysunek 7.4. Element cienny podstawowy syste

mu R [13]
1 - cianki gipsowe, 2 - wkadka termoizolacyjna
System SOVA jest przeznaczony do wykonywania budynkw do dwch kon

dygnacji. Podstawowymi elementami s pustaki gipsowo-wapienne o wymiarach
0,35x0,35x0,35 m w czterech odmianach: pustak podstawowy, pustak naroni
kowy, pustak wzowy i pustak wgarkowy (rys. 7.5). Pustaki maj gotow re
liefow powierzchni, nie wymagaj wic tynkowania. Wystarcza hydrofobizacja
tych powierzchni 5-procentowym wodnym roztworem Ahydrosilu K i malowanie
elewacji farb silikonow. Pustaki w cianach ustawia si na sucho, a powsta
e kanay pionowe wypenia si produkowan na budowie piank gipsow (gips
mieszany z wod w stosunku 4:1 z domieszk rodka spieniajcego).
Rysunek 7.5. Elementy systemu SOVA [13]: a) pustak podstawowy, b) pustak naronikowy, c) pu
stak wzowy, d) pustak wgarkowy
System KR tworzy zestaw ksztatek gipsowych traktowanych jako deskowa

nie tracone elbetowych konstrukcji szkieletowych. W systemie tym wystpuj
nastpujce rodzaje gipsowych elementw deskowa traconych: cienne H i 2H
(o wymiarach 0,4x 0,3x 0,6 m x 0,4x 0,6x 0,6 m), supowe SI i S2, wiecowe
438
G, nadproowe N, wgarkowe W. Ksztatki gipsowe s samonone do wysokoci

jednej kondygnacji budynku, w przypadku wikszej liczby kondygnacji (do 4),
wypenienie ksztatek stanowi beton zbrojony. Wspczynnik przenikania ciepa
U dla cian zewntrznych mona regulowa przez wprowadzenie do wntrza pu
stakw mieszanki pianogazogipsowej albo ocieplenie przegrody styropianem lub
wen mineraln.
System Gips Blok tworz dwuotworowe pustaki cienne (o wymiarach
0,25x0,30x0,597 m), pustaki wiecowe i pustaki nadproowe. Zestaw pustakw
Gips Blok pokazano na rys. 7.6.
Rysunek 7.6. Zestaw pustakw

Gips Blok [13]: a) pustak cien
ny, b) pustak wiecowy, c) pu
stak nadproowy
Podczas wznoszenia cian pustaki czy si klejem gipsowym dajcym spo

in 2-4 mm. System przeznaczony jest do wznoszenia budynkw dwukondygna
cyjnych. W przypadku wyszych budynkw pionowe kanay w pustakach naley
wypeni mieszank betonow i ewentualnie prtami zbrojeniowy mi.System z za
oenia wymaga docieplenia cian zewntrznych.
System Ekogips tworzy zestaw 7 bloczkw z gipsu z wkadkami styropia
nowymi. Elementy systemu Ekogips pokazano na rys. 7.7. Wyrniono pustak
podstawowy (o wymiarach 0,34x0,248x0,498 m), narony, nadproowy, wie
cowy, maskujcy, wgarkowy i konstrukcyjny wewntrzny.
Z elementw tych mona wznosi ciany konstrukcyjne i osonowe budynkw
do wysokoci 3,5 kondygnacji. Elementy czy si podczas murowania klejem
Rysunek 7.7. Zestaw pustakw

Ekogips [13]: a) podstawowy,
b) narony, c) wgarkowy, d) nad
proowy, e) wiecowy, f) mas
kujcy,
wntrzny
g)
konstrukcyjny
we
7. /. Wyroby z zaczynw gipsowych
439
gipsowym na cienkowarstwow spoin gruboci 2-A mm. ciany nie otynko

wane, naraone na czynniki atmosferyczne, zabezpiecza si wodnym roztworem
Ahydrosilu K. ciany zewntrzne pokrywa si cienkowarstwowym tynkiem sili
konowym, akrylowym lub farb hydrofobow.
Pustaki i elementy stropowe
Dyle i pustaki stropowe gipsowe produkowane w latach 60. i 70. XX w. [17] stano
wiy wypenienie elbetowych stropw gipsowych (monolitycznych lub
prefabrykowanych). Rozrniano jedno- i dwukomorowe dyle gipsowe MK-1
i MK-2, dugoci 1,80 m, o wymiarach przekroju poprzecznego jak na rys. 7.8.
Po uoeniu dyli na styk, powstajce ebra zbrojono na budowie i wypeniano
betonem. Pustaki gipsowe mog take stanowi wypenienie stropw gstoebrowych z prefabrykowanymi belkami elbetowymi i pachwinami wypenionymi
betonem.
Rysunek 7.8. Przekroje poprzeczne dyli gipso

wych [17]
7.1.4. Elementy do wykonywania cianek dziaowych

Bloki gipsowe
Wedug EN 12859 bloki gipsowe okrelane s jako prefabrykaty budowlane z gip
su i wody, mogce zawiera wkna, wypeniacze lub inne dodatki.
Blok gipsowy zosta okrelony jako prostopadocian majcy piro i wpust
na przynajmniej dwch przeciwlegych cianach oraz wymiary:
grubo 0,05-0,15 m,
dugo do 1,0 m.
Zalecane wymiary to: grubo 0,05, 0,06, 0,07, 0,08 i 0,10 m, przy dugo
ci 0,666 m i wysokoci 0,5 m. Bloki sklasyfikowano jako pene (bez szcze
lin powietrznych) oraz drone, zawierajce do 40% szczelin. Wprowadzono
trzy rodzaje gstoci i trzy rodzaje wodoodpornoci. Charakterystyki te s po
dane w tabl. 7.2 i 7.3. Przyjcie w Polsce normy europejskiej poszerzy asor
tyment dopuszczalnych do stosowania blokw gipsowych. W PN-B-19402:1996
uwzgldnia si tylko dwie gruboci blokw gipsowych (0,08 i 0,10 m) oraz
ogranicza mas elementw do 27 i 34 kg, co odpowiada gstoci objtociowej
1000 kg/m3. Aprobaty ITB (np. AT-15-2857/98) dopuszczaj stosowanie blokw
gipsowych gruboci 0,06, 0,08 i 0,10 m o maksymalnej gstoci objtociowej
900 kg/m3.
440
Tablica 7.2. Klasyfikacja blokw gipsowych ze wzgldu na gsto objtociow wg EN 12859
Rodzaj blokw
Gsto objtociowa, kg/m3
Kolor blokw
Bloki o duej gstoci

Bloki o redniej gstoci
Bloki o maej gstoci
1100-1500
800-1100
600-800
rowy
naturalny
ty
Tablica 7.3. Klasyfikacja blokw gipsowych pod wzgldem wodoodpornoci

wg PN-EN 12859:2002
Kolor
Nasikliwo po 2-godzinnym
zanurzeniu w wodzie, %
Klasa wodoodpornoci
Naturalny
Niebieski
Zielony
brak wymaga
do 5
do 2,5
H3
H2
HI
Charakterystyka blokw gipsowych o waciwociach okrelonych polsk nor

m i aprobat przedstawia si nastpujco [3].
Bloki gipsowe cienne (w tym pyty ProM onta) maj znormalizowane wy
miary: dugo 0,666 m, wysoko 0,500 m i gruboci 0,06, 0,08 i 0,10 m oraz
wyprofilowane boczne krawdzie, jak na rys. 7.9. Pyty zwyke czy si za po
moc kleju gipsowego P, a impregnowane klejem z impregnatem. Produkowane
s nastpujce ich rodzaje:
P - normalne (pene), do budowy cian dziaowych w pomieszczeniach o sta
ej wilgotnoci wzgldnej powietrza nie przekraczajcej 70%,
Rysunek 7.9. Pyty gipsowe cienne wg PN-B-19402:1996: a) pena, b) drona
441
D - drone, do budowy lekkich cianek dziaowych,

H - impregnowane (hydrofobowe), do budowy cian dziaowych w pomiesz
czeniach o okresowo podwyszonej wilgotnoci wzgldnej powietrza wyszej
ni 70% (np. w azienkach).
Wskaniki izolacyjnoci akustycznej s nastpujce:
dla cian z pyt gruboci 0,08 m Rw = 37 dB,
dla cian z pyt gruboci 0,10 m R w = 40 dB.
ciany z pyt gipsowych penych maj ognioodporno 1 godz. oraz s kla
syfikowane jako nierozprzestrzeniajce ognia (klasa F3). Pozostae waciwoci
ciennych pyt gipsowych podano w tabl. 7.4.
Tablica 7.4. Waciwoci ciennych blokw gipsowych [12]
Rodzaje blokw
Parametry
Grubo, m
P-pene
(zwyke, standard)
0,08
0,10
D
(drone)
0,08
H-hydro
(impregnowane)
0,08
0,10
0,666x0,500
Dugo x wysoko, m
Masa pyty, nie wicej ni, kg
27
34
21
27
34
Masa 1 m2, nie wicej ni, kg

(zuycie: 3 szt. na 1 m2 ciany)
81
104
63
81
104
Wilgotno, nie wicej ni, %

Nasikliwo, nie wicej ni, %
Nono, nie mniej ni, N
Twardo, nie mniej ni,
stopie Shora
Kolor
10
50
2000
2000
2000
60
60
60
biay
zielony
Bloki cienne O RTH s produkowane z gipsu pochodzcego z odsiarczania

spalin. Wymiary blokw wynosz 0,08x0,5x0,666 m i maj gsto objtocio
w 900 kg/m3. Na terenie Niemiec s produkowane take bloki gruboci 0,06
i 0,10 m o gstoci objtociowej do 1200 kg/m3. Bloczki ORTH maj rwno
mierny rozkad gstoci w caej swojej objtoci, czego nie mona zapewni przy
produkcji wyrobw z gipsu zwykego.
Pyty gipsowo-kartonowe i pyty warstwowe gipsowo-kartonowe
Pyty gipsowo-kartonowe znane s w Polsce od ponad 40 lat i s stosowane do
wykonywania okadzin na cianach i sufitach, zastpujc tradycyjne tynki. Obec
nie coraz czciej s uywane do wznoszenia lekkich cian dziaowych o dobrej
442
izolacyjnoci akustycznej i wykonywania sufitw podwieszonych, ogniochronnych obudw elementw konstrukcyjnych, podg pywajcych i podkadw pod
posadzki. Pyty s produkowane z gipsu naturalnego i gipsu syntetycznego.
Pyta gipsowo-kartonowa skada si z warstwy zwizanego, modyfikowane
go gipsu budowlanego, oboonego specjalnym kartonem na obu zewntrznych
paszczyznach oraz na krawdziach bocznych. Krawdzie czoowe (pozostao
po ciciu na linii produkcyjnej) nie s oboone. Jedna ze stron pyty peni funk
cj jej lica i jest skierowana po zamontowaniu w stron wntrza pomieszczenia.
Niewidoczna po zamontowaniu strona pyty ma nadruk z symbolem producenta.
W zalenoci od materiaw uytych do produkcji pyt rozrnia si nastpujce
rodzaje pyt:
GKB - pyta gipsowo-kartonowa wykonana z gipsu budowlanego, oboona
obustronnie specjalnym kartonem,
G K F -p y ta gipsowo-kartonowa o podwyszonej odpornoci ogniowej, o rdze
niu gipsowym zawierajcym dodatkowo domieszk wkna szklanego,
GKBI - pyta gipsowo-kartonowa wykonana z gipsu hydrofobizowanego, ob
oonego kartonem impregnowanym (w kolorze zielonym),
GKFI - pyta wodoodporna, ogniochronna wykonana z hydrofobizowanego
gipsu z dodatkiem wkna szklanego, oboona kartonem impregnowanym,
GKGV - pyta podogowa, rdze gipsowy wzmocniony wknem szklanym,
oboona kartonem o duej wytrzymaoci
Pyty te maj rodzaje krawdzi bocznych: prosta (KP), okrga (KO), spasz
czona (KS), pokrga (KPO) i pokrga spaszczona (KPOS). Typy krawdzi
przedstawiono na rys. 7.10. Waciwoci i wymagania stawiane pytom gipsowo-kartonowym okrelone s w PN-B-79405:1997 oraz PN-B-79406:1997.
a)
b)
)l
e )l
d)
Rysunek 7.10. Typy krawdzi pyt
v_
gipsowo-kartonowych: a) prosta,
b) okrga, c) spaszczona, d) p
okrga, e) pokrga spaszczona
Podstawowe waciwoci i wymagania zestawiono w tabl. 7.5. Pyty maj

szeroko 0,6-1,25 m, grubo 9,5; 12,5; 15; 20 i 25 mm oraz dugoci 2-4 m.
Charakterystyk poszczeglnych rodzajw pyt i ich zastosowanie mona przed
stawi nastpujco [7].
Pyty zwyke GKB mog mie grubo 9,5 lub 12,5 mm (o wikszej wytrzy
maoci). Karton ma kolor jasnoszary. Pyty zwyke s przeznaczone do montau
w pomieszczeniach, ktrych wilgotno wzgldna nie przekracza 70%. Su do
wykonywania suchych tynkw na cianach i sufitach oraz s stosowane jako po-
7. /. Wyroby z zaczynw gipsowych
443
szycie konstrukcji cian i sufitw w lekkich systemach zabudowy szkieletowej

wntrz. Pyty standardowe mocuje si klejem gipsowym do istniejcych cian po
uprzednim ich zagruntowaniu lub do konstrukcji szkieletowych za pomoc wkr
tw. Z pyt zwykych GKB mona take wykonywa uki i wygicia na cianach
i sufitach, ktrych promie nie jest mniejszy ni 600 mm.
Pyty GKB (renowacyjne) maj grubo 6,5 mm. Ich rdze gipsowy jest zbro
jony wknem szklanym i oboony specjalnym kartonem nadajcym pycie du
wytrzymao. Pyty renowacyjne s przewidziane do robt remontowych. Zale
cane s do wykonywania krzywizn o maych promieniach, jednak nie mniejszych
ni 300 mm. Pyt renowacyjn mona montowa na cianach drewnianych, otyn
kowanych, ceglanych, betonowych itp. Przy montau tych pyt nie jest wymagana
wymiana ocienic.
Pyty GKBI (wodoodporne) maj grubo 12,5 mm. Dziki dodaniu preparatu
krzemoorganicznego do rdzenia gipsowego ich nasikliwo ograniczona jest do
10%. Rdze gipsowy jest oboony obustronnie kartonem koloru zielonego. Pyty
te mona montowa w pomieszczeniach o wilgotnoci wzgldnej przekraczajcej
70% (do 85% przez najwyej 10 godz. na dob). Przeznaczone s do wykony
wania suchych tynkw na cianach i sufitach oraz stosowane s jako poszycie
w lekkich systemach zabudowy wntrz.
Pyty gipsowo-kartonowe GKF (ogniochronne) maj grubo 12,5 mm. Ich
rdze gipsowy jest zbrojony wknem szklanym i obustronnie oboony jasnym
kartonem. Pyty GKF mona montowa w pomieszczeniach o wilgotnoci wzgld
nej nie przekraczajcej 70%. Przeznaczone s do wykonywania lekkiej zabudowy,
jako przegrody chronice elementy konstrukcyjne budynkw przed dziaaniem
ognia.
Pyty gipsowo-kartonowe (wodo- i ogniochronne) maj grubo 12,5 mm.
cz w sobie cechy pyt GKF i GKBI. Podobnie jak w wymienionych pytach,
rdze gipsowy zawiera dodatek rodka hydrofobizujcego i wkna szklane. Obo
ony jest kartonem koloru zielonego. Pyty te s przeznaczone do dodatkowego
zabezpieczenia przeciwpoarowego cian, sufitw, supw i dwigarw w po
mieszczeniach, w ktrych wilgotno wzgldna moe przekracza 70%, jednak
nie duej ni 10 godz. na dob.
Pyty GKGV (podogowe), gruboci czsto przekraczajcej 12,5 mm, prze
znaczone s jako podkad pod parkiet, pytki ceramiczne, pokrycia dywanowe itp.
Ponadto mog by stosowane jako podogi pywajce. Maj du wytrzymao
na ciskanie. Ich rdze gipsowy jest wzmocniony wknem szklanym i umiesz
czony pomidzy dwiema warstwami kartonu o duej wytrzymaoci. Pyty pod
ogowe s przeznaczone zarwno do prac wykoczeniowych w nowych budyn
kach, jak i do prac modernizacyjnych. Dobrze izoluj strop pod wzgldem akus
tycznym, tumi odgosy stpania.
444
SS
O
PQ
2
N
T3
3
G
0
1
'fi
a
Ico
Pu
W
O
W
O
aCu J2 g
-5b 8? S
_3
T
3
g
<L> S O
gN i>> 'to
v>
I
O
V)
cT o
-H
-H
5 S
v\
-H
-H
X>
00
I00 I
A\
S- o
% -H
CD
co vO oo
- coI .O r I t:3"
cT
<L> N
aD oo,
<
cd "B* c
05
M
V/ V/
a s
a.
3
N
1 1C
'2
CS
es
V/
-H
Os
c 6
S S
*
X-J
V/
o\
o\
'
9\
*n
s
s
o
00
ca
i
S)
X)
3
1
O*
'5b
!5
.2
'S
"sO
a
a
a
I
I
w
a
G
4=
N
cx
<5
s
s
e
i'
s
s
o
*3
Cu
O
M
o
X
Ip
m
O
O
Ou
Io
00
:9
446
Pyty warstwowe gipsowo-kartonowe skadaj si z kartonowego rdzenia

komrkowego, oklejonego obustronnie pytami gipsowo-kartonowymi o krawdzi
spaszczonej. W zalenoci od gruboci pyty rozrnia si trzy odmiany pyt
warstwowych gipsowo-kartonowych:
PGW-50 - pyta gruboci 50 mm, wykonana z pyt gipsowo-kartonowych
GKB-KS gruboci 9,5 mm i papierowego rdzenia komrkowego o gruboci
31 mm;
GKB-KS gruboci 12,5 mm i papierowego rdzenia komrkowego o gruboci
35 mm;
gruboci 12,5 mm i papierowego rdzenia komrkowego o gruboci 55 mm.
Waciwoci pyt warstwowych gipsowo-kartonowych, okrelone w PN-B-79406:1997, zestawiono w tabl. 7.6.
Tablica 7.6. Waciwoci pyt warstwowych gipsowo-kartonowych wg PN-B-79406:1997
Waciwoci
Rodzaje
PGW-60
PGW-50
PGW-80
rwna, gadka, bez uszkodze kartonu,

naronikw i krawdzi
Jako powierzchni
Odchylenie krawdzi
pyt od kta prostego
3
na dugoci 1 m pyty,
nie wicej ni, mm
grubo
501,5
601,5
801,5
Wymiary,
12005
szeroko
mm
dugo
25005 26505 25005 26505 28005 28505 30005
Wichrowato pasz
czyzny pyty, nie wi
cej ni, mm
Masa 1 m2 pyty, nie
wicej ni, kg
Ugicie, nie wicej
ni, mm
Wilgotno, nie wi
cej ni, %
Przyczepno
oka
dzin do rdzenia papie
rowego, nie mniej
ni, MPa
3
21
10
28
12
9,5
1,5
0,045
29
15
12
14
447
7.1.5. Elementy do wykonywania sufitw podwieszonych

Jako elementy sufitw podwieszonych czsto s stosowane typowe wielkowymia
rowe pyty gipsowo-kartonowe oraz specjalnie formowane kasetony gipsowo-kartonowe. Waciwoci pyt gipsowo-kartonowych omwiono w p. 7.1.4, natomiast
w tej czci omawiane s drobnowymiarowe pyty gipsowe oraz pyty gipsowo-wknowe bez okadzin kartonowych.
Pyty gipsowe dwikochonne, dekoracyjne i wentylacyjne
W PN-B-19401:1996 s charakteryzowane trzy rodzaje pyt gipsowych:
dwikochonne - wykonane z zaczynu gipsowego z dodatkiem materiaw
poprawiajcych waciwoci uytkowe, ktrych strona licowa jest perforowa
na, a strona tylna wyoona materiaem dwikochonnym, przykrytym foli
aluminiow, przytwierdzon do szkieletu;
dekoracyjne - wykonane z zaczynu gipsowego z dodatkiem materiaw po
prawiajcych waciwoci uytkowe, ktrych powierzchnia licowa moe by
gadka lub mie dowolnie ozdobn faktur;
wentylacyjne - wykonane z dodatkiem materiaw poprawiajcych waciwo
ci uytkowe, z otworami do przepywu powietrza.
W zalenoci od wymiarw rozrnia si dwie odmiany pyt: A i B. Wymiary
pyt wynosz:
odmiana A - 0,6x0,6x0,03 m,
odmiana B - 0,588x0,588x0,024 m.
Masa pyt przy wilgotnoci do 4% powinna wynosi nie wicej ni: 7 kg dla
odmiany A i 4,3 kg dla odmiany B.
Wygld i charakterystyczne wymiary pyt pokazano na rys. 7.11.
a)
b)
c)
oo o o o o
oo o o o o
oo o o o o
oo o o o o
oo o o o o
oo o o o o
r
5731
"
5881
5731
5881
5731
5881
Rysunek 7.11. Piyty gipsowe wg PN-B-19401:1996: a) dwikochonna, b) dekoracyjna, c) wen

tylacyjna
448
Pyty gipsowo-wtknowe
Pyty gipsowo-wknowe s produkowane z gipsu (80%) i rozdrobnionego pa
pieru makulaturowego (20%). Wymieszane materiay, po nasczeniu wod, s
sprasowywane pod wysokim cinieniem bez udziau jakichkolwiek chemicznych
rodkw klejcych czy uszczelniajcych. W kocowej fazie produkcji pyty s
gruntowane roztworem krochmalu i krzemionki, a nastpnie suszone. Pyty te s
twarde i sztywne, wytrzymae na obcienia mechaniczne, ognioodporne, odpor
ne na dziaanie wilgoci, paroprzepuszczalne i stabilne pod wzgldem akustycz
nym. Maj grubo 10; 12,5; 15 i 18 mm, szeroko 1,20 lub 1,25 m i dugo
2,0-3,0 m. Wytwarzane s take pyty wielkoformatowe oraz drobnowymiarowe,
do wykonywania sufitw podwieszonych. Projektanci zaproponowali kilkanacie
wariantw sufitw podwieszonych z wykorzystaniem pyt gipsowo-wknowych.
Wymienia si sufity z jednowarstwowym i wielowarstwowym poszyciem, zarw
no o stalowej, jak i o drewnianej konstrukcji nonej, z uwzgldnieniem wyko
rzystania powstaych przegrd w ochronie przeciwpoarowej budynku w zakresie
do 2 godz. odpornoci ogniowej.
7.2. Wyroby wapienno-piaskowe (silikatowe)

7.2.1. Produkcja wyrobw wapienno-piaskowych
Wydzielon grup wyrobw z zapraw wapiennych stanowi obecnie produk
ty wapienno-piaskowe, ktrych pocztek wywodzi si od odkrycia Michaelisa
z 1880 r. Wykaza on, e odpowiednio zagszczona wilgotna mieszanina wap
na i piasku kwarcowego, poddana dziaaniu nasyconej pary wodnej o wysokiej
temperaturze, twardniejc daje sztuczny kamie o duej wytrzymaoci. Pod
stawow cech odrniajc tak wyprodukowany materia od wyrobu ze zwykej
zaprawy wapiennej jest stosunkowo dua jego wytrzymao, uzyskiwana w efek
cie hydrotermicznej obrbki w autoklawie. Std t grup wyrobw wapienno-piaskowych przyjto nazywa silikatami [6, 9] lub rzadziej wyrobami wapienno-krzemowymi [17].
W nowoczesnych zakadach wytwarzajcych te wyroby proces produkcyjny
jest w duej mierze zautomatyzowany (rys. 7.12). Wyroby otrzymuje si przez
obrbk mieszaniny piasku kwarcowego zwykego i mielonego (90%), wapna
(7%) i wody (3%). Wapno dozuje si w iloci 130-260 kg na 1 m3 wyrobu, ilo
piasku mielonego waha si w granicach 130-300 kg, a nie mielonego w zakresie
1300-1600 kg, w zalenoci od oczekiwanej klasy wytrzymaociowej wyrobu.
Piasek po oczyszczeniu i odsianiu domieszek magazynuje si w zbiornikach (4).
Wapno w bryach kruszy si w mynie kulowym (6), a nastpnie grubsze czstki
449
4
Rysunek 7.12. Schemat procesu produkcji wyrobw wapienno-piaskowych [16]

1 - wyadunek piasku, 2 - skadowisko piasku, 3 - odsiarczanie, 4 - zbiornik piasku, 5 - wyadunek wap
na, 6 - myn kulowy do wapna, 7 - separator grubszych czstek, 8 - zbiornik wapna, 9 - zbiornik wody,
10 - automatyczny dozownik, wstpne mieszanie i nawilanie, 11 - reaktory - gaszenie wapna (proces cigy),
12 - mieszarki - ostateczna homogenizacja masy i ewentualne dowilenie, 13 - prasy formierskie, 14 - kocio,
15 - autoklawy przesiewne, 16 - prasa do kontroli wytrzymaoci wyrobw, 17 - magazynowanie, 18 - wywz
wyrobw gotowych
oddziela w separatorze (7). Wapno moe by dostarczane do zakadu produk

cyjnego w postaci zmielonej; magazynuje si je w zbiorniku (8). Ze zbiornikw
surowce automatycznie dozuje si (10) i wstpnie miesza oraz nawila. Tak przy
gotowan mieszank transportuje si do reaktorw (11), w ktrych nastpuje
proces gaszenia wapna. Proces odbywa si w sposb cigy, mieszanka podawa
na jest z gry do silosw. Pod wpywem wody wapno palone przeksztaca si
w wapno gaszone, a w wyniku podwyszonej temperatury pochodzcej z reakcji
gaszenia wapna oraz zasadowego rodowiska powierzchnia ziaren piasku traci
sw krystaliczn struktur. Ziarna uzyskuj w ten sposb waciw posta do
dalszego przeksztacania si w silikat w pniejszych fazach procesu produk
cyjnego. Proces trwa 2-4 godz. Mieszank odbiera si z dou w sposb cigy
i przenosi do mieszarek (12), gdzie masa jest dowilana w celu uzyskania dobrej
450
konsystencji do formowania. Nastpnie mieszank kieruje si do pras (13), w kt

rych formuje si j w cegy lub bloki o rnorodnych ksztatach i wymiarach.
Uformowane elementy ukada si na specjalnych wzkach, ktre s wprowadza
ne do autoklaww (15), gdzie w wyniku bezporedniego dziaania pary wodnej
0 temperaturze powyej 150C pod cinieniem 1,6 MPa (16 bar) krzemionka
czy si z wapnem, tworzc nierozpuszczalne krzemiany wapnia. W zalenoci od
stosunku molowego CaO do SiC>2 mog w temperaturze 150C powstawa rne
uwodnione krzemiany wapnia, przede wszystkim C-S-H/3 i C -S-H y, a dodat
kowo tobermoryt i girolit. Uwodnione krzemiany wapnia wydzielaj si gwnie
na powierzchni ziaren kwarcu, spajajc ziarna piasku ze sob oraz wypenia
jc wolne przestrzenie midzy ziarnami [9]. Uzyskuje si dziki temu wysok
wytrzymao gotowych wyrobw (15-50 MPa). Autoklawy mog by z jedno
stronnym zaadunkiem lub przejezdne. Para wodna dostarczana jest z kota (14).
Proces trwa 6-12 godz. w zalenoci od wymiarw elementw. Gotowe elementy
magazynuje si (17) lub rozwozi do odbiorcw (18). Wybrane bloczki poddaje
si kontroli wytrzymaoci (16) w celu okrelenia klasy gotowych wyrobw.
7.2.2. Rodzaje wyrobw i ich zastosowanie

Zgodnie z PN-B-12066:1998 wyroby wapienno-piaskowe klasyfikuje si:
wedug przeznaczenia:
A - murowane zwyke ze spoinami zwykymi,
B - murowane zwyke ze spoinami pocienionymi,
C - murowane na suchy styk ze spoinami poziomymi zwykymi,
D - murowane na suchy styk ze spoinami poziomymi pocienionymi,
E - murowane na wpust-wypust ze spoinami poziomymi zwykymi,
F - murowane na wpust-wypust ze spoinami poziomymi pocienionymi,
wedug odpornoci na dziaanie mrozu:
M - odporne na dziaanie mrozu (do murowania cian zewntrznych i we
wntrznych),
N - nieodporne na dziaanie mrozu (do murowania cian wewntrznych),
wedug otworw i dre:
P - pene,
D - drone.
Produkuje si cegy i bloczki rnych typw i o rnych wymiarach (tabl. 7.7).
Cegy mog by barwione na zamwienie na rne kolory: biay, ty, ro
wy, czerwony, zielony, brzowy, grafitowy i czarny.
Bloczki s drone w celu zmniejszenia ich masy. Otwory maj rn rednic
1 ksztat. W niektrych systemach bloczkw drenia nie dochodz do grnej
cianki, co uatwia ukadanie zaprawy w spoinie poziomej (rys. 7.13).
451
Rysunek 7.13. Ukad dre bloczka [16]
Z elementw wapienno-piaskowych wykonuje si ciany none zewntrzne

i wewntrzne, ciany dziaowe, przeciwpoarowe, elewacyjne (rys. 7.14), elemen
ty maej architektury, przewody wentylacyjne. Silikaty mona doskonale czy
z innymi materiaami, np. ceramicznymi (rys. 7.15). Silikaty ze wzgldu na du
nono peni funkcj cian nonych.
Rysunek 7.14. Przykady budynkw wykonanych z cegie wapienno-piaskowych [16]
Rysunek 7.15. Przykad czenia ma

teriaw w budynku wielorodzinnym
452
Tablica 7.7. Wymiary wyrobw wapienno-piaskowych produkowanych w Polsce [16]
Rodzaj
Symbole
Przykadowy
wygld
Dostpne
wymiary
Uwagi
250x120x65
250x120x65
240x115x71
dostpne rwnie
barwione
INF A
Cega
INF C
INF x 1
upana INF x2
1/2NF x 1
1/2NF x2
TN
250x100x65
230x100x65
250x110 x 65
250x110x65
250x60x65
250x60x65
125x110x65
250x90x65
250x95x65
230x95x65
dostpne rwnie
barwione
cyfra 2 oznacza, e
dwie paszczyzny
s upane: licowa
i boczna
Ksztatka
elewacyjna
upana
250x20x65
250x32x120
250x20x65
250x30x65
250x30x120
250x25x65
dostpne rwnie
barwione
pena
INF
INF A-M-P
1NF-KS
INF A
INF B
B
2NFD
2NFD A-M-D
2NFD F-M-D
2DF-KS
3NFD
3NFD A-M-D
3NFD F-M-D
Cega
drona
5NFD F-M-D
m
p
n
250x120x220
250x120x220
250x120x220
258x180x220
250x250x220
250x250x220
6NFD A-M-D
6NFD F-M-D
6NFD W+W
250x120x138
250x120x138
260x120x138
240x113x115
ii
czenie na
wpust-wypust
250x250x220
bez wypeniania
spoin pionowych
Bloczek peny
Bloczek
drony
BS
BS
6 NF
gadki
BSD 120
BSD150
BSD 180
1/2BSD180
BSD250
wpust-wypust
BSD 180
W+W
M8
M12
M15
M18
M24
narony
M8 K
M12K
M15K
M18K
M24K
pena
KSP 3
drona
M-D
KSD 3
453
500x180x220
500x250x220
250x250x220
518x120x220
500x150x220
518x180x220
250x180x220
518x250x220
250x180x220
340x80x190
340x120x190
340x150x190
340x180x190
340x240x190
czenie na
wpust-wypust
bez wype
niania spoin
pionowych
340x80x190
340x120x190
340x150x190
340x180x190
340x240x190
wpust lub wy
pust tylko na
jednej ciance,
druga gadka
250x65x220
przeznaczona
do cian
dziaowych
250x80x220
250x80x220
przeznaczo
na do cian
dziaowych
Li
250x250x220
do wykonywa
nia nadproy
B I
250x250x220
iis b *
0
1
Ksztatka
cienna
Ksztatka
szalunkowa
wentyla
cyjny
PW
Pustak
ogro
PO
dzeniowy KSO
250x250x220
250x250x120
454
Stosuje si trzy sposoby murowania, w zalenoci od rodzaju cegie i blocz

kw:
mur ze spoin poziom i pionow 12-15 mm, zaprawa tradycyjna,
mur ze spoin poziom 10 mm, zaprawa tradycyjna, brak spoiny pionowej
przy wykorzystaniu bloczkw czonych na wpust-wypust,
mur ze spoin poziom pocienion 1-3 mm, zaprawa klejowa (zgodnie z wy
maganiami producenta zaprawy), brak spoiny pionowej.
Pracochonno wznoszenia murw zmniejsza si w przypadku stosowania
bloczkw systemu wpust-wypust. Prac uatwiaj rwnie dokadne wymiary
elementw, chwytaki do przenoszenia, gilotyny do przecinania bloczkw oraz
odpowiednio dobrane kielnie i dozowniki zaprawy (rys. 7.16).
a)
c)
Rysunek 7.16. Zestaw narzdzi do murowania cian [16]: a) chwytak do przenoszenia bloczkw,
b) gilotyna do przecinania bloczkw, c) kielnia, d) dozownik zaprawy
7.2.3. Waciwoci wyrobw silikatowych

Wytrzymao na ciskanie. Z cegie i blokw wapienno-piaskowych mona
wznosi konstrukcje budynkw mieszkalnych nawet do szeciu kondygnacji. Naj
czciej s stosowane klasy bloczkw silikatowych o wytrzymaoci 10 i 15 MPa.
Produkowane s rwnie na zamwienie elementy o wytrzymaoci 20 MPa
i wikszej (do 60 MPa). Wysoka wytrzymao cegie i bloczkw wapienno-piaskowych pozwala na wznoszenie konstrukcji wielokondygnacyjnych. Sztyw
no stropw i waciwe ich poczenie ze cianami nonymi za pomoc monoli
tycznych wiecw oraz przewizanie cian ze cianami usztywniajcymi zapew
niaj wystarczajc sztywno budynku, bez potrzeby wzmacniania elementami
455
elbetowymi. W celu zwikszenia sztywnoci cian na zginanie w paszczynie

ciany, stosuje si rwnie konstrukcje murowe ze zbrojeniem uoonym w spo
inach poziomych. Podobnie mona wykonywa nadproa w postaci konstrukcji
murowych zbrojonych (rys. 7.17).
Rysunek 7.17. Nadproe murowe

zbrojone
Do czenia wyrobw silikatowych stosuje si cementowo-wapienne lub ce

mentowe zaprawy murarskie klas M5 lub M10. Ze wzgldu na atwo ukadania
i wiksz plastyczno zalecana jest zaprawa cementowo-wapienna klasy M5.
Bloki silikatowe wykonywane z du dokadnoci mog by ukadane na zapra
wie cienkowarstwowej. Dostpne s rwnie bloczki z profilowanymi na piro
i wpust (rys. 7.18) powierzchniami czoowymi, ktre muruje si bez wypeniania
spoin pionowych.
Rysunek 7.18. Bloki z profilo

wanymi ciankami czoowymi:
a) podstawowy, b) narony
Izolacyjno termiczna. ciana zewntrzna jednowarstwowa wykonana z ele

mentw wapienno-piaskowych nie spenia warunkw izolacyjnoci termicznej.
Dla ciany wykonanej z dronych bloczkw silikatowych gruboci 0,24 m wsp
czynnik przenikania ciepa U = 1,26 W/(m2 K). Ocieplenie takiej ciany wen
mineraln o gstoci objtociowej 120 kg/m3 i o gruboci 0,11 m zmniejsza
456
wspczynnik przenikania ciepa do wartoci 0,29 W/(m2 K), ktra spenia wy

magania normowe: Umax = 0,3 W/(m2 K). Zalet cian warstwowych jest mo
liwo zmniejszenia wpywu mostkw termicznych, powstajcych w miejscach
nadproy czy wiecw elbetowych. Czsto stosuje si ciany szczelinowe lub
trjwarstwowe. Warstw non wykonuje si z dronych bloczkw gruboci 0,18
lub 0,24 m, a izolacj termiczn z weny mineralnej ze wzgldu na dobr prze
puszczalno pary wodnej. Pustka powietrzna powinna by wentylowana przez
pozostawienie szczelin w spoinach w dolnej czci ciany. Warstw elewacyjn wykonuje si z cegy silikatowej penej o powierzchni upanej, czsto take
barwionej.
Akumulacja termiczna. Zmiany temperatury powietrza na zewntrz s kom
pensowane przez du bezwadno ciepln cian silikatowych. Z powodu duej
masy cegie, ktre wygrzane gromadz ciepo i dugo oddaj je do pomieszczenia,
temperatura wewntrz budynku duej utrzymuje si na staym poziomie. Zim
zyskuje si oszczdnoci w ogrzewaniu, poniewa system grzewczy rzadziej re
aguje na spadki temperatury w pomieszczeniach, a latem ciepo zgromadzone
w cianach za dnia oddawane jest noc, co wpywa na stabilno temperatury
w cigu doby.
Izolacyjno akustyczna. Izolacyjno akustyczna cian ma szczeglne zna
czenie w budynkach mieszkalnych i biurowych, czyli wszdzie tam, gdzie po
dany jest spokj i cisza. Dziki zwikszonej gstoci objtociowej silikatw
ciany dziaowe maj du izolacyjno akustyczn. Natenie dwiku w bu
dynkach mieszkalnych wynosi 20-90 dB. Izolacyjno akustyczna cian poje
dynczych lub podwjnych wykonanych z cegy wapienno-piaskowej przedstawio
na jest na rys. 7.19. ciany wykonane z elementw penych oraz otynkowane
maj nieco wiksz izolacyjno. Lepszym rozwizaniem przegrd pomidzy
oddzielnymi mieszkaniami s ciany podwjne. Izolacyjno ciany pojedynczej
gruboci 0,24 m jest porwnywalna z izolacyjnoci ciany podwjnej gruboci
2 x 0,08 m ze szczelin powietrzn porodku.
o 60
TO50
40
CD & 30
w
s j g 20
TO 10
'O
*c/>
O
c
00
^45-46j4^Trn
12
15
5^
6-5556-
18
Grubo ciany pojedynczej, cm
24
2 x8
2*12
2x15
2 *18
2 *24
Grubo ciany podwjnej, cm
Rysunek 7.19. Izolacyjno akustyczna cian w zalenoci od rozwiza materiaowych [9]

- bloczki drone bez tynku, - bloczki drone z tynkiem. - bloczki pene bez tynku. O - bloczki
pene z tynkiem
457
Waciwoci hydroregulacyjne. Dobra przenikalno pary wodnej przez ma

teria wapienno-piaskowy chroni ciany przed kondensacj pary wodnej w prze
grodzie. Para wodna pochaniana jest przez ciany w zalenoci od wilgotnoci
i temperatury powietrza. Przy duej wilgotnoci wzgldnej i wysokiej tempe
raturze silikat pochania wicej wilgoci; jest ona oddawana do pomieszczenia,
gdy powietrze osusza si, co pomaga utrzyma optymaln wilgotno w caym
budynku.
Gsto objtociowa. Materiay wapienno-piaskowe s produkowane o g
stoci 1200-1700 kg/m3.
Mrozoodporno, chonno kapilarna, nasikliwo. W zalenoci od g
stoci objtociowej elementy silikatowe maj rn chonno kapilarn w gra
nicach 1,6-6,0 g/cm2 po 6 godz. Struktura materiau pozostawia przestrzenie
dla rozszerzajcej si wody podczas zamarzania. Zgodnie z PN-B-03002:1999,
dopuszcza si stosowanie silikatw w rodowisku wilgotnym z wystpujcym
mrozem (ciany piwnic) pod warunkiem naleytego zabezpieczenia przed zawil
goceniem. Silikaty maj du odporno na przenikanie wody R = 10,3 108 s/m
(dla porwnania ceg ceramiczn pen charakteryzuje R = 2,0 108 s/m). Na
sikliwo materiau wynosi ok. 15% masy elementu, wic naley zabezpieczy
go przed bezporednim dziaaniem wody. Stosuje si w tym celu impregnacj
materiaem hydrofobowym, wnikajc na gboko ok. 5 mm, ktra tworzy wo
doodporn warstw, pozwalajc jednoczenie na przenikanie pary wodnej.
Ognioodporno. Silikaty jako materia niepalny stanowi doskonae zabez
pieczenie przeciwogniowe. Podczas poaru nie wydzielaj si adne szkodliwe
substancje. Klasy odpornoci ogniowej przedstawia tabl. 7.8. Oznaczenie klas
odpornoci ogniowej precyzuje take PN-B-02851-1:1997, w ktrej E oznacza
szczelno ogniow, I - izolacyjno ogniow, natomiast R - nono ogniow,
przy czym czas odpornoci podany jest w minutach.
Tablica 7.8. Klasy odpornoci ogniowej [14, 15]
Typ ciany
Grubo ciany, m
nienona
nona
0,12
El 120
REI 30
0,18
El 180
E 240
REI 180
RE 240
0,25
El 240
REI 240
Ognioodporno silikatw okrela czas potrzebny na ewakuacj ludzi i zwie

rzt. Pierwsze zmiany zachodz dopiero w temperaturze powyej 600C. Z ma
458
teriau wapienno-piaskowego mog by zatem wykonywane ciany przeciwpoa

rowe, kominy i kotownie. Zgodnie z PN-B-03002:1999, kominy wentylacyjne
mona wykonywa z cegie silikatowych klasy 15 MPa.
Skurcz. Skurcz materiau moe powodowa pknicia i deformacje muru.
Skurcz spowodowany twardnieniem materiau nie wystpuje w silikatach, ponie
wa koczy si podczas procesu produkcyjnego. Na skutek wilgoci dziaajcej
podczas budowy (deszcz, wilgo tynkw, zapraw, wiecw) materia pcznieje
o max 0,4 mm/m, ale po odparowaniu wody kurczy si do pierwotnych roz
miarw. Odksztacalno spowodowana zmianami temperatury wynosi ok. 0,01
mm/(m-K) i ma znaczenie przy bardzo duym przyrocie ciepa (piece).
Odporno na korozj chemiczn i biologiczn. Silikaty s obojtne che
micznie, nie reaguj z innymi zwizkami. Agresywne rodowisko (przemys lub
rolnictwo) nie wpywa destrukcyjnie na materia. Zasadowy odczyn zabezpiecza
przed grzybami i bakteriami.
Promieniotwrczo. Skadniki wykorzystywane w produkcji silikatw (wap
no, piasek i woda) maj ma promieniotwrczo. Do silikatw nie dodaje si
popiow lotnych, ktre powikszaj zawarto pierwiastkw promieniotwrczych
w materiale.
7.3. Wyroby z cementowych mieszanek betonowych

7.3.1. Rys historyczny
W latach 70. i 80. XX w. wyroby z betonu kojarzono gwnie z prefabrykacj
betonow i wczesn infrastruktur produkcyjn skupion wok tak zwanych
fabryk domw i rnych wytwrni prefabrykatw. W wyniku prowadzonych pro
cesw wytwrczych uzyskiwano serie gotowych, betonowych prefabrykatw o w
sumie dobrych parametrach wytrzymaociowych, lecz licznych brakach jakocio
wych. Przyczyny niskiej jakoci prefabrykatw byy rnorakie, poczynajc od
podejcia ilociowego, a nie jakociowego przy produkcji wyrobw, niedostatku
na rynku dobrych jakociowo materiaw (dostpne byy pospki o wysokim
punkcie piaskowym, cementy o zmiennych cechach jakociowych), a na braku
indywidualnego projektowania obiektw skoczywszy. Panowao wwczas take
przekonanie, jakoby zarwno w technologii samego betonu, jak i formowania
prefabrykatw oraz ich termoobrbki uzyskano kres moliwoci technicznych
i e w najbliszej przyszoci raczej nie naley oczekiwa jakichkolwiek zmian.
Prognozy te jednake nie speniy si i poczwszy od koca lat 70. w Europie
Zachodniej, a od pocztku lat 90. w Polsce obserwuje si dynamiczny rozwj
technologii betonu modyfikowanego dodatkami i domieszkami chemicznymi, me
459
tod formowania prefabrykatw oraz rozwiza architektoniczno-konstrukcyjnych

samych elementw budowlanych.
7.3.2. Ksztatowanie elementw betonowych. Kierunki rozwoju

W ostatnich latach zarysowao si do wyranie kilka tendencji odnoszcych
si do ksztatowania drobniejszych elementw budowlanych oraz wielkogabary
towych elementw konstrukcyjnych. Wyrni mona cztery grupy dziaa obej
mujcych:
precyzj wykonania wyrobw,
traktowanie betonu jako materiau konstrukcyjnego i elewacyjnego,
produkcj wyrobw w zautomatyzowanych agregatach o zaawansowanych
systemach zagszczania lub na uniwersalnych podkadach formujcych,
cigy pomiar wilgotnoci kruszywa - dyspozytorskie sterowanie produkcj
mieszanki betonowej.
Dziaania te s zwizane gwnie z technologi produkcji mieszanki beto
nowej i zaawansowanymi metodami wytwarzania samych wyrobw. W cieniu
zagadnie technologicznych pozostaj problemy konstrukcyjnego ksztatowania
prefabrykatw, jednake take i w tym zakresie obserwuje si pewne podejcie
systemowe.
Systemowo ta jest faktem, ale nie prowadzi do tworzenia znanych z lat 70.
systemw budownictwa oglnego lub mieszkaniowego. Zdaniem A. Cholewickiego [2], mamy w nowym ujciu systemowoci do czynienia ze wspln kon
cepcj konstrukcyjno-technologiczn dla poszczeglnych grup obiektw, w ktrej
nie mona doszukiwa si ich typizacji. Koncepcj t charakteryzuj:
realno budowy obiektu o okrelonej funkcji, o optymalnych techniczno-eko
nomicznych parametrach w konkretnych warunkach,
przestrzeganie przede wszystkim tych zasad koordynacji wymiarowej, ktre
rzeczywicie maj istotne znaczenie (przykadowo: dugo elementw stro
powych nie musi by wielokrotnoci moduu rwnego 0,6 m, zauwaalna
jest natomiast tendencja, eby szeroko tych elementw bya wielokrotnoci
wymiaru 0,3),
komplementarno rozwiza technicznych z myl o samym procesie budow
lanym, jak i eksploatacji obiektu; w tym celu jest opracowywanych wiele nie
zbdnych detali towarzyszcych produktowi gwnemu oraz s przewidziane
inne rozwizania techniczne, na przykad w zakresie programu instalacyjnego
czy modelowania samej elewacji.
Tak rozumiana systemowo nie odbija si na wizerunku gotowego obiektu,
tym bardziej e o tym decyduj w wikszym stopniu ciany zewntrzne, a nie
stropy.
460
Realizujc t ide, mona pokusi si nawet o ujednolicenie wizerunku archi

tektonicznego miasta, budujc obok XIX-wiecznego State Capitol Denver z sza
rego granitu nowoczesny betonowy parking wielopoziomowy o pasmowym pio
nowym i poziomym ukadzie elementw ciennych zewntrznych, nawizujcych
swoim charakterem do budowli o sto lat starszej. Omawiane obiekty pokazano
na rys. 7.20 i 7.21. Wyranie rysujc si tendencj rozwojow konstrukcji pre
fabrykowanych jest ograniczenie wymiarw poprzecznych (przekrojw elemen
tw). W przypadku elementw pionowych (gwnie supw) cel ten osigany jest
przez:
stosowanie betonw wysokiej wytrzymaoci,
wykorzystanie przekrojw bardzo mocno zbrojonych,
ksztatowanie ustrojw ramowych z umiejscowionymi poczeniami rygielsup tu przy jego powierzchniach; funkcj usztywniajc cay ukad speniaj
specjalnie skonstruowane ciany pasmowe z belk nadproow do oparcia
prostopadle do niej prefabrykowanych stropw 2T.
Rysunek 7.20. State Capitol of Denver (USA)
Rysunek 7.21. Elewacja parkingu wielopozio

mowego (USA)
Rozwizania takie s niezwykle popularne w wielu krajach przy realizac

jach wielopoziomowych parkingw miejskich dla samochodw osobowych.
Widok parkingu pokazano na rys. 7.22, a ukad elementw konstrukcyjnych
na rys. 7.23.
461
Rysunek 7.22. Parking wielokondygnacyjny (USA)
Rysunek 7.23. Budynek szkiele

towy o podunym ukadzie kon
strukcyjnym [4]
1 - podcigi zewntrzne, 2 - podci
gi wewntrzne
W przypadku elementw poziomych (zwaszcza stropw) obserwuje si take

dziaania takie jak:
stosowanie stropw gstoebrowych z pustakami o pocienionych ciankach,
wytwarzanie stropw wielkopytowych traktowanych jako deskowania traco
ne, do penego dozbrojenia i zespolenia z betonem na placu budowy (stropy
Filigran - rys. 7.24),
wytwarzanie prefabrykowanych elementw spronych typu 2T lub Spiroll.
462
Wanym wyznacznikiem postpu s coraz powszechniej uywane w prefabrykacji betony wysokiej wytrzymaoci. Zakres moliwoci ich zastosowa podano
w tabl. 7.9.
Tablica 7.9. Przykady elementw prefabrykowanych wg [1]
Rodzaj elementu
Wytrzymao
M iejsce
stosowania betonu, w / c
Uzasadnienie
Supy energetyczne z beto

Szwecja
nu wirowanego
100 MPa
w / c ~ 0,28
wysoki stopie sprenia,

redukcja ciaru, dua sia
niszczca
Elementy dachowe spro

ne o przekroju TT w bu Szwecja
downictwie przemysowym
94 MPa
w / c = 0,30
wysoka wytrzymao
sprania
Pale sprone
Japonia
7 0 -8 0 MPa
redukcja ciaru
Rury ciekowe
Austria
80 MPa
skrcony czas rozformowa

nia, trwao w rodowisku
agresywnym
80 MPa
dua rozpito belek
Supy i belki w budynkach Finlandia

Segmenty
lowych
Pale
obudw
tune
N iem cy
Norwegia
Supy w budynkach 8-piN iem cy

trowych
do
9 0 -1 0 5 MPa
w / c = 0,17
niszy koszt ni koszt obu

dowy eliwnej czy z betonu
zw ykego
75 MPa
redukcja wymiarw, redukcja

cinienia porowego w gruncie
85 MPa
w / c = 0,31
redukcja zbrojenia i wym ia

rw, m niejszy koszt
463
Kryteria decydujce o wyborze tego wanie materiau s rne, poczwszy od

duej nonoci przekrojw przy stosunkowo maych wymiarach przekrojw po
przecznych (konstrukcje szkieletowe), po znaczn trwao w rodowiskach agre
sywnych (pale, rury kanalizacyjne). Wykonawstwo zaprezentowanych w tabl. 7.9
elementw wymaga jednake szczeglnego podejcia do procesw formowania
prefabrykatw oraz technologii produkcji mieszanki betonowej (sterowane kom
puterowo wzy betoniarskie).
7.3.3. Urzdzenia formujce i procesy technologiczne

wspomagajce procesy wytwarzania wyrobw
Wspczesnym wyrobom betonowym stawia si obecnie zdecydowanie wysze
wymagania jakociowe ni w latach 70. XX w., co wynika z traktowania goto
wego elementu jako ostatecznie wykoczonego. Funkcje takie peni elementy
szkieletowe hal i mostw, elementy elewacyjne budynkw, rury i studnie kanali
zacyjne, elementy nawierzchni drogowych typu krawniki czy kostka brukowa.
Do uzyskania takich efektw przyczyniaj si gwnie technologie formowania
prefabrykatw betonowych przez dwa zasadnicze typy urzdze:
uniwersalne podkady formujce przystosowane do wytwarzania rnych ty
pw prefabrykatw, take wielkogabarytowych,
w peni zautomatyzowane agregaty produkcyjne do wytwarzania elementw
gabarytowo maych, lecz o bardzo wysokich parametrach technicznych,
oraz procesy techniczne obejmujce szczeglne przypadki zagszczania miesza
nek betonowych.
Uniwersalne podkady form ujce
Do tej grupy urzdze nale wspczesne linie produkcyjne Avermanna, stano
wice zesp sprzonych stow obrotowych do produkcji wielkogabarytowych
elementw betonowych o dowolnych ksztatach.
Jest to grupa stalowych uchylnych hydraulicznie form skadajcych si z trzech
pojedynczych stow o wymiarach 15,0x3,8 m, z dwoma pomostami dugo
ci 1,0 m.
Nono robocza wynosi 750 kg/m2, podniesienie paszczyzny formujcej do
80. Zesp zaopatrzony jest w instalacj do ogrzewania powierzchni formujcej
par wodn.
W zalenoci od potrzeb na blachach formujcych s ukadane ograniczniki
ksztatu produkowanych elementw. Za szczeglnie udane uznaje si wyproduko
wane na tych liniach elementy cienne zewntrzne z gotow warstw fakturow
reliefow. Relief uzyskuje si przez uoenie na dnie formy matrycy ksztatuj
cej faktur. Matryce wykonuje si z profilowanej stali kwasoodpornej, a ostatnio
464
take z gumy, elastomerw, poliuretanu i ywic. Elewacje z betonu architektonicz

nego nale w Polsce do cigle nielicznych, natomiast s niezwykle popularne
w USA. Przykad fragmentu elewacji z prefabrykatw wielkopytowych wykona
nych w Polsce pokazano na rys. 7.25.
Rysunek 7.25. Elewacja budynku uytecznoci

publicznej w Warszawie wykonana z prefabryko
wanych pyt wielkowymiarowych (fot. PaKaBex
Pozna)
Agregaty produkcyjne do wytwarzania drobnych elementw budowlanych

Inn form urzdze do wytwarzania estetycznych i trwaych elementw betono
wych s agregaty produkcyjne wspomagane komputerowymi procesami sterowa
nia i technikami wibroprasowania betonu. Do takich linii naley zaliczy cig
produkcj dachwek cementowych formowanych na aluminiowych podkadach
(paletach) przesuwanych przenonikiem tamowym do waciwej dachwczarki.
Podkady formuj doln powierzchni, a specjalny waek dociskowy formuje kon
tury i powierzchni zewntrzn dachwek. Zagszczony i wyprofilowany materia
opuszcza maszyn w postaci cigej wstgi, ktra noami jest odcinana na odpo
wiedni dugo, a nastpnie wyokrglana.
Podobnie systemem agregatowym jest produkowana betonowa kostka bruko
wa. Rodzaje agregatw do produkcji kostki brukowej s bardzo zrnicowane, od
rcznie obsugiwanych pras hydraulicznych po wysokowydajne, w peni skompu
teryzowane i zautomatyzowane linie produkcyjne.
Zasady produkcji kostek s zblione. Dokadnie przygotowan mieszank
betonow, o stosunku w /c 0,30-0,36, podaje si przez zsyp na przenonik
tamowy, ktrym materia transportuje si do zasobnika automatycznej prasy hy
465
draulicznej. Z zasobnika wymagan porcj mieszanki betonowej zsypuje si na

palet z umieszczon na niej form. Po sprasowaniu betonu (wibroubiciu) for
ma podnoszona jest w gr, a paleta z uformowanymi na niej produktami jest
przesuwana przenonikiem rolkowym do magazynu regaowego.
W efekcie tak realizowanego procesu produkcyjnego uzyskuje si bardzo
dobry jakociowo produkt, o odpowiednich cechach uytkowych (wytrzymao
na ciskanie 60-90 MPa, nasikliwo poniej 4%, mrozoodporno duo powy
ej 150).
Procesy technologiczne gwarantujce wysok jako i trwao

elementw prefabrykowanych
Podstaw wysokiej jakoci i trwaoci elementw prefabrykowanych s pewne
procesy obrbkowe, zmniejszajce do wymaganego minimum stosunek w/c oraz
profilujce przekroje i powierzchnie wyrobw.
Do technik usuwania zbdnej ze wzgldw na procesy hydratacji i hydrolizy
cementu iloci wody zalicza si metod wirowania oraz metod odwadniania
prniowego mieszanki betonowej.
Metoda wirowania, szczeglnie przydatna przy produkcji rur, supw i erdzi
energetycznych, polega na wprowadzeniu w ruch wirowy urzdzenia formujce
go. Mieszanka betonowa, w wyniku dziaania si odrodkowych, ukada si po
obwodzie formy i zostaje silnie zagszczona. Zbdna, nie zwizana woda zarobowa zostaje odprowadzona na zewntrz urzdzenia. Przykad produkcji erdzi
energetycznych pokazano na rys. 7.26.
Rysunek 7.26. erd energetyczna produkowana

metod wirowania
Znaczn popularnoci ciesz si take metody polegajce na odwodnieniu

prniowym uoonej mieszanki betonowej za pomoc specjalnych mat filtracyj
nych i przenonych pomp prniowych z oprzyrzdowaniem. Efektem takiego
procesu jest wyrany wzrost wytrzymaoci przypowierzchniowych warstw beto
nu, ich cieralnoci, szczelnoci i mrozoodpornoci. Metoda ta ma liczne zasto
466
sowania; wykorzystywana bya np. przy produkcji prefabrykatw ciennych do

zbiornikw na wod pitn.
Kolejn technik regulacji wartoci stosunku w / c jest wiroubijanie lub wibroprasowanie suchych mieszanek betonowych. Dziaania takie powoduj, e po
szczeglne skadniki mieszanki betonowej znajduj si w stanie trwaego ugnia
tania, w wyniku ktrego zbliaj si do siebie, wypeniajc wolne przestrzenie.
Dua czstotliwo ubijaka lub waowarki wywouje zjawisko zblione do wibro
wania, w zwizku z czym siy tarcia, kapilarne oraz spjnoci ulegaj zmniej
szeniu, w wyniku czego ruch poszczeglnych czstek jest znacznie uatwiony.
Metody takie s stosowane przy produkcji rur kanalizacyjnych.
7.3.4. Charakterystyka wybranych wyrobw

Elementy cian zewntrznych i wewntrznych
Asortyment produkowanych w latach 60., 70. i 80. XX w. elementw ciennych
by bardzo szeroki. Wytwarzano cegy cementowe pene i drone
(0,065 x0,12x0,25 m), bloczki cementowe pene (0,12x0,24x0,48 m), pustaki
wielootworowe (Alfa, Muranw, Kontra, Wrocawskie, SM -185 i in.), elementy
wielkoblokowe okrelane jako cega eraska i systemowe elementy wielkowy
miarowe W70, SS, OWT i in. Obecnie zakres prefabrykacji tych elementw jest
mniejszy, ale take obejmuje wyroby od drobno- do wielkowymiarowych [51.
Bloczki betonowe do wykonywania cian piwnic maj wymiary 0,12x0,24x
x0,48 m, mas 33 kg i klas betonu > B15.
Pustaki szalunkowe s przeznaczone do wykonywania fundamentw i cian
piwnic bez deskowania. Ukada si je na sucho do wysokoci maksimum 4
warstw. Po zazbrojeniu pionowym i poziomym pustaki wypenia si mieszank
betonow. Po stwardnieniu betonu proces moe by powtrzony. Ksztat pustakw
i odcinek ciany pokazano na rys. 7.27.
a)
b)
Rysunek 7.27. Betonowe pustaki

otworowe [5]: a) widok pustaka,
b) ciana z pustakw przygoto
wana do betonowania
Pustaki betonowe Tekno Blok stanowi przykad systemowego podejcia

do wykonywania cian konstrukcyjnych budynkw, elewacji oraz elementw cian
oporowych i ogrodze. System obejmuje 6 grup pustakw dostpnych w kolorach:
szarym, czerwonym, grafitowym, brzowym, tym, zielonym oraz biaym.
467
Ksztaty pustakw przedstawiono na rys. 7.28, a podstawowe ich wymiary

zestawiono w tabl. 7.10. Elementy te charakteryzuj si nastpujcymi para
metrami technicznymi: klasa pustaka - 12,5 MPa, klasa uytego betonu - B40,
nasikliwo - mniejsza ni 5%, mrozoodporno - F50, odporno ogniowa
pustaka gruboci 19 cm - 2 godz., opr cieplny R pustakw - w zakresie
0,32-0,41 m2-K/W. Dokadno wymiarw oraz rwna i gadka powierzchnia
pustakw konstrukcyjnych pozwalaj na traktowanie ich powierzchni jako wy
koczonej, wymagajcej jedynie bezporedniego pomalowania.
Rysunek 7.28. Zestaw pustakw Tekno Blok [5]: a) pustak poredni, b) nadproe, c) pustak
elewacyjny, d) cega elewacyjna
Tablica 7.10. Asortyment pustakw Tekno Blok [5]

Wymiary, m
Nazwa
Liczba sztuk/m2
Elementy konstrukcyjne
Pustaki Tekno Blok
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,0 9
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 4
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 9
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,2 4
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,2 9
12,5
12,5
12,5
12,5
12,5
Cega Tekno Blok
0 ,2 5 x 0 ,1 2 x 0 ,0 6 5
52,0
Nadproe Tekno Blok
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 4
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 9
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,2 4
2,5 szt./m
Elementy elewacyjne
Pustak Tekno Split Face
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,0 9 5
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 4
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,1 9
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,2 4
12,5
12,5
12,5
12,5
Cega Tekno Split Face
0 ,3 9 x 0 ,0 9 5 x 0 ,0 9 5
25
Elementy do budowy cian oporowych

Pustak Tekno Oporowy
0 ,3 9 x 0 ,1 9 x 0 ,2 9
12,5
468
Wielkowymiarowe betonowe elementy cienne s obecnie produkowane na

indywidualne zamwienie inwestorw. Spotka mona zmodyfikowane rozwi
zania cian Systemu Szczeciskiego (odmiana SL 87), Systemu W-70 (Konbet),
Systemu OWT 67 (Modernizacja 95) czy wielkiego bloku (PM+M). Dostpne
s take wielkowymiarowe elementy cienne zewntrzne z gotowymi elewacjami
z barwionego betonu. Elementy takie s bardzo popularne w Europie Zachodniej
i USA, w Polsce nadal nale do nielicznych (rys. 7.25).
Stosunkowo du uniwersalnoci charakteryzuj si ciany zespolone Baumat (rys. 7.29). ciana zespolona skada si z dwch pyt elbetowych gruboci
0,05-0,06 m, poczonych ze sob za pomoc dwigarkw kratowych Filigran.
Grubo cian moe si zmienia w granicach 0,20-0,40 m. Odlego midzy
pytami waha si w zakresie 0,10-0,30 m i po ustawieniu w miejscu przezna
czenia zostaje wypeniona betonem. Przekrj zbrojenia cian wynika z oblicze
statycznych. W zakadzie prefabrykacji mog by zamontowane ociea okienne
i drzwiowe, osony przewodw instalacyjnych itp. Powierzchnie zewntrzne cian
zespolonych s gadkie i nie wymagaj tynkowania. Mona do nich mocowa do
wolne elementy wykoczenia cian.
Rysunek 7.29. ciana zespolona Baumat przygotowana do wypenienia

betonem na budowie
Elementy stropowe i dachowe

Asortyment betonowych elementw stropowych i dachowych uleg w ostatnim
dziesicioleciu znacznemu rozszerzeniu. Tradycyjnie stosowane stropy gstoebrowe (DMS, DZ, TK, T-27, DC) zastpiono nowszymi rozwizaniami o wy
szych nonociach i wikszych rozpitociach. Niezalenie od kanaowych pyt
stropowych, z otworami okrgymi, gruboci 0,24 m, szerokoci 0,6, 1,2 i 1,5 m
i dugoci w zakresie 2,7-6,0 m co 0,3 m, pojawio si kilka nowych rozwi
za pyt wielootworowych elbetowych oraz spronych, dugoci do 13,2 m.
Pyty elbetowe wspornikowe ebrowe wysokoci 0,4 m, o wymiarach rzutu
5,75x1,50 m zastpiono pytami TT wysokoci 0,40 i 0,44 do 0,90 m, szero
koci do 3,0 m i dugoci do 15 m. Pojawiy si nowe stropy zespolone Filigran,
469
dwigary sprone dugoci do 31,5 m, pyty dachowe panwiowe sprone du

goci do 12 m i pyty ebrowe. Unowoczeniono produkcj dachwek cemen
towych, zastpujc dachwki zakadkowe produkowane z zaprawy cementowej
na stoach wibracyjnych dachwkami formowanymi pod cinieniem, barwiony
mi objtociowo i malowanymi natryskowo farbami akrylowymi pod cinieniem.
Przykady opisanych grup wyrobw przedstawiaj si nastpujco.
Strop gstoebrowy Teriva (odmiany: Teriva I, I-bis, III, NOVA) o rozsta
wie eber 0,60 i 0,45 m naley do grupy stropw belkowo-puslakowych. Przekrj
poprzeczny przez stropy Teriva I i Teriva I-bis przedstawiono na rys. 7.30, a pod
stawowe dane techniczne zawarto w tabl. 7.11.
Rysunek 7.30. Stropy gstoebrowe Teriva I i Teriva I-bis [5]
Tablica 7.11. Podstawowe dane techniczne stropw Teriva [5]
Parametry
Rozpito modularna, m
Teriva I
Teriva I-bis
2,4-6,0 co 0,3 m
2,47,2 co 0,6 m
Rozstaw belek, m
0,6
0,45
Wysoko konstrukcyjna stropu, m
0,24
0,265
Grubo nadbetonu, m
0,03
0,03
0,065
0,075
i Zuycie betonu B15 na budowie, m3/m2

j Zuycie pustakw, szt./m2
6,7
9,2
Zuycie belek, m/m2
1,67
2,22
Masa stropu, kg/m2
268
357
Odporno ogniowa, godz.
Pyty stropowe kanaowe (odmiany S, SM, SKU, C-S, era, PP, SK,
W70/MK) s produkowane z betonu wirowego oraz betonu lekkiego z kruszywa
Pollytag. Przykadowe przekroje poprzeczne pyt pokazano na rys. 7.31, a cha
rakterystyk techniczn wybranych rozwiza ze wirobetonu w tabl. 7.12 [5].
470
Tablica 7.12. Charakterystyka techniczna wybranych pyt stropowych kanaowych [5]
Dane techniczne
Jed
nostki
Pyty stropowe kanaowe

S
C-S
era
SK
2,4-6
2,4-6
3-6
6,6; 7,2; 7,8
(modu =0,6) (modu =0,3) (modu =0,6)
Dugo modularna
Szeroko modularna
0,9;
1,2; 1,5
0,9;
1,2; 1,5
0,6;
0,9; 1,2
0,9; 1,2
Grubo
0,24
0,24
0,24
0,265
Dugo nominalna
mniejsza od modularnej
0,1
0,04
0,04
0,04
Szeroko nominalna
mniejsza od modularnej
0,01
0,01
0,01
0,01
klasa
B17,5
B17,5
B17,5
B20; B25;
B30
4,5; 6,0;
7,5; 10,0
4,5; 6,0;
7,5; 10,0
4,5
4,5; 10,0
Beton
Dopuszczalne obcie
KN/m2
nie charakterystyczne
(bez ciaru wasnego)
Grubo cian stanowi
cych podpory pyt
^ 0,24
5? 0,20
^ 0,20
^ 0,24
Gboko oparcia pyt
^ 0,07
^ 0,08
3*0,08
^ 0,07
Pyty zbrojone s siatkami zgrzewanymi ze stali klasy A-III, A-II, A-I i A-O.
Odporno ogniowa pyt wynosi 1 godz.
Pyty stropowe sprone SP Spiroll s produkowane metod lizgow na
dugich torach w dwch odmianach wynikajcych ze zrnicowanej wysokoci 20
i 26,5 cm. Pyty maj tylko zbrojenie sprajce w postaci lin, o splotach od 407,8
do 507,8 + 2012,5 (pyty wysokoci 20 cm) oraz od 6012,5 do 10012,5 (pyty
wysokoci 26,5 cm), nie maj za zbrojenia konstrukcyjnego ze stali mikkiej.
Maszyna formujca ksztatuje element na caej dugoci form. Proces twardnienia
471
betonu trwa ok. 10 godz. Pyty po spreniu przycina si na dan dugo.

Przekrj poprzeczny pyty pokazano na rys. 7.32, a charakterystyk techniczn
zawarto w tabl. 7.13.
Rysunek 7.32. Przekrj poprzeczny

pyty spronej Spiroll [5]
Tablica 7.13. Charakterystyka techniczna pyt spronych Spiroil [5]
Parametry
Pyty wysokoci 0,265 m
Pyty wysokoci 0,20 m
Szeroko modularna pyty, m

Dugo pyt, m
Klasa betonu
Masa 1 m2 pyty, kg
Odporno ogniowa, godz.
1,20
dowolna, do 13,20 m
B 40
362
1-1,5
1,20
dowolna, do 9,0 m
B 40
263
1-1,5
Prefabrykowane pyty stropu zespolonego (Filigran i 2K) s traconym de

skowaniem stropu monolitycznego. Strop skada si z prefabrykowanej cien
kiej pyty elbetowej z zabetonowanymi stalowymi kratownicami przestrzennymi
(rys. 7.24) i ukadanej na niej na budowie warstwy betonu uzupeniajcego. Pre
fabrykaty s wykonywane z betonu klas B25-B50, wypenienie stropu na budo
wie wykonuje si z betonu min. B20. Zasadnicze elementy stropu pokazano na
rys. 7.33. Podstawowe dane techniczne stropu s nastpujce:
rozpito stropu - do 9,0 m,
cakowita grubo stropu - w zakresie 0,12-0,30 m,
Rysunek 7.33. Elementy stropu zespolone

go 2K [5]
I - pyta prefabrykowana, 2 - kratownica prze
strzenna, 3 - zbrojenie zespalajce, 4 - zbrojenie
czce, 5 - beton uzupeniajcy
472
- wymiary prefabrykatu - dugo do 9,0 m, szeroko do 2,90 m, rozstaw

kratownic stalowych 0,60 m, grubo pyty 0,05-0,06 m,
odporno ogniowa - 1 godz.
Pyty stropowe i dachowe sprone ebrowe TT nawizuj do koncepcji
pyt ebrowych elbetowych z lat 70. XX w. Obecnie produkowane pyty TT
s ebrowe, dwuwspornikowe, o konstrukcji strunobetonowej. Rozrnia si py
ty TT-44 dugoci 6,0; 7,5; 9,0; 12,0 i 15,0 m oraz TT-40 dugoci 9,0; 12,0
i 15,0 m. Przekrj poprzeczny pyt z charakterystycznymi wymiarami pokazano
na rys. 7.34, a charakterystyk pyt TT-44 zawarto w tabl. 7.14.
Rysunek 7.34. Wymiary przekro

ju poprzecznego pyt TT [5]
Tablica 7.14. Charakterystyka techniczna pyt TT-44 [5]
Wymiary nominalne, m
Symbol pyt
l
TT TT TT TT TT TT -
44-6
44-6
44-6
44-6
44-6
44-6
1/1250
11/1700
III/2100
IW2300
V/2500
VI/2700
TT TT TT TT TT TT -
44-7,5
44-7,5
44-7,5
44-7,5
44-7,5
44-7,5
TT TT TT TT TT -
44-9
44-9
44-9
44-9
44-9
1/700
11/1000
III/1250
IV/1500
V/1600
V1/1750
5,98
7,48
2,39
2,39
0,595
0,595
Objto
betonu
Masa
Obcienie
dopuszczalne
m3
kg
kN/m2
4480
12,5
17.0
21.0
23.0
25.0
27.0
5600
7.0
10.0
12.5
15.0
16.0
17.5
1,79
2,24
1/350
11/600
III/800
IV/1000
W1200
8,98
2,39
0,595
2,69
6740
3,5
6,0
8,0
10,0
12,0
TT - 44-12 IW350
TT - 44-12 VI/550
11,98
2,39
0,595
3,59
8990
3.5
5.5
TT - 44-15 VI/250
14,98
2,39
0,595
4,49
11240
2,5
473
Pyty dachowe: korytkowe (otwarte i zamknite), ebrowe i panwiowe s

produkowane wg uprzednio przyjtych wzorw. Do nowszych rozwiza nale
pyty dachowe panwiowe sprone PS-1 i PS-2 dugoci modularnej 12,0 m
i szerokoci 1,20 m (PS-1) oraz 1,50 m (PS-2). Wysoko pyt wynosi 0,40 m,
masa PS-1 - 3000 kg, PS-2 - 3400 kg. Do produkcji pyt jest stosowany beton
klas od B45 do B55. Odpornoci ogniowa wynosi 1,5 godz.
Dachwki cementowe produkowane wczeniej zgodnie z PN-B-12070:1996
od kilkudziesiciu lat zostay zastpione dachwkami nowej generacji formowa
nymi cinieniowo, barwionymi powierzchniowo lub objtociowo i dodatkowo
malowanymi natryskowo farb akrylow (PN-EN 490:2000). S to najczciej
dachwki zakadkowe, o zrnicowanych ksztatach (rys. 7.35) i kolorach (odcie-
Rysunek 7.35. Rodzaje wspcze

snych dachwek cementowych (fot.
Braas)
nie czerwieni, brzu i grafitu). Dachwki maj najczciej dugo 350-450 mm,
szeroko 240-340 mm, grubo 12-14 mm. Masa pojedynczej dachwki waha
si w zakresie 4-4,5 kg. Dachwki s ukadane na atach i mog by do nich
mocowane za pomoc gwodzi lub specjalnych cznikw stalowych. Obecnie
podchodzi si kompleksowo do wykonywania pokry dachowych i obok dach
wek podstawowych wytwarza si dachwki powkowe, skrajne (lewa i prawa),
wentylacyjne, wentylacyjne z kominkiem oraz gsiory kalenicowe. Przykado
wy zestaw systemu dachwek podstawowych i uzupeniajcych przedstawiono na
rys. 7.36.
Elementy drg, ulic i parkingw

Produkcja elementw drogowych na wiecie, zwaszcza betonowej kostki bru
kowej, wykazuje sta tendencj wzrastajc. Szacuje si, e obecnie na wiecie
produkuje si rocznie 450 min m2 kostki brukowej, z czego 260 min m2 przypada
na Europ, w tym 150 min m2 na Niemcy. Warunki, jakim powinny odpowia
da elementy drogowe, wyznacza BN-80/6775-03. Norma ta nie obejmuje kostki
brukowej, std polscy producenci posuguj si norm DIN 18 501. Asortyment
produkowanych obecnie elementw drogowych jest bardzo zrnicowany.
474
b)
,1801
L50
J
Rysunek 7.36. Zestaw dachwek (PN-B-12070:1996): a) pena, b) powkowa, c) skrajna lewa,
d) gsior poredni, e) gsior pocztkowy, f) gsior czcy
K ostka brukow a jest wytwarzana w zautomatyzowanych agregatach w ponad

dwudziestu rnych ksztatach. Wymiary pojedynczego elementu s nastpuj
ce: dugo do 0,24 m, szeroko do ok. 0,12 m, grubo 0,06; 0,08; 0,10 m,
rzadziej 0,12 lub 0,14 m, masa nie przekracza 4,5 kg. Najczciej spotykane
ksztaty kostek brukowych pokazano na rys. 7.37, a wymiary wybranych ty
pw na rys. 7.38. Kostki drogowe gruboci 0,06 m produkuje si z betonu
Rysunek 7.37. Ksztaty kostek brukowych [8]
475
Rysunek 7.38. Wymiary i ksztaty kostek brukowych [5]: a) cega, b) motek, c) motek W, d) fala
klasy B40, a kostki gruboci 0,08 m z betonu B50. Elementy s produkowa

ne dwulub jednowarstwowo z betonu szarego oraz barwionego (czerwonego,
tego, brzowego i grafitowego). Niezalenie od oceny wytrzymaoci samego
betonu, prbie wytrzymaociowej s poddawane take bezporednio wibroprasowane kostki brukowe. Pomiar wytrzymaoci betonu na ciskanie jest istot
ny, bowiem zgodnie z norm DIN 18 501, zaleceniami IBDiM oraz PN-EN
1338:2004(u) zakada si, e przy duej wartoci wytrzymaoci inne cechy wy
robu, jak mrozoodporno, nasikliwo czy cieralno, s rwnie dotrzymane.
Kryteria wytrzymaociowe, w zalenoci od licznoci prby, ksztatuj si nast
pujco:
przy n = 5 sztuk f c ^ 60 MPa, / cmjn ^ 50 MPa,
przy n ^ 10 sztuk f cg = f c ks > 50 MPa,
gdzie: f c - rednia wytrzymao elementw, MPa,
fcmin - najnisza warto w 5-elementowej prbie, MPa,
fcg ~ gwarantowana wytrzymao elementw, MPa,
s - odchylenie standardowe wytrzymaoci, MPa,
k - wspczynnik zaleny od licznoci prby.
Uzupenienie kostek brukowych stanowi pyty aurowe, obrzea chodnikowe
i krawniki drogowe. Ksztaty tych elementw pokazano na rys. 7.39, a podsta
wowe dane techniczne zawarto w tabl. 7.15.
Rysunek 7.39. Ksztaty elementw drogowych: a) pyta aurowa, b) krawnik drogowy, c) obrzee
chodnikowe [5]
476
Tablica 7.15. Uzupeniajce elementy drogowe [5]

Wymiary, m
D ugo
szeroko
0,60
0,40
Masa, kg
wysoko
sztuki
m2
39,6
165
100,0
142,5
47
28
Pyta aurowa
0,12
Krawniki drogowe
1,00
1,00
0,15
0,20
0,30
0,35
Obrzea chodnikowe
1,00
1,00
0,08
0,06
0,25
0,20
cieki uliczne stanowi wane zakoczenie obrzey drogowych lub chodni

kw. Wyrnia si ciek przykrawnikowy - o paskim ksztacie oraz niewielkich
wymiarach przekroju poprzecznego, ze wzgldu na konieczno maksymalnego
bezpieczestwa ruchu drogowego i wygod pieszych na przejciach dla nich prze
znaczonych, oraz ciek midzyjezdniowy - do odprowadzenia wd opadowych
z powierzchni jezdni o spadkach poprzecznych. Przykadowe ksztaty i wymiary
elementw pokazano na rys. 7.40, a widok fragmentu jezdni z szecioktnych
pyt drogowych ze ciekiem midzyjezdniowym na rys. 7.41.
Rysunek 7.40. Rodzaje ciekw

ulicznych wg BN-80/6775-03:
a) przykrawnikowy, b) midzy
jezdniowy
Rysunek 7.41. Fragment jezdni ze ciekiem mi

dzyjezdniowym i wpustem
411
R ury i ksztatki betonowe

Asortyment dostpnych wyrobw obejmuje rury betonowe, elbetowe i sprone
o przekroju koowym i jajowym, ze stopk i bez stopki, kielichowe i bezkielichowe, czone na uszczelki gumowe lub poliuretanowe. Produkowane s pojedyncze
krgi studzienne lub przestrzenne komory zakoczone ksztatk stokow. Uy
wany jest beton klas od B30 do B50 o nasikliwoci do 3% i cieralnoci na tarczy
Boehmego poniej 2 mm. Stosuje si materiaowo-strukturaln ochron betonu
przy pH ciekw powyej 4. Rury s produkowane najczciej w trzech klasach
nonoci. Przykadow rur elbetow kielichow pokazano na rys. 7.42, a cha
rakterystyk techniczn rur betonowych i elbetowych o rednicy 200-2000 mm
Rysunek 7.42. Rura kielichowa wg BN-83/8971-06/01
Tablica 7.16. Podstawowe parametry i dopuszczalne obcienia rur betonowych i elbetowych

wg BN-83/8971
Warto siy
rednica
Masa rury, kg
niszczcej na 1 m, kN
wewn. Grubo Dugo Dugo
(znamio cianki uyteczna cakowita
rury elbetowe
Lc, mm
S, mm
L, mm
nowa)
rury be
dla klas
beton
elbet
rur
tonowe
III
I
II
D, mm
200
300
400
500
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
300
38
50
55
65
75
90
110
130
145
160
175
195
50
1500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2500
2000
1563
2592
2592
2592
2599
2599
2606
2606
2625
2630
2630
2630
2092
115
395
525
768
1063
1680
2550
3845
4500
5600
7100
8550
326
548
798
1105
1747
2652
3999
25,1
29,5
23,0
36,6
30,2
37,6
45,0
48,7
29,5
30.0 40,0 60,0

37,5 50,0 75,0
45,0 60,0 90,0
60,0 80,0 120,0
75,0 100,0 150,0
90,0 120,0 180,0
140,0 210,0
160,0 240,0
180,0 240,0
- 200,0 250,0
-
478

Wykaz literatury
[1] Application of High Performance Concrete. CEB. Bulletin dinformation, No. 222,
1994.
[2] Cholewicki A. : Konstrukcje prefabrykowane. Betonwerk + Fertigteil - Technik (pol
ska edycja BFT) 1/2001.
[3] Durzyski W.: Kania S.: Bloki gipsowe w krajach Unii Europejskiej i w Polsce.
Materiay Budowlane 5/2002.
[4] Elliott K.S.: Multi - Storey Precast Concrete Framed Structures. Blackwell Science.
Oxford 1996.
[51 Katalog budownictwa. Prefabrykowane wyroby betonowe. COIB, Warszawa 1999
i 2000.
[6] Kurdowski W.: Chemia materiaw budowlanych. AGH, Krakw 2003.
[71 Malata G.: Lekka zabudowa z pyt gipsowo-kartonowych. Materiay Budowlane
5/2002.
[8] Osiecka E.: Wyroby z gipsu dla budownictwa. Materiay Budowlane 11/2001.
[9] Osiecka E.: Wybrane zagadnienia z technologii mineralnych kompozytw budow
lanych. WPW, Warszawa 2000.
[10] Shackel B.\ Design and Construction of Interlocking Concrete Blocks Pavements.
Elsevier Applied Science. Londyn - Nowy Jork 1990.
[11] Silka Architekci. Poradnik. Wydawca: Grupa Van den Brink Polska. Pozna 2000.
[12] Urban J.: cienne pyty gipsowe. Materiay Budowlane 11/2001.
[13] Wieczorek M.\ Zastosowanie materiaw gipsowych do wznoszenia cian zewntrz
nych. Materiay Budowlane 11/2001.
[14] Woniak G.: Klasyfikacja ogniowa cian o gruboci 18 cm i 25 cm z blokw
silikatowych dronych. ITB, Warszawa 1999.
[15] Woniak G.\ Klasyfikacja ogniowa cian o gruboci 12 cm z blokw silikatowych
dronych. ITB, Warszawa 2000.
[16] Zwizek Producentw Silikatw. Wszystko o wyrobach silikatowych. Ceramika
Budowlana i Silikaty 5/2001.
[17] enczykowski W.: Budownictwo oglne T. I. Materiay i wyroby budowlane. Arka
dy, Warszawa 1964.
Wykaz norm i aprobat

EN 12859
PN-EN 490:2000
Bloki gipsowe. Definicje, wymagania i metody bada

Dachwki i ksztatki dachowe cementowe. Charakterystyka wy
robu
PN-EN 1338:2004(u) Betonowa kostka brukowa. Wymagania i metody bada
DIN 18 501
Betonowa kostka brukowa
PN-B-02851-1:1997 Ochrona przeciwpoarowa budynkw. Badania odpornoci ognio
wej budynkw. Wymagania oglne i klasyfikacja
PN-B-03002:1999
PN-B-12066:1998
PN-B-12070:1996
PN-B-19401:1996
PN-B-19402:1996
PN-B-30041:1997
PN-B-30042:1997
PN-B-79905:1997
PN-B-79406:1996
BN-88/6749-11
BN-80/6775-03
BN-83/8971-06/01
AT-15-2857/98
Z/96-03-002
479
Konstrukcje murowe niezbrojone. Projektowanie i obliczanie

(Poprawki Ap 1:2000, Zmiany Az 1:2001)
Wyroby budowlane silikatowe. Cegy, bloki, elementy
Wyroby budowlane z betonu. Dachwki i gsiory dachowe cemen
towe
Pyty gipsowe dwikochonne, dekoracyjne i wentylacyjne
Pyty gipsowe cienne
Spoiwa gipsowe - Gips budowlany
Spoiwa gipsowe - Gips szpachlowy, tynkarski i klej gipsowy
Pyty gipsowo-kartonowe
Pyty warstwowe gipsowo-kartonowe
Prefabrykaty budowlane z betonu. Dachwki i gsiory cementowe
Prefabrykaty budowlane z betonu. Elementy nawierzchni drg,
ulic, parkingw i torowisk tramwajowych
Prefabrykaty budowlane z betonu. Rury bezcinieniowe. Kielicho
we rury betonowe i elbetowe WIPRO
Pyty gipsowe cienne zwyke ORTH i impregnowane ORTHhydro
Betonowa kostka brukowa. Zalecenie IBDiM. Wydanie II. Instytut
Badawczy Drg i Mostw. Warszawa 1998
Betony lekkie
Pawe Mieczkowski Teresa Ruciska
8.1. Uwagi oglne. Historia betonu lekkiego.................................................................................482

8.2. Klasyfikacja betonw lekkich .................................................................................................485
8.3. Naturalne i sztuczne kruszywa le k k ie ....................................................................................488
8.3.1. Asortyment kruszyw .................................................................................................... 488
8.3.2. Podstawowe waciwoci fizyczno-mechaniczne kruszyw ....................................491
8.3.3. Wymagania normowe oceny jakoci kruszyw a....................................................... 497
8.4. Lekkie betony kruszywowe....................................................................................................... 500
8.4.1. Podzia lekkich betonw kruszywowych .................................................................500
8.4.2. Skadniki lekkich betonw kruszywowych ............................................................. 500
8.4.3. Waciwoci mieszanki betonowej..............................................................................502
8.4.4. Waciwoci fizyczno-mechaniczne.......................................................................... 503
8.4.5. Lekkie betony wysokowartociowe.......................................................................... 509
8.4.6. Projektowanie mieszanki betonu na lekkich kruszywach mineralnych................ 509
8.4.7. Asortyment wyrobw z lekkiego betonu kruszywowego.......................................513
8.5. Lekkie betony z wypeniaczami organicznymi ....................................................................516
8.5.1. Technologia wytwarzania .......................................................................................... 516
8.5.3. Zastosowanie................................................................................................................. 523
8.6. Beton komrkowy autoklawizowany....................................................................................... 524
8.6.1. Wiadomoci wstpne.................................................................................................... 524
8.6.4. Wyroby z betonu komrkowego i ich zastosowanie ............................................. 532
8.7. Pianobeton ................................................................................................................................. 535
8.7.3. Wyroby z pianobetonu i ich zastosowanie.................................................................539
8.7.4. Pianogips....................................................................................................................... 540
8.8. Wpyw czynnikw rodowiskowych na waciwoci betonw lek k ich ............................. 541
482
8. Betony lekkie
8.1. Uwagi oglne. Historia betonu lekkiego

Betonami lekkimi najoglniej mona okrela betony o gstoci objtociowej
w stanie suchym nie przekraczajcej 2000 kg/m3, przy czym rni si one za
rwno rodzajem zastosowanych do ich produkcji materiaw, jak i samym sposo
bem wytwarzania. Stosuje si je w budowlach jako elementy wypeniajce oraz
konstrukcyjne.
Betony na bazie lekkich kruszyw porowatych nale do najstarszych, bo
znanych ju od czasw staroytnoci. Wytwarzano je gwnie przez zmieszanie
drobno zmielonego pumeksu naturalnego bd innych ska porowatych pocho
dzenia wulkanicznego, wykazujcych waciwoci wice z wapnem, piaskiem
i wod. Charakteryzoway si one stosunkowo du wytrzymaoci oraz odpor
noci na dziaanie zarwno wody sodkiej, jak i morskiej. Do obecnych czasw
zachoway si budowle sprzed naszej ery, do ktrych zaliczy mona rzymski
Panteon (wykonany na bazie betonu tufowego i pucolanowego), konstrukcje na
greckiej wyspie Santorino, budowle w Armenii wykonane z drobnoziarnistego
lekkiego betonu pumeksowego czy znajdujcy si w Kolonii nad Renem kana
wodocigowy wybudowany z miejscowych tufw przez Rzymian w okresie ich
ekspansji.
Wan dat w historii betonw na bazie kruszyw lekkich jest opatentowanie
przez Hayda w 1908 r. sposobu wytwarzania kruszyw spiekanych. Otrzymany
z nich beton posuy w 1918 r. do budowy dwch penomorskich statkw. Nie
naley jednak zapomina, e ju w drugiej poowie XIX w. wraz z rozwojem
hutnictwa podjto pierwsze prby wykorzystywania do betonw lekkich powsta
jcych tam materiaw odpadowych (takich jak pumeks hutniczy). Technologie
takie byy stosowane w tamtym okresie rwnie w Polsce. Badania prowadzone
przy odbudowie gmachu gwnego Politechniki Warszawskiej i w pniejszym
okresie podczas remontu Hotelu Bristol w Warszawie dowiody obecnoci w kon
strukcjach tych budynkw ulobetonu, a okres ich powstawania datuje si na lata
1896-1904. Jedno z pierwszych i najbardziej znanych zastosowa betonu lekkie
go do celw konstrukcyjnych na wiecie miao miejsce w 1928 r. w Kansas City
przy wykonywaniu nadbudowy (8 piter) wieowca Bell Telephone Company.
W rok pniej beton lekki posuy do wzniesienia caej konstrukcji i stropw
28-pitrowego wieowca Park Plaa Hotel w St. Louis.
W okresie midzywojennym zainteresowanie produkcj kruszyw lekkich suk
cesywnie wzrastao. W Polsce wytwarzano na przykad w tym czasie w Hucie
Florian pumeks hutniczy pod nazw handlow Termozyt.
Waciwy rozwj zarwno technologii wytwarzania kruszyw lekkich, jak i be
tonw z ich udziaem przypada na okres powojenny. Wizao si to z koniecz
noci wykorzystania materiaw odpadowych, a mianowicie gruzu ceglanego,
8. /. Betony lekkie
483
ula paleniskowego czy granulowanego ula wielkopiecowego. Wzroso rw

nie wyranie zainteresowanie kruszywami spiekanymi, produkowanymi na bazie
rnego rodzaju surowcw, do ktrych naleay: gliny pczniejce i niepczniejce, upki, upki wglowe, popioy lotne i ule. Wystpoway one na rynku jako
gotowe produkty pod rnymi nazwami handlowymi (Leca, Keramzyt, Berwilit,
Liapor, Aglite, Lytag, Terlikte itd.). Beton lekki z udziaem w swoim skadzie
tych materiaw znalaz szerokie zastosowanie w budownictwie wiatowym. Po
suy midzy innymi do wykonania dwch 60-pitrowych wieowcw Marina
City Tower w Chicago (zaliczanych do najbardziej smukych konstrukcji tego ty
pu), rwnie w Chicago 70-pitrowego wieowca Water Tower Plaa (uwaanego
za najwyszy budynek z betonu lekkiego), wieowca One Shell Plaa w Houston,
skoczni narciarskiej w Obersdorfie, budynku firmy BMW w Monachium, mostw
na rzece Achtubie (byy Zwizek Radziecki) i nad Renem w Feuchlingen (koo
Kolonii).
W Polsce w tym okresie obok pumeksu hutniczego, ula paleniskowego
i granulowanego rozpoczto produkcj keramzytu, upkoporytu oraz w niewiel
kich ilociach glinoporytu oraz kruszyw powstajcych przez spiekanie popiow
lotnych. Wykorzystywane one byy przede wszystkim w fabrykach domw do
wytwarzania prefabrykowanych cian zewntrznych. Obecnie betony z kruszyw
lekkich s stosowane przede wszystkim do produkcji drobnowymiarowych ele
mentw ciennych (bloczkw, pustakw itp.) wykorzystywanych w budownictwie
indywidualnym.
Betony z wypeniaczami (kruszywami) organicznymi maj zdecydowa
nie krtsz histori, bo tylko ok. 140-letni. Wykonuje si je z zastosowaniem
czstek rozdrobnionego drewna lub rolin. Zwizane byo to z odkryciem
Sorela, ktry w 1867r. wykaza moliwoci wizania i twardnienia mieszani
ny magnezytu kaustycznego i chlorku magnezu, co zostao wykorzystane przy
produkcji pyt budowlanych z weny drzewnej pod nazw Heraklit i z trocin
pod nazw skaodrzew. Betony z wypeniaczami organicznymi wytwarza si
na bazie trzech podstawowych skadnikw, a mianowicie substancji organicz
nych, rodkw mineralizujcych je oraz niezbdnego do nadania wytrzymaoci
spoiwa.
Do najbardziej znanych produktw wytwarzanych w tej technologii nale
pyty wirkowo-cementowe, ktrych skadnikiem organicznym s wypeniacze
wkniste, a spoiwem w Polsce cement portalndzki (pyty Suprema), a w innych
krajach cement magnezjowy (pyty Heraklit). Nie mniej znane na wiecie s wy
roby ze strukobetonu wystpujce w rnych czciach Europy pod nazwami
handlowymi, takimi jak Durisol, Fixolit, Duranol czy Arbolit, ktre s stosowa
ne w budownictwie zarwno mieszkaniowym, jak i przemysowym. Innym pro
duktem, w ktrym wypeniaczem organicznym s substancje rolinne w postaci
484
8. Betony lekkie
silnie rozdrobnionych trocin drzewnych, padzierzy, somy, trzciny, jest trocinobeton. Zwikszenie wytrzymaoci w tym materiale uzyskuje si przez dodat
kowe zastosowanie wypeniaczy mineralnych, takich jak uel, mczka ceglana,
piasek itp.
Betony z kruszywami (wypeniaczami) organicznymi charakteryzuj si za
zwyczaj niskimi parametrami wytrzymaociowymi i stosunkowo wysok izola
cyjnoci ciepln, przez co stosuje si je przede wszystkim jako materiay izola
cyjne lub wypeniajce konstrukcje none budowli.
Beton komrkowy ma nie krtsz histori ni beton otrzymywany z kruszyw
lekkich mineralnych. Ju w staroytnym Rzymie architekt Vitruvius w swoim
dziele De architecture wspomina o nasycaniu papki zaprawy wykonanej z ce
mentu romaskiego pian z oliwy, jajek i albuminy z krwi. Byy to wic pierwsze
prby wytworzenia pianobetonu, ktry dopiero w 1920 r. po ulepszeniach i opra
cowaniu technologii wytwarzania zosta opatentowany w Danii.
Pierwsze patenty dotyczce wytwarzania betonw komrkowych, a opieraj
ce si na spulchnianiu zaprawy cementowej przez jej mieszanie z rnymi do
datkami (sol kuchenn, parafin, kawakami lodu, suchymi gaziami), zostay
zgoszone w kocu XIX w. w Stanach Zjednoczonych i Niemczech. Jednake do
piero w 1914 r. dwaj Amerykanie (Aylsworth i Dyer) uzyskali beton spulchniony
(gazobeton) w wyniku reakcji chemicznej proszku aluminiowego w rodowisku
alkalicznym z zapraw cementow, ktrej produktem by wyzwalajcy si wo
dr. Metod t, ulepszon po pierwszej wojnie wiatowej przez szwedzkiego
architekta Axela Erikssona, firma Skovde Stenhuggeri og Kalkbruk w 1923 r.
rozpocza produkcj gazobetonu na skal przemysow. Materia produkowany
w tej technologii mia jednak wady, do ktrych nalea dugi czas dojrzewa
nia (4-6 tygodni), znaczny skurcz oraz czste kruszenie si, a nawet rozpadanie
w wyniku karbonizacyjnego wysychania. Te niekorzystne zjawiska zostay wyeli
minowane w wyniku przeprowadzenia procesu autoklawizacji (specjalnej obrbki
termicznej przy zastosowaniu pary o podwyszonym cinieniu). Pierwsz parti
autoklawizowanego betonu komrkowego wyprodukowano w 1929 r. w Szwecji
pod nadzorem Erikssona. Technologia ta w krtkim czasie zostaa upowszech
niona zarwno w Europie, jak i na wiecie.
W Polsce pierwsza partia betonu komrkowego pod postaci pianobetonu nieautoklawizowanego wyprodukowana zostaa przez in. Pukiskiego ju w okresie
midzywojennym. Technologia produkcji oparta bya na patentach duskich, a go
towy produkt sprzedawany by pod nazw Celolit. Na pocztku lat 50. XX wieku
podjto w Polsce produkcj na skal przemysow autoklawizowanego betonu
komrkowego w oparciu o patenty szwedzkich firm Siporex i Ytong. Pierwsze
zakady produkcyjne powstay w Aleksandrowie Kujawskim, Redzie i na eraniu
w Warszawie, przy czym jako wytwarzanych wyrobw nie bya zadowalaj
8.2. Klasyfikacja betonw lekkich
485
ca. Wprowadzenie pewnych udoskonale technologicznych pozwolio produko

wa materiay o parametrach porwnywalnych do tych uzyskiwanych w innych
krajach.
Obecne trendy w budownictwie zmierzaj w kierunku coraz szerszego wy
korzystywania materiaw wykonanych z betonw lekkich. Wie si to przede
wszystkim z ich stosunkowo nisk gstoci objtociow jak i dobrymi para
metrami izolacyjnoci cieplnej, a co za tym idzie oszczdnociami na etapie
wykonawstwa obiektw jak i podczas ich eksploatacji.

Charakterystycznym parametrem betonw lekkich jest ich gsto objtociowa,
ktra w stanie suchym nie przekracza 2000 kg/m3. Czynnikiem odrniajcym je
od betonw zwykych jest ich zakres stosowania. Z betonu zwykego wykonuje
si konstrukcje, ktrych zadaniem jest przenoszenie obcie, natomiast betony
lekkie obok zada wytrzymaociowych mog spenia rwnie funkcje termo
izolacyjne lub wynikajce z potrzeb zmniejszenia ciaru wasnego konstrukcji.
Uzyskiwa to mona w dwojaki sposb:
zastpujc kruszywo zwyke (stanowice 75% objtoci betonu) kruszywem
lekkim mineralnym lub wypeniaczem (kruszywem) organicznym,
wprowadzajc do mieszaniny piasku i cementu du ilo porw przez za
stosowanie specjalnych substancji piano- lub gazotwrczych.
Podstawowe parametry charakteryzujce betony lekkie oraz opisujce ich wa
ciwo ci fizyczne odnosz si do rodzaju zastosowanego do ich produkcji kru
szywa lub wypeniacza oraz struktury betonu.
Ze wzgldu na rodzaj zastosowanego kruszywa bd wypeniacza betony dzie
li si na:
betony lekkie kruszywowe, czyli takie do ktrych stosuje si kruszywa mi
neralne naturalne, kruszywa ze spiekanych glin i surowcw skalnych czy
kruszywa z odpadw przemysowych o wielkoci ziaren co najmniej 4 mm
(grubszych ni frakcja piaskowa);
betony z kruszywami (wypeniaczami) organicznymi, wytwarzane z or
ganicznych czstek rozdrobnionego drewna, rolin lub tworzyw sztucznych
w postaci wypeniaczy wknistych (wena drzewna, soma rzepakowa), stru
ki stolarnianej, spienionego polistyrenu czy trocin, rodkw je mineralizujcych i spoiwa; w wielu przypadkach w celu zwikszenia wytrzymaoci
gotowego produktu stosuje si dodatek wypeniaczy mineralnych;
betony komrkowe wykonywane z piasku kwarcowego lub mikrokruszywa
kwarcowego naturalnego (piasek zmielony), mikrokruszywa gliniano-elazia-
486
8. Betony lekkie
no-kwarcowego sztucznego (popioy lotne) lub ich mieszaniny o wielkoci

pojedynczego ziarna nie przekraczajcej zasadniczo 100 fim; betony komr
kowe charakteryzuj si porowatoci cakowit 60-85%, na ktr skadaj
si makropory wielkoci 0,1-5,0 mm powstajce w wyniku reakcji chemicz
nych spulchniania oraz mikropory typu kapilarnego o rednicy mniejszej ni
0,1 mm powstajce w wyniku odparowywania wody
Tekstur betonw lekkich (kruszywowych) opisuje si przez okrelenie ilo
ciowe zawartych w nim wolnych przestrzeni za pomoc takich parametrw jak
jamisto, okrelajca zawarto wolnych przestrzeni pomidzy ziarnami kruszy
wa bdcymi w otoczce zaczynu, i porowato, uwzgldniajca wolne przestrze
nie w caym betonie (cznie z porami w zaczynie i kruszywie). I tak z uwagi
na tekstur (oraz uziarnienie kruszywa) betony dzieli si na:
betony zw arte (rys. 8 .la), charakteryzujce si najwiksz wytrzymaoci,
w ktrych zaprawa cementowa wypenia wolne przestrzenie pomidzy ziar
nami grubego kruszywa (powyej 4,0 mm) w iloci nie mniejszej ni 85%,
przy czym kruszywo pod wzgldem uziarnienia dobrane jest tak, aby jak
najszczelniej wypeniao zajmowan przestrze;
betony pzwarte (rys. 8 .Ib), w ktrych w oglnej iloci kruszywa frakcje
poniej 4,0 mm stanowi nie mniej ni 15% i mniej ni 85% przestrzeni
midzy ziarnami jest wypenione zapraw;
betony jamiste (rys. 8.2) z kruszywa jedno- lub dwufrakcyjnego o uziarnieniu powyej 4,0 mm, w ktrych zaczyn cementowy suy tylko do pokrycia
poszczeglnych ziaren kruszywa i ich spojenia ze sob.
Rysunek 8.1. Beton lekki [19]: a) o struk

turze zwartej, b) o strukturze pzwartej
Rysunek 8.2. Beton lekki o strukturze ja

mistej [19]: a) beton jednofrakcyjny, b) be
ton dwufrakcyjny
487
Betony z wypeniaczami organicznymi dzieli si ze wzgldu na posta wy

peniacza stosowanego do produkcji na trzy zasadnicze grupy:
betony z wypeniaczami organicznymi wknistymi (wirkami drzewnymi,
som rzepakow, wknin),
betony z wypeniaczami w postaci rozdrobnionych czstek substancji drzew
nej lub rolinnej (takimi jak struka stolamiana, zrbki poekstrakcyjne, siecz
ka rolin somiastych: rzepaku, trzciny, padzierzy lnianych i konopnych) oraz
spienionego polistyrenu czy rozdrobnionych wyrobw gumowych,
betony z wypeniaczami w postaci pyw (trocin, mczki drzewnej).
Betony komrkowe dziel si w zalenoci od metody wytwarzania w nich
porw na:
gazobetony, w ktrych powstajce pory s rezultatem wytwarzania si w ma

sie zarobowej pcherzykw gazu na skutek reakcji chemicznych;
pianobetony, w ktrych powstawanie porw odbywa si w wyniku wprowa

dzenia do zarobu piany wytworzonej mechanicznie;
pianogazobetony, w ktrych wytworzone pory s efektem wspdziaania
rodkw gazotwrczych i pianotwrczych.
Betony lekkie mona podzieli take ze wzgldu na zastosowanie z uwzgld
nieniem ich gstoci objtociowej na:
betony izolacyjne o gstoci objtociowej 300-1000 kg/m3 i dobrej izola
cyjnoci, charakteryzujce si wspczynnikiem przewodzenia ciepa X nie
wikszym ni 0,35 W /(m K ); nie wprowadza si dla nich ogranicze wytrzy
maociowych (najczciej wytrzymao nie przekracza 3 MPa);
betony izolacyjno-konstrukcyjne o gstoci objtociowej 1000-1400 kg/m3,
wytrzymaoci powyej 3 MPa i wspczynniku przewodzenia ciepa X nie
przekraczajcym 0,7 W/(m*K), zapewniajcym wystarczajcy komfort cieplny
(jest to najczciej wykonywany rodzaj betonu lekkiego);
betony konstrukcyjne o gstoci objtociowej 1400-2000 kg/m3 i wy
trzymaoci powyej 14 MPa charakteryzujce si gorszymi waciwociami
cieplnymi w stosunku do pozostaych betonw lekkich (wspczynnik X nie
przekracza zasadniczo 1,1-1,2 W/(m-K)), lecz znacznie lepszymi parametra
mi wytrzymaociowymi, przez co znalazy zastosowanie przy zbrojeniu stal
lub spraniu.
Oprcz podziaw ze wzgldu na struktur i przeznaczenia betony lekkie
mona pogrupowa rwnie z uwagi na ich wytrzymao na klasy: LB 2,5;
LB 5,0; LB 7,5; LB 10; LB 12,5; LB 15; LB 17,5; LB 20; LB 25; LB 30 oraz
w zalenoci od gstoci objtociowej w stanie suchym na odmiany: 0,8; 1,0;
1,2; 1,4; 1,6; 1,8 i 2,0.
488
8. Betony lekkie
8.3. Naturalne i sztuczne kruszywa lekkie

8.3.1. Asortyment kruszyw
Do betonw lekkich zgodnie z PN-86/B-23006 stosuje si kruszywa lekkie mi
neralne o gstoci objtociowej nie przekraczajcej 1800 kg/m3. W zalenoci
od pochodzenia materiau wyjciowego kruszywa te mona podzieli na:
kruszywa skalne, uzyskiwane z naturalnych materiaw kamiennych i odpo
wiadajce wymaganiom PN-87/B-01100,
kruszywa sztuczne, odpowiadajce wymaganiom PN-78/B-01101, uzyskane
z surowcw mineralnych i odpadw przemysowych, ktrych struktura ule
ga przemianie w wyniku obrbki termicznej lub bez jej udziau, a take
z surowcw pochodzenia organicznego.
W zalenoci od granic nominalnego uziarnienia kruszywa te dzieli si na
rodzaje (drobne o uziarnieniu 0-4 mm i grube o uziarnieniu 4-31,5 mm), frakcje
lub grupy frakcji, a w zalenoci od udziau poszczeglnych frakcji w mieszan
kach - na odmiany (1, 2, 3) zgodnie z tabl. 8.1.
W zalenoci od gstoci objtociowej kruszywa dzieli si na typy (kru
szywa lekkie, kruszywa zwyke i kruszywa cikie - tylko dla kruszyw
skalnych), a w zalenoci od waciwoci fizycznych i chemicznych na gatun
ki (1 i 2).
Porowata struktura kruszyw stosowanych do betonw lekkich wpywa na
ich nisk gsto objtociow oraz wytrzymao, a parametry te w decyduj
cy sposb wpywaj na waciwoci i rodzaj wykonanych z nich betonw. Ze
wzgldu na te cechy kruszywa dzieli si na marki, przy czym marka kruszy
wa okrelana jest jako wytrzymao i gsto objtociowa betonu z niego
wykonanego.
Stosowanie kruszyw sztucznych w budownictwie nie wynika wycznie z po
trzeb zwizanych z produkcj betonw lekkich wykorzystywanych do poprawy
waciwoci cieplnych obiektw i zmniejszenia ciaru konstrukcji. Uwarunko
wane jest to take cigle zmniejszajcymi si zapasami kruszyw skalnych oraz
koniecznoci zagospodarowania odpadw przemysowych.
Kruszywa skalne
Kruszywa skalne mona podzieli w zalenoci od surowca skalnego i sposobu
produkcji na dwie grupy, a mianowicie:
kruszywa naturalne, ktre powstay na skutek naturalnego rozdrobnienia
ska i wystpuj w przyrodzie w postaci lunych skupisk; mona je dodat
kowo podzieli na podgrupy w zalenoci od sposobu i stopnia obrbki na
niekruszone i kruszone;
490
8. Betony lekkie
kruszywa amane, otrzymywane na skutek mechanicznego rozdrobnienia na

turalnych ska litych; mona je dodatkowo podzieli w zalenoci od sposobu
i stopnia obrbki na kruszywa amane zwyke i granulowane.
Z caego asortymentu kruszyw skalnych do produkcji betonw lekkich kruszywowych praktyczne zastosowanie znalazy kruszywa amane porowate powstae
w wyniku rozdrobnienia ska litych. Nale do nich:
wglanoporyty, otrzymywane z lekkich wapieni porowatych pochodzenia or
ganicznego lub powstaych w wyniku przemian chemicznych,
tufoporyty, otrzymywane z tufw wulkanicznych, czyli okruchw pochodze
nia osadowego i magmowego oraz popiow wulkanicznych,
pumeksoporyty, otrzymywane z pumeksu naturalnego pochodzenia wulka
nicznego,
krzemoporyty, otrzymywane ze ska osadowych pochodzenia organicznego
lub erozyjnego (porowate skay krzemionkowe, tj. diatomit, spongiolit i inne).
Kruszywa sztuczne
Kruszywa sztuczne dzieli si w zalenoci od sposobu produkcji i metody uzy
skiwania na grupy i sortymenty:
A - kruszywa z surowcw mineralnych poddawanych obrbce termicznej, do
ktrych zalicza si:
keramzyt - wytwarzany przez wypalanie w piecach obrotowych atwo topliwych pczniejcych surowcw ilastych,
glinoporyt - uzyskiwany przez spiekanie w czaszach lub na tamach aglomeracyjnych niepczniejcych surowcw ilastych i przekruszenie spieku,
perlitoporyt - wytwarzany przez ekspandowanie w wysokiej temperaturze
uwodnionych szkliw wulkanicznych - obsydianu, perlitu,
wermikulitoporyt - otrzymywany przez ekspandowanie w wysokiej tempe
raturze wermikulitu,
B - kruszywa z odpadw przemysowych poddawanych obrbce termicznej, do
ktrych zalicza si:
gralit - otrzymywany przez wypalanie najczciej w piecach obrotowych
popiow lotnych z dodatkiem surowcw ilastych,
upkoporyt - wytwarzany przez spiekanie np. na tamie aglomeracyjnej up
kw przywglowych i przekruszenie spieku,
popiooporyt - uzyskiwany przez granulowanie, a nastpnie spiekanie po
piow lotnych z domieszkami niewielkiej iloci skay ilastej (Gralit, Pollytag, rys. 8.3) oraz kruszywo popioowe otrzymywane przez granulowanie
i utwardzanie w procesie niskoprnego naparzania i autoklawizacji (Pregran,
Cegran, Stargran),
491
Rysunek 8.3. Pollytag (kruszywo popiooporytowe) otrzy

mane przez spiekanie popiow lotnych z domieszkami [5]:
a) kruszywo drobne o uziarnieniu 2-4 mm, b) kruszywo
grube o uziarnieniu 4-8 mm, c) kruszywo grube o uziar
nieniu 6-12 mm
pumeks hutniczy - otrzymywany przez poryzacj pynnego ula par wodn

i przekruszenie spienionego materiau,
uel granulowany - uzyskiwany przez gwatowne schadzanie metod su
ch, psuch lub mokr pynnego ula,
C - kruszywa z odpadw przemysowych nie poddawane dodatkowej obrbce
termicznej, do ktrych zalicza si:
elporyt - otrzymywany przez rozdrobnienie uli powstaych przy spalaniu
wgla w paleniskach pyowych,
upkoporyt ze zwaw - uzyskiwany przez rozdrobnienie przepalonych na
zwaach upkw przywglowych,
kawakowy uel wielkopiecowy - otrzymywany przez rozdrobnienie ula
ze zwaw hutniczych lub przez powolne chodzenie pynnego ula (w tzw.
doach zlewnych), i inne ule hutnicze - otrzymywane przez rozdrobnienie
uli pomiedziowych, poniklowych itp.,
uel paleniskowy - otrzymywany przez rozdrobnienie produktu odpadowe
go spalania wgla w paleniskach rusztowych bezporednio z biecej produk
cji lub skadowanego na zwaach,
popi lotny - otrzymywany przez spalanie paliw staych w paleniskach py
owych i unoszony z palenisk w strumieniu spalin (stosowany jako aktywny
mikrowypeniacz w rnych technologiach betonu),
D - kruszywa organiczne, do ktrych zalicza si kruszywa z tworzyw sztucznych,
czyli materia ziarnisty uzyskany z syntetycznych surowcw organicznych.
8.3.2. Podstawowe waciwoci fizyczno-mechaniczne kruszyw

Przydatno kruszyw do produkcji betonw lekkich okrela si na podstawie sze
regu waciwoci fizyczno-mechanicznych, do ktrych nale: gsto, gsto
492
8. Betony lekkie
objtociowa, gsto nasypowa, nasikliwo, skad chemiczny, stao objto

ci, uziarnienie, porowato, zawarto zanieczyszcze obcych i organicznych,
promieniotwrczo czy marka kruszywa. Niektre z tych cech w pewnym stop
niu determinuje ksztat i struktura ziarna oraz tekstura jego powierzchni, ktre
wpywaj ponadto na urabialno wieej mieszanki betonowej, ilo uytego
cementu oraz wytrzymao kocow betonu.
Ze wzgldu na ksztat i struktur ziaren oraz tekstur ich powierzchni wyr
nia si trzy grupy ziaren:
I - ziarna okrge, zwarte o jednolicie rozoonych, nieczcych si porach
wewntrznych o rednicy 0,5-2,0 mm (rys. 8.4); kruszywa z tej grupy (keramzyt, popiooporyt typu Pollytag, perlitoporyt) polepszaj urabialno mie
szanki betonowej oraz zmniejszaj zuycie cementu,
Rysunek 8.4. Ksztat i struktura ziaren I grupy kruszyw lekkich
II - ziarna kanciaste o porach otwartych o rednicy 2,0-4,0 mm, rozoonych

nierwnomiernie w caym przekroju, powstajcych przez odparowanie wody,
spieczenie ziarn surowca lub wypalenie paliwa technologicznego (rys. 8.5);
kruszywa z tej grupy (upkoporyt, glinoporyt, popiooporyt kruszony) pogar
szaj urabialno mieszanki betonowej oraz zwikszaj nasikliwo,
Rysunek 8.5. Ksztat i struktura ziaren II grupy kruszyw lekkich
III - ziarna nieregularnego ksztatu, o porach o rednicy wikszej od 10 mm,

tworzcych kawerny, rozmieszczonych przypadkowo z atwym dostpem z ze
wntrz (rys. 8.6); mieszanka betonowa z kruszyw tej grupy (uel paleni
skowy, pumeks hutniczy) jest trudno urabialna oraz wymaga duej iloci
cementu.
493
Rysunek 8.6. Ksztat i struktura ziaren III grupy kruszyw lekkich
Gsto kruszywa jest to stosunek masy kruszywa (w postaci drobno sprosz

kowanej) do jego objtoci, bez uwzgldnienia porw wewntrz kruszywa i na
jego powierzchni
gdzie: m - masa suchej, drobno zmielonej prbki kruszywa, g,

v - objto prbki kruszywa (bez porw), cm3.
Gsto objtociowa kruszywa jest to stosunek masy kruszywa do jego ob

jtoci z zawartymi w nim porami, kapilarami, wgbieniami na jego powierzchni,
lecz bez uwzgldnienia wolnych przestrzeni midzy poszczeglnymi ziarnami
gdzie: m - masa suchej prbki kruszywa, g,

vp - objto prbki kruszywa (z porami), cm3.
Gsto nasypowa kruszywa jest to stosunek okrelonej iloci kruszywa do

objtoci, jak ono zajmuje wraz z zawartymi wewntrz niego porami i wolnymi
przestrzeniami midzy poszczeglnymi ziarnami
gdzie: m - masa suchej prbki kruszywa, g,

vn - objto prbki kruszywa (z porami i wolnymi przestrzeniami po
midzy poszczeglnymi ziarnami), cm3.
Szczelno ziaren kruszywa jest to stosunek gstoci objtociowej ziaren do

ich gstoci
(8.4)
P
gdzie: p p - gsto objtociowa ziaren kruszywa, g/cm3,
p - gsto ziaren kruszywa, g/cm3.
8. Betony lekkie
494
Porowato jest to io wolnych przestrzeni w danym materiale, okrelana

w %, wynikajca ze struktury ziaren charakteryzujcych si znaczn nasikliwoci, szczeglnie przy otwartej strukturze porw (przy czym wchanianie wody
zachodzi z rn prdkoci)
P = (1 -5 )-1 0 0
(8.5)
gdzie S - szczelno ziaren kruszywa.

Jamisto kruszywa jest to zawarto wolnych przestrzeni midzy poszcze
glnymi ziarnami kruszywa wyraona w %
j
ioo
<8-6)
gdzie: p - gsto nasypowa kruszywa, g/cm3,

p p - gsto objtociowa ziaren kruszywa, g/cm3.
Nasikliwo jest to zdolno wchaniania wody, okrelona stosunkiem masy

wody (jak moe wchon dane kruszywo) do masy suchego kruszywa (z reguy
jest mniejsza od porowatoci, poniewa nie wszystkie pory s wypeniane wod),
wyraona w %
nk =
ms
. ioo
(8.7)
gdzie: m w - masa prbki nasyconej wod, g,

ms - masa prbki suchej, g.
Nasikliwo kruszyw lekkich, ze wzgldu na due wartoci tego parametru
(10-30%), okrela si zgodnie z PN-EN 1097-6:2002 w piknometrze.
Uziarnienie kruszywa jest to udzia procentowy poszczeglnych frakcji w od
niesieniu do cakowitej iloci kruszywa. Frakcje pylaste z kruszyw lekkich (w za
lenoci od rodzaju) w odrnieniu od pyw z kruszyw naturalnych (najczciej
pochodzenia ilastego, wpywajcych na obnienie cech wytrzymaociowych)
znalazy zastosowanie przy produkcji betonw lekkich. Przykadem mog by
pyy pozyskane z keramzytu (wykazujce waciwoci pucolanowe) zwikszaj
ce wytrzymao betonu lub pyy pozyskane ze skruszenia najsabszych ziaren
pumeksu hutniczego poprawiajce urabialno mieszanki betonowej, szczelno
i wytrzymao betonu.
Skad chemiczny kruszyw lekkich okrela si na podstawie ilociowej analizy
chemicznej, tj. przede wszystkim zawarto krzemionki (S1O2), tlenku wapnia
(CaO), tlenku glinu (AI2O3), tlenku magnezu (MgO), tlenku elaza (II) i (III)
(FeO i Fe20 3), zwizkw siarki w przeliczeniu na trjtlenek siarki (SO3), straty
przy praeniu (np. nie spalony wgiel) oraz wolne wapno (oznaczane rwnie jako
495
CaO). Szczeglnie istotne jest okrelenie ilociowe trzech ostatnich skadnikw ze

wzgldu na ich szkodliwy wpyw na waciwoci betonu. Ponadto w przypadku
popiow lotnych okrela si zawarto tlenku sodu (Na2 0 ) i potasu (K2O).
Zanieczyszczenia organiczne w kruszywach lekkich praktycznie nie wy
stpuj, spotykane s natomiast zanieczyszczenia obce, gwnie w kruszywach
z grupy odpadw przemysowych eksploatowanych ze zwaw.
Brak staoci objtociowej, co charakteryzuje niektre z kruszyw lekkich,
w szczeglnych przypadkach moe by spowodowany przez kilka rodzajw roz
padu, a mianowicie:
rozpad ortokrzemianowy wystpujcy w kruszywach wysokozasadowych,
o duej zawartoci CaO (takich jak ule granulowane, pumeks hutniczy),
ktrego przyczyn s przemiany polimorficzne (przemianom tym towarzyszy
wzrost objtoci) krzemianu wapnia (/3Ca2[Si0 3 l w yC a2[Si0 4 l) na skutek
studzenia gorcego ula; rozpad okrela si przez nawietlanie promieniami
ultrafioletowymi dziesiciu rozdrobnionych ziaren kruszywa (z frakcji po
wyej 20 mm); ziarna jasnowiecce s podatne na rozpad krzemianowy,
zabarwione na fioletowo s odporne,
rozpad elazawy wystpujcy w kruszywach o duej zawartoci zwizkw
siarki i elaza (hutniczym ulu kawakowym), ktrego objawami s sp
kania, uszczenie lub rozkruszenie zazwyczaj ciemno zabarwionego ula,
a przyczyn jest rozkad siarczkw elaza i magnezu pod wpywem dziaania
wilgoci; rozpad okrela si przez ustalenie procentowego ubytku masy zia
ren badanej prbki kruszywa na sicie o wymiarze boku oczka kwadratowego
0 poow mniejszego od dolnego wymiaru ziaren badanej frakcji, na skutek
dugotrwaego nasycania wod (30 dni),
rozpad wglowy wystpujcy w kruszywach o znacznej iloci nie spalonego
wgla (ulu paleniskowym), ktrego przyczyn jest pcznienie tzw. wgla
pomiennego, czyli wgla stosunkowo modego geologicznie, o niskim stop
niu uwglenia, a w konsekwencji powstawanie napre w ziarnie kruszywa
1 spkanie; rozpad okrela si na podstawie zmian objtociowych beleczek
betonowych wykonanych z badanego kruszywa w aparacie Amslera lub GrafKaufmana,
rozpad siarkowy wystpujcy w kruszywach o duej zawartoci zwizkw
siarki, powyej 4% SO3 (ulu paleniskowym ze zwaw), ktre wchodzc
w reakcje z wod, powoduj powstawanie pczniejcych wodorotlenkw me
tali i siarkowodoru (co wpywa szkodliwie na cement, zbrojenie i kruszywo);
zawarto zwizkw siarki w przeliczeniu na SO3 okrela si na prbce kru
szywa rozdrobnionego do uziarnienia poniej 0,063 mm, poddanego dziaa
niu wody bromowej i kwasu azotowego, a nastpnie zakwaszanego roztwo
rem kwasu solnego i wody destylowanej; uzyskany przescz po wytrceniu
496
8. Betony lekkie
wodorotlenkw amoniakiem i zobojtnieniu podgrzewa si do wrzenia, do

daje roztworu chlorku bromowego i ponownie przescza, a nastpnie sczek
z osadem wypala w temperaturze do 900C.
rozpad wapniowy wystpujcy w kruszywach otrzymywanych ze spiekania
materiaw ilastych (keramzycie, glinoporycie), wynikajcy z wtrce margla w wypalonym surowcu; powstae spieczone CaO (martwe wapno palone)
w wyniku bardzo powolnej hydratacji powoduje wzrost objtoci, co prowadzi
do pkni i odpryskw ziaren kruszywa oraz betonu; oznaczenie przeprowa
dza si dla frakcji kruszywa najpierw przez jej naparzanie (3 godz.), a nastp
nie ostudzenie w wodzie o temperaturze pokojowej (3 godz.), aby w koco
wym etapie okreli ubytek masy tej frakcji na sicie o wymiarze boku oczka
kwadratowego o poow mniejszego od dolnego wymiaru ziaren badanej
frakcji.
Promieniotwrczo naturalna jest wynikiem obecnoci w kruszywie (przede
wszystkim powstaym z odpadw przemysowych, np. ulu paleniskowym czy
elporycie) ladowych iloci pierwiastkw promieniotwrczych potasu K-40, radu
Ra-226, toru Th-228 wraz z izotopami promieniotwrczymi szeregu uranowe
go i torowego. Zawarto ich okrela si (zgodnie z Dz.U. z dnia 19 grudnia
2002 r.1) za pomoc wskanikw aktywnoci f\ i f c
/l = J L
3000
+ ^
300
/ 2 = SRa
+ Ê.
200
(g.g)
'
(8.9)
gdzie: Sk, ^Ra, ^Th - stenie potasu K-40, radu Ra-226, toru Th-228 wyraone
w Bq/kg.
Stosowanie kruszyw wykazujcych t cech w budynkach przeznaczonych na
pobyt ludzi lub inwentarza ywego moliwe jest wwczas, gdy wartoci wskani
kw aktywnoci nie s przekroczone o wicej ni 20% wartoci dopuszczalnych
(/, = 1 i / 2 = 200 Bq/kg)2.
Mark kruszywa zgodnie z PN-86/B-23006 okrela si wytrzymao gwa
rantowan betonu wykonanego z danego kruszywa przy zachowaniu wymaganej
gstoci objtociowej betonu. Jest to zatem umowny parametr opisujcy cechy
wytrzymaociowe kruszywa i moliwoci jego stosowania.
1 Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie wymaga dotyczcych
zawartoci naturalnych izotopw promieniotwrczych w surowcach i materiaach stosowanych
w budynkach przeznaczonych na pobyt ludzi i inwentarza ywego, a take w odpadach przemy
sowych stosowanych w budownictwie, oraz kontroli zawartoci tych izotopw.
2 Bq - bekerel, jednostka aktywnoci ciaa promieniotwrczego; 1 bekerel odpowiada jednej prze
mianie jdrowej zachodzcej w czasie 1 s.
497
Wytrzymao gwarantowana betonu Rf} to minimalna wytrzymao na

ciskanie, ktra musi by zagwarantowana z okrelonym (95%) prawdopodobie
stwem. Dla rozkadu normalnego i zaoonego prawdopodobiestwa wyznacza si
j z zalenoci
Rf} =
/?r 1,64^
(8 . 10)
(8 . 11)
gdzie: R$T - rednia arytmetyczna z serii n,

R i - pojedynczy wynik badania wytrzymaoci na ciskanie,
s - odchylenie standardowe.
8.3.3. Wymagania normowe oceny jakoci kruszywa

Kruszywa stosowane do betonw lekkich, zgodnie z PN-86/B-23006, poddaje
si badaniom penym co najmniej dwa razy w roku oraz w przypadku zmiany
warunkw produkcji i take badaniom niepenym dla kadej partii dostarczonego
materiau w iloci nie przekraczajcej 1000 t lub 1500 m3 (w przypadku dostawy
wikszej iloci materiau naley j podzieli na partie nie przekraczajce 1000 t
lub 1500 m3). W tablicy 8.2 przedstawiono podstawowe wymagania stawiane
kruszywom lekkim z wyszczeglnieniem grupy kruszyw, sortymentu, gatunku
oraz zaznaczeniem programu bada. Dla kadej partii dostarczanego kruszywa
ustala si ponadto skad ziarnowy zgodnie z PN-EN 933-1:2000 oraz gsto
nasypow w stanie lunym wg PN-EN-1097-3:2000.
Produkuje si betony o odpowiedniej strukturze (jamistej, pzwartej lub
zwartej) i przeznaczeniu (termoizolacyjne, konstrukcyjno-izolacyjne lub kon
strukcyjne). Mark kruszywa okrela si przez gsto objtociow betonu i jego
wytrzymao. Wymagania w stosunku do kruszywa rnych marek (okrelanych
w badaniach penych) przedstawiono w tabl. 8.3.
Badaniami nie ujtymi w tabl. 8.2. s badania stenia pierwiastkw promie
niotwrczych, ktrych czstotliwo powinna by zgodna z Wytycznymi badania
promieniotwrczoci naturalnej surowcw i materiaw budowlanych - Instruk
cja ITB nr 234/85.
Parti danego kruszywa uznaje si za zgodn z wymaganiami PN-86/B-23006
i mona j stosowa do produkcji betonw lekkich, jeeli wszystkie badania dadz
wynik pozytywny.
Ol
in
in
1-4 CS
1 1 1 1 1 i
Ol
CS
o o
0,5
1,0
1,0
2,0
<N
o
<N
o o
o o
ci TT
i
t
i
1 1
>
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
1
i
OJ
2,0
3,0
0,5
1,0
0,5
1,0
0,5
1,0
0,5
1,0
4.0
6.0
2,0
4,0
1,0
1,5
3.0
5.0
1,0
2,0
2,0
4,0
20
30
i
kruszywo jednofrakcyjne grube
i
1
1,0
1,5
o o
t-T ci
mieszanka
drobna
1.5
2.5
0,5
1,0
0,5
1,0
<o o
r
4.0
6.0
5.0
5.0
Kruszywa sztu gralit

czne z odpa
dw przemys
owych podda
upkoporyt
nych obrbce
termicznej
i
i
2,0
3,0
3.0
5.0
mieszanka
drobna
Kruszywa sztu keramzyt

czne z surow
cw mineral
nych podda
nych obrbce
termicznej
glinoporyt
0,5
1,0
Badania
rozpad zawarto zawarto zawarto
zanieczy
krzemia
pyw
ziaren
szcze
nowy3, mineral
nieforemobcych3,
nycha,
nych3,
nie
wicej nie wicej nie wicej nie wicej
ni, %
ni, %
ni, %
ni, %
ocn m
o
mieszanka
drobna
Kruszywa mi wglanoporyt z kruszywo jednoneralne amane wapieni lekkich frakcyjne grube
Rodzaj
kruszywa
to
Nazwa
sortymentu
rozpad
wap
niowy13,
nie
wicej
ni, %
Grupa
kruszywa
zawar
to
siarkib,
nie
wicej
ni, %
es
V
oo
Ga
straty
tu
przy
pra
nek
kru eniu3,
nie
szy
wa wicej
ni, %
498
8. Betony lekkie
i
i
CN
500
8. Betony lekkie
Tablica 8.3. Marka kruszywa i zakres stosowania wg PN-86/B-23006
Wymagania dla marki kruszywa

okrelonej wg PN-86/B-06714/44
Rodzaj i wskazany
zakres stosowania
kruszywa
Marka
kruszywa
wytrzymao
gwarantowana
betonu, nie
mniej ni, MPa
gsto
objtociowa
betonu w stanie
suchym, nie wicej
ni, kg/m3
Kruszywa grube przeznaczone

gwnie do betonu jamistego,
termoizolacyjnego
2,5
2,5
1000
Kruszywa grube i mieszanki

przeznaczone do betonu p
zwartego, termoizolacyjno-konstrukcyjnego
7,5
7,5
1400
Kruszywa grube i mieszanki

przeznaczone gwnie do beto
nu zwartego, konstrukcyjnego
15
25
15
25
1800
8.4. Lekkie betony kruszywowe

8.4.1. Podzia lekkich betonw kruszywowych
Lekkie betony kruszywowe z uwagi na uyte kruszywo dzieli si na:
betony z lekkim kruszywem naturalnym: pumeksobeton, wglanoporytobeton, perlitobeton, upkoporytobeton ze zwaw;
betony z kruszywem ze spiekanych glin i surowcw skalnych: keramzytobeton, glinoporytobeton, perlitoporytobeton, wermikulitoporytobeton, elporytobeton;
betony z kruszywem z odpadw przemysowych: ulobeton, beton z u
la granulowanego, popiooporytobeton, upkoporytobeton, beton z pumeksu
hutniczego.
Charakterystyk kruszyw do betonw lekkich przedstawiono w p. 8.3.
8.4.2. Skadniki lekkich betonw kruszywowych

Do wytwarzania lekkich betonw kruszywowych stosuje si nastpujce skadni
ki: spoiwo, kruszywo, dodatki mineralne, domieszki chemiczne.
Spoiwo. Zaleca si stosowa cementy portlandzkie lub hutnicze zgodnie z PNEN -197-1:2002, tj.: CEM 32,5 do betonw od LB2,5 do LB10 oraz CEM 42,5 do
501
betonw jamistych i betonw zwartych od LB10. Przy doborze rodzaju cementu

i jego klasy wytrzymaoci dodatkowo naley uwzgldnia postanowienia norm
przedmiotowych na wyroby, elementy i konstrukcje.
Kruszywo. Stosuje si kruszywa z surowcw mineralnych poddanych obrb
ce termicznej oraz kruszywa z odpadw przemysowych poddanych, lub nie,
obrbce termicznej. Kruszywa te powinny spenia wymogi PN-86/B-23006.
Do betonw zwartych stosuje si kruszywo grube, drobne, mieszank drobn
Md 0-4/1 wg PN-86/B-23006 oraz piasek wg PN-EN 12620:2004, w przypad
ku betonw pzwartych kruszywo grube i mieszank drobnego kruszywa Md
0-4/2 i 3. W betonie zbrojonym wymiary ziaren nie powinny by wiksze ni
3/4 odlegoci w wietle midzy prtami zbrojenia. Maksymalny wymiar zia
ren nie moe przekracza 31,5 mm w betonach jamistych i 16 mm w betonach
zwartych i pzwartych. W oglnoci obowizuje zasada, e beton wyszej klasy
wymaga kruszywa lepszej jakoci.
Woda. Powinna spenia wymogi PN-89/B-32250.
D odatki mineralne. Z uwagi na du szorstko i porowato kruszyw
lekkich, co powoduje zwikszenie zuycia cementu i pogorszenie urabialnoci
mieszanki betonowej, stosuje si mikrowypeniacze w postaci popiow lotnych
(z wgla kamiennego), mczk kwarcow i wapienn oraz inne. Do tej grupy
dodatkw zalicza si take elporyt otrzymywany z przekruszenia porowatych
spiekw z palenisk na py wglowy (elporyt jest zbliony wygldem do piasku
0 duej zawartoci pyw). Popi lotny powinien spenia wymagania BN-87/6713-02, powinien by odpopielony metod such, nie wykazywa wicej
ni 10% strat po praeniu oraz zawiera mniej ni 3% zwizkw siarki. Mcz
ka kwarcowa charakteryzujca si du miakoci (prawie 10-krotnie wik
sz ni cement) powoduje polepszenie urabialnoci mieszanki betonowej, prze
ciwdziaa oddzielaniu si z niej wody i zwiksza szczelno betonu. Dopusz
cza si stosowanie innych dodatkw speniajcych wymagania normowe poparte
wiadectwami przydatnoci. Dodatki, ktre znalazy zastosowanie w wyrobach
przeznaczonych do pomieszcze na stay pobyt ludzi, wymagaj sprawdzenia
poziomu stenia naturalnego pierwiastkw promieniotwrczych wg Instrukcji
ITB nr 234/85.
Domieszki chemiczne. Stosuje si domieszki przyspieszajce wizanie ce
mentu lub twardnienie betonu (np. chlorek wapnia, sodu, potasu, wglan sodu
1 potasu, szko wodne, trjetanolamin i preparaty typu Rapidbet, Akcelbet, Furmibet), napowietrzajce (np. preparaty Abiesod Pj, Abiesod 70), uplastyczniajce
lub upynniajce mieszank betonow (np. Klutan, Klutanit, Upynniacz SK-1,
Mixbet 5), uszczelniajce (np. Hydrobet), spulchniajce (np. glink bentonito
w, glin metaliczny), przeciwmrozowe (chlorek wapnia), barwice (np. mczk
ceglan). Ilo domieszek powinna by dobrana dowiadczalnie w zalenoci
502
8. Betony lekkie
od technologii wytwarzania oraz warunkw klimatycznych dojrzewania betonu,

zgodnie z PN-EN 934-2:1999.
8.4.3. Waciwoci mieszanki betonowej

Skad mieszanek betonowych. Przy ustalaniu skadu mieszanki naley cile
okreli oczekiwania odnoszce si do jakoci gotowego wyrobu, tj. parame
trw wytrzymaociowych oraz waciwoci zapewniajcych odpowiedni komfort
cieplny i zdrowotny pomieszcze. Zawarto cementu w lm 3 betonu nie powinna
by mniejsza ni 170 kg, w przypadku betonw zbrojonych 200 kg (w przypadku
betonw lekkich naraonych na dziaanie czynnikw atmosferycznych minimal
na zawarto cementu wynosi 300 kg w 1 m3 mieszanki betonowej - PN-B-06263:1991). Maksymalna ilo cementu lub cementu z dodatkami mineralny
mi w 1 m3 powinna wynosi 550 kg w betonach zwartych, 470 kg w betonach
pzwartych i 300 kg w betonach jamistych (przy wytwarzaniu ktrych nie stosuje
si dodatkw mineralnych).
Konsystencja i urabialno mieszanki betonowej. Betony lekkie o struk
turze zwartej naley wykonywa z mieszanki o konsystencji wilgotnej K-l, gstoplastycznej K-2 i plastycznej K-3, zgodnie z PN-88/B-06250 (tabl. 8.4). Przy
stosowaniu domieszek uplastyczniajcych dopuszcza si konsystencj pciek
K-4. Konsystencja mieszanki powinna by sprawdzona na etapie optymalnego
doboru skadnikw mieszanki betonowej, a nastpnie przy betonowaniu.
Tablica 8.4. Klasy gstoci i odpowiadajce im gstoci objtociowe zgodnie
z PN-B-03263:2000
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
> 2.0
901-1000
1001-1200
1200-1400
1400-1600
1601-1800
1801-2000
beton
niezbrojony
1050
1250
1450
1650
1850
2050
beton
zbrojony
1150
1350
1550
1750
1950
2150
Klasa gstoci
Gsto objtociowa
w stanie suchym, kg/m3
Gsto
objtociowa,
kg/m3
Zaleca si, ze wzgldu na porowat struktur kruszywa, stosowanie do pro

dukcji betonw kruszywa nawilanego, w celu ograniczenia odcigania wody
z zaczynu.
Betony lekkie o strukturze pzwartej naley wykonywa z mieszanek o kon
systencji wilgotnej, gstoplastycznej oraz plastycznej, okrelanej wizualnie (PN-B-06263:1991, p. 4.1).
503
W przypadku betonw jamistych ilo wody do mieszanki powinno si usta

li dowiadczalnie. O waciwym doborze wiadczy lnicy poysk zaczynu na
powierzchni ziarn kruszywa. Nadmierna ilo wody powoduje spywanie zaczynu
z ziarn kruszywa.
Nie zaleca si zagszczania przez wibrowanie mieszanek betonw zwartych
o konsystencji K-4, ze wzgldu na moliwo segregacji kruszywa, oraz betonw
pzwartych i jamistych bez wzgldu na ich konsystencj.
Trudnoci uzyskiwania dobrze urabialnych mieszanek betonw lekkich kruszywowych wymuszaj dowiadczalne sprawdzenie urabialnoci mieszanki przez
prb formowania w warunkach symulowanych do rzeczywistych.
8.4.4. Waciwoci fizyczno-mechaniczne

Betony z kruszyw lekkich rni si znacznie swymi waciwociami od betonw
zwykych z kruszyw naturalnych. Najwaniejsze rnice dotycz gstoci objto
ciowej, wytrzymaoci na ciskanie i rozciganie, wspczynnika sprystoci,
skurczu i najbardziej charakterystycznego dla nich wspczynnika przewodzenia
ciepa. Waciwoci te w znacznym stopniu s uzalenione od rodzaju uytego
kruszywa lekkiego oraz warunkw klimatycznych uytkowania. Zmiana wilgotno
ci wzgldnej powietrza ze 100 do 50% moe spowodowa spadek wytrzymaoci
betonu nawet do 10%.
Gsto objtociowa betonu lekkiego jest jedn z podstawowych cech be
tonw lekkich. Zale od niej waciwoci mechaniczne oraz cieplne. Zgodnie
z PN-B-06263:1991 oraz PN-EN 206-1:2002 nie powinna przekracza wartoci
2000 kg/m3. Gsto objtociowa zaley od rodzaju i iloci kruszywa, struktury
betonu, iloci cementu oraz iloci wody wchonitej przez kruszywo. Wyraa si
j wzorem
m
Po=y
(8.12)
gdzie: m - masa betonu, g,

V - objto betonu, cm3.
W zalenoci od stopnia zawilgocenia lekkiego betonu kruszywowego roz
rnia si gsto objtociow w stanie suchym (wilgotno 0 - 3 %), w stanie
powietrznosuchym (wilgotno 14-18%) i w stanie wieym po zagszczeniu
mieszanki betonowej w okresie wizania. Rnice w gstoci objtociowej dla
wymienionych stanw wilgotnoci mog siga nawet 20-25%. Zgodnie z PNB -06263:1991 w zalenoci o d gstoci objtociowej w stanie suchym wyrnia
si odmiany betonw lekkich kruszywowych 0 ,8 ; 1,0 ; 1,2 ; 1,4 ; 1,6 ; 1, 8 ; i 2 ,0 .

Odmiany betonw o strukturze zwartej podano w tabl. 8 .4 . Natomiast w b a
ju s produkowane wyroby o gstociach objtociowych niszych od odmiany
504
8. Betony lekkie
0,8. S to pustaki cienne i wentylacyjne (PN-B-19307:1999), stropowe (PN-B -19504:1999) oraz bloczki (PN-B-19306:1999). Odmiany betonu lekkiego dla
tych wyrobw podano w tabl. 8.5.
Tablica 8.5. Odmiany betonu lekkiego z tworzyw popioowych wg PN-B-19306:1999,
PN-B-19307:2001, PN-B-19504:1999
Odmiany
betonu lekkiego
Dopuszczalna gsto objtociowa, kg/m3

od
do
400
301
400
500
401
500
600
501
600
700
700
601
800
701
800
900
801
900
1000
901
1000
1200
1001
1200
1400
1201
1400
1600
1401
1600
1800
1601
1800
2000
1801
2000
Wytrzymao na ciskanie betonu lekkiego kruszywowego jest do zr

nicowana - od bardzo maej do porwnywalnej z betonem zwykym (50 MPa
i wicej) - i zaley od:
gstoci objtociowej (ktra jest uwarunkowana parametrami kruszywa),
struktury betonu i zawartoci piasku (im beton lekki ma bardziej zwart
struktur, tym jego wytrzymao na ciskanie jest wiksza); stosowanie pia
sku naturalnego do betonu zwiksza jego wytrzymao, a take poprawia
urabialno oraz zmniejsza skurcz, zastpowanie piasku bardzo drobnymi
frakcjami kruszywa lekkiego wpywa na zmniejszenie wytrzymaoci z uwa
gi na zwikszone zapotrzebowanie tego typu kruszywa na wod,
ksztatu, wymiaru i wytrzymaoci ziaren; ziarna okrge zwikszaj wytrzy
mao, przy czym w betonach o wikszej wytrzymaoci rednica ziaren nie
powinna przekracza 12-15 mm, natomiast w betonach izolacyjnych mona
stosowa ziarna o wikszej rednicy, ktre z kolei wpywaj korzystnie na
waciwoci izolacji termicznej,
iloci i jakoci cementu, ktry wpywa na cechy wytrzymaociowe w mniej
szym jednak stopniu ni w betonach zwykych, poniewa gwnym elementem
zwikszajcym wytrzymao jest kruszywo,
505
wskanika cementowo-wodnego, majcego jednak mniejszy wpyw na wy

trzymao jak w betonach zwykych; ustalenie iloci wchonitej wody przez
kruszywo przed i po mieszaniu jest trudna, wskanik ten okrela si dowiad
czalnie (PN-B-06263:1991)
Wytrzymao na ciskanie wyraa si wzorem
(8.13)
R=^~
Ac
gdzie: Fc - sia ciskajca niszczca, N,

Ac - powierzchnia prbki prostopada do kierunku dziaania siy, m2.
Klasyfikacja betonu lekkiego kruszy wowego pod wzgldem jego wytrzymao
ci na ciskanie, zgodnie z PN-B-06263:1991, uwzgldnia podzia na klasy, a mia
nowicie: LB2,5; LB5,0; LB7,5; LB10; LB12,5; LB15; LB17,5; LB20; LB25;
LB30. Oznaczenie skada si z liter i cyfr. Na przykad symbol literowo-liczbowy
LB25 naley odczyta nastpujco: LB - beton lekki, 25 - wytrzymao gwa
rantowana
rwna w tym przypadku 25 MPa. Wytrzymao gwarantowana
betonu R% jest wytrzymaoci na ciskanie (w MPa) zapewnion przez produ
centa z prawdopodobiestwem 95%. Wytrzymao gwarantowana powinna by
uzyskiwana przez beton, zanim konstrukcja przejmie pene obcienie. Jeeli nie
ma specjalnych zalece, to przyjmuje si czas twardnienia nie krtszy ni 28 dni
i nie duszy ni 6 miesicy. Przykady wytrzymaoci na ciskanie wybranych
betonw lekkich zawarto w tabl. 8 .6 .
Tablica 8.6. Wytrzymaoci na ciskanie wybranych betonw lekkich kruszywowych [10]
Rodzaj kruszywa w betonie lekkim

Perlit
Wermikulit
Pumeks naturalny
Wglanoporyt
Lupkoporyt
Popiooporyt
uel paleniskowy
Pumeks hutniczy
Keramzyt
Glinoporyt

4,0
1,0-3,0
do 25,0
3,5-12,5
3,5-40,0
3,0-21,0
3,0-12,5
3,0-25,0
3,5-26,0
3,5-18,0
PN-EN 206-1:2000 w sposb odmienny precyzuje klasy wytrzymaoci na

ciskanie lekkich betonw kruszywowych (tabl. 8.7).
506
8. Betony lekkie
Tablica 8.7. Klasy wytrzymaoci na ciskanie betonw lekkich kruszywowych wg PN-EN

206-1:2002
Klasa wytrzymaoci
na ciskanie
Minimalna wytrzymao
charakterystyczna
fck,cyia, N/mm2
Minimalna wytrzymao
charakterystyczna
fcksu be*> N/mm2
LC8/9
LC12/13
12
13
LC16/18
16
18
LC20/22
20
22
LC25/28
25
28
33
LC30/33
30
LC35/38
35
38
LC40/44
40
44
LC45/50
45
50
LC50/55
50
55
LC55/60
55
60
LC60/66
60
66
LC70/77
70
77
LC80/88
80
88
a fck,cyl ~ minim alna w ytrzym ao charakterystyczna oznaczona na walcach o wymiarach

D = 15 cm , H = 3 0 cm.
b fck,cube ~ minim alna w ytrzym ao charakterystyczna oznaczona na kostkach szeciennych o boku
15 cm; m ona stosow a inne wartoci, je e li ustali si z wystarczajc dokadnoci i udokum en
tuje zaleno m idzy tym i w artociam i dla odpowiedniej w ytrzym aoci oznaczonej na walcach.
Wytrzymao na rozciganie ksztatuje si w betonach lekkich kruszywo

wych podobnie jak w betonach zwykych; dla betonw jamistych s to wartoci
poniej 1 MPa, natomiast dla betonw zwartych 2-A MPa. Na popraw wytrzyma
oci na rozciganie ma wpyw dodatek piasku naturalnego. Parametr ten oblicza
si ze wzoru
R r= Y -
Ar
(8.14)
gdzie: Fr - sia rozcigajca niszczca, N,

A r - pole przekroju poprzecznego w miejscu zniszczenia, m2.
Wspczynnik sprystoci wyraa si jako stosunek rnicy napre do
rnicy odksztace
E
(8.15)
2 - 2
gdzie:
507
0 2 , 0 ] - naprenia, MPa,
\, 2 - odksztacenia, mm.
Wspczynnik sprystoci zaley od wytrzymaoci betonu, jego wieku, wil

gotnoci i rodzaju kruszywa. Zawiera si w granicach 10000-20000 MPa. Jest
on od 20-50% niszy od wartoci uzyskiwanych dla betonw zwykych tej samej
wytrzymaoci (std wiksza odksztacalno betonu lekkiego).
Pezanie betonu lekkiego jest rwne lub wiksze od pezania betonu zwy
kego (do ok. 80%). W celu jego zmniejszenia stosuje si dodatek piasku natu
ralnego.
Skurcz i pcznienie to zmiany objtociowe betonu wywoane twardnieniem
zaczynu cementowego (skurcz) lub zmian wilgotnoci (pcznienie). W szcze
glnych przypadkach, gdy wystpuje nadmierna zawarto skadnikw szkodli
wych powodujcych rozpad betonu, najpierw powstaj rysy, a nastpnie spkania.
Odksztacenia skurczowe s zwizane z rodzajem kruszywa i jego pocztkow
wilgotnoci. Jest to jedna z wikszych wad betonu lekkiego, ktr okrela za
leno
an =
On - Oo
1000
(8.16)
gdzie: a n - skurcz po n dniach, %c,

0n - dugo prbki mierzona po n dniach pomiaru, mm,
Oo - dugo prbki przy pierwszym pomiarze, mm,
/ - dugo bazy pomiarowej, mm.
Skurcz betonw lekkich po 120 dniach dojrzewania w warunkach powietrznosuchych, tzn. w temperaturze 18C i przy wilgotnoci wzgldnej powietrza
(p = 60-75%, wynosi 0,5 mm/m dla betonw zwartych i pzwartych oraz
0,6 mm/m dla betonw jamistych. Kocowy skurcz (ustabilizowany) po 360
dniach wynosi 0,8 mm/m dla betonw zwartych i pzwartych oraz 0,7 mm/m
dla betonw jamistych. Zmiany wymiarowe mog wystpowa w trakcie uytko
wania. S one odwracalne i zrnicowane w czasie. W tablicy 8.8 przedstawiono
wartoci skurczu po 90 dniach oraz skurcz kocowy dla wybranych betonw lek
kich kruszywowych. Okrelenia dotyczce skurczu oraz metody badania zawarte
w PN-B-06263:1991.
Wspczynnik przewodzenia ciepa X jest miar izolacyjnoci cieplnej i za
ley od:
skadu betonu, zawartoci i rodzaju kruszywa oraz iloci piasku,
gstoci objtociowej i wilgotnoci, dla ktrych ronie wraz z ich zwiksza
niem si.
Szczeglnie niekorzystne jest zawilgocenie betonu, poniewa moe ono do
prowadzi do zaburzenia walorw izolacyjnoci termicznej przegrody.
508
8. Betony lekkie
Tablica 8.8. Skurcz wybranych betonw lekkich kruszywowych wg Reinsdorfa [10]

Kruszywo
Skurcz po
90 dniach,
mm/m
Skurcz
kocowy,
mm/m
Wermi
upki Keram- Pumeks Pumeks uel pa Gruz
Perlit
kulit
hutniczy naturalny leniskowy ceglany
spiekane
zyt
0,20-
0,2 5 -
0 ,30-
0 ,3 5 -
0,50-
0,40-
-0,35
-0,45
-0,40
-0,65
1,00
-0,65
0,30-
0 ,6 0 -
0,60-
0,70-
0,7 0 -
0 ,8 0 -
-0,60
1,00
-1,25
-1,40
1,20
1,20
1,40-
2 ,5 0 -
2,20
-4 ,5 0
Wspczynnik przewodzenia ciepa betonw lekkich w stanie wilgotnoci

8-10% waha si w granicach 0,12-0,92 W/(m-K).
Okrelenia dotyczce wspczynnika przewodzenia ciepa oraz metody bada
nia zawiera PN-B-06263:1991.
Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej betonw lekkich jest znacznie mniej
szy ni betonu zwykego. Jest funkcj jego struktury i rodzaju kruszywa oraz
przedziau wystpujcych temperatur. Charakteryzuje si go wspczynnikiem a,,
ktrego warto dla betonw lekkich zawiera si w granicach 0.5 1,1 10_5/K
(rednio (% = 0,8- 10_ 5/K) i opisuje si wzorem
r =
A_
/A/
(8.17)
gdzie: Al - przyrost bezwzgldny dugoci prbki, mm,

/ - dugo pierwotna prbki, mm,
At - przyrost temperatury, K.
Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej wybranych betonw lekkich kruszy
wowych przedstawiono w tabl. 8.9.
Tablica 8.9. Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej wybranych betonw lekkich kruszy
wowych [10]
Kruszywo
Pumeks Pumeks
naturalny hutniczy
upki
Keramzyt uel
spiekane
Perlit
Wermikulit
Wspczynnik
rozszerzalnoci
1,02-1,28 0,83-1,32 0,65-1,13 0,86-1,41 0,45 0,66-1,13 0,98-1,68
cieplnej
a , 10"5/K
509
Nasikliwo betonw lekkich kruszywowych nie powinna by wiksza ni:

20 % dla betonu nie zabezpieczonego, naraonego w warunkach eksploatacji
na bezporednie dziaanie czynnikw atmosferycznych,
25% dla betonu zabezpieczonego (np. przez otynkowanie).
Nie ogranicza si nasikliwoci betonu lekkiego, ktry podczas eksploatacji
nie jest naraony na dziaanie czynnikw atmosferycznych.
Wymagania dotyczce nasikliwoci oraz metody badania zawarte s w PN-B-06263:1991.
Mrozoodporno jest okrelana tylko dla betonw zwartych. Za odporny
na dziaanie mrozu uwaa si beton, ktrego ubytek masy nie jest wikszy ni
5% wag., spadek wytrzymaoci po zakoczeniu cykli zamraania i odmraania
w odniesieniu do prbek porwnawczych nie jest wikszy ni 20%. Rozrnia
si betony lekkie o nastpujcych stopniach mrozoodpornoci: F25, F50 i F75.
Wymagania dotyczce mrozoodpornoci oraz metody badania zawarto w PN-B-06263:1991.
8.4.5. Lekkie betony wysokowartociowe

Lekkie betony wysokowartociowe (LBWW), nazywane te w skrcie LWA/HPC
(Lightweight Aggregate High-Performance Concrete), powstay przy uyciu kru
szyw takich jak: Liapor i Leca (kruszywa sztuczne z pczniejcych glin) oraz
Lytag (kruszywo sztuczne ze spiekanych popiow lotnych).
Technologia wytwarzania tych betonw oraz stosowane domieszki i dodatki s
analogiczne jak dla betonw cementowych wysokiej wytrzymaoci (BWW), na
tomiast cechy wieych i stwardniaych betonw tej samej wytrzymaoci
s odmienne.
Obecnie wytwarza si LBWW o wytrzymaoci na ciskanie w granicach od
LC60 do LC85, przy gstoci objtociowej 1850-2000 kg/m3, trwaj natomiast
badania nad betonami od LC100 do LC120.
Lekkie betony o duej wytrzymaoci znalazy zastosowanie w elementach
konstrukcji platform wydobywczych typu off-shore i innych obiektach wykony
wanych w suchych dokach (co podyktowane jest koniecznoci zapewnienia pyn
noci w pocztkowej fazie budowy), a take przy wykonawstwie przse mostw
oraz przykry o duej rozpitoci.
8.4.6. Projektowanie mieszanki betonu na lekkich kruszywach

mineralnych
Specyficzne waciwoci kruszyw lekkich, takie jak: porowato, ksztat porw,
uziarnienie, nasikliwo, zdolno do wzajemnej wymiany wody z zaczynem
510
8. Betony lekkie
cementowym oraz na og niska wytrzymao mechaniczna ziaren, utrudniaj

przyjcie jednolitej metody projektowania skadu betonu lekkiego kruszy wowego.
Oglnie mona wyrni dwie grupy metod: dowiadczalne i obliczeniowe
oraz niezalenie metody projektowania betonw jamistych i zwartych. Do projek
towania betonw o strukturze zwartej nale metody: Popowa, Wolfa, Szczepietowa, Woeskiego, Rothfuchsa, Eymana, Szczekanienkowa, natomiast o struk
turze jamistej metody: Skramtajewa, Buewicza, Dikowskiego. W metodach tych
wystpuje zrnicowanie pogldw co do czynnika decydujcego o podanych
parametrach projektowanego betonu. Przykadowo, w czci metod podstawo
wym czynnikiem jest wskanik w /c - jak ma to miejsce w przypadku betonw
zwykych, w innych za zawarto porw w masie betonowej. Do najczciej
stosowanych naley tzw. metoda kolejnych przyblie, podobna w toku postpo
wania do metody Popowa. Jest to metoda dowiadczalna, skadajca si z szeregu
kolejnych etapw. Metod t opisano poniej.
D obr uziarnienia kruszywa. Odpowiedni dobr kruszywa jest uzaleniony
od podanej struktury betonu1, tego czy beton bdzie zbrojony (wymiar ziarna
nie moe by wikszy ni 3/4 odlegoci w wietle midzy prtami zbrojenia)
oraz jego przeznaczenia (w elementach drobno-wymiarowych wymiar ziarna nie
moe by wikszy ni 1/3 najmniejszego wymiaru elementu). I tak do betonw
jamistych stosuje si kruszywa frakcji 4/8 i 8/16 lub ich mieszanin. Frakcje drob
ne 4/8 wpywaj na wzrost wytrzymaoci betonu przy tej samej iloci cementu,
lecz powoduj rwnie wzrost gstoci objtociowej. Stosowanie do betonw
jamistych kruszywa 16/31,5 wpywa na uzyskanie bardzo porowatej struktury
0 duej przepuszczalnoci powietrza. Do betonw zwartych stosuje si frakcje
do 8/16. W celu uzyskania znacznych wytrzymaoci betonw lekkich kruszywowych stosuje si dodatek piasku naturalnego i ograniczon ilo ziaren kruszywa
do 8 mm. W celu zapewnienia dobrej urabialnoci i zwartoci betonu zaleca si
stosowanie lekkiej frakcji piaskowej 0/4 zgodnej z PN-86/B-23006.
Okrelenie iloci kruszywa. Orientacyjnie (wagowo) mona przyj, e na
1 m 3 betonu ilo kruszywa lekkiego K zawiera si w granicach 1,0-1,1 gstoci
nasypowej kruszywa w stanie zagszczonym przez wibrowanie lub ubijanie p rK.
Zakadajc gsto objtociow betonu w stanie suchym p 0t>, mona obliczy
ilo kruszywa K wg wzoru
K = p o b - (1 .2 C + M )
(8.18)
1 Zgodnie z PN-EN 206-1:2002 definicja betonu odnosi si do materiau powstaego ze zmieszania

cementu, kruszywa grubego i drobnego, wody oraz ewentualnie domieszek i dodatkw, ktry uzy
skuje swoje waciwoci w wyniku hydratacji cementu. Wedug definicji mieszanka betonowa
to cakowicie wymieszane skadniki betonu, bdce jeszcze w stanie umoliwiajcym ich za
gszczenie wybran metod. Natomiast definicja betonu stwardniaego okrela beton, ktry jest
w stanie staym i ktry osign pewien poziom wytrzymaoci (przypis autorw).
8.4. Lekkie betony kruszynowe
511
gdzie: pQb - gsto objtociowa betonu w stanie suchym, kg/m3,

C - ilo cementu, kg/m3,
M - ilo mikrowypeniacza, kg/m3.
Obliczenie iloci cementu. Ilo cementu na 1 m3 betonu naley przyjmo

wa wg dostpnych opracowa w postaci dokumentacji technicznej producentw
betonu lekkiego kruszywowego, instrukcji ITB czy publikacji jednostek badaw
czych. Podstaw do ustalenia zalenoci wytrzymaoci betonu od iloci cementu
jest wykonanie bada trzech mieszanek prbnych, ktre rni si midzy sob
przyjt iloci cementu o 30-50 kg w 1 m3. Wytrzymao betonu okrela si
po 28 dniach twardnienia betonu. W uzasadnionych przypadkach badanie mona
wykona po 7 dniach twardnienia, interpolujc wyniki wg zalenoci
(8.19)
gdzie: A i = 0,8-0,9 dla betonw jamistych,
Ai = 0 ,75-0,85 dla betonw pzwartych,
A i 0,7-0 ,8 dla betonw zwartych,
A\ = 0 ,6 -0 ,7 dla betonw zwartych z dodatkiem popiow lotnych.
Okrelenie iloci wody. Ilo wody niezbdnej do uzyskania odpowiedniej

konsystencji mieszanki betonowej naley ustali dowiadczalnie, z uwagi na
znaczne rnice w wilgotnoci kruszywa i struktur ziaren. Wskanikiem prawi
dowo dobranej iloci wody jest najmniejsza wydajno mieszanki betonowej, co
przekada si na jej najwiksz gsto objtociow, a to z kolei na najwysz
wytrzymao. Wydajno mieszanki betonowej W/7 wyraa si wzorem
(8.20)
lub
C+M+K+W
Wh = ------- 1---- -------------pob
(Vc +
(8.21)
V k + Vm + V w )
gdzie: Vh - objto mieszanki betonowej, m3,

Vs - suma objtoci poszczeglnych skadnikw, m3,
C, K, My W - masa odpowiednio cementu, kruszywa, mikrowypeniacza,
wody, kg,
Vc, Vk ,V m ,V w ~ objto odpowiednio cementu, kruszywa, mikrowype
niacza, wody, m3,
Pob ~ gsto objtociowa mieszanki betonowej, kg/m3.
Dla betonw lekkich o strukturze zwartej zaleca si konsystencj wilgot
n, gstoplastyczn i plastyczn, a dla betonw pzwartych - wilgotn i g-
512
8. Betony lekkie
stoplastyczn. W betonach jamistych zaleca si tak ilo wody, ktra zapew

nia urabialno mieszanki, lecz nie prowadzi do spywania zaczynu z ziaren
kruszywa.
Ustalenie gstoci objtociowej mieszanki betonowej. Na podstawie ogl
nych zasad doboru skadnikw betonu naley wykona zarb prbny na ustalon
jednostk objtoci (np. 10 1) w sposb zbliony do stosowanego przy produkcji.
Gsto objtociow mieszanki betonowej p omf, w kg/m 3 wyznacza si, dzielc
mas sumaryczn skadnikw betonu przez objto mieszanki prbnej i mnoc
przez 1000
G + + tfrf^ .,0 0 0
(8.22)
V\
gdzie: C \, K \, M \ , W \ - masa odpowiednio cementu, kruszywa, mikrowypeniacza, wody w zarobi prbnym, kg,
V] - objto zarobu prbnego, dm3.
Udzia poszczeglnych skadnikw w 1 m 3 betonu wyznacza si, dzielc ilo
poszczeglnych skadnikw zarobu prbnego przez objto zarobu prbnego
i mnoc przez 1000
ilo cementu
C = 77- 1000, kg/m 3
(8.23)
K = ! 1000, kg/m 3
y\
(8.24)
y\
ilo kruszywa
ilo mikrowypeniacza
Mi
M = i -1000. kg/m 3
y\
(8.25)
Wt
W = - 7 - 1000, dm 3/m 3
V\
(8.26)
ilo wody
Ustalenie receptury roboczej. Ilo kruszywa wilgotnego K 2 na 1 m 3 betonu

(kruszywa o okrelonej wilgotnoci, uzyskanego po 30 min. moczenia kruszywa
suchego przed uyciem) oblicza si wg wzoru
Ki=l^ r +K
gdzie: K - ilo kruszywa suchego, kg/m3,
w k r ~ wilgotno kruszywa, % (wag.).
Receptur robocz na jeden zarb betoniarki ustala si wg wzorw:
(8-27)
513
ilo cementu
(8.28)
ilo kruszywa
(8.29)
ilo mikrowypeniacza
(8.30)
ilo wody
(8.31)
gdzie: A - pojemno robocza betoniarki, dm3,
C, K2, M, W - jak we wzorach (8.23), (8.25), (8.26), (8.27).
8.4.7. Asortyment wyrobw z lekkiego betonu kruszywowego

Beton lekki na kruszywie popiooporytowym
Lekki beton kruszywowy na kruszywie popiotoporytowym Pollytag to beton
0 wytrzymaoci dochodzcej do 60 MPa, a jednoczenie tworzywo stosunko
wo lekkie, o dobrych waciwociach termoizolacyjnych {X = 0,3-0,7 W/(m-K)).
Wysoka wytrzymao jest moliwa do uzyskania dziki np. stosowaniu cementu
klasy 52,5 oraz superplastyfikatorw. Produkowany jest o gstoci objtocio
wej w granicach 1100-1800 kg/m3. Charakteryzuje si skurczem 0,035-0,500%,
a z powodu powolnego jego narastania mae jest prawdopodobiestwo powstawa
nia rys i mikropkni skurczowych, co poprawia szczelno betonu i pozytyw
nie wpywa na mrozoodporno. Modu sprystoci jest nieznacznie mniejszy
ni w betonach na kruszywie naturalnym. Jest odporny na uderzenia, wstrzsy
1 obcienia dynamiczne. Wykazuje odporno na wysokie temperatury i w za
lenoci od rodzaju, wymiarw i wykoczenia zapewnia odporno ogniow kon
strukcji 2-6 godzin. Beton Pollytag znajduje zastosowanie jako lekki beton kon
strukcyjny na fundamenty, ciany, supy, belki. Beton o strukturze zwartej mo
na stosowa przy budowie wysokich budynkw wykonywanych w technologii
monolitycznej, budowie mostw, produkcji wielkogabarytowych prefabrykatw
ciennych i stropowych oraz w konstrukcjach spronych. Jako beton o struk
turze pzwartej wykorzystywany jest w przemyle wyrobw budowlanych oraz
do produkcji drobnowymiarowych elementw betonowych, takich jak: pustaki
cienne i stropowe, bloczki i dyle, nadproa itp. Ostatni grup stanowi wyro
by o strukturze jamistej w postaci monolitycznych cian izolacyjno-konstrukcyj-
514
8. Betony lekkie
nych oraz warstwowych izolacji termicznych cian i stropw w budynkach miesz

kalnych, przemysowych i uytecznoci publicznej. Lekkie betony kruszywowe
na kruszywie Pollytag s stosowne take do rozbudowy pionowej istniejcych
obiektw.
Keramzytobeton
Do najpopularniejszych wyrobw z lekkich betonw kruszywowych nale ele
menty keramzytobetonowe. Producenci tej grupy elementw budowlanych czsto
proponuj gotowe systemy wznoszenia budynkw niskokondygnacyjnych. Oto
zestaw elementw stanowicych jeden z takich systemw.
Pustaki keramzytobetonowe szczelinowe - pustaki typu Alfa (rys. 8.7), Kon

tra i Muranw (PN-B-19307:1999), w zalenoci od wymiarw mog by dwo
jakiego rodzaju:
zwyke 490x240x240 mm,
uzupeniajce 490x 240x105 mm.
Rysunek 8.7. Pustak Alfa-P zwyky [4]
Pustaki te s produkowane w czterech klasach wytrzymaociowych: 2,5; 5,0;

7,5; 10,0 MPa. Pustaki Muranw rni si od pustakw Alfa tym, e wszystkie
ich powierzchnie boczne s gadkie, a przekrj komr jest owalny (poza tym
wymiary zewntrzne s takie same). Elementy te s paroprzepuszczalne, ognio
odporne, nie s kruche i nasikliwe. W murze ukada si je na spoiny pionowe
i poziome.
Pustaki keramzytobetonowe wytwarzane w systemie wznoszenia budowli

jednorodzinnych, a take jako materia konstrukcyjny w budynkach uytecznoci
publicznej do trzech kondygnacji, s wykorzystywane take przy wznoszeniu
cian osonowych w budynkach szkieletowych (rys. 8 .8 ).
Bloczki keramzytobetonowe z ociepleniem ze styropianu produkuje si
jako bloczki keramzytowe, ktrych komory podczas produkcji s wypeniane
mas styropianow (rys. 8.9).
515
Rysunek 8.8. Pustaki keramzytobetonowe [4]: a) SuperTermo Optiroc 36,5 do cian jednowarstwo
wych zewntrznych nonych, cian osonowych, cian fundamentowych i piwnicznych; b) Termo
Optiroc 24,0 do cian konstrukcyjnych wewntrznych i zewntrznych warstwowych; c) Termo Opti
roc 17,5 do cian wewntrznych dziaowych i zewntrznych warstwowych; d) Termo Optiroc 11,5
do cian wewntrznych dziaowych i zewntrznych warstwowych; e) Inter Optiroc 9,0 do cian dzia
owych; 0 nadproa; g) pustak stropowy Optiroc do wypeniania stropu gstoebrowego (rozstaw
belek stropowych co 60 cm)
Rysunek 8.9. Bloczek z ociepleniem styropianowym [3]
Z bloczkw tych mona wznosi ciany jednowarstwowe, nie wymagajce

docieplenia. Powierzchnie tych bloczkw s wyprofilowane na zamek. Podczas
murowania wypenia si go zapraw ciepochronn.
Bloczki keramzytobetonowe z wkadk styropianow uksztatowan w ta
ki sposb, by nie powstay mostki termiczne, zapewniaj eliminowanie przerw
w izolacji w miejscu ich czenia (rys. 8 . 10).
516
a)
8. Betony lekkie
b)
Rysunek 8.10. Bloczek z wkad

k styropianow [2]: a) wymia
ry bloczka, b) czenie midzy
bloczkami w murze
Z elementw tych mona murowa na zaprawie ciepochronnej ciany jed

nowarstwowe. Bloczki s mrozoodporne i nienasikliwe, dziki czemu mona je
otynkowa w dowolnym czasie po wymurowaniu.
8.5. Lekkie betony z wypeniaczami organicznymi

8.5.1. Technologia wytwarzania
Betony z wypeniaczami organicznymi nale do betonw o maej gstoci obj
tociowej 300-1500 kg/m3, dobrej izolacyjnoci charakteryzowanej wspczynni
kiem przewodzenia ciepa A w granicach 0,099-0,580 W/(m-K) oraz stosunkowo
maej wytrzymaoci 5,0-15,0 MPa. Podstawowymi ich skadnikami s wype
niacze organiczne tworzce szkielet wyrobu, rodki je mineralizujce, dodatki
mineralne oraz niezbdne spoiwa do zaistnienia procesu wizania i twardnienia.
Waciwoci betonw z wypeniaczami organicznymi klasyfikuj je do grupy
materiaw izolacyjnych, wypeniajcych (w konstrukcjach typu szkieletowego)
lub ocieplajcych budowle.
Technologia wytwarzania betonw tej grupy obejmuje kilka podstawowych
faz produkcyjnych, takich jak: przygotowanie surowcw (uwzgldniajce minera
lizacj wypeniacza), mieszanie, formowanie (cznie z zagszczeniem mieszan
ki betonowej) lub ukadnie warstw oraz dojrzewanie betonu. Na rysunku 8.11
przedstawiono schematy produkcji betonw lekkich w zalenoci od typu zasto
sowanego wypeniacza.
Przygotowanie surowcw
Pierwszy etap produkcji polega na odpowiednim przygotowaniu surowcw, tj.
wypeniacza (np. na przesuszeniu go lub przesianiu przez sita w celu usunicia
zanieczyszcze) i rodka mineralizujcego (w postaci wodnego roztworu o od
powiedniej konsystencji i steniu) oraz mineralizacji wypeniacza (z wyjtkiem
wypeniaczy typu rozdrobnionego, ktry to proces przebiega podczas mieszania
skadnikw).
517
518
8. Betony lekkie
Do betonw lekkich stosuje si trzy typy wypeniaczy organicznych, a mia

nowicie wkniste, rozdrobnione i pylaste.
Do wypeniaczy wknistych mona zaliczy wirki drzewne, somy zb
ozimych, sitowia, trzciny, wkniny. Wirki drzewne (wena drzewna), ktre zna
lazy najszersze zastosowanie, s produkowane z drewna drzew iglastych (wierk,
joda, sosna) oraz drzew liciastych (osika, topola), a uzyskuje si je przez stru
ganie na specjalnych maszynach, tzw. weniarkach. Przydatno innych gatunkw
drzew liciastych jest ograniczona wskutek zawartoci w nich pewnych substancji
organicznych (takich jak cukry, garbniki, gumy itp.), negatywnie wpywajcych na
procesy wizania i twardnienia z udziaem spoiw mineralnych. Wilgotno stru
ganego drewna nie moe przekracza 25%, natomiast gotowy produkt powinien
mie wilgotno nie przekraczajc 22 % oraz okrelone wymiary w zaleno
ci od przeznaczenia weny (dugo 40-50 mm, szeroko 1-6 mm, grubo
0 , 1- 0,6 mm).
Do wypeniaczy rozdrobnionych mona zaliczy struk stolarnian, zrbki drzewne, sieczk ze somy rolin (rzepak, zboe, sitowie, trzcina), spieniony
polistyren czy rozdrobnione wyroby gumowe. Najczciej do produkcji betonw
lekkich tego rodzaju jest stosowana struka stolarniana pozyskiwana z drewna
iglastego (sosny, wierku, jody) jako odpad przy mechanicznej obrbce drew
na skrawaniem, z ewentualn domieszk struki z drzew liciastych (do 10%).
Optymalna wilgotno wypeniacza wynosi 15-18% (nasikliwo tego materiau
osiga warto 230%), a wymiary odpowiednio: dugo (w kierunku rwnole
gym do wkien) 5-30 mm, szeroko 1-100 mm, grubo 0,5-2,5 mm. Struk
pozyskiwan z zakadw przemysowych przesiewa si przez sita w celu usunicia
zanieczyszcze (takich jak trociny, py drzewny, trzaski i obrzynki desek) oraz
ujednolicenia jej wielkoci, co ma korzystny wpyw na jako produkowanych
elementw.
Innym rodzajem wypeniacza rozdrobnionego, ktry znajduje coraz szersze
zastosowanie, jest spieniony polistyren (styropian) wytwarzany w postaci gra
nulatu o rednicy ziaren do 10,0 mm i gstoci objtociowej w stanie suchym
15-30 g/dm3.
Do wypeniaczy pylastych nale trociny i mczka drzewna. Szersze zasto
sowane przy produkcji betonw lekkich znalazy trociny z drzew iglastych (sosny,
jody, wierku), czyli rozdrobnione czstki drewna powstajce na skutek przecie
rania, stanowice odpad przemysowy w tartakach, stolarniach i innych zakadach
przerbki drewna. Do produkcji powinno si stosowa trociny przesiane przez si
ta o ziarnach nie wikszych ni 10 mm. Due znaczenie ma take udzia ziaren
o rednicy poniej 1 mm, ktrych w oglnej objtoci trocin nie powinno by
wicej ni 20% (z czego ziaren o rednicy poniej 0,25 mm nie powinno by
wicej ni 5%). Wilgotno trocin nie moe przekracza 20-30% (wiksza wil
519
gotno stwarza moliwoci zagrzybienia lub butwienia). Trociny powinny by

zabezpieczone przed opadami atmosferycznymi.
W celu zwikszenia wytrzymaoci betonw lekkich z wypeniaczami pylastymi stosuje si dodatki wypeniaczy mineralnych w postaci piasku (najczciej
rednioziarnistego o wskaniku uziamienia 1,9-3,5), mczki ceglanej (w ktrej
frakcji 0,0-0,5 mm jest przynajmniej 90%) lub uli (po zmieleniu o rednicy
ziaren nie wikszych ni 4 mm).
Proces mineralizacji zabezpiecza substancj organiczn przed rozkadem
i rozwojem czynnikw niszczcych oraz ogranicza wpyw niektrych waciwoci
tych substancji, takich jak pcznienie, skurcz czy sprysto. Zwiksza ponadto
przyczepno spoiwa do wypeniacza oraz przypiesza jego czas wizania i tward
nienia. rodki mineralizujce dobiera si w zalenoci od typu zastosowanego
wypeniacza i jego pochodzenia.
W przypadku betonw lekkich z wypeniaczem wknistym (np. wirobetonu)
najczciej stosuje si chlorek wapnia i szko wodne sodowe lub potasowe. Obie
substancje s atwe w zastosowaniu i umoliwiaj mineralizacj weny drzewnej
bez koniecznoci prowadzenia czynnoci wstpnych (np. suszenia weny). Proces
mineralizacji polega na wstpnym nasyceniu wypeniacza substancj mineralizujc (w iloci 130% w stosunku do masy wypeniacza) lub przebiega podczas
mieszania wypeniacza z zaczynem cementowym (do ktrego dodaje si rodek
mineralizujcy).
Chlorek wapnia jest stosowany w procesie mineralizacji w postaci wodne
go roztworu, ktrego stenie jest dokadnie dobierane do warunkw produk
cji (najczciej wynosi ono 3-6%). Zbyt dua ilo rodka moe spowodowa
powstawanie wykwitw soli na powierzchni gotowych wyrobw, zwikszy ich
higroskopijno oraz silnie wpywa na korozj stali zbrojeniowej.
Szko wodne (sodowe lub potasowe) jest stosowane w postaci roztworu wod
nego o gstoci 20-22Be*. Nie ma negatywnego wpywu na stal zbrojeniow,
poniewa nie powoduje jej korozji.
Szko wodne wraliwe jest na dziaanie wody oraz dwutlenku wgla zawar
tego w powietrzu. Naley je chroni przed wysychaniem oraz wpywem niskich
temperatur (poniej 0C zmienia swoj struktur).
Przy produkcji betonw lekkich z zastosowaniem wypeniaczy typu rozdrob
nionego (np. strukobetonu) uywa si chlorku wapnia lub siarczanu glinu.
Chlorek wapnia stosowany do mineralizacji wystpuje w postaci uwodnio
nej o gstoci 5Be, a sam proces przebiega podobnie jak przy mineralizacji
wypeniaczy wknistych.
1Be - stopnie Baumego; 0Be odpowiada gstoci wody, 15Be - gstoci 15-procentowego
roztworu soli kuchennej w temperaturze 15C.
520
8. Betony lekkie
Siarczan glinu ma posta soli krystalicznej. Do produkcji betonw lekkich

uywany jest w postaci uwodnionego roztworu o steniu 3-5% i kwanym od
czynie (pH 3-5). Dodatek mleka wapiennego pozwala zobojtni odczyn, po
prawi skuteczno mineralizacji i w wikszym stopniu uplastyczni mieszanin.
Dziaanie siarczanu glinu jako mineralizatora zabezpiecza substancj organiczn
oraz wpywa na zmniejszenie higroskopijnoci i nasikliwoci tworzywa.
Zdania na temat koniecznoci stosowania mineralizatorw w przypadku pro
dukcji betonw lekkich z uyciem wypeniaczy pylastych s podzielone. Jedni
uwaaj, e proces mineralizacji jest niezbdny, inni za, e gwnym mineralizatorem jest cement, a dodatek np. chlorku wapnia wpywa korzystnie na waci
woci gotowego produktu (np. trocinobetonu). W Polsce mineralizacj prowadzi
si gwnie z zastosowaniem 6 % roztworu chlorku wapnia, zawiesiny glinianej
lub te cementu.
Mieszanie skadnikw
Kolejny etap produkcji betonw lekkich, w ktrych szkieletem jest wypeniacz
organiczny, stanowi proces mieszania. Prowadzony on jest najczciej w mie
szarkach przeciwbienych, do ktrych bbna s podawane kolejno poszczegl
ne skadniki, przy czym (w przypadku np. wirobetonw) proces moe odby
wa si take w specjalnych mieszarkach w ksztacie pochyo lecego walca
obrotowego.
Czas mieszania mieci si w granicach 4-6 min dla wirobetonu, 3-5 min
dla strukobetonu i 8 -1 0 minut dla trocinobetonu.
Konsystencja mieszaniny po zakoczeniu tego etapu powinna by gstoplastyczna, przy wypeniaczach rozdrobnionych i pylastych z dodatkami mineral
nymi, lub plastyczna, przy wypeniaczach pylastych bez dodatkw mineralnych,
a w przypadku wypeniaczy wknistych poszczeglne wirki musz by pokryte
zaczynem cementowym, ktry nie powinien spywa z wkien podczas dalszych
czynnoci produkcyjnych.
Z mieszaniny charakteryzujcej si dobr plastycznoci po ciniciu w doni
powinno si formowa nie rozpadajc si bryk, a mleczko cementowe nie
powinno wypywa na powierzchni.
Formowanie
Na ten etap produkcji skadaj si nastpujce czynnoci: ukadanie mieszaniny
w formach lub deskowaniach (warstwy ocieplajce, wypeniajce), zagszczanie
mieszaniny i rozformowywanie.
Formy stosowane do produkcji elementw betonowych (z wypeniaczami or
ganicznymi) s wykonywane jako rozbieralne ze stali lub drewna, mog by po
jedyncze lub zespolone, paskie lub pionowe. Zaley to od rodzaju wyrobu i jego
521
przeznaczenia. Napenianie form odbywa si rcznie, z jednoczesnym sztycho

waniem prtem, lub mechanicznie.
Mieszanki zagszcza si rcznie (przy czym w tej technologii trudno uzyska
odpowiedni jako wyrobu) lub mechanicznie (za pomoc wibroprasy, wibrato
rw powierzchniowych lub wgbnych oraz pras hydraulicznych). Intensywno
oraz sposb zagszczania decyduj o ciarze objtociowym produktu, jego wy
gldzie, jednorodnoci, wytrzymaoci i trwaoci.
Rozformowywanie wykonanych elementw nastpuje w rnym czasie i jest
to uwarunkowane wieloma czynnikami. Wpyw na to maj zarwno warunki
atmosferyczne (temperatura powietrza, wilgotno), jak i parametry wytrzymao
ciowe samego produktu. Przyjmuje si, e najkrtszy czas, po ktrym nastpuje
rozformowywanie, to 12 godz. przy temperaturze powietrza powyej 18C (py
ty wirkowo-cementowe powinny przebywa w jeszcze wyszych temperaturach,
tj. 30-35C). Przy niszych temperaturach powietrza (ok. 10C) czas ten mo
e si wyduy do 3-5 dni, w zalenoci od wytrzymaoci poszczeglnych
elementw.
Dojrzewanie betonu
Okres dojrzewania betonu jest do dugi (6 -8 tygodni) i obejmuje proces wi
zania oraz twardnienia spoiwa, ustabilizowania si zjawiska skurczu i osigni
cia wymaganej wilgotnoci. Bardzo wanym czynnikiem w pocztkowym okre
sie dojrzewania jest odpowiednia temperatura i wilgotno powietrza, dlatego
pomieszczenia przeznaczone do przechowywania wyprodukowanych wyrobw
powinny to zapewni.
Na przykad wirobetony po rozformowaniu powinny dojrzewa w tempera
turze 30-35 C przy zwikszonej wilgotnoci powietrza przez okres 3-4 dni (do
uzyskania odpowiedniej wytrzymaoci). Po tym czasie pyty osigaj wymagany
stopie wilgotnoci (15-22%), jednake skurcz betonu zanika po znacznie du
szym czasie. W celu zminimalizowania wpywu tego zjawiska pyty pozostawia
si w przewiewnych miejscach na okres 6-7 tygodni. Okres dojrzewania pyt mo
e by skrcony przez zastosowanie naparzania w temperaturze 80 C i w czasie
6 godz. Po ostudzeniu rozformowanych pyt (ok. 8 godz.) sezonuje si je pod da
chem (3^4 dni), po czym osigaj one pen wytrzymao (28-dniow) i mog
by stosowane w budownictwie.
Strukobetony powinny by przechowywane przez okres 3-5 dni w pomiesz
czeniach o temperaturze 18-30C i wilgotnoci powyej 75%. Nastpnie skaduje
si je na wolnym powietrzu, gdzie dojrzewaj przez okres 75-90 dni. Proces wi
zania i twardnienia mona przyspieszy za pomoc podgrzewania staym prdem
elektrycznym o napiciu 30-40 V. Czas nagrzewania wynosi 40-60 min. Po
okresie 2-3 dni (skadowania) elementy osigaj pen wytrzymao.
522
8. Betony lekkie
Trocinobetony wymagaj w cigu pierwszych 5-7 dni odpowiednich warun

kw, takich jak temperatura 10-20C i wilgotno 85-95%, oraz zabezpieczenia
przed wstrzsami i uderzeniami. Wyroby z trocinobetonu wystawione na dziaa
nie wiatru i soca naley polewa wod lub przykrywa mokrymi matami ze
somy. Skrcenie okresu dojrzewania trocinobetonu mona osign przez napa
rzanie par niskoprn (nieekonomiczne) lub suszenie w suszarniach kanaowych
(czas suszenia ok. 40 godz. przy temperaturze 20-40C i wilgotnoci 100%). Po
osuszeniu w suszarni pyty skadowane w pomieszczeniach krytych o temperatu
rze powyej 15C przez okres 26 dni mog by stosowane w konstrukcjach bu
dowlanych. Wyprodukowane materiay powinny by skadowane w odpowiednich
warunkach, eby nie nastpio pogorszenie ich waciwoci zarwno cieplnych,
jak i wytrzymaociowych.

Wyroby z betonw lekkich na bazie wypeniaczy organicznych charakteryzuj
si na og dobrymi waciwociami fizycznymi, niskimi parametrami wytrzy
maociowymi oraz atw obrbk i dobr przyczepnoci wszelkiego rodzaju
wypraw.
Wyroby z wirobetonu (a wic z wypeniaczem wknistym) s odporne na
destrukcyjne dziaanie grzybw, owadw, gryzoni, nie s wraliwe na dziaanie
czynnikw atmosferycznych, z wyjtkiem duego zawilgocenia, na skutek ktre
go ulegaj zniszczeniu. Porowata struktura sprawia, e ich nasikliwo (badana
przez nasycanie w wodzie) i zawilgocenie sorpcyjne (higroskopijno) s bardzo
due i osigaj wartoci odpowiednio 70% i 15-37%. Pod wpywem dziaania
ognia nie pal si (zwgleniu ulegaj jedynie wirki), nie s wraliwe rwnie
na dziaanie niskich (ujemnych) temperatur. Gsto objtociowa wyrobw za
wiera si w granicach 340-600 kg/m3. Wytrzymao na ciskanie i zginanie jest
niewielka i ze wzgldu na struktur tworzywa trudna do okrelenia (waha si
w zakresie 1,0-3,0 MPa). Wyroby z wirobetonu charakteryzuj si dobr izola
cyjnoci, zarwno dwikow jak i ciepln. Wspczynnik pochaniania dwi
kw wynosi ok. 0,15 przy czstotliwoci 1000 Hz, a wspczynnik przewodzenia
ciepa w stanie suchym 0,058-0,105 W/(m-K). Naley jednak pamita, e wy
roby te cechuj zdolnoci sorpcyjne, co wpywa negatywnie na ich przewodno
ciepln.
Tworzywa strukobetonowe (a wic z wypeniaczem rozdrobnionym) s od
porne na destrukcyjne dziaanie grzybw, owadw i gryzoni. Wykazuj dobr
odporno na dziaanie niskich temperatur. Pod wpywem ognia nie pal si;
ulega zwgleniu jedynie powierzchniowa warstwa. Skurcz wyrobw dochodzi
do 6%o (od momentu uformowania do czasu zakoczenia procesu dojrzewania)
523
i zanika po upywie 72-90 dni. Wtrne odksztacenia liniowe (pod wpywem

zawilgocenia, a nastpnie wysychania) osigaj warto 3,5-5%o i stabilizuj si
po upywie 3-5 dni. Normalna wilgotno strukobetonu wynosi 6-10% (przy
wyszej spada wytrzymao nawet o 30%), nasikliwo (w wyniku moczenia
w wodzie) osiga warto 55-60%, a higroskopijno (przy wilgotnoci wzgld
nej powietrza 90-95%) dochodzi do 15-27%. Gsto objtociowa wyrobw na
bazie wypeniaczy rozdrobnionych w stanie suchym moe waha si w grani
cach 500-1200 kg/m3, natomiast wytrzymao na ciskanie (zalena od gstoci
objtociowej) mieci si w granicach 1,0-2,7 MPa. Izolacyjno cieplna strukobetonw wyraona wspczynnikiem przewodzenia ciepa zaley zarwno od
gstoci objtociowej wyrobu (od iloci porw), jak i jego wilgotnoci i zawiera
si w granicach 0,058-0,140 W/(m-K), przy wilgotnoci wyrobu do 10%.
Tworzywa z betonw z wypeniaczami pylastymi (trocinobeton) s odporne
na dziaanie grzybw, owadw itp. Pod wpywem dziaania ognia nie pal si,
lecz ulegaj zwgleniu i szybko kruszej. Ognioodporno ich zwiksza si wraz
ze wzrostem zawartoci piasku i cementu. Mrozoodporno wyrobw warunkuje
zawarto spoiwa cementowego (przy zawartoci cementu powyej 200 kg/m 3
wykazuj trwao ksztatw po 15 cyklach zamraania i odmraania, a spa
dek wytrzymaoci nie przekracza 25%; przy niszej zawartoci cementu wyroby
nie s mrozoodpome). Gsto objtociowa ksztatuje si w zalenoci od sto
sunku zawartoci poszczeglnych skadnikw, iloci dodatkw mineralnych oraz
zagszczenia mieszanki betonowej i wynosi 500-1650 kg/m3. Wytrzymao na
ciskanie trocinobetonu, zalena od zagszczenia mieszanki betonowej i iloci ce
mentu, waha si w granicach 0,4-14,0 MPa. Nasikliwo wyrobw (wynikajca
z porowatej struktury wewntrznej i wodochonnoci trocin) oraz higroskopijno
(zalena od sposobu mineralizowania trocin) s due i wynosz odpowiednio 4 0 80% i 15-27%. Cakowity skurcz pierwotny od momentu uformowania wyrobu
do zakoczenia procesu dojrzewania wynosi ok. 6%o (w kracowych przypadkach
moe osign warto 12%o). Warto wspczynnika przewodnoci cieplnej jest
zrnicowana i waha si w granicach 0,116-0,582 W /(mK).
8.5.3. Zastosowanie
Wyroby z betonw lekkich, w ktrych szkieletem jest wypeniacz organiczny, ze
wzgldu na ich korzystne parametry izolacyjnoci cieplnej i dwikowej stosuje
si jako materiay izolacyjne oraz wypeniajce (rzadko konstrukcyjne ze wzgldu
na ma wytrzymao). W Polsce stosuje si je na niewielk skal. Produkuje si
z nich pyty cienne i stropowe, pustaki i bloczki cienne, pytki cienne, dachowe
i stropodachowe. Ze wzgldu na ich du higroskopijno i nasikliwo naley je
zabezpiecza przed wchanianiem wody, co pogarsza ich waciwoci uytkowe.
524
8. Betony lekkie
8.6. Beton komrkowy autoklawizowany

Beton komrkowy, znany w Polsce take pod nazwami gazobeton, ytong, siporex, hebel, belix, termorex (rys. 8 . 12), jest wyrobem budowlanym uzyskiwanym
Rysunek 8.12. Struktura betonu komrkowego [7]
z mieszaniny surowcw wicych, tj.: cementu, wapna i gipsu jako regulatora

czasu wizania, oraz mikrokruszyw: piasku, popiow lotnych lub ich mieszani
ny odpowiednio spulchnionych. W zalenoci od sposobu spulchnienia i rodka
spulchniajcego rozrnia si betony komrkowe autoklawizowane i pianobetony. Oglna objto wolnych przestrzeni w tych betonach moe przekracza
nawet 50% objtoci caego betonu. Mog by produkowane rwnie rnego
rodzaju kombinacje tych dwch rodzajw betonw. Przykadem takiego wyrobu
jest beton lekki porowaty o jednorodnym uziamieniu, wytwarzany z surowcw
wyjciowych takich jak woda, cement i lekkie kruszywa (lekkie piaski lub keramzyt), ktre to dodatkowo przemieszane s z wczeniej przygotowan pian
(rys. 8.13).
Rysunek 8.13. Struktura betonu komrkowego prefabrykowa

nego z udziaem piany i agregatu mineralnego w postaci: a) lek
kich piaskw, b) keramzytu [6]

Beton komrkowy autoklawizowany (PN-86/B-06258), o przyjtym w normach
europejskich symbolu A AC (od angielskiej nazwy Autoclaved Aerated Concrete),
jest produkowany w Polsce wedug kilku technologii, jednak nie ma to wiksze
525
go znaczenia ze wzgldu na porwnywalne parametry techniczne wytwarzanych

wyrobw. W zalenoci od moliwoci pozyskiwania surowcw, w Polsce betony
komrkowe s produkowane na bazie skadnikw takich jak:
spoiwo - mieszanina cementu i wapna lub samo wapno,
kruszywo - piasek kwarcowy lub jego mieszanina z popioem, czy te popi
powstajcy przy spalaniu wgla kamiennego w elektrowniach,
woda - speniajca wymogi PN-89/B-32250,
rodek porotwrczy - aluminium w postaci rozdrobnionej (proszek alumi
niowy wg PN-88/H-97021)
rodki powierzchniowo czynne - uatwiajce proces mieszania skadnikw
i reakcj zachodzc midzy rodkiem porotwrczym i skadnikami zarobu;
do tego celu mog by stosowane: sulfapol, nekalina, nekal, budmek oraz inne
substytuty i detergenty dopuszczone przez upowanion jednostk naukowobadawcz,
dodatki poprawiajce waciwoci reologiczne masy - w przypadku spoiw
wapiennych oraz kruszyw popioowych stosuje si dodatek gipsu dwuwodne
go (CaSC>4-2 H 2 0 ) w postaci:
naturalnego kamienia gipsowego granulowanego klasy 1 lub 2 , gatunku
01 i 02, wg BN-85/6715-12,
naturalnego kamienia gipsowego mielonego klasy 3, gatunku 01 i 02, wg
BN-85/6715-12,
gipsu odpadowego powstajcego w instalacjach do odsiarczania gazw
spiekalniczych o zawartoci C aS0 4 -2H20 minimum 80%.
Na przebieg procesu wytwarzania wyrobw z betonu komrkowego, prowa
dzonego wedug cile opracowanych zasad technologicznych, skadaj si nast
pujce operacje:
odpowiednie przygotowanie surowcw,
dozowanie skadnikw zgodnie z przyjt receptur i wykonanie zarobu; be
tony komrkowe o rnych wartociach gstoci objtociowej uzyskuje si
przez dobranie waciwych proporcji ilociowych poszczeglnych surowcw
wyjciowych o porowatoci w zakresie 60-85%; ciao stae otaczajce pory
stanowi co najwyej 40% cakowitej objtoci tworzywa, niemniej to ono
gwnie determinuje waciwoci betonu komrkowego,
wypenienie form wykonanym zarobem; rodek spulchniajcy wchodzi w re
akcj z wodorotlenkiem wapnia (z hydratacji wapna lub hydrolizy cementu)
i powoduje wydzielanie si wodoru, ktry uchodzi z masy i powoduje jej wy
rastanie, spulchniajc j tysicami komrek z uwizionym w nich powietrzem;
powstaa w ten sposb struktura porowata tworzywa o zamknitych porach
kwalifikuje beton komrkowy do bardzo dobrych materiaw pod wzgldem
izolacyjnoci termicznej,
526
8. Betony lekkie
oczekiwanie na wymagane stwardnienie masy,

krojenie stwardniaej masy na elementy stanowice wyroby o odpowiednich
wymiarach (z niewielk tolerancj) oraz gadkiej powierzchni, ktre s pod
dawane dalszej obrbce ksztatujcej.
Powstajce w czasie obrbki naddatki powracaj do mieszalnika skadnikw,
tak wic produkcja ta jest bezodpadowa i nie stanowi obcienia dla rodowiska
naturalnego. Kolejnym etapem produkcji jest wprowadzenie palety z wyrobami
do autoklawu, w ktrym nastpuje utwardzenie wyrobu za pomoc pary wodnej
nasyconej o cinieniu 1,1-1,3 MPa w temperaturze 180-190C. Po zakoczeniu
procesu autoklawizacji wyroby z betonu komrkowego uzyskuj odpowiedni
wytrzymao. Dziki autoklawizacji eliminuje si tzw. skurcz chemiczny two
rzywa, zapewnia mrozoodporno oraz trwao uytkow.
Utwardzone wyroby poddaje si ocenie jakoci i magazynuje w cile okre
lonych warunkach.

Gsto objtociowa. Betony komrkowe, w zalenoci od redniej gstoci
objtociowej w stanie suchym, dziel si na odmiany: 400, 500, 600 i 700.
Dla odmian tych okrelono doln i grn granic gstoci objtociowej oraz
odpowiadajce im marki, tj. rednie wartoci wytrzymaoci na ciskanie w stanie
suchym (tabl. 8.10) Na polskim rynku budowlanym jest dostpna take odmiana
300, nie ujta w PN-89/B-06258, a odnotowana w Kryteriach Technicznych,
stanowicych podstaw certyfikacji wyrobu budowlanego o znaku bezpieczestwa
KT-114 (tabl. 8.10).
Z porwnania gstoci objtociowej betonu komrkowego z gstoci ob
jtociow wyrobw alternatywnych (oprcz ceramiki poryzowanej granulatem
Tablica 8.10. Odmiany i marki betonu komrkowego (PN-89/B-06258, Kryteria Techniczne)
Odmiana3
300
Gsto objto
ciowa w stanie 251-350
suchym, kg/dm3
Markab betonu
komrkowego,
MPa
400
500
600
700
351-450
451-550
551-650
651-750
1,5; 2,0 1,5; 2,0; 3,0 2,0; 3,0; 4,0 3,0; 4,0; 5,0; 6,0 5,0; 6,0; 7,0
a Odmiana - symbol liczbowy okrelajcy redni gsto objtociow w stanie suchym betonu
komrkowego.
b Marka - symbol liczbowy okrelajcy redni wytrzymao betonu komrkowego na ciskanie
w stanie suchym.
527
styropianowym lub wirami drzewnymi) wynika, e jest to tworzywo 2-3 krot

nie od nich lejsze i jednoczenie odznaczajce si mniejszym wspczynnikiem
przewodzenia ciepa (tabl. 8.11). Dziki temu mona z niego produkowa wyroby
o znacznych rozmiarach majce niski ciar i nadajce si do rcznego ustawia
nia w murze. Dodatkow korzyci jest atwy transport oraz mniejsze obcienie
fundamentw.
Tablica 8.11. Porwnanie rednich wartoci gstoci objtociowej oraz wspczynnika prze
wodzenia ciepa rnych wyrobw (PN-EN ISO 6946:1999)
Nazwa wyrobu
Mur z cegy ceramicznej penej

Mur z cegy ceramicznej kratwki
Mur z cegy ceramicznej dziurawki
Mur z cegy wapienno-piaskowej penej
Beton zwyky z kruszywa kamiennego
elbet
Mur z betonu komrkowego na cienkowar
stwowej zaprawie klejowej lub na zaprawie
o przewodnoci cieplnej jak beton komrkowy
rednia warto
gstoci
objtociowej
w stanie suchym
kg/m3
Wspczynnik
przewodzenia
ciepa (warunki
redniowilgotne)
W/(mK)
1800
1300
1400
1900
2400
2500
0,77
0,56
0,62
700
600
500
400
0,90
1,70
1,70
0,25
0,21
0,17
0,14
Wytrzymao na ciskanie. Wytrzymao betonu komrkowego (tabl. 8.10)

zaley od gstoci objtociowej (odmiany). Nie bez znaczenia jest take stopie
zawilgocenia prbki w czasie badania oraz kierunek zgniatania w stosunku do
kierunku wyrastania masy w formie. W normach europejskich wytrzymao na
ciskanie okrela si w stanie wilgotnoci ustabilizowanej 6 2 % w stosunku do
masy. Stanowi to 80% wytrzymaoci na ciskanie w stanie suchym, okrelonej
wg PN-89/B-06258. Jest ona oznaczona jako fy i zostaa wprowadzona do PN-B-03002:1999.
W tablicach 8.12 i 8.13 podano podzia betonw komrkowych wg klas gsto
ci i klas wytrzymaoci, przyjtych w PN-EN 771-4:2004(u) i prEN 12602:2000.
Termoizolacyjno. Zalenie od gstoci objtociowej (i zwizanej z ni
porowatoci) oraz od wilgotnoci beton komrkowy charakteryzuje si bardzo
korzystnym wspczynnikiem przewodzenia ciepa (tabl. 8.14). Ma to szczeglne
znaczenie przy projektowaniu optymalnej wielkoci wspczynnika przenikania
529
Tablica 8.14. Warto wspczynnika przewodzenia ciepa A w zalenoci od gstoci objto

ciowej betonu komrkowego (PN-EN ISO 6946:1999)
Warto wspczynnika
przewodzenia ciepa X
W/(m-K)
Rodzaj betonu
Gsto objtociowa
Technologia piaskowa
400
500
600
700
0,140
0,170
400
500
600
700
0,140
0,170
Technologia popioowa
0,21
0,25
0,21
0,25
ciepa t/max, ktry zgodnie z PN-EN ISO 6946:1999 dla przegrd jednowar
stwowych powinien wynosi 0,5 W/(m 2-K), dla przegrd wielowarstwowych za
0,3 W/(m 2 K). W tablicy 8.15 pokazano ksztatowanie si wartoci wspczyn
nika przenikania ciepa U dla przyjtych gruboci ciany.
Mrozoodporno. Nasikliwo objtociowa betonu komrkowego kszta
tuje si w granicach 40-60%, jest wic o ok. 25% nisza ni wynikaoby to
z cakowitej jego porowatoci. Oznacza to, e przy zasysaniu wody komrki nie
napeniaj si cakowicie, co ma korzystny wpyw na mrozoodporno. Zamar
zajca woda w komrce, powikszajc swoj objto o ok. 10%, nie wywiera
nacisku na cianki komrki, a co za tym idzie nie wywouje niepodanych na
pre w zwartej masie betonu. Jednak ma to miejsce w przypadku zawilgocenia
powyej 30%, gdy w masie mog wystpi uszkodzenia betonu. W tablicy 8.16
podano wymagania dotyczce mrozoodpornoci wg PN-89/B-06258.
Akumulacja ciepa i dyfuzja pary wodnej. Beton komrkowy ma zdolno
do dugotrwaego utrzymywania zakumulowanego ciepa, dziki duej zawartoci
porw zamknitych z uwizionym w nich powietrzem, co nie pozwala na swo
bodny przepyw przez przegrod powietrza z zewntrz o zmiennej wilgotnoci,
ktra negatywnie wpywa na warto wspczynnika przewodzenia ciepa.
Ognioodporno. Jest to podstawowe wymaganie w zakresie bezpieczestwa
poarowego, wymuszajce zachowanie niezbdnej nonoci konstrukcji w wa
runkach oddziaywania ognia i wysokich temperatur. ciany murowane z blocz
kw z betonu komrkowego w przedziale gruboci 180-360 mm speniaj wy
magania stawiane w zakresie najwyszej klasy odpornoci poarowej budyn
kw, gdy wytrzymuj 240-minutow prb ogniow (PN-B-02851:1990, PN-B02851-1:1997).
531

Tablica 8.16. Wymagania dotyczce mrozoodpornoci (PN-89/B-06258)
Odmiana
Marka
400
2,0
Maksymalny ubytek
masy, %
Maksymalny spadek
wytrzymaoci, %
1,5
15
nie okrela si
3,0
2,0
500
10
3,0
4,0
600
3.0
4.0
5.0
4,5
15
15
10
6.0
5.0
700
6.0
7,0
Promieniotwrczo naturalna. W Polsce od 1980 r. prowadzi si systema

tyczne badania promieniotwrczoci naturalnej wyrobw budowlanych, w tym
i betonw komrkowych (rys. 8.14 i 8.15).
O dporno mikrobiologiczna. Beton komrkowy nie stwarza zagroenia dla
zdrowia ludzi przebywajcych na stae w pomieszczeniach wzniesionych z te
go tworzywa. W symulowanych warunkach klimatu tropikalnego, a mianowicie
w temperaturze 25-30C oraz wilgotnoci wzgldnej powietrza 95-98%, beton
ten wykaza cakowit odporno na dziaanie bakterii, pleni i grzybw.
50
40
Io. tcr
30
CO CD
20
Rysunek 8.14. Wskaniki promie

niotwrczoci naturalnej mineral
nych surowcw naturalnych stoso
wanych do produkcji materiaw
budowlanych [12]
10
Skay
Piasek
wapienne
Kamie Cement Glina

gipsowy
i surowce
ilaste
532
8. Betony lekkie
50-i
4540
35i . >3025
20i
<n
1510-
/--- /
5-
0J
Beton
komrkowy
piaskowy
Beton
zwyky
Cega
Beton
i wyroby komrkowy
ceramiki
z popiow
budowlanej
lotnych
Rysunek 8.15. Wskaniki promie

niotwrczoci naturalnej gotowych
wyrobw [12]
fi
- wspczynnik kwalifikacyjny
okrelajcy stenie radu w materiale
w Bq/kg
8.6.4. Wyroby z betonu komrkowego i ich zastosowanie

Podstawowy asortyment wyrobw budowlanych wykonywanych przez wszystkich
producentw betonu komrkowego stanowi drobnowymiarowe elementy cienne
w postaci bloczkw i pytek. Elementy te s produkowane w odmianach od 300
do 700 i rodzajach MM i DD, gdzie MM oznacza klas dokadnoci elementw
do murw ze spoinami czonymi zapraw zwyk i ciepochronn, a DD - klas
dokadnoci elementw do murw ze spoinami czonymi zapraw klejow.
Obie odmiany s przeznaczone do murowania cian wewntrznych i zewntrz
nych warstwowych. Bloczki rodzaju D mog by z gadk powierzchni czoow
lub powierzchni profilowan na piro i wpust. Dodatkowo niektrzy producenci
w swoich wyrobach rodzaju D umieszczaj uchwyt montaowy, przydatny pod
czas murowania. Przy czeniu elementw na piro i wpust nie nakada si kleju
na spoin pionow. Bloczki tego typu maj zastosowanie przy murowaniu cian
wewntrznych nonych (gruboci 18 i 24 cm), zewntrznych jednowarstwowych
(gruboci 36 i 42cm), a take cian dziaowych (rys. 8.16).
Elementy o dokadnoci M nie maj pira i wpustu czy te uchwytu montao
wego, dlatego s czone tradycyjn zapraw cementowo-wapienn lub zapraw
ciepochronn ze spoin pionow.
Elementy odmian 500 i 600 mona stosowa na ciany konstrukcyjne do
wysokoci trzech kondygnacji i ciany osonowe - bez ograniczenia wysokoci.
W przypadku odmiany 700, o wikszej nonoci, moliwa jest mniejsza grubo
ciany, jednak jej waciwoci izolacyjne s mniej korzystne. Mona z niej bu
dowa ciany zewntrzne warstwowe z materiaem ocieplajcym na zewntrz lub
wewntrzne ciany none.
W Polsce stosuje si cztery metody produkcji betonu komrkowego: Unipol (wariant piaskowy i popioowy), BLB (beton lekki belitowy), SW (silikat
533
/
180 i
J. 21- 4
300 >
J.----3S5--- j.
Rysunek 8.16. Przykadowy asortyment pyt (a) i bloczkw (b) z betonu komrkowego o po
wierzchniach gadkich [7]
wolnotejcy) i PGS (piano-gazo-silikat). Uzyskane produkty, oznaczone od

powiednimi symbolami, rni si od siebie gstoci objtociow, nonoci
i wspczynnikiem przewodzenia ciepa. Barwa elementw gazobetonu wiadczy
0 skadnikach, z jakich jest wyprodukowany. Elementy wytwarzane z wapna i pia
sku s biae, natomiast zawierajce domieszk popiow lotnych s ciemniejsze
szare.
Oprcz bloczkw s oferowane belki nadproowe, bloczki docieplajce elbe
towy wieniec stropu, elementy szalunkowe, dyle, pytki, pyty dachowe i stropowe
(rys. 8.17). Taka oferta umoliwia swobodne posugiwanie si materiaem, co od
nosi si zarwno do projektowania, jak i wykonawstwa.
Najczciej odmiana 600 ma zastosowanie na ciany warstwowe, a odmiany
400 i 500 na ciany jednowarstwowe.
Rodzaje bloczkw i pytek znormalizowanych produkowanych w Polsce s
zamieszczone w tabl. 8.17.
Beton komrkowy w postaci zmodyfikowanej jest stosowany do wytwarza
nia ekranw akustycznych w formie pyt charakteryzujcych si pochanianiem
1 odbijaniem dwikw powietrznych. Ekrany akustyczne s przeznaczone do
zastosowania przy drogach wszystkich klas. Skadaj si one z podstawowych
elementw konstrukcyjnych, jak:
supy ocynkowane,
pyty z betonu komrkowego powlekane rodkiem hydrofobizujcym, odmia
ny 600, marki 5,0, gruboci 0,12 m, wysokoci 0,60 m, dugoci 0,96 m,
rygle poziome nakadane na pyty i umocowania.
534
8. Betony lekkie
Rysunek 8.17. Asortyment wyrobw z betonu komrkowego [7]: a) bloczek z gadk powierzchni
czoow, b) bloczek z profilowan powierzchni czoow na piro i wpust, c) element nadproowy
w ksztacie litery U (ksztatka U), d) element nadproa lub wieca w ksztacie litery L (ksztat
ka L), e) element stropowy SKB, f) element docieplenia wieca, g) element wielkowymiarowy,
h) elementy osonowe do instalacji wentylacyjnych i kominowych, i) element uzupeniajcy
535
8.7. Pianobeton
Tablica 8.17. Rodzaje bloczkw i pytek znormalizowanych produkowanych w Polsce
(PN-B-19301:1997/Azl :2001)
490/360
490/300
490/240
490/180
590/420
590/360
590/300
590/240
590/180
490/120
490/80
490/60
590/120
590/100
590/90
590/80
590/60
Liczba przedsibiorstw
produkujcych dan odmian
Wymiar, mm
Typ
pustaka
dugo l
szeroko d
490 5
360 i 3
300 3
240 3
180 i 3
wysoko h
240 5
590 5
240 5
490 5
120 3
80 3
60 3
240 5
590 5
400
500
600
700
4
3
4
4
3
5
4
3
16
15
16
16
3
18
17
19
19
420 3
360 3
300 3
240 3
180 3
120 3
100 3
90 3
80 3
603
300
240 5
2
2
2
-
5
4
5
5
1
-
14
18
3
15
13
8.7. Pianobeton
Pianobeton to lekki beton komrkowy otrzymywany przez wymieszanie spoiwa
z kruszywem (drobnym piaskiem i glin), wod i specjalnie przygotowan pian
(uzyskan w wyniku ubicia emulsji pianotwrczej, np. kalafonii zmydlonej wodo
rotlenkiem sodu z dodatkiem kleju kostnego, zmieszanej z wod), pozostawiajc
pcherzyki powietrza w stwardniaej masie (rys. 8.18).
W zalenoci od stosowanego spoiwa wyrnia si pianobeton cementowy,
wapienny (tzw. pianosilikat), gipsowy (tzw. pianogips) oraz magnezowy (tzw.
pianomagnezyt).
W Polsce najbardziej rozpowszechniony jest pianobeton cementowy produ
kowany na bazie cementu, kruszywa i wody.
536
8. Betony lekkie
Rysunek 8.18. Struktura pianobetonu [6]
Cement. Stosuje si kady rodzaj cementu, zgodnie z PN-B-19701:1997. Na

ley przy jego wyborze kierowa si wymaganiami, jakie stawiane s w stosun
ku do pianobetonu. Zaleca si uywanie cementw portlandzkich CEM 42,5R,
a nawet CEM 52,5R o zwikszonej wczesnej wytrzymaoci w przypadku, gdy
pianobeton ma by szybko poddany obcieniom. Na podstawie wieloletnich do
wiadcze przyjmuje si, e optymalna ilo cementu w 1 m 3 betonu wynosi:
300 kg dla pianobetonu o gstoci objtociowej powyej 1000 kg/m 3 oraz 350 kg
dla pianobetonu o gstoci objtociowej poniej 1000 kg/m 3 (rys. 8.19).
Rysunek 8.19. Zaleno wytrzyma

oci na ciskanie od zawartoci ce
mentu przy rnej gstoci objto
ciowej pianobetonu [6]
Zawarto cementu w kg na 1m3 mieszanki
1 - pianobeton o gstoci objtociowej

600 kg/m3, 2 - pianobeton o gstoci ob
jtociowej 1200 kg/m3, 3 - pianobeton
o gstoci objtociowej 1500 kg/m3
Kruszywo. Naley stosowa piaski o uziarnieniu 0-6 mm z przewag piaskw

drobniejszych, kruszywa lekkie oraz surowce wtrne, takie jak popioy lotne
i ule paleniskowe.
Woda. Naley stosowa wod tak jak do betonu zwykego, zgodnie z PN-B-32250:1988. Ma ona przede wszystkim za zadanie przeprowadzenie cakowitej
reakcji hydratacji.
8.7. Pianobeton
537
Produkcja pianobetonu odbywa si zwykle wedug dwch metod rnicych

si od siebie sposobem dozowania rodka pianotwrczego. W pierwszym przy
padku mieszanka pianobetonowa jest wytwarzana bezporednio w wytwrni be
tonu (piana jest dodawana do mieszarek przeciwbienych). W drugim przypadku
pian dozuje si do betonowozu dopiero na budowie i m ieszaj z przygotowanym
do tego celu betonem towarowym. Dodatek piany nadaje mieszance pseudoplastyczn konsystencj przez wprowadzenie banieczek powietrza, ktre dziaaj na
zasadzie efektu oyska kulkowego. Zawarto porw powietrza reguluje gsto
piany, ktra zawiera si w przedziale 0,4-2,0 kg/l. W tablicy 8.18 przedstawiono
dane pomocne przy ustalaniu receptury wyjciowej.
Tablica 8.18. Dane do ustalania wyjciowej receptury pianobetonu [6]
Gsto objtociowa
800
900
1000
1100
1200
1300
1400
1500
1600
Cement, kg
Woda, 1
Piasek, kg
Piana3, 1
350
350
350
350
350
350
350
350
350
140
149
157
165
174
182
190
190
190
408
505
603
700
798
895
993
1093
1150
592
546
500
456
410
365
320
282
248
a 1000 1 piany way ok. 80 kg i zawiera ok. 78,5 1 wody.

Konsystencja. Woda w betonie zwykym ma podwjne znaczenie. Jest potrzebna
w procesie hydratacji cementu oraz do pokrycia powierzchni kruszywa, dziki
czemu uzyskuje si rne konsystencje mieszanki betonowej. W przypadku pia
nobetonu odpada czciowo lub cakowicie zadanie zwilania powierzchni kru
szywa wod, gdy jest ono zastpowane porami powietrza. W ten sposb przy
jednakowej iloci wody w 1 m 3 betonu uzyskuje si mieszank bardziej pynn,
w porwnaniu z betonem zwykym.
Gsto i termoizolacyjno. Z reguy gsto objtociowa pianobetonu za
wiera si w granicach 400-1600 kg/m3. Tak maa warto gstoci objtociowej
jest moliwa do uzyskania dziki zawartoci porw powietrza, wprowadzonych
pod postaci piany w wiey beton. Dua porowato pianobetonu przynosi tak
e korzyci termoizolacyjne polegajce na wyranym zmniejszeniu si wartoci
wspczynnika przewodzenia ciepa X (tabl. 8.19).
538
8. Betony lekkie
Tablica 8.19. Zestawienie waniejszych cech technicznych pianobetonu [6]
Wspczynnik
Modu
Wytrzymao Wytrzymao
Klasa przewodzenia
Nasikspr Skurcz
gstoci
na ciskanie na rozciganie
ciepa
liwo, %
ystoci mm/m
kg/dm3
N/mm2
N/mm2
W/(m*K)
N/mm2
0,4
0,13
0,6
0,20
0,8
0,27
0,35
0,45
0,56
-
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
37,67
29,17
21,67
16,67
10,83
6,65
3,33
-
1,2
1,7
0,3
2,2
0,6
3,0
5,0
9,0
15,0
> 20,0
0,9
1,2
1,6
2,1
> 1,2
500
1500
3000
5000
7500
13000
> 17500
3,5
2,7
2,0
1,3
1,1
0,9
0,8
W ytrzymao. Kocowa wytrzymao pianobetonu zalena jest praktycznie

od gstoci objtociowej w stanie suchym. Kierujc si przeznaczeniem budowli
oraz oczekiwaniami uytkownika, projektant ma moliwo wybrania optymal
nego rodzaju betonu czy te poprawienia jego walorw termoizolacyjnych. Na
rysunku 8.20 przedstawiono zaleno wytrzymaoci na ciskanie w funkcji g
stoci objtociowej pianobetonu, przy zastosowaniu rnych kruszyw (kruszywa
lekkie, piasek 0/ 2 ).
Rysunek 8.20. Zaleno wytrzy

maoci na ciskanie od gstoci
objtociowej pianobetonu przy za
stosowaniu rnych kruszyw [6]
Gsto objtociowa, kg/m3
1 - pianobeton z piasku rzecznego

0-2 mm, 2 - pianobeton z kruszywa
lekkiego
M odu sprystoci. Odksztacalno pianobetonu w wyniku dziaajcych

na obcie jest szczeglnie istotna w przypadku betonu izolacyjno-konstrukcyjnego i konstrukcyjnego. Wielko tych odksztace charakteryzuje modu spr
ystoci (tabl. 8.19). I tak, w przypadku betonw zwykych modu sprystoci
539
8.7. Pianobeton
zaley mi.n. od wspczynnikw sprystoci zaprawy i kruszywa grubego oraz

wzajemnych proporcji midzy nimi, a w przypadku pianobetonu uwarunkowany
jest moduem sprystoci zaprawy.
W tablicy 8.19 podano take wartoci nasikliwoci, wytrzymaoci na rozci
ganie oraz skurczu w odniesieniu do gstoci objtociowej w stanie powietrznosuchym pianobetonu.
8.7.3. Wyroby z pianobetonu i ich zastosowanie

Zgodnie z BN-86/6745-04 s produkowane w naszym kraju prefabrykaty budow
lane w postaci bloczkw i pytek. Wyroby te stosuje si w czciach nadziemnych
budowli, pooonych 50 cm powyej poziomu terenu, po odizolowaniu ich war
stw wodoszczeln od fundamentu. W pomieszczeniach, w ktrych z racji funkcji
panowa bdzie wilgotno wzgldna powietrza powyej 75%, bloczki i pytki
mog by stosowane tylko po odpowiednim zabezpieczeniu, zgodnie z wytyczny
mi zabezpieczania powierzchni zewntrznych przegrd budowlanych za pomoc
rodkw hydrofobowych.
Do izolacji termicznej cian, stropw, dachw i stropodachw nie naraonych
na bezporednie dziaanie czynnikw atmosferycznych naley stosowa bloczki
i pytki odmiany M400 lub M500, klasy BO,7. Do wykonywania wewntrznych
i zewntrznych cian konstrukcyjnych w budynkach jednokondygnacyjnych nale
y stosowa bloczki i pytki odmiany M600 klasy B l,5 i M700 klasy B l,5 lub
B2,0. Bloczki i pytki powinny by przed wbudowaniem sezonowane przez co
najmniej trzy miesice, a ich wilgotno w chwili wbudowania nie powinna prze
kracza 25% masy w stanie suchym. W zalenoci od wymiarw nominalnych
bloczki i pytki dzieli si na typy zgodnie z tabl. 8 .20 .
Tablica 8.20. Wymiary bloczkw i pytek z pianobetonu (BN-86/6745-04)
Wymiary i dopuszczalne
odchyki wymiarw, cm
Nazwa wyrobu
Typ
dugo
grubo
wysoko
Bloczki
29/24
29/18
29 1,0
24 i 0,5
18 0,5
24 0,5
Pytki
29/12
29/6
29 1,0
12 0,5
6 0,5
24 0,5
Innego rodzaju zastosowanie maj pianobetony niekonstrukcyjne. S uywane

tam, gdzie wytrzymao na ciskanie odgrywa drugorzdn rol, a podany jest
beton atwo przerabialny, o pynnej konsystencji.
540
8. Betony lekkie
Materia wypeniajcy. Pianobeton jest stosowany do wypeniania kanaw

oraz w budownictwie podziemnym. Dziki pynnej konsystencji mona nim swo
bodnie wypenia rne podziemne zagbienia. Dodatkowym atutem pianobe
tonu w tym przypadku jest fakt, i w procesie hydratacji cementu wytwarza si
znaczna ilo ciepa i dochodzi do zwikszania objtoci powietrza w betonie,
co prowadzi do jego lekkiego pcznienia. Z pozytywnym rezultatem pianobeton
jest stosowany jako wypenienie:
nieeksploatowanych kanaw kanalizacyjnych i zbiornikw podziemnych,
starych nieuytecznych piwnic,
sztolni i wyrobisk,
bunkrw przeciwlotniczych, ktre gro zawaleniem,
rnego rodzaju wykopw budowlanych.
Warstwy wyrwnawcze i betony ze spadkiem w budownictwie nadziem
nym. Mimo pynnej konsystencji moliwe jest wykonywanie warstw z pianobe
tonu o spadku do 4% ze wzgldu na jego tiksotropowo. Uzyskuje si w ten
sposb warstwy nie obciajce w znaczny sposb konstrukcji i jednoczenie izo
lujce termicznie. Pianobetony znalazy take zastosowanie przy renowacji starej
zabudowy jako materia wypeniajcy m.in. remontowane podogi i stropy.
Podbudowy w halach przemysowych. Przy budowie hal przemysowych,
sportowych i innych podobnych obiektw stosuje si pianobeton jako materia
atwy do wykorzystania i jednoczenie izolujcy termicznie. W budownictwie
rolniczym wykonuje si z pianobetonu ciepe posadzki w stajniach i oborach.
Budowa drg i ulic. W tej dziedzinie pianobeton znalaz zastosowanie jako
hydraulicznie wizana warstwa nona. Jednak ze wzgldu na koszty uywany jest
tylko tam, gdzie problemu nie da si rozwiza w sposb konwencjonalny.
8.7.4. Pianogips
Pianogips (pianobeton gipsowy, gazogips) to porowate tworzywo gipsowe w po
staci stwardniaego zaczynu gipsowego zmieszanego z gst pian uzyskan przez
ubicie emulsji pianotwrczej (proszek glinowy, sproszkowane aluminium lub
rodki syntetyczne). Pianogips stosowany jest w budownictwie gwnie w po
staci pyt izolacyjnych, ktrych gsto objtociowa p c wynosi 400-600 kg/m3.
W Polsce pianogips jest tworzywem mao znanym, natomiast w krajach, gdzie
przewaa wykorzystanie gipsu do produkcji wyrobw wykoczeniowych we
wntrznych, jest stosowany rwnie jako materia konstrukcyjny do budowy cian
nonych budynkw niskokondygnacyjnych (jednopitrowych) oraz do wypeniania
cian np. w budynkach o konstrukcji szkieletowej. Przy stosowaniu pianogipsu
jako elementu konstrukcyjnego naley pamita o spadku jego wytrzymaoci
8.8. Wpyw czynnikw rodowiskowych na waciwoci betonw lekkich
541
w stanie zawilgocenia i na etapie projektowania przewidzie uytkowanie kon

strukcji w ekstremalnych warunkach pracy. Wyroby gipsowe (w tym i pianogips)
naley traktowa jako wysoce ekologiczne wyroby budowlane, zapewniajce po
mieszczeniom zdrowy mikroklimat oraz komfort cieplny.
8.8. Wpyw czynnikw rodowiskowych na waciwoci

betonw lekkich
Beton lekki, podobnie jak i inne materiay konstrukcyjne, powinien spenia
w sposb nieprzerwany przewidziane funkcje, tj. zachowywa wymagan wy
trzymao oraz cechy uytkowe (izolacyjno, estetyk itp.) przez cay okres
uytkowania. Oznacza to, e beton lekki odporny na oddziaywania przewidywa
nych czynnikw niszczcych (w zakadanym okresie uytkowania) mona uwaa
za trway. Ze wzgldu na specyfik i rnorodno betonw lekkich uzyskanie
odpowiedniej trwaoci wymaga w wielu przypadkach prowadzenia prac konser
wacyjnych, aby zapobiec ich degradacji (na skutek oddziaywania rnorodnych
czynnikw).
Czynniki majce wpyw na obiekt budowlany lub jego cz sklasyfikowano
w zalenoci od pochodzenia i sposobu oddziaywania w normie ISO 6241. I tak
wyrni mona takie czynniki jak:
grunt - wody gruntowe, agresywne zwizki chemiczne, ruch cieczy (wsp
czynnik filtracji), odparowanie z powierzchni, zanieczyszczenie gruntu, ci
nienie wody,
atmosfera zewntrzna - temperatura i jej zmiany, wilgotno powietrza, agre
sywne gazy i pyy, opady atmosferyczne, promieniowanie, zamraanie i od
mraanie, mga solna, czynniki powodujce kawitacj i cieranie,
rodowisko wewntrzne - temperatura, szoki termiczne, wilgotno powie
trza, kondensacja pary wodnej, agresywne gazy i aerozole powstajce w wy
niku uytkowania, czynniki powodujce cieranie,
rodowisko biologiczne - mikroorganizmy, insekty, inne zwierzta, roliny,
oddziaywanie mechaniczne - odksztacenia, obcienia uytkowe,
i inne - wynikajce z nieodpowiedniego dostosowania materiaw.
Oddziaywania te mog mie charakter chemiczny (reakcje alkaliczno-krzemionkowe oraz alkaliczno-wglanowe, wpyw chlorkw, siarczanw lub dwutlen
ku wgla, jak rwnie wielu cieczy i gazw pochodzenia naturalnego), a take
fizyczny (wpyw wysokiej temperatury, rnice w rozszerzalnoci cieplnej kru
szywa i stwardniaego zaczynu oraz zamraanie i odmraanie) lub mechaniczny
(udar, cieranie, erozja lub kawitacja).
542
8. Betony lekkie
Betony lekkie ze wzgldu na ich stosunkowo szerokie zastosowanie (poczw

szy od cian fundamentowych, koczc na elementach stropodachu) s poddawa
ne oddziaywaniu wikszoci czynnikw. Podstawowymi czynnikami wpywaj
cymi na ich trwao s: odporno na agresj chemiczn, wpyw wody i dziaanie
niskich temperatur (zamraanie i odmraanie).
Agresja chemiczna wymaga w wikszoci przypadkw rodowiska wodnego
lub niezerowej wilgotnoci. Mona stwierdzi, e beton suchy nie bdzie ule
ga uszkodzeniom w wyniku dziaania agresywnych substancji w przypadku, gdy
nie bd one zdysocjowane lub nie bd wystpowa w postaci pary. Wrd
mechanizmw najczciej prowadzcych do zniszczenia betonu wyrni mo
na ugowanie rozpuszczalnych w wodzie produktw agresji (w pierwszym eta
pie na powierzchni, w nastpnym wewntrz materiau wraz z postpem agresji)
oraz pcznienie betonu wywoane powstawaniem na skutek agresji krysztaw
o zwikszonej objtoci.
Mechanizmy te s wynikiem oddziaywania na beton zwizkw chemicz
nych, jak:
dwutlenek wgla (agresywno wglanowa), ktry powoduje w wyniku re
akcji z wodorotlenkiem wapnia powstawanie na powierzchni betonu wglanu
wapnia, odkadajcego si w porach i pustkach betonu (pocztkowo prowadzi
to do wypenienia porowatej struktury zaczynu, jednak w dalszym etapie na
stpuje ugowanie skarbonatyzowanych czstek przez wod zawierajc tzw.
agresywny dwutlenek wgla),
kwasy nieorganiczne, chlorowodorowy, azotowy, siarkowy (agresywno kwa
sowa), ktre reagujc z wodorotlenkiem wapnia tworz sole wapnia ulegajce
bardzo szybko ugowaniu, zwikszajc w ten sposb porowato i przepusz
czalno betonu,
jony magnezowe (agresywno magnezowa) w roztworach soli mocnych kwa
sw, ktre wchodzc w reakcj z wodorotlenkiem wapnia tworz wodorotle
nek magnezu o bardzo maej rozpuszczalnoci i sl wapnia (prowadzi to do
pogorszenia waciwoci wytrzymaociowych betonu),
sole amonowe (agresywno amonowa) w postaci chlorkw, azotanw i siar
czanw tworzcych w reakcji z wodorotlenkiem wapnia atwo rozpuszczalne
sole wapniowe oraz wolny amoniak (charakterystyczny wzrost porowatoci
i atwo niszczenia zaczynu),
siarczany (agresywno siarczanowa), ktre wchodzc w reakcje z niektry
mi zwizkami w zhydratyzowanym zaczynie cementowym (w zalenoci od
warunkw) powoduj pcznienie betonu (rozsadzanie), utrat jego wytrzyma
oci, kruszenie i rozpad.
Konstrukcje z betonw lekkich naraone na dziaanie czynnikw atmosfe
rycznych ze wzgldu na du porowato ulegaj znacznemu zawilgoceniu. Wo
8.8. Wpyw czynnikw rodowiskowych na waciwoci betonw lekkich
543
da znajdujca si w porach ma negatywny wpyw na parametry wytrzymao

ciowe betonu na skutek kolejnych cykli zamraania i odmraania, przy czym
parametr ten jest warunkowany rwnie iloci zastosowanego spoiwa. Woda
przy szybkim przechodzeniu w ld zwiksza swoj objto o ok. 9,06%. Gdy
nie dysponuje dostateczna przestrzeni (przemiana izochoryczna), dochodzi do
znacznego wzrostu cinienia, ktrego materia nie jest w stanie przenie. Przy
powolnym zamraaniu wody w materiaach porowatych dochodzi do krystalizacji
lodu wskutek rnicy potencjaw chemicznych midzy lodem w porach grubych
i wod w porach drobnych. Wystpuj przy tym niedue siy, ktre naley jednak
uwzgldnia w przypadku materiaw o niewielkich wytrzymaociach, takich jak
niektre rodzaje betonw lekkich czy zastosowanych do nich kruszyw. Znaczne
zawilgocenie w przypadku, gdy ilo spoiwa w betonie nie jest dua, moe by
przyczyn jego zniszczenia (braku mrozoodpornoci).
Wpyw wody na waciwoci betonw lekkich odnosi si rwnie do izola
cyjnoci przegrd. Materiay betonowe wraz ze wzrostem zawartoci wolnych
przestrzeni (porowatoci) uzyskuj korzystniejsze parametry izolacyjnoci ciepl
nej, poniewa pory (lub mikropory) wypenione powietrzem charakteryzuj si
znacznie mniejsz przewodnoci ciepln w stosunku do pozostaych skadni
kw betonu. Sytuacja moe si zmieni i materia stanie si dobrym przewodni
kiem ciepa, gdy jego pory (lub mikropory) wypeni si wod. Bdzie to miao
miejsce w przypadku betonw charakteryzujcych si du nasikliwoci lub
higroskopijnoci, w wyniku kontaktu wyrobu z wod w rnej postaci. Szcze
glnie podatne s betony z wypeniaczami organicznymi oraz betony kruszywowe (rys. 8.21), w przypadku ktrych obserwuje si 3-4-krotny wzrost wartoci
wspczynnika przewodzenia ciepa X.
Wart podkrelenia jest fakt, e zawilgocenie betonu komrkowego w prze
grodach budowlanych wynoszce pocztkowo ok. 25% zmniejsza si i osiga
Rysunek 8.21. Wpyw wilgotnoci

na wspczynnik przewodzenia cie
pa betonw kruszy wowych wg Kaufmana [10]
1 - beton z pumeksu o pp = 775 kg/m3,
2 - beton z ula paleniskowego o pp =
1190 kg/m3, 3 - beton z ula wielko
piecowego o pp 1145 kg/m3, 4 - be
ton z ula paleniskowego z dodatkiem
piasku o pp 1450 kg/m3, 5 - beton
z gruzu ceglanego z dodatkiem piasku
o Pp = 1660 kg/m3
W ilgotno, %
544
8. Betony lekkie
w okresie 2-3 lat tzw. wilgotno ustabilizowan rwn 7-12%, poprawiajc

w ten sposb izolacyjno betonu (rys. 8.22). Podobna sytuacja jest w przypadku
niektrych rodzajw betonw kruszywowych.
a)
b)
37
Grubo, cm
37
Rysunek 8.22. Rozmieszczenie wilgoci w cianie z pianobetonu autoklawizowanego gruboci

35 cm z warstw betonu fakturowanego od strony zewntrznej [10]: a) w czasie oddawania budynku
do eksploatacji, b) po 1 roku eksploatacji, c) po 4 latach eksploatacji
Wpyw wody na wyroby z betonw lekkich moe wyraa si rwnie spad

kiem ich wytrzymaoci, co ma miejsce np. w wyrobach ze strukobetonw.
Kolejnym czynnikiem wpywajcym na trwao betonw lekkich jest ich
odporno na odksztacenia termiczne, wynikajce ze zmian wilgotnociowo-cieplnych znajdujcych swoje odzwierciedlenie w zmianach objtociowych be
tonu, zalenych od warunkw hydrotermicznych wewntrz betonu i wynikaj
cych z nich zjawisk chemicznych (nieodwracalnych) i fizycznych (odwracalnych).
Warto wspczynnika rozszerzalnoci cieplnej betonu zaley od procentowe
go udziau kruszywa i zaczynu w mieszance betonowej oraz wilgotnoci beto
nu i rnicy temperatur. Czynnikiem decydujcym o wielkoci wspczynnika
rozszerzalnoci betonu przy zaoonych warunkach wilgotnociowych jest war
to wspczynnika opisujcego zaczyn. Nage rnice w wilgotnoci materiau
w powizaniu ze struktur porowatoci (a cilej kapilamoci) bd wpyway
na wielko skurczu (lub pcznienia), co stwierdzono na przykadzie zarwno
betonw kruszywowych, komrkowych (znaczcy wpyw mikroporw), jak i be
tonw z wypeniaczem organicznym. Zmiany liniowe (skurcz) w betonach lekkich
przy zmianach zawilgocenia powierzchniowych warstw przegrd (ok. 2 %) nie s
znaczce ( ^ 0,80 mm/m).
Betony lekkie w okresie ich uytkowania poddawane s w znaczcym stopniu
dziaaniu niszczcych czynnikw rodowiska (woda, agresja chemiczna, zamra
545
anie i odmraanie). Odpowiednie zabezpieczenie przegrd przed ich bezpored

nim oddziaywaniem moe przynie pozytywne efekty, jak na przykad wzrost
wytrzymao na ciskanie betonw wraz z czasem ich eksploatacji. Innym przy
kadem moe by izolacyjno cieplna przegrd wykonanych z betonw lekkich
(gdy nie ma bezporedniego oddziaywania wody), ktrych wilgotno staje si
coraz mniejsza wraz z czasem, a zatem i zmniejsza si warto wspczynnika
przewodzenia ciepa. Zabezpieczenie przed pochanianiem wody moe wpyn
rwnie korzystnie na mrozoodporno betonu oraz na spadek oddziaywania
agresji chemicznej.
Trwao betonw lekkich jest zalena od czynnikw rodowiskowych, od
pornoci na ich dziaanie oraz innych waciwoci. Takie cechy jak porowato,
nasikliwo, higroskopijno, wytrzymao, mrozoodporno czy skurcz be
tonu bd decydoway o przydatnoci i trwaoci wyrobw z betonw lekkich
stosowanych w budownictwie.

Wykaz literatury
[1] Budowanie z betonu komrkowego. Poradnik-Katalog. Stowarzyszenie Producen
tw Betonw. Warszawa 2001.
[2] Dokumentacja techniczna Fortis.
[3] Dokumentacja techniczna Leier. Malbork 2001.
[4] Dokumentacja techniczna Optiroc. Warszawa 2001.
[5] Dokumentacja techniczna Pollytag S.A. Gdask 2000.
[6 ] Dokumentacja techniczna Porocem-System. Addiment. Pozna 2002.
[7] Dokumentacja techniczna Prefbet. niadowo 2002.
[8] Fagerlund G .: Trwao konstrukcji betonowych. Arkady, Warszawa 1997.
[9] Instrukcja bada nr 234/85. Wytyczne badania promieniotwrczoci naturalnej
surowcw i materiaw budowlanych. ITB, Warszawa 1985.
[10] Lewicki B .: Budownictwo betonowe. Tom 4 - Betony lekkie. Arkady, Warszawa
1967.
[11] Jatymowicz H., Siejko J., Zapotoczna-Sytek G .: Technologia autoklawizowanego
betonu komrkowego. Arkady, Warszawa 1980.
[12] Krawczyk M.: Biuletyn informacyjny 10/92. Materiay Budowlane.
[13] Kumiska M., Koral A.: Wasnoci ciepotechniczne elementw wielkowymiaro
wych z betonu komrkowego i ocena ich przydatnoci. ITB, Warszawa 1968.
[14] Maolepszy J., Deja J., Brylicki W., Gawlicki M.\ Technologia betonu. Metody
bada. Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH, Krakw 1999.
[15] Neville A.M.: Waciwoci betonu. Polski Cement, Krakw 2000.
[16] Paprocki A.: Beton komrkowy. Arkady, Warszawa 1966.
[17] Piasta J., Piasta W.G.: Beton zwyky. Arkady, Warszawa 1994.
546
8. Beton lekki
[18] Poradnik dla budujcych z betonu komrkowego. Stowarzyszenie Producentw

Betonw. Kwartalnik, Nr 1/2000.
[19] Roszak W., Kubiczek F.: Betony z kruszyw lekkich. Arkady, Warszawa 1989.
[20] Stawiarski P.: Betony wysokowartociowe. Wspczesne osignicia technologii
betonw. Cz. III. Murator Plus, Technika, Budownictwo betonowe /2002.
[21] cilewski Z.: Ochrona konstrukcji elbetowych. Arkady, Warszawa 1999.
[22] Zapotoczna-Sytek G. : Betony lekkie. XVII Oglnopolska Konferencja - Warsztaty
Pracy Projektanta Konstrukcji. Ustro 20-23 luty 2002.
[23] Ziembicka H Morawska A.: Trwao betonu komrkowego w polskich warun
kach klimatycznych. Cebet, Warszawa 1974.
Wykaz norm
ENV-13670-1
pr EN 771-4:2000
pr EN 1520:2001
pr EN 12602:2000
pr EN 13055-1:2001
EN-ISO 6946:1996
ISO-6241
PN-EN-197-1:2002
PN-EN 206-1:2002
PN-EN 450:1998
PN-EN 678:1998
PN-EN 679:1998
PN-EN 680:1998
PN-EN 933-1:2000
PN-EN 934-2:2002
PN-EN 992:1999
PN-EN 1097-3:200CI
Wykonywanie konstrukcji betonowych - Cz 1: Zasady

oglne
Specyfikacja dotyczca elementw murowych - Cz 4: Ele
menty murowe z autoklawizowanego betonu komrkowego
Prefabrykowane elementy zbrojone z betonu kruszywowego
o strukturze otwartej
Prefabrykowane elementy zbrojone z autoklawizowanego beto
nu komrkowego
Kruszywo lekkie - Cz 1. Kruszywo lekkie do betonw
Waciwoci cieplne budynkw i komponentw budowlanych
Stosowanie norm w budownictwie. Zasady przygotowania i uwa
runkowania
Cement - Cz 1: Skad, wymagania i kryteria zgodnoci
dotyczce cementw powszechnego uytku
Beton - Cz 1: Wymagania, wykonywanie, produkcja i zgod
no
Popi lotny do betonu. Definicja, wymagania i kontrola jakoci
Oznaczenie gstoci w stanie suchym autoklawizowanego beto
nu komrkowego
Oznaczenie wytrzymaoci na ciskanie autoklawizowanego
betonu komrkowego
Oznaczenie skurczu przy wysychaniu autoklawizowanego beto
nu komrkowego
Badania geometrycznych waciwoci kruszyw. Oznaczenie ska
du ziarnowego. Metoda przesiewania.
Domieszki do betonw, zapraw i zaczynu - Cz 2: Domiesz
ki do betonu - Definicje, wymagania, zgodno, znakowanie
i etykowanie
Oznaczenie gstoci w stanie suchym betonu lekkiego kruszy
wowego o otwartej strukturze
Badania mechanicznych i fizycznych waciwoci kruszyw. Ozna
czenie gstoci nasypowej i jamistoci
PN-EN 1097-6:2002
547
Badania mechanicznych i fizycznych waciwoci kruszyw. Ozna

czenie gstoci ziarn i nasikliwoci
PN-EN 1352:1999
Oznaczenie moduu sprystoci autoklawizowanego betonu ko
mrkowego lub betonu lekkiego kruszywowego o otwartej struk
turze
PN-EN 1353:1999
Oznaczenie wilgotnoci autoklawizowanego betonu komrko
wego
PN-EN 1355:1999
Oznaczenie pezania przy ciskaniu autoklawizowanego betonu
komrkowego lub betonu lekkiego kruszywowego o otwartej
strukturze
PN-EN 1356:1999
Badanie waciwoci uytkowych prefabrykowanych elementw
zbrojonych z autoklawizowanego betonu komrkowego lub be
tonu lekkiego kruszywowego o otwartej strukturze przy zgina
niu
PN-EN 1521:1999
Oznaczenie wytrzymaoci na zginanie betonu lekkiego kruszy
wowego o otwartej strukturze
PN-EN 12350
cz. 1-6:2001 Badania mieszanki betonowej - Cz 1: Pobiera
nie prbek, Cz 2: Badanie konsystencji metod opadu sto
ka, Cz 3: Badanie konsystencji metod Vebe, Cz 4: Ba
danie konsystencji metod oznaczania stopnia zagszczalnoci,
Cz 5: Badanie konsystencji metod stolika rozpywowego,
Cz 6 : Gsto
PN-EN 12390
cz. 2-8:2001/2 Badania betonu - Cz 2: Wykonanie i pie
lgnacja prbek do bada wytrzymaociowych, Cz 3: Wy
trzymao na ciskanie prbek do badania, Cz 4: Wytrzy
mao na ciskanie. Wymagania dla maszyn wytrzymaocio
wych, Cz 5: Wytrzymao na zginanie prbek do badania,
Cz 6 : Wytrzymao na rozciganie przy rozupywaniu pr
bek do badania, Cz 7: Gsto betonu, Cz 8 : Gboko
penetracji wody pod cinieniem
PN-EN ISO 6946:1999 Komponenty budowlane i elementy budynku. Opr cieplny
i wspczynnik przenikania ciepa. Metoda obliczania
PN-ISO 10456:2002
Materiay i wyroby budowlane - Procedury okrelania deklaro
wanych i obliczeniowych wartoci cieplnych
PN-B-02851-1:1997
Ochrona przeciwpoarowa budynkw. Badania odpornoci ognio
wej budynku. Wymagania oglne i klasyfikacja
PN-B-03002:1999
Konstrukcje murowe niezbrojone. Projektowanie i obliczanie
PN-B-03263:2000
Konstrukcje betonowe, elbetowe i sprone wykonywane z kru
szywowych betonw lekkich. Obliczenia statyczne i projektowa
nie
PN-B-03340:1999
Konstrukcje murowe zbrojone. Projektowanie i obliczanie
PN-88/B-06250
Beton zwyky
PN-89/B-06258
Autoklawizowany beton komrkowy
PN-B-06263-.1991
Beton lekki kruszywowy
548
PN-B-19301:1997
PN-B-19306:1999
PN-B-19307:1999
PN-B-19504:1999
PN-B-19701:1997
PN-86/B-23006
PN-89/B-32250
PN-H-97021:1998
CR 13962.-2000E
BN-87/6713-02
BN-85/6715-12
BN-86/6745-04
BN-82/6746-01
BN-82/6746-02
8. Beton lekki
Prefabrykaty budowlane z autoklawizowanego betonu komr

kowego. Elementy drobnowymiarowe
Prefabrykaty z betonu. Elementy cienne drobnowymiarowe.
Bloczki
Prefabrykaty z betonu. Elementy cienne drobnowymiarowe.
Pustaki
Prefabrykaty z betonu. Stropy gstoebrowe zespolone. Pustaki
Cement. Cementy powszechnego uytku. Skad, wymagania
i ocena zgodnoci
Kruszywa do betonu lekkiego
Materiay budowlane. Woda do betonw i zapraw
Aluminium. Proszek patkowy do produkcji betonu komrko
wego
Wytyczne stosowania komponentw LAC w konstrukcjach
Popioy lotne z wgla kamiennego do produkcji betonu komr
kowego
Kamie gipsowy
Prefabrykaty budowlane z pianobetonu. Bloczki i pytki
kowego. Pyty dachowe
kowego. Dyle i pyty cienne
Szko budowlane
Lesaw Macieik Jacek Katzer
9.1. Wiadomoci oglne........................................................................................................... 550

9.2. Waciwoci szka ............................................................................................................551
9.2.1. Podstawowe parametry techniczne........................................................................551
9.2.2. Waciwoci o p ty czn e..........................................................................................551
9.2.3. Waciwoci chem iczne.......................................................................................552
9.3. Charakterystyka techniczna podstawowych rodzajw s z k a .............................................552
9.3.1. Szko paskie o k ie n n e ..........................................................................................552
9.3.2. Szko paskie wzorzyste i b arw n e........................................................................554
9.3.3. Szko paskie zbrojone..........................................................................................554
9.3.4. Szko bezpieczne.................................................................................................. 555
9.4. Szyby z e sp o lo n e .............................................................................................................. 555
9.4.1. Budowa szyby zespolonej....................................................................................555
9.4.2. Waciwoci techniczne.......................................................................................558
9.4.3. Szyby zespolone o specjalnych waciwociach...................................................558
9.5. Ksztatki i pustaki szklane oraz szko profilow ane.........................................................561
9.5.1. Ksztatki i p u s ta k i............................................................................................... 561
9.5.2. Szko profilowane i k o p u k i.................................................................................562
9.6. Wyroby izolacyjne........................................................................................................... 562
9.6.1. Szko piankowe..................................................................................................... 562
9.6.2. Wyroby z przdzy i waty szklanej........................................................................563
9.7. Siatki szklane, tapety szklane i welon szklany ...............................................................564
Wykaz literatury i n o r m ........................................................................................................... 564
550
9. Szko budowlane

Szko towarzyszy budownictwu od bardzo dawna. Ocenia si wiek pierwszych
przedmiotw szklanych na ponad 8000 lat. W Polsce najstarsze lady produkcji
szka pochodz z XII w.
W budownictwie szko znalazo zastosowanie przede wszystkim ze wzgldu
na przepuszczalno wiata i energii sonecznej. Te cechy szka zdecydoway
0 jego zastosowaniu w postaci fragmentw przegrd, ktre owietlaj wiatem
naturalnym wntrze budynku i pozwalaj z wntrza oglda otoczenie.
Szko i wyroby szklane s cigle ulepszane, technologia produkcji udosko
nalana i trudno obecnie dopatrzy si materiaw mogcych skutecznie z nimi
konkurowa [4].
Z chemicznego punktu widzenia szko jest roztworem rnych krzemianw
1 wolnej krzemionki. Przy topieniu surowcw zachodz liczne reakcje, a powsta
jce zwizki rozpuszczaj si w sobie. Wytworzony stop jako cao tworzy to,
co nazywamy szkem.
Podstawowym surowcem do produkcji szka budowlanego jest dwutlenek
krzemu Si02 (55-80%) w postaci piasku szklarskiego. Szko jest modyfikowane
przez dodanie rnych tlenkw w procesie wytwarzania. Surowcami wprowadza
jcymi tlenki modyfikujce cechy szka s zwizki sodu, potasu, litu, wapnia,
baru, oowiu, cynku, magnezu, manganu i glinu.
W warunkach przemysowych otrzymuje si gwnie szko trjskadnikowe
krzemianowo-sodowo-wapniowe, zwane szkem zwykym. Skad chemiczny ta
kiego szka mona wyrazi uproszczonym wzorem Na2Si0 vCaSi 0 .vSi0 2 [ 1].
Produkcja szka technicznego obejmuje takie czynnoci technologiczne jak:
przygotowanie surowcw, stapianie zestawu surowcw (w temperaturze 1300C),
klarowanie i ujednorodnienie stopu (w temperaturze 1350-1550 C), studzenie do
odpowiedniej temperatury oraz formowanie wyrobu.
Szko mona produkowa rnymi metodami, a najpopularniejsze z nich to:
metoda Forcaulta, polegajca na tym, e szko jest cignione i formowane pio
nowo za pomoc szeregu wakw w tam, cit nastpnie na arkusze, metoda
Colburna (zwana te metod bezdyszow Pittsburgha), w przypadku ktrej ta
ma szka walcowana jest poziomo, oraz metoda Pilkingtona, w ktrej stopiona
masa pynie po powierzchni roztopionej cyny, gdzie jest formowana w tam
szklan o jednakowej gruboci. Metod Pilkingtona otrzymuje si szko pas
kie float.
Do szklenia okien stosuje si obecnie szko paskie float, ktre dziki zasto
sowaniu najnowszej technologii jest pozbawione efektu falowania obrazu i innych
wad wystpujcych w szkle produkowanym metodami tradycyjnymi.
9.2. Waciwoci szka
551
9.2. Waciwoci szka

9.2.1. Podstawowe parametry techniczne
Szko ma gsto ok. 2,50 g/cm3. Z uwagi na bardzo du szczelno szka (pra
wie rwn 1,0) jego gsto objtociow mona przyj za rwn gstoci. Szko
jest materiaem o duej wytrzymaoci na ciskanie (ok. 800 MPa), ale o maej
wytrzymaoci na rozciganie i zginanie (ok. 30 MPa). Modu sprystoci Younga wynosi ok. 73 000 MPa. Szko naley zaliczy do materiaw kruchych, gdy
stosunek wytrzymaoci na rozciganie do wytrzymaoci na ciskanie Rr/ R s
wynosi 0,0375. Wedug skali Mohsa, wzgldna twardo szka wynosi ok. 6 , co
pozwala zaliczy je do materiaw o redniej twardoci.
Wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej szka zaley od jego skadu chemicz
nego i dla szkie budowlanych ma warto 8,7 10 6 K _ l . Wspczynnik rozsze
rzalnoci objtociowej jest w przyblieniu trzy razy wikszy. Szko jest dobrym
przewodnikiem ciepa, a jego wspczynnik przewodnoci cieplnej X rwna si
0,84 W/(m K). Dla pojedynczych szyb gruboci 4 mm wspczynnik przenikania
ciepa U wynosi ok. 6,10 W/(m 2 K).
9.2.2. Waciwoci optyczne

Najwaniejsz cech szka dla uytkownikw jest przenikalno promieniowania,
okrelana zdolnoci przechodzenia promieniowania przez dany materia. Przy
przechodzeniu przez szko promieniowania widzialnego wprowadza si pojcie
przejrzystoci. Szko jest przejrzyste wwczas, gdy przepuszcza i rozprasza pro
mienie widzialne, przez co obraz jest niewidoczny. Szko jest przezroczyste wte
dy, kiedy przepuszcza, ale nie rozprasza promieniowania widzialnego i dlatego
obraz jest widoczny.
Przepuszczalno szka okrelana jest wspczynnikiem przepuszczania, zde
finiowanym jako stosunek strumienia energetycznego przepuszczanego przez szko
do strumienia energetycznego padajcego na szko. Szko zatrzymuje cz pro
mieniowania, ktre przez nie przechodzi, co jest okrelone jako pochanianie pro
mieniowania. Pod tym wzgldem charakteryzuje je wspczynnik pochaniania,
ktry stanowi stosunek strumienia energetycznego pochonitego przez szko do
strumienia energetycznego padajcego na szko. Cz promieniowania ulega od
biciu od powierzchni szka, co okrela wspczynnik odbicia zdefiniowany jako
stosunek strumienia energetycznego odbijanego przez szko do strumienia ener
getycznego padajcego na szko. Na granicy dwch orodkw promienie wietlne
ulegaj zaamaniu. Zaamanie wiata to zjawisko zwizane ze zmian prdkoci
rozchodzenia si wiata przy przechodzeniu do orodka o innej gstoci.
552
9. Szko budowlane
Istotn cech szka jest jego barwa, powstajca w wyniku selektywnego po

chaniania promieniowania wiata przy przechodzeniu przez szko. Inn cech
optyczn jest zamcenie szka, a wic zjawisko rozpraszania promieniowania
wietlnego w szkle wywoane drobnoziarnist krystalizacj lub wtrceniami. Za
mcenie szka moe by rwnie wywoane przez likwacj, czyli rozdzielenie si
masy szklanej w stanie ciekym lub plastycznym na frakcje o rnym skadzie,
gstoci i waciwociach optycznych. W szkle mog wystpowa zmiany waci
woci optycznych bdce wynikiem dziaania na nie promieni sonecznych lub
innego promieniowania, ktre okrela si pojciem solaryzacji.
9.2.3. Waciwoci chemiczne

Waciwoci chemiczne s istotne przy okrelaniu cech jakociowych szka takich
jak: odporno na dziaanie wody, zasad i kwasw, odporno na wietrzenie,
iryzacj, odporno na siwienie, zmtnienie i czernienie.
Odporno na dziaanie wody lub inaczej odporno hydrolityczna to zdolno
szka do przeciwstawiania si niszczcemu dziaaniu wody, Podobnie odporno
na dziaanie zasad i kwasw okrelana jest jako zdolno szka do przeciwsta
wiania si ich niszczcemu dziaaniu. Odporno na wietrzenie to odporno
szka na niszczce dziaanie wilgoci i gazw zawartych w atmosferze. Iryzacja
to zjawisko optyczne, interferencja wiata na powierzchni szka spowodowana
utworzeniem si warstewki elu krzemionkowego na powierzchni lub naniesieniu
warstwy specjalnej substancji. Odporno na siwienie, zmtnienie i czernienie
to zdolno szka do zachowania niezmiennej barwy i niezmiennego stanu po
wierzchni szka w wyniku dziaania pomienia palnika gazowego.
9.3. Charakterystyka techniczna

podstawowych rodzajw szka
9.3.1. Szko paskie okienne
Do tej grupy szkie budowlanych zalicza si szko paskie, gadkie i bezbarwne
uywane do szklenia okien, drzwi, produkcji szyb meblowych, luster i szka
hartowanego.
Szko paskie cignione to pyty otrzymywane przez cicie tamy szklanej
formowanej metod cignienia dyszow (Forcaulta) lub bezdyszow (Pittsburgha). Powierzchnia pyt moe by szlifowana, polerowana lub matowa. Pyty
mog by hartowane, pochaniajce lub przepuszczajce okrelony zakres pro
mieniowania. Szko paskie cignione przezroczyste jest stosowane do szklenia
9.3. Charakterystyka techniczna podstawowych rodzajw szka
553
otworw okiennych, za szko paskie cignione szlifowane i polerowane w celu

usunicia wad optycznych z jego powierzchni jest uywane tam, gdzie wymaga
na jest jego wysza jako. Pyty ze szka cignionego mog by wzmocnione
przez obrbk termiczn, dziki czemu ich wytrzymao wzrasta okoo trzy
krotnie. Szko cignione mona tak zmodyfikowa, eby pochaniao promienio
wanie cieplne (maa przepuszczalno w zakresie podczerwieni), co pozwala na
ochron przed silnym promieniowaniem sonecznym. Pyty ze szka cignionego
mona pokrywa warstw refleksyjn odbijajc okrelony rodzaj promieniowa
nia cieplnego lub widzialnego, uzyskujc szko o okrelonych cechach. Szko
paskie cignione jest wytwarzane w taflach prostoktnych gruboci 1,0 -1 0 mm.
Produkowane szko jest bezbarwne, cho dopuszcza si odcienie: zielonkawy,
niebieskawy i tawy widoczne tylko w przekroju szka, a prawie niewidoczne
przy patrzeniu przez nie. Przepuszczalno wiata wynosi w zalenoci od gru
boci od 88 % dla szka gruboci 1,3; 1,6 i 2,0 mm do 77% dla szka gruboci
7,0; 8,0; 9,0 i 10 mm. Szczegowe wymagania dla szka paskiego cignionego
okrela PN-86/B-13052.
Szko paskie walcowane gadkie produkowane jest w pytach otrzymywa
nych przez cicie tamy szklanej formowanej metod walcowania, a jego podsta
wowe cechy i wymagania okrela PN-86/B-13050. Surowe pyty ze szka walco
wanego przeznaczone s do dalszej obrbki poprzez szlifowanie i polerowanie.
Szko paskie walcowane jest stosowane do szklenia otworw okiennych, drzwio
wych itp. Produkuje si je gruboci 3,5-10 mm.
Szko paskie float to pyty szklane otrzymywane przez pocicie tamy szkla
nej formowanej na powierzchni stopionego metalu (przewanie cyny). Moe by
ono poddawane dalszej obrbce polegajcej na hartowaniu, giciu, polerowaniu
itp. Jest to szko przejrzyste o jednolitej gruboci, ktre charakteryzuje si bra
kiem znieksztace optycznych. Z powodu o wiele lepszych waciwoci szka
float w porwnaniu do szka cignionego i walcowanego jest ono coraz szerzej
stosowane do szklenia otworw okiennych i drzwiowych. Ze szka float, z uwagi
na jego wysok jako, montuje si szyby zespolone. Szko float jest produko
wane w zakresie gruboci 2-25 mm i wymiarach tafli od 1300x1605 mm do
3210x6000 mm. Przepuszczalno wiata sonecznego dla szyby float o grubo
ci 2,0 mm wynosi 91%.
Szko float czsto jest pokrywane specjalnymi warstwami, ktre modyfikuj
jego cechy. Szeroko stosowane jest szko float pokryte warstw tlenkw metali,
ktre stanowi barier dla promieniowania cieplnego (dugofalowego), co ogra
nicza jego emisj na zewntrz (patrz p. 9.4.). Szko takie, popularnie nazywane
niskoemisyjnym, jest stosowane w szybach zespolonych, co wydatnie zmniejsza
ich przewodno ciepln. Znane s przykady pokrywania szka float warstwami
refleksyjnymi odbijajcymi wiato.
554
9. Szko budowlane
9.3.2. Szko paskie wzorzyste i barwne

Szko paskie wzorzyste jest w postaci tafli, ktre w procesie walcowania maj
na powierzchni wytoczony wzr lub ornament. Tafle te s przejrzyste, ale nie
przezroczyste. Stosowane s do szklenia otworw drzwiowych lub tam, gdzie
konieczne jest przepuszczenie wiata rozproszonego. Standardowo szko takie ma
jedn powierzchni gadk, a drug wzorzyst. Przy gbokich wzorach dopuszcza
si odbicie wzoru na powierzchni gadkiej. Na specjalne zamwienie odbiorcy
produkuje si rwnie szko o obu powierzchniach wzorzystych. Szko wzorzyste
moe by barwne i zbrojone. Szko paskie walcowane wzorzyste wytwarzane jest
w taflach szerokoci 330-1600 mm i dugoci 430-2500 mm. Grubo nominalna
wynosi 3,5-10,0 mm.
Szko paskie walcowane barwne to pyty i pytki rnych wymiarw i barw,
stosowane zarwno do szklenia, jak i do okadania z zewntrz i wewntrz cian.
Zalicza si tu pyty i pytki okadzinowe z marblitu (szko barwne nieprzejrzyste),
pytki mozaikowe, pytki ze szka emaliowanego itp.
Szko paskie walcowane barwne przejrzyste w zalenoci od jakoci masy
szklanej oraz wykonania dzieli si na gatunki I i II. W przypadku szka II ga
tunku dopuszcza si nieznaczne odchylenia w odcieniu barwy. Jest produkowane
szko paskie walcowane gadkie i wzorzyste wg PN-86/B-13050. Znajduje ono
zastosowanie do tak zwanego szklenia kolorowego.
Szko paskie walcowane barwne nieprzejrzyste (barwione w masie) o na
zwie handlowej szko opakowe jest stosowane w budownictwie jako materia
okadzinowy i dekoracyjny. W zalenoci od wad masy szklanej i jakoci wy
konania moe by gatunku I lub II, a w zalenoci od wymiarw rozrnia si
pyty i pytki. Szko ma ksztat prostoktny lub kwadratowy oraz grubo 6,0 mm
(inne gruboci produkuje si na specjalne zamwienie). Barwa szka, jej nate
nie, nieprzejrzysto oraz stopie zmcenia s uzgadniane midzy producentem
a odbiorc. Dopuszcza si nieznaczne odcienie barwy pyt i pytek w jednej
dostawie.
9.3.3. Szko paskie zbrojone

Szko paskie walcowane zbrojone to pyty ze szka walcowanego gadkiego
lub wzorzystego, bezbarwnego lub barwionego w masie, ktre maj wtopion
w procesie walcowania siatk metalow. W przypadku stuczenia siatka meta
lowa utrzymuje odamki szka, zapobiegajc ich wypadaniu. Pyty tego typu s
stosowane do szkle poziomych i pionowych wszdzie tam, gdzie jest wymagana
podwyszona wytrzymao i odporno na uderzenia. Szko moe by zbrojone
siatk zgrzewan o oczkach kwadratowych lub oczkach kwadratowych amanych.
9.4. Szyby zespolone
555
Siatka jest wtapiana rwnolegle do powierzchni pyty szklanej w odlegoci nie

mniejszej ni 1,5 mm. Przepuszczalno wiata nie powinna by mniejsza ni
65%. Wytrzymao takiego szka na obcienia i uderzenia sprawdza si, badajc
je wg PN-EN 572-3:1999.
9.3.4. Szko bezpieczne

Szko budowlane bezpieczne to wyrb wykonany co najmniej z jednej tafli szka,
ktry w przypadku rozbicia minimalizuje niebezpieczestwo doznania skalecze
lub innych obrae. Szko takie jest stosowane do szklenia otworw wszdzie
tam, gdzie s podwyszone wymagania wytrzymaociowe lub zwikszone wa
runki bezpieczestwa. Aby szko zaliczy do bezpiecznego, musi ono spenia
wymagania w zakresie wytrzymaoci na uderzenia. Prbka szka poddana bada
niu zgodnie z PN-EN ISO 12543-4:2000 nie powinna pka lub powinna pka
w sposb bezpieczny. W zalenoci od wyniku badania szko jest zaliczane do
jednej z klas szyb bezpiecznych.
Wyrnia si nastpujce rodzaje szkie budowlanych bezpiecznych: hartowa
ne termicznie, hartowane emaliowane, klejone bezpieczne, klejone ognioodporne.
Szko hartowane termicznie to szko nagrzewane, a nastpnie gwatownie
schodzone w celu wywoania trwaego gradientu napre dajcego wzrost wy
trzymaoci mechanicznej i odpornoci termicznej.
Szko hartowane emaliowane to szko majce co najmniej 50% powierzchni
pokrytej warstw emalii wtapianej w procesie hartowania.
Szko klejone bezpieczne to szko skadajce si z kilka tafli sklejonych
na caej powierzchni. Poszczeglne tafle szka mog by zastpione materiaem
oszkleniowym organicznym. W szkle klejonym bezpiecznym warstwa sklejajca
tak wie odamki szka w czasie rozbicia, eby wielko powstaego otworu
w szybie bya jak najmniejsza, a co za tym idzie ryzyko skalecze i innych
obrae pozostawao znacznie ograniczone.
Szko klejone ognioodporne to szko, w ktrym jedna lub kilka warstw
sklejanych w wysokiej temperaturze stanowi materia o waciwociach ogniood
pornych.

9.4.1.Budowa szyby zespolonej
Szyba zespolona to wyrb skadajcy si co najmniej z dwch szyb oddzielonych
elementem dystansowym na caym obwodzie, poczonych ze sob w sposb
hermetyczny. Przestrze midzy szybami jest wypeniona powietrzem lub gazem
556
9. Szko budowlane
szlachetnym. Szyby zespolone stosowane s wszdzie tam, gdzie jest wymagane

podwjne oszklenie i dua izolacyjno termiczna [2], [3].
Szyby mona czy przez (rys. 9.1):
spajanie szka ze szkem wzdu obrzea,
spajanie szka z metalem przez przylutowanie tamy metalowej jako prze
kadki wzdu obrzea tafli szklanej,
umieszczenie elementw dystansowych wykonanych z metalu lub tworzywa
sztucznego wzdu obrzea tafli szklanych.
a)
b)
d)
C)
A
'
fMi
X XAA/V\
A
,AA/V
Rysunek 9.1. Sposoby poczenia szyb w celu uzyskania szyby zespolonej, a) spojenie szkl
ze szkem, b) spojenie szka z metalem przez lutowanie, c) poczenie elementem dystansowym
o ksztacie pustej ramki, d) poczenie elementem dystansowym o ksztacie litej ramki
Do szklenia okien najchtniej s stosowane szyby zespolone stanowice ze

staw dwch szyb sklejonych za pomoc metalowej ramki dystansowej wypenio
nej substancj pochaniajc wilgo z przestrzeni midzyszybowej (tak zwane
sito molekularne). Ramka dystansowa jest szczelnie przyklejona do szyb kitem
butylowym i zaizolowana z zewntrz kitem tikolowym (mas nieprzepuszczajc
wilgoci i powietrza).
Przez typow szyb zespolon 4/16/4 mm 70% wymiany ciepa odbywa si
przez promieniowanie, a 30% przez konwekcj i przewodzenie. Wymiana cie
pa przez promieniowanie zaley od zdolnoci emisyjnej e. Powierzchnia szka
float najczciej stosowanego do wykonania szyb zespolonych wykazuje emisyjno e = 0,837 (wypromieniuje 83,7% energii cieplnej). Po pokryciu powok
niskoemisyjn, na przykad o wartoci = 0 , 100, wyemituje tylko 10% energii.
W przypadku szyby z jedn powok niskoemisyjn, stanowicej szyb zespo
lon, warto wspczynnika przenikania ciepa U poprawi si z 3,0 W/(m 2 *K)
do 1,9 W/(m 2-K). W tablicy 9.1 i na rys. 9.2 przedstawiono sposb ustawienia
w szybie zespolonej poszczeglnych rodzajw szyb.
557
Tablica 9.1. Sposoby montowania szyb niestandardowych w szybie zespolonej
Rodzaj szyby
Szyba refleksyjna
Szyba niskoemisyjna
Szyba absorbcyjna
Laminat
Umiejscowienie warstwy specjalnej

(powierzchnia nr - patrz rys. 9.2.)
B
C
A-B (caa grubo szyby)

A-B (wewntrz szyby)
Rysunek 9.2. Sposb ustawienia w szybie ze

spolonej poszczeglnych rodzajw szyb, z - na
zewntrz budynku, w - wewntrz budynku
1 - szko, 2 - ramka dystansowa, 3 - sito moleku
larne, 4 - butyl, 5 - tiokol
Dalsze obnianie wspczynnika przenikania ciepa U mona osign, sto

sujc materiay i media wypeniajce przestrze midzyszybow o niskim wsp
czynniki przewodzenia ciepa X. Najczciej stosowanym rozwizaniem jest wy
penienie przestrzeni midzyszybowej gazem szlachetnym, jak: argon, krypton
lub ksenon, ktre maj mniejszy wspczynnik X od powietrza. W tablicy 9.2.
Tablica 9.2. Zestawienie najczciej stosowanych szyb zespolonych
Wspczynnik U
W/(m2-K)
3,0
2,6
1,8
1,6
1,3
1,1
0,9
0,7
Rodzaj szyby
zewntrznej
(grubo 4 mm)
float
float
float
float
float
float
float
float niskoemisyjna
Rodzaj wypenienia
(szeroko
ramki 16 mm)
powietrze
argon
powietrze
powietrze
argon
argon
krypton
krypton
Rodzaj szyby
wewntrznej
(grubo 4 mm)
float
float
float niskoemisyjna
float niskoemisyjna
float niskoemisyjna
float niskoemisyjna
float niskoemisyjna
float niskoemisyjna
558
9. Szko budowlane
przedstawiono najczciej stosowane zestawy szyb wraz z rodzajem medium wy

peniajcym przestrze midzyszybow w szybach zespolonych.
Ze wzgldu na moliwo wystpowania ruchw konwekcyjnych maksymalna
grubo przestrzeni midzyszybowej nie powinna przekracza 20 mm dla powie
trza, 17 mm dla argonu, 11 mm dla kryptonu i 8 mm dla ksenonu.
9.4.2. Waciwoci techniczne

Szyby zespolone musz spenia rygory tolerancji wymiarowych okrelonych
w PN-B-13079:1997. Rodzaj i jako szka uytego do ich wykonania zaley
od wymaga odbiorcy. Wewntrzne powierzchnie szyb zespolonych powinny by
czyste. Nie dopuszcza si skorodowanych elementw dystansowych, przeciekw
szczeliwa do wntrza szyby, czy niecigoci pasma szczeliwa na ramce i na
ronikach. Przy uszczelnieniu dwustopniowym pasmo butylu powinno by cige
i styka si na caym obwodzie z drugim materiaem uszczelniajcym. Butyl nie
powinien mie kontaktu z powietrzem zewntrznym.
W zestawach jednokomorowych szyby nie mog by przesunite wzgldem
siebie wicej ni o 1 mm. W zestawach dwukomorowych szyby w jednej ko
morze nie mog by przesunite wzgldem siebie wicej ni o 1 mm, a szyby
skrajne o 2 mm. Wyroszenie pary wodnej wewntrz szyby nie powinno wystpi
w temperaturze wyszej ni 35C. Szyba zespolona powinna by szczelna po
przeprowadzeniu dziesiciu cykli podgrzewania do 70C i ochodzeniu do 18C.
W przypadku szyby zespolonej jednokomorowej uzyskuje si wspczynnik
U o wartociach od 3,4 W/(m 2-K), przy odlegoci midzy szybami wynoszcej
6 mm, do 2,9 W/(m 2-K), przy odlegoci midzy szybami rwnej 20 mm. Powyej
20 mm nie poprawia si izolacyjno termiczna, a przy przekroczeniu 30 mm
ulega ona znacznemu pogorszeniu.
Parametrem oceny akustycznej szyby zespolonej jest warto waonego wska
nika izolacyjnoci akustycznej waciwej Rw. Izolacyjno akustyczn szyb zespo
lonych mona ksztatowa w stosunkowo szerokim zakresie przez dobr gruboci
oraz rodzaju szyb skadowych, zwikszenie przestrzeni midzyszybowej oraz wy
penienie przestrzeni midzyszybowej odpowiednim gazem. W szybie zespolonej
o przestrzeni midzyszybowej nie mniejszej ni 16 mm, wypenionej gazem ci
kim SF 6 (szeciofluorek siarki), z zastosowaniem szyb klejonych mona uzyska
izolacyjno akustyczn Rw = 45-50 dB.
9.4.3. Szyby zespolone o specjalnych waciwociach

Waciwoci szyb zespolonych mona ksztatowa przez stosowanie szyb o r
nych parametrach, jak te uywanie materiaw i mediw wypeniajcych prze
559
strze midzyszybow o specjalnych cechach. Ciekawe moliwoci daje folia Heat

Mirror wprowadzona do zestawu jako membrana zastpujca trzeci szyb. Heat
Mirror to spektroselektywna folia pokryta powokami, ktrymi nie mona po
kry szka. Folia jest gadsza ni szko i dziki temu mona stosowa najnowsze,
bardzo precyzyjne techniki napylania, co pozwala uzyska efekty niemoliwe do
osignicia na szkle.
W szybach zespolonych, dziki zastosowaniu niskoemisyjnej folii typu Heat
Mirror dzielcej przestrze midzyszybow na dwie komory, uzyskuje si silne
odbicie promieniowania cieplnego, a tym samym izolacyjno termiczn lepsz
ni w przypadku szyby niskoemisyjnej. Podzia na dwie komory spowalnia pro
ces konwekcyjny, w wyniku czego jego udzia w wymianie ciepa jest znacznie
zmniejszony.
Szyby zespolone ognioodporne i ogniochronne uzyskuje si, stosujc szko
float przedzielone warstwami ogniochronnymi. W czasie poaru warstwy ognio
chronne ulegaj spienieniu, tworzc porowat, tward i nieprzezroczyst mas.
Odporno ogniowa takich szyb w zalenoci od iloci warstw ogniochronnych
wynosi 30-90 min.
Zmieniajc w typowych zestawach szyb zespolonych jedn z szyb na szyb
ochronn o specjalnych waciwociach, otrzymuje si barier chronic przed
uderzeniami (tabl. 9.3.), strzaami z broni palnej (tabl. 9.4.) oraz wybuchami
(tabl. 9.5.). Naley zwraca uwag, by szyby ochronne osadza w odpowied
nio wytrzymaych ramach. Przykady zastosowa szyb ochronnych przedstawiono
w tabl. 9.5.
Tablica 9.3. Szyby o zwikszonej odpornoci na przebicie i rozbicie (10 klas)
Klasa
szyby
Odporno szyby na dziaanie

standardowych czynnikw niszczcych
rodzaj czynnika
liczba uderze
01
02
PI
P2
kula stalowa
o masie 4,1 kg
P3
P4
P5
P6
P7
P8
3
3
3
20-30
siekiera
testowa
o masie 2 kg
31-50
51-70
>70
Grupa
sposb oddziaywania
swobodny
spadek kuli na
powierzchni
szyby zamonto
wanej w ramie
z wysokoci, m
1,2
2.4
1.5
szyby
bezpieczne
budowlane
3,0
6,0
9,0
wycinanie otworu
uderzeniami siekiery;
energia pojedynczego
uderzenia 300-500 J
szyby
budowlane
o zwikszonej
odpornoci
na wamanie
560
9. Szko budowlane
Tablica 9.4. Szyby odporne na strza z broni palnej (5 klas)
Charakterystyka pocisku
Prdko
m/s
Odlego
strzelania, m
5,5
330
340
420
3
3
3
peny paszcz,
rdze mikki
10,25
5,5
420
500
3
3
0,44 magnum
peny paszcz,
rdze stalowy
15,5
440
S4
5,45 AK
peny paszcz,
rdze stalowy
3,7
830
10
S5
7,62 kbk AK
peny paszcz,
rdze stalowy
7,95
9,57
720
900
25
Klasa
szyby
Kaliber
broni
SI
9 PM 63
9 parabellum
7,62 TT W 33
peny paszcz,
rdze mikki
8,0
S2
0,357 magnum
7,62 PPS
S3
budowa
masa, g
6,0
10
Tablica 9.5. Szyby o zwikszonej odpornoci na dziaanie fali detonacyjnej (3 klasy)
Klasa szyby
Cinienie fali detonacyjnej, kPa
Czas trwania impulsu, s
Dl
D2
D3
50
12 - 103
100
10 10~3
200
8 10-3
Tablica 9.6. Przykady zastosowa szyb klas O i P
Miejsce zastosowania
Klasa szyby
Uwagi
Mieszkania, szkoy, biura, zaka

dy produkcyjne (drzwi wewntrz Ol, 02, PI
ne, okna na parterze i pitrach)
chroni przed zranieniem przy roz

biciu szyby, utrudniaj rozbicie
szyby przy gwatownym zamkni
ciu okna lub drzwi
Kioski, domy wolno stojce, witry

ny hoteli, biur, hale sportowe
PI, P2
j.w., a take stanowi czasow

ochron przy prbie wamania
Wille, obiekty handlowe, apteki
P3, P4
utrudniaj wamanie
Muzea, galerie, banki
P5, P6
zwikszaj odporno na wamanie
Banki, sklepy jubilerskie, obiekty

specjalne
P7, P8
gwarantuj wysok odporno na

wamanie
9.5. Ksztatki i pustaki szklane oraz szko profilowane
561
9.5. Ksztatki i pustaki szklane oraz szko profilowane

9.5.1. Ksztatki i pustaki
Ksztatki szklane to prasowane jednoczciowe lub dwuczciowe elementy
szklane. Rozrnia si nastpujce ich rodzaje: pustaki szklane, luksfery, ce
gy szklane, ksztatki sufitowe, ksztatki stropowe i ksztatki posadzkowe. Oglne
wsplne wymagania dotycz takich ich cech, jak: barwa szka, dopuszczalne
wady szka, odporno chemiczna szka na dziaanie wody, jako wykonania
ksztatki (powierzchnia, obrzea, znieksztacenie wzoru), odporno na zmiany
temperatury, odporno na uderzenia, wytrzymao na ciskanie i zdolno do
rozpraszania wiata.
Najbardziej popularn szklan ksztatk budowlan przepuszczajc wiato
jest luksfer przedstawiony na rys. 9.3, stosowany w budownictwie jako cien
ny element wypeniajcy. Produkuje si dwa rodzaje luksferw: o wymiarach
150x150x50 mm i masie 1200 5 0 g oraz o wymiarach 200x200x50 mm
i masie 2200 80 g. Z uwagi na odksztacalno termiczn elementw wyko
nywanych z luksferw obowizuj wytyczne ich stosowania podane w normie.
Luksfery s stosowane przewanie do wypeniania wewntrznych przegrd dowietlajcych.
Pustaki szklane to ksztatki szklane o podstawie kwadratowej spajane z dwch
wyprasowanych elementw (rys. 9.4). Produkuje si pustaki bezbarwne, przejrzy
ste lub barwne (o przepuszczalnoci wiata 50-75% w zalenoci od barwy). Sto-
1/
\
/
\ /
i.
/
Rysunek 9.3. Luksfer
/
\
\l
Rysunek 9.4. Pustak szklany
562
9. Szko budowlane
suje si je do wypeniania przegrd dowietlajcych. Dziki stosunkowo wysokiej

odpornoci ogniowej (G120, F60), dobrej izolacyjnoci akustycznej (40-45 dB)
oraz izolacyjnoci termicznej (U = 3,0 W/(m 2-K)) znajduj szerokie zastoso
wanie w budownictwie. Wytyczne stosowania pustakw szklanych oraz zasady
konstruowania z nich cianek okrela PN-75/B-13078.
9.5.2. Szko profilowane i kopuki

Szko profilowane to odpowiednio uksztatowane elementy szklane produkowane
metod walcowania lub formowane metod termiczno-grawitacyjn (szko gite).
Z tego rodzaju produktw budowlanych najbardziej popularne s pyty Vitrolit,
wytwarzane przez walcowanie tamy szklanej zginanej na brzegach w celu uzy
skania ksztatu ceowego. Produkowane s profile szerokoci 250 mm i 500 mm ze
szka przeroczystego oraz barwionego w masie. Elementy te mog by wzmoc
nione przez zbrojenie podune wykonane z drutu stalowego. Profilowe pyty
Vitrolit s stosowane na przegrody pionowe (dugoci do 2,5m) i na przegrody
poziome lub pochye (na przykad nawietla) dugoci do 1,3 m.
Kopuki szklane to zahartowane i wygite w ksztacie kopuki pyty szklane.
Podstawy kopuek maj ksztat prostoktny, kwadratowy i okrgy. Kopuki s
stosowane do szklenia
ietlikw dachowych (rys. 9.5.).
p - -------------------A
_______________
^
r T r y / / / s / / / pt -tt
Rysunek 9.5. Kopuki szklane
9.6. Wyroby izolacyjne

9.6.1. Szko piankowe
Szko piankowe jest otrzymywane przez spienienie proszku szklanego z substan
cj wywoujc w temperaturze miknienia szka faz gazow. W Polsce jest
produkowane szko piankowe przy uyciu spieniaczy wglowych (wgla lub w
glanu wapnia). W dobrze spienionym szkle pory i pcherze stanowi ok. 90%
cakowitej objtoci, z czego wikszo to pory zamknite, a nasikliwo po
9.6. Wyroby izolacyjne
563
wierzchniowa nie przekracza 5%. Szko piankowe charakteryzuj nastpujce

parametry:
gsto objtociowa - 160-180 kg/m3,
wspczynnik przewodnoci cieplnej - 0,052 W/(m-K),
wytrzymao na ciskanie - 1,0 MPa,
wspczynnik sprystoci - 1200 MPa,
wspczynnik rozszerzalnoci liniowej - 9 0 - 10-6 1/K,
nasikliwo objtociowa - do 2 %.
Szko piankowe odporne jest na wikszo agresywnych rodowisk chemicz
nych, z wyjtkiem kwasu fluorowodorowego. Ze wzgldu na moliwoci zasto
sowania szko piankowe jest bardzo uniwersalnym materiaem izolacyjnym. Ze
wzgldu na wysok cen szko piankowe stosuje si tylko tam, gdzie jest nie
moliwe uycie innych materiaw izolacyjnych.
9.6.2. Wyroby z przdzy i waty szklanej

Szko w postaci wkien ma zupenie inne waciwoci ni zwyke szko. Poza
tym waciwoci szka w postaci wkien zale od rednicy samych wkien. Wy
trzymao mechaniczna wkien szklanych jest kilkakrotnie wiksza ni wkien
naturalnych czy te z tworzyw sztucznych. Szko w postaci wkien ma prawie
trzykrotnie wiksz wytrzymao na rozciganie ni stal, przy trzykrotnie mniej
szym module sprystoci. rednice wkien szklanych wynosz 2-40 /im i s
formowane w pasma, nici, sploty oraz tkaniny.
Przdza szklana stosowana do izolacji cieplnej skada si z wkien o red
nicy ok. 35 /xm, z ktrych s formowane maty. Gsto przdzy po sprasowaniu
pod cinieniem 0,2 MPa nie powinna by wiksza od 120 kg/m3, a przewodno
cieplna powinna wynosi ok. 0,05 W/(m-K). Maty w zalenoci od odmiany na
daj si do izolacji powierzchni, ktrych temperatura moe wynosi 100-450C.
Najczciej spotykane maty maj dugo dochodzc do 3000 mm, szeroko
500 lub 1000 mm oraz grubo 10-50 mm.
W ata szklana to luno uoone wkna szklane o gruboci 3-35 im. Przy
umownym sprasowaniu cinieniem 1 Pa jej gsto objtociowa wynosi 90-110 kg/m3, a przewodno cieplna 0,04-0,045 W/(m-K). Wata szklana jest for
mowana w maty, pyty i ksztatki. Stosuje si te wat szklan w postaci lunego
granulatu. Maty zwija si w waki i pakuje w foli lub papier. Najczciej ma
ty maj dugo 4-14 m, szeroko 1,2 m oraz grubo 50-200 mm. Gsto
mat wynosi ok. 12 kg/m3, a wspczynnik X = 0,039 W/(m-K). Maty z weny
szklanej mona stosowa w temperaturze dochodzcej do 200C. Stosuje si je
jako izolacj ciepln i akustyczn cian, stropw oraz konstrukcji szkieletowych.
Pyty z waty szklanej (wykonane przewanie na lepiszczu ywicznym) s uy
564
9. Szko budowlane
wane do izolacji cian warstwowych, dachw i stropodachw. Gsto w zale

noci od rodzaju pyty wynosi 30-125 kg/m3, a przewodno cieplna jest rwna
0,030-0,039 W /(m K ). Z waty szklanej s produkowane pokryte foli aluminio
w ksztatki do izolacji rurocigw transportujcych gorce media o temperaturze
200-500C. Maty z weny szklanej stosuje si rwnie do izolacji wymiennikw
ciepa, kanaw wentylacyjnych itp.
9.7. Siatki szklane, tapety szklane i welon szklany

Do produkcji siatek i tkanin szklanych stosuje si wkna cige, czyli tak zwany
jedwab szklany.
Siatki szklane produkuje si z wkien czonych w pasma o rnej gruboci.
Pasma s nastpnie plecione w siatki o oczkach kwadratowych lub prostoktnych
o wymiarach od 4 x 4 do 10x10 mm. W zalenoci od gruboci pasm, rodzaju
splotu i wielkoci oczek, gramatura siatek waha si w granicach 60-350 g/m2.
Siatki s dostpne we wstgach szerokoci 1,0 m i dugoci 50-100 m. Siatki
szklane stosuje si do wzmacniania przez zbrojenie mas plastycznych, zapraw,
betonu oraz rnego rodzaju tkanin. W przypadku stosowania siatek do wzmac
niania zapraw o odczynie alkalicznym naley je przedtem zaimpregnowa.
Tapeta szklana to tkanina wyprodukowana z wkien cigych, przewanie
koloru biaego. Dostpna jest we wstgach szerokoci 1,0 m i dugoci 50 m.
W zalenoci od rodzaju splotu i gruboci pasm gramatura tapety zawiera si
w granicach 130-250 g/m2. Tapety tego rodzaju stosowane s do krycia po
wierzchni naraonych na uszkodzenia mechaniczne.
Welon szklany produkuje si z wkien szklanych niecigych. Jest to wy
rb w postaci tamy wyprodukowany z niesymetrycznie uoonych i sklejonych
lepiszczem wkien szklanych. Stosowany jest gwnie jako osnowa pap oraz ma
teria okadzinowy wyrobw termoizolacyjnych. W zalenoci od rodzaju welonu
jego gramatura waha si 50-700 g/m2.

Wykaz literatury
[1] Czarnecki L., Broniewski T., Henning O.: Chemia w budownictwie. Arkady, War
szawa 1995.
[2] Macieik L., Katzer J. : Monta okien i drzwi balkonowych z PCW Okno 3/2001.
[3] Macieik L., Katzer J.: Praca okna w budynku. Okno 4/2001.
[4] Prochaska W., Poujan R.: Szko w budownictwie. Arkady, Warszawa 1967.
565
Wykaz norm
PN-EN 572-1:1999
PN-EN 572-2:1999
PN-EN 572-3:1999
PN-EN 572-4:1999
PN-EN 572-5:1999
PN-EN 572-6:1999
PN-EN 572-7:1999
PN-EN 1063:2002
PN-EN 12150-1:2002
PN-EN ISO 12543-1:2000

PN-EN ISO 12543-2:2000
PN-EN ISO 12543-3:2000
PN-EN ISO 12543-4:2000
PN-EN ISO 12543-5:2000
PN-ENISO 12543-6:2000
PN-74/B-13070
PN-76/B-13074
PN-75/B-13078
PN-B 13079:1997
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Definicje oraz oglne waciwo
ci fizyczne i mechaniczne
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Szko float
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Szko zbrojone polerowane
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Szko paskie cignione
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Wzorzyste szko walcowane
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Wzorzyste szko zbrojone
Szko w budownictwie. Podstawowe wyroby ze szka sodowo-wapniowo-krzemianowego. Zbrojone i niezbrojone szko pro
filowe
Szko w budownictwie. Bezpieczne oszklenia. Badania i kla
syfikacja odpornoci na uderzenia pocisku
Szko w budownictwie. Termiczne hartowane bezpieczne
szko sodowo-wapniowo-krzemianowe. Cz 1. Definicje
i opis
Szko w budownictwie. Szko warstwowe i bezpieczne szko
warstwowe. Definicje i opis czci skadowych
warstwowe. Bezpieczne szko warstwowe
warstwowe. Szko warstwowe
warstwowe. Metody bada odpornoci
warstwowe. Wymiary i wykoczenia obrzea
warstwowe. Wygld
Szko budowlane. Ksztatki. Wsplne wymagania i badania
Szko budowlane. Luksfery
Szko budowlane. Pustaki szklane. Wymagania, badania i wy
tyczne stosowania
Szko budowlane. Szyby zespolone
4 ^
I w
Drewno
i materiay drewnopochodne
Zdzisaw Lis Piotr Rapp
10.1. Budowa drewna.......................................................................................................................... 568

10.1.1. Budowa drzewa..............................................................................................................568
10.1.2. Makroskopowa budowa d rew n a.................................................................................571
10.1.3. Mikroskopowa budowa d r e w n a .................................................................................576
10.1.4. Budowa drewna drzew iglastych i liciastych.......................................................... 580
10.1.5. Submikroskopowa budowa d r e w n a .......................................................................... 581
10.2. Waciwoci d r e w n a ................................................................................................................. 586
10.2.1. Cechy zewntrzne drew na.......................................................................................... 586
10.2.2. Waciwoci fizyczne d r e w n a ....................................................................................588
10.2.3. Waciwoci mechaniczne drewna..............................................................................597
10.3. Wady drew na..............................................................................................................................610
10.3.1. Rodzaje w a d ................................................................................................................. 610
10.3.2. Wady ksztatu ..............................................................................................................611
10.3.3. Wady budowy anatomicznej....................................................................................... 611
10.3.4. Nienormalne zabarw ienie.......................................................................................... 614
10.3.5. Z gnilizna....................................................................................................................... 615
10.3.6. Pknicia....................................................................................................................... 616
10.3.7. Zranienia....................................................................................................................... 616
10.3.8. Pcherze ywiczne i przeywiczenie ....................................................................... 617
10.4. Drewno jako materia budowlany .......................................................................................... 617
10.4.1. Gatunki drewna stosowane w budow nictw ie.......................................................... 617
10.4.2. Materiay drzew n e....................................................................................................... 620
10.4.3. Drewno klejone w arstw ow o....................................................................................... 621
10.4.4. Materiay drewnopochodne ....................................................................................... 623
10.4.5. Drewno modyfikowane.................................................................................................631
10.5. Korozja biologiczna d rew n a .................................................................................................... 631
10.5.1. Zgnilizna drewna.......................................................................................................... 631
10.5.2. Rodzaje grzybw.......................................................................................................... 633
10.5.3. Niszczenie drewna przez ow ad y.................................................................................633
10.6. Ochrona drewna przed korozj biologiczn.......................................................................... 635
10.6.1. Naturalna ochrona drewna w okresie jego pozyskiwania i skadowania............. 635
10.6.2. Klasyfikacja zagroenia drewna budowlanego korozj b io lo g ic z n ....................637
10.6.3. Chemiczne rodki ochrony drewna budowlanego....................................................637
10.6.4. Impregnacja drewna budowlanego............................................................................. 640
10.7. Ochrona drewna przed ogniem .................................................................................................645
10.7.1. Zachowanie si drewna pod wpywem wysokiej temperatury i o g n ia ................ 645
10.7.2. Palno i odporno o g n io w a ....................................................................................646
10.7.3. Chemiczne rodki ochrony drewna przed ogniem ................................................ 646
10.8. Trwao i starzenie si d r e w n a ..............................................................................................647
10.8.1. Trwao drew na.......................................................................................................... 647
10.8.2. Naturalne starzenie si drewna....................................................................................649
568
10. Drewno i materiay drewnopochodne
10.1. Budowa drewna

10.1.1. Budowa drzewa
Drzewo jest to rolina wieloletnia, ktrej podstawow cech jest wyksztacenie
twardego (zdrewniaego) pdu gwnego stanowicego pie, z ktrego wyrastaj
pdy boczne tworzce koron. Podziemn cz drzewa stanowi system korzenio
wy. Przyziemna zgrubiaa cz nazywa si szyj korzeniow. Przez ni system
korzeniowy przechodzi w pie. Szyja korzeniowa jest szersza w stosunku do pnia
i peni wan funkcj mechaniczn, gdy zwiksza si oporu drzewa na dziaanie
wiatru. Szyja korzeniowa zwa si ku grze i z wiekiem drzewa wydua si,
tworzc zgrubienie odziomkowe (odziomek) sigajce do rnych wysokoci, na
przykad ok. 5 m u buku, jody i sosny oraz ok. 2 m u grabu i jesionu. Drzewa
rosnce pojedynczo na otwartej przestrzeni maj zazwyczaj wiksze zgrubienie
odziomkowe ni drzewa rosnce w zwarciu. Schemat budowy drzewa przedsta
wiony jest na rys. 10. 1.
Korona drzewa powstaje w wyniku rozgazienia pnia, poczwszy od pewnej
wysokoci nad ziemi. Obejmuje ona konary oraz gazie wraz z ulistnieniem.
10.1. Budowa drewna
569
Korona spenia istotn rol w yciu drzewa, gdy w niej odbywaj si proce
sy asymilacyjne i respiracyjne. Korony drzew rosncych w zwarciu s wysoko
osadzone, a drzew rosncych luno - nisko.
Pie wyrasta z szyi korzeniowej i moe przybiera dwie rne formy, w za
lenoci od sposobu uksztatowania korony. Jedn z nich jest strzaa - jeli pie
przebiega w linii prostej do wierzchoka, a gazie korony uoone s wok nie
go mniej lub bardziej symetrycznie. Pie w formie strzay jest charakterystyczny
dla drzew iglastych i wystpuje np. u wierka, modrzewia, jody, daglezji oraz
wielu gatunkw sosny. Dugo strzay drzew iglastych w wieku 100-150 lat,
w klimacie umiarkowanym, dochodzi do 50 m. Drug form pnia stanowi ko
da, czyli pie rozdzielajcy si na pewnej wysokoci na konary, ktrego dalszy
przebieg nie jest wyrany. Koda jest form pnia charakterystyczn dla drzew
liciastych (wyjtek stanowi olsza majca pie w formie strzay). Kody drzew
liciastych osigaj dugo 20-30 m. Pie drzewa okrela si jako peny, jeli
jego ksztat jest zbliony do walca. Pod wpywem niekorzystnych obcie wy
woujcych zginanie pnia nastpuje lokalny rozrost tkanki drzewnej powodujcy
wyduenie si przekroju poprzecznego pnia w kierunku zginania. Rdze prze
suwa si ku obwodowi, a przekrj poprzeczny pnia przybiera ksztat jajowaty,
eliptyczny lub owalny. Tkanka drzewna w obszarze lokalnego rozrostu nazwa
na jest drewnem reakcyjnym. Zwiksza si przez to sztywno i wytrzymao
pnia w paszczynie zginania. U drzew iglastych przekrj poprzeczny pnia wy
dua si w kierunku wkien ciskanych. Drewno reakcyjne w ciskanej czci
przekroju jest okrelane jako drewno kompresyjne lub naciskowe. U drzew li
ciastych przekrj poprzeczny pnia wydua si w stron wkien rozciganych.
Drewno reakcyjne w rozciganej czci przekroju drzew liciastych jest okrelane
jako drewno tensyjne lub napiciowe. Przykad owalnego przekroju poprzecznego
pnia sosny pokazany jest na rys. 10 .2 .
Ksztat korony wraz z pniem tworz charakterystyczn dla danego gatunku
sylwetk, okrelan jako pokrj drzewa.
System korzeniowy ma za zadanie mechaniczne zwizanie drzewa z podo
em oraz pobieranie z gleby wodnych roztworw soli mineralnych i przekazywa
nie ich do pozostaych czci drzewa. System korzeniowy moe mie rny zasig
i rny ksztat w podou gruntowym. Wyrnia si system palowy (np. db, li
pa, modrzew, sosna, wiz), system ukony lub sercowaty (np. buk, joda, klon)
oraz system paski lub poziomy (np. osika, wierk). Rodzaje systemw korzenio
wych przedstawione s na rys. 10.3. Istnieje wspzaleno midzy wzrostem
systemu korzeniowego i korony drzewa. Drzewa o rozoystej koronie, rosn
ce pojedynczo na otwartej przestrzeni, maj znacznie wiksz mas korzeni ni
drzewa rosnce w zwarciu, o koronie mniej rozwinitej. Znaczne uszkodzenie
korony drzewa wpywa na redukcj systemu korzeniowego i na odwrt, znaczne
570
Rysunek 10.3. Rodzaje systemw korzeniowych ([24] wg Kstlera i in.): a) palowy - sosna,
b) ukony (sercowaty) - grab, c) paski (poziomy) - jesion
uszkodzenie korzeni hamuje wzrost nadziemnej czci drzewa. System korze

niowy wraz z otaczajcym go gruntem tworzy bry korzeniow, wewntrz kt
rej zachodz skomplikowane procesy midzy drzewem i podoem gruntowym.
W szczeglnoci w bryle korzeniowej wystpuj zmienne warunki wilgotnocio
we oraz zmienia si masa korzeni. Zazwyczaj grunt w bryle korzeniowej jest
przesuszony, a grunty pczniejce, np. iy, w wyniku ich przesuszenia ulegaj
skurczowi. Parametry geotechniczne podoa s zmienne i wystpuj deformacje
podoa gruntowego. Ksztat i zasig bryy korzeniowej okrelaj pole wpywu
drzewa na podoe gruntowe. Wielko pola wpywu drzewa na podoe jest
wyznaczona przez zasig korzeni w kierunkach poziomym i pionowym. Mona
przyj, e promie pola wpywu wynosi ok. 1,5 wysokoci drzewa rosnce
go pojedynczo oraz ok. 2 wysokoci najwyszego drzewa rosncego w grupie.
Gboko pola wpywu moe siga kilkunastu i wicej metrw. Budowla znaj
dujca si w polu wpywu drzewa moe by naraona na uszkodzenia w wyniku
deformacji podoa gruntowego i oddziaywania korzeni na elementy budowli [6 ].
10.1. Budowa drewna
571
Przydatno czci drzewa dla przetwrstwa drzewnego

Ze wzgldw technicznych i uytkowych najwiksz warto ma drewno pocho
dzce z grubizny pnia stanowicej odcinek od szyi korzeniowej do wysokoci,
gdzie pie ma rednic ok. 7 cm (rys. 10.1). W szczeglnoci cenny jest od
ziomek. Objto grubizny drzew iglastych wynosi przecitnie 65-90%, a drzew
liciastych 50-90% miszoci caego drzewa. Drewno z pnia suy do produk
cji sortymentw klasycznych, w szczeglnoci tarcicy konstrukcyjnej. Drewno
z konarw i drewno gaziowe pochodzce z korony moe stanowi do 25%
miszoci caego drzewa i moe by surowcem do przetwrstwa drzewnego, np.
do produkcji pyt wirowych, pilniowych itp.
Korzenie wraz z pniakiem pozostajce w ziemi po ciciu drzewa nazywa si
drewnem pniakowym lub karpin. Karpina moe stanowi do 30% miszoci
drzewa i jest wykorzystywana w przetwrstwie drzewnym jako surowiec do pro
dukcji pyt lub w przemyle chemicznym. Warto techniczna drzewa jest tym
wiksza, im mniejszy jest udzia drewna gaziowego i karpiny w oglnej masie
drzewa.
10.1.2. Makroskopowa budowa drewna

Makroskopowa budowa drewna to zesp cech i elementw wyrnionych w wy
niku obserwacji goym okiem trzech charakterystycznych przekrojw anatomicz
nych pnia: przekroju poprzecznego, przekroju podunego promieniowego oraz
przekroju podunego stycznego (rys. 10.4). Granic widzialnoci dla oka ludz
kiego jest 0,1 mm, zatem w budowie makroskopowej drewna wyrnia si ele
menty o wymiarach wikszych od 0,1 mm.
Rysunek 10.4. Charakterystyczne przekroje pnia

(fot. P. Rapp)
1 - poprzeczny, 2 - poduny promieniowy, 3 - po
duny styczny
W przekroju poprzecznym, wykonanym prostopadle do kierunku wkien,

mona zaobserwowa najwicej cech i elementw charakteryzujcych budow
pnia (rys. 10.5). Wyrnia si nastpujce strefy uoone koncentrycznie: rdze,
twardziel, biel, miazg (widoczn pod mikroskopem), yko, tkank korkotwrcz
572
Rysunek 10.5. Przekrj przez pie drzewa [24]

1 - kora, 2 - yko, 3 - miazga, 4 - biel, 5 - twardziel,
6 - rdze
(widoczn pod mikroskopem) i korek z korowin. W strefie twardzieli i bielu

widoczne s wsprodkowe soje przyrostw rocznych.
Drewno obejmuje przestrze midzy rdzeniem a miazg, stanowic najwik
sz cz objtoci pnia.
Rdze zbudowany jest z tkanki mikiszowej zoonej z komrek wype
nionych powietrzem lub treci plazmatyczn i stanowi fizjologiczn o pnia.
W przekroju poprzecznym pnia rdze wyrnia si w postaci ciemniejszej plamy
zajmujcej pooenie centralne lub mimorodowe. Wartoci parametrw mecha
nicznych rdzenia s mae. Komrki rdzenia szybko ulegaj rozkadowi. Obecno
rdzenia wpywa ujemnie na wytrzymao i trwao drewna. W wysokowartociowych sortymentach drewna obecno rdzenia jest niedopuszczalna (wyjtek
mog stanowi elementy wycite z penego pnia o duych przekrojach, w ktrych
rdze zajmuje pooenie centralne).
Twardziel (drewno twarde) jest to wewntrzna strefa drewna otaczajca rdze,
zazwyczaj ciemniejsza, nie zawierajca ywych komrek. Twardziel nie spenia
funkcji fizjologicznych i nie przewodzi wody.
Biel (drewno mikkie) stanowi yw tkank drewna o jasnej barwie, obwodowo otaczajc twardziel. Biel jest tkank o duej wilgotnoci, speniajc funkcje
przewodzenia wody, soli mineralnych i substancji wzrostowych w gr, od korze
ni do korony, oraz jest miejscem gromadzenia substancji zapasowych (np. cukrw
i skrobi) niezbdnych do ycia drzewa w okresie spoczynkowym.
Proces tworzenia twardzieli polega na zmianach strukturalnych, chemicz
nych, anatomicznych i fizjologicznych zachodzcych w komrkach drewna, w wy
niku ktrych powstaje twardziel.
Proces wytwarzania twardzieli rozpoczyna si w przyrdzeniowych warstwach
drewna. Skutkiem tych przemian jest zanik przewodzenia wody w centralnej stre
fie pnia, spadek cinienia wody w przyrdzeniowych sojach bielu i zmniejszenie
ich wilgotnoci.
10.1. Budowa drewna
573
Wewntrzne warstwy drewna staj si niedrone i wysychaj, nastpuje ob

umieranie komrek mikiszowych i promieni rdzeniowych. Zmiany biochemiczne
prowadz do powstania substancji twardzielowych, takich jak ywice, substancje
oleiste, gumy, garbniki, zwizki fenolowe i substancje aromatyczne. Substancje
twardzielowe tworz si z materiaw zawartych w ywych komrkach ulega
jcych przemianom oraz, w wikszym stopniu, z materiaw odywczych do
pywajcych z bielu i przetwarzanych w warstwach drewna zmieniajcego si
w twardziel. Substancje twardzielowe przesycaj ciany komrkowe i odkadaj
si w wietle komrek wewntrznych warstw drewna, zmniejszaj ich porowa
to, dziaaj impregnujco i antyseptycznie. Powstajca w ten sposb twardziel
jest tkank o duej odpornoci na dziaanie czynnikw biotycznych, szczegl
nie grzybw i owadw. Zwiksza si jej gsto oraz zmniejsza si wilgotno
i nasikliwo. Dziki temu twardziel jest tkank o wikszej wytrzymaoci ni
pozostae elementy drzewa i spenia w nim funkcje mechaniczne polegajce na
zwikszeniu sztywnoci i wytrzymaoci drzewa.
Drewno bielu i twardzieli wykazuje odmienne waciwoci pod wzgldem
gbokoci i szybkoci nasycania w procesach impregnacji za pomoc prepara
tw solnych, rozpuszczalnikowych i oleistych. Drewno bielaste po wysuszeniu
jest porowate i przez to jest atwo nasycalne, natomiast drewno twardzieli przez
nagromadzenie substancji ywicznych i garbnikowych ma zamknite elementy
tkanki przewodzcej i wskutek tego wchania impregnaty powoli i w ograniczo
nym zakresie.
Utlenianie substancji twardzielowych, szczeglnie garbnikw i zwizkw fe
nolowych powoduje ciemniejsze zabarwienie tkanki twardzielowej po ciciu
drzewa.
Wilgotno bielu i twardzieli znacznie si rni; twardzieli wynosi 30-60%,
a bielu 80-150%. Wyjtek stanowi drewno topolowe, w ktrym twardziel ma
wilgotno wiksz, wynoszc 130-190%, a biel 80-180%. Nierwnomierna
zawarto wilgoci w bielu i twardzieli utrudnia proces suszenia tarcicy iglastej
w suszarniach. Std jest celowe wstpne suszenie na wolnej przestrzeni (tzw.
sezonowanie).
W drzewach ywych biel jest bardziej odporny na dziaanie czynnikw bio
tycznych ni twardziel. Wynika to z duej wilgotnoci bielu, dziki czemu zawiera
on mao powietrza, niezbdnego do rozwoju grzybw. Po ciciu drzewa sytuacja
si zmienia. Wysychajcy biel szybko osiga wilgotno optymaln dla rozwoju
mikroorganizmw, a komrki mikiszowe zawierajce du ilo cukrw i skro
bi stwarzaj rodowisko podatne na atak grzybw barwicych drewno (sinizna
i ple) oraz owadw. W efekcie biel traci sw pierwotn odporno i w krt
kim czasie ulega rozkadowi. Twardziel zachowuje swoj pierwotn odporno
rwnie po ciciu drzewa.
574
Skad substancji twardzielowych u drzew iglastych jest inny ni u licia

stych. U drzew iglastych przewaaj substancje ywiczne. ywica wystpujca
w twardzieli jest ciaem staym przesycajcym jej tkank, podczas gdy w bielu
jest substancj balsamiczn wystpujc w fizjologicznie czynnych przewodach
ywicznych. Nagromadzenie ywicy w twardzieli drzew iglastych jest wielokrot
nie wiksze ni w bielu i przykadowo w czci odziomkowej wynosi ono 70100 kg/m3. U drzew liciastych w skadzie substancji twardzielowych wystpuje
duo garbnikw.
U niektrych gatunkw drzew tropikalnych wystpuj substancje gumoywiczne o silnym zabarwieniu, np. w drewnie mahoniu.
W trakcie procesu twardzielowania wewntrzne warstwy bielu przeksztacaj
si w twardziel, ktrej promie stopniowo zwiksza si. Szybko twardzielowa
nia wzrasta z wiekiem drzewa.
Soje roczne powstaj w wyniku przyrostu drzewa na grubo przez podzia
komrek miazgi tworzcej piercie otaczajcy tkank bielast. Miazga jest tkan
k yw, zachowujc zdolno podziau przez cay okres ycia drzewa. W naszej
szerokoci geograficznej drzewa yj w cyklu rocznym, podzielonym na okres
wegetacyjny - przypadajcy na miesice wiosenne i letnie, oraz okres spoczyn
kowy - przypadajcy na jesie i zim. Kadego roku w okresie wegetacyjnym
komrki miazgi dziel si w kierunku rdzenia i wytwarzaj przyrost nowej tkanki
bielastej otaczajcy dokoa przyrosty z lat poprzednich. W wyniku tego podziau
powstaj soje przyrostw rocznych, czyli soje roczne. Na przekroju poprzecz
nym pnia soje roczne s widoczne w postaci piercieni wsprodkowo uoo
nych wok rdzenia. Na przekroju podunym soje roczne maj posta podu
nych paskw, a na przekroju stycznym posta hiperbolicznych lub falistych linii.
U drzew rosncych w klimacie tropikalnym okres wegetacji trwa cay rok i so
je przyrostw rocznych nie wystpuj, np. w drewnie drzewa gabun lub balsa.
Najstarszy sj roczny otacza rdze, najmodszy ley bezporednio pod warstw
miazgi. W normalnych warunkach, w klimacie umiarkowanym, przyrasta jeden
sj w cigu roku. W sytuacjach wyjtkowych, np. po przymrozkach wiosennych
lub gdy ulistnienie zostao zniszczone przez owady, drzewo w okresie wegeta
cyjnym moe utraci i ponownie odzyska ulistnienie. Wtedy powstaj dwa soje
w cigu jednego roku. Takie soje nosz nazw sojw pozornych.
Szeroko sojw zaley od gatunku drzewa, jego cech osobniczych, wieku,
warunkw rodowiska i moe wynosi od dziesitych czci milimetra do kil
ku centymetrw. Ten sam gatunek drzewa w rnych warunkach klimatycznych
ma soje rnej szerokoci, np. wierk rosncy w rejonach pnocnych ma soje
bardzo wskie, a rosncy w klimacie umiarkowanym moe mie soje wielokrot
nie szersze. W podobnych warunkach rodowiska wszystkie gatunki drzew do
pewnego wieku wytwarzaj soje coraz szersze, nastpnie po przekroczeniu tego
10.1. Budowa drewna
575
wieku powstaj soje coraz wsze. Istnieje zaleno midzy szerokoci sojw
a iloci opadw w cigu roku. Im wicej opadw tym szersze soje. Szeroko
sojw zaley rwnie od redniej temperatury rocznej, ktra ma wpyw na du
go okresu wegetacji. Im wysza jest rednia temperatura roczna, tym szersze
s soje. Drzewa szybko rosnce (np. topola i wierzba) maj soje szerokoci po
nad 1 cm. Szeroko sojw zmienia si w rnych czciach pnia - najwiksza
jest w szyi korzeniowej, powyej odziomka maleje i ponownie wzrasta w czci
wierzchokowej.
Sj roczny dzieli si na stref drewna wczesnego, pooon bliej rdzenia,
oraz na stref drewna pnego pooon bliej obwodu pnia. Drewno wczesne po
wstaje w okresie wiosennym w pocztkowej fazie okresu wegetacyjnego, a drew
no pne pod koniec okresu wegetacyjnego.
U drzew iglastych na przekroju poprzecznym drewno wczesne wyrnia si
wiksz szerokoci, jasnym zabarwieniem, mniejsz twardoci i porowat struk
tur. Jego udzia w miszoci soju wynosi 65-95%. Drewno pne u drzew igla
stych tworzy warstw wsk, odznaczajc si brzowym zabarwieniem i du
gstoci. W zmiennych warunkach rodowiskowych u drzew iglastych zmienia
si szeroko drewna wczesnego, podczas gdy szeroko drewna pnego po
zostaje staa. Parametry waciwoci mechanicznych i gsto drewna iglastego
s tym wysze, im wikszy jest udzia drewna pnego. W drewnie wskosoistym stosunek drewna pnego do drewna wczesnego jest wikszy, zatem drew
no iglaste wskosoiste jest materiaem o lepszych waciwociach technicznych.
Najkorzystniejsze cechy wytrzymaociowe drewno iglaste osiga przy redniej
szerokoci sojw 2-3 mm. Drewno sosnowe okrela si jako wskosoiste, gdy
ma wicej ni 4 soje roczne na 1 cm oraz jako szerokosoiste, jeli ma mniej
ni 4 soje na 1 cm dugoci promienia przekroju poprzecznego pnia.
U drzew liciastych drewno wczesne tworzy wsk warstw staej szerokoci
i mniejszej gstoci, natomiast drewno pne warstw duej gstoci i duej
szerokoci dochodzcej do 70% szerokoci soju. Waciwoci wytrzymaociowe
drewna liciastego s tym lepsze, im szersze s warstwy drewna pnego.
Miazga jest to ywa tkanka tworzca warstw gruboci jednej komrki, lec
midzy drewnem a ykiem. Pokrywa ona rwnomiernie ca powierzchni drewna
w pniu, w korzeniach i w gaziach z wyjtkiem ich najmodszych czci. Miazga
jest tkank twrcz, ktra przez podzia komrek wytwarza nowe soje bielu do
wewntrz oraz nowe warstwy yka na zewntrz pnia. Aktywno miazgi przypada
na okres wegetacyjny drzewa. W tym okresie komrki miazgi s silnie uwodnione,
przez co kora jest sabo zwizana z drewnem i mona j atwo odrywa duymi
patami. W okresie spoczynku drzewa stopie uwodnienia miazgi jest niski, jej
grubo jest maa i skutkiem tego kora silnie przylega do drewna. Std korowanie
drewna zim wymaga znacznego nakadu pracy i jest mao efektywne, gdy po
576
zdarciu kory na drewnie pozostaj pasma yka, ktre mona usun dopiero przez
struganie. Z chwil gdy miazga przestaje by czynna, drzewo obumiera.
Kora jest wytwarzana przez miazg i okrywa od zewntrz pie. Kora skada
si z yka i tkanki korkowej.
yko powstaje w wyniku podziau miazgi w kierunku obwodowym i stanowi
wewntrzn warstw kory piercieniowo opasujc miazg. W yku mona wy
rni dwie warstwy. Wewntrzna warstwa yka (tzw. yko funkcjonujce) jest
zoona z ywych elementw sitowych, ktrych podstawow funkcj fizjologicz
n jest przewodzenie w d zwizkw organicznych wytworzonych w liciach
w procesie asymilacji. Corocznie miazga wytwarza nowy przyrost yka funkcjo
nujcego gruboci ok. 0,3 mm. Po okresie od roku do 2 lat yko funkcjonujce
obumiera i przeksztaca si we wkna ykowe, penice funkcje elementw me
chanicznych. Grubo warstwy wkien ykowych wzrasta z wiekiem drzewa,
jednak tylko do pewnego stopnia, gdy jego zewntrzne warstwy ulegaj prze
mianie w tkank korkotwrcz.
yko niektrych drzew, np. lipy, wizu i wierzby, przedstawia warto uyt
kow. Z 1 m 3 drewna lipy mona uzyska ok. 30 kg yka. Takie yko nasi nazw
ubu i jest stosowane do produkcji plecionek, mat i powrozw. Palmowe wkna
ykowe wystpuj pod nazw rafia i s wykorzystywane do celw przemysowych.
Korek jest wytwarzany przez tkank korkotwrcz i stanowi warstw kory
zoon z komrek wypenionych powietrzem i przesczonych substancjami wo
skowymi. Korek, podobnie jak drewno, przyrasta co roku na grubo. Warstwa
korka jest nieprzepuszczalna dla wody. Zabezpiecza drzewo przed wysokimi wa
haniami temperatury i chroni przed atakiem grzybw i owadw.
Korowina (martwica korkowa) jest zewntrzn warstw kory Cienka i gadka
korowina wystpuje u drzew modych lub w grnych partiach starszych drzew.
W miar starzenia si drzewa w czci odziomkowej tkanka korkowa zwik
sza sw grubo i pka. Korowina stopniowo uszczy si i odpada od pnia.
Grubo korowiny wzrasta z wiekiem i jest wiksza u dou drzewa, np. u d
bu, brzozy, topoli i sosny w czci odziomkowej dochodzi do kilku centyme
trw, a u modrzewia moe osiga 10 cm. Korowina jest jeszcze lepszym za
bezpieczeniem drzewa przed czynnikami zewntrznymi ni sam korek. Mona
przyj, e u drzew dojrzaych masa kory stanowi przecitnie ok. 10% masy
grubizny.
10.1.3. Mikroskopowa budowa drewna

Budowa mikroskopowa drewna jest to zesp jego cech i elementw anatomicz
nych rozrnianych i dajcych si bada za pomoc mikroskopu. S to wic
komrki, ich elementy skadowe oraz zespoy komrek tworzce poszczeglne
10.1. Budowa drewna
577
tkanki drewna. Podstawowymi elementami mikroskopowej budowy drewna s:

komrki mikiszowe, wkna drzewne, naczynia, cewki, promienie rdzeniowe
oraz przewody ywiczne.
Jednostk anatomiczn i fizjologiczn drewna jest komrka (rys. 10.6). Ko
mrki tkanki drzewnej powstaj w wyniku podziau komrek tkanki twrczej
znajdujcej si w miazdze i w stokach wzrostu drzewa. W tkance drzewnej
wystpuj komrki ywe i komrki martwe. Elementami skadowymi komrki
ywej s: bona komrkowa, plazma, jdro, sok komrkowy i substancje wytwo
rzone przez ywe skadniki komrki, np. skrobia, ywica oraz garbniki. Plazma
jest substancj galaretowat wypeniajc wntrze komrki i stanowi orodek,
w ktrym odbywaj si procesy yciowe komrki. Plazma komrki czy si
z plazmami ssiednich komrek za pomoc nitek plazmatycznych umoliwiaj
cych komunikacj midzy komrkami. W komrce modej plazma wypenia cae
jej wntrze, a jdro zajmuje pozycj centraln. Po pewnym czasie w plamie po-
Rysunek 10.6. Komrka w rnych stadiach

rozwoju [12]: a) komrka moda, b) i c) ko
mrka wyronita
1 - jdro, 2 - plazma, 3 - bona komrkowa,
4 - wodniczki (wakuole) wypenione sokiem ko
mrkowym
jawiaj si wakuole czyli wodniczki, wypenione sokiem komrkowym zoonym

z rnych zwizkw chemicznych, takich jak cukry, garbniki, alkaloidy, kwasy
organiczne. W komrkach starszych sok komrkowy wypenia ca wewntrzn
przestrze komrki, plazma rozkada si rwnomiernie przy ciankach komrki,
a jdro zajmuje pooenie przy jednej ze cianek. Obecno plazmy jest czynni
kiem warunkujcym procesy yciowe w komrce. W wyniku zanikania plazmy
komrka obumiera. Wntrze komrki martwej jest wypenione powietrzem lub
substancjami powstajcymi z rozkadu treci komrkowej [ 12 ].
Mikisz jest tkank zoon z ywych komrek cienkociennych wspdziaa
jcych z martwymi komrkami tkanek przewodzcych. W okresie wegetacyjnym
komrki mikiszowe przewodz substancje pokarmowe, natomiast w okresie spo
578
czynkowym przechowuj substancje zapasowe, takie jak cukry, skrobi, tuszcze

itp. W zalenoci od usytuowania i sprawowanej funkcji rozrnia si kilka ro
dzajw komrek mikiszowych.
Wkna drzewne s to martwe komrki grubocienne o wyduonych, ostro
zakoczonych ksztatach (rys. 10.7). Przekrj poprzeczny wkien ma ksztat
okrgy lub wieloboczny, ciany komrkowe s silnie pogrubione, a wiato kom
rek jest mae. Wkna drzewne stanowi w drewnie gatunkw liciastych 35-65%
jego masy, maj dugo 0,7-1 ,8 mm i rednic 0,02-0,05 mm. Wkna drzewne
stanowi element mechaniczny decydujcy o wytrzymaoci drewna.
Rysunek 10.7. Budowa drewna iglastego ([19]

wg Wilkinsona)
1 - sj roczny, 2 - drewno wczesne. 3 - drewno pne.
4 - cewka. 5 - promienie rdzeniowe. 6 - przewd y
wiczny. 7 - komrki ywicorodne. 8 - jamka otoczakowa. 9 - jamka otoczakowa otwarta - swobodny prze
pyw wody. 10 - jamka otoczakowa zamknita - brak
przepywu wody
Naczynia s podstawowymi elementami przewodzcymi wod w drzewach

liciastych (rys. 10.8). S zbudowane z martwych cylindrycznych komrek du
goci 0,2-1,3 mm i rednicy 0,03-0,5 mm. poczonych w szereg tworzcy rur
k. W ciankach poprzecznych midzy komrkami wystpuj perforacje, dzi
ki ktrym naczynia s drone. Przenikanie wody z naczy do ssiednich tka
nek nastpuje przez jamki proste lub lejkowate. Dugo naczy wynosi rednio
10 cm, jednak u dbu moe dochodzi do 2 m. Naczynia maj cienkie cia
ny komrkowe i s elementami mechanicznie sabymi. Udzia naczy w pniu
wynosi ok. 15%.
10.1. Budowa drewna
579
Rysunek 10.8. Budowa drewna liciastego ([19]

wg Wilkinsona)
I - stj roczny, 2 - naczynia, 3 - wkna drzewne,
4 - promienie rdzeniowe, 5 - komrka mikiszowa,
6 - wcistki
Przepyw wody przez naczynia
Cewki s to dugie, wrzecionowate, wewntrz puste komrki (rys. 10.7). Wy

stpuj gwnie w drewnie drzew iglastych, stanowic ok. 90% jego masy. Cewki
podune maj przekrj poprzeczny czworoboczny o ciankach zorientowanych
promieniowo i stycznie o wymiarach 0,02-0,07 mm i tworz szeregi przebie
gajce wzdu osi pnia. Dugo cewek podunych moe wynosi 2-10 mm.
Wymiana pynw midzy cewkami odbywa si przez jamki lejkowate wystpu
jce w ciankach promieniowych.
Promienie rdzeniowe lub promienie drzewne s to wstgi komrek mikiszowych przebiegajce promienicie od yka ku rdzeniowi (rys. 10.7. i 10.8).
Rozrnia si promienie rdzeniowe pierwotne, biegnce od yka do rdzenia, oraz
promienie rdzeniowe wtrne, ktre cz yko z punktami wewntrznymi pnia
w rnej odlegoci od rdzenia. Promienie rdzeniowe peni funkcje fizjologiczne
polegajce na przewodzeniu asymilatw i wody z yka w kierunku promieniowym
do wewntrznych obszarw pnia oraz magazynuj substancje odywcze. Wymiana
substancji midzy promieniami rdzeniowymi a drewnem nastpuje przez jamki.
Promienie rdzeniowe wystpuj u wszystkich gatunkw drzew, maj natomiast
rn wielko i budow. Mog by jednoszeregowe, jeli na ich szeroko ska
da si jedna warstwa komrek, lub wieloszeregowe, jeli skadaj si z wikszej
liczby warstw komrek. Szeroko promieni rdzeniowych wynosi 0,005-1,0 mm,
a wysoko 0,5-160 mm. Wszystkie gatunki drzew iglastych oraz niektre ga
tunki drzew liciastych, takich jak np. brzoza, lipa, osika, wierzba, topola, maj
wskie promienie rdzeniowe, o szerokoci zoonej z jednej lub dwch warstw
580
komrek. Wysoko promieni rdzeniowych u drzew iglastych jest mniejsza ni

1 mm i obejmuje zwykle 1-15, a czasem 50 warstw komrek.
W wieloszeregowych promieniach rdzeniowych sosny, modrzewia i wierka
wystpuj poziome przewody ywiczne.
Przewody ywiczne stanowi system poczonych midzy sob kanaw pio
nowych i poziomych wewntrz drzewa (rys. 10.7). Wystpuj one w drewnie
wikszoci gatunkw drzew iglastych, np. u sosny, modrzewia, wierka, nato
miast nie wystpuj np. u cisa i jaowca (u jody przewody ywiczne wystpuj
w korze). Przewody ywiczne pionowe przebiegaj wzdu pnia, a poziome s
usytuowane w wieloszeregowych promieniach rdzeniowych i dochodz do yka.
Wntrze przewodw ywicznych tworz komrki ywicorodne, ktre wydzielaj
ywic do kanaw ywicznych. ywica w aktywnych przewodach ywicznych
wystpuje w postaci balsamicznej i stanowi roztwr staych kwasw ywicznych
w olejkach terpenowych. redni skad ywicy pozyskanej w wyniku ywicowania
sosny jest nastpujcy: kalafonia (stae kwasy ywiczne) 70%, terpentyna 24%,
woda 5,5% oraz zanieczyszczenia 0,5%. Podczas wytwarzania ywicy komr
ki ywicorodne s napczniae i panuje w nich wysokie cinienie osmotyczne,
ktre wtacza wytworzon ywic przez bon komrkow do wntrza przewo
dw ywicznych. Cakowite wypenienie przewodw ywicznych nastpuje przy
cinieniu 18-20 at. Wwczas komrki ywicorodne ulegaj spaszczeniu. W przy
padku zranienia drzewa nastpuje otwarcie przewodw ywicznych i wyciek y
wicy. Cinienie w przewodach ywicznych w pobliu wycieku spada, komrki
ywicorodne rozpraj si i pczniej, w wyniku czego wiato przewodw y
wicznych w otoczeniu rany zostaje zamknite i wyciek ywicy ustaje. W wyniku
ulatniania si olejkw terpenowych ywica balsamiczna w pobliu rany krzepnie,
zablinia ran i nie dopuszcza do wycieku ywicy po uzupenieniu jej niedobo
ru w przewodach ywicznych. W obszarze, w ktrym nastpi wyciek ywicy
(np. na skutek zranienia lub ywicowania drzewa), powstaj nowe przewody y
wiczne, ktrych liczba przewysza kilka lub kilkanacie razy liczb przewodw
pierwotnych. Aktywne przewody ywiczne wystpuj w bielu.
U niektrych gatunkw drzew liciastych wystpuj przewody podobne do
przewodw ywicznych w drewnie iglastym. W przewodach tych u drzew licia
stych s wytwarzane substancje gumowo-ywiczne, np. kauczuk naturalny. Prze
bieg przewodw w drzewach liciastych moe by wzduny lub promieniowy,
rzadko w obu kierunkach.
10.1.4. Budowa drewna drzew iglastych i liciastych

Drzewa iglaste istniej na wiecie od 200-300 milionw lat. S znacznie starsze
i maj prostsz budow ni drzewa liciaste. Podstawowymi elementami budo
10.1. Budowa drewna
581
wy morfologicznej drewna drzew iglastych s: cewki stanowice ok. 90% masy

drewna, przewody ywiczne, promienie rdzeniowe zbudowane z komrek mikiszowych i cewek oraz mikisz wknisty wystpujcy na granicy soju rocznego.
Tkanki drzewne u drzew iglastych s mniej wyspecjalizowane i mog peni kil
ka funkcji jednoczenie, np. cewki speniaj funkcje przewodzenia wody oraz
funkcje mechaniczne (rys. 10.7).
Drzewa liciaste istniej na wiecie od ok. 100 milionw lat. Maj budo
w bardziej skomplikowan i skadaj si z bardziej wyspecjalizowanych ele
mentw. Podstawowym elementem tkanki drzewnej drzew liciastych s wk
na drzewne stanowice ok. 55% oglnej masy drewna, ktre speniaj funkcje
mechaniczne. Tkanka przewodzca zbudowana jest z naczy i nielicznych ce
wek odgrywajcych drugorzdn rol. Cakowita powierzchnia przewodzca wod
u drzew liciastych jest podobna jak u iglasych. Jednak obecno naczy o du
ym wietle u drzew liciastych powoduje, e maj one ok. 5-krotnie wiksz
zdolno przewodzenia wody ni drzewa iglaste. Midzy naczyniami i wkna
mi drzewnymi s wbudowane komrki mikiszu drzewnego. Promienie rdzenio
we w drewnie drzew liciastych s zrnicowane i wystpuj w wielu formach,
np. mog by jednoszeregowe, wieloszeregowe, wskie i szerokie. Udzia tka
nek mikiszowych gromadzcych substancje zapasowe u drzew liciastych jest
kilkakrotnie wikszy ni u drzew iglastych. Wynika to z koniecznoci tworze
nia nowego ulistnienia na pocztku kadego okresu wegetacyjnego. W przekro
jach poprzecznych liciastych gatunkw podzwrotnikowych nie ma wyranej soistoci, a w promieniach rdzeniowych niektrych gatunkw wystpuj przewody
ywiczne (rys. 10.8).
10.1.5. Submikroskopowa budowa drewna

Submikroskopow budow drewna stanowi zesp jego cech i elementw skado
wych w skali atomowej i nadczsteczkowej. Badania submikroskopowe prowadzi
si za pomoc promieniowania rentgenowskiego i mikroskopii elektronowej.
Poznanie submikroskopowej budowy drewna ma zasadnicze znaczenie dla
wyjanienia jego cech fizycznych i mechanicznych, a w szczeglnoci waciwo
ci anizotropowych. Badania submikroskopowe dotycz gwnie cian komrko
wych, gdy one decyduj o waciwociach fizycznych i mechanicznych drewna
zoonego w wikszoci z martwych, pozbawionych plazmy komrek.
Drewno ma skomplikowan struktur chemiczn, ktrej gwnymi skadnika
mi s celuloza, hemicelulozy, lignina oraz zwizki uboczne, takie jak ywica,
woski, olejki eteryczne. Budowa elementarna drewna w niewielkim stopniu zale
y od jego gatunku i rodzaju. Mona przyj, e cakowicie suche drewno zawiera
ok. 49,5% wgla, 6,3% wodoru i 44,2% tlenu.
582
Celuloza (bonnik) jest polisacharydem (wielocukrem) o wzorze sumarycz

nym (C 6H,o 0 5 );, stanowicym gwny element strukturalny bony komrkowej
rolin. Jest polimerem kondensacyjnym zbudowanym z jednakowych reszt celobiozy poczonych wizaniami tlenowymi w pofadowane, nierozgazione acu
chy o rednicy ok. 0,8 nm i dugoci ok. 7jum. Liczba n oznacza stopie polime
ryzacji celulozy. W czystej postaci celuloza jest bia substancj nierozpuszczaln
w wodzie i odporn na dziaanie szeregu czynnikw chemicznych. Stopie poli
meryzacji celulozy rodzimej wynosi przecitnie 2000-14000 (u baweny stopie
polimeryzacji jest najwyszy i wynosi ok. 20000). Zawarto celulozy w tkan
ce drzewnej wynosi ok. 50%, w liciach 10-20% (bawena i len zawieraj ok.
99% celulozy). W ramach tego samego gatunku zawarto celulozy jest wiksza
w drewnie o wikszej gstoci.
Hemicelulozy (poliozy drzewne) s to niejednorodne polisacharydy, o cha
rakterze naturalnych koloidw, zbudowane z kilku rodzajw cukrw takich jak:
glikozy, ksylozy, galaktozy, mannozy, arabiozy, ramnozy i fukozy. W zalenoci
od rodzaju cukrw, z ktrych s zbudowane, hemicelulozy dzieli si na heksozany, pentozany oraz hemicelulozy mieszane. Stopie polimeryzacji hemiceluloz
wynosi 30-300, przecitnie 130-160. Glikoza nie jest czonem podstawowym
w acuchu polimerowym, zatem hemicelulozy nie maj cech wsplnych z ce
luloz. W zalenoci od gatunkw drewno zawiera 20-30% hemiceluloz. W ko
mrce hemicelulozy peni funkcj substancji strukturalnej, czciowo stanowi
lepiszcze oraz substancj odywcz. Wraz ze wzrostem stopnia polimeryzacji he
miceluloz zwiksza si wytrzymao tworzywa i jednoczenie zwiksza si jego
hydrofilno. Do hemiceluloz zalicza si rwnie substancje pektynowe, gumy
i luzy rolinne.
Lignina (drzewnik) jest zoon substancj organiczn, amorficzn, ktrej bu
dowa nie jest jeszcze cakowicie poznana. Przyjmuje si, e lignina jest polimerem
przestrzennym zwizkw aromatycznych (fenolowych), powstajcych w wyniku
przemian biochemicznych substancji pektynowych w procesie drewnienia tkanek
rolinnych. Lignina nie jest polisacharydem, lecz skada si z pochodnych ben
zenu. Przecitna zawarto ligniny w drewnie drzew iglastych wynosi 28-30%,
a w drewnie drzew liciastych 19-22%. Lignina jest substancj inkrustujc bon
komrkow, otacza ona celuloz i hemicelulozy oraz wie je w siln struktur
i chroni przed dziaaniem zwizkw chemicznych. Lignina zwiksza twardo
drewna, nie zwiksza natomiast jego wytrzymaoci.
Micelarna budowa celulozy odzwierciedla zoon krystaliczno-amorficzn
struktur celulozy i stanowi klucz do wyjanienia anizotropowych waciwo
ci drewna. Pojedynczy acuch celulozy jest zoony z reszt celobiozy po
czonych za pomoc mostkw tlenowych o duej energii wizania wynoszcej
335-337 kJ/mol. Ruchliwo czsteczek powoduje, e na pewnych odcinkach
10.1. Budowa drewna
583
acuchy ukadaj si blisko siebie (w odlegoci 0,25 nm lub mniejszej) i zo

staj poczone siami midzyczsteczkowymi za pomoc poprzecznych wiza
wodorowych, ktrych energia wizania wynosi ok. 27 kJ/mol [21]. Wizania
poprzeczne mog by spowodowane siami elektrostatycznego przycigania cz
steczek o budowie dipolarnej, siami indukcji powstajcymi w wyniku ruchu
adunkw elektrycznych lub siami dyspersji, czyli wskutek ruchu elektronw.
W wyniku tych pocze powstaj fibryle elementarne stanowice wizki zoo
ne z 40-100 acuchw celulozowych uoonych w sposb mniej lub bardziej
uporzdkowany. Na pewnych odcinkach acuchy celulozowe ukadaj si rw
nolegle i tworz przestrzennie uporzdkowane obszary, w ktrych regularne roz
mieszczenie atomw przypomina siatk krystaliczn. Obszary te nosz nazw
miceli lub krystalitw (rys. 10.9). rednica miceli wynosi 5-15 nm, a dugo
Rysunek 10.9. Schemat micelarnej budowy drewna: a) ksztatowanie si miceli (krystalitw) z a

cuchw celulozowych ([12] wg Kratkyego), b) schemat budowy mikrofibryli ([10] wg Wagefiihra)
1 - obszar amorficzny, 2 - przestrze midzymicclarna 3 - obszar krystaliczny (micela, krystalit)
40-60 nm. acuchy celulozowe nie maj jednakowej dugoci i cz z nich

wystaje z krystalicznych obszarw miceli, tworzc obszary amorficzne nie objte
dziaaniem si midzyczsteczkowych. Kady acuch celulozy moe przecho
dzi przez liczne obszary krystaliczne i bezpostaciowe. Miar uporzdkowania
strukturalnego celulozy jest stopie krystalicznoci, okrelony stosunkiem ma
sy obszarw krystalicznych do oglnej masy celulozy. Stopie krystalicznoci
celulozy rodzimej wynosi przecitnie ok. 70%. Najwyszy stopie krystaliczno
ci, dochodzcy do 90%, wykazuje celuloza baweny. Fibryle elementarne cz
si w wizki o rednicy 25-30 nm i tworz mikrofibryle. Kolejnym elementem
strukturalnym o rednicy do 400 nm, zoonym z mikrofibryli s makrofibryle.
Makrofibryle tworz wkna celulozowe decydujce o budowie bon komrko
wych (rys. 10. 10).
Midzy micelami i mikrofibrylami wystpuj przestrzenie o rednicy ok.
1 nm. Przestrzenie midzy fibrylami osigaj rednice 10 nm. Przestrzenie midzy
micelami i mikrofibrylami s dostpne dla wody oraz zwizkw organicznych maoczsteczkowych. Przestrzenie midzy fibrylami s wypenione zwizkami wiel
koczsteczkowymi, np. lignin. Przestrzenie midzymicelarne i midzyfibrylarne
584
a)
Elementarny skadnik
celulozy rodzimej
Rysunek 10.10. Struktura ciany komrkowej

([10] wg Siau): a) wkno drzewne, b) .ciana
komrkowa, c) fibryle, d) makrofibryle, e) kry
stalit
tworz system mikrokapilar o bardzo duej wewntrznej powierzchni 240-430 m 2

na 1 cm 3 tkanki drzewnej. Dua powierzchnia wewntrzna tkanki drzewnej stano
wi o waciwociach higroskopijnych i zwizanych z nimi zjawiskach pcznienia
i kurczenia si drewna.
Budowa ciany komrkowej w decydujcy sposb wpywa na waciwoci
wytrzymaociowe drewna. Zdrewniae ciany komrkowe stanowi mechanicz
ny szkielet tkanki drzewnej. ciana komrkowa ma budow warstwow zoon
z szeregu bon komrkowych: bony pierwotnej, bony wtrnej oraz bony we
wntrznej.
Bona pierwotna jest zbudowana z celulozy inkrustowanej lignin. Fibryle
w bonie pierwotnej przebiegaj w kierunku poprzecznym do kierunku wkna
celulozowego.
Bona wtrna jest zbudowana z celulozy i hemiceluloz inkrustowanych ligni
n. W bonie wtrnej wystpuj trzy warstwy:
warstwa zewntrzna, cienka, w ktrej fibryle uoone s wzdu linii spiral
nych o duym nachyleniu wzgldem podunej osi wkna,
warstwa rodkowa, w ktrej fibryle przebiegaj prawie rwnolegle do osi
wkna,
warstwa wewntrzna, w ktrej fibryle s uoone w kierunku poprzecznym
do osi wkna.
Bona wewntrzna, zamykajca wiato komrki, jest zbudowana z celulozy
i hemiceluloz i nie zawiera ligniny.
10.1. Budowa drewna
585
Anizotropowo wkien celulozowych wyraa si gwnie znacznymi r

nicami wytrzymaoci, odksztaca noci i pcznienia w kierunkach rwnolegym
i poprzecznym. Fizyczne i mechaniczne waciwoci celulozy oraz jej przydat
no techniczna zale od stopnia polimeryzacji. W prbce celulozy wystpuj
acuchy o rnej dugoci, czyli o rnym stopniu polimeryzacji. Celuloza traci
waciwoci wkniste i wytrzymao mechaniczn, jeli jej stopie polimeryza
cji n jest poniej 100. W przypadku n wynoszcego 100-250 nastpuje szybki
wzrost wytrzymaoci acucha celulozy na rozciganie. Przy n w zakresie 250600 nastpuje dalszy, lecz wolniejszy wzrost wytrzymaoci, a powyej 1000
wytrzymao praktycznie nie wzrasta. Dziki duej wytrzymaoci wiza tle
nowych w acuchach celulozowych i maej wytrzymaoci wiza wodorowych
midzy acuchami, fibryle elementarne wykazuj struktur anizotropow. We
dug oblicze teoretycznych do zerwania wiza tlenowych w acuchach celu
lozowych potrzebna jest sia 8-22 kN/mm2. Rzeczywista wytrzymao wkien
celulozowych na rozciganie jest jednak duo mniejsza, gdy podczas rozcigania
wkien w pierwszej kolejnoci zniszczeniu ulegaj znacznie sabsze poprzeczne
wizania wodorowe midzy acuchami celulozowymi.
Pcznienie drewna nastpuje w wyniku zmian strukturalnych w fibrylach ele
mentarnych pod wpywem wody i polega na zmniejszeniu ich krystalicznoci.
Celuloza charakteryzuje si niezwykle du higroskopijnoci. Domieszka hemiceluloz dodatkowo zwiksza jej higroskopijno. Czsteczki wody wnikajce
midzy zasocjowane acuchy celulozowe w micelach, na skutek maej wytrzy
maoci poprzecznych wiza wodorowych, powoduj ich rozszczepienie. Na sku
tek tego zwiksza si objto obszarw amorficznych w kierunku porzecznym
i wystpuje zjawisko pcznienia. Przy wilgotnoci 4% odlego midzy micelami
wynosi ok. 0,9 nm, a po nasyceniu wkien dochodzi do 70 nm. Zdolno pcz
nienia wkien celulozowych w kierunku poprzecznym jest znacznie wiksza ni
w kierunku podunym. W atmosferze o wilgotnoci wzgldnej 100%, w wyniku
pcznienia, zwikszenie objtoci wkna celulozowego w kierunku poprzecznym
wynosi ok. 20%, a w kierunku podunym ok. 1,5%. Wkno celulozowe zanurzo
ne w wodzie zwiksza swe wymiary poprzeczne do 100%, a pcznienie objto
ciowe wynosi 40-90%. Podczas wysychania zachodzi proces odwrotny, acuchy
celulozowe zbliaj si do siebie i nastpuje odbudowanie poprzecznych wiza
wodorowych. Intensywne suszenie drewna powoduje zwikszenie zwartoci a
cuchw celulozowych i zmniejszenie zdolnoci pcznienia wkien celulozowych.
Nieznaczne zwikszenie wilgotnoci drewna suchego powoduje niewielkie zwik
szenie wytrzymaoci wkien celulozowych na rozciganie, natomiast znaczne
zwikszenie wilgotnoci, na skutek pcznienia i osabienia poprzecznych wiza
wodorowych, powoduje zmniejszenie krystalicznoci wkien i zmniejszenie ich
wytrzymaoci.
586
10.2. Waciwoci drewna

10.2.1. Cechy zewntrzne drewna
Makroskopowymi cechami rozpoznawczymi drewna, decydujcymi o jego wy
gldzie zewntrznym, s barwa, rysunek oraz poysk. Do tej grupy cech zalicza
si rwnie zapach drewna.
Barw a drewna zaley od zawartoci barwnikw, garbnikw, gum i innych
substancji, ktrych wystpowanie w tkance drzewnej uwarunkowane jest gwnie
czynnikami klimatycznymi. W strefie klimatu umiarkowanego drewno ma barw
janiejsz, zmieniajc si od biaej a do brzowej w rnych odcieniach. Ga
tunki bielaste nieznacznie rni si zabarwieniem, a ich przekroje poprzeczne
maj barw jasn. Znaczniejsze rnice w zabarwieniu wystpuj w przekrojach
poprzecznych drzew twardzielowych, w ktrych twardziel przyjmuje barwy ciem
niejsze od bielu. W strefie klimatu umiarkowanego zabarwienie drewna zaley
od wieku drzewa i warunkw siedliskowych. Wpyw wieku jest wyrany u gatun
kw twardzielowych, u ktrych w modym wieku twardziel przybiera zabarwienie
intensywniejsze. Intensywno barwy drewna wzrasta wraz z poprawianiem si
warunkw siedliskowych.
W obrbie gatunkw krajowych wyrnia si sze barw drewna [12]:
zblion do biaej - joda, wierk, osika, grab, buk, klon, jawor,
t - brzoza, berberys, limba,
brunatn - db, jesion, wiz,
czerwonaw - cis, modrzew, sosna, winia, liwa,
zielonaw - grochodrzew,
zblion do czarnej - orzech.
Intensywniejsze i bardziej rnorodne zabarwianie wykazuj gatunki drzew
podzwrotnikowych, np. fioletowe jest drewno drzewa amarantowego, czerwone
drewno quebracho lub pernambuka, zielone - drewno zielonego hebanu lub
czarne - drewno hebanu.
Po ciciu drzewa barwa drewna zazwyczaj ciemnieje, przy czym u niekt
rych gatunkw (np. u olszy) ciemnieje szybko, przybierajc kolor ceglastoczerwony, a u innych (np. u wierka) przez duszy czas zachowuje barw pier
wotn. Przyczynami zmiany barwy drewna po jego ciciu mog by utlenianie
i wraliwo na wiato substancji zawartych w pniu lub zmniejszenie wilgot
noci drewna w wyniku jego wysychania. Przykad moe stanowi przekrj po
przeczny pnia sosny, w ktrym zaraz po ciciu, na skutek duej wilgotnoci,
biel jest ciemniejsza od twadzieli, natomiast po wyschniciu bil przyjmuje bar
w jasnot, a twardziel barw czerwonobrunatn. Lignina zawarta w drewnie
587
knie pod wpywem wiata. Z tego powodu papier zawierajcy cier (me
chanicznie rozdrobnione wkno drzewne, w skad ktrego wchodzi celuloza
i lignina) knie pod wpywem wiata. Papier bezdrzewny wyprodukowany
z celulozy i nie zawierajcy ligniny nie zmienia barwy. Pod wpywem wody
nastpuj zmiany barwy w drewnie zawierajcym garbniki. Przykadem moe
by drewno dbowe, ktre zanurzone w wodzie w okresie kilkudziesiciu lat
czernieje. Przyczyn czernienia dbu s reakcje chemiczne zachodzce midzy
zwizkami elaza rozpuszczonymi w wodzie i tanin wystpujc w drewnie.
Powstajce zwizki chemiczne obok waciwoci barwicych maj waciwoci
antyseptyczne, dziki czemu trwao drewna dbowego zanurzonego w wodzie
wzrasta.
Zdrowe drewno charakteryzuje si jednolit barw. Plamy i smugi mog
wiadczy o zaatakowaniu drewna przez grzyby. Typowymi zmianami zabar
wienia s: sinizna, brunatnienie, plamy czerwonawe, te, niebieskie, rowe
i inne.
Okrelenie barwy drewna mona przeprowadzi metod opisow. Metoda ta
jest jednak mao dokadna z uwagi na to, e drewno ma barwy achromatyczne
i chromatyczne z szerokim wachlarzem odcieni i nate. W celu dokadniejszego
okrelenia barwy drewna stosuje si atlasy i skale barw obejmujce ok. 1000
odcieni lub dokonuje si pomiaru za pomoc kolorymetru.
Rysunek drewna jest to zesp widocznych elementw budowy anatomicznej
drewna takich jak: soje roczne, promienie rdzeniowe, wkna, drewno wczesne
i drewno pne, naczynia itp. Rysunek drewna jest charakterystyczny dla dane
go gatunku. Najwicej walorw estetycznych ma rysunek drewna na przekrojach
stycznych. Na rysunek drewna maj wpyw kierunek wkien, skato i inten
sywno ich zabarwienia.
Poysk drewna jest widoczny gwnie w podunych przekrojach promieni
rdzeniowych. Przekroje poprzeczne nie wykazuj wikszego poysku. Intensyw
nym poyskiem charakteryzuj si jawor i jesion oraz podzwrotnikowe drew
no satynowe lub mahoniowe. Sabszy poysk wystpuje u buka, dbu, i wi
zu. Twarde drewno drzew liciastych odznacza si wikszym poyskiem ni
mikkie drewno drzew iglastych i liciastych. W zalenoci od wymiarw pro
mieni rdzeniowych sortymenty dbu i buka okrela si jako byszczowe lub
pbyszczowe. Wyrnia si kilka rodzajw poyskw, np. poysk jedwabisty
(klon, wiz, platan), poysk srebrzysty (brzoza) oraz poysk zocisty (maklura).
Saby poysk drewna w stanie naturalnym mona zwikszy przez wygadza
nie, polerowanie, politurowanie lub powlekanie drewna woskiem. Drewno gatun
kw liciastych dobrze przyjmuje preparaty do wykoczenia na wysoki poysk.
Drewno twarde, np. jesionowe, mona atwiej polerowa ni mikkie drewno
iglaste.
588
Zapach drewna jest wywoany wystpowaniem w nim olejkw eterycznych,

garbnikw, ywicy, tuszczw itp. i jest charakterystyczny dla danego gatunku
drewna. Wikszo substancji zapachowych znajduje si w twardzieli, zatem ma
ona intensywniejsz wo ni biel. Drewna drzew iglastych, za wyjtkiem jody,
wydzielaj zapach ywicy, natomiast drewna drzew liciastych odznaczaj si
charakterystycznym zapachem garbnikw. Z upywem czasu zapach drewna ule
ga zmianie lub zanika, gdy w drewnie wystpuje jednoczenie kilka substancji
aromatycznych o rnej lotnoci. W miar upywu czasu ulatniaj si kolejne
zwizki i one wpywaj na zapach drewna. Niektre gatunki (np. limba i jao
wiec) zachowuj zapach przez dugi czas. Drewno drzew tropikalnych ma czsto
intensywny i trway zapach, np. drewno lauru kamforowego. Drewna zapacho
wego nie naley uywa do produkcji opakowa sucych do przechowywania
lub przesyki produktw spoywczych, np. maso nabiera zapachu terpentyny, gdy
jest przechowywane w beczkach wykonanych z ywicznego drewna iglastego itp.
W przypadku poraenia drewna grzybami wraz z barw zmienia si rwnie jego
zapach.
10.2.2. Waciwoci fizyczne drewna

Wilgotno bezwzgldna
Wilgotno bezwzgldn drewna wyraon w procentach okrela si ze wzoru
W =
m0
100%
(10.1)
gdzie: mvv - masa drewna wilgotnego, kg,

m0 - masa drewna cakowicie wysuszonego, kg.
Jest to zatem wyraony w procentach stosunek masy wody zawartej w drewnie
do masy drewna cakowicie wysuszonego. Drewno absolutnie suche nie wystpuje
w warunkach naturalnych. Wilgotno rwn zeru mona uzyska przez suszenie
drewna w temperaturze 103C. Drewno suszone na otwartej przestrzeni i oso
nite od opadw atmosferycznych osiga w polskich warunkach klimatycznych
wilgotno 12-20%. Zwikszajc wilgotno wzgldn powietrza (p do 100%,
mona osign w drewnie graniczny stan rwnowagi higroskopijnej, czyli mak
symaln wilgotno, jak moe mie drewno wskutek pochaniania pary wodnej
z powietrza. Wkna drewna osigaj wwczas stan penego nasycenia. Dla r
nych gatunkw drewna stan rwnowagi higroskopijnej wystpuje przy wilgotnoci
22-35% [17].
Wyrnia si dwa zakresy wilgotnoci drewna: zakres kapilarny - powyej
nasycenia wkien, i higroskopijny - poniej nasycenia wkien [9]. W zakresie
589
kapilarnym w porach wystpuje wolna woda, a nasycone wkna nie ulegaj zmia
nom objtoci przy zmianie wilgotnoci. Zatem wikszo waciwoci drewna
rwnie nie zmienia si. W zakresie higroskopijnym woda jest zwizana w cian
kach komrek i wystpuje jako para wodna tylko w wikszych porach. Wkna
nie s nasycone i zmieniaj objto przy zmianie wilgotnoci drewna, a wic
rwnie wikszo waciwoci drewna ulega zmianie. Std te zakres higroskopijny (W < 30%) jest wany dla praktyki inynierskiej. W tym zakresie drewno
dy do zachowania stanu rwnowagi midzy wasn wilgotnoci i otoczeniem.
W duszym czasie ustala si tak zwana wilgotno rwnowana, ktra zaley
od warunkw uytkowania drewna.
Higroskopijno
Higroskopijno drewna jest zdolnoci wchaniania przez drewno pary wodnej
(lub pary innej cieczy) z powietrza. Stopie wchaniania pary wodnej zaley od
temperatury i wilgotnoci drewna. Wilgotno drewna ksztatuje si w zalenoci
od temperatury i wilgotnoci otaczajcego powietrza. Na rysunku 10.11 poda
no nomogram, z ktrego mona okreli wilgotno drewna, znajc temperatur
i wilgotno powietrza. Jest to tak zwana wilgotno rwnowana. W ustalo
nej temperaturze wchanianie pary wodnej przez drewno wystpuje wtedy, gdy
wilgotno drewna jest mniejsza od wilgotnoci rwnowanej.
Rysunek 10.11. Nomogram do

okrelania wilgotnoci rwno
wanej drewna ([27] wg Czulickiego)
Temperatura powietrza, C
Nasikliwo
Nasikliwo drewna jest to zdolno do wchaniania wody lub innych cieczy
przez drewno w nich zanurzone. Parametrami nasikliwoci s: wilgotno mak
symalna osigana przez drewno, prdko nasikania i stopie nasycenia drew
na [ 12].
590
Wilgotno maksymalna jest to maksymalna ilo wody, jak drewno moe

wchon, wyraona w procentach masy suchego drewna. Prdko nasikania
jest to ilo wody, jak jednostka masy drewna wchania w jednostce czasu.
Stopie nasycenia drewna okrela stosunek wilgotnoci osignitej w danej chwili
do wilgotnoci maksymalnej.
Ustalenie wilgotnoci maksymalnej na drodze dowiadczalnej jest mudne,
gdy stan penego nasycenia drewna osiga si po upywie ok. jednego roku.
Przyblion warto wilgotnoci maksymalnej mona obliczy ze wzoru Gone
ta [ 12], znajc gsto drewna suchego i jednostkowy skurcz objtociowy.
Prdko nasikania zaley od gatunku i rodzaju drewna (biel, twardziel), wil
gotnoci pocztkowej, gstoci, ksztatu i wymiarw badanego elementu i tempe
ratury wody. Drewno cikie nasika wolniej ni drewno lekkie, drewno twardzie
lowe wolniej ni bielaste. Wysza temperatura wody uatwia nasikanie. Drewno
suche nasika z pocztku bardzo szybko, a po przekroczeniu wilgotnoci granicz
nej nasycenia wkien nasikanie przebiega wolniej. Woda przenika w drewno
gwnie w kierunku rwnolegym do wkien, a wic przez powierzchnie czo
owe, a tylko w niewielkim stopniu przez powierzchnie promieniowe i styczne
(tabl. 10. 1).
Tablica 10.1. Gboko wnikania wody w drewno w cigu doby [13]
Gboko wnikania wody w drewno

przez powierzchni, mm
Gatunek drewna
czoow
Sosna (biel)
Sosna (twardziel)
wierk (biel)
Db (biel)
Db (twardziel)
Brzoza
Jesion (biel)
Jesion (twardziel)
promieniow
styczn
15
12
15
10
6
11
8
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Nasikliwo drewna litego ma ograniczone znaczenie w porwnaniu z mate

riaami drewnopochodnymi, gdzie nasikliwo i pcznienie uwaa si za bardzo
wane kryteria jakociowe.
Pcznienie i skurcz
Pcznienie i skurcz drewna powstaj w wyniku zmiany objtoci wkien drew
na (cianek komrkowych) wywoanej zmianami ich wilgotnoci. Przez pojcie
pcznienia rozumie si zwikszenie objtoci drewna wywoane wzrostem je
591
go wilgotnoci. Skurcz natomiast jest zmniejszeniem objtoci drewna wskutek

spadku jego wilgotnoci. S to zatem zjawiska przeciwstawne o wielkoci mniej
wicej takiego samego rzdu i w znacznej mierze odwracalne.
Wolna woda w porach ma nieznaczny wpyw na obydwa zjawiska. Dlatego
odksztacenia w drewnie od skurczu i pcznienia wystpuj praktycznie tylko
w zakresie higroskopijnym, to znaczy poniej stanu nasycenia wkien drewna,
a wic dla W < 30% (rednio). Jest to wyranie widoczne na przykadzie pcz
nienia drewna wierkowego (rys. 10 . 12).
Rysunek 10.12. Zaleno pcznienia drewna

wierkowego w trzech gwnych kierunkach ana
tomicznych od wilgotnoci rwnowanej ([17]
wg Noacka i Schwaba)
1 - pcznienie w kierunku podunym, 2 - pcznienie

w kierunku promieniowym, 3 - pcznienie w kierunku
stycznym
Pcznienie, %
Pcznienie i skurcz drewna s rne w trzech anatomicznych kierunkach

gwnych (podunym, promieniowym i stycznym). Pcznienie jest najwiksze
w kierunku stycznym, w kierunku promieniowym jest mniej wicej o poow
mniejsze, a w kierunku wkien czsto do pominicia. To samo dotyczy skur
czu. Mona przyj, e odksztacenia liniowe, cho zale od gatunku i gstoci
drewna, mieszcz si w nastpujcych granicach: w kierunku stycznym 6-13%,
w kierunku promieniowym 3-5% i wzdu wkien 0,1-0,8%.
W zakresie higroskopijnym (W = 5-20% ) zaleno midzy pcznieniem
(skurczem) a wilgotnoci drewna jest liniowa. Praktycznie liniowo mona
przyjmowa nawet dla 0 ^ W < 30%. Powysze zalenoci mona rwnie za
obserwowa na rys. 10. 12 .
Pcznienie i skurcz s rne dla poszczeglnych gatunkw drewna. Rosn
wraz z gstoci, gdy zwiksza si wwczas udzia wkien drewna w ogl
nej objtoci drewna. Cisze drewno ulega zatem przy takiej samej zmianie
wilgotnoci wikszym odksztaceniom ni drewno lejsze.
592
Do oceny rozmiarw pcznienia i skurczu su midzy innymi nastpujce

parametry [17]:
rednia warto odksztacenia q od pcznienia w okrelonym gwnym kie
runku anatomicznym drewna wskutek jednoprocentowej zmiany wilgotnoci
wzgldnej powietrza (w zakresie 35 < ^ 85%, co odpowiada wilgotnoci
drewna 5 < W ^ 20%) obliczona ze wzoru
gdzie: lw - wymiar elementu w warunkach wilgotnych (T = 20C, 80

90%), m,
ls - wymiar elementu w warunkach suchych (T 20C, 30 < <p <
40%), m,
lo - wymiar elementu przy wilgotnoci W = 0, m,
Ww - wilgotno drewna w warunkach wilgotnych w stanie rwnowa
gi, %,
Ws - wilgotno drewna w warunkach suchych w stanie rwnowagi, %;
anizotropia pcznienia A obliczona ze wzoru
(10.3)
gdzie: qs - odksztacenie od pcznienia w kierunku stycznym, %,
qr - odksztacenie od pcznienia w kierunku promieniowym, %.
Wartoci powyszych parametrw dla niektrych gatunkw drewna s podane
w literaturze [12]. Znajc parametr q, mona obliczy odksztacenia i wyduenia
elementu dla nieskrpowanego pcznienia i skurczu, w odpowiadajcym praktyce
inynierskiej zakresie zmian wilgotnoci drewna. Parametr A daje moliwo
oceny odksztace w przekroju.
Odksztacenia wywoane pcznieniem lub skurczem mog by przyczyn p
kania lub paczenia si drewna. Jako pknicie okrela si rozerwanie drewna
wzdu wkien. Pknicia drewna okrgego i tarcicy s przewanie nastp
stwem zbyt szybkiego lub nierwnomiernego wysychania i nosz nazw pkni
z przesychania lub pkni desorpcyjnych. Wystpuj one gwnie na czoach i na
zewntrznych powierzchniach kd. S to pknicia promieniowe skierowane od
obwodu ku rdzeniowi. Powstaj w wyniku pojawienia si napre rozcigajcych
rwnych wytrzymaoci na rozciganie w zewntrznych warstwach drewna, ktre
wysychaj bardzo intensywnie i doznaj skurczu, podczas gdy warstwy gbsze
maj jeszcze wystarczajc wilgotno, by kurczy si mniej lub wcale. Nierw
nomierne wysychanie jest rwnie powodem pkni na czoach i powierzchniach
593
tarcicy. Paczenie si drewna jest deformacj postaci elementw drewnianych spo

wodowan anizotropi skurczu w kierunkach promieniowym i stycznym. Defor
macja ta zaley od gatunku drewna, wymiarw elementw oraz tego, z jakiej cz
ci przekroju kody zostay wykonane. T ostatni zaleno ilustruje rys. 10.13,
przedstawiajcy paczenie si deski pochodzcej z obwodowej czci kody, bala
o ukonym ukadzie sojw, deski wycitej w kierunku promieniowym (o tzw.
stojcym ukadzie sojw) i deski rodkowej zawierajcej rdze.
Rysunek 10.13. Paczenie si tarcicy w zaleno

ci od umiejscowienia na przekroju poprzecznym
kody [12]
1 - deska z obwodowej czci kody, 2 - bal o uko

nym ukadzie sojw, 3 - deska wycita w ukadzie
promieniowym, 4 - deska rodkowa zawierajca rdze
Gsto
Gsto drewna p okrela si ze wzoru
P =
gdzie: m - masa, kg,

V - objto, m3.
Jest to zatem stosunek masy drewna do jego objtoci, wyraony w kg/m3.
Gsto drewna podawana jest najczciej dla wilgotnoci 15% (drewno w sta
nie powietrznosuchym). Dla waniejszych gatunkw drewna rednie wartoci p
bezporednio po ciciu, dla wilgotnoci 15% oraz po cakowitym wysuszeniu
drewna, przedstawiono w tabl. 10.2. Gsto samych wkien drewna wszystkich
gatunkw wynosi ok. 1500 kg/m 3 (1,5 g/cm3) [12]. Wystpujce rnice gstoci
poszczeglnych gatunkw drewna wynikaj z rnego udziau wkien drew
na i porw w rozwaanej objtoci. Gsto drewna zaley od rodzaju drewna
i wilgotnoci, ale take midzy innymi od pooenia drewna w pniu (biel, twar
dziel, drewno pne, drewno wczesne) i miejsca jego pozyskania (klimat, warunki
wzrostu itp.).
Od gstoci drewna zale inne jego waciwoci. Ze wzrostem gstoci rosn
najczciej: sprysto i wytrzymao, pcznienie i skurcz, twardo i odpor
no na cieranie [ 12].
594
Tablica 10.2. rednie wartoci gstoci dla waniejszych gatunkw drewna [15]
Gsto drewna, kg/m3

Gatunek drewna
wieo citego
powietrznosuchego
W = 15%
suchego
W 0%
690
980
830
530
630
Lipa
Osika
870
730
800
660
530
440
490
430
550
410
650
680
640
730
610
690
790
490
590
620
490
400
Topola
840
450
410
Sosna
wierk
Modrzew
700
740
760
Joda
Db
Jesion
1000
Wiz
Grochodrzew
Brzoza
950
870
940
990
1080
Buk
Grab
Olcha
Jawor
Klon
1080
920
520
470
590
450
690
720
680
770
650
730
Przewodno cieplna
Przewodno cieplna drewna jest to zdolno do przewodzenia ciepa. Miar
przewodnoci cieplnej przez dany materia jest wspczynnik przewodzenia ciepa
X. Jest to gsto ustalonego strumienia ciepa przepywajcego przez jednolit
warstw materiau, jeeli spadek temperatury AT w stosunku do gruboci warstwy
d wynosi 1 K/m. Odwrotnoci wspczynnika przewodnoci jest opr cieplny
warstwy materiau.
W porwnaniu z takimi materiaami budowlanymi jak stal lub beton, drewno
ma ma przewodno ciepln. Wartoci wspczynnika przewodzenia ciepa X
w kierunku prostopadym do wkien, przy wilgotnoci drewna 15%, dla wa
niejszych gatunkw drewna podane s w tabl. 10.3. Przewodno cieplna zaley
od gatunku drewna, jego gstoci objtociowej, kierunku w stosunku do prze
biegu wkien, wilgotnoci i temperatury drewna oraz innych mniej istotnych
czynnikw.
595
Tablica 10.3. Wartoci wspczynnika przewodnoci cieplnej A w kierunku prostopadym do

wkien drewna o wilgotnoci 15% [12]
Wspczynnik
przewodzenia
ciepa X, W/(m-K)
Gatunek drewna
Sosna
wierk
Modrzew
Wspczynnik
przewodzenia
ciepa X , W/(m-K)
Gatunek drewna
0,139
Buk
0,151
0,088-0,104a
Db
0,171
0,128
Olcha
0,121
Joda
0,107-0,130b
Jawor
0,159-0,181
Db
0,128^0,197b
Klon
0,140
Jesion
0,174
Lipa
0,116
Wiz
0,144
Osika
0,109
Grochodrzew
0,160
Topola
0,134
Brzoza
0,139
a Dla W = 12%.
b Dla W = 10-15%.
Przewodno cieplna zaley od gstoci w przyblieniu liniowo. Wynika to

z rys. 10.14, na ktrym podano wykresy zalenoci wspczynnika X od gstoci
drewna p, sporzdzone dla wilgotnoci drewna W = 10%, zarwno dla kierunku
wzdu, jak i w poprzek wkien. Z rysunku wynika ponadto, e przewodno
cieplna w kierunku wkien drewna jest ponad dwukrotnie wiksza ni w kierun
ku poprzecznym do wkien. Na podstawie pomiarw wykazano, e przewodno
cieplna w kierunku promieniowym jest wiksza ni w kierunku stycznym. Mo0,40
/
/
0,35
5c
N
0,30
1 ?
I E 0,25
fc
>
o.! >
0,20
~
Rysunek 10.14. Zaleno wspczynnika
przewodzenia ciepa wzdu i w poprzek
wkien od gstoci drewna o wilgotnoci
W = 10% ([17] wg Kollmanna i Malmquista)
1-
wzdu wkien, 2 - w poprzek wkien
ca
!*
/
/
/
/
/
0,15
0,10
0,05
^ 2
0
200 400 600 800 100012001400
Gsto p, kg/m3
596
na przyj, e wspczynnik przewodzenia ciepa w kierunku poprzecznym do

wkien ma warto redni obliczon ze wspczynnikw dla kierunku promie
niowego i stycznego.
Ze wzgldu na to, e wspczynnik przewodzenia ciepa dla wody jest 1,5
razy wikszy od wspczynnika dla substancji drzewnej i ok. 25 razy wikszy od
wspczynnika dla powietrza, wzrost wilgotnoci drewna powoduje wzrost jego
przewodnoci cieplnej. W praktyce mona przyj, e przy wilgotno
ci 5-35% wzrost wilgotnoci o 1% powoduje wzrost przewodnoci cieplnej red
nio o 1,25%. Dla wilgotnoci wikszej od 35% wzrost ten wynosi 0,5-1,1% [12].
Wraz ze wzrostem temperatury drewna jego przewodno cieplna ronie tym
bardziej, im wiksza jest gsto drewna. Dla drewna suchego zaleno wsp
czynnika A od temperatury jest liniowa, a wpyw wzrostu przewodnoci cieplnej
wraz z temperatur mona pomin. W przypadku drewna wilgotnego wpyw
wzrostu temperatury na wzrost przewodnoci jest nieliniowy i znacznie wikszy
ni dla drewna suchego.
Przewodno akustyczna
Przewodno akustyczna drewna zaley od jego budowy anatomicznej, wilgotno
ci i temperatury drewna oraz od innych jego waciwoci. Istotne znaczenie dla
przewodnoci akustycznej drewna maj midzy innymi prdko rozchodzenia
si w nim fal dwikowych i jego dwikochonno. Prdko rozchodzenia si
fal dwikowych w drewnie jest zbliona do prdkoci w metalach, a wielokrot
nie wiksza od prdkoci w powietrzu. Prdkoci rozchodzenia si fal wzdu
wkien, w kierunku promieniowym i stycznym s rne, a ich wartoci w przy
blieniu maj si tak do siebie jak 15 : 5 : 3 [12]. Dwikochonno materiau
charakteryzuje wspczynnik pochaniania dwiku. Jest to stosunek pochoni
tej energii dwiku do energii padajcej na materia. Drewno charakteryzuje
si niezbyt du dwikochonnoci. Niejednorodno, maa gsto i porowa
to materiau zwikszaj jego dwikochonno. Porowate pyty pilniowe oraz
pyty z weny drzewnej s znacznie lepszymi materiaami dwikochonnymi
ni drewno lite. Wspczynnik pochaniania dwiku w przypadku drewna stru
ganego wynosi 0,08-0,10, a w przypadku pyt izolacyjnych z weny drzewnej
0,30-0,50 [12].
Przewodno elektryczna
Przewodno elektryczna drewna jest wielkoci charakteryzujc przepyw pr
du elektrycznego przez drewno pod wpywem zewntrznego pola elektryczne
go. Zasadniczy wpyw na przewodno elektryczn drewna ma jego wilgotno.
Drewno w stanie suchym cechuje wysoki opr elektryczny, a zatem jest ono zym
przewodnikiem prdu. W przedziale higroskopijnym wzrost wilgotnoci drewna
597
powoduje znaczny wzrost jego przewodnoci elektrycznej, a wykres zalenoci

jest liniowy. Powyej stanu nasycenia wkien drewna przyrost przewodnoci
elektrycznej zmniejsza si, wykres zalenoci jest krzywoliniowy, a w drewnie
nasyconym wod zblia si asymptotycznie do przewodnoci elektrycznej wody.
Wzrost przewodnoci elektrycznej nastpuje w drewnie nasyconym solami.
Istotne znaczenie dla przewodnoci elektrycznej ma take anizotropia drewna.
Wzdu wkien drewno ma prawie dwukrotnie wiksz przewodno elektrycz
n ni w poprzek wkien. Wpyw na przewodno elektryczn drewna pozo
staych czynnikw, takich jak gatunek, gsto i temperatura drewna, jest dru
gorzdny.
10.2.3. Waciwoci mechaniczne drewna

Anizotropia i niejednorodno
Istotnymi cechami odrniajcymi drewno od innych materiaw budowlanych s
anizotropia i niejednorodno. Materia jest anizotropowy, jeeli jego waciwoci
s zalene od kierunku. Oznacza to, e waciwoci materiau w danym kierunku
rni si od tych, ktre ma on w innym kierunku. Drewno jest zatem materiaem
anizotropowym, gdy jego waciwoci silnie zale od anatomicznych kierunkw
w pniu drzewa. Wyrnia si:
kierunek rwnolegy do wkien,
kierunek styczny (poprzecznie do wkien i rwnolegle do sojw rocznych),
kierunek promieniowy (poprzecznie do wkien i prostopadle do sojw rocz
nych).
Na rysunku 10.15 przyporzdkowano tym kierunkom odpowiednio osie L,
T, R , ktre z dobrym przyblieniem mona uzna za ortogonalne osie gwne.
W fizyce krysztaw taki typ struktury nosi nazw rombowo-anizotropowej [25].
Drewno mona wic okreli jako materia rombowo-anizotropowy [5].
Rysunek 10.15. Anatomiczne kierunki gwne

w pniu drzewa
L - kierunek rwnolegy do wkien, R - kieru
nek promieniowy, T - kierunek styczny
598
Materia jest niejednorodny, jeeli jego waciwoci zale od pooenia roz

waanego punktu. Drewno jest zatem materiaem niejednorodnym. W obrbie
jednego soja rocznego warstwy drewna wczesnego i pnego maj rn struktu
r. W praktyce inynierskiej drewno traktuje si jednak jako materia jednorodny,
podobnie jak czyni si to w przypadku betonu lub stali.
Sprysto
Sprysto drewna w istotny sposb zaley od czasu trwania i wielkoci obci
enia oraz ma charakter zoony, rny dla poszczeglnych kierunkw anatomicz
nych L, 7\ R. Po krtkotrwaym obcieniu do okrelonej granicy drewno zacho
wuje si w przyblieniu jak ciao spryste, to znaczy ciao, ktre po odcieniu
powraca do pierwotnej postaci. Na rysunku 10.16 przedstawiono urednione wy
kresy zalenoci naprenie-odksztacenie dla drewna iglastego przy rozciganiu
i ciskaniu wzdu wkien. Przy rozciganiu wykres przebiega prawie liniowo
do wytrzymaoci doranej drewna na rozciganie R j . Dla ciskania granica pro
porcjonalnoci stanowi 65-85% wytrzymaoci doranej drewna na ciskanie Rc
[17]. Powyej granicy proporcjonalnoci nastpuje szybki wzrost odksztace.
Oprcz odksztace sprystych powstaj odksztacenia trwae. Drewno zacho
wuje si przy ciskaniu jak materia lepko-sprysto-plastyczny.
Rysunek 10.16. Urednione wykresy zaleno

ci naprenie-odksztacenie dla drewna iglaste
go przy rozciganiu i ciskaniu wzdu wkien
([171 wg Mhlera)
Odksztacenie s, %
I - rozciganie, 2 - ciskanie
Ograniczajc si do zakresu liniowosprystego i przyjmujc, e drewno jest

materiaem rombowo-anizotropowym, zwizki midzy odksztaceniami a napr
599
eniami w przestrzennym stanie naprenia mona zapisa w postaci nastpuj

cych zalenoci (rys. 10.17)
Vlt _
l = T l
l ~~e [
tL j
Vlr
~~e [ R
Vrl
vr t
Er
Er
>t
r -=t G l -- ~~G t + T T & R
Tt r = -J ^t r
U tr
Er
(10.5)
1
YRL = 77 iRL
URL
1
YLT = -p^ ^LT
l-*LT
Rysunek 10.17. Stan napre w ciele anizotro

powym
W rwnaniach (10.5) wystpuj nastpujce stae materiaowe:

trzy moduy sprystoci: E l - w kierunku wkien oraz E t i E r - w kie
runkach poprzecznych do wkien, odpowiednio stycznym i promieniowym,
trzy moduy cinania: G u w paszczynie stycznej, G j r w paszczynie czo
owej, G lr w paszczynie promieniowej,
sze wspczynnikw Poissona: vLp, v t l , Vt r , Vr t , v l r , Vr L.
Stae materiaowe wyznacza si dowiadczalnie. Zale one od wielu czyn
nikw, na przykad od gatunku, gstoci, wilgotnoci i temperatury drewna.
600
W tablicy 10.4 podano wartoci staych materiaowych drewna wierkowego,

sosnowego, bukowego i daglezji. W badaniach Neuhausa [17] nie potwierdzia
si symetria wspczynnikw wystpujcych w rwnaniach (10.5), gdy okazao
si, e
Vl t
, Vt l
El T E t
oraz
Vt r
, Vr t
t - ----Er
Et
Tablica 10.4. Wartoci staych materiaowych rnych gatunkw drewna
Wielko
Gsto p
Wilgotno W
El
Er
Jednostka
kg/m3
%
MPa
MPa
MPa
MPa
MPa
MPa
Wartoci dla rnych gatunkw drewna

wierk3
sosnab
bukc
daglezjac
492
539
690
540
12
10
12
12
12050
818
15990
1080
560
670
1140
65
0,31
0,42
14000
2280
1160
1080
1640
12000
470
0,36
0,45
0,71
80
0,32
0,26
0,41
900
700
900
800
Vr t
Vrl
420
743
623
42
0,31
0,41
Vt r
0,60
0,68
0,55
0,056
0,035
0,51
0,52
0,47
0,038
0,015
0,073
0,043
0,020
Et
G lt
G lr
Grt
Vt l
vlr
Vl t
0,027
a Wg Neuhausa [17].
b Wg Goodmana i Bodiga [2].
c Wg Keylwertha [8],
W przyblieniu mona przyjmowa nastpujce zalenoci midzy staymi

materiaowymi w modelu rombowo-izotropowym drewna [4]:
iglastego:
Et : Er : E l = 1:1,7:20
G lr = G l t ,
O r t = 0,1 G l t ,
G lr = 0 ,0 6 5 ^
liciastego:
Et : E r : E l = 1:1,7:13
G lr : G l t = 1,3 : 1,
G r t = 0 ,4 0 ^ ,
G lr = (0,08 - 0,12)EL
601
Zalenoci midzy odksztaceniami a napreniami w postaci (10.5) znajduj

zastosowanie w badaniach teoretycznych dotyczcych ukadw paskich i prze
strzennych.
W obliczeniach inynierskich liczba szeciu moduw El , E t , E r oraz G lt ,
G 77?, G/j? moe by zredukowana do czterech, jeeli uwzgldni si nastpujce
uproszczenia:
nie jest technicznie sensowne odrbne traktowanie kierunkw T i R, gdy
tylko w bardzo rzadkich przypadkach soje roczne przebiegaj rwnolegle do
krawdzi elementu,
mimo e przy skrcaniu ciaa rombowo-anizotropowego wzgldem jednej
z osi gwnych bior udzia dwa moduy cinania, praktycznie jest moliwa
ich redukcja do jednego moduu skrcania [15].
Otrzymuje si zatem:
|l = E l - modu sprystoci w kierunku wkien (por. rys. 10.16),
E = E t - modu sprystoci w kierunku poprzecznym do wkien,
G = G lt - modu cinania,
G t = j G - modu skrcania.
W ten sposb drewno jako materia anizotropowy moe by z dostateczn dla
praktyki inynierskiej dokadnoci traktowane jako materia quasi-izotropowy.
W przypadku drewna budowlanego modu sprystoci
moe by stosowany
przy rozciganiu, ciskaniu i zginaniu. Przy zginaniu warto napre ciska
jcych nie moe jednak przekroczy granicy proporcjonalnoci przy ciskaniu.
Moduy sprystoci i cinania s zalene od rodzaju drewna, jego gstoci, wil
gotnoci, temperatury itp. Zaleno moduu sprystoci E\\ drewna iglastego od
jego wilgotnoci przedstawiono na rys. 10.18. Modu sprystoci Ea dla kierun
ku obcienia tworzcego z kierunkiem wkien drewna kt a mona wyznaczy
ze wzoru
E\\ E
Ê_
-----F sin
-3 a
cos 33 a +, En
0 -6)
12000
^10000
.g 8000
B
</> 6000
Rysunek 10.18. Zaleno moduu sprystoci

|l drewna iglastego od jego wilgotnoci ([17] wg
Mhlera)
4000
2000
12
0-
10
20
30
40
50
Wilgotno drewna W, %
602
JO. Drewno i materiay drewnopochodne
Pezanie
Pezaniem drewna okrela si zaleny od czasu przyrost jego odksztace przy
staym obcieniu. Drewno bdce pod staym obcieniem doznaje cigego
przyrostu odksztace (zalenych od czasu), ktre nakadaj si na pocztkowe
odksztacenia spryste. Cakowite odksztacenia w danej chwili s zatem sum
odksztace sprystych i odksztace zwizanych z pezaniem. Pezanie drewna
zaley od jego gatunku i wilgotnoci oraz od wartoci i czasu trwania obcienia.
Zaleno pezania od rodzaju obcienia dla drewna wierkowego przedstawiono
na rys. 10.19. Na osi rzdnych naniesiono stosunek odksztacenia cakowitego do
pocztkowego odksztacenia sprystego, zwany parametrem pezania. Z rysun2,2
VI
1.8-
2
_____
1,4 /
r
1,0
2000
4000
Czas, godz.
6000
Rysunek 10.19. Zaleno parametru pezania od

rodzaju obcienia dla drewna wierkowego przy
stopniu obcienia 20-30% wytrzymaoci dora
nej (T = 20C, (p = 55%) ([17] wg Gressela)
1 - skrcanie, 2 - ciskanie wzdu wkien, 3 - zgina
nie. 4 - rozciganie wzdu wkien
ku wynikaj przyblione zalenoci midzy wartociami pezania przy ciskaniu

i rozciganiu w kierunku rwnolegym do wkien, przy zginaniu i przy skr
caniu. Pezanie przy skrcaniu jest 2-3 krotnie wiksze ni przy zginaniu, ktre
z kolei jest mniej wicej zblione do pezania przy ciskaniu wzdu wkien.
Pezanie przy rozciganiu w kierunku rwnolegym do wkien jest wyranie
mniejsze ni przy ciskaniu w tym samym kierunku. Ponadto z rys. 10.19 wy
nika, e dodatkowe odksztacenia drewna wskutek pezania s wyranie wiksze
od pocztkowych odksztace sprystych.
Warto obcienia ma istotny wpyw na pezanie drewna. Na rysunku 10.20
pokazano trzy charakterystyczne krzywe pezania dla belki zginanej z drewna
litego. rodkowa krzywa odpowiada tak zwanej granicy pezania. Przez grani
c pezania a p rozumie si naprenie graniczne, przy ktrym nie wystpuje
w drewnie przyrost odksztace wskutek pezania niezalenie od czasu trwania
obcienia. Dla napre mniejszych od granicy pezania odksztacenia od pe
zania rwnie d po upywie okrelonego czasu do pewnej granicy niszej ni
dla granicy pezania. Dla napre wikszych od granicy pezania odksztace
nia rosn pocztkowo proporcjonalnie, a nastpnie silniej i po okrelonym czasie
603
trwania obcienia dochodzi do zniszczenia. Granica pezania dla wolnego od

wad drewna litego w normalnych warunkach temperatury i wilgotnoci powie
trza w pomieszczeniu wynosi 50-60% wytrzymaoci doranej przy obcieniu
statycznym [16].
Rysunek 10.20. Krzywe pezania

dla zginanej belki z drewna litego
przy rnych stopniach obcienia
([17] wg Mhlera)
gp - granica pezania
Czas, dni
Oprcz wartoci obcienia na odksztacenia drewna litego wskutek peza

nia maj rwnie wpyw wilgotno drewna oraz temperatura i wilgotno ota
czajcego powietrza. Parametr pezania drewna w normalnych warunkach kli
matycznych (T = 20, <p = 65%) przy zginaniu wynosi ok. 1,5, a przy wielo
letnim staym zginaniu 2,5-5,0 [3], Ponadto stwierdzono, e drewno wykazuje
mniejsze pezanie przy wikszej, ale staej wilgotnoci ni przy zmiennej tem
peraturze i wilgotnoci otaczajcego powietrza. W praktyce inynierskiej istot
ne znaczenie maj odksztacenia wskutek pezania przy zginaniu. Dlatego jest
konieczne sprawdzanie wpywu pezania na ugicia konstrukcyjnych elemen
tw zginanych.
W ytrzymao dorana
Najwiksz warto naprenia wystpujcego w trakcie krtkotrwaej prby wy
konywanej do zniszczenia nazywa si wytrzymaoci doran. Prby prowadzi
si zwykle na maych prbkach drewna bez wad o wilgotnoci ok. 15%l. Wyr
nia si wytrzymao na rozciganie, ciskanie, zginanie, cinanie, przecinanie
oraz skrcanie. Wartoci rednie wytrzymaoci otrzymane w wyej okrelonych
warunkach dla waniejszych gatunkw drewna podano w tabl. 10.5. Mona przy
j, e wartoci wytrzymaoci na ciskanie wzdu wkien, zginanie i cinanie
stanowi odpowiednio ok. 50, 80 i 10% wartoci wytrzymaoci na rozciganie
wzdu wkien [17],
1 Ilekro w tym rozdziale uywa si pojcia wytrzymaoci bez dodatkowych okrele, naley
przyj, e chodzi o wytrzymao doran.
605
Poszczeglne rodzaje wytrzymaoci drewna zale gwnie od nastpujcych

czynnikw: odchylenia kierunku obcienia od kierunku wkien, wilgotnoci
drewna, liczby, rodzaju i rozmieszczenia skw, gstoci, temperatury drewna,
czasu trwania obcienia oraz wymiarw badanej prbki. Wskutek anizotropii
drewna odchylenie kierunku obcienia od kierunku wkien ma decydujce zna
czenie dla wytrzymaoci drewna. Na rysunku 10.21 przedstawiono zmienno
wytrzymaoci drewna na rozciganie, zginanie i ciskanie w zalenoci od kta
a nachylenia wkien do kierunku obcienia. Najwikszy wpyw ma kt a na
wytrzymao na rozciganie. Przy a = 15 obnia si ona do poowy, a przy
a = 90 wynosi 2-5% wytrzymaoci maksymalnej. Wytrzymao na ciskanie
nie zaley tak silnie od kta a , jednak dla kta a w 40 rwnie obnia si do
poowy wartoci maksymalnej. Krzywa zalenoci wytrzymaoci na zginanie od
kta a ley midzy krzywymi odpowiadajcymi wytrzymaoci na rozciganie
i na ciskanie.
Rysunek 10.21. Zaleno wytrzymaoci drewna

od kta a midzy kierunkami obcienia i w
kien drewna (117] wg Baumanna i Ghelmeziu)
I - wytrzymao na ciskanie, 2 - wytrzymao na
zginanie. 3 - wytrzymao na rozciganie
30 45 60
Kt a, stopnie
Wytrzymao drewna maleje wraz ze wzrostem jego wilgotnoci w zakresie

higroskopijnym, natomiast w obszarze kapilarnym wpyw wilgotnoci na wy
trzymao jest pomijalny. Na rysunku 10.22 przedstawiono wpyw wilgotnoci
drewna na jego wytrzymao na rozciganie wzdu wkien, zginanie, ciskanie
wzdu wkien i cinanie wzdu wkien. W przedziale wilgotnoci drewna od
stanu powietrznosuchego do nasycenia wkien (15-30%) wytrzymao drewna
na ciskanie zmniejsza si o ok. 50%, a wytrzymao na zginanie o ok. 40%.
Wpyw wzrostu wilgotnoci na wytrzymao na rozciganie i na cinanie jest
niewielki.
Ski s wad drewna, gdy zakcaj lokalnie jego struktur przez odchylenia
kierunku wkien oraz zmiany gstoci drewna i maj negatywny wpyw na je
go wytrzymao. Szczeglnie zmniejszaj wytrzymao drewna na rozciganie.
Ski wielkoci do 1/4 szerokoci tarcicy powoduj obnienie wytrzymaoci na
rozciganie wzdu wkien o ok. 70% w stosunku do drewna bez skw. Jesz-
606
Rysunek 10.22. Wpyw wilgotnoci drewna na

jego wytrzymao [13]
Wilgotno, %
I - na rozciganie wzdu wkien, 2 - na zginanie,

3 - na ciskanie wzdu wkien, 4 - na cinanie wzdu
wkien
cze wikszy spadek wytrzymaoci wystpuje wtedy, kiedy ski znajduj si na

krawdzi elementu. Wpyw skw jest znacznie mniejszy przy ciskaniu wzdu
wkien. W przypadku mao skatego drewna sosny wytrzymao na ciskanie
zmniejsza si o 10%, a bardzo skatego o 20% [26]. Wytrzymao na zginanie
zaley w duym stopniu od liczby i rozmieszczenia skw, szczeglnie w strefie
rozciganej. Jeli ski wystpuj przy krawdzi belki i maj rozmiar ok. 1/3 bo
ku lub paszczyzny, wytrzymao na zginanie moe zmniejszy si do ok. 50%
wytrzymaoci drewna bez wad. W belkach z drewna okrgego wpyw skw
jest znacznie mniejszy ni w belkach z tarcicy.
Przy ustalonej wilgotnoci drewna jego wytrzymao ronie w przyblieniu
liniowo wraz ze wzrostem gstoci. Na rysunku 10.23 pokazano wpyw gsto
ci na wytrzymao na rozciganie, ciskanie i zginanie drewna wierkowego
w stanie absolutnie suchym. Wpyw gstoci drewna na jego wytrzymao jest
znaczcy.
Wytrzymao drewna maleje w przyblieniu liniowo wraz ze wzrostem tem
peratury. Dla iglastego drewna europejskiego bez wad, na kade 10C powyej
20C spadek wytrzymaoci na ciskanie i zginanie wynosi 5%, a na rozciganie
1% [ 1].
Przy obcieniu dugotrwaym wytrzymao drewna zmniejsza si w stosun
ku do wytrzymaoci doranej (krtkotrwaej). Rysunek 10.24 przedstawia spadek
wytrzymaoci drewna iglastego bez wad przy zginaniu dugotrwaym, odniesiony
do wytrzymaoci doranej. Na podstawie rnych bada mona przyj, e trwa-
607

100
/
V
E
Z
o
o
ro
E
Rysunek 10.23. Wpyw gstoci po na wytrzyma

o drewna o wilgotnoci 15% ([17] wg EMPAVcrsuchcn, LIGNUM)
-Pw1
0
350
400
450
Gsto p0, kg/m3
1 - na rozciganie wzdu wkien, 2 - na zginanie,

3 - na ciskanie wzdu wkien
Rysunek 10.24. Spadek wytrzymaoci drewna

iglastego bez wad przy zginaniu dugotrwaym
odniesiony do wytrzymaoci doranej ([17]
wg Mohlera)
500
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
50
100
150
Czas do zniszczenia, dni
a wytrzymao drewna (gdy czas obcienia dy do nieskoczonoci) wynosi

50-60% wytrzymaoci doranej.
W badaniach wytrzymaociowych wyniki zale od wymiarw prbek. Na
maych prbkach drewna bez wad osiga si wiksze wartoci wytrzymaoci ni
na prbkach wikszych, w ktrych nie da si unikn wad drewna. Wytrzyma
o na rozciganie drewna iglastego badana na maych prbkach bez wad moe
by 2 -krotnie wiksza od wytrzymaoci uzyskanej dla prbek z krawdziakw
o normalnej wielkoci.
Wytrzymao trwaa drewna w przypadku obcie staych jest wiksza ni
w przypadku obcie zmiennych. Obcienia zmienne wywouj w elemen
tach konstrukcyjnych zmienne naprenia. Szczegln rol odgrywaj cykliczne
zmiany napre. Cyklem nazywa si jednokrotne przejcie od naprenia naj
mniejszego (Tmin do najwikszego <7max i z powrotem do najmniejszego. Rnica
608
<T.nax - (Tmin nazywana jest amplitud cyklu. Naprenia okrela si jako jed
nostronnie zmienne, jeeli ich znak nie ulega zmianie, lub obustronnie zmien
ne w przypadku zmiany znaku w kadym cyklu. Wikszo wynikw bada
dotyczy cyklu symetrycznego, w ktrym najmniejsze i najwiksze naprenia
w cyklu s przeciwnego znaku, a ich warto bezwzgldna jest taka sama. W ba
daniach stosuje si ciskanie i rozciganie lub (najczciej) zginanie o przemien
nym znaku.
W ytrzymao na zmczenie
Wytrzymao na zmczenie jest maksymalnym obcieniem, ktre materia wy
trzymuje przy obcieniach zmiennych dla liczby cykli 106107. Przyjmuje si,
e jeli materia wytrzyma tak liczb cykli, to nie ulegnie zniszczeniu przy do
wolnie duej ich liczbie. Czsto obcienia cyklicznego nie wywiera istotnego
wpywu na wytrzymao drewna na zmczenie. Wyniki bada wytrzymaoci
na zmczenie przedstawia si na wykresie zalenoci midzy poziomem napr
e a liczb cykli, ktr wytrzymuje materia. Otrzymuje si tak zwan krzy
w Whlera, ktra od okrelonego poziomu napre przebiega w przyblieniu
rwnolegle do osi odcitych. Warto napre odpowiadajca pocztkowemu
punktowi tej czci krzywej odpowiada wytrzymaoci materiau na zmczenie.
Przykad krzywych Whlera dla drewna iglastego przy zginaniu przedstawiono
na rys. 10.25.
100
ro
80
O.
S
Ws
X
60
.2
Ig*
40
20
0
O
o* ^
!T

102
103
104
105
Liczba cykli
106
107
Rysunek 10.25. Krzywe Whlera

dla drewna iglastego przy zgina
niu obrotowym ([12] wg Krammera)
1 - sosna twardziel, 2 - sosna biel,
3 - joda
Wytrzymao drewna na zmczenie dla napre obustronnie zmiennych przy

zginaniu wynosi 0,25-0,30 wytrzymaoci doranej na zginanie statyczne, nato
miast przy skrcaniu odpowiednio ok. 0,40 wytrzymaoci doranej przy skr
caniu statycznym. Wytrzymao drewna na zmczenie przy napreniach jed
nostronnie zmiennych jest znacznie wiksza ni przy napreniach dwustronnie
zmiennych. Wraz ze wzrostem gstoci drewna ronie rwnie jego wytrzymao
na zmeczenie.
609
Udarno
Odporno na uderzenie, czyli udarno, jest okrelona stosunkiem pracy zuytej
na zamanie prbki do pola przekroju prbki. Zamanie przeprowadza si przy
uyciu mota udarowego. Udarno dla waniejszych gatunkw drewna podano
w tabl. 10.5. Udarno zaley od kierunku anatomicznego w drewnie. W kierunku
stycznym jest mniejsza ni w kierunku promieniowym. Skony przebieg wkien
w prbce znacznie obnia udarno. Przy odchyleniu wkien o 10 udarno
spada o 50%.
Twardo
Twardo drewna okrela opr, jaki drewno stawia przy wciskaniu obcego cia
a. Do wyznaczania twardoci drewna stosuje si przewanie metod Janki lub
metod Brinella.
W metodzie Janki wciska si w drewno stalow kulk, ktrej przekrj po
prowadzony przez jej rodek ma powierzchni 1 cm2. Miar twardoci jest sia
powodujca zagbienie kulki w drewnie rwne jej promieniowi. Metoda Janki
daje dobre wyniki dla drewna liciastego, natomiast budzi zastrzeenia w przy
padku drewna iglastego.
Metoda Brinella polega na wciskaniu w drewno stalowej kulki o rednicy
10 mm. Twardo wedug tej metody jest ilorazem uytej siy i pola powierzchni
czaszy zagbionej w drewnie.
Twardo drewna wzrasta wraz z gstoci, natomiast maleje ze wzrostem wil
gotnoci. Twardo badana na przekrojach czoowych (rwnolegle do wkien)
jest wiksza ni badana na przekrojach stycznych i promieniowych (prostopa
dle do wkien). Rnica twardoci zmniejsza si jednak ze wzrostem gstoci
drewna. Twardo drewna oznaczon metod Janki dla waniejszych gatunkw
drewna podano w tabl. 10.5.
cieralno
cieralno drewna okrela si jako zmiany zachodzce na powierzchni drewna
pod wpywem tarcia (ubytek masy lub zmniejszenie si objtoci drewna). cie
ralno maleje ze wzrostem twardoci drewna i jego gstoci, natomiast ronie
wraz ze zwikszaniem si wilgotnoci drewna. Drewno parowane ma wiksz
cieralno ni nieparowane. Drewno ywiczne jest bardziej odporne na cie
ranie ni drewno o maej zawartoci ywic. Duy wpyw na cieralno ma
ukad sojw. Przekrj promieniowy wykazuje dwukrotnie mniejsz cieralno
ni przekrj styczny. Badanie cieralnoci drewna przeprowadza si na specjalnej
maszynie probierczej lub za pomoc stopy mechanicznej. Ta cecha drewna ma
istotne znaczenie przy okrelaniu czasu zuycia podg drewnianych. Pewien po
610
gld na cieralno niektrych rodzajw drewna daje dowiadczalnie okrelony

czas uytkowania, po ktrym deszczuki podogowe zetr si o 1 mm. Wyno
si on dla deszczuek sosnowych 3 lata, dbowych 5 lat, jaworowych 2,5 roku,
bukowych nieparowanych 10 lat.
Gitko
Gitko drewna okrela jego zdolno do wyginania si bez uszkodzenia. Git
ko wzrasta wraz ze wzrostem wilgotnoci i temperatury drewna. Najwiksz
gitko wykazuje drewno bukowe poddane naparzaniu (dziaaniu pary wodnej
o wysokiej temperaturze). Wiksz gitkoci charakteryzuj si gatunki drewna
o mniejszej gstoci.
upliwo
upliwo jest to zdolno do rozwarstwiania si (upania) drewna wzdu w
kien. Drewno stawia opr upaniu. Jako upliwo okrela si stosunek siy powo
dujcej rozupanie drewna do szerokoci prbki. upliwo jest cech materiaw
anizotropowych. Drewno ma wiksz upliwo w paszczyznach promieniowych
ni w paszczyznach stycznych, natomiast nie wykazuje upliwoci w kierunku
prostopadym do wkien. upliwo zaley od gatunku drewna i jego budowy.
Do gatunkw drewna o bardzo duej upliwoci nale joda, wierk, topola i osi
ka, du upliwo wykazuj db, buk, olcha, sosna, modrzew i cis, natomiast
wiz, grab i brzoza s bardzo trudno upliwe. upliwo maleje w miar wzrostu
gstoci drewna.
10.3. Wady drewna

10.3.1. Rodzaje wad
Wady drewna s to nieprawidowoci jego budowy, uszkodzenia chorobowe i me
chaniczne oraz takie cechy naturalne, ktre wpywaj ujemnie na jego waciwo
ci techniczne i uytkowe. Wady drewna okrela si przez porwnanie drewna
rzeczywistego z wzorcem drewna bezbdnego w ksztacie walca, bez skw,
0 rwnomiernej soistoci i rwnolegym ukadzie wkien. Odchylenie od wzor
ca uwaa si za wad rwnie wtedy, gdy wynika ono z naturalnej budowy
drewna, np. ski stanowi podstawow wad drewna, mimo e s normaln i nie
odczn cech jego budowy. Wady drewna mog powsta w okresie wzrostu i za
ycia drzewa oraz po cince w zalenoci od sposobu jego skadowania, obrbki
1 eksploatacji. Rodzaje wad i stopie ich wystpowania stanowi podstaw oce
ny i klasyfikacji jakociowej drewna. Wady drewna zostay usystematyzowane
10.3. Wady drewna
611
w grupach, podgrupach, rodzajach i odmianach. Typowe wady drewna mona

podzieli na nastpujce grupy: wady ksztatu, wady budowy anatomicznej, nie
normalne zabarwienie, zgnilizna, pknicia, zranienia, uszkodzenia przez owady
oraz nagromadzenia ywicy.
10.3.2. Wady ksztatu

Do charakterystycznych wad ksztatu zalicza si: zbieysto pnia, zgrubienie
odziomkowe, rakowato, krzywizn i spaszczenie.
Zbieysto pnia jest wad polegajc na zmniejszaniu si rednicy drewna
okrgego od odziomka ku wierzchokowi i wystpuje u wszystkich gatunkw
drzew. Za normaln przyjmuje si zbieysto nie przekraczajc 1 cm/m. Stopie
zbieystoci wpywa na warto uytkow surowca drzewnego. Przy przecieraniu
zbieysto powoduje pozorny skrt wkien. Nadmierna zbieysto zmniejsza
wydajno materiaow surowca.
Zgrubienie odziomkowe odznacza si du zbieystoci w dolnej czci
pnia. W wyniku przecierania pnia w obszarze zgrubienia odziomkowego dochodzi
do ukonego przecicia wkien, w wyniku czego zmniejsza si wytrzymao
drewna oraz zwiksza ilo odpadw. Jest to wada utrudniajca cink drzew.
Rakowato jest to lokalne znieksztacenie pnia w postaci zgrubie, naroli
lub wgbie na bocznej powierzchni pnia, spowodowane przez grzyby paso
ytnicze, bakterie, mszyce i inne czynniki patologiczne. W obszarze rakowatym
drewno ma spltane wkna, czsto jest przeywiczone i dotknite zgnilizn.
Rakowato znacznie obnia warto techniczn drewna. Wada ta nie moe wy
stpowa w sortymentach konstrukcyjnych.
Krzywizna jest to odchylenie wzdunej osi pnia od linii prostej. W tarcicy
obrzynanej uzyskanej z pnia dotknitego krzywizn wystpuj przecite wkna,
co obnia jej wytrzymao.
Spaszczenie jest to nieprawidowy ksztat przekroju poprzecznego drewna,
najczciej zbliony do eliptycznego (rys. 10.2a). Spaszczenie utrudnia obrbk
drewna i powoduje skonno tarcicy do paczenia si w wyniku zrnicowanej
kurczliwoci drewna szerokosoistego i wskosoistego.
10.3.3. Wady budowy anatomicznej

Do typowych wad budowy anatomicznej drewna zalicza si: ski, zawoje, nieregularnoci budowy sojw, nieregularnoci przebiegu wkien, rdze i twardzic.
Ski s to pozostaoci po gaziach lub pczki pice wronite w drewno
pnia. Budowa skw, ich ksztaty, rozmieszczenie i wymiary oraz skony przebieg
612
wkien stanowi podstaw klasyfikacji jakociowej drewna. Z uwagi na rne

kryteria stosuje si kilka podziaw skw. Sk nazywa si otwartym, gdy jego
drewno jest widoczne na obwodzie pnia. Sk pokryty przez soje roczne, niewi
doczny na obwodzie pnia, nazywa si skiem zaronitym. Z uwagi na ksztat
rozrnia si ski okrge, owalne, podune i skrzydlate. Ze wzgldu na wymiar
rednicy ski dziel si na: szpilkowe (o rednicy do 3 mm), perowe (3-6 mm),
owkowe (6-10 mm), mae (10-25 mm), rednie (25-40 mm) oraz due (powy
ej 40 mm). Przykad ska okrgego przedstawiono na rys. 10.26. Ze wzgldu na
Rysunek 10.26. Sk okrgy zronity (PN-54/D-01000)
zronicie ska z otaczajc go tkank drzewn rozrnia si ski zronite, cz

ciowo zronite oraz wypadajce. Soje roczne ska zronitego tworz cao ze
sojami rocznymi drewna na caym obwodzie lub na dugoci ska. Soje roczne
ska czciowo zronitego s zronite ze sojami rocznymi drewna na czci
jego obwodu lub dugoci. Soje roczne ska wypadajcego nie s zwizane ze
sojami rocznymi otaczajcego drewna. Z uwagi na stan zachowania drewna ski
mog by zdrowe jasne (rys. 10.27) i rogowe, zabarwione, nadpsute, zepsute,
smoowe i tabaczne (rys. 10.28). Ski zdrowe nie wykazuj ladw uszkodzenia
Rysunek 10.27. Sk zdrowy jasny (PN-79/D- 01012 )
Rysunek 10.28. Sk zepsuty tabaczny (PN-54/D-01000)
drewna przez grzyby. W tej grupie s ski jasne, ktre maj barw otaczajcego
drewna lub s nieco ciemniejsze, oraz ski rogowe przesycone ywic, garbnika
mi i gum, majce barw ciemniejsz od otaczajcego drewna. Ski zabarwione
mog mie barwy jasne, ciemne lub pstre. Zabarwienie skw oznacza pocztko
we stadia zgnilizny, w ktrych nie nastpia jeszcze destrukcja drewna. W skach
10.3. Wady drewna
613
nadpsutych wystpuj przebarwienia oraz czciowa destrukcja drewna na skutek

zgnilizny. W skach zepsutych destrukcja drewna w postaci zgnilizny mikkiej
obejmuje ok. 1/3 powierzchni przekroju ska i moe powodowa rozkad drew
na otaczajcego sk. Ski smoowe wystpuj w drewnie iglastym. S to ski
zepsute przesycone ywic. Ich odpowiednikiem w drewnie liciastym s ski
tabaczne charakteryzujce si daleko posunit destrukcj tkanki drzewnej w po
staci proszkowatej lub wknistej substancji pozbawionej spoistoci o zmienionej
pstrej barwie.
Ski wywieraj ujemny wpyw na waciwoci techniczne drewna. Z me
chanicznego punktu widzenia ski stanowi twarde inkluzje lokalnie zakca
jce jednorodno drewna oraz prostoliniowy kierunek wkien. W otoczeniu
skw wystpuj koncentracje napre oraz niecigoci materiau. W efekcie
ski w znacznym stopniu zmniejszaj wytrzymao drewna na rozciganie i zgi
nanie oraz w nieco mniejszym stopniu zmniejszaj wytrzymao drewna na
ciskanie.
Zawoje s to miejscowe znieksztacenia sojw rocznych i wkien najczciej
wystpujce w ssiedztwie ska. Zawoje s najlepiej widoczne na podunych
przekrojach pnia. W znacznym stopniu obniaj one wytrzymao drewna.
Nieregularnoci budowy sojw polegaj gwnie na wystpowaniu nierw
nomiernej szerokoci sojw oraz falistoci sojw. Nierwnomierna szeroko
sojw jest spowodowana zmiennymi warunkami rodowiskowymi w okresie we
getacji drzewa, w szczeglnoci zmiennym dostpem wiata. Falisty przebieg
sojw wystpuje w zewntrznej strefie pnia i jest dobrze widoczny na przekroju
poprzecznym. Falisto sojw jest cech zwizan z gatunkiem drzew i, jako
zjawisko naturalne, wystpuje np. w drewnie cisa, jaowca, graba, jaworu i wskosoistego wierka grskiego. Falisto sojw obnia waciwoci techniczne
drewna.
Nieregularnoci przebiegu wkien przejawiaj si jako falisto wkien,
splot wkien oraz skrt wkien. Falisto wkien polega na regularnym odchy
leniu wkien w kierunku promieniowym (rys. 10.29). Jest to zjawisko rzadkie,
spotykane w drewnie jaworu, jesionu i brzozy w dolnej czci pnia, gwnie
w szyi korzeniowej. Uwaa si, e przyczyn falistoci wkien jest dziaanie
duego ciaru drzewa na podstaw pnia. Splot wkien wystpuje przy przej
ciu midzy pniem a korzeniami i przy rozgazieniach pnia. Jest widoczny na
przekrojach podunych w postaci powikanego i skbionego ukadu wkien.
Skrt wkien jest objawem nieprawidowej budowy drewna, przy ktrej wkna
przebiegaj wzdu linii rubowej (rys. 10.30). Na przekrojach stycznych wk
na przybieraj kierunek skony o rnym nachyleniu. Nieregularnoci w prze
biegu wkien zmniejszaj wytrzymao drewna, szczeglnie na rozciganie
i zginanie.
614
Rysunek 10.29. Falisto wkien (PN-54/D-OIOOO)
Rysunek 10.30. Skrt wkien (PN-54/D-01000)
Rdze obnia jako drewna z powodu maej wytrzymaoci jego tkanek.

Rdze moe przebiega prostoliniowo lub mimorodowo. W przekroju mog
wystpowa dwa lub wicej rdzeni. Negatywny wpyw rdzenia, szczeglnie mimorodowego, na sortymenty o maych wymiarach przekroju poprzecznego moe
by znaczcy. W przypadku elementw o duych wymiarach przekroju poprzecz
nego centralne pooenie rdzenia praktycznie nie wpywa na obnienie waci
woci technicznych elementu.
Twardzica jest to czerwonobrunatna strefa soju rocznego, podobna z wygl
du do drewna pnego i zajmujca znaczn lub ca szeroko soja. Twardzi
ca wystpuje w drewnie gatunkw iglastych jako drewno reakcyjne i wie si
z mimorodowoci rdzenia oraz krzywizn. Drewno z twardzic wykazuje du
zmienno waciwoci mechanicznych i wiksz kurczliwo wzdu wkien,
co powoduje pkanie i paczenie si drewna.
10.3.4. Nienormalne zabarwienie

Nietypowe zabarwienie drewna moe by wywoane czynnikami fizykochemicz
nymi lub powsta w wyniku poraenia drewna przez grzyby. Zmianie zabarwie
nia nie musz towarzyszy widoczne objawy pogorszenia waciwoci fizycznych
i mechanicznych drewna. Nienormalne zabarwienie moe objawia si w postaci
zmiany barwy naturalnej, plam garbnikowych, zszarzenia powierzchni, sinizny,
faszywej twardzieli i czerwieni bielu.
Zmiany barw y n aturalnej drewna mog by spowodowane przez czynniki
atmosferyczne (takie jak soce, wilgo) i zwizki chemiczne. Powstaj one po
ciciu drzewa w czasie transportu lub skadowania na wolnej przestrzeni. W tych
warunkach, pod wpywem soca i wody, naturalna barwa drewna zmienia si na
brunatn.
Plamy garbnikowe powstaj w wyniku utleniania garbnikw, gwnie w so
jach przyobwodowych. Pojawiaj si one podczas duszego skadowania, gdy jest
ciepo i wilgotno, szczeglnie przy bezporednim nasonecznieniu. Plamy garb
nikowe maj barw rdzawobrunatn. Wystpuj na powierzchni tarcicy liciastej,
gwnie dbowej.
10.3. Wady drewna
615
Zszarzenie powierzchni drewna jest to powierzchniowa zmiana barwy na

szar lub srebrnoszar, niekiedy z jedwabistym poyskiem. Przyczyn zszarze
nia powierzchni drewna jest dziaanie czynnikw atmosferycznych powodujcych
zmiany chemiczne i fizyczne w przypowierzchniowej warstwie drewna. Zszarze
nie nie jest wad istotn i atwo si usuwa w wyniku obrbki drewna.
Sinizna wystpuje gwnie w drewnie iglastym i jest wywoana przez grzy
by znajdujce si w bielu, a sporadycznie take w twardzieli. Naturalna barwa
drewna zmienia si na niebieskoszar lub zielonoczarn. Sinizna moe wystpo
wa na powierzchni elementw lub w gbi. Sinizna nie wpywa w zasadzie na
waciwoci drewna, jedynie na jego wygld. Jest wiadectwem zych warunkw
konserwacji surowca lub tarcicy.
Faszywa twardziel jest to zabarwienie rodkowej czci pnia w drewnie
beztwardzielowym gatunkw liciastych, gwnie w drewnie bukowym.
Czerwie bielu jest to zmiana barwy drewna na row do brunatnej, stano
wica pocztkowe stadium zgnilizny.
10.3.5. Zgnilizna
W przypadku drzew ywych zgnilizna powstaje w wyniku rozwoju grzybw paso
ytniczych, a w drewnie citym - w wyniku rozkadowej dziaalnoci roztoczy.
Z uwagi na stopie destrukcji drewna rozrnia si zgnilizn tward i zgnili
zn mikk (rys. 10.31). Zgnilizna twarda stanowi pocztkowe stadium rozwoju
grzyba i ujawnia si przez zmian barwy drewna. Nie zmieniaj si natomiast
waciwoci techniczne drewna. Zgnilizna twarda jest niedopuszczalna w sorty
mentach wysokiej jakoci. Zgnilizna mikka charakteryzuje si znacznym stop-
Rysunek 10.31. Zgnilizna mikka

(PN-79/D-01011)
616
niem destrukcji drewna. Struktura drewna zmienia si od postaci kostkowej do

proszkowej, w zalenoci od stopnia poraenia drewna przez grzyby. Zgnilizna
moe mie charakter zewntrzny, gdy wystpuje w wyniku zaatakowania przez
grzyby zewntrznych warstw drewna okrgego (rys. 10.32), wewntrzny, gdy po
raone s wewntrzne przyrdzeniowe partie drewna, lub moe by rozproszona
w przekroju pnia.
Rysunek 10.32. Zgnilizna zewntrzna (PN-79/D-01011)
10.3.6. Pknicia
Pknicia mog powstawa w okresie wegetacji lub po cince drzewa. W okre
sie wegetacji mog tworzy si pknicia rdzeniowe przebiegajce od rdzenia
ku obwodowi, ktre zwykle nie dochodz do powierzchni pnia, oraz pknicia
okrno-ukowe, ktre powstaj na granicy dwch niejednakowo rozwinitych so
jw rocznych. Po ciciu drzew, na skutek wysychania drewna, powstaj pknicia
powierzchniowe na czoach i obwodzie drewna okrgego lub na paszczyznach
bocznych tarcicy. Pknicia stanowi powan wad drewna, gdy pogarszaj wa
ciwoci mechaniczne oraz uatwiaj przenikanie wody i zarodnikw grzybw do
wntrza elementu.
10.3.7. Zranienia
Do uszkodze mechanicznych, czyli zranie, zalicza si zabitki, zakorki i mar
twice boczne. Zabitka jest to lokalna martwica pnia powstaa w wyniku jego
zewntrznego uszkodzenia mechanicznego. Zakorek jest to wronity w drewno
fragment kory, ktry powstaje w wyniku zronicia si dwch drzew, konarw lub
fad korzeniowych. Zabitki i zakorki naruszaj normaln struktur drewna, gdy
10.4. Drewno jako materia budowlany
617
soje roczne s w ich ssiedztwie silnie wygite. Martwica boczna jest to przyobwodowa warstwa obumarego drewna powstaa w wyniku zniszczenia miazgi
przez silne nasonecznienie pnia, ogie lub uszkodzenie mechaniczne. W miejscu
wystpowania martwicy pie przestaje przyrasta, drewno wysycha, pka i staje
si miejscem nieodpornym na poraenia grzybami i owadami.
10.3.8. Pcherze ywiczne i przeywiczenie

Pcherze ywiczne s to skupiska ywicy midzy sojami rocznymi w pobliu ob
wodw pni drzew iglastych. ywica wyciekajca z pcherzy ywicznych utrudnia
obrbk drewna, a w drobnych elementach powoduje obnienie ich wytrzyma
oci. Przeywiczenie lub smolisto polega na nadmiernym nasyceniu drewna
ywic w wyniku uszkodze mechanicznych lub wskutek poraenia drewna przez
grzyby.
Bardziej szczegowy opis oraz ilustracje wad drewna s przedstawione w PN-66/D-01000, PN-79/D-01011, PN-79/D-01012.

10.4.1. Gatunki drewna stosowane w budownictwie
Gatunki iglaste
Sosna pospolita {Pinius silvestris). Biel sosny pospolitej o kolorze jasnotym lub toszarym jest szeroki. Twardziel ma zabarwienie czerwonobrunatne
i charakteryzuje si intensywnym zapachem ywicy. Soje roczne sosny s wy
rane z szerok stref drewna pnego. Najlepsze waciwoci techniczne ma
drewno sosny z drzew citych w wieku 80-120 lat. W drzewach starszych
drewno jest mniej spoiste. Drewno sosny jest rednio cikie, ma dobre wa
ciwoci wytrzymaociowe, a dziki duej zawartoci ywicy jest stosunko
wo trwae, odporne na dziaanie umiarkowanej wilgoci i dobrze zachowuje si
pod wod. Biel daje si dobrze nasyca impregnatami, podczas gdy twardziel
jest praktycznie nieprzesikliwa. Drewno sosnowe ma uniwersalne zastosowa
nie w budownictwie. Wykonuje si z niego konstrukcje none (dachowe, stropy,
ciany, supy, ramy, kratownice itp.), tarcic jako surowiec do dalszego prze
robu, stolark budowlan, podogi, sklejki, okleiny, obogi i wyroby drewnopo
chodne. Drewno sosnowe dobrze przyjmuje farby i lakiery, z wyjtkiem miejsc
ywicznych.
wierk (Picea excelsa ). Drewno wierka jest sabo ywiczne, ma twardziel
bia z tym odcieniem u odmiany biaej lub czerwonobia u odmiany czer
618
wonej. Ma wyrane soje roczne (odmiany pnocne i wysokogrskie s wskosoiste). Najlepsze waciwoci techniczne ma drewno z drzew citych w wieku
80-120 lat. Drewno wierka jest lekkie, mikkie, ma rednie parametry wytrzy
maociowe. Jest upliwe i trudna jest jego obrbka mechaniczna. Ma przewanie
wiele skw rozmieszczonych w regularnych okkach oraz pcherze ywiczne.
Drewno wierkowe jest materiaem trwaym, gdy jest stosowane w miejscach su
chych i przewiewnych lub gdy stale znajduje si pod wod. wierk wysokogrski
i pnocny ma lepsze waciwoci wytrzymaociowe i jest trwalszy od wierka
nizinnego. Drewno wierkowe nie nadaje si do nasycania cinieniowego, na
tomiast mona go impregnowa w kpielach lub innymi metodami. Nadaje si
do malowania i bejcowania, lecz nie do polerowania. wierk ma zastosowania
podobne jak sosna, jest jednak materiaem od niego gorszym.
Joda (Abies pectinata). Drewno jody zawiera najmniej ywicy spord
wszystkich drzew iglastych. Ma twardziel jednolicie bia lub tawobia ro
wiejc ku rdzeniowi, czasem z odcieniem szarym lub zielonkawoszarym. Drew
no jody ma kwany zapach garbnikw. Wzrokowo trudno je odrni od wierka.
Najlepsze waciwoci techniczne ma drewno z drzew citych w wieku ok. 100
lat. Drewno jodowe ma rednie parametry wytrzymaociowe. Jest mikkie, upli
we, ma wiele skw wypadajcych z tarcicy, skonno do pkania i paczenia. Jest
twardsze i trudniejsze w obrbce od wierka, bardzo trwae w wodzie. Drewno
jodowe ma zastosowanie w budownictwie wodnym, mostowym i budownictwie
oglnym.
M odrzew (Larix europaea ). W przekroju poprzecznym modrzewia wyr
nia si wski, tawobiay biel, czerwonobrzow twardziel oraz wyrane soje
roczne z szerok stref drewna pnego. Najlepsze waciwoci techniczne ma
drewno z drzew citych w wieku 100-120 lat. Drewno modrzewiowe jest ci
kie, ywiczne, twarde i upliwe. Jest trudne w obrbce i skonne do pkania.
Ma zapach silnie ywiczny i wyrany poysk. Jest najlepszym i najtrwalszym
drewnem budowlanym.
G atunki liciaste
Db (Quercus robur, Quercus petraea). Biel u dbu jest wski, tawobiay,
twardziel za tobrunatna z odcieniem zielonkawym lub zielonkawoszarym.
Na przekroju poprzecznym widoczne s jasno poyskujce promienie rdzeniowe,
ktre na przekroju promieniowym przyjmuj posta wysokich byszczcych smug
(byszcz). Najlepsze waciwoci techniczne ma drewno z drzew citych w wie
ku ok. 180 lat. Drewno szerokosoiste jest twarde, trudne w obrbce, ma du
wytrzymao i odporno na cieranie. Drewno wskosoiste jest mikkie i atwe
w obrbce. Biel jest nietrway i nieuyteczny, gdy atwo moe by zaatakowa
ny przez owady. Drewno dbowe ma silny i trway kwany zapach garbnikw,
619
w wodzie twardnieje i z czasem czernieje, w wyniku reakcji chemicznych mi

dzy garbnikami znajdujcymi si w drewnie a zwizkami elaza znajdujcymi
si w wodzie. Elementy z drewna dbowego atwo ulegaj pkaniu i paczeniu,
dlatego materia przed uyciem powinien by dobrze wysuszony. Drewno dbo
we ma zastosowanie w budownictwie ldowym i wodnym. Wykonuje si z niego
podkady kolejowe, podwaliny cian, stolark budowlan, posadzki, uywa si go
w szkutnictwie, koodziejstwie i bednarstwie.
Jesion (Fraximus excelsior). Jesion ma wski biel i twardziel o jednolitej
barwie cytrynowobiaej u drzew modych i brunatnotej u drzew starszych,
wyrane soje. Drewno szerokosoiste jest cikie, twarde, o duej wytrzymao
ci, trudne w obrbce, natomiast wskosoiste jest lejsze, mikkie, o mniejszej
wytrzymaoci i atwe w obrbce. Drewno jesionu jest elastyczne. wiee drew
no pod wpywem parzenia atwo si wygina, dobrze si poleruje. W warunkach
suchych drewno jesionu jest trwae, a w zmiennych wilgotnych szybko ulega
zniszczeniu. Stosuje si je do wyrobu stolarki budowlanej, boazerii, robt posadzkarskich itp.
B uk (Fagus silvatica). Drewno buka jest beztwardzielowe, jasnozielonkawote z rowym odcieniem, a soje wyrane. W drewnie buka czsto wystpuje
szarobrunatna faszywa twardziel. W przekrojach s wyranie widoczne byszcz
ce promienie rdzeniowe. Buki wycina si w wieku ok. 110 lat. Drewno buka jest
cikie, upliwe, o duej kurczliwoci, skonne do pkania i paczenia. Trudno je
konserwowa; jest trwae w warunkach suchych, take wwczas gdy stale znajdu
je si pod wod. Pod wpywem wilgoci i zmiennych warunkw atmosferycznych
drewno to staje si nietrwae. Trwao i waciwoci mechaniczne buka s lep
sze ni dbu. Drewno buka atwo ulega zniszczeniu przez owady. Daje si atwo
nasyca pod cinieniem. Wykonuje si z niego stolark budowlan, posadzki,
schody i balustrady.
W iz ( Ulmus campestris, Ulmus monumci). Biel wizu jest jasnoty, twar
dziel od jasno- do ciemnobrunatnej z tymi, fioletowymi lub zielonkawymi
odcieniami. Naczynia i promienie rdzeniowe s widoczne goym okiem. Drewno
wizu jest cikie, trudno upliwe, trudne w obrbce, trwae na powietrzu i pod
wod, twarde i charakteryzuje si dobrymi parametrami wytrzymaociowymi.
Dobrze si toczy, trudno poleruje, parzone - dobrze si wygina. Z drewna wizu
wykonuje si stolark budowlan, boazerie, posadzki.
Olcha (Abuts glutinosa). Drewno olchy jest beztwardzielowe o zabarwieniu
pomaraczowobiaym w stanie wieym i rowobrunatnym po wysuszeniu. Cza
sem w drewnie olchy wystpuje szaro zabarwiona faszywa twardziel. Soje s
niewyrane. S widoczne liczne brunatne plamki rdzeniowe. Drewno olchy jest
lekkie, mikkie i upliwe, atwo si obrabia i poleruje. Ma przecitne waciwo
ci mechaniczne. Dziki duej zawartoci garbnikw drewno olchy znajdujce
620
si stale pod wod jest bardzo trwae, za w zmiennych warunkach atmosferycz

nych mao odporne. atwo ulega zniszczeniu przez owady. Ma zastosowanie do
produkcji sklejek, pyt pilniowych, wirowych itp.
Brzoza {Betula verrucosa, Betula pubescen). Beztwardzielowe drewno brzo
zy jest biae z tawym lub czerwonym odcieniem. Soje s niewyrane. Widocz
ne s liczne plamki rdzeniowe. Ma redni gsto, jest rednio twarde i upliwe.
Waciwoci mechaniczne brzozy s dobre. Jej trwao i odporno na grzyby
domowe jest maa. Drewno brzozy jest stosowane do produkcji sklejek, oklein,
narzdzi itp.
Grab ( Carpinus betulus). Drewno grabu jest beztwardzielowe o zabarwieniu
biaym z szarym odcieniem. Czasem wystpuje szarobrunatna faszywa twardziel.
Soje s niewyrane, o falistym zarysie. Na przekroju poprzecznym s widocz
ne szerokie promienie rdzeniowe. Drewno grabu ma du gsto, jest trudno
upliwe, bardzo twarde. Charakteryzuje si korzystnymi waciwociami mecha
nicznymi. Jest trudno cieralne. Stosuje si je na deszczuki posadzkowe i jako
drewno narzdziowe.
10.4.2. Materiay drzewne

Drewno okrge
Z czci pnia, po odciciu wierzchoka, usuniciu kory oraz odciciu gazi i s
kw rwno z obwodem drzewa, otrzymuje si drewno okrge. W zalenoci od
rednicy i dugoci drewno okrge dzieli si na nastpujce sortymenty: grubizn, duyce, kody, wyrzynki, erdzie, szczapy i waki. Drewno okrge ma
zastosowanie do wyrobu takich elementw jak: pale, supy, podpory i belki mo
stowe, supy do rusztowa, stemple oraz stanowi surowiec tartaczny. W przypadku
elementw z drewna okrgego lepiej wykorzystuje si przekrj oraz zachowuje
si cz tkanki yka chronicej biel przed wpywami atmosferycznymi i zaka
eniami. Wad drewna okrgego stosowanego do budowy konstrukcji moe by
trudniejsze wykonywanie pocze lub jego zbieysto. W belkach zoonych
mona wyrwna rnice w gruboci elementw i uzyska jednakow wysoko
przekroju przez naprzemianlegy ukad duyc. Wymagania w zakresie wymiarw
i jakoci drewna okrgego s podane w BN-75/9220-01.
Tarcica
Materia przetarty z drewna okrgego nazywa si tarcic. Przecieranie drewna
odbywa si w tartakach. Drewno zwyke mikkie lub mniej wartociowe prze
ciera si na trakach pionowych jedno- lub wielopiowych. Cenniejsze rodzaje
drewna twardego przeciera si piami tamowymi blokowymi na trakach pozio
mych. W zalenoci od sposobu przetarcia tarcic dzieli si na grupy, a grupy
621
na sortymenty. Drewno okrge moe by przecierane jednokrotnie - na ostro,

lub dwukrotnie - z pryzmowaniem. Materia uzyskany z przetarcia na ostro no
si nazw tarcicy nieobrzynanej. Przecieranie dwukrotne polega na uformowaniu
pryzmy przez odcicie materiau bocznego, a nastpnie na przetarciu pryzmy ob
rconej o kt 90. Materia uzyskany z przetarcia dwukrotnego z pryzmowaniem
lub z przetarcia na ostro i nastpnie obrzynania rwnolegego do osi wzdunej
nosi nazw tarcicy obrzynanej. Materia przetarty na ostro i nastpnie obrzynany
nierwnolege do osi wzdunej nosi nazw tarcicy zbieycie obrzynanej. Jeli
na naroach przekrojw poprzecznych tarcicy pozostaj czci obwodu okrglaka,
tzw. obliny lub oflisy, to materia drzewny okrela si jako obliniasty.
Podzia tarcicy oraz nazwy i okrelenia s podane w PN-75/D-01001.
Sortymenty tarcicy obejmuj deski, bale, aty, krawdziaki i belki. Podzia
tarcicy iglastej, wymiary poszczeglnych sortymentw oraz charakterystyk klas
jakoci wedug wad drewna podane s w PN-75/D-96000, a tarcicy liciastej
w PN-72/D-96002.
10.4.3. Drewno klejone warstwowo

Drewno klejone warstwowo jest materiaem uzyskanym w wyniku warstwowe
go sklejenia desek wzdu wkien. Mona z niego formowa belkowe elementy
konstrukcyjne o podanych ksztatach i wymiarach. Na elementy klejone uy
wa si desek wierkowych lub sosnowych szerokoci 80-200mm. W przypadku
koniecznoci wykonania elementu wikszej szerokoci stosuje si ukady desek
zachodzcych na siebie, przedstawione na rys. 10.33a, lub odpowiednio szerokie
Rysunek 10.33. Zasady konstruowania elementw

klejonych warstwowo [14]: a) rozmieszczenie sty
kw na szerokoci przekroju, b) usytuowanie na
ci
deski z naciciami, pokazane na rys. 10.33b. Grubo desek stosowanych na ele

menty prostoliniowe chronione przed zawilgoceniem nie powinna by wiksza
ni 40 mm, a na nie chronione nie wiksza ni 30 mm. Elementy o osi zakrzy
wionej wykonuje si z desek gruboci 10-30 mm, w zalenoci od promienia
krzywizny elementu. Przykady przekrojw poprzecznych elementw z drewna
klejonego warstwowo przedstawione s na rys. 10.34. Deski czy si na dugo
ci za pomoc zczy czoowych, ukonych lub klinowych (rys. 10.35). Zcza
czoowe maj efektywno ok. 10% (przenosz tylko ok. 10% wytrzymaoci de-
622
iff
Rysunek 10.34. Przykady przekrojw
wykonanych z drewna klejonego war
stwowo
a)
c)
b)
' ' J ^ l0 t4
''
s < 0,
Rysunek 10.35. Rodzaje zczy klejo

nych [14]: a) zcze czoowe, b) uko
ne, c) zcze klinowe
ski) i nie powinny by stosowane w strefie rozciganej elementu. Zcza ukone

o pochyleniu 1 :8 lub 1 : 12 zapewniaj ok. 85% efektywnoci, a ich wzajemna
odlego w ssiednich warstwach nie powinna by mniejsza ni 50 cm. Zcza
klinowe s najlepsze (efektywno 80-96%), a ich wzajemna odlego w ssied
nich warstwach nie powinna by mniejsza ni 30 cm.
Do wykonywania drewna klejonego naley stosowa kleje na bazie ywic
syntetycznych, np. kleje rezorcynowe lub fenolowo-rezorcynowe. Kleje te s ca
kowicie wodoodporne, chemoutwardzalne, wi w temperaturze 18C. Spoiny
maj du wytrzymao i s odporne na czynniki atmosferyczne.
Warunkiem uzyskania dobrej jakoci spoin jest przestrzeganie nastpujcych
wymaga technologicznych w procesie klejenia: klejone drewno powinno mie
gadk, wieo zeszlifowan i czyst powierzchni, wilgotno drewna powinna
wynosi 6-15% , cinienie prasowania przy klejeniu co najmniej 0,4 MPa, tem
peratura klejenia nie powinna by nisza ni 18C. Optymalna grubo spoin
powinna wynosi 0,1-0,2 mm i nie przekracza 0,5 mm.
Drewno klejone ma szereg zalet. Surowiec do klejenia mona wyselekcjo
nowa w taki sposb, eby zminimalizowa wpyw wad naturalnych drewna.
Dziki tzw. efektowi laminacji mona uzyska wiksz jednorodno waciwo
ci mechanicznych i wysz klas drewna klejonego w stosunku do surowca.
W porwnaniu z drewnem naturalnym litym, drewno klejone odznacza si wik
sz odpornoci ogniow, mniejsz wraliwoci na zmiany wilgotnoci oraz
wiksz odpornoci na korozj biologiczn (grzyby, owady).
Kleje do konstrukcji klejonych powinny spenia wymagania PN-EN 301:1994,
natomiast drewno klejone warstwowo wymagania PN-EN 386:2001.
Zgodnie z PN-EN 386:2001 drewno na elementy klejone naley sortowa
wytrzymaociowo. Klej powinien gwarantowa otrzymanie trwaych i wytrzyma
ych pocze i ich zachowanie w cigu caego planowanego okresu uytkowania
623
konstrukcji. Zaleca si, by przy doborze kleju uwzgldnia warunki klimatyczne

uytkowania konstrukcji, gatunek drewna, rodki ochrony drewna, metod pro
dukcji elementw itp.
Trwao spoiny klejowej bada si na prbce o penym przekroju poprzecz
nym, wycitej z wyprofilowanego elementu. Wykonuje si badania na rozerwanie
oraz na cinanie spoiny klejowej. Wytrzymao spoiny klejowej na cinanie musi
by nie mniejsza ni 6,0 N/mm2. W pomieszczeniach do produkcji elementw
klejonych temperatura powietrza powinna wynosi co najmniej 15C, a wilgot
no wzgldna powietrza mieci si w granicach 40-75%.
Do produkcji elementw klejonych warstwowo naley uywa drewna o spraw
dzonej przydatnoci. Stosuje si nastpujce gatunki drewna: wierk, sosn, da
glezj, choin grsk, modrzew, topol, ywotnik olbrzymi itp. Wilgotno drew
na podczas klejenia powinna mieci si w zakresie 8-15%, jeli drewno zostao
wczeniej nasycone rodkiem ochronnym, lub 11-18%, jeli drewno nie zosta
o nim nasycone. Rnica wilgotnoci warstw w elemencie klejonym nie moe
przekracza 4%. W celu zmniejszenia deformacji i pkni warstwy drewna sze
rokoci powyej 200 mm naley rowkowa (rys. 10.33). Warstwy drewna powinny
by strugane nie wczeniej ni 24 godz. przed klejeniem lub nie wczeniej ni
6 godz. w przypadku drewna trudno sklejalnego, np. drewna ywicznego lub
nasyconego rodkiem ochronnym.
Zuycie kleju wynosi przecitnie 350 g/m2. Warstwy sklejane naley spraso
wa przez rwnomierny docisk w granicach 0,6-1 N/mm 2 na caej powierzchni
klejenia. Utwardzanie kleju powinno si odbywa w pomieszczeniu o tempera
turze 20-25C. Obcienie elementw klejonych warstwowo moe nastpi nie
wczeniej ni po 72 godz. od zakoczenia utwardzenia kleju dla klejw na bazie
fenolu oraz po 24 godz. dla klejw aminowych.
10.4.4. Materiay drewnopochodne

Materiay drewnopochodne s pytowymi elementami budowlanymi wytwarzany
mi na bazie drewna przez sprasowanie rozdrobnionych jego czci z dodatkiem
rodkw wicych. S to produkty, ktrych waciwoci mog by ksztatowane
w procesie produkcyjnym. Mona zatem wyeliminowa niektre z wad drewna
naturalnego.
Materiay drewnopochodne mona podzieli ze wzgldu na budow i sto
pie rozdrobnienia drewna na nastpujce grupy: sklejki, pyty stolarskie, pyty
wirowe, pyty pilniowe i pyty z weny drzewnej.
Sklejka jest pyt warstwow sklejon z co najmniej trzech warstw fornirw,
przy czym kierunki wkien w przylegych warstwach s do siebie prostopade
(rys. 10.36).
624
Rysunek 10.36. Ukad warstw fornirw w sklej

ce [22]
Forniry s cienkimi arkuszami drewna gruboci do 6 mm, ktre otrzymuje si

przez skrawanie (paskie, mimorodowe lub obwodowe, zwane inaczej uszcze
niem) wyrzynka drewna. Cienkie arkusze forniru gruboci 0,4-2,5 mm produkuje
si jako okleiny i obogi, natomiast grubsze 2,6-6,0 mm tylko jako obogi. Okleina jest fornirem do oklejania powierzchni gotowych wyrobw, natomiast obg
jest przeznaczony do oklejania jako podkad pod oklein. Obg take stanowi
zewntrzne warstwy sklejki i jest stosowany do oklejania pyt stolarskich oraz
pyt wirowych prasowanych. Okleiny s produkowane z drewna krajowego ga
tunkw liciastych (dbu, jesionu, wizu, klonu, jaworu, buka) i iglastych (sosny,
modrzewia), a take z drewna drzew strefy tropikalnej (gwnie mahoniu i orze
cha). Na obogi stosuje si przewanie drewno mikkie z gatunkw liciastych,
gwnie topolowe i lipowe, a ponadto olchowe, brzozowe i bukowe, natomiast
z gatunkw iglastych - sosnowe i wierkowe.
Sklejka powstaje przez sklejenie warstw fornirw i sprasowanie ich w wyso
kiej temperaturze. Zewntrzne warstwy sklejki nazywa si obogami, a wewntrz
ne fornirami. Obogi powinny by wykonane z tego samego gatunku drewna,
a ich wkna powinny by rwnolege. W sklejce wielowarstwowej dwie syme
tryczne warstwy wystpujce pod obogami nosz nazw podobogw. Liczba
warstw w sklejce powinna by nieparzysta. Jeeli wszystkie warstwy s wykona
ne z jednego gatunku drewna, to sklejka nazywa si jednorodzajow. W sklejce
wielorodzajowej warstwy wykonane z tego samego gatunku drewna powinny by
rozmieszczone symetrycznie. Grubo warstw w sklejce nie musi by jednakowa,
lecz warstwy o rwnej gruboci rozmieszcza si symetrycznie.
Produkowan sklejk dzieli si wedug rnych kryteriw:
ze wzgldu na technologi wykonania na sklejk sucho klejon wytwarzan
z fornirw, ktre przed naoeniem kleju zostay wysuszone do wilgotnoci
poniej 10%, i sklejk mokro klejon produkowan z fornirw, ktrych si
nie suszy, lecz wilgotne pokrywa klejem i prasuje,
ze wzgldu na grubo na sklejk cienk (do 6 mm) i grub (powyej 6 mm),
ze wzgldu na zastosowanie na sklejk przeznaczenia oglnego i sklejk
przeznaczenia specjalnego.
625
Wymagania dotyczce sklejki oglnego przeznaczenia dotycz gwnie jej

wygldu zewntrznego i poprawnoci sklejenia, natomiast nie stawia si tej sklej
ce wymaga wytrzymaociowych. W zalenoci od odpornoci na dziaanie wo
dy sklejka ta m oe by:
suchotrwaa - stosowana w rodowisku o wilgotnoci wzgldnej powietrza
do 70% i temperaturze 0-35C,
pwodoodporna - stosowana w rodowisku o wilgotnoci wzgldnej powie
trza do 90% i temperaturze 30-50 C,
wodoodporna, ktr mona stosowa w wodzie o temperaturze do 30C.
Sklejka suchotrwaa i pwodoodporna nie powinna by naraona na bezpo
rednie dziaanie wody. Ze wzgldu na stopie wykoczenia powierzchni sklejka
moe by nieszlifowana lub szlifowana. Wilgotno sklejki powinna wynosi
5-12% . Sklejka oglnego przeznaczenia jest stosowana gwnie do produkcji
mebli i stolarki.
Sklejka specjalnego przeznaczenia jest wytwarzana podobnie jak sklejka ogl
nego przeznaczenia, ale stawia si jej dodatkowe wymagania dotyczce jakoci
i trwaoci sklejenia oraz wymagania wytrzymaociowe. Ze wzgldu na zastoso
wanie rozrnia si wiele rodzajw sklejki specjalnego przeznaczenia, np. sklejk
lotnicz, szkutnicz, wagonow, kontenerow, okleinow i sklejk do deskowa.
S produkowane odmiany sklejki specjalnego przeznaczenia o powierzchni uszla
chetnionej, np. powok z ywic utwardzalnych, okadzinami w postaci papieru
impregnowanego ywic fenolow lub w postaci filmu z ywic termoutwardzal
nych. Jest rwnie wytwarzana sklejka impregnowana, ktrej obogi i warstwy
fornirw s nasycone chemicznymi rodkami ochrony drewna przed szkodliwym
dziaaniem czynnikw biologicznych lub rodkami zwikszajcymi odporno na
dziaanie wody i ognia.
Sklejka przeznaczona do wykonywania konstrukcji drewnianych powinna mie
symetryczny ukad warstw i minimaln grubo 8 mm. Dopuszcza si stosowanie
sklejki gruboci minimum 5 mm na okadziny elementw ciennych. Wilgotno
sklejki konstrukcyjnej nie powinna przekracza 10%. Jedynie w uzasadnionych
przypadkach (na przykad w zastosowaniu do elementw cian zewntrznych) do
puszcza si stosowanie sklejki o wyszej wilgotnoci. Sklejka stosowana w kon
strukcjach powinna spenia wymagania PN-EN 636-1-2-3:2000.
Pyty stolarskie s zbudowane z grubej warstwy rodkowej (zwanej rod
kiem), oklejonej obustronnie pojedynczymi lub podwjnymi warstwami obogu
lub twardymi pytami pilniowymi. rodek pyty stolarskiej zawiera elementy
w postaci deszczuek, listewek lub forniru (sklejonych ze sob bd niesklejonych) albo elementy wykonane z tektury lub papieru wzmocnionego ywicami
syntetycznymi. Warstwy zewntrzne stanowi obogi z drewna drzew iglastych
(sosnowe, wierkowe) lub liciastych (olchowe, brzozowe, bukowe, lipowe, to-
626
polowe) i wtedy pyty s okrelane odpowiednio jako iglaste lub liciaste. Jeeli
warstwy zewntrzne s twardymi pytami pilniowymi, pyty s nazywane pytami
stolarskimi.
W zalenoci od budowy warstwy rodkowej pyty stolarskie dzieli si na
pene i komrkowe (pustakowe). Pyty stolarskie pene (rys. 10.37) maj warstw
rodkow z elementw cakowicie wypeniajcych przestrze midzy obogami.
Ze wzgldu na stopie odpornoci na dziaanie wody rozrnia si pyty suchotrwae i wodoodporne. W zalenoci od obrbki powierzchni obogw wytwarzane
s pyty nieszlifowane i szlifowane. Pyty stolarskie komrkowe (rys. 10.38) maj
a)
b)
Ki
(M
M m
Rysunek 10.37. Struktura pyt stolarskich pe

nych [22]: a) ze rodkiem ze sklejonych listew,
b) ze rodkiem ze sklejonych pasm forniru
Rysunek 10.38. Struktura pyt

stolarskich komrkowych [22]:
a) ze rodkiem z twardej pyty
pilniowej, b) ze rodkiem z kar
tonu, c) ze rodkiem z forniru,
d) ze rodkiem z listewek
warstw rodkow utworzon z elementw rozmieszczonych w odstpach z pozo

stawieniem wolnych przestrzeni, natomiast warstwy zewntrzne stanowi twarde
pyty pilniowe. Warstwa rodkowa jest ram (zwykle z drewna litego) wype
nion usztywnieniami z drewna, papieru itp. uoonymi w ten sposb, e twore
rnego ksztatu puste komrki. Odmian pyt komrkowych s pyty stolarskie
listewkowe, w ktrych warstw rodkow wypeniaj listewki z drewna litego
oddzielone od siebie klockami. Wilgotno pyt stolarskich penych powinna wy
nosi 6 - 12%, a pyt komrkowych 6 - 10%.
Pyty wirowe s zbudowane z wirw drzewnych lub innych drobnych cz
stek drewna poczonych (przy zastosowaniu ciepa i cinienia) spoiwem, ktrym
627
s zwykle kleje syntetyczne. Ze wzgldu na sposb wytwarzania rozrnia si

pyty prasowane i pyty wytaczane. Pyty prasowane powstaj przez docisk pro
stopady do powierzchni, std kierunek wirw jest na og do niej rwnolegy.
Pyty wytaczane powstaj w procesie wytaczania w kierunku rwnolegym do
powierzchni, a zatem wiry ukadaj si na og do niej prostopadle. Pyty pra
sowane dzieli si na trzy rodzaje:
warstwowe, ktre s zbudowane z warstw rnicych si ksztatem i wielko
ci tworzcych je czstek, gstoci i zawartoci kleju,
frakcjonowane, w ktrych wielko czstek zmienia si bezstopniowo od ze
wntrz ku rodkowi gruboci pyty,
warstwowo-frakcjonowane, ktre maj struktur warstwow, ale poszczeglne
warstwy (wszystkie lub niektre) s frakcjonowane.
W pytach warstwowych (trj- i piciowarstwowych) warstwy zewntrzne maj
wiksz gsto i wiksz zawarto kleju ni warstwa rodkowa.
Rozrnia si dwa rodzaje pyt wytaczanych:
pene, w ktrych materia cakowicie wypenia przekrj poprzeczny,
pustakowe, ktre maj wewntrz regularnie rozmieszczone kanay przebiega
jce rwnolegle do kierunku wytaczania.
Ze wzgldu na rodzaj powierzchni rozrnia si pyty:
o powierzchni naturalnej,
- o powierzchni uszlachetnionej, pokrytej innym materiaem, np. pyty grunto
wane, laminowane, oklejane.
Ze wzgldu na przeznaczenie rozrnia si pyty:
oglnego przeznaczenia (zwyke),
specjalnego przeznaczenia (grzyboodporne, owadoodporne, wodoodporne,
ognioodporne).
Z uwagi na sw struktur pyty wytaczane maj ma wytrzymao i wy
kazuj skonno do paczenia si. Szczeglnie uwydatnia si to w pytach nieoklejanych, ktre nie nadaj si do bezporedniego stosowania w konstrukcjach.
Oklejanie zwiksza wytrzymao pyt i w pewnym stopniu zmniejsza ich skon
no do paczenia si. Stosowane jest oklejanie obogiem, oklein, tward pyt
pilniow oraz unilanem.
W ostatnich latach powszechne zastosowanie (zwaszcza w drewnianym bu
downictwie szkieletowym) znalazy pyty OSB (Oriented Strand Board). S to
trj warstwowe pyty pasko prasowane, zbudowane z prostoktnych, odpowied
nio zorientowanych, paskich i szerokich wirw drzewnych gruboci 0,5-0,7 mm
i dugoci do 140 mm. Pasma wirw w warstwach zewntrznych s ukierun
kowane rwnolegle, a wiry w warstwie rodkowej s uoone prostopadle do
osi podunej pyty. Wiry s produkowane przez skrawanie z tzw. wyrzynkw
628
drewna sosnowego. Do klejenia wirw stosuje si wodoodporne ywice izocjanianowe. Prasowanie w procesie cigym odbywa si w warunkach wysokiego
cinienia i wysokiej temperatury. Wyrwnanie paskich wirw w warstwach i ich
wzajemne zazbianie si daj w efekcie wysok wytrzymao pyt, porwnywal
n ze sklejk. Pyty wirowe zwyke przeznaczone do wykonywania konstruk
cji drewnianych powinny spenia wymagania PN-EN 312-4-5-6-7:2000, a pyty
OSB - wymagania PN-EN-300:2000. Wilgotno pyt wirowych stosowanych
w konstrukcjach nie powinna przekracza 10%. Jedynie w uzasadnionych przy
padkach (na przykad przy uyciu na elementy cian zewntrznych) wilgotno
pyt moe by wiksza.
Pyty pilniowe produkuje si z wkien lignocelulozowych bez dodawania
rodkw chemicznych lub ze rodkami hydrofobowymi (np. parafin, kalafoni,
woskami, asfaltami). Podstawowym surowcem do wyrobu pyt pilniowych s
maowymiarowe odpady drewna iglastego. Z uwagi na gsto pyty pilniowe
dzieli si na:
mikkie (porowate - P) - formowane na mokro (nieprasowane) o gstoci
poniej 400 kg/m3,
ptwarde (PT) - prasowane o gstoci 400-800 kg/m3,
twarde (T) - prasowane o gstoci powyej 800 kg/m3,
bardzo twarde (BT) - prasowane o gstoci powyej 900 kg/m 3 i nasycone
przed obrbk termiczn olejami schncymi.
Ze wzgldu na stopie uszlachetnienia powierzchni pyty pilniowe mikkie s
wytwarzane w dwu odmianach: powlekane warstw okadow z masy wknistej
lub cieru drzewnego i perforowane lub nacinane pytki lub pyty izolacyjne
lub dwikochonne. Produkuje si rwnie pyty o zwikszonej odpornoci na
dziaanie ognia oraz pyty bitumiczne o zwikszonej odpornoci na dziaanie
wody.
Pyty pilniowe ptwarde MDF (Medium Density Fibreboard) produkuje si
gwnie metod such. Z uwagi na stopie uszlachetnienia powierzchni wyrnia
si nastpujce odmiany pyt: jednostronnie lub dwustronnie gadkie, szlifowa
ne, lakierowane i laminowane. Grubo pyt pilniowych ptwardych wynosi
8-32 mm. Pyty MDF maj jednorodn struktur i daj si obrabia tak samo,
jak drewno lite.
Pyty pilniowe twarde jednostronnie gadkie, o powierzchniach nieuszlachetnionych nazywaj si pytami twardymi zwykymi i s pytami do oglnego sto
sowania. Ulepszona odmiana tych pyt, otrzymywana przez nasycenie olejami
schncymi po prasowaniu i poddawaniu ich hartowaniu, nosi nazw pyt bardzo
twardych. Maj one w porwnaniu z pytami twardymi zwykymi nastpujce
zalety: wiksz wytrzymao i twardo, mniejsz cieralno i nasikliwo.
Pyty pilniowe twarde zwyke mog by ulepszane przez pokrycie powierzch
629
ni lakierami termoutwardzalnymi lub laminowanie, to znaczy naprasowanie (na

gorco i pod cinieniem) papieru nasyconego ywic termoutwardzaln.
Pyty pilniowe powszechnie stosuje si w budownictwie. Pyty pilniowe
mikkie porowate s uywane gwnie jako materia do izolacji cieplnej i aku
stycznej. Pyty pilniowe ptwarde s stosowane do produkcji mebli, ale take
jako pyty budowlane. Pyty twarde i bardzo twarde maj zastosowanie w kon
strukcjach drewnianych i jako materia podogowy. Jeeli maj stanowi materia
konstrukcyjny, musz spenia wymagania PN-EN 622-2-3-4:2000, a ich wil
gotno nie powinna przekracza 10%. Stosowanie pyt o wikszej wilgotnoci
dopuszcza si jedynie w uzasadnionych przypadkach.
Pyty z weny drzewnej s wytwarzane z dugowknistej weny drzewnej
i spoiwa mineralnego (np. cementu o pochodzeniu magnezowym). S one praso
wane pod maym cinieniem. Charakteryzuj si ma gstoci, niskimi wsp
czynnikami przewodnoci cieplnej i przepuszczalnoci pary wodnej oraz s od
porne na korozj biologiczn.
Waciwoci fizyczne i mechaniczne materiaw drewnopochodnych

Gsto materiaw drewnopochodnych zaley od rodzaju drewna, z ktrego
pozyskuje si materia rozdrobniony, stosowanego rodka wicego, gruboci
i liczby warstw, sposobu produkcji itp. Na przykad, w wyniku produkcji pyt
pasko prasowanych otrzymuje si produkt, w ktrym gsto nie jest staa na ca
ej gruboci. Warstwy wierzchnie maj gsto wiksz ni rodkowe, a rednia
gsto maleje ze wzrostem gruboci pyt.
Pyty z materiaw drewnopochodnych wykazuj wyran anizotropi ze
wzgldu na zjawiska pcznienia i skurczu. W paszczynie pyty (w obu kie
runkach) odksztacenia od pcznienia i skurczu s mae, natomiast w kierunku
prostopadym do pyty s ok. 20 razy wiksze. Z uwagi na ma grubo pyt
pcznienie i skurcz w kierunku prostopadym do pyty nie maj istotnego wpywu
na prac pyt w konstrukcjach budowlanych i mog by pominite (z wyjtkiem
bezporedniego dziaania wilgoci na pyty bez powierzchniowego zabezpiecze
nia). Wpyw pcznienia i skurczu w paszczynie naley uwzgldni przy duych
wymiarach pyt naraonych na wilgo.
Przewodno cieplna materiaw drewnopochodnych zaley od gstoci, wil
gotnoci i kierunku wkien. Przewodno cieplna wzrasta wraz ze wzrostem
gstoci, przy czym dla maych gstoci jest zrnicowana, natomiast dla wik
szych ma bardziej zblione wartoci. Przewodno cieplna w paszczynie pyt
drewnopochodnych jest ponad dwukrotnie wiksza ni w kierunku prostopadym
(z wyjtkiem pyt wirowych wytaczanych).
Anizotropia materiaw drewnopochodnych (w odrnieniu od naturalnej ani
zotropii drewna) jest anizotropi sztuczn, gdy pojawia si w procesie produkcji
630
tych materiaw. W sklejce powstaej przez sklejanie na krzy kolejnych warstw

forniru wystpuj trzy ortogonalne kierunki, ktrym odpowiadaj rne waci
woci pyty. Dwa z nich le w paszczynie pyty, a trzeci jest do niej prostopady.
W przypadku pyt wirowych pasko prasowanych nie trzeba wyrnia dwch
kierunkw w paszczynie pyty. Wprawdzie w kierunku wytwarzania wytrzy
mao pyty jest nieco wiksza ni w kierunku prostopadym, ale praktycznie
rnice te nie s uwzgldniane. Podobnie mog by traktowane twarde pyty
pilniowe, w ktrych rne waciwoci wystpuj tylko w paszczynie pyty
i w kierunku do niej prostopadym.
Sprysto pyt drewnopochodnych dotyczy caego zakresu uytkowego
(podobnie jak w przypadku drewna). Chocia przekrj poprzeczny skada si
na og z warstw o rnej odksztacalnoci, traktuje si go jako przekrj peny
(jednolity). Sprysto pyt drewnopochodnych zaley od kierunku. Zaleno
ta jest jednak uproszczona w stosunku do drewna litego z uwagi na wyran
ortotropi pyt.
W przypadku sklejki z forniru moduy sprystoci i modu cinania ma
j rne wartoci dla szeciu przypadkw obcienia; s to: zginanie prostopa
dle do paszczyzny pyty (rwnolegle i prostopadle do kierunku wkien warstw
wierzchnich), zginanie w paszczynie pyty (rwnolegle i prostopadle do. kie
runku wkien) oraz ciskanie lub rozciganie w paszczynie pyty (rwnolegle
i prostopadle do wkien). Ponadto moduy sprystoci i cinania zale od
budowy sklejki (liczby warstw, gruboci warstw, gatunku drewna).
Sprysto pyt wirowych pasko prasowanych zaley przede wszystkim
od ich gstoci. Wzrostowi gstoci towarzyszy wzrost moduw sprystoci.
Podobnie zachowuj si ptwarde i twarde pyty pilniowe.
Na sprysto pyt drewnopochodnych wpywaj ponadto: wilgotno, tem
peratura, czas trwania obcienia itp. Wzrost wilgotnoci pyt w zakresie higroskopijnym powoduje obnienie moduw sprystoci i cinania. Zmiany wilgot
noci w obszarze kapilarnym nie maj wpywu na moduy sprystoci. Wzrost
moduw sprystoci i cinania przy wzrocie temperatury materiau jest nie
wielki i w praktyce pomijany.
Wytrzymao sklejki z fornirw zaley w znacznej mierze od waciwoci
i gruboci tych warstw, ktrych kierunek wkien pokrywa si z kierunkiem ob
cienia. Na wytrzymao wpywa te liczba warstw fornirw. Jeeli liczba ta
ronie, maleje na og wytrzymao sklejki na zginanie rwnolegle do kierun
ku wkien wierzchnich warstw (przy zginaniu prostopadle do paszczyzny py
ty), natomiast ronie wytrzymao w kierunku prostopadym do wkien warstw
wierzchnich. Wytrzymao sklejki wykonanej z fornirw w znacznym stopniu
zaley od kta midzy kierunkiem obcienia i kierunkiem wkien. Na przy
kad, przy rozciganiu i ciskaniu w paszczynie pyty wytrzymao w kierunku
10.5. Korozja biologiczna drewna
631
rwnolegym do wkien jest tylko nieco wiksza od wytrzymaoci w kierunku

prostopadym do wkien, natomiast najmniejsz warto osiga dla kta 45.
10.4.5. Drewno modyfikowane

Jako drewno modyfikowane okrela si drewno poddane takim procesom, jak na
przykad nasycanie w podwyszonej temperaturze woskiem, parafin, syntetycz
nymi olejami ywicznymi, zagszczanie pod cinieniem, spajanie wkien drzew
nych ywicami. Nasycanie drewna polega na wypenianiu pustych przestrzeni
substancjami, ktre utrudniaj wnikanie wody i wzmacniaj drewno mechanicz
nie. Drewno nasycone ywic fenolowo-formaldehydow, a nastpnie utwardzone
termicznie nazywa si drewnem bakelizowanym i jest odporne na dziaanie wy
sokiej temperatury oraz kwasw azotowego i siarkowego. Zagszczenie drewna
zwiksza twardo, wytrzymao i odporno na cieranie. Drewno zagszczo
ne przez sprasowanie pod cinieniem 15-35 MPa w temperaturze 130-160C
nazywa si lignostonem. Gsto lignostonu dochodzi do 1500 kg/m3. Do jego
produkcji uywa si drewna gatunkw liciastych (gwnie brzozy, grabu i buka).
Tworzywem warstwowym powstaym przez sklejenie cienkich arkuszy drew
na (do 1 mm gruboci), przesyconych pod cinieniem 5-10 MPa i w tempera
turze 130-150C ywic syntetyczn, jest lignofol. Rnica midzy lignofolem
a sklejk polega na tym, e w lignofolu ywica przenika warstwy drewna na
wskro i stanowi skadnik co najmniej rwnowany drewnu. Do produkcji li
gnofolu uywa si gwnie drewna bukowego i brzozowego, rzadziej klonowego
i topolowego.

10.5.1. Zgnilizna drewna
Zgnilizna drewna (mursz) jest wynikiem enzymatycznego rozkadu drewna y
wego lub budulcowego powodowanego przez grzyby, gwnie z klasy podstawczakw, oraz bakterie. Grzyby atakuj drewno wszystkich gatunkw iglastych
i liciastych. W pocztkowym stadium ich rozwoju grzybnia pobiera atwo do
stpne substancje wewntrzkomrkowe, takie jak wglowodany, biaka i tuszcze,
i w tym czasie nie niszczy lub niszczy nieznacznie cianki komrkowe drew
na. Ten rodzaj zgnilizny, objawiajcy si gwnie zmianami zabarwienia, nosi
nazw zgnilizny twardej. Drewno z objawami zgnilizny twardej mona stoso
wa do produkcji niektrych wyrobw, jeli jego barwa nie ma istotnego zna
czenia. Po wyczerpaniu si atwo dostpnych wewntrzkomrkowych substancji
odywczych, gwnym skadnikiem pokarmowym grzyba staj si wglowodany
632
zawarte w celulozie, ligninie i hemicelulozach, ktre stanowi budulec cian ko

mrkowych drewna. Grzybnia zaczyna niszczy ciany komrkowe przez rozkad
celulozy, ligniny i hemiceluloz na zwizki proste za pomoc wydzielanych przez
siebie enzymw. Enzymy (celulaza, ligninaza) s skomplikowanymi zwizkami
biakowymi dziaajcymi jak katalizatory chemiczne hydrolizujce i utleniajce.
W wyniku hydrolizy nastpuje rozkad celulozy (CHioOs),, na cukry proste
(glikoz C 6H i 20 6):
(CHioOs),, + H20 = nC 6Hi206
W kocowym etapie zachodzi utlenianie glikozy i jej rozkad na dwutlenek
wgla i wod
C 6H , 2 0 6 + 6 O 2 = 6 CO 2 + 6 H 2O + 674 kcal
Zaawansowany proces destrukcji drewna przez grzyby nosi nazw zgnilizny
mikkiej. Rozkad tkanki drzewnej przez grzyby zachodzi w obecnoci substancji
odywczych, przy odpowiedniej wilgotnoci i temperaturze, dostpie powietrza,
braku wiata oraz odpowiednim odczynie rodowiska. Wymienione czynniki mu
sz wystpowa cznie, gdy tylko wtedy tworz warunki korzystne do rozwoju
grzybw.
Wikszo grzybw atakuje drewno o wilgotnoci 20-60%. Dla grzybw
domowych optymalna wilgotno drewna wynosi 27-40%. Drewno o wilgotnoci
poniej 20 % i powyej 60% na og nie ulega rozkadowi pod wpywem grzybw.
Wilgotno wzgldna powietrza optymalna do rozwoju grzybw wynosi 96-98%.
Temperatura, w ktrej nastpuje rozwj grzybw, wynosi 3 ^ 0 C i jest rna
dla poszczeglnych gatunkw. Optymalna temperatura to 22-30C.
Dostp powietrza jest niezbdny do oddychania grzyba i rozkadu drewna.
Brak tlenu, obecno wodoru i dwutlenku wgla hamuj rozwj grzybw, lecz nie
zabijaj grzybni, ktra moe si rozwija na nowo nawet po 15-20 dniach. Grzyby
rozwijaj si dobrze tylko w powietrzu stojcym, bez przewiewu. Cyrkulacja
powietrza jest niekorzystna do ich rozwoju.
wiato, szczeglnie soneczne, jest czynnikiem hamujcym rozwj grzybw.
Przy pewnych gatunkach grzybw niewielka ilo wiata jest jednak niezbdna
do rozwoju owocnikw.
Odczyn rodowiska, czyli stenie jonw wodorowych (pH), ma wpyw na
rozwj grzybw. Dla wikszoci grzybw odpowiednie jest rodowisko lekko
kwane, optymalne pH wynosi 4-6. Std drewno stanowi dobre rodowisko do
rozwoju grzybw, gdy jego odczyn pH ma podobn warto. Niektre grzyby,
np. grzyb domowy, poprawiaj swoje warunki rozwoju, gdy w procesie przemia
ny materii wytwarzaj pewne iloci kwasw. W rodowisku zasadowym grzyby
rozwijaj si sabo.
633
Dziaanie grzybw prowadzi do rnych form rozkadu drewna, takich jak:

pryzmatyczny - drewno pka dzielc si na pryzmatyczne kostki podobnej
wielkoci,
proszkowy - drewno kruszy si w palcach i rozciera na proszek,
jamkowaty - drewno przybiera struktur gbczast,
pytkowy - drewno rozpada si na cienkie pytki, najczciej wzdu sojw
rocznych.
10.5.2. Rodzaje grzybw

Pod wzgldem stopnia szkodliwoci i efektw dziaania rozrnia si grzyby
niszczce, korodujce i pleniowe.
Grzyby niszczce mona podzieli na trzy grupy:
grzyby najbardziej niebezpieczne, powodujce szybki rozkad drewna na du
ych obszarach (grzyb domowy waciwy, grzyb piwniczny, grzyb domowy
biay, grzyb kopalniany),
grzyby szkodliwe w miejscach otwartych i w budynkach wystpujce w po
staci gniazdowej (grzyb podkadowy, grzyb supowy),
grzyby powodujce saby, powierzchniowy rozkad drewna w warunkach du
ej wilgotnoci, bez ktrej grzyby te szybko obumieraj (grzyb skadowy,
powocznik zwyky, powocznik gadki).
Grzyby korodujce rozwijaj si przewanie na drzewach rosncych w po
staci hub. Grzyby te powoduj gnicie korozyjne mogce znacznie osabi drewno.
Przy duej wilgotnoci mog si rozwija na drewnie martwym w skadach lub
budynkach.
Grzyby pleniowe rozwijaj si na powierzchni drewna i nie osabiaj jego
struktury, gdy nie odywiaj si wknami, lecz substancjami zgromadzonymi
w komrkach drzew za ycia, tj. skrobi, biakami i cukrami. Grzyby pleniowe
zakwaszaj rodowisko i uatwiaj rozwj grzybw destrukcyjnych.
10.5.3. Niszczenie drewna przez owady

W ywych drzewach oraz drewnie yje wiele gatunkw owadw. Dla jednych
drzewa i drewno mog stanowi poywienie i kryjwk, a dla innych wycz
nie kryjwk lub poywienie. Niektre owady niszcz wycznie ywe drzewa,
inne eruj na drewnie, jeszcze inne atakuj zarwno ywe drzewa, jak i drew
no. Szkodniki fizjologiczne s to owady erujce pod kor i w yku ywych
drzew, powodujce ich obumieranie. Szkodniki techniczne s owadami niszcz
cymi drewno w drzewach ywych lub po ich ciciu. Szkodniki techniczne e
rujce w drzewie ywym nie zagraaj jego yciu, lecz obniaj jedynie jako
634
drewna. Rozwj owada przebiega w czterech fazach; s to jajo, larwa, poczwarka i posta doskonaa. Niszczenie drewna przez owady polega na uszkodzeniu
tkanki drzewnej wskutek erowania larw oraz postaci doskonaych. Uszkodze
nia tkanki drzewnej maj form dronych w drewnie tzw. chodnikw owadzich
o rnych rednicach, ksztatach, przebiegu i na rnych gbokociach. Chodni
ki owadzie maj pocztek wewntrz drewna, a kocz si na jego powierzchni
tzw. otworem wylotowym, przez ktry, w porze lotu, doskonaa posta owada
wydostaje si z gbi drewna na zewntrz. Chodniki owadzie oraz otwory wy
lotowe maj charakterystyczny wygld, na podstawie ktrego mona rozpozna
owada.
Larwy szkodnikw technicznych atakuj przewanie biel. Twardzieli nie ata
kuj lub czyni to w ograniczonym zakresie. W celu uzyskania pokarmu owady
rozkadaj drewno na substancje przyswajalne za pomoc enzymw wasnych
lub enzymw wydzielanych przez organizmy symbiotyczne yjce w ich przewo
dach pokarmowych, bd te za pomoc enzymw wydzielanych przez grzyby
yjce w symbiozie z owadami poza ich organizmami. Substancjami przyswa
jalnymi dla owadw s: biaka, skrobia i cukry zawarte w drewnie, celuloza,
hemicelulozy, niektre sterole (gwnie cholesterol), witaminy, strzpki grzy
bw rozkadajcych drewno lub produkty rozkadu drewna przez grzyby. Istotny
wpyw na opanowanie drewna przez owady i ich rozwj maj warunki termicz
ne i wilgotnociowe, ktre s charakterystyczne dla poszczeglnych gatunkw
owadw.
Do najgroniejszych szkodnikw drewna budulcowego i wyrobw drzewnych
zaliczane s: spuszczel pospolity, koatek domowy, trzpiennik olbrzym, rytel po
spolity i drwalnik paskowany.
W naszych warunkach klimatycznych najbardziej niebezpiecznymi szkodni
kami drewna s spuszczel pospolity oraz koatek domowy. Spuszczel jest gatun
kiem ciepolubnym, zatem jest szkodnikiem dominujcym w nagrzewajcych si
latem wibach dachowych lub cianach budynkw. Koatek ma umiarkowane
wymagania wzgldem temperatury i rozwija si w dolnych partiach budynkw,
w piwnicach, w drewnianym wyposaeniu wewntrz kociow, w obiektach mu
zealnych itp.
Spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulus) jest to chrzszcz opanowujcy mar
twe drewno iglaste. Samica skada jajka w pkniciach drewna. Larwy spuszczela
eruj gwnie w bielu, drc nieregularne gbokie chodniki w rnych kierun
kach, przewanie jednak wzdu wkien drewna. Otwory wylotowe s owalne
dugoci ok. 5-11 mm. Opukiwanie uszkodzonego drewna daje guchy, przytu
miony dwik. Z otworw wylotowych wysypuje si mczka drzewna wype
niajca chodniki owadzie. W przypadkach znacznego poraenia drewna wntrze
elementu jest zniszczone, natomiast jego warstwa zewntrzna ma grubo niekie
10.6. Ochrona drewna przed korozj biologiczn
635
dy kilku milimetrw i wyglda jak nieuszkodzona. Spuszczel najczciej eruje

w wizaniach dachowych oraz w poudniowych cianach budynkw.
Koatek domowy (Anobium punctatum) atakuje drewno drzew iglastych i li
ciastych. Samiczka skada jajka na powierzchni lub w szczelinach martwego
drewna. Larwy dr chodniki o rednicy l-3m m i wypeniaj je mczk drzew
n oraz swoimi odchodami. Otwory wylotowe s okrge o rednicy 2-5mm.
Koatek eruje w elementach wyposaenia budynkw (w podogach, schodach,
stolarce budowlanej, meblach), w belkach stropowych, wizarach dachowych itp.
Moe przeksztaci drewno w mas gbczast pozbawion spoistoci. W czasie
erowania sycha charakterystyczne koatanie.
Trzpiennik olbrzym (Sirex gigas) jest owadem podobnym do duej osy, du
goci 15^40 mm i jest jednym z najgroniejszych szkodnikw drewna okrgego.
Larwy dr chodniki o rednicy 4-5mm i wypeniaj je silnie higroskopijn
mczk drzewn. Otwory wylotowe s okrge i maj rednic 4-5 mm.
Rytel pospolity (Hylocoetus dennestoides) atakuje drewno iglaste i liciaste,
szczeglnie osabione lub cite. Larwy dr gbokie puste chodniki o redni
cy do 3 mm i dugoci do 15 cm. Typowe otwory wylotowe nie wystpuj na
powierzchni drewna.
Drwalnik paskowany (Xyloterus lineatus) jest chrzszczem niszczcym drew
no iglaste w lesie i w skadach drewna. Optymalne warunki rozwoju znajduje
w drewnie o duej wilgotnoci, nie atakuje drewna suchego. Larwy dr pu
ste, czarne chodniki w formie drabinki. Okrge otwory wylotowe maj redni
c 4 mm.

10.6.1. Naturalna ochrona drewna w okresie jego pozyskiwania
i skadowania
Korozja biologiczna drewna nastpuje w wyniku niszczcego dziaania ta
kich czynnikw biotycznych jak: grzyby, plenie, bakterie i owady Kom
pleksowa ochrona drewna przed korozj biologiczn powinna rozpoczyna si
w okresie pozyskiwania surowca w lesie i obejmowa wszystkie dalsze eta
py jego skadowania, przerobu, wbudowania i eksploatacji. Istotne jest rwnie
stosowanie poprawnych rozwiza projektowych uatwiajcych profilaktyk biochronn.
Pierwszym elementem konserwacji drewna jest waciwy wybr pory cinki
drzewa. Drewno pozyskane z drzew citych zim jest odporniejsze na dziaanie
grzybw ni drewno pozyskane ze cinki letniej, gdy w okresie zimy drewno
636
zawiera mniej substancji odywczych atwo przyswajalnych przez grzyby oraz

ma kwasowo nisz ni w okresie letnim o 0,2-0,4 pH. Po cince w cigu
paru tygodni kody drzew iglastych powinny by wywiezione z lasu i okorowane.
Kody drzew liciastych, szczeglnie nietrwaych, beztwardzielowych oraz drew
no do wyrobu cennych sortymentw powinno by wywiezione z lasu i przetarte
bezporednio po cince. Przesychanie drewna liciastego odbywa si znacznie
wolniej ni drewna iglastego. Std, w pewnych przypadkach, np. po cince drzew
liciastych w okresie letnim, cite drzewa nieokorowane i z nieodcitymi koro
nami pozostawia si w lesie przez pewien okres w celu biologicznego wysuszenia
drewna, wykorzystujc tzw. ssc si korony. Ulistnienie korony zachowuje przez
pewien czas swoje funkcje yciowe i wysysa wod z pnia, powodujc zmniej
szenie jego wilgotnoci, np. biologiczne suszenie drewna buka za pomoc sscej
siy korony w cigu 3 tygodni moe zmniejszy jego wilgotno do 40-45%.
Jest to naturalny sposb pomagajcy ochroni drewno liciaste przed zaparze
niem i zgnilizn. Zabieg ten poprawia rwnie waciwoci techniczne drew
na. Niezbdnym uzupeniajcym zabiegiem ochronnym wykonywanym po cince
drzewa powinna by impregnacja chemiczna kd zapobiegajca zsinieniu i przebarwieniom drewna. Na powstanie przebarwie po cince drzewa istotny wpyw
ma sposb skadowania surowca. Grzyby powodujce sinizn oraz przebarwienia
brunatne rozwijaj si i ujawniaj przy wilgotnoci bielu 25-135%. Std wynikaj
dwa sposoby umoliwiajce zachowanie pierwotnej jakoci drewna podczas jego
skadowania. Jeden ze sposobw polega na moliwie szybkim obnieniu wilgot
noci bielu poniej 25%, drugi za na zachowaniu wysokiej wilgotnoci, jak
ma biel w czasie cinki, lub jej podwyszeniu przez zraszanie lub skadowanie
w wodzie.
Skadowanie na sucho drewna okrgego okorowanego ma na celu przyspie
szenie wysychania drewna w takim stopniu, by przed nadejciem lata osigno
ono wilgotno nie sprzyjajc rozwojowi grzybw. Drewno skadowane na sucho
powinno by uoone na przekadkach w lunych, niskich stosach.
W warunkach wilgotnych odpowiednie skadowanie powinno by za
sadniczym sposobem ochrony nieokorowanego drewna okrgego przeznaczone
go na sortymenty, w ktrych sinizna, przebarwienia i pkanie s niedopuszczal
ne. Drewno skadowane w warunkach wilgotnych zwiksza swoj gsto o ok.
200 kg/m3, co w pewnym stopniu utrudnia manipulacje i wyrbk drewna. Ska
dowanie drewna w warunkach wilgotnych jest tanim i skutecznym sposobem jego
ochrony w skadnicach dysponujcych naturalnym lub wasnym rdem wody
i umoliwia produkcj cennych sortymentw w cigu caego roku. Przeciera
nie drewna o wysokiej wilgotnoci wymaga mniejszej mocy przy przecieraniu
i mniej tpi piy trakowe w porwnaniu z przecieraniem drewna o maej wil
gotnoci.
637
10.6.2. Klasyfikacja zagroenia drewna budowlanego

korozj biologiczn
Przez pojcie drewno budowlane rozumie si drewno, materiay drewnopo
chodne lub drewno w poczeniu z materiaami drewnopochodnymi wbudowane
lub przeznaczone do wbudowania w obiekt budowlany.
Najwikszy wpyw na powstanie warunkw sprzyjajcych korozji biologicz
nej ma wilgotno drewna. W zalenoci od spodziewanego naraenia drewna
na zawilgocenie w PN-EN 335-1:1996 wyrnia si 5 klas zagroenia korozj
biologiczn:
klasa zagroenia 1 - drewno jest ponad ziemi, pod przykryciem, cakowicie
zabezpieczone przed dziaaniem czynnikw atmosferycznych i wilgoci.
klasa zagroenia 2 - drewno jest ponad ziemi, pod przykryciem, cakowicie
zabezpieczone przed dziaaniem czynnikw atmosferycznych, lecz w przypad
ku duej wilgotnoci powietrza moe sporadycznie nastpi jego zawilgoce
nie.
klasa zagroenia 3 - drewno nie jest pod przykryciem, nie styka si z ziemi
i jest stale naraone na dziaanie czynnikw atmosferycznych lub jest przed
nimi zabezpieczone, lecz czsto ulega zawilgoceniu.
klasa zagroenia 4 - drewno jest stale naraone na zawilgocenie przez kon
takt z ziemi lub wod sodk.
klasa zagroenia 5 - drewno jest stale pod wpywem dziaania sonej wody.
Podana klasyfikacja ma charakter oglny. Na potrzeby projektowania w in
strukcji ITB nr 355/98 sformuowano klasy zagroenia i warunki pracy drewna
budowlanego w trzech grupach, z uwagi na ochron przed: grzybami domowymi
(5 klas gwnych), grzybami pleniowymi (3 klasy) oraz owadami - technicznymi
szkodnikami drewna (2 klasy). Oszacowanie klasy zagroenia rnych fragmen
tw konstrukcji uatwiaj opisy warunkw rodowiska i przykady zastosowania
drewna w budynkach. Kadej klasie zagroenia i warunkw pracy jest przypo
rzdkowana wymagana klasa bioodpornoci oraz klasa zabezpieczenia drewna
rodkami chemicznymi na powierzchni i w warstwach gbszych.
10.6.3. Chemiczne rodki ochrony drewna budowlanego

Chemiczne rodki ochrony drewna budowlanego przed korozj biologiczn s
to preparaty w rnej postaci (najczciej pynnej) zawierajce biocydy, czyli
toksyczne zwizki chemiczne (gwnie zwizki organiczne), takie jak fungicydy
o dziaaniu grzybobjczym oraz insektycydy o dziaaniu owadobjczym. rodki
chemiczne mog mie dziaanie zabezpieczajce drewno przed korozj biolo
giczn (rodki grupy A), mog suy do zwalczania korozji biologicznej, ktra
638
opanowaa drewno (rodki grupy B) lub mog peni obie funkcje jednoczenie.
Chemiczne rodki ochrony drewna okrela si rwnie jako impregnaty, gdy s
one wprowadzane w tkank drzewn za pomoc impregnacji, czyli nasycania.
Biocydy zawarte w impregnatach zatruwaj tkank drzewn, czynic j nieprzy
datn jako poywienie dla grzybw lub szkodliw dla owadw, oraz mog dziaa
bezporednio na tkanki grzybw lub na organizmy owadw.
Chemiczne rodki ochrony drewna powinny spenia nastpujce wymagania
([18], Instrukcja ITB nr 355/98):
wykazywa silne waciwoci toksyczne w stosunku do organizmw powo
dujcych korozj biologiczn przy jednoczesnym ograniczeniu szkodliwoci
dla ludzi, zwierzt i rolin,
trwale czy si z wknami drewna,
by odporne na niekorzystne oddziaywania rodowiska (wymywanie, paro
wanie, utlenianie itp.),
nie powinny przenika przez powoki malarskie,
nie powinny powodowa korozji metali,
nie powinny zwiksza zapalnoci drewna budowlanego,
nie powinny wpywa na jako drewna impregnowanego (zmian cech fizycz
nych i mechanicznych),
nie powinny zmienia swych waciwoci w czasie.
Dotychczas aden ze znanych rodkw krajowych i zagranicznych nie spenia
cakowicie wszystkich wymienionych warunkw. W zalenoci od przeznaczenia
rodki chemiczne oznacza si nastpujcymi symbolami:
Gp - zabezpieczenie przed grzybami domowymi,
Gj - zwalczanie grzybw domowych w drewnie,
Op - zabezpieczenie przed owadami-technicznymi szkodnikami drewna,
O; - zwalczanie owadw-technicznych szkodnikw drewna,
S - zabezpieczenie przed sinizn i pleniami,
A - zabezpieczenie przed wpywem czynnikw atmosferycznych itp.
Przy doborze chemicznych rodkw ochrony drewna budowlanego naley bra
pod uwag:
stopie zagroenia drewna korozj biologiczn i wymagania dotyczce jego
ochrony,
moliwoci technologiczne wykonania impregnacji,
gatunek, wilgotno i inne waciwoci drewna przeznaczonego do impregna
cji,
przeznaczenie obiektu i terminy jego zasiedlenia (okresy karencji rodkw),
waciwoci rodkw impregnacyjnych.
W zalenoci od skadu chemicznego, postaci i waciwoci, rodki impregna
cyjne dzieli si na: solne (rozpuszczalne w wodzie), oleiste, rozpuszczalnikowe
639
(rozpuszczalne w rozpuszczalnikach), wodorozcieczalne, emulsje wodno-oleiste

lub wodno-rozpuszczalnikowe oraz pasty [20 ].
Impregnaty solne
T grup rodkw impregnujcych mona scharakteryzowa nastpujco:
zalety - nie maj przykrego lub dranicego zapachu, nie wpywaj na za
palno drewna, s przydatne do impregnacji drewna o rnej wilgotnoci,
atwy jest ich transport;
wady - s w wikszoci wymywalne, zwikszaj korodowanie metali, za
impregnowane nimi drewno wymaga przesuszenia, s higroskopijne, impre
gnowanie nimi drewna wymaga przestrzeni wentylowanych, niektre rodki
wymagaj wstpnego przygotowania;
substancje toksyczne - zwizki amoniowe, zwizki boru, cynku, tbstoru, mie
dzi, benzoesan sodu, mocznik, kwas salicylowy, siarczany, woda amoniakal
na itp.
Impregnaty oleiste
Impregnaty te cechuj nastpujce waciwoci:
zalety - stosunkowo gboko wnikaj, zmniejszaj korozyjno metali, nie
wpywaj na zmiany ksztatu elementw, dobrze zabezpieczaj drewno przed
wilgoci, s w postaci gotowej do uycia;
wady - najlepiej nadaj si do drewna o wilgotnoci do 16%, maj ograniczo
ne zastosowanie do drewna powietrznosuchego, zwikszaj zapalno drewna,
wydzielaj przykry zapach podczas stosowania, czsto rwnie w duszym
okresie po zabiegu impregnacyjnym, mog przenika przez powoki malar
skie;
substancje toksyczne - kumylofenol, ftalan dwubutylu, cyflutryna, naftalen,
antracen, pirydyna, fenole, krezole itp.
Impregnaty rozpuszczalnikowe
T grup impregnatw charakteryzuj nastpujce cechy:
zalety - gboko wnikaj w drewno w krtkim czasie (do kilkunastu mili
metrw w cigu 15-minutowej kpieli w temperaturze pokojowej), pozostae
zalety jak w przypadku rodkw oleistych;
wady - wymagaj szczeglnej ostronoci w czasie uywania, gdy s cie
czami lotnymi, atwo palnymi i silnie toksycznymi dla ludzi, pozostae wady
jak dla rodkw oleistych;
substancje toksyczne - kumylofenol, metoksychlor, ftalan dwubutylu, cyflu
tryna, butanol, karbaminiany, pochodne izotiazolu, permetryny i triazoli itp.
640
Impregnaty wodorozcieczalne
Stanowi one nowoczesn grup chemicznych rodkw ochrony drewna zawie
rajcych biocydy w postaci syntetycznych zwizkw organicznych. Substancja
mi toksycznymi s najczciej czwartorzdowe zwizki amoniowe, kompleksowe
zwizki miedzioorganiczne oraz kompleksy organiczne glinu lub potasu. Biocydami nowej generacji s rwnie deltametryna, ktr cechuje wysoka toksyczno
dla owadw i niska toksyczno dla ludzi i innych ssakw, oraz propiconazol
zabezpieczajcy drewno przed dziaaniem grzybw, pleni i sinizny. Preparaty
wodorozcieczalne s produkowane w postaci koncentratw przeznaczonych do
rozcieczania wod.
Emulsje wodno-oleiste lub wodno-rozpuszczalnikowe

cz one w sobie zalety i wady impregnatw solnych i oleistych (rozpuszczal
nikowych). S to ciecze zoone z frakcji wodnej i olejw lub rozpuszczalnikw
organicznych zawierajcych substancje biocydowe.
Pasty
S to rodki o ograniczonym zastosowaniu do impregnacji miejscowej przed dzia
aniem grzybw domowych, pleni, sinizny, owadw oraz do zwalczania grzybw,
pleni, glonw i bakterii.
W budownictwie mog by stosowane tylko te chemiczne rodki ochrony
drewna, ktre maj aprobaty techniczne udzielone przez Instytut Techniki Bu
dowlanej oraz atesty wydane przez Pastwowy Zakad Higieny. Impregnaty po
siadajce aprobaty ITB s wyszczeglnione w wykazach chemicznych rodkw
ochrony drewna przed korozj biologiczn. Preparaty majce wycznie atesty
zagraniczne nie s uprawnione do stosowania na terenie Polski.
10.6.4. Impregnacja drewna budowlanego

Podstawowym czynnikiem warunkujcym wnikanie impregnatu w struktur drew
na jest jego wilgotno. W zalenoci od wilgotnoci drewna wnikanie impre
gnatu moe mie charakter kapilarny lub dyfuzyjny.
Wnikanie kapilarne polega na wciganiu impregnatu w gb drewna pod
wpywem si kapilarnych. Warunkiem powstania si kapilarnych jest drono
systemu wolnych przestrzeni w wewntrznej strukturze drewna. Wolne przestrze
nie wewntrzne wystpuj w drewnie o wilgotnoci poniej punktu nasycenia
wkien, tj. poniej 28% wilgotnoci bezwzgldnej drewna, czyli wwczas gdy
w strukturze drewna nie wystpuje woda wolna. Wielko si kapilarnych zale
y od gatunku i struktury drewna oraz od waciwoci fizycznych impregnatu.
Gboko wnikania cieczy pod wpywem si kapilarnych, na podstawie prawa
641
Laplacea, okrelona jest wzorem

_ 2(7 cos <p
(10.7)
rpg
gdzie: h - gboko wnikania cieczy, m,
o - napicie powierzchniowe cieczy, N/m,
<p - kt zwilania, ,
r - promie kapilary, m,
p - gsto roztworu, mg/dm3,
g - przyspieszenie ziemskie, m/s2.
Pod wpywem si kapilarnych w drewno wnikaj roztwory wodne, prepa
raty oleiste i rozpuszczalnikowe. Kapilarne wnikanie impregnatw utrudniaj:
zwikszona zawarto ywicy, zablokowane jamki w cewkach drewna iglastego,
obecno wcistek w naczyniach drewna liciastego, substancje twardzielowe itp.
W procesie wysychania niektrych gatunkw, np. wierka i jody, nastpuje trwae
zamykanie jamek w cewkach, co prowadzi do pogorszenia wnikania kapilarnego
impregnatw. Std niektre gatunki drewna okrela si jako trudno nasycalne.
W przypadkach utrudnionego nasycania kapilarnego stosuje si impregnacje me
todami cinieniowymi.
Wnikanie dyfuzyjne zachodzi w drewnie mokrym i polega na dyfuzji soli
grzybobjczych z impregnatw o duym steniu soli w gb drewna zawierajce
go wod o maym steniu soli. Dyfuzja zachodzi w rodowisku wodnym, std do
impregnacji dyfuzyjnej stosuje si rozpuszczalne w wodzie preparaty w postaci
proszkw, past lub wodnych roztworw soli o duym steniu. Proces dyfuzji za
chodzi w drewnie o wilgotnoci bezwzgldnej powyej punktu nasycenia wkien
(28%), a praktycznie powyej 35-40%. Wraz ze wzrostem wilgotnoci drewna
proces dyfuzji zachodzi intensywniej. Ilo dyfundujcej substancji, na podstawie
prawa Ficka, jest okrelona wzorem
Q= k
Si - sd
tA
( 10.8)
gdzie: Q - ilo dyfundujcej substancji, mg,

Si, Sd - stenia dyfundujcej substancji w rodowisku wodnym obszarw
impregnatu i drewna ( > Sd), mg/dm 3
/ - odlego midzy obszarami impregnatu i drewna, m,
k - wspczynnik dyfuzji substancji dyfundujcej, m 2/s,
t - czas dyfuzji, s,
A - powierzchnia, na ktrej zachodzi dyfuzja, m2.
Czas trwania impregnacji metod dyfuzji jest dugi i wynosi przecitnie kilka
tygodni. Nasycanie polegajce na zjawisku dyfuzji jest metod dominujc przy
642
zabezpieczaniu drewna o duej wilgotnoci, np. krtko po ciciu drzewa. Wil

gotno surowca przeznaczonego do impregnacji powinna by dostosowana do
rodzaju impregnatu i metody nasycania.
Oglny podzia metod impregnacji obejmuje metody impregnacji powierzch
niowej oraz metody impregnacji gbokiej.
Impregnacja powierzchniowa
Metody impregnacji powierzchniowej obejmuj smarowanie, opryskiwanie i k
piele [7].
Smarowanie polega na wielokrotnym (przecitnie 2- i 3-krotnym) pokry
waniu powierzchni drewna impregnatem. Drewno w stanie powietrznosuchym
mona impregnowa wodnym roztworem soli bd preparatami oleistymi lub
rozpuszczalnikowymi. Do drewna wilgotnego lub mokrego mona stosowa tyl
ko preparaty solne o steniu 5-10%. Impregnaty nakada si na powierzchni
drewna pdzlem, szczotk itp. Temperatura preparatw solnych powinna wynosi
ok. 20C. Zwikszenie gbokoci wnikania uzyskuje si przez podgrzanie impre
gnatu solnego do 50-60C. rodki oleiste w zalenoci od temperatury zaponu
mog by podgrzewane do 60-90C. rodkw rozpuszczalnikowych nie wolno
podgrzewa. Zuycie wodnych roztworw rodkw solnych wynosi ok. 0,5 l/m2,
oleistych 0,3-0,5 l/m2, a rozpuszczalnikowych ok. 0,3 l/m2.
Opryskiwanie jest metod odpowiedni do impregnacji duych lub trudno
dostpnych powierzchni. Czas opryskiwania jest 2-3-krotnie krtszy, a zuycie
impregnatu jest o 25-30% wiksze ni w przypadku smarowania. Metoda opry
skiwania stwarza due zagroenie dla zdrowia pracownikw z uwagi na rozpy
lenie toksycznych substancji w powietrzu. Prace te naley prowadzi z zasto
sowaniem rodkw ochronnych dla oczu, drg oddechowych i skry. Stosowa
nie preparatw oleistych i rozpuszczalnikowych grozi ponadto wybuchem lub
poarem.
Kpiele polegaj na zanurzeniu elementw drewnianych w impregnacie na
czas od 15 min do kilku godzin. Kpiele zimne wykonuje si w impregnacie
o temperaturze ok. 20C, a zuycie impregnatu wynosi 0,5-0,7 l/m2. Kpiele
gorce wykonuje si w czasie 15-30 min stosujc impregnaty solne podgrzane
do 50-60C lub impregnaty oleiste podgrzane do 70-90C. Zuycie prepara
tw wynosi 0,6-1,0 l/m2. Do kpieli gorcych nie wolno stosowa impregnatw
rozpuszczalnikowych.
Impregnacja gboka
Metody impregnacji gbokiej obejmuj: kpiele zimne lub gorce dugotrwa
e, kpiele gorco-zimne, nasycanie niskocinieniowe hydrostatyczne, nasycanie
prniowe oraz nasycanie cinieniowo-prniowe.
643
Kpiele zimne wykonuje si w czasie 6-8 dni w impregnacie o temperatu

rze ok. 20C, a kpiele gorce w cigu 1-2 dni w impregnacie o temperaturze
50-60C. Stenie impregnatw ustala si w zalenoci od wilgotnoci drewna.
Gboko wnikania impregnatu w kpielach dugotrwaych wynosi 10-30 mm,
a zuycie preparatu ok. 150 kg/m3.
Kpiele gorco-zimne polegaj na zanurzaniu drewna w dwch nastpuj
cych po sobie kpielach - gorcej i zimnej. Rozpoczyna si od kpieli gorcej
przez 2-4 godz. w impregnacie solnym o temperaturze 60-70C lub w impre
gnacie oleistym o temperaturze 80-90C. Nastpnie drewno szybko przenosi si
do wanny napenionej impregnatem zimnym o temperaturze 15-20C, gdzie po
zostaje do cakowitego ochodzenia min. 2-3 godz. Mona rwnie pozostawi
nagrzany element w kpieli gorcej a do cakowitego wystygnicia impregnatu
(min. 20 godz). W czasie nagrzewania drewna w impregnacie gorcym powie
trze obecne w strukturze drewna zwiksza swoj objto i czciowo uchodzi
na zewntrz elementu. Waciwy proces nasycania nastpuje podczas stygni
cia drewna na skutek dziaania si kapilarnych oraz podcinienia wytworzonego
wskutek zmniejszania si objtoci powietrza zawartego w drewnie. Gboko
wnikania impregnatu w metodzie gorco-zimnej wynosi 20-30 mm, a zuycie
preparatu 100-200 kg/m3.
Nasycanie niskocinieniowe hydrostatyczne (metoda zastpowania sokw)
stosuje si do impregnacji drewna mokrego nieokorowanego, niezwocznie po
ciciu drzewa. Metoda polega na doprowadzeniu do przekroju odziomkowego
wodorozpuszczalnego impregnatu pod niskim cinieniem hydrostatycznym. Ci
nienie hydrostatyczne uzyskuje si przez umieszczenie zbiornika z impregnatem
na wysokoci 10-12 m nad poziomem duycy uoonej pod niewielkim ktem
do poziomu terenu. Na skutek wytworzonego cinienia impregnat przemieszcza
si wzdu kody przez cz bielast i przesyca wszystkie dostpne wewntrzne
partie drewna. W przekroju kody od strony wierzchoka obserwuje si wyciek so
kw drzewa, a nastpnie rozcieczonego impregnatu, ktrego stenie z czasem
wzrasta. Proces impregnacji koczy si, gdy stenie impregnatu wtaczanego
i wypywajcego s zblione. W przecitnych warunkach zabieg trwa 6-12 dni.
Odmian metody zastpowania sokw mona stosowa do impregnowania drzew
na pniu, tj. przed ich ciciem. Metoda polega na wkrceniu w cz odziom
kow pnia kilku widrw perforowanych, przez ktre wtacza si impregnat pod
cinieniem kilku atmosfer. Zabieg trwa kilka godzin. Metoda ta daje dobre wyniki
przy zabezpieczaniu drzew liciastych maoodpornych na dziaania atmosferycz
ne, grzyby i owady.
Nasycanie prniowe wykonuje si w cylindrycznej lub prostopadociennej
komorze, w ktrej umieszcza si elementy przeznaczone do impregnacji. Wilgot
no drewna nie powinna przekracza 25%. Po szczelnym zamkniciu komory
644
wytwarza si czciow prni, ktr utrzymuje si w czasie 10-15 min. Wiel

ko czciowej prni zaley od gatunku drewna, rodzaju impregnatu, podanej
gbokoci wchonicia impregnatu itp. Nastpnie, utrzymujc podcinienie, do
wntrza komory wprowadza si impregnat, najczciej rozpuszczalnikowy. Po
cakowitym zanurzeniu drewna w impregnacie nastpuje faza powolnego wyrw
nywania cinienia do poziomu cinienia atmosferycznego w cigu 20-60 min,
podczas ktrego impregnat jest wchaniany w struktur drewna. Odmian me
tody prniowej jest wytworzenie niewielkiego cinienia podczas wchaniania
impregnatu przez drewno. Istot metod prniowych jest rozrzedzenie powie
trza w wewntrznej strukturze drewna i wytworzenie podcinienia zasysajcego
impregnat podczas wyrwnywania cinienia. Zuycie impregnatu w metodzie
prniowej wynosi 100-200 kg/m3.
Nasycanie cinieniowo-prniowe wykonuje si w hermetycznie zamknitym

cylindrze (autoklawie). Proces polega na wytworzeniu prni wstpnej, wprowa
dzeniu impregnatu w warunkach podcinienia, a nastpnie wytworzeniu duego
nadcinienia w zakresie 0,8-1,4 MPa. Istota metody polega na tym, e impregnat
jest wprowadzany w struktur drewna pod wysokim cinieniem. W metodzie
cinieniowej stosuje si impregnaty solne o temperaturze 50-60C lub oleiste
o temperaturze 70-90C. Metody cinieniowe zapewniaj najgbsze wnikanie
impregnatw w struktur drewna. Stosuje si kilka odmian metody cinieniowej.
Zuycie impregnatu moe dochodzi do 450 kg/m3.
Inne metody impregnacji
Pozostae metody impregnacji obejmuj: impregnacj such, pastowanie, banda
owanie, metod iniekcyjn lub metod nawiercania otworw.
Impregnacja sucha polega na posypywaniu wilgotnego drewna sproszkowa

nym preparatem solnym, ktry przez samorozpuszczanie si soli wnika w drewno
na zasadzie dyfuzji.
Pastowanie jest metod podobn do poprzedniej i polega na pokrywaniu
powierzchni impregnowanego elementu pastami grzybobjczymi.
Bandaowanie polega na miejscowym owijaniu elementu bandaem nasy
conym solnym preparatem grzybobjczym, ktry wnika w drewno na zasadzie
dyfuzji.
Metoda iniekcyjn polega na wprowadzaniu w drewno solnego preparatu
grzybobjczego pod cinieniem za pomoc igie zagbionych w drewnie.
Metoda nawiercania otworw polega na umieszczaniu preparatu grzybobj
czego w otworach o rednicy 10-25 mm i rnych gbokociach nawierconych
w drewnie w odstpach ok. 25 cm. Po wprowadzeniu impregnatu otwory zaskle-
10.7. Ochrona drewna przed ogniem
645
pia si kotkami. Do impregnacji stosuje si preparaty solne. Wnikanie impregnatu

w drewno nastpuje w wyniku dyfuzji.
Omwione metody nie wyczerpuj wszystkich metod impregnacji drewna.
10.7. Ochrona drewna przed ogniem

10.7.1. Zachowanie si drewna pod wpywem wysokiej temperatury
i ognia
W wyniku wzrostu temperatury nastpuje termiczny rozkad drewna, ktry w obec
noci tlenu jest procesem spalania (palenia si), a w rodowisku beztlenowym
procesem pirolizy (koksowania). Dziaanie wzrastajcej temperatury w rodowi
sku utleniajcym prowadzi do rozkadu drewna. W procesie tym mona wyrni
nastpujce po sobie fazy:
faz wstpn (bezpomieniow), w trakcie ktrej nastpuje wysychanie i wy
dzielanie si lotnych i ciekych produktw rozkadu drewna,
faz gwn (pomieniow), w trakcie ktrej nastpuje zapalenie si produk
tw rozkadu drewna i rozprzestrzenianie si pomieni przez palne gazy,
faz kocow (bezpomieniow - tlenie), w trakcie ktrej nastpuje powolne
spalanie twardych produktw rozkadu drewna i spopielanie.
Ogrzewaniu drewna do 100C towarzyszy krtkotrway wzrost jego wytrzy
maoci. Dugotrwae utrzymywanie drewna w tej temperaturze skutkuje obnie
niem jego wytrzymaoci. W 105C drewno traci wilgo i rozpoczyna si jego
rozkad termiczny. Dugotrwae dziaanie temperatury 105C powoduje powol
ne zwglanie drewna i wydzielanie gazw palnych, jak wodr, etan i metan.
W 110-150C drewno knie. W 150-200C nastpuje osabienie wizi midzy
wknami a komrkami drewna oraz rozpoczyna si rozkad ligniny i celulozy.
W 150-230C drewno brzowieje i zwgla si. Wraz ze wzrostem temperatu
ry intensywno wydzielania gazw palnych wzrasta. Temperatura samozaponu
(inaczej punkt zaponu lub punkt bysku) wynosi 225-230C. W tej temperatu
rze bez udziau pomienia zewntrznego samorzutnie powstaj krtkie gasnce
pomyki zapalajcych si gazw palnych wydzielanych z drewna. W 250-300C
dochodzi do intensywnego wydzielania si gwnych gazowych i ciekych pro
duktw rozkadu termicznego i nastpuje mechaniczne rozlunienie struktury
drewna. W tym przedziale temperatur mieci si temperatura zapalenia (punkt
zapalenia). Jest to temperatura, przy ktrej drewno zapala si od bezporednio
dziaajcego na nie pomienia. Samozapalenie si drewna bez udziau pomie
nia (punkt samozapalenia) nastpuje w 330-470C. Od momentu zapalenia si
drewna nastpuje szybki wzrost temperatury do 500-550C i rozprzestrzenianie
646
si pomieni przez palne gazy. Procesowi palenia si drewna towarzyszy jego

zwglanie. W ok. 600C zachodzi intensywne pomieniowe spalanie powstaego
wgla i drewno staje si wasnym rdem ciepa i ognia. Temperatura spala
nia drewna dochodzi do 1000C. Po wyganiciu pomienia drewno arzy si
i ma miejsce bezpomieniowe jego zwglanie i spopielanie. Podczas palenia si
drewna o wikszym przekroju (ponad 50 cm2) na jego powierzchni wytwarza
si warstwa wgla drzewnego, ktra stanowi powok izolacyjn utrudniajc
przepyw ciepa do wntrza elementu. To zjawisko zwiksza na pewien czas od
porno ogniow konstrukcji drewnianych wykonanych z elementw o duych
przekrojach.
10.7.2. Palno i odporno ogniowa

Materiay budowlane dziel si na palne i niepalne. Wrd materiaw palnych
pod wzgldem stopnia palnoci wyrnia si niezapalne, trudno zapalne i a
two zapalne. Drewno i materiay drewnopochodne nie zabezpieczone rodkami
ogniochronnymi zalicza si do grupy materiaw atwo zapalnych, stanowicych
najwiksze zagroenie poarowe. Drewno i materiay drewnopochodne o gsto
ci powyej 750 kg/m 3 lub zabezpieczone przeciwogniowo za pomoc rodkw
chemicznych lub rnego rodzaju powok, w zalenoci od stopnia zabezpiecze
nia, mog by zaliczane do materiaw trudno zapalnych lub niezapalnych. Pod
wzgldem rozprzestrzeniania ognia materiay drzewne dziel si na nie rozprze
strzeniajce ognia (materiay niezapalne), sabo rozprzestrzeniajce ogie (ma
teriay trudno zapalne) oraz silnie rozprzestrzeniajce ogie (materiay atwo
zapalne).
Odporno ogniowa konstrukcji lub elementu budynku jest to najkrtszy czas,
w ktrym (w warunkach poaru) konstrukcja lub element mog spenia swe
funkcje techniczne. Ustalono 7 klas odpornoci ogniowej: Fo, Fo,25, F0.5, Fi,
Fi,5, F 2, F 4. Symbol Fo oznacza odporno ogniow krtsz ni 1/4 godz., F 0.25
- nie krtsz ni 1/4 godz. itd., F4 - nie krtsz ni 4 godz. Im wysza jest
klasa odpornoci ogniowej elementu, tym szersza jest moliwo jego zastoso
wania. Zwikszenie odpornoci ogniowej elementu uzyskuje si przez stosowanie
okadzin chronicych drewno przed wysok temperatur i ogniem lub za pomoc
chemicznych rodkw przeciwogniowych utrudniajcych i opniajcych zapal
no drewna.
10.7.3. Chemiczne rodki ochrony drewna przed ogniem

Zadaniem chemicznych rodkw ogniochronnych jest zmniejszenie zapalnoci
drewna, opnienie zapalenia oraz ograniczenie powierzchniowego rozprzestrze
10.8. Trwao i starzenie si drewna
647
niania pomienia. Z uwagi na sposb dziaania rodki ogniochronne mona po

dzieli na dwie grupy:
rodki, ktre w ogniu topi si i tworz warstw chronic palcy si materia
przed dostpem tlenu, np. fosforan sodu, boraks, kwas borny, auny, szko
wodne, chlorek cynku, siarczan magnezu,
rodki, ktre w wysokiej temperaturze tworz wok palcego si materiau
atmosfer zoon z gazw niepalnych nieprzepuszczajc tlenu, np. siarczan,
wglan i fosforan amonu oraz kwane wglany sodu i potasu.
Zastosowanie maj rwnie rodki o budowie zoonej z obu wymienionych
grup. Wymienione rodki ulegaj wypukiwaniu przez wod, std nie powinny by
stosowane do zabezpieczania drewna wystawionego na dziaanie wody. Zjawisko
wypukiwania mona wyeliminowa, jeli zostan zastosowane kolejno po sobie
takie dwa rodki solne, ktre wchodzc w reakcje chemiczne tworz zwizki
nierozpuszczalne w wodzie.
rodki ogniochronne mog suy do zabezpieczania powierzchniowego lub
wgbnego. Do najskuteczniejszych obecnie rodkw ochrony powierzchniowej
drewna nale preparaty pczniejce. Zabezpieczenia powierzchniowe i wgbne
wykonuje si znanymi metodami stosowanymi w impregnacji drewna.
W wyniku impregnacji drewna chemicznymi rodkami ogniochronnymi mo
na uzyska materia trudno zapalny lub niezapalny. Niezalenie od zastosowane
go rodka i metody impregnacji, zabezpieczone elementy z drewna i materiaw
drewnopochodnych nadal pozostaj materiaami palnymi.
Liczba chemicznych rodkw ogniochronnych jest znaczna. Aktualna ich lista
zawarta jest w Wykazie rodkw ochrony drewna dopuszczonych w Polsce do
stosowania w budownictwie i innych dziaach gospodarki publikowanym przez
Instytut Techniki Budowlanej.

10.8.1. Trwao drewna
Trwao drewna jest to odporno drewna na dziaanie czynnikw fizycznych,
chemicznych i biologicznych powodujcych jego destrukcj. Miar trwaoci drew
na jest okres, w ktrym drewno zachowuje swoje waciwoci uytkowe w nor
malnych warunkach eksploatacji. Trwao drewna zaley od rodzaju drewna
i rodowiska, w ktrym si znajduje.
Pod wzgldem trwaoci na wolnej przestrzeni drewno dzieli si na nastpu
jce grupy:
648
drewno bardzo trwae - daglezja, db, cis, modrzew, cyprys, heban, eukalip
tusy, kasztan, orzech, wiz, grochodrzew,
drewno rednio trwae - wierk, sosna, jesion, joda,
drewno o maej trwaoci - klon, brzoza, lipa, wierzba, topola, leszczyna,
buk, jawor, osika, kasztanowiec.
Naturalna trwao drewna zanurzonego stale w wodzie jest nastpujca:
drewno bardzo trwae (ponad 500 lat) - modrzew, sosna, db, grab, grocho
drzew, kasztan, wiz,
drewno rednio trwae (50-100 lat) - wierk, joda, buk, olcha,
drewno o maej trwaoci (poniej 20 lat) - brzoza, jawor, jesion, kasztano
wiec, lipa, topola, wierzba.
Trwao drewna stale znajdujcego si w wodzie, zanurzonego w mule moe
dochodzi do 2500 lat (wykopaliska w Biskupinie). Trwao drewna w ziemi jest
rna. Najlepiej konserwuje si drewno przykryte sabo przepuszczalnymi grun
tami torfowymi. Szybkiej destrukcji ulega drewno umieszczone w przewiewnych
gruntach piaszczystych o duych wahaniach temperatury i wilgotnoci.
W wodzie morskiej trwao drewna jest mniejsza ni w wodzie sodkiej.
Trwao drewna moe wynosi od kilku lat (np. osika na wolnym powietrzu)
do kilku tysicy lat (np. db, modrzew - 2500 lat, heban znaleziony w grobow
cach faraonw - 4500 lat). Drewno znajdujce si pod dachem lub w pomiesz
czeniach, o mniej wicej staej temperaturze w cigu roku, moe zachowa swoje
waciwoci przez 1000-2000 lat. W wyniku naturalnego starzenia si drewno
stopniowo traci swoje waciwoci i w wieku ok. 3000 lat rozpada si w proch.
Najwiksz trwao drewno uzyskuje w warunkach staej temperatury i staej
wilgotnoci powietrza.
Drewno drzew twardzielowych wykazuje wiksz trwao ni drewno drzew
beztwardzielowych. Twardziel ma wielokrotnie wiksz trwao ni biel. Wik
sz trwao ma twardziel intensywnie zabarwiona. Na trwao drewna w istot
nym stopniu wpywa zawarto takich substancji dodatkowych jak: garbniki,
gumy, zwizki ywiczne, olejki eteryczne i inne skadniki. Na trwao drew
na wpywa rwnie wiek cinki drzewa. Najwiksz trwao wykazuje drewno
drzew twardzielowych citych w okresie ich dojrzaoci - w wieku 100-140 lat.
Skad chemiczny drewna w istotny sposb wpywa na jego trwao. Ligni
na ma dziaanie antyseptyczne i hamujce rozwj grzybw. Std dua zawarto
ligniny chroni celuloz, ktra jest mao odporna i atwo ulega rozkadowi przez
grzyby. Dziki wikszej zawartoci ligniny drewno drzew iglastych jest bardziej
odporne ni drewno drzew liciastych. Wiksza odporno na grzyby drewna
twardzielowego iglastego, w porwnaniu z drewnem liciastym, wynika rwnie
z mniejszej zawartoci azotu w drewnie iglastym, ktry jest niezbdny do rozwoju
649
grzybw. Czynnikiem zmniejszajcym trwao drewna jest zawarto substan

cji zapasowych i pokarmowych, w szczeglnoci skrobi, koniecznej do rozwoju
owadw i grzybw. Przykadem moe by bogate w skrobi drewno bukowe.
W czasie ostrych zim skrobia zawarta w drewnie bukowym ulega scukrzeniu.
Na wiosn skoncentrowane soki komrkowe zawierajce duo skrobi wypywaj
przez uszkodzone ciany komrkowe i tworz warunki dogodne do rozwoju grzy
bw, bakterii i owadw. Z tego powodu po ostrych zimach mona obserwowa
liczniejsze obumieranie drzewostanw bukowych.
Zmienne czynniki zewntrzne, w szczeglnoci temperatura i wilgotno,
znacznie obniaj trwao drewna. Drewno podlegajce bezporednio wpywom
atmosferycznym ma trwao od kilku do kilkunastu lat. Trwao drewna oso
nitego dachem moe dochodzi do 150 lat.
10.8.2. Naturalne starzenie si drewna

Naturalnym starzeniem si drewna jest proces nieodwracalnych zmian w jego
wygldzie i waciwociach pod wpywem dugotrwaego dziaania czynnikw
zewntrznych, takich jak: promieniowanie UV, powietrze, zmiany temperatury
i wilgotnoci i stan napre [10]. W procesie naturalnego starzenia si drew
na zakada si brak czynnikw biologicznych, np. dziaania grzybw i owadw.
Problematyka naturalnego starzenia si drewna jest dotychczas mao zbadana.
Badania naturalnego procesu starzenia si drewna prowadzi si dla drewna w ro
dowisku suchym lub wodnym.
Na og, zgodnie przyjmuje si, e w suchych pomieszczeniach zamkni
tych proces naturalnego starzenia si drewna polega na stopniowym utlenianiu
prowadzcym do rozkadu celulozy i ligniny. Zmniejsza si przy tym zawarto
ligniny oraz wzrasta krystaliczno drewna. W wyniku tych zmian nieznacznie
wzrasta krucho i wytrzymao drewna na ciskanie oraz nieznacznie zmniej
szaj si higroskopijno i skurcz drewna. Procesy te s bardzo powolne i mog
przebiega w cigi kilku tysicy lat. W drewnie iglastym ywicznym obserwuje
si niewielki wzrost wytrzymaoci, prawdopodobnie na skutek utwardzania si
zawartej w drewnie ywicy. Waciwoci sorpcyjne oraz gsto drewna starego
praktycznie nie ulegaj zmianie.
W wodzie sodkiej w drewnie zachodz takie zjawiska jak: rozkad szary,
rozkad hydrolityczny, mineralizacja i wypukiwanie substancji niestrukturalnych
rozpuszczalnych w wodzie. Rozkad szary jest to destrukcja przypowierzchnio
wych warstw drewna przez bakterie aerobowe. Rozkad hydrolityczny polega na
powolnej depolimeryzacji celulozy i hemiceluloz. W procesie mineralizacji, nie
do koca poznanym, zachodz reakcje midzy zwizkami organicznymi a nie
organicznymi prowadzce do powstania nowych zwizkw nierozpuszczalnych.
650
W wyniku mineralizacji zwiksza si gsto drewna oraz zmienia si jego barwa

(np. czernienie dbu). Woda wypeniajca komrki drewna utrzymuje ich ksztat.
Usunicie wody prowadzi do zapadania si sabych cianek komrkowych. Po
wtrne namoczenie drewna nie przywrci stanu pierwotnego.
W wodzie morskiej dodatkowo dochodzi do przesycenia drewna zwizkami
soli. Obecno soli zwiksza higroskopijno oraz pcznienie drewna. Zgodnie
z obecnym stanem bada uwaa si, e waciwoci mechaniczne drewna zale
gajcego w wodzie morskiej w okresie do 100 lat s porwnywalne z waciwo
ciami drewna wieego.

W ykaz literatury
[1] Glos P.: Zur Modellierung des Festigkeitsverhalten von Bauholz bei Druck, Zug
und Biegebeanspruchung. Berichte zur Zuverlssigkeitstheorie der Bauwerke. TU
Mnchen 1981.
[2] Goodman J.R., Bodig J.: Orthotropic Elastic Properties of Wood. Journal of the
Structural Division. ASCE, Vol. 96, No ST 11, 1970.
[3] Gressel P.: Kriechverhalten von Holz und Holzwerkstoffen. Bauen mit Holz, 1984.
[41 Holzbau-Taschenbuch, Band I, 8 Aufl., Berlin 1986.
[51 Hrig H.: Zur Elastizitt des Fichtenholzes. Zeitschrift fr technische Physik,
8/1931.
[6] Jet J '. Przyrodnicze aspekty bezpiecznego budownictwa. Wyd. Politechniki Po
znaskiej, Pozna 1995.
[7] Kampioni D.: Ochrona i konserwacja drewna, Warstwy, Nr 2 (11) 1998, 102-105.
[8] Keylwerth R.: Die anisotrope Elastizitt des Holzes und der Lagerhlzer. VDI Forschungsheft 430, Ausgabe 13, Band 17, 1951.
[9] Kollman F.: Technologie des Holzes und der Holzwerkstoffe. Springer, BerlinGttingen-Heidelberg 1951.
[10] Kozakiewicz P., Matejek M.\ Klimat a drewno zabytkowe. Wyd. SGGW, Warszawa
2002.
[11] Kozarski P.: Konserwacja domu. Wyd. Polskie Stowarzyszenie Mykologw Budow
nictwa, Wrocaw 1997.
[12] Krzysik F.: Nauka o drewnie. PWN, Warszawa 1974.
[13] Michniewicz W.: Konstrukcje drewniane. Arkady, Warszawa 1958.
[14J Mielczarek Z : Budownictwo drewniane. Arkady, Warszawa 1994.
[151 Mhler K., Hemmer K.: Verformungs - und Festigkeitsverhalten von Nadelvoll und Brettschichtholz bei Torsionsbeanspruchung. Holz als Roh - und Werkstoff,
35 (1977).
[16] Mhler K.: Grundlagen der Holz - Hochbaukonstruktionen. W: Gtz K.-H.,
Hoor D., Mhler K., Natterer J.\ Holzbau-Atlas. Mnchen: Inst, fr internationale
Architektur-Dokumentation, 1980.
651
[17] Neuhaus H. : Lehrbuch des Ingenieurholzbaus. Teubner, Stuttgart 1994.

[18] Noyski W., Ochrona drewna budowlanego przed zagrzybieniem. Wymagania i ba
dania. Instrukcja ITB Nr 312, Warszawa 1996.
[19] Ochrona budynkw przed korozj biologiczn. Red. Wany J., Kary J. Arkady,
Warszawa 2001.
[20] Stramski Z : Chemiczne rodki produkcji krajowej do ochrony drewna i odgrzybia
nia murw. Wyd. III. Komitet Trwaoci Budowli PZITB oraz Polskie Stowarzy
szenie Mykologw Budownictwa, Wrocaw 1994.
[21] Surmiski J.: Budowa i morfologia surowcw i mas wknistych. Wyd. Akademii
Rolniczej w Poznaniu, Pozna 2000.
[22] Szczuka J., urowski J Materiaoznawstwo przemysu drzewnego. WSiP, Warsza
wa 1999.
[23] Szymaski E.: Materiay budowlane. WSiP, Warszawa 2000.
[24] Tomanek J.\ Botanika lena. PWRiL, Warszawa 1997.
[25] Voigt W.: Lehrbuch der Kristallphysik. Teubner, Leipzig 1928.
[26] Wannin S.: Nauka o drewnie. PWRiL, Warszawa 1953.
[27] enczykowski W.: Budownictwo oglne. T.l. Materiay i wyroby budowlane.
Wyd. 8. Arkady, Warszawa 1976.
Wykaz norm
PN-EN 300:2000
PN-EN 301:1994
PN-EN 312-4:2000
PN-EN 312-5:2000
PN-EN 312-6:2000
PN-EN 312-7:2000
PN-EN 335-1:1996
PN-EN 338:1999
PN-EN 384:1999
PN-EN 386:2001
PN-EN 408:1998
Pyty o wirach orientowanych (OSB). Definicje, klasyfikacja i spe

cyfikacja
Kleje na bazie fenolo- i aminoplastw do drewnianych konstrukcji
nonych. Klasyfikacja i wymagania uytkowe
Pyty wirowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt prze
noszcych obcienie, uytkowanych w warunkach suchych
Pyty wirowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt prze
noszcych obcienie, uytkowanych w warunkach wilgotnych
Pyty wirowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt o pod
wyszonej zdolnoci do przenoszenia obcie, uytkowanych w wa
runkach suchych
Pyty wirowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt o pod
wyszonej zdolnoci do przenoszenia obcie, uytkowanych w wa
runkach wilgotnych
Trwao drewna i materiaw drewnopochodnych. Definicja klas
zagroenia ataku biologicznego. Postanowienia oglne
Drewno konstrukcyjne. Klasy wytrzymaoci
Drewno konstrukcyjne. Oznaczenie wartoci charakterystycznych
waciwoci mechanicznych i gstoci
Drewno klejone warstwowo. Wymagania eksploatacyjne i mini
malne wymagania produkcyjne
Konstrukcje drewniane. Drewno konstrukcyjne lite i klejone war
stwowo. Oznaczenie niektrych waciwoci fizycznych i mecha
nicznych
652
PN-EN 518:2000
Drewno konstrukcyjne. Sortowanie. Wymagania w odniesieniu do

norm dotyczcych sortowania wytrzymaociowego metod wizu
aln
PN-EN 519:2000
Drewno konstrukcyjne. Sortowanie. Wymagania dla tarcicy sor
towanej wytrzymaociowo metod maszynow oraz dla maszyn
sortujcych
PN-EN 622-2:2000 Pyty pilniowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt twar
dych
PN-EN 622-3:2000 Pyty pilniowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt ptwardych
PN-EN 622-4:2000 Pyty pilniowe. Wymagania techniczne. Wymagania dla pyt for
mowanych na sucho (MDF)
PN-EN 636-1:2000 Sklejka. Wymagania techniczne. Wymagania dla sklejki uytko
wanej w warunkach suchych
wanej w warunkach wilgotnych
wanej w warunkach zewntrznych
Pyty z materiaw drewnopochodnych. Wartoci charakterystyczne
Pr PN-EN 12369
okrelonych wyrobw
PN-EN 1058:2000 Pyty drewnopochodne. Okrelenie wartoci charakterystycznych
waciwoci mechanicznych i gstoci
PN-EN 1193:1999 Konstrukcje drewniane. Drewno konstrukcyjne i drewno klejone
warstwowo. Oznaczenie wytrzymaoci na cieranie i waciwoci
mechanicznych w poprzek wkien
PN-EN 1194:2000 Konstrukcje drewniane. Drewno klejone warstwowo. Klasy wy
trzymaoci i okrelenie wartoci charakterystycznych
PN-66/D-01000
Wady drewna
PN-79/D-01011
Drewno okrge. Wady
PN-79/D-01012
Tarcica. Wady
PN-72/D-96002
Tarcica iglasta oglnego przeznaczenia
PN-75/D-01001
Materiay tarte. Podzia, nazwy i okrelenia
Tarcica iglasta oglnego przeznaczenia
PN-75/D-96000
BN-75/9220-01
Surowiec drzewny. Podzia, pomiar, obliczanie miszoci i cecho
wanie
Instrukcja ITB nr 355/98. Ochrona drewna budowlanego przed korozj biologiczn rod
kami chemicznymi. ITB Warszawa 1998
-4 M Tworzywa sztuczne
I I i malarskie materiay budowlane
Bogusaw Stefaczyk Tomasz Rudnicki
11.1. Wiadomoci oglne.................................................................................................................... 654

11.1.1. Definicja i skad tworzyw sztucznych....................................................................... 654
11.1.2. Klasyfikacja tworzyw sztucznych..............................................................................654
11.1.3. rda aktywnoci zwizkw organicznych............................................................. 656
11.1.4. Mechanizm polireakcji i sieciowania ywic syntetycznych....................................657
11.2. Skadniki tworzyw sztucznych.................................................................................................664
11.3. Przetwrstwo tworzyw sztucznych.......................................................................................... 669
11.4. Waciwoci tworzyw sztu czn ych .......................................................................................... 673
11.4.1. Waciwoci fizyczne.................................................................................................... 673
11.4.2. Waciwoci m echaniczne.......................................................................................... 674
11.4.3. Waciwoci fizyczno-chemiczne ..............................................................................675
11.5. Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych..............................................................................678
11.5.1. Materiay podogowe.................................................................................................... 678
11.5.2. Materiay do krycia dachw ....................................................................................... 687
11.5.3. Materiay okadzinowe (cienne) ..............................................................................693
11.5.4. Materiay do izolacji cieplnej i akustycznej............................................................. 697
11.5.5. Kity do uszczelniania zczy cian zewntrznych budynkw i innych elementw 705
11.5.6. Kleje syntetyczne i naturalne ....................................................................................708
11.6. Badanie materiaw budowlanych z tworzyw sztucznych....................................................715
11.7. Malarskie materiay budowlane ..............................................................................................718
11.7.1. Podstawowe definicje.................................................................................................... 718
11.7.2. Substancje bonotwrcze..............................................................................................720
11.7.3. P igm enty....................................................................................................................... 728
11.7.4. Rozpuszczalniki i rozcieczalniki..............................................................................729
11.7.5. Plastyfikatory................................................................................................................. 732
11.7.6. W ypeniacze................................................................................................................. 732
11.7.7. Wyroby malarskie olejne i z ywic syntetycznych................................................ 732
11.8. Badanie malarskich materiaw budowlanych....................................................................... 737
654
U . Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane

11.1.1. Definicja i skad tworzyw sztucznych
Nazw tworzywa sztuczne obejmuje si materiay, ktrych gwnym skadni
kiem (tzw. bazowym) s zwizki wielkoczsteczkowe - polimery, otrzymywane
w wyniku polireakcji zwizkw maoczsteczkowych, nazywanych monomerami
(lub merami).
W skad tworzyw sztucznych oprcz skadnika polimerowego wchodz r
ne dodatki modyfikujce, tzw. rodki pomocnicze (stabilizatory, zmikczacze,
czyli plastyfikatory, antyutleniacze, barwniki, opniacze palenia, napeniacze
itp.), ktrych zadaniem jest dostosowanie waciwoci tworzywa sztucznego do
warunkw eksploatacyjnych.
Dodatki te wystpuj najczciej w postaci zdyspergowanej w polimerze bazo
wym (matrycy). Szczeglny rodzaj tworzyw sztucznych stanowi materiay kom
pozytowe, w ktrych w sprystej polimerowej matrycy, w sposb kontrolowany,
jest rozmieszczany napeniacz wzmacniajcy (proszkowy, wknisty bd poli
merowy, ale sztywniejszy ni matryca).
Pomimo duej liczby rnych dodatkw, o waciwociach tworzyw sztucz
nych w gwnej mierze decyduje skadnik bazowy, tzn. polimer. Na tej podstawie
dokonuje si klasyfikacji tworzyw sztucznych.
11.1.2. Klasyfikacja tworzyw sztucznych

Podstawowym skadnikiem tworzyw sztucznych s syntetyczne wielkoczstecz
kowe zwizki organiczne (lub naturalne zmodyfikowane ywice, jak np. kauczuk,
celuloza) o budowie acuchowej, rozgazionej, piercieniowej (ukady aroma
tyczne i cykloparafinowe) i mieszanej (acuchowo-cykliczne). Rni si one
stopniem polimeryzacji, kolejnoci usytuowania poszczeglnych merw i rodza
jem wiza. W polimerach mog wystpowa dwie wzajemnie przenikajce si
fazy bez wyranych granic - faza krystaliczna i faza bezpostaciowa (amorficzna).
Niejednokrotnie te same makroczsteczki tworz w pewnej przestrzeni faz kry
staliczn, a w odlegoci zaledwie kilku angstremw1 od niej - faz amorficzn.
Zaley to od wielu czynnikw, takich jak proces technologiczny warunkujcy
czysto produktu, oddziaywania mechaniczne towarzyszce przetwrstwu, czas
i szybko ogrzewania i studzenia polimeru, ale przede wszystkim struktura po
limeru; struktury acuchowe uporzdkowane s bardziej podatne na tworzenie
struktur krystalicznych ni rozgazione czy usieciowane.
'A (angstrem) = 10 10 m.
655
Stosowane w technice polimery ze wzgldu na struktur mona podzieli

na polimery krystaliczne i bezpostaciowe, chocia trudno znale takie, ktre
przedstawiayby sob materiay krystaliczne w caej swojej masie - zawsze obok
dominujcych obszarw krystalicznych wystpuj obszary szkliste. Przykadem
takiego polimeru jest polietylen.
Czsto kryterium klasyfikacji polimerw stanowi zastosowanie w technice;
z tego wzgldu polimery dzieli si na materiay konstrukcyjne, wknotwrcze,
adhezyjne, powokowe, termo- i elektroizolacyjne oraz kauczukopodobne. Wad
wikszoci polimerw, ograniczajc ich stosowanie jako materiaw konstrukcyj
nych, jest ich may wspczynnik sprystoci i maa odporno na pezanie oraz
ograniczony zakres temperatury dugotrwaego uytkowania. Polimery o wa
ciwociach materiaw konstrukcyjnych s zaliczane do grupy tzw. polimerw
inynieryjnych lub specjalnych. Nale do nich: polistyren, polichlorek winylu,
ywice epoksydowe, nienasycone ywice poliestrowe, fenoplasty, poliamidy, po
liwglany, poliuretany i inne. Oczywicie, kady z tych materiaw (polimerw)
w procesach aplikacyjnych jest poddawany kontrolowanej modyfikacji, najcz
ciej z zastosowaniem rnych napeniaczy wzmacniajcych.
W literaturze przedmiotu spotyka si czsto klasyfikacje polimerw ze wzgl
du na zachowanie w zmiennych warunkach termicznych.
Tradycyjnie za podstaw klasyfikacji polimerw przyjmuje si sposb ich
otrzymywania, a zwaszcza mechanizm reakcji chemicznych, zachodzcych na
etapie czenia merw i tworzenia ukadw wielkoczsteczkowych.
Ze wzgldu na charakter tych reakcji rozrnia si:
ywice polimeryzacyjne (np. polietylen, polipropylen, polistyren, polichlo
rek winylu, polioctan winylu, polimetakrylan metylu i inne), w przypadku
ktrych podczas polireakcji nastpuje poczenie identycznych monomerw
bez wydzielenia resztkowych produktw reakcji, std polimer jest zwielokrot
nieniem monomeru i nosi nazw homopolimeru; ywice powstae z rnych
monomerw, ale wedug tego samego schematu, okrela si kopolimerami,
np. kopolimer trjskadnikowy ABS (akrylonitryl-butadien-styren),
ywice polikondensacyjne (np. fenoplasty, aminoplasty, poliamidy, poli
estry, poliwglany i inne), w przypadku ktrych najczciej rne mono
mery wyjciowe reaguj ze sob, tworzc makromolekuy o duym cia
rze czsteczkowym, a reakcje zachodz z wydzieleniem produktu uboczne
go (np. H 2O, HC1); zdolno do tego typu polireakcji maj proste zwiz
ki organiczne o specyficznej strukturze i odpowiednim skadzie chemicz
nym, jak np. fenole, aldehydy, mocznik, melamina, kwas ftalowy, glikol,
gliceryna itd.
ywice poliaddycyjne (np. poliuretany, epoksydy), w przypadku ktrych
czenie prostych monomerw wyjciowych nastpuje na skutek przegrupowa
11 . Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
656
nia atomw; mechanizm reakcji poliaddycji ma wiele podobiestwa z dwiema

omwionymi wyej metodami otrzymywania ywic syntetycznych: polime
ryzacj i polikondensacj.
11.1.3. rda aktywnoci zwizkw organicznych

Jak ju bya o tym mowa, ywice syntetyczne (polimery) otrzymuje si z mono
merw wskutek polireakcji. Nie kady prosty zwizek wglowodorowy, w kt
rego skad mog wchodzi rwnie heteroatomy (tlen, chlor, fluor, krzem, azot,
siarka), ma predyspozycje do wchodzenia w reakcje, a wic do tworzenia wiza
wewntrzatomowych i midzyczsteczkowych.
Wizania chemiczne mog tworzy czsteczki (mery) majce odpowiedni
struktur elektronow, uwarunkowan przede wszystkim wystpowaniem w nich
atomw o rnej elektroujemnoci oraz wiza wielokrotnych (podwjnych, po
trjnych itd.) midzy atomami wgla oraz tzw. grup funkcyjnych. Grupy funk
cyjne stanowi grupy atomw, w ktrych wgiel tworzy wizanie z wybranym
heteroatomem, np. tlenem, azotem, siark: -OH, -COOH, -N H 2, -N O 2 , -SH,
-SO 3 H.
Zarwno wizania wielokrotne (zwaszcza podwjne) midzy atomami w
gla, jak wizanie wgla z atomami pierwiastkw bardziej elektroujemnych od
niego s przyczyn zjawiska polaryzacji czsteczek jako efektu przemieszczania
elektronw, zgodnie z nastpujcymi przykadami:
dla etylenu
c (->h 2
- C<+>H2 ^ CH2 = CH2

I
CH2 - CH 2 ^
II
C<+)H2 - c <->h 2
III
IV
O = N(+) - 0 (_) =* O = N = O ^
0<"> - N(+) = O
dla nitrometanu
CH3
ch3
I
ch3
gdzie: * - symbol obecnoci wolnego elektronu,

- braku elektronu,
- nadmiaru elektronu.
Stojc na gruncie teorii elektronowej, stan nienasycenia takich zwizkw jak
etylen i podobne (propylen, butadien itp.) tumaczy si w sposb nastpujcy. Jak
wiadomo z p. 1.1.2, trwae wizanie midzy dwoma atomami moe wytworzy
si za pomoc pary elektronw, z ktrej jeden naley do jednego, drugi do dru
giego atomu (wizanie kowalencyjne). Druga para elektronw, aczkolwiek moe
take bra udzia w wizaniu, wykazuje du ruchliwo, ktrej nie ma pierwsza,
a ktrej wyrazem jest reaktywno poczenia nienasyconego.
657
Naturalna ruchliwo drugiej pary elektronw moe podlega spotgowaniu

w wyniku oddziaywa zewntrznych (temperatury, polarnych rozpuszczalnikw,
katalizatorw) i przyjmowa charakter dwukierunkowy (oscylacyjny), przecho
dzc w krtkich okresach przez wszystkie wymienione powyej graniczne formy
strukturalne (I, II, III, IV w reakcji pierwszej).
Wrd czterech form strukturalnych etylenu formy I i IV maj wyranie spola
ryzowany charakter, a ssiadujce ze sob atomy wgla - rnoimienny adunek.
W pewnych warunkach dwa ruchliwe elektrony mog podczas oscylacji usytu
owa si na dwch ssiadujcych atomach wgla, tworzc form strukturaln
rodnikow III.
Podobne mechanizmy przemieszcze elektronw walencyjnych wystpuj
w monomerach z udziaem grup funkcyjnych (reakcja druga), w ktrych si
napdow polaryzacji, w ramach danej czsteczki, jest rnica elektroujemnoci
atomw wgla (nalecego do czwartej grupy ukadu okresowego) i heteroato
mw, np. tlenu i azotu (nalecych do grupy szstej i pitej).
Specyfika rozkadu elektronw w rnego typu substancjach niskoczsteczkowych skonnych do polireakcji jest wykorzystana w procesach doskonalenia
i tworzenia nowych technologii wytwarzania polimerw w reakcjach polimery
zacji, polikondensacji i poliaddycji. Istot postpu w tej dziedzinie jest poszu
kiwanie coraz efektywniejszych katalizatorw i inicjatorw, optymalnych tempe
ratur, polarnych rozpuszczalnikw i dopasowywanie ich do wspczenie stoso
wanych mechanizmw polireakcji, np. typu rodnikowego, jonowego, koordyna
cyjnego.
11.1.4. Mechanizm polireakcji i sieciowania ywic syntetycznych

Zdolno do czenia si i tworzenia makroczsteczek wykazuj substancje proste
dwulub trjfunkcyjne, a wic majce w czsteczce 2 lub 3 miejsca aktywne.
Funkcyjno danego zwizku okrela liczba posiadanych przez ten zwizek grup
zdolnych do reakcji chemicznych (tj. grup funkcyjnych) i obecno podwjnych
wiza midzy atomami wgla. Funkcyjno zwizku moe zalee rwnie od
liczby wystpujcych w nim ruchliwych, zdolnych do reakcji atomw wodoru.
Reagenty dwufunkcyjne mog tworzy produkty wielkoczsteczkowe o struk
turze liniowej.
Jeli czsteczki wyjciowe (monomery) maj wicej ni dwa miejsca aktywne,
to tworz makroczsteczki przestrzennie usieciowane.
Jak ju wczeniej zauwaono, w zalenoci od charakteru grup funkcyjnych
obecnych w substancjach wyjciowych, otrzymywanie zwizkw wielkoczstecz
kowych moe zachodzi wg 3 rnych mechanizmw: polimeryzacji, polikonden
sacji i poliaddycji.
658
/ 1. Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
Mechanizm polimeryzacji
Polimeryzacj nazywa si proces czenia przez wizania kowalencyjne (chemicz
ne) wielkiej liczby jednakowych monomerw zawierajcych podwjne wizanie,
z wytworzeniem zwizku wielkoczsteczkowego. Mechanizm polimeryzacji mo
na przedstawi na przykadzie oglnym polimeryzacji rodnikowej.
Polimeryzacja skada si z kilku nastpujcych po sobie reakcji, z ktrych
pierwsza jest reakcj inicjacji:
J + M -* J - M
gdzie J oznacza czsteczk inicjatora, tj. substancji, ktra rozpoczyna reakcj
polimeryzacji, M - czsteczk monomeru.
Kolejn reakcj jest reakcja propagacji (kontynuacja wzrostu acucha) prze
biegajca z udziaem aktywnych centrw, wytworzonych na etapie inicjacji. eby
powstaa makroczsteczka o znacznym stopniu polimeryzacji, proces propagacji
musi si powtrzy wielokrotnie:
J M* + M >J M M*
J - M M + M >J M - M M
itd.
Reakcja polimeryzacji przebiega najczciej do wyczerpania si monomeru

i od tego momentu rozpoczynaj si procesy uzyskiwania wyrobu gotowego (po
limeru) przez wytrcenie, koagulacj, pukanie, suszenie i ewentualn granulacj.
Metod polimeryzacji rodnikowej moe by otrzymywany polietylen w obec
noci wody utlenionej (H 2O 2), ktra peni funkcj inicjatora reakcji.
Woda utleniona w rodowisku reakcji atwo rozpada si na wolne rodniki wg
reakcji:
H2 0 2 =* H 0 + HO* (R*)
gdzie R* - symbol wolnego rodnika (* - niesparowany elektron).
Dalszy tok reakcji jest nastpujcy:
CH2 = CH2 + R* -> R-CH2 -CH 2

Monomer
R - CH2 - CH2 + CH2 = CH2 -
R - CH2 - CH2 - CH2 - CHi
R - (CH2 ) 3 - CH2 + CH2 = CH2 R - (CH2 ) 5 - CHi

R - (CH2) - CHi + *CH2 - (CH2) R
itd.
R - (CH2) - CH2 - CH2 - (CH2) - R
659
ILI. Wiadomoci oglne
Zamknicie acucha jest regulowane parametrami technologicznymi polireakcji.

Ten sam polimer mona otrzymywa rwnie metod polimeryzacji jono
wej (np. polimeryzacji kationowej), ktra z kolei jest inicjowana utworzeniem
karbokationu w wyniku reakcji przyczenia do czsteczki monomeru zwizku
podatnego na jonizacj wg schematu:
AX
+ X<+>
A (-)x(+> + M - XM.<+> + A<">

XM(+> + M + A< ) - > X - M - M<+)a (->
itd.
gdzie: AX - inicjator, M - monomer.

Cech charakterystyczn polimeryzacji kationowej jest to, e rosncemu karbokatalizatorowi towarzyszy przeciwjon (A(_) - anion). Katalizatorami polimery
zacji s m.in. kwasy mineralne (np. kwas solny lub siarkowy), czy takie zwizki
jak trjchlorek glinu AICI3, czterochlorek tytanu TiCL*.
Tego typu polimery (polietylen, polipropylen) mona rwnie otrzymywa
w reakcji polimeryzacji koordynacyjnej, ktr inicjuj katalizatory metaloorga
niczne rozpuszczone (zawieszone) w rozpuszczalniku wglowodorowym. Katali
zatory te s najczciej komponentami zwizku kompleksowego trjetyloglinianu
A1(C2H 5)3 oraz chlorku tytanu TiCl3. Centrum aktywnym takiego katalizatora
jest atom metalu w otoczeniu ligandw1.
Charakterystyczn cech reakcji polimeryzacji i wytwarzania makroczste
czek jest brak produktw ubocznych.
Mechanizm polikondensacji
Polikondensacja jest to reakcja, w ktrej wyniku z maych czsteczek jedne
go lub wicej substratw powstaje makroczsteczka z wydzieleniem produktw
ubocznych, takich jak H 2O, HC1, NH3. Warunkiem polikondensacji jest obecno
w czsteczce monomeru grup funkcyjnych.
Jeli substratami s czsteczki jednego monomeru, to reakcj nazywa si
homopolikondensacyjn, ktrej mechanizm jest nastpujcy:
HO - R - COOH + HO - R - COOH -> HO - R - COOR COOH + H20
Oksykwas
Oksykwas
gdzie R - rodnik wglowodorowy.

1 Wikszo ligandw (zasady Lewisa) to aniony lub czsteczki obojtne, ktre mona traktowa
jako donory (dostarczyciele) pary elektronowej.
660
//. Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
Poniewa w utworzonej makroczsteczce s w dalszym cigu grupy funkcyj

ne -O H i -COOH na kocu acucha, przy dostatecznej zawartoci monomeru,
np. oksykwasu, polireakcja zachodzi w dalszym cigu, a w wyniku jej otrzymuje
si produkty wielkoczsteczkowe o strukturze liniowej i charakterze termopla
stycznym.
W przypadku kondensacji dwch rnych monomerw, np. glikolu etylowego
z kwasem ftalowym, ten rodzaj reakcji nazywa si heteropolikondensacj.
Efekt reakcji polikondensacji zaley nie tylko od rodzaju czonych mono
merw, ale take (a moe przede wszystkim) od doboru ilociowego skadnikw,
warunkw i rodzaju katalizatorw.
Jako przykad moe suy reakcja orzymywania jednej z najstarszych ywic
syntetycznych w procesie polikondensacji - ywicy fenolowo-formaldehydowej.
ywice fenolowo-formaldehydowe uzyskuje si przez kondensacj fenoli (fe
nolu, krezolu, rezorcyny) z aldehydem mrwkowym (formalin). Otrzymuje si
dwa rodzaje ywic: nowolakow i rezolow.
Nowolak powstaje wwczas, gdy w reakcji fenolu z formaldehydem za
stosuje si nadmiar fenolu oraz katalizator kwany (np. HC1). ywica nowolakowa ma budow acuchow (liniow) i dlatego jest termoplastyczna. Roz
puszcza si dobrze w alkoholu oraz acetonie i jest uywana do wyrobw la
kierniczych.
Rezol powstaje w wyniku reakcji fenolu z nadmiarem formaldehydu przy uy
ciu katalizatora zasadowego (NaOH, NH3 ). Rozpuszcza si on rwnie
w alkoholu oraz acetonie i uywa si go do wyrobu lakierw i klejw do
drewna.
ywica rezolowa z wypeniaczami (mczk kwarcytow, barytow, drzewn)
poddawana obrbce cieplnej, zwanej utwardzaniem (usieciowanie poprzeczne),
daje tworzywo sztuczne o nazwie rezit, w ktrym ywica staje si nierozpusz
czalna i nietopliwa, twarda i odporna na dziaanie zwaszcza kwasw, a powyej
300C ulega rozkadowi.
Procesy inicjacji tworzenia ywic fenolowo-formaldehydowych s nast
pujce:
dla nowolaku
Fenol
Formaldehyd
Fenol
661
dla rezolu
OH
OH
CH2
OH
4 L
11+ 6
II
C
NaOH
CH2
itd.
ch2
c h 2
Fenol
Formaldehyd
OH
OH
ywice otrzymywane w wyniku reakcji formaldehydu z fenolami nazywaj

si fenoplastami. Gdy zamiast fenolu stosuje si mocznik lub melamin (zwizki
z udziaem azotu), wwczas otrzymuje si ywice mocznikowe bd melaminowe,
zwane aminoplastami.
Mechanizm poliaddycji
ywice poliaddycyjne stanowi najmniej liczn grup tworzyw sztucznych,
lecz o wielkim znaczeniu dla budownictwa. Nale do nich epoksydy i poli
uretany.
Poliaddycja polega na tworzeniu si makroczsteczek z dwch rnych mo
nomerw, przy rwnoczesnym przegrupowaniu atomw. Przykadem reakcji po
liaddycji moe by otrzymywanie poliuretanw metod syntezy wielofunkcyjnych
izocyjanianw z alkoholami dwuwodorotlenowymi, ktra przebiega zgodnie z re
akcj:
0 = C = N - R N = C = 0 + H 0 R ' - O H >
Dwuizocyjanian
Glikol
[CO - NH - R - NHCO - OR' - 0 ]

Poliuretan
gdzie R i R' - rodniki wglowodorowe.

ywice poliuretanowe uzyskuje si rwnie w wyniku reakcji izocyjanianw
z poliestrami i polieterami. W zalenoci od doboru skadnikw i warunkw
reakcji otrzymuje si produkty o rnych waciwociach - od bardzo mikkich
poprzez elastyczne do bardzo twardych.
Najwiksze znaczenie w budownictwie maj ywice o charakterze tworzywa
piankowego, stanowice doskonae materiay do izolacji termicznych, akustycz
nych i tumicych drgania. Wykorzystuje si je rwnie do produkcji wysokowartociowych klejw, dajcych zcza o rnym stopniu elastycznoci, oraz cennych
lakierw wodo- i chemoodpornych.
662
11. Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
Mechanizm sieciowania
ywice polimerowe o lunym pocztkowo uoeniu liniowym makroczsteczek
i waciwociach najczciej termoplastycznych udaje si przeobrazi w substan
cje elastyczne, a nawet wysokospryste, przypominajce przestrzennie struktur
polimeru termoutwardzalnego.
Takie przeobraenia polimerw syntetycznych, jak rwnie naturalnych (celu
lozy, kauczuku i innych) mona przeprowadza przez oddziaywania czynnikw
chemicznych, ktrym towarzysz reakcje polimeryzacji, polikondensacji, poliaddycji.
W rnych dziedzinach budownictwa ogromne znaczenie maj ywice epok
sydowe i kauczukowe. Mechanizm sieciowania zostanie przeanalizowany na przy
kadzie tej grupy polimerw.
Sieciowanie ywicy epoksydowej. Polega ono na oddziaywaniu zwizkw
chemicznych zwanych utwardzaczami na ywic o konsystencji pszczelego mio
du, ktra we wstpnym etapie ma budow liniow:
Jak wida, ywica wyjciowa zawiera dwie grupy epoksydowe na kocach

acucha (A) oraz grup wodorotlenow w acuchu gwnym (B). W jej ma
kroczsteczce s dwa rodzaje grup reaktywnych: grupy epoksydowe i wodoro
tlenowe.
eby dokona przemiany substancji pynnej (lanej) na materia konstrukcyjny
o wysokiej wytrzymaoci, poddaje si ywic procesowi utwardzania. W za
lenoci od tego, jakie si chce uzyska waciwoci produktu kocowego, do
utwardzania stosuje si najczciej nastpujce substancje chemiczne:
aminy (1-, II-, III-rzdowe),
kwasy karboksylowe,
dwufenole,
bezwodniki kwasowe.
Na cechy produktu kocowego wywiera rwnie wpyw temperatura, w ja
kiej przeprowadza si proces utwardzania. Na przykad utwardzanie na gorco
odbywa si przy uyciu bezwodnikw kwasowych, natomiast na zimno przy uy
ciu amin.
Przebieg reakcji usieciowania za pomoc aminy przebiega wg nastpujcego
schematu:
//./. Wiadomoci oglne
Amina
663
ywica epoksydowa pynna
-> H2N - R - NH - CH2 - CH - Rj - CH - CH2 - NH - R - NH2

OH
itd.
OH
ywica epoksydowa utwardzona
gdzie: R - rodnik wglowodorowy aminy, Rj - rodnik ywicy epoksydowej.

Te reakcje s katalizowane grupami wodorotlenowymi powstajcymi w tym
procesie i zachodz do wyczerpania grup funkcyjnych z ywicy i substancji
sieciujcej.
Popularnym utwardzaczem ywic epoksydowych jest trjetylenoczteroamina
(TCZA lub TETA, tzw. utwardzacz Z-l):
H2N - CH2 - CH2 - NH - CH2 - CH2 - NH - CH2 - CH2 - NH2

Jest to amina alifatyczna zawierajca 6 aktywnych atomw wodoru (atomy
wodoru przy atomach azotu).
Usieciowane ywice epoksydowe s ciaami twardymi, kruchymi, o duej wy
trzymaoci mechanicznej i bardzo dobrej odpornoci na starzenie (promieniowa
nie UV, wod, czynniki chemiczne). Maj doskona przyczepno do wikszoci
materiaw, np. metali, szka, ceramiki, drewna itp.
W celu zmniejszenia kruchoci i zwikszenia udarnoci oraz polepszenia
w pewnym zakresie zdolnoci do deformacji, stosuje si rnego rodzaju y
wice uelastyczniajce, ktre sczepia si (kopolimeryuje) z ywic epoksydow,
wykorzystujc np. reaktywne grupy -N H 2 i OH.
Proces polireakcji kauczuku z ywic epoksydow odbywa si przez grupy
karboksylowe i epoksydowe, a w jego wyniku otrzymuje si polimer o waci
wociach sprysto-elastycznych.
Sieciowanie kauczukw. Do zastosowania w technice, w tym rwnie w bu
downictwie, zarwno kauczuki naturalne jak syntetyczne s zbyt elastyczne. Aby
zmniejszy ich elastyczno, a zwikszy sprysto, poddaje si je wulkaniza
cji, czyli usieciowaniu za pomoc siarki pierwiastkowej lub zwizkw z udziaem
siarki, ktra przebiega wg poniszego schematu:
- CH2- CH - CH - CH2 -
sI
sI
- CH2- CH - CH - CH2 n
664
Kauczuki mikkie, tzw. gumy, o zawartoci 4-5% siarki charakteryzuj si

mniejsz elastycznoci, natomiast dalszy wzrost udziau siarki, do 40%, po
woduje cakowit utrat waciwoci elastycznych i pojawianie si waciwoci
sprystych. Takie tworzywo nosi nazw ebonitu.
11.2. Skadniki tworzyw sztucznych

Polimery w czystej postaci nie zawsze odpowiadaj wymaganiom stawianym
przez uytkownikw. W celu zmiany ich waciwoci stosuje si rnego rodzaju
materiay pomocnicze, w ktrych skad wchodz plastyfikatory, rozpuszczalniki,
rodki smarujce i antyprzyczepne, stabilizatory, antyelektrostatyki, rodki obni
ajce palno (antypireny), barwniki, napeniacze (w tym napeniacze wzmac
niajce) i rodki spieniajce.
Czsto dziki rodkom pomocniczym oprcz modyfikacji i poprawy waci
woci uytkowych polimerw mniejsze s koszty ich wytwarzania; dotyczy to
zwaszcza stosunkowo tanich napeniaczy (jak mczka drzewna, kreda, kaolin,
grafit, sadza).
Plastyfikatory
Plastyfikatory, zwane rwnie zmikczaczami, dodaje si do kruchych ywic syn
tetycznych gwnie w celu modyfikowania ich udarnoci. Mechanizm oddzia
ywania takiej substancji na polimer polega na wnikaniu maoczsteczkowego
zmikczacza midzy segmenty acuchw i obnianiu oddziaywa van der Waalsa midzy nimi. Efektem tego jest pcznienie i zmniejszenie sztywnoci oraz
lepkoci polimeru.
Do najczciej uywanych zmikczaczy nale: ftalan dwuoktylu, stanowicy
65-70% iloci wszystkich stosowanych zmikczaczy, oraz estry alifatycznych kwa
sw dwukarboksylowych, uywane przede wszystkim w celu zmikczenia twar
dych polimerw (np. PVC) i uzyskania tworzyw elastyczno-plastycznych o takim
przeznaczeniu, jak wykadziny podogowe, folie, masy uszczelniajce, mikkie
pianki.
Rozpuszczalniki
Rozpuszczalniki s to substancje cieke zdolne do rozpuszczania innych substancji
(w tym przypadku polimerw) bez zmiany ich charakteru chemicznego.
Na rozpuszczalno polimerw maj wpyw m.in.:
parametr rozpuszczalnoci wynikajcy gwnie z napicia powierzchniowego
rozpuszczalnika,
oddziaywanie dipolowe, polarno i polaryzowalno,
665
solwatacja (przyczanie moleku z roztworu na zasadzie si midzyczsteczkowych),

masa czsteczkowa.
W zalenoci od temperatury wrzenia rozpuszczalniki dzieli si na:
niskowrzce - zakres wrzenia poniej 100C,
redniowrzce - zakres wrzenia 100-150C,
wysokowrzce - zakres wrzenia powyej 150C.
Roztwory polimerowe su np. do powlekania rnych wyrobw powokami
polimerowymi, do impregnacji nonikw (osnowy) oraz stanowi roztwory kle
jowe. Do sporzdzania roztworw polimerowych stosuje si najczciej atwoi redniolotne rozpuszczalniki. Najodpowiedniejszymi rozpuszczalnikami s es
try, ketony lub alkohole. W celu sporzdzenia roztworu acetylocelulozy stosuje
si np. aceton lub dwusiarczek wgla, za roztworu polichlorku winylu i chloro
wanego polichlorku winylu - aceton.
rodki smarujce
W procesach przetwrczych (toczenie, prasowanie) jako rodki smarujce sto
sowane s: kwas stearynowy i jego sole wapniowe, barowe, glinowe i oowiowe,
wosk naturalny oraz oleje mineralne. Peni gwnie funkcj rodka antyadhezyjnego zmniejszajcego przyczepno stopionego polimeru do powierzchni metalo
wych urzdze przetwrczych, a ponadto gwarantuj popraw jakoci (gadko
i poysk) powierzchni wyrobw z tworzyw sztucznych.
Najwicej rodkw smarujcych zuywa si do przetwarzania PVC (58,6%
wszystkich zuytych rodkw), nastpnie PS (polistyrenu) i kopolimerw styrenu
(20,9%).
Stabilizatory
Niektre polimery, a wraz z nimi tworzywa sztuczne, w porwnaniu z innymi
materiaami charakteryzuj si du odporno na starzenie, dlatego s m.in.
uywane do ochrony innych materiaw, np. metali, betonu, drewna. Niemniej
wskutek dugookresowego oddziaywania niekorzystnych warunkw atmosferycz
nych i promieniowania sonecznego polimery ulegaj utwardzeniu i staj
si kruche.
Podczas starzenia zachodz w polimerze zmiany, takie jak dalsze sieciowanie,
utlenienie (termooksydacja) i inne. W wyniku utlenienia np. poliolefin, poliami
dw, polistyrenu wytwarzaj si rodniki lub wodoronadtlenki, ktre przyspieszaj
degradacj materiau.
Antyutleniacze s to zwizki chemiczne zdolne do reakcji z rodnikami nad
tlenkowymi lub wodoronadlenkowymi, a zadaniem ich jest ochrona polimeru
przed degradacj. Takie waciwoci wykazuj fenole wielowodorotlenowe, ami-
666
ny aromatyczne, organiczne zwizki siarki (merkaptany, tioetery), benzoesany,

sadza itp. Poniewa degradacje polimerw pod wpywem tlenu z powietrza ka
talizuje w duej czci promieniowanie soneczne, zwaszcza promieniowanie
UV, to antyutleniacze powinny rwnie ogranicza oddziaywanie promieniowa
nia nadfioletowego. Do takich dodatkw naley przede wszystkim sadza.
Dobierajc substancje stabilizujce, powinno si uwzgldnia zarwno rodzaj
stosowanego polimeru, jak i warunki zwizane z jego uytkowaniem.
Antyelektrostatyki
Antyelektrostatyki stanowi dodatki do polimerw (lub tworzyw sztucznych)
zwikszajce przewodno elektryczn (obniajce oporno powierzchniow two
rzywa), poniewa na posadzkach, wykadzinach i innych materiaach moe gro
madzi si adunek elektryczny i powodowa ich iskrzenie.
Jako antyelektrostatyki stosuje si substancje hydrofilowe silnie spolaryzo
wane (np. pochodne amin, estry kwasu stearynowego i glikolu lub gliceryny),
wprowadzajc je do tworzywa podczas jego komponowania lub nanoszc na po
wierzchnie.
W tworzywach hydrofobowych, zwaszcza typu poliolefin (takich jak poliety
len, polipropylen) i ich mieszanin, dobrze zdaje egzamin sadza o duym prze
wodnictwie elektrycznym.
Obecnie trwaj prace nad tworzywami samoistnie przewodzcymi prd elek
tryczny.
rodki zmniejszajce palno
rodki zmniejszajce palno (antypireny) s to zwizki chemiczne, ktre inhibituj (opniaj) proces zapalania si oraz wpywaj na zmniejszenie szybkoci
(spowolnienie) utleniania si tworzywa podczas kontaktu z pomieniem. Mecha
nizm dziaania antypirenw polega na dezaktywacji rodnikw powstajcych pod
czas spalania polimeru.
Antypireny mog oddziaywa na mechanizm palenia rwnie fizycznie przez chodzenie rodowiska reakcji, tworzenie warstw ochronnych z dymw
nie podsycajcych procesu palenia lub wytwarzanie ochronnej warstwy (zapory)
z wgla lub popiou.
Do antypirenw nale zwizki nieorganiczne, np. Al(OH)3 , NaAl(OH)2CC>3 ,
Ca/MgCC^rHbO i Zn(BC>2 )2 -H2 0 , ktre w temperaturach powyej 200C wydzie
laj par wodn lub par wodn i dwutlenek wgla (CO2 ) oraz trjtlenek boru
(B 2 O3 ) (obojtne gazy) z jednoczesnym pochanianiem ciepa (reakcja rozkadu
termicznego wglanw ma charakter endotermiczny).
Bardzo szerokie rozpowszechnienie znalazy w tym zakresie zwizki orga
niczne chloru lub bromu (bromki alifatyczne i aromatyczne, chlorki alifatyczne)
667
i fosforoorganiczne, ktre w zetkniciu z pomieniem odszczepiaj niepalne pro

dukty gazowe, tworzce zapor dla tlenu w obszarze spalania.
Obydwie te grupy antypirenw mona wprowadza do monomerw na wstp
nym etapie polimeryzacji lub stosowa jako dodatki do polimerw w trakcie ich
przetwrstwa.
rodki barwice
rodki barwice maj za zadanie nadanie produkowanym wyrobom odpowiedniej
barwy. S to nierozpuszczalne pigmenty nieorganiczne (tlenki, siarczki, chromia
ny wybranych metali) i organiczne (azowe i policykliczne).
Barwienie mona prowadzi w masie podczas syntezy polimeru lub jego prze
twarzania na gotowe wyroby (na sucho), a take powierzchniowo po uformowaniu
wyrobu. Odmian barwienia powierzchniowego jest malowanie lub drukowanie
polegajce na nanoszeniu na powierzchnie wyrobu roztworu barwnika w roz
puszczalniku organicznym.
Napeniacze i noniki wzmacniajce
Waciwoci fizyczne, a zwaszcza mechaniczne, polimerw mona modyfikowa
dwiema metodami: chemiczn lub fizyczn. Metoda pierwsza jest szczegowo
przeanalizowana w p. 11.1.4, zwaszcza w odniesieniu do ywic termoplastycz
nych. Metody modyfikacji fizycznej polegaj na mieszaniu polimeru z:
innym polimerem lub mieszanin polimerw, w wyniku czego otrzymuje si
kompozyty lub stopy polimerw,
substancjami proszkowymi lub wknistymi, rwnie gazowymi, w wyniku
czego otrzymuje si tworzywo napenione, warstwowe, laminaty i tworzywo
piankowe.
Oczywicie, skutkiem modyfikacji nie jest poprawa tylko waciwoci mecha
nicznych; rnorodno zastosowanych metod pozwala polepszy rwnie inne
waciwoci kompozytu, na przykad:
udarno, zwaszcza w obnionych temperaturach, przez wprowadzenie ela
stomeru (np. kauczuku do termoplastu lub duroplastu), mieszaniny dwch
rnych polimerw termoplastycznych, stopu wieloskadnikowego i rnofazowego,
sztywno i stabilno wymiarw w wyniku wprowadzenia napeniaczy prosz
kowych i wknistych,
zdolno tumienia drga mechanicznych przez tworzenie struktury porowatej
w matrycy polimerowej przy uyciu poroforu (substancji gazotwrczej).
Czsto procesy, ktre w zaoeniu maj mie charakter przede wszystkim
fizyczny, przyjmuj mechanizmy chemiczne, a wewntrz mieszanin polimerw
zachodz polireakcje z tworzeniem wiza kowalencyjnych midzy matryc (po
668
limerem podstawowym) a rozproszon faz polimeru wzmacniajcego. Procesy

takie s najczciej wynikiem obecnoci grup aktywnych (funkcyjnych) w czo
nych polimerach oraz parametrw fizycznych mieszania (sia cinajca, tempera
tura i inne).
Waciwoci mechaniczne polimerw modyfikowanych polimerami zmieniaj
si wraz z iloci dodawanego modyfikatora (rys. 11.1).
Wyduenie, %
Rysunek 11.1. Charakterystyczna zaleno naprenie-odksztacenie mieszaniny polimer szklisty-elastomer. Liczby oznaczj orientacyjn zawar
to elastomeru w mieszaninie [21]
Jedn z bardziej efektywnych form wzmocnienia polimerw, oprcz sto

sowania napeniaczy proszkowych, jest wzmocnienie wykonywane za po
moc rnej postaci wkien (w formie mat, tkanin i innych). Ju okoo 10%
dodatku wkna zmniejsza pezanie, rozszerzalno ciepln, skurcz i skon
no do pkania oraz zwiksza odporno ciepln i mechaniczn ukadu poli
merwkno.
Do wytwarzania tego typu kompozytw najczciej stosuje si polimery chemo
i termoutwardzalne (ywice epoksydowe, nienasycone poliestrowe, fenolowe i si
likonowe) oraz polimery termoplastyczne (przewanie polistyren PS, polipropylen
PP, akrylonitryl-butadien-styren ABS, poliamidy PA, poliwglany PC).
Jako osnow kompozytw polimerowych stosuje si wkna szklane (cite
oraz cige w postaci np. tkanin, mat) wglowe i grafitowe oraz wkna czone,
tzw. hybrydowe, formowane z kombinacji rnych wkien, np. wkien aramidowych (poliamidw aromatycznych i wglowych).
Waciwoci polimerw i wkien s bardzo rne - zarwno waciwoci
mechaniczne, cieplne, jak i charakter odksztace. Przy sporzdzaniu tego typu
kompozytw obowizuje nastpujca zasada: w porwnaniu z polimerem (matry
c) wkna wzmacniajce powinny by bardziej wytrzymae na rozciganie, mie
wikszy modu sprystoci, lepsz odporno ciepln i chemiczn, wysz tem
peratur zeszklenia Tg oraz wiksz gsto, natomiast mniejszy wspczynnik
rozszerzalnoci liniowej.
Waciwoci fizyczne tego typu kompozytw, jak mona si spodziewa, za
le od waciwoci napeniacza (wkna), jak te polimeru, ale rwnie due
11.3. Przetwrstwo tworzyw sztucznych
669
znaczenie odgrywaj parametry technologiczne wytwarzania (np. laminatw), jak

temperatura, cinienie.
Podobnie jak w przypadku wzmacniania polimeru przez polimer, rwnie
tutaj czystym procesom fizycznym na granicy polimer-wkno (lub napeniacz
ziarnisty) mog towarzyszy procesy fizyczno-chemiczne, w ktrych uczestni
cz siy van der Waalsa, protonowe, a nawet siy wiza wewntrzatomowych,
decydujce o adhezji matrycy do materiau wzmacniajcego.
rodki spieniajce
rodki spieniajce (porotwrcze) su do wypeniania wyrobw z tworzyw
sztucznych pcherzykami gazu stanowicymi faz rozproszon. Komrki (pory)
w matrycy polimerowej ksztatuje si wic przy uyciu poroforw. W kadym
przypadku cinienie poroforu w procesie spieniania dostosowywane jest do lep
koci stopu lub te mieszaniny poddawanej np. jednoczenie utwardzaniu i spie
nianiu.
W technice przemysowej stosuje si porofory fizyczne i chemiczne.
Jako porofory fizyczne stosuje si gazy obojtne (par wodn, azot, dwutle
nek wgla) oraz lotne wglowodory od pentanu do heptanu, chlorowane wglo
wodory (np. trjchloroetylen), chocia zastosowanie tych ostatnich jest stopnio
wo ograniczane ze wzgldu na szkodliwe oddziaywanie na warstw ozonow
w atmosferze.
Poroforami chemicznymi s najczciej ciaa stae, ktre rozpadaj si w pod
wyszonej temperaturze z wydzieleniem gazu obojtnego. S to gwnie zwizki
organiczne zawierajce w swoim skadzie azot (np. zwizki azowe, nitrozowe,
azodwukarboamidy).
Do najczciej spienianych ywic syntetycznych i tworzyw z ich udziaem na
le: polistyren PS, polichlorek winylu PVC, polietylen PE, ywice melaminowo-formaldehydowe MF, poliepoksydy EP, poliuretany PUR i inne.
Tworzywa piankowe, zwaszcza twarde, o gstoci objtociowej 10-35 kg/m3
znajduj powszechne zastosowanie w budownictwie jako wysokiej jakoci mate
riay do izolacji cieplnej i akustycznej.

Celem przetwrstwa jest nadanie tworzywu wymaganego ksztatu uytkowego.
W zalenoci od rodzaju polimeru (termoplast, duroplast lub inny) stosuje si
rne technologie przetwrstwa.
Przetwrstwo tworzyw sztucznych obejmuje trzy gwne etapy: obrbk wstp
n, formujc i wykaczajc.
670
O brbka wstpna
Na wstpnym etapie polimery miesza si z napeniaczami oraz dodatkami (antyutleniaczami, rodkami plastyfikujcymi, barwnikami i innymi) w celu otrzyma
nia pproduktu (toczywa, preimpregnatu lub granulatu).
Techniki mieszania termoplastw i duroplastw z dodatkami s w wikszoci
przypadkw podobne. Jedna z istniejcych rnic polega na sposobie upynnia
nia polimeru prowadzcego do otrzymywania preimpregnatu (pproduktu). Duroplasty wraz z utwardzaczami upynnia si za pomoc rozpuszczalnikw, ktre
nastpnie usuwa si metod suszenia, a termoplasty przeprowadza si w stan cie
ky przez ogrzewanie. Te czynniki determinuj parametry konstrukcji urzdze
i technologii przetwrczych tworzyw sztucznych, np. termoplasty najczciej for
muje si metod wtrysku i wytaczania, natomiast duroplasty metod prasowania,
laminowania i coraz czciej wtryskiwania.
Najczciej stosowanym sposobem przygotowywania polimerw (obrbka
wstpna) do formowania jest nadanie mieszaninie podanej konsystencji. Wy
rnia si w tym wzgldzie cztery ich odmiany:
roztwr koloidalny, gdy ywic lub mieszanin ywicy z innymi skadnikami
(napeniaczami, barwnikami, anty utleniaczami) rozpuszcza si w rozpusz
czalnikach organicznych; w ten sposb przygotowuje si kleje, lakiery, farby
rozpuszczalnikowe;
posta emulsji, kiedy ywice zwaszcza termoplastyczne przeprowadza si
w stan pynny, a nastpnie, przy udziale energii mechanicznej i emulgatorw,
przetwarza si w stan dyspersyjny;
form zawiesiny, gdy ywica stanowi stan dyspersyjny (czstki nieco grub
sze ni w przypadku emulsji) w cieczy upynniajcej, ktra - ze wzgl
du na swoja natur fizyczno-chemiczn obojtn w stosunku do fazy roz
proszonej - nie jest zdolna do tworzenia koloidu ochronnego na czstkach
tej fazy;
pasty dyspersyjne, bdce rwnie odmian zawiesin, w ktrych faz roz
proszon s czstki ywicy napczniae w wysokowrzcych zmikczaczach
organicznych (plastizole) i ich posta bardziej rozcieczona dodatkiem roz
puszczalnikw organicznych - organozole.
O brbka form ujca
Celem obrbki formujcej jest wykonanie pwyrobu lub wyrobu gotowego z two
rzywa wstpnie uksztatowanego. Metody formowania s nastpujce.
Prasowanie. Jest to proces ksztatowania wyrobw (wyprasek) pod cinie
niem z materiau wyjciowego jakim jest np. preimpregnat lub toczywo;
preim pregnatem okrela si np. kompozyt ywicy z dodatkami na tkaninie
671
lub pamie rowingu (nonik); toczywem nazywa si ywic chemoutwardzaln z czynnikiem sieciujcym (utwardzaczem) i innymi dodatkami doprowadzon
w procesie mieszania do postaci staej (proszek, pytki, granulat) lub plastycznej,
konsystencji kitu.
Do produkcji toczyw uywa si najczciej ywic epoksydowych, nienasyco
nych ywic poliestrowych lub fenolowych oraz napeniaczy proszkowych i w
kien citych.
' Ze wzgldu na kryterium stosowanego cinienia, metody prasowania dzieli
si na wysokocinieniowe (ok. 120 MPa) i niskocinieniowe (ok. 35 MPa).
Wtryskiwanie (prasowanie wtryskowe). Jest to metoda czsto stoso
wana przede wszystkim do formowania termoplastw, a ostatnio rwnie duroplastw.
Zasada wtrysku polega na przeprowadzeniu polimeru (tworzywa) w stan
upynniony w strefie grzewczej urzdzenia, a nastpnie wtryniciu go pod cinie
niem do formy zamknitej. Po zestaleniu polimeru (termoplasty przez chodzenie,
duroplasty przez sieciowanie) ksztatki usuwa si z otwartej formy.
Wytaczanie. Jest to metoda formowania z polimerw (tworzyw) termopla
stycznych ksztatownikw (profili) w postaci pyt, rur, ram okiennych, listew itp.
Std istotnym elementem konstrukcyjnym wytaczarki jest dysza gowicy wyta
czajcej, ktra - obok zapewnienia ksztatu i wymiarw przekroju poprzecznego
wyrobw - musi mie moliwo rozszerzania strugi ponad rednic dyszy (spe
cyfika pynw nienewtonowskich).
Ten sam proces, ale dostosowany do tworzyw z udziaem duroplastw, prze
biega jako tzw. proces wytaczania reaktywnego, podczas ktrego zachodz re
akcje polikondensacji, poliaddycji, kopolimeryzacji, a ich efektem s wyroby na
bazie poliuretanw, poliamidw i innych.
Nawarstwianie (laminowanie). Tworzywa warstwowe, czyli laminaty, wy
konuje si rnymi metodami w zalenoci od wielkoci i ksztatu wyrobu, wa
runkw sieciowania (np. temperatury), lepkoci ywicy do nasycania nonika itp.
Najczciej stosowanymi metodami formowania s:
laminowanie bezcinieniowe, zwane czsto metod kontaktow,
laminowanie natryskowe,
formowanie cinieniowe.
Metoda kontaktowa polega na przesycaniu ciek ywic kolejnych warstw
nonika. Pod wzgldem technicznym jest to metoda prosta, stosowana najczciej
do wykonywania duych elementw w krtkich seriach i prototypw (np. odzi,
duych zbiornikw na chemikalia itp.).
Laminowanie natryskowe odbywa si na drodze nanoszenia za pomoc pi
stoletu natryskowego skadajcego si z trzech dysz. Przez rodkow dysz jest
podawane pocite wkno wzmacniajce, a przez obie boczne - mieszanka y
672
wicy z dodatkiem sieciujcym. Laminaty otrzymane w ten sposb maj zwik

szon zawarto nonika w porwnaniu z laminatami otrzymanymi metod kon
taktow.
Formowanie cinieniowe polega na ksztatowaniu wyrobw w formie dwu
dzielnej skonstruowanej w taki sposb, e spojenie ywicy z nonikiem od
bywa si albo pod niskim cinieniem, albo pod niewielk prni. Technolo
gi t stosuje si do ksztatowania laminatw z udziaem ywic chemoutwardzalnych, np. ywic epoksydowych, nienasyconych ywic poliestrowych. Sto
sowane utwardzacze reaguj w temperaturze pokojowej, a proces nie wymaga
ogrzewania.
Odmian obrbki przez laminowanie jest metoda nawijania, stosowana do
duroplastw (ywic epoksydowych, nienasyconych poliestrowych, fenolowych),
a ostatnio coraz czciej ywic termoplastycznych. Nawijanie mona wykonywa
metod such - nawijanie preimpregnatw, lub mokr - nasycanie upynnionym
polimerem nonika w postaci wstgi lub wkna szklanego, bawenianego, w
glowego lub grafitowego w przypadku wyrobw, ktre musz spenia cile
wymagania mechaniczne (rury, prty, profile, zbiorniki i inne przedmioty o cha
rakterze konstrukcyjnym).
Obrbka wykoczeniowa
Po uformowaniu wyroby s poddawane obrbce wykoczeniowej. Do operacji
tego typu nale: czenie przez klejenie, zgrzewanie, spawanie i czenie me
chaniczne (za pomoc rub, nitw, zatrzaskw), obrbka powierzchni metod
metalizowania, lakierowania, drukowania itd.
Specyficznym przykadem obrbki powierzchniowej jest powlekanie wyro
bw (detali) metod natryskow lub galwaniczn cienk warstw metali szlachet
nych (zota, srebra, miedzi i itp.). Uzyskuje si w ten sposb interesujce efekty
dekoracyjne, a ponadto wzmacnia si element na oddziaywanie obcie i tem
peratur. Metalizowana powierzchnia aparatw elektronicznych ekranuje ponadto
przed dziaaniem pl elektromagnetycznych.
Lakierowanie tworzyw sztucznych (wyrobw) ma na wzgldzie cele ochronne,
dekoracyjne i inne. Przykadem zabezpieczenia moe by ochrona urzdze sa
nitarnych (wanien, zlewozmywakw) wykonanych z poliestrw zbrojonych wk
nem szklanym, warstw antykorozyjn tzw. gel-coat, ktra obok zwikszonej wy
trzymaoci na cieranie zwiksza odporno tworzywa na oddziaywanie roztwo
rw alkalicznych (myde, detergentw). Gwnie funkcje dekoracyjne przypisuje
si procesowi nanoszenia farb drukarskich.
Proces ten ze wzgldu na z adhezj farb do najczciej stosowanych typw
folii olefinowych (PE, PP), a wiec hydrofobowych, wymaga czsto skomplikowa
nej obrbki powierzchniowej.
11.4. Waciwoci tworzyw sztucznych
673

11.4.1. W aciwoci fizyczne
0 waciwociach fizycznych tworzyw sztucznych decyduj: skad chemiczny
1 struktura (krystaliczna, amorficzna), stopie polimeryzacji (wielko makromoleku) oraz rodzaj i ilo napeniaczy, zmikczaczy i innych dodatkw.
Przy rozpatrywaniu cech fizycznych i fizyczno-chemicznych tworzyw sztucz
nych naley mie wiadomo, e w wielu przypadkach omawiana cecha dotyczy
polimeru czystego lub zmodyfikowanego w minimalnym tylko stopniu. W takich
przypadkach do scharakteryzowania materiau mona uywa zarwno wartoci
gstoci, jak gstoci objtociowej, poniewa cechy te dla czystych polimerw
s najczciej identyczne. W odniesieniu do tworzyw sztucznych bardziej repre
zentatywn cech jest gsto objtociowa.
Gsto objtociowa tworzyw sztucznych jest z jednej strony uwarunkowa
na uporzdkowaniem struktury (ywice krystaliczne wykazuj wiksz gsto
ni bezpostaciowe), z drugiej za iloci i jakoci napeniacza. Gsto w istot
ny sposb zaley od skadu chemicznego; najmniejsz wykazuj wglowodory
acuchowe (ok. 0,9 g/cm3) i aromatyczne (ok. 1,05 g/cm3).
Obecno w makroczsteczce heteroatomw (np. azotu, tlenu, chlorowcw
i in.) zwiksza gsto ywicy i tworzywa.
Gsto objtociowa tworzyw sztucznych zawiera si w bardzo szerokich gra
nicach: od 0,9 g/cm3 w przypadku tworzyw z udziaem polietylenu do 1,8 g/cm3
w przypadku laminatw poliestrowo-szklanych, podczas gdy parametr ten dla
betonw cementowych wynosi 2,4 g/cm3, dla stali za 7,8 g/cm3. Tworzywa ko
mrkowe (pianki) charakteryzuj si bardzo ma gstoci objtociow w za
kresie 0,015-0,4 g/cm3, chocia gsto wyjciowa (przed spienieniem) ywic
jest znacznie wiksza.
Nasikliwo tworzyw sztucznych zawiera si w bardzo szerokich granicach od zera do kilkudziesiciu procent - i jest uwarunkowana porowatoci materiau
oraz podatnoci skadnikw tworzywa (ywicy, napeniaczy i innych dodatkw)
do pokrywania si (zwilania) wod. Materiay z udziaem niepolarnych makro
czsteczek (np. polietylen oraz tworzywa o duej zawartoci fazy krystalicznej) s
praktycznie nie nasikliwe. Silnie nasikliwe s natomiast tworzywa zawierajce
liczne grupy polarne, np. wodorotlenow (fenoplasty), karbonylow, aminow lub
amidow (aminoplasty, poliamidy).
Przewodno cieplna tworzyw sztucznych w porwnaniu do tego parametru
w przypadku tradycyjnych materiaw konstrukcyjnych jest bardzo maa i zaley
ponadto od szczelnoci; dla tworzyw szczelnych X = 0 ,1 4 -0 ,4 0 W/(m K), dla
tworzyw porowatych A = 0,035-0,058 W/(m-K).
674
Ciepo waciwe tworzyw sztucznych jest wiksze od ciepa waciwego wielu

innych materiaw budowlanych i wynosi 1,25-1,70 kJ/(kg-K). Znajomo tego
parametru ma szczeglne znaczenie dla technologii tworzyw sztucznych na etapie
ich produkcji i przetwrstwa, ktrym towarzysz znaczne efekty cieplne.
Wspczynnik liniowej rozszerzalnoci cieplnej jest znacznie wikszy
(2-20 razy) od wspczynnika tradycyjnych materiaw budowlanych; a ma war
to w granicach 2 - 10 3-2 5 -1 0 -3 K_1. Naley mie to szczeglnie na uwadze
przy czeniu tworzyw sztucznych z innymi materiaami, ktrych eksploatacja
jest przewidywana w szerokim zakresie temperatur.
Odporno cieplna tworzyw sztucznych jest porwnawczo znacznie mniej
sza ni tradycyjnych materiaw budowlanych i zaley od rodzaju tworzywa (termoplasty, duroplasty), a w przypadku termoplastw - od stopnia usieciowania.
Dla tworzyw termoplastycznych zawiera si w granicach 60-90C, natomiast
tworzywa termoutwardzalne usieciowane wykazuj odporno termiczn wy
sz, nawet od 150C.
11.4.2. W aciwoci mechaniczne

Na waciwoci mechaniczne wpywa nie tylko wielko makromoleku, lecz tak
e ich orientacja. Rwnolege uoenie acuchw polimerw olefinowych (PE,
PP, PS i inne) wywouje silne oddziaywania van der Waalsa pomidzy nimi, wa
runkujce du wytrzymao. Spltane acuchy z kolei zapewniaj elastyczno.
Duy stopie usieciowania (wizania poprzeczne) gwarantuje sztywno (wsp
czynnik sprystoci) i jednoczenie ma podatno do odksztace, co rwnie
moe by niekorzystne w kontekcie oddziaywania si zewntrznych i ograni
czonych moliwoci relaksacji napre. Tworzywa tego typu przy jednoczesnym
oddziaywaniu tlenu powietrza i promieniowania energetycznego (promienie UV)
szybko podlegaj procesom destrukcyjnym (starzeniu), tracc wyjciowe waci
woci none.
Sprysto czystych polimerw jest znacznie mniejsza ni metali i innych
materiaw budowlanych i szybciej ulega zmniejszeniu ze wzrostem czasu od
dziaywania siy (obcienia); wspczynnik sprystoci podunej polimerw
wynosi od 0,1-2,5 GPa.
Twardo polimerw zaley przede wszystkim od ich struktury i jest znacznie
wiksza w przypadku budowy krystalicznej. Wzgldy techniczne i zapotrzebowa
nie uytkowe wymagaj regulowania twardoci polimeru, ktr uzyskuje si przez
obrbk ciepln, wprowadzenie polimeru modyfikujcego lub dodatek wkna lub
sproszkowanego napeniacza mineralnego.
Waciwoci fizyczne i mechaniczne wybranych polimerw i tworzyw sztucz
nych zestawiono w tabl. 11.1.
/ 1.4. Waciwoci tworzyw sztucznych
675
11.4.3. Waciwoci fizyczno-chemiczne

Skurcz wyrobw z tworzyw sztucznych w czasie ich przetwrstwa nastpuje
w momencie formowania na gorco, np. metod wtrysku lub prasowania (skurcz
termiczny oraz skurcz spowodowany spadkiem cinienia w formie, jak rwnie
polireakcj zachodzc gwnie w ywicach termoutwardzalnych).
Odporno korozyjna polimerw i tworzyw na ich bazie jest dua i w wielu
przypadkach przewysza odporno materiaw tradycyjnych na te same czynniki
(kwasy, zasady, sole). Najbardziej odpornym na korozje polimerem jest policzterofluoroetylen (teflon). W przypadku braku odpornoci okrelonego polimeru na
pewien rodzaj rodowiska istnieje moliwo zwikszenia odpornoci przez jego
modyfikacje innym polimerem, np. przez reakcj kopolimeryzacji lub dodanie
stosownych napeniaczy.
A dhezja (przyczepno) niektrych polimerw, np. ywic epoksydowych, fenolowo-formaldehydowych, mocznikowo-formaldehydowych, do rnych rodza
jw podoa (drewna, betonu, stali itp.) jest znaczna. Stwarza to moliwo
czenia (klejenia) rnych elementw za pomoc ciekych polimerw, ich stopw
lub roztworw.
Adhezja zaley od waciwoci powierzchni, jej ksztatu i rozwinicia oraz
od budowy chemicznej powierzchni klejonej i kleju, std jej podzia na adhezje
mechaniczn i fizyczno-chemiczn. Ta ostatnia jest uwarunkowana oddziaywa
niem si chemicznych (kowalencyjnych) oraz wiza midzyczsteczkowych (van
der Waalsa, wodorowych) midzy przylegajcymi do siebie materiaami.
Rozpuszczalno tworzyw w rozpuszczalnikach organicznych, plastyfikato
rach oraz polimerw wysokoczsteczkowych w niskoczsteczkowych, np. tego
samego gatunku, jest wan ich cech. W tym przypadku polimery przedstawiaj
sob formy koloidalne typu zol, el i zol-el. Na og rozpuszczalno polimerw
i tworzyw z ich udziaem jest zgodna z budow chemiczn. Polimery zawierajce
grupy polarne (np. polimetakrylan metylu, polioctan winylu i im podobne) roz
puszczaj si w rozpuszczalnikach polarnych (acetonie, chloroformie). Polimery
niepolarne (np. polietylen, polipropylen) rozpuszczaj si w rozpuszczalnikach
niepolarnych (np. wglowodorach nasyconych, benzynie itp.).
Wzrost ciaru czsteczkowego wzgldnie usieciowanie polimeru powoduje
zmniejszenie rozpuszczalnoci, ktrego stanem kocowym moe by ju tylko
pcznienie i powstawanie formy nazywanej plastizolem.
Spord wszystkich polimerw tylko polialkohol winylowy rozpuszcza
si w wodzie jako cieczy wysokopolamej, natomiast wiele z nich mona za
pomoc emulgatora i mieszania przeprowadzi w ukady dyspersyjne takiego ty
pu, jak emulsja, pasta i zawiesina. Rozpuszczanie, plastyfikowanie i emulgowanie
polimerw ma bardzo istotne znaczenie w budownictwie, zwaszcza w przypadku
aplikacji tego typu materiaw (preparaty antykorozyjne, farby i lakiery).
16-22
VO
0,91-0,94
0,95-0,97
Polietylen o maej
gstoci
Polietylen o duej
gstoci
o
to o
maa
rednia
55
0,55-1,0
o
8
< 50
o
r8
125
5-25
ro
<N
0,15
55
14-28
ro"
7-8
35
4,0
7
i
75
5-25
75
85
0,15
OO
5-8
dua
c
o
Kopolimer PVC
- octan winylu
CO
O
0,5
7-17
0,12-0,24
TO
D
< 50
1M
-2
%
PVC o duej zawar

toci zmikczacza
CO
PVC o maej zawar

toci zmikczacza
Polichlorek winylu
nie zmikczony
wspczynnik wspczynnik
wytrzymao
temperatura temperatura
modu
rozszerzal przewodzenia
miknienia zeszklenia pocztkowy na rozciga udarno
noci liniowej
ciepa
Yicata, C
GPa
C
nie, MPa
io - 3 k -
W/(mK)
<
L>
C
N
O
C
c!
X
Rodzaj polimeru
Waciwoci fizyczne
676
rn
50
0,17-0,3
35-55
0,12-0,24
17-60
1,4-3,5
0,04-0,3
6-13
62
2,3
220
fco
CS
CS
1,05
1,27
1,4
Kopolimer akrylonitryl-butadien-styren
ywica fenolowo-formaldehydowa
bez napeniacza
ywica fenolowo-formaldehydowa
z mczk drzewn
rednia
maa
doskonaa
doskonaa
dua
o
co
8
Poliwglan
6,5
17-28
o
'O
i
es"
2,2
0,35-0,62
120
0,25
Policzterofluoroetylen
maa
85
100
5-8
maa
35-62
0,08-0,2
8
8
2,4-4,!
100
Polimetakrylan
metylu
Polistyren
dua
35
06
z?o
r-
150
00
8
OS
0Z0
0,9
<N
06
8
r8
Polipropylen
1
1
678
11.5. Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych

11.5.1. M ateriay
podogowe
Materiay podogowe z tworzyw sztucznych maj posta pytek, rulonw, mas,

listew przypodogowych oraz okadzin stopni schodowych.
Pytki podogowe z PVC
Wedug PN-78/B-89001 stanowi one jednorodny i jednowarstwowy materia
podogowy w postaci sztywnych elementw o wymiarach 3 0 x 3 0x0,2 lub 0,25 cm.
Produkuje si je z PVC z dodatkiem plastyfikatorw, napeniaczy i pigmentw.
Szczegowe dane techniczne i uytkowe pytek podogowych z PVC produk
cji krajowej s nastpujce:
cieralno (mierzona aparatem Stuttgart) - nie wicej ni 0,11 mm,
odporno na wgniatanie - nie wicej ni 0,09 mm,
odporno na uderzenia (udarno) - niedopuszczalne pknicia po 10 ude
rzeniach kulki,
zmienno wymiarw w temperaturze 60C - nie wicej ni 0,4%,
nasikliwo wgbna po 24 godz. - nie wicej ni 1,0%,
zawarto czci lotnych - nie wicej ni 0,8%.
Pytki PVC sztywne stanowi materia podogowy przeznaczony do pomiesz
cze mieszkalnych, kuchni, szk, szpitali, laboratoriw itp. Odznaczaj si du
odpornoci w stosunku do si skupionych od mebli oraz umiarkowan odporno
ci na zmywanie wod, a take wod z mydem i detergentami. S rwnie odpor
ne na oddziaywanie oleju, tuszczu, spirytusu, temperatury, nie pal si i palenia
nie podtrzymuj. Wspczynnik przewodnoci cieplnej l = 0.21 W/(m K).
Elastyczne wykadziny obiektowe
Najduej znanym materiaem tego typu jest czciowo elastyczne linoleum. Nie
wiele krtsz histori maj wykadziny z kauczuku i PVC. Najmodszym produk
tem s wykadziny poliolefinowe (polietylenowe i polipropylenowe). Elastyczne
wykadziny obiektowe charakteryzuj si znacznym ciarem wasnym (powyej
3,00 kg/m2). Z tego wzgldu produkowane s w rolkach o maksymalnej szeroko
ci 2 m w przypadku PVC i poliolefinw oraz mniejszej w przypadku wykadzin
kauczukowych (najszersze 1,90 m, najwsze 1,22 m wyroby firm zagranicznych).
Wystpuj rwnie w pytach (taflach) o zrnicowanych wymiarach: 1x1 m;
0,61x0,61 m; 0,5 x 0,5 m.
Elastyczne wykadziny obiektowe mog mie budow homogeniczn (jedno
warstwow) albo heterogeniczn (wielowarstwow). Wykadziny heterogeniczne
powstaj przez zczenie w procesie produkcyjnym wielu warstw ze sob, przy
679
czym grubo warstwy uytkowej wynosi 0,6-1,0 mm. Kolory i wzory powstaj
w wyniku nadruku na warstwie wierzchniej, na kocu za nakadane dodatkowe
warstwy zabezpieczajce przed wnikaniem brudu.
Odrbn grup wrd wykadzin heterogenicznych stanowi ekskluzywne, la
minowane wykadziny winylowe produkowane w prostoktnych elementach uka
danych na styk, imitujce drewno i kamie naturalny o bardzo duej odpornoci
na cieranie, a stosowane przede wszystkim w obiektach handlowych. W przypad
ku wykadzin homogenicznych cakowita grubo wykadziny jest jednoczenie
warstw uytkow materiau. Standardowa grubo wykadzin homogenicznych
wynosi 2 mm dla PVC i poliolefin (jako dopenienie - 1,5 mm) oraz 2-4 mm
(i wicej) dla kauczuku. Wzory i kolory wykadzin homogenicznych powstaj
w procesie produkcyjnym w wyniku mieszania odpowiednich granulatw. Wrd
technologii produkcji rozrnia si kalandrowanie, czyli walcowanie oraz praso
wanie.
Wykadziny kauczukowe nie s fabrycznie zabezpieczone przed wnikaniem
brudu. Kauczuk charakteryzuje naturalna, bardzo dua gsto, dlatego dodatko
we zabezpieczenia nie s konieczne. Ma poza tym inne korzystne waciwoci,
jak: odporno na cieranie, waciwoci antypolizgowe i antyelektrostatyczne.
Wrd elastycznych pokry podogowych coraz szersze zastosowanie znaj
duj pytki (PN-EN 655:2002), ktrych spd stanowi korek prasowany, nato
miast warstw uytkow jest homogeniczna warstwa polichlorowinylowa gruboci
0,15-0,65 mm (w zalenoci od intensywnoci uytkowania). Cakowita gru
bo pytki zawiera si w granicach 2-3 mm. Pod warstw uytkow znaj
duje si materia dekoracyjny, tj. wzorzysty korek lub wbudowany drewnia
ny fornir.
Wrd wykadzin elastycznych o specjalnym przeznaczeniu oddzieln grup
stanowi wykadziny sportowe. Wymagania, jakie musz spenia, okrela norma
DIN 18032 cz. 2. W Polsce, jak dotd, brakuje normy na tego rodzaju materiay,
chocia wykadziny tego typu s w kraju powszechnie stosowane.
Elastyczne wykadziny sportowe (PVC na warstwie pianki lub kauczuku) oraz
czciowo elastyczne, jak np. linoleum, ukadane na warstwie elastycznej maty
z granulatu gumowego, mog by stosowane jako samodzielne posadzki spor
towe bezporednio na betonie, sklejce, pycie wirowej czy pojedynczych lub
podwjnych legarach, stanowic system podg powierzchniowo elastycznych.
Wykadziny rulonowe z PVC z podkadem tkaninowym
Do tej grupy wg PN-EN 650:2002 nale trzy rodzaje pokry podogowych:
polichlorowinylowe na spodzie z filcu jutowego, polichlorowinylowe na spodzie
z wkniny poliestrowej i polichlorowinylowe na wkninie poliestrowej na spo
dzie z polichlorku winylu.
680
Pokrycia podogowe opisane w niniejszej normie s sklasyfikowane pod wzgl

dem cieralnoci na grupy T lub P. Pokrycia grupy T z przezroczysta warstw
uytkow nie wymagaj poddania ich tym badaniom.
Ze wzgldu na intensywno uytkowania analizowane wykadziny dzieli si
na 9 klas (21, 22, 23, 31, 32, 41, 33, 42, 34); wybrane waciwoci niektrych
klas wyrobw objtych powysz norm ujto w tabl. 11.2.
Tablica 11.2. Waciwoci wybranych pokry podogowych polichlorowinylowych z podkadem
tkaninowym wg PN-EN 650:2002
Gboko resztkowa
po obcieniu statycznym, mm
pokrycie
Grubo
Typowa
Zakres
pokrycie
podogowe
warstwy gboko pokrycie
intensyw
podogowe na wkninie
Klasa
wzoru
noci
uytkowej
podogowe
na spodzie poliestrowej
mm
uytkowania
mm
na spodzie
z wkniny na spodzie
jutowym
poliestrowej polichlorowinylowym
21
mieszkalna
0,15 0,20 0,13 0,15
umiarkowana
< 50
<0,40
<0,35
23
mieszkalna
wysoka
0,25 0,40 0,18 0,18
j.w.
j.w.
j.w.
33
uytku
publicznego
wysoka
0,50 0,65
nie
nadaje si
nie
nadaje si
<20
42
przemysowa
0,50 0,65
lekkorednia
j.w.
j.w.
j.w.
Wykadziny rulonowe PVC z warstw izolacyjn

Tego typu wykadziny s szczeglnie przydatne na stropach midzypitrowych,
gdzie jest wskazana, a nierzadko konieczna warstwa izolacyjna akustyczna oraz
termiczna. Na rynku budowlanym wykadziny z PVC ze spodni warstw izola
cyjn wystpuj w kilku wariantach: z warstw spienionego PVC i ze spodem na
bazie korka.
Do tej grupy wyrobw nale pokrycia podogowe polichlorowinylowe z war
stw spienion (PN-EN 651:2002), wystpujce w handlu zarwno w postaci
pytek, jak i zwojw. Pokrycia tego typu klasyfikuje si wg cieralnoci na trzy
grupy T, P i M i 9 klas pod wzgldem intensywnoci uytkowania. Niektre
waciwoci wybranych klas zebrano w tabl. 11.3.
681
Tablica 11.3. Waciwoci wybranych pokry podogowych polichlorowinylowych z warstw

izolacyjn wg PN-EN 651:2002
Zakres
intensywnoci
uytkowania
Grubo warstwy
uytkowej wyrobu, mm
23
mieszkalna
wysoka
0,25
0,40
0,60
<0,35
33
uytku
publicznego
wysoka
0,50
0,65
1,00
<0,20
42
przemysowa
lekko rednia
0,50
0,65
1,00
<0,20
Klasa
Wgniecenia resztkowe po
obcieniu statycznym, mm
Wyroby polichlorowinylowe ze spodem na bazie korka (PN-EN 652:2002)

wystpuj zarwno w postaci pytek, jak i zwojw. Wyroby tego rodzaju skadaj
si z homogenicznej albo heterogenicznej warstwy wierzchniej polichlorowinylowej i kompozytu korkowego, albo warstwy z korka z polichlorkiem winylu
bdcego rodkiem wicym.
Wykadziny dywanowe
Wykadziny dywanowe, stanowice kolejn posta wielofunkcyjnego materiau
pokryciowego podg, maj zastosowanie w takich obiektach, jak: hotele, biura,
sale konferencyjne, teatralne itp.
Wykadziny dywanowe skadaj si z dwch podstawowych warstw:
uytkowej (licowej), speniajcej funkcje dekoracyjne, wykonanej najczciej
ze sztucznych surowcw wknistych (jak np. polipropylen, poliester, poliakryl, poliamid lub ich mieszaniny), o okrelonych wymiarach, np. tzw. runa;
podkadowej, wykonanej z tkaniny naturalnej (np. juty) lub syntetycznej z do
datkow powok z ywicy syntetycznej (np. lateksu), ktra stanowi pewnego
rodzaju warstw poredni o waciwociach klejcych.
Pod wzgldem technologii wytwarzania wykadziny dywanowe mona po
dzieli na: igowe, Alokowane i klejone.
W ostatnich latach na rynku krajowym pojawia si wykadzina podogowa
o nazwie flotex. Wykadzina ta jest wykonana na bazie wkien sztucznych nylonowo-poliamidowych (runo) wtopionych w podkad wodoodporny PVC zbrojony
siatk z wkna szklanego. Zbrojenie i odpowiedni zestaw materiaw powoduje,
e wykadzina nie kurczy si, nie rozciga i nie faluje. Wykadzina jest produ
kowana w rulonach szerokoci 110 i 220 cm, dugoci 1500 i 2000 cm oraz
w kaflach 50x50 cm.
682
II. Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
Wykadzin flotex mona przykleja do rnych podoy (betonu, posadzek

z drewna i wykadzin z PVC) po ich oczyszczeniu, wysuszeniu i wypoziomowaniu, natomiast podogi deskowe musz by pokryte tward pyt pilniow lub
pyt wirow zagruntowan roztworem np. kleju akrylowego. Wykadzina flotex
jest wykadzin wodoodporn i ognioodporn i dlatego moe by stosowana w a
zienkach, kuchniach, a nawet w budynkach uytecznoci publicznej, szpitalach,
dworcach itp.
Masy podogowe
Tradycyjne posadzki na spoiwie mineralnym (np. betonowe) wykazuj du wy
trzymao na ciskanie i twardo, ale nie s dostatecznie odporne na czynniki
agresywne (sabe i silne kwasy, zasady, sole i inne substancje), a ponadto s
trudne do wykonania i w utrzymaniu.
Z kolei posadzki asfaltowe maj wymagan odporno na czynniki agresywne
wymienione wyej, ale s nieodporne na substancje organiczne (rozpuszczalniki
wglowodorowe, oleje, tuszcze i inne podobne substancje). Ponadto posadzki
tego typu s wraliwe na obcienia, statyczne i dynamiczne, zwaszcza w zmie
niajcych si temperaturach. Dlatego te stosowano na posadzki rwnie inne
rodzaje materiaw, jak: lastriko, skaodrzew, drewno, stal, rnego rodzaju pyt
ki ceramiczne i PVC.
Jednak poszczeglne rodzaje tych materiaw mogy zapewni tylko wybrane
wymagania eksploatacyjne. Nie zachowuj si tak materiay na bazie samych y
wic syntetycznych lub ywic z wypeniaczami mineralnymi, wykonywane w co
raz szerszym zakresie w ostatnich latach za granic, jak rwnie produkowane
w kraju.
Posadzki z ywic syntetycznych s stosowane na wiecie od ok. 25 lat. Po
cztek day ywice poliestrowe (plastidur), potem wprowadzono ywice epo
ksydowe, poliuretanowe, akrylowe, a ostatnio epoksydowo-poliuretanowe. Ka
dy z wymienionych rodzajw materiaw wymaga innych technologii wykonania,
polegajcych gwnie na procesach utwardzania in situ1, bowiem nanoszenie ich
na podoe polega na rozlewaniu substancji pynnej o rnej lepkoci (posadzki
samopoziomujce i bezspoinowe).
Posadzki na bazie kompozycji ywiczno-mineralnych zaczto w naszym kra
ju stosowa przed kilku laty, gwnie w budownictwie przemysowym (halach
produkcyjnych, magazynach). Poniewa we wstpnym procesie aplikacji s to
substancje pynne, nie mog by stosowane na spadkach powyej 1%.
Obecnie posadzki tego typu mona stosowa niemal we wszystkich obiektach.
Wykonuje si je w rnych kolorach i o rnych (w zalenoci od wymaga)
1 Utwardzanie w czasie przygotowania i wbudowania masy.
683
cechach wytrzymaociowych. Mog to by rwnie posadzki o specjalnym prze

znaczeniu, a wic odporne na dziaanie kwasw, zasad czy przewodzce adunki
elektryczne, a wic majce zastosowanie zarwno w akumulatorniach bd gal
wanizerniach, jak i salach komputerowych oraz lakierniach proszkowych. Najcz
ciej s stosowane obecnie powoki epoksydowe, ktre stanowi 50-60% wszyst
kich powok z ywic syntetycznych. Kolejne miejsca zajmuj powoki z ywic
poliuretanowych, akrylowych i epoksydowo-poliuretanowych.
Powoki posadzkowe na bazie ywic epoksydowych s wykonywane w r
nych wersjach i odmianach technicznych:
cienkowarstwowe, o gruboci do 0,5 mm, nakadane technik malowania;
samorozlewne, o gruboci 2-5 mm, nakadane technik wylewan, a nastpnie
rolowane w celu odpowietrzenia i wygadzenia powierzchni;
szpachlowe, nakadane technik rozsypywania i zacierania rcznego lub me
chanicznego.
Grubo tych posadzek waha si w granicach 6-25 mm.
Ze wzgldu na technologi wykonywania s stosowane rozwizania dwulub
trjskadnikowe. W przypadku powok posadzkowych dwuskadnikowych skad
nikiem A jest mieszanina ciekej ywicy epoksydowej, wypeniaczy mineralnych
i pigmentw oraz rodkw modyfikujcych, natomiast skadnikiem B jest cieky
utwardzacz, ktrym s rne modyfikowane aminy i cykloaminy.
W przypadku powok posadzkowych trjskadnikowych skadnikiem A jest
cieka ywica epoksydowa z dodatkiem rodkw modyfikujcych i ewentualnie
nieaktywnych (lub aktywnych) rozcieczalnikw, skadnikiem B - wielofrakcyjny
lub jednofrakcyjny wypeniacz mineralny, ktry moe by rwnie barwiony,
trzecim skadnikiem (C) - utwardzacz aminowy.
Przedstawione powyej technologie przyjmuj rne formy realizacyjne, w za
lenoci od wymaga uytkowych, poczwszy od danej odpornoci chemicznej
i mechanicznej, poprzez powierzchniowe wzmocnienie i impregnowanie podoa
(najczciej betonowego), a skoczywszy na efektach estetycznych.
W zalenoci od wymaga dokonuje si wyboru materiaw, ich kompono
wania i wbudowywania (nakadania). Najczciej s to rnego rodzaju zestawy
systemowe.
Rne firmy krajowe i zagraniczne oferuj w tym wzgldzie rnorodne roz
wizania technologiczne. Na przykad system Epolis P, sucy do impregna
cji podoa betonowego, skada si z penetrujcego gruntu epoksydowego Epo
lis G-L i nawierzchniowej masy ywicznej Epolis P. Dysponujc tymi produkta
mi mona zarwno zaimpregnowa beton posadzkowy, jak te wykona cienko-,
rednio- bd grubowarstwow posadzk ywiczn.
Dziki zastosowaniu odpowiednich systemw uzyskuje si rne efekty ko
cowe, poczwszy od zabezpieczenia betonu przed pyleniem i penetracj czyn
684
nikw zewntrznych (jak oleje, smary), a koczc na wylewno-szpachlowej po

sadzce, charakteryzujcej si bardzo wysok wytrzymaoci mechaniczn.
System Polyment Siegel WN, w ktrego skad wchodzi kolorowany lakier na
bazie wodnej emulsji dwukomponentowej ywicy epoksydowej, suy do lakie
rowania mineralnych zwizanych podoy (takich jak beton, jastrych cementowy
oraz magnetyzowy). Powoka, przez ktr moliwa jest dyfuzja pary wodnej, mo
e by stosowana w garaach podziemnych, halach przemysowych oraz wszdzie
tam, gdzie pyta betonowa ley poniej poziomu wd gruntowych.
Do wysokich obcie mechanicznych i chemicznych jest odpowiednia prze
mysowa posadzka ywiczna z masy epoksydowej zbrojonej siatk szklan o na
zwie handlowej Plastipox SFJ-P.
Do podobnych warunkw eksploatacyjnych jest przygotowany preparat o na
zwie Megadur SW 300, ktry jest ukadem trjskadnikowym (ywica epok
sydowa, utwardzacz aminowy, wypeniacz mineralny). Waciwoci fizyczno-mechaniczne mas podogowych na bazie rnych ywic syntetycznych przed
stawia tabl. 11.4.
Listwy podogowe oraz okadziny schodw i porczy z PVC

Listwy podogowe (PN-81/B-89002) s wykonywane z plastyfikowanego poli
chlorku winylu z dodatkiem plastyfikatorw, napeniaczy i pigmentw w tech
nologii wytaczania. Listwy s przeznaczone do przykrywania stykw wyka
dzin podogowych ze cianami, kolumnami itd. w pomieszczeniach zamknitych
w temperaturze od - 5 do 40C. Na rysunku 11.2 i 11.3 s przedstawione dwa
rodzaje listew o rnym ksztacie i wymiarach profili.
a, b
80 mm
25 mm j.
Rysunek 11.2. Listwa podogowa z PVC

pierwszego rodzaju wg PN-81/B-89002
Rysunek 11.3. Listwa podogowa z PVC

drugiego rodzaju wg PN-81/B-89002
685

Tablica 11.4. Waciwoci fizyczno-mechaniczne posadzek ywicznych typu wylewanego
Rodzaj posadzki ywicznej
Waciwoci
epoksydowa
poliuretanowa
akrylowa
Kompozycja w stanie nieutwardzonym

Czas utwardzania, min
Rozlewno, cm
Skurcz liniowy przy utwar
dzaniu, %
240-480
300-360
10-45
20-32
22-28
20-30
0,15-0,26
0,20-0,25
0,5-1,2
Kompozycja w stanie utwardzonym

20-38
_a
8,5-12
42-88
_a
28-55
Wytrzymao na rozciga
nie, MPa
12-20
2,2-3,5
_a
_a
50-75
_a
40-190
50-70 wg Shora
32-55
Odporno na cieranie
udarowe, liczba obrotw
1000-5000
800-2500
1850-5000
Przyczepno do betonu
przekracza
wytrzymao
betonu
klasy B25
na rozciganie
przekracza
wytrzymao
betonu
klasy B25
na rozciganie
przekracza
wytrzymao
betonu
klasy B25
na rozciganie
3,6-5,6
8,2-12,0
6,0-8,5
0,22-0,28
0,20-0,40
0,19-0,25
0,1-0,5
0,5^,0
0,30-0,95
Wytrzymao na zginanie, MPa
Wyduenie wzgldne przy

rozciganiu, %
Twardo, N/mm2
Wspczynnik rozszerzalnoci
liniowej, 10-5 K_1
Wspczynnik tarcia
kinetycznego (na sucho)
Nasikliwo wod, %
Zdolno rozprzestrzeniania
ognia - klasyfikacja ogniowa
atwo lub
atwo lub
atwo lub
trudno zapalnab trudno zapalnab trudno zapalnab
a Cechy tej nie okrela si dla danej posadzki.

b W zalenoci od rodzaju i iloci wypeniacza mineralnego oraz dodatku rodkw uodporniajcego
na dziaanie ognia.
Listwy podogowe powinny by pakowane w formie krgw tego samego

rodzaju, barwy i o jednakowej wielkoci. Masa krgu nie powinna przekracza
686
15 kg. Waciwoci mechaniczne listew podogowych, niezalenie od rodzaju

i wymiarw, powinny by identyczne: wytrzymao na rozciganie powyej
10 MPa i twardo wg Shorea 85ShA.
Okadziny stopni i podestw wykonuje si z uplastycznionego polichlorku
winylu wzmacnianego napeniaczami i barwionego odpowiednio dobranymi pig
mentami. Zgodnie z PN-81/B-89021 przewiduje si ksztaty i gwne wymiary
przedstawione na rys. 11.4 i rys. 11.5.
Rysunek 11.4. Ksztat i wymiary okadziny stopni

schodowych i podestw wg PN-81/B-89021
Okadziny s odporne na dziaanie temperatur w zakresie od 5 do 40C.

Cechy mechaniczne materiau powinny by nastpujce: wytrzymao na rozci
ganie nie mniej ni 15 MPa, twardo 80ShA. Sposb pakowania i transportu taki jak dla listew podogowych.
Okadziny porczowe z plastyfikowanego polichlorku winylu s stosowane
do okadania porczy balustrad schodowych wewntrz budynkw. PN-93/B-89020
przewiduje dwa wymiary okadzin 30x6 i 40x8 mm zgodnie z wymiarami pa
skownika wg PN-72/H-93202 przeznaczonego na porcze balustrad schodowych.
Podstawowe wymiary okadziny przedstawia rys. 11.6.
Cechy techniczne materiau s nastpujce: twardo 90ShA, temperatura
miknienia wg Vicata - wicej ni 50C, stao wymiarw pod wpywem dzia
ania temperatury 60C w cigu 6 godz.
Okadzina porczowa powinna by zwijana w krgi o masie do 15 kg i red
nicy do 50 mm.
/ 1.5. Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych
687
Rysunek 11.6. Ksztat i wymiary okadziny por

czowej wg PN-93/B-89020
11.5.2. Materiay do krycia dachw

Pokrycia dachowe s elementem budynku naraonym na dziaanie zmiennych
warunkw atmosferycznych. Musz one by odporne na wahania temperatury,
promienie UV, a take ulewne oraz kwane deszcze. Aby sprosta wyej wy
mienionym wymaganiom, materiay stosowane na pokrycia dachowe powinny
zapewnia wodoszczelno, charakteryzowa si odpornoci na oddziaywanie
promieniowania o rnej dugoci fali, a tym samym starzenie, cechowa si do
br przyczepnoci do podoa oraz odpowiedni elastycznoci, a take powinna
by atwa ich konserwacja.
Do tej grupy materiaw zalicza si gwnie: folie, membrany, pyty, tamy,
kopuy, dachy wielowarstwowe oraz pokrycia bezspoinowe nanoszone na podoe
w postaci pynnej (natrysku) lub mas szpachlowych.
Materiay warstwowe
Od kilkunastu lat du popularnoci w budownictwie ciesz si jako materia
y hydroizolacyjne folie dachowe (ZUAT-15/IV 03/2002)1. Pewne rodzaje tych
wyrobw produkuje si metod kalandrowania z polichlorku winylu suspensyjnego (folie specjalne) i emulsyjnego (folie zwyke), z dodatkami w postaci tam
szerokoci 1,4 m, dugoci 40 m, barwy szarej, dwch rodzajw: folii podka
dowej gruboci 0,5 mm i pokryciowej gruboci lmm. Folie izolacyjne z PVC
mona stosowa w obiektach naraonych na dziaanie wody, roztworw soli oraz
rozcieczonych ugw, kwasw organicznych i mineralnych, gdy temperatura nie
przekracza 40C. Materia ten nie jest odporny na oddziaywanie (zwaszcza du
gotrwae) rozpuszczalnikw organicznych, tuszczw, olejw, stonych kwasw
i alkaliw.
Wyranie wiksz odpornoci korozyjn na wszelkiego rodzaju chemikalia,
w tym rwnie stone kwasy i ugi (kwas azotowy 30-procentowy, kwas solny
20-procentowy, ug sodowy o steniu do 30% itp.), charakteryzuj si folie
poliizobutylenowe (oppanolowe).
1ZUAT - Zalecenie Udzielania Aprobat Technicznych ITB.
688
Uywane w budownictwie krajowym wyroby tego rodzaju s gruboci

1,5-2 mm, szerokoci 100 cm i dugoci 10 m. Masa rolki przy gruboci 2 mm
wynosi 25 kg, wytrzymao na rozciganie 2,2 MPa, wyduenie przy zerwaniu
ok. 900%, nasikliwo powierzchniowa po 24 godz. - 0,03 mg/cm2.
W ostatnim okresie, w zwizku z dokonujcym si w budownictwie rozwo
jem technologicznym, pojawiy si na rynku krajowym folie paroprzepuszczalne
i paroizolacyjne, gwnie na bazie polietylenu, producentw zagranicznych. Za
lety takich wyrobw i ich waciwoci przepuszczania pary wodnej wynikaj m.in.
z technologii produkcji. Wikszo folii tego typu stanowi systemy wielowarstwo
we z polietylenu modyfikowanego dodatkami uodporniajcymi na oddziaywanie
promieniowania UV i opniajcymi procesy polimeryzacji. Jedna z warstw sta
nowi zbrojenie z siatki tworzywa sztucznego o rozstawie oczek od kilku do
kilkunastu milimetrw. Polietylen jest w zasadzie materiaem nieprzepuszczal
nym, zatem odprowadzenie pary uzyskuje si stosujc mikroperforacje. Otwory
o specjalnym lejkowatym ksztacie i odpowiednio dobranej rednicy z jednej
strony umoliwiaj przenikanie pary wodnej, z drugiej stanowi skuteczn za
por dla kurzu, wody, niegu i wiatru (wiatroizolacja). W zalenoci od rodzaju
podoa dachu i stopnia ewentualnego zawilgocenia, firmy zagraniczne proponu
j wyroby o rnym wskaniku paroprzepuszczalnoci w zakresie 30-1000 g/m2
na 24 godz.
Szczeglnie skuteczne i trwae materiay hydroizolacyjne do pokry dacho
wych stanowi membrany z EPDM (terpolimeretylenowo-propylenowo-dienowy) produkowane od 40 lat w USA. W kraju wyrb ten jest dopuszczony do
uytku decyzj ITB (ZUAT-15/IV-11:2002).
Mieszanka kauczukowa, z ktrej wykonuje si membrany jednowarstwowe,
jest najpierw poddawana procesowi walcowania (kalandrowania). Uzyskane w ten
sposb arkusze roluje si i wulkanizuje w autoklawach na gorco. W wyni
ku wulkanizacji powstaj trwae poprzeczne poczenia midzy bardzo dugimi
acuchami polietylenowymi i polipropylenowymi. To wanie dziki procesowi
wulkanizacji membrany EPDM charakteryzuj si takimi wyjtkowymi waci
wociami jak:
maksymalne wyduenie 500%,
zakres stosowalnoci od 60 do 150C,
trwao ok. 50 lat (ponad 40 lat praktycznych dowiadcze w duej skali
budowlanej USA),
grubo w zakresie 1,2-2,0 mm,
wytrzymao na rozciganie 11,7 MPa,
ciar 1,5 kg/m2,
odporno na dziaanie ozonu i promieniowania UV (nie musz by chronione
przed dziaaniem niszczcych czynnikw jasn barwa, tak jak folie z PVC),
689
ekologiczno; nie zawieraj adnych pierwiastkw cikich, nie ma wic

ogranicze ich stosowania, tak jak w przypadku folii PVC, w budynkach na
stay pobyt ludzi.
Membrany EPDM mona instalowa na kilka sposobw. Stosuje si nastpu
jce metody:
system klejenia do powierzchni dachu - na caej powierzchni lub pasmami;
system balastowy - membran ukada si luno na termoizolacji i dociska
balastem (pytkami betonowymi, kamiennymi otoczakami itp.); jest to sposb
preferowany w przypadku budynkw o konstrukcji elbetowej oraz budynkw
wysokich, kiedy dziaanie wiatru jest bardzo due;
system dachu zielonego - funkcje balastu (j.w.) spenia podkad ziemny pod
rolinno; EPDM jest cakowicie odporny na przebicie korzeniami;
system mechaniczny - instalowanie membran EPDM rubami samowierccymi.
Membrany EPDM s z powodzeniem stosowane we wszystkich strefach kli
matycznych, a 40-letnie dowiadczenia zebrane na caym wiecie gwarantuj
najwyszy poziom tego systemu izolacji.
Pyty, dachwki, wietliki

Znaczcy udzia wrd materiaw pokryciowych z tworzyw sztucznych maj
pyty paskie, faliste oraz w formie kopu (fragmenty pokry dachowych spenia
jcych funkcje wietlikw).
Do produkcji tych wyrobw uywa si rnych, o odmiennych waciwociach
tworzyw sztucznych. Do wyrobu pyt paskich i falistych (gsiorw) uywa si
twardego PVC, natomiast do wietlikw dachowych - tworzyw zapewniajcych
przepuszczalno wiata (przezroczysto).
Polichlorek winylu (PYC) gwarantuje zachowanie okrelonych cech mecha
nicznych, termicznych i architektoniczno-estetycznych. Grubo pyt z PVC wy
nosi zwykle 1,2-1,8 mm, za wysoko fali (w przypadku gsiorw) 2-7 cm.
Barwa w zalenoci od zastosowanego pigmentu moe by ta, pomaraczowa,
jasnoczerwona, lazurowa lub turkusowa. Temperatura miknienia nie moe by
nisza ni 80C, wytrzymao na zginanie 79 MPa.
Karpiwka z tworzyw sztucznych znajdujca si w sieci handlowej (wg opa
tentowanej technologii jednej z firm zagranicznych) stanowi mieszanin wkna
syntetycznego z gum utwardzan termicznie. Element odpowiadajcy 4 dachw
kom ma wymiary 24x56 cm i przeznaczony jest do krycia dachw o minimalnym
spadku 12. Masa jednego elementu wynosi 650 g (ok. 8 kg/m2).
Wyroby na wietliki dachowe wykonuje si z tworzyw z udziaem polime
takrylanu metylu oraz ywicy poliestrowej, ktre zapewniaj przepuszczalno
wiata.
690
Polimetakrylan metylu (PMMA) jest najbardziej znan odmian polimerw

akrylowych. Otrzymuje si go gwnie metod polimeryzacji blokowej z estru
kwasu metakrylowego. PMMA jest twardym, kruchym materiaem o wysokiej
wytrzymaoci, duym module sprystoci, gadkim, o byszczcej powierzchni.
Odznacza si bardzo dobrymi waciwociami optycznymi (przepuszcza 90-92%
wiata widzialnego, w tym 71% promieni UV). PMMA daje si polerowa,
jest odporny (bez stabilizacji) na dziaanie czynnikw atmosferycznych, sabych
kwasw i alkaliw, rozpuszczalnikw niepolarnych, tuszczw, olejw oraz wo
dy. Mona go przerabia na gotowe wyroby (pyty, szyby, kopuy i inne) przez
wtrysk i wytaczanie (temperatura masy 200-230C, temperatura form 50-70C).
PMMA w postaci pyt, elementw i detali mona czy przez spawanie gor
cym powietrzem, a take klei, np. klejami dwuskadnikowymi (metalakrylan
i rozpuszczalnik w postaci chlorowanego wglowodoru).
Cechy techniczne PMMA mona modyfikowa w szerokim zakresie i dosto
sowywa je do wymaganych warunkw ich eksploatacji. Na przykad zwikszenie
wytrzymaoci cieplnej, udarnoci i odpornoci na pkanie napreniowe uzysku
je si przez kopolimeryzacj z akrylonitrylem, natomiast polepszenie odpornoci
na dziaanie olejw, tuszczw, paliw oraz udarnoci w niskich temperaturach
poprawia si przez kopolimeryzacj z elastomerem butadieno-styrenowym.
W zalenoci od postaci (pfabrykaty, gotowe wyroby) PMMA wystpuje
pod rnymi nazwami handlowymi: Metapleks, Plexacril, Corian (utwardzalne
ywice lane), Casoglas, Plexiglas (masy do formowania). Krajowe wyroby z po
limetakrylanu metylu o nazwie pyty NO s ujte w PN-C-89240:1996. Pyty
odlewane (PN-ISO 7823-1:1999) maj podobne zastosowanie. Dla budownictwa,
zwaszcza do wykonania wietlikw dachowych, szklenia otworw okiennych,
cian przepuszczajcych wiato, przydatne s pyty profilowane z PMMA (PNEN 1013-5:2002(u)). Obok niewtpliwych zalet wyroby z polimetakrylanu metylu
odznaczaj si wysok cen i dlatego s stosowane raczej w obiektach reprezen
tacyjnych.
ywice poliestrowe (UP) wzmacniane wknem szklanym (laminaty) (PNEN 1013-2:2002) wykonuje si z nienasyconych ywic poliestrowych utwardza
nych w reakcji polimeryzacji lub poliaddycji z uyciem reagentw chemicznych
(utwardzaczy, przyspieszaczy). Przed nasyceniem tkaniny lub maty z wkna
szklanego ywic upynnia si do okrelonej lepkoci przez dodanie styrenu
jako rozpuszczalnika, ktry w dalszym etapie procesu spenia funkcje czynni
ka sieciujcego. Utwardzenie ywicy na gorco nastpuje po kilku minutach,
w temperaturze pokojowej - po kilku godzinach.
W skali przemysowej formowanie elementw (najczciej wielowarstwowych)
odbywa si mechanicznie w ogrzewanych (do temperatury ok. 100C) formach
na prasach pod cinieniem.
691
W budownictwie najszersze zastosowanie znalazy laminaty poliestrowo-szklane w postaci pyt paskich lub falistych, przepuszczajcych wiato, bezbarwne
i barwione rnymi pigmentami. Pyty faliste s uywane przewanie w kon
strukcjach dachowych, do grnego i bocznego owietlenia rnej kubatury hal
fabrycznych, sportowych, przystankw komunikacyjnych itp.
Typowe waciwoci laminatw szklanych z rn zawartoci skadnika nie
organicznego (szka) zestawiono w tabl. 11.5.
Tablica 11.5. Typowe waciwoci laminatw szklanych wg DIN 16943/48/2
Laminaty z ywicy UP
wzmocnionej wknem szklanym
Waciwoci
Zwarto szka, % wag.
45
25
mata
Struktura tkaniny szklanej
50
65
65
tkanina 90%
tkanina < 450 g/cm2
wkna uoone rwno wkna uoone
wzdu
wzdu i w poprzek
Gsto, g/cm3
1,35
1,45
1,60
1,80
1,80
nie, MPa
70
140
200
3000
500
10000
19000
28000
Modu sprystoci E, MPa
5000 9000
Wytrzymao na zgina
nie, MPa
120
180
220
350
550
Wspczynnik rozszerzal
noci liniowej, 10_ 6 K_ i
35
25
18
15
12
0,15
0,23
0,24
0,26
0,26
Wspczynnik przewodzenia
ciepa, W/(m-K)
Wad laminatw poliestrowych zwykych jest ich palno. Wyroby niepodtrzymujce palenia a samogasnce zawieraj odpowiednie dodatki uodparniajce
(bromkowe lub chlorkowe pochodne kwasw, trjtlenek antymonu lub wodorotle
nek glinu). Odporno na oddziaywanie czynnikw atmosferycznych jest dobra,
atwa jest rwnie ich obrbka mechaniczna (cicie, frezowanie, przytwierdzanie
do podoa za pomoc wkrtw, sztyftw, klejenie).
W Polsce produkowane s pyty poliestrowo-szklane faliste gruboci 1,5 mm,
wysokoci fali 20 i 18 mm. Masa 1 m2 pyty wynosi 1,9-2,8 kg w zalenoci
od gruboci. Nasikliwo pyty nie moe przekracza 0,4%, a wytrzymao na
rozciganie nie powinna by nisza ni 50 MPa.
Wiksz odporno przeciwpoarow od pyt poliestrowych wykazuj pyty
profilowane z PVC (PN-EN-1013-3:2002).
692
Materiay bezspoinowe
Coraz szersze zastosowanie w praktyce budowlanej znajduj technologie sporz
dzania hydroizolacji dachowych metod natryskow. Z rnego rodzaju systemw
bazujcych na ukadach dyspersyjnych (dotychczas gwnie emulsjach asfaltowopolimerowych) du popularno zyskuj hydroizolacje z uyciem natryskowych
elastomerw poliuretanowych. Zalety tych izolacji w porwnaniu z tradycyjnymi
w postaci folii lub arkuszy s nastpujce:
bezspoinowo,
dua adhezja do podoa w zasadzie wszystkich rodzajw,
moliwo zapewnienienia projektowanej gruboci (2-3 mm) w pojedynczej
operacji nanoszenia (spryskania),
dua elastyczno i wyduenie przy zerwaniu (nawet w niskiej temperatu
rze), co zabezpiecza przed pkaniem elastomeru na skutek rozszerzania si
i skurczu,
dua przepuszczalno pary wodnej, co podczas remontw umoliwia pokry
wanie powierzchni niecakowicie dosuszonych, ktre nastpnie powoli wysy
chaj.
Elastyczne bezrozpuszczalnikowe powoki poliuretanowe s wytwarzane
z dwch skadnikw podgrzanych do temperatury 40-60 C i nanoszone na po
wierzchnie najczciej metod natrysku. Operacj t mona przeprowadza w tem
peraturze powietrza 12-35C podczas bezdeszczowej pogody.
Na rynku krajowym dostpne s m.in. nastpujce systemy poliuretanowe do
hydroizolacji (nie tylko dachw, ale rwnie tarasw, balkonw, basenw kpie
lowych, tuneli): Irpur DM 1035, Irpur DM 1041, Irpur DM 1052. Ich charakte
rystyk przedstawiono w tabl. 11.6.
Tablica 11.6. Podstawowe waciwoci powoki hydroizolacyjnej wytwarzanej z systemw

elastomerw serii Irpur DM [6]
Skad i waciwoci
DM 1035
DM 1041
DM 1052
100:76
100:100
100:41
Lepko skadnika A w 25C, m-Pas
ok. 2000
ok. 2000
704
Lepko skadnika B w 25C, m-Pa s
ok. 1700
ok. 1800
zawiesina
72-80
72-75
88-95
Stosunek skadnikw A:B, wag.
Twardo po utwardzeniu, ShA

Wytrzymao na rozrywanie, MPa
min. 6,0
6,6
7-8
Wyduenie wzgldne przy zerwaniu, %
ok. 400
ok. 400
80 100
B-3
B-3
B-2
Klasa palnoci wg DIN 4102
693
11.5.3. Materiay okadzinowe (cienne)

Do grupy materiaw okadzinowych ciennych naley zaliczy materiay w po
staci: pyt, pytek, profili, rulonw. Do materiaw rulonowych nale tapety zmy
walne, ktre s powlekane PVC lub kopolimerami chlorku winylu. Poza tym du
cz produkcji stanowi tapety tkaninowe o rnym splocie i rnej gstoci w
kien. Pomimo szerokiej oferty materiaw z udziaem tworzyw sztucznych, nie
wyszy z uycia tapety papierowe.
O
specjalnym zastosowaniu okadzin decyduje te zastosowanie wkien (fil
cw) polipropylenowych, poliestrowych i mikkich pianek PVC. Takie wyka
dziny s stosowane jako dwikochonne oraz termoizolacyjne materiay oka
dzinowe.
Pyty i pytki cienne

Do produkcji pyt i pytek ciennych uywa si twardego PVC, wysokoudarowego
polistyrenu, ywic akrylowych, tworzywa melaminowego.
Pytki cienne tego rodzaju charakteryzuj si odpornoci na dziaanie wo
dy, roztworw myda i detergentw. Maj one gadk powierzchni i s produ
kowane w penej gamie kolorystycznej. Zamocowanie na cianie odbywa si
za pomoc klejw nie zawierajcych rozpuszczalnikw. Dobr przyczepno
do podoa zapewnia ryflowana dolna cz pytki. Do najwikszej wady py
tek ciennych, poza melaminowymi, zalicza si ma odporno termiczn
nie przekraczajc 60C, co w zdecydowany sposb ogranicza ich zastosowa
nie w takich pomieszczeniach jak kuchnie i azienki. Pytki te charakteryzuj si
rwnie ma odpornoci na zarysowania w porwnaniu z pytkami cera
micznymi.
W kraju s produkowane pytki cienne z polichlorku winylu i melamino
we. Pytki cienne z polichlorku winylu s uzyskiwane metod kalandrowania,
natomiast melaminowe metod prasowania w temperaturze 150170C i przy
cinieniu 35-40 MPa.
Parametry techniczne pytek ciennych melaminowych s duo bardziej ko
rzystne ni wykonanych z polichlorku winylu, poniewa ich odporno termiczna
jest dwukrotnie wysza przy znacznie lepszych parametrach wytrzymaociowych
(wytrzymao na rozciganie wiksza od 70 MPa, udarno w granicach 1,72,7 kJ/m2) oraz wyszej odpornoci na zarysowania.
Jako elementy lekkiej obudowy s stosowane pyty warstwowe wykonywane
z trzech warstw: dwch warstw zewntrznych (okadzinowych) oraz trzeciej war
stwy wewntrznej o charakterze izolacji cieplnej, zwanej rdzeniem pyty. Cechy
techniczne wybranych pyt zestawiono w tabl. 11.7., natomiast ksztat i wymiary
jednej z nich przedstawiono na rys. 11.7.
694
Tablica 11.7. Cechy techniczne pyt warstwowych [17]
Materia
Rodzaj pyty,
wymiar, mm
okadziny
rdzenia
Grubo Powierzchnia Masa

pyty, mm
pyty, m2 pyty, kg
pyta
Pyta cienna PW2/A
pilniowa
(1190x2990)
twarda
styropian
70
3,6
65
Pyta cienna
i stropowa PW8/B
(1190x2990-12000)
blacha
stalowa
pianka poli
uretanowa
55
do 19,2
do 230
Pyta cienna
i stropowa PW9/B
(1190x2990-12000)
blacha
pianka poli
aluminiowa uretanowa
53
do 19,2
do 154
I-I
Okadzina z blachy
Rdze z ywicy
Rysunek 11.7. Ksztat i wymiary

pyty warstwowej PW8/B [17]
990 mm
1 - okadzina z blachy, 2 - rdze

z ywicy.
Pyty warstwowe cienne s stosowane ponadto jako ciany osonowe w obiek

tach turystycznych, przemysowych i usugowych.
Okadziny cienne i sufitowe

Z twardej folii PVC gruboci 0,4-1.2 mm s produkowane okadziny cien
ne i sufitowe metod prniowego ksztatowania pyty o duych formatach:
960x480 mm, 900x615 mm, 510x510 mm.
695
Pyty te s stosowane do pokry ciennych i sufitowych w pomieszczeniach

kuchennych i azienkowych. Ksztat i wymiary okadziny ciennej i sufitowej
przedstawiono na rys. 11.8.
Rysunek 11.8. Ksztat i wymiary okadziny cien
,
1
100 mm
E
?
---------1
112 mm
nej i sufitowej [17]
Listwowe elementy okadzinowe

Listwowe elementy okadzinowe s produkowane z twardego PVC. Maj posta
pustych w rodku listew z odpowiednio wyprofilowanymi zakoczeniami umoli
wiajcymi ich atwe i szybkie czenie. Rozrnia si dwa rodzaje okadzin cian:
wewntrznych i zewntrznych. Mona je stosowa do wykonywania elewacji bu
dynkw do dwch kondygnacji. Przykady listew przedstawiono na rys. 11.9.
a)
10 mm
c)
b)
10 mm
mm
,20 mm
n
Rysunek 11.9. Ksztaty i wymiary
listew okadzinowych [17]: a) li
stwa ktowa wewntrzna, b) listwa
przypodogowa
dwuczciowa,
c) listwa ktowa zewntrzna
E
c
fc
o
cE
k
/
4 -^
18 mm
Wyroby te s zaliczane do trudno zapalnych. Magazynowa je naley z daleka

od urzdze grzewczych, w suchych pomieszczeniach.
Laminaty dekoracyjne
Laminaty dekoracyjne otrzymuje si przez prasowanie na gorco arkuszy papieru
przesyconego ywicami termoutwardzalnymi. Skadaj si one z dwch warstw:
nonej (rdzenia) - z mocnego papieru impregnowanego ywicami fenolowo-formaldehydowymi;
dekoracyjnej (okadzinowej) - z celulozy bawenianej zabarwionej i impre
gnowanej ywicami melaminowo-formaldehydowymi.
Laminaty dekoracyjne poza walorami estetycznymi charakteryzuj si odpor
noci na uderzenia, dziaanie czynnikw chemicznych oraz temperatur nawet do
130C. S materiaem samogasncym. Stosuje si je jako materia okadzinowy
696
w budynkach uytecznoci publicznej, azienkach, kuchniach, pomieszczeniach

sanitarnych, kinach, hotelach, szkoach oraz pomieszczeniach biurowych i maga
zynowych.
Produktem krajowym jest laminat Unilam stosowany jako okadzina cienna
w rodkach komunikacji pasaerskiej. Pyty maj wymiary 1260x2800 mm oraz
1310x2800 mm, grubo 1,3^4,0 mm. Charakterystyczne parametry techniczne
laminatu dekoracyjnego Unilam s nastpujce: wytrzymao na zginanie wik
sza od 70 MPa, wytrzymao na rozciganie wiksza od 60 MPa, nasikliwo
po 24 godz. przetrzymywania w wodzie mniejsza od 0,3 g/dm3, twardo wg
Brinella wiksza od 250 MPa. Wrd rnych gatunkw Unilamu rozrnia si
pyty z poyskiem i matowe oraz trudno palne.
Nowsze wyroby dekoracyjne z laminatw na bazie ywic termoplastycznych
ujto w PN-EN 438-1:1997.
Tapety z tworzyw sztucznych

Tapety stanowi okadzin cienn skadajca si najczciej z kilku warstw.
Poszczeglne warstwy peni rne funkcje (none, dekoracyjne, hydroizolacyjne,
podkad do malowania itp.).
Podstawowym rodzajem warstw dekoracyjnych (nonikw druku) jest papier
o specjalnych waciwociach:
simplex, prosty bezdrzewny papier zawierajcy ponad 90% celulozy, o masie
70-120 g/cm2,
duplex, skadajcy si z dwch warstw papieru, pierwszej - papieru bezdrzewnego i drugiej - mocniejszego papieru drzewnego, ktre po spraso
waniu na mokro uzyskuj mas 120-140 g/cm2; dziki warstwie drzewnej
tapeta przepuszcza wiato, powietrze, dlatego te papier duplex jest czciej
uywany do produkcji tapet ni papier simplex.
Ze wzgldu na dalsz technologi przygotowania papieru (nonika) i skad
kolejnych warstw rozrnia si nastpujce rodzaje tapet:
papierowe, skadajce si z dwch warstw papieru, z ktrych wierzchnia jest
zadrukowana; s one najmniej trwae i niezmywalne;
akrylowe, skadajce si z trzech warstw; na dwie papierowe nanosi si w pro
cesie technologicznym ywic akrylow, dziki czemu uzyskuje si charak
terystyczn struktur tapety;
polichlorowinylowe, skadajce si z papieru pokrytego tworzywem sztucz
nym, ktry po nadrukowaniu wzoru jest jeszcze dodatkowo toczony na go
rco (tapety te s zmywalne i nadaj si do pomieszcze wilgotnych); wrd
nich wyrnia si tapety laserowe z nadrukiem z cienkiej warstwy PVC
oraz granulowane, majce dodatkowo w ostatniej warstwie specjalny granu
lat PVC.
J1.5. Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych
697
Do nierwnych powierzchni stosuje si tapety na flizelinie, ktre s najczciej

papierowe lub polichlorowinylowe. Maj one specjalny podkad z filcem, dziki
ktremu kadzie si je bardzo atwo.
Tapety na flizelinie poza tym, e kryj nierwnoci, tumi haas i ocieplaj
pomieszczenie.
Wyrobem raczej ekskluzywnym s tapety tekstylne, w ktrych podkad pa
pierowy jest pokryty warstw tekstyln (najczciej bawen, jut, jedwabiem lub
lnem). Dziki zastosowaniu ekologicznych materiaw w pomieszczeniu utrzymu
je si zdrowy i przyjemny klimat, gdy naturalne tkaniny maj zdolno wcha
niania pary wodnej i ponownego jej oddawania. Idealnie nadaj si do salonw,
sypialni i pomieszcze reprezentacyjnych. Cena tych tapet jest jednak kilkakrotnie
wysza od pozostaych rodzajw.
Odrbn grup materiaw stanowi tapety, ktre s zazwyczaj podkadem do
malowania. Do nich nale:
raufazer, skadajcy si z dwch warstw papieru wzmocnionych drewnianymi

wirami, tworzcych na cianie cienk, ziarnist tekstur; naley malowa je
bezporednio po uoeniu;
z wkna szklanego, ktrym wyjtkow trwao nadaje przdza z wkna

szklanego, uszlachetnionego piaskiem kwarcowym, wglanem sodu, wapnem
i dolomitem; s trudno zapalne, odporne na uszkodzenia i drobnoustroje,
dlatego te znajduj zastosowanie w obiektach o wikszym nateniu ruchu,
tj. biurach, bankach, hotelach itp.
Folie samoprzylepne
Przemys tworzyw sztucznych oferuje folie samoprzylepne poliizobutylenowe oraz
polichlorowinylowe. Folie poliizobutylenowe s produkowane z wypeniaczem
(grafitowym lub sadz) lub bez wypeniacza. Charakteryzuj si one du pla
stycznoci i odpornoci na dziaanie wd zakwaszonych, natomiast nie s od
porne na dziaanie dwusiarczku wgla. Tapety samoprzylepne z PVC maj nast
pujce waciwoci: wytrzymao na rozrywanie do 14 MPa, wyduenie przy
zerwaniu do 200%, zakres temperatur zastosowania od - 1 5 do 40C.
Jako tapet ocenia si zgodnie z PN-EN 12956:2002.
11.5.4. Materiay do izolacji cieplnej i akustycznej

Oferta rynkowa w zakresie materiaw termoizolacyjnych jest bardzo bogata.
Obejmuje ona izolacje budowlane obiektw i konstrukcji, od fundamentw a po
dach, oraz izolacje techniczne uywane do rurocigw, zbiornikw, agregatw
w instalacjach ciepowniczych, chodniczych, przemysowych i innych.
698
Wedug powszechnie przyjtego podziau rozrnia si dwie grupy materiaw

termoizolacyjnych typu organicznego:
spienione tworzywa sztuczne - takie jak styropian, pianka poliuretanowa,
pianki fenolowo-formaldehydowe, a zwaszcza mocznikowo-formaldehydowo-krylaminowe;
pochodzenia rolinnego - wrd ktrych najbardziej znane s pyty pilniowe
porowate i pyty wirowe.
Szczeglnie przydatne w budownictwie okazay si tworzywa sztuczne w po
staci spienionej, speniajce zarwno funkcje izolacji cieplnych, jak i akustycz
nych. Aby uzyska odpowiednie waciwoci w tym zakresie, tworzywa poddaje
si procesom ekspandowania (tworzenie pianek) z zastosowaniem rnych para
metrw technologicznych (cinienia, temperatury).
Materiay te charakteryzuj si zwykle ma gstoci objtociow
10-100 kg/m3 oraz niskimi wspczynnikami przewodnoci cieplnej, poniewa
zawieraj w swych komrkach 90-98% powietrza lub gazu innego typu.
Tworzywa komrkowe mog by mikkie, elastyczne i twarde, w zalenoci od
technologii produkcji i wymaga eksploatacyjnych. Struktura pianek w zalenoci
od ich funkcji jest rna; wyroby termoizolacyjne charakteryzuj si struktur
o porach izolowanych zamknitych, natomiast materiay do ochrony akustycznej
o porach poczonych kanalikami.
Gdy materia izolacyjny ulegnie zawilgoceniu, jego waciwoci cieplne (wsp
czynnik przewodzenia A i przenikania ciepa U) wzrastaj kilkakrotnie, a wic
waciwoci izolacyjne znacznie si pogarszaj.
Obok niskich parametrw cieplnych i maej gstoci objtociowej, materiay
te powinny wykazywa odporno na warunki zewntrzne (w szczeglnoci wo
d, mrz, bakterie), odporno korozyjn, ogniow, na starzenie. Podana jest
rwnie okrelona wytrzymao mechaniczna.
W budownictwie s stosowane pianki produkowane z rnych tworzyw sztucz
nych, chocia dominuj wyroby o najkorzystniejszych cechach technicznych i eko
logicznych, jak: polistyrenowe PS, poliuretanowe PUR. polietylenowe PE i ma
teriay starszej generacji gwnie na bazie tworzyw fenolowo-formaldehydowych
FF oraz mocznikowo-formaldehydowych MF.
Styropian
Polistyren piankowy, czyli styropian, jest uzyskiwany wskutek spienienia poli
styrenu w obecnoci poroforw na gorco metod dwuetapow: w pierwszym
etapie w temperaturze 80-100C, przy uyciu pary wodnej, otrzymuje si gra
nulat o wielkoci 0,2-0,3 mm, w drugim natomiast dalsze spienianie wykonuje
si za pomoc niskowrzcych wglowodorw (od pentanu, wglowodorw chlo
rowanych i innych).
699
Pprodukty do lekkich pianek maj posta kulistych pereek o rednicy

2-3 mm, ktre stosuje si bezporednio w budownictwie w postaci tzw. gra
nulatu, bd w formie uksztatowanej w postaci: blokw, pytek lub ksztatek.
Granulat oraz inne formy styropianu rni si gstoci objtociow i za
chowaniem w obecnoci pomienia. Wyroby z dodatkiem antypirenu kwalifikuje
si do trudno palnych.
Najbardziej znan odmian styropianu jest wyrb produkowany zgodnie z PN-B-20130:1999 jako samogasncy oznaczony symbolem PS-E FS. W zaleno
ci od gstoci pozornej jest produkowany w odmianach: 12, 15, 20, 30, 40.
Waciwoci fizykomechaniczne wymienionych odmian styropianu przedstawio
no w tabl. 11.8.
Tablica 11.8. Waciwoci fizykomechaniczne odmian styropianu wg PN-B-20130:1999
Wymagania
Waciwoci
Gsto objtociowa, nie
mniej ni, kg/m3
12
15
20
30
40
Naprenia ciskajce
przy 10-procentowym
odksztaceniu wzgldnym,
nie mniej ni, kPa
60
80
100
200
220
Stabilno wymiarw
w temperaturze 70C, po
48 godz., nie wicej ni, %
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
Wspczynnik przewodze
nia ciepa, warto deklaro
wana przez producenta, nie
wicej ni, W/(m*K)
0,042
0,040
0,040
0,040
0,040
Chonno wody po
24 godz., nie wicej ni,
% obj.
1,8
1,8
1,5
1,2
1,2
nie si prostopad do po
wierzchni, nie mniej ni,
kPa
80
100
150
200
nie norma
lizuje si
80
100
Wytrzymao na ciskanie, nie norma

nie mniej ni, kPa
lizuje si
Zdolno samoganicia
pyt styropianowych3
a Tylko dla pyt samogasncych.
samogasnce
samosamogasnce gasnce
nie norma- nie norma

lizuje si
lizuje si
samogasnce
samogasnce
700
Styropian tego typu jest produkowany w postaci blokw, pyt i ksztatek. Blo
ki cite s na pyty paskie o wymiarach 1000x500 mm gruboci 20-1000 mm,
co 10 mm. Wytwarzane s rwnie pyty frezowane ze wszystkich stron na za
kadk lub wpust i piro. S one stosowane gwnie do ocieplania zewntrznych
cian budynkw metod lekk. Taki ksztat zapobiega powstawaniu tzw. mostkw
termicznych, a tym samym czyni izolacj bardziej skuteczn. Obok ocieplania
cian budynkw (do czego uywa si najczciej odmiany 15), w budownictwie
stosuje si rwnie innego rodzaju izolacje ze styropianu PS-E FS:
otuliny o rnej gruboci, izolujce rury o rnych rednicach,
pyty faliste dowolnej gruboci,
ksztatki izolacyjne dla przemysu chodniczego, ksztatki do izolacji zbior
nikw wodnych dowolnej objtoci,
pyty styropianowe jako rdze pyt zespolonych o przeznaczeniu izolacyjno-konstrukcyjnym.
cieralno i wodochonno styropianu s niewielkie, a stabilno wymiarw
dua. Krtkotrwae maksymalne temperatury stosowania wynosz 75-90C, du
gotrwae 60-80C. Polistyren jest odporny na roztwory soli, ugi oraz nieutleniajce kwasy, natomiast estry, ketony i wglowodory aromatyczne rozpuszczaj go.
W ostatnich latach due rozpowszechnienie na rynku krajowym znalaz styro
pian ekstrudowany (PN-EN 13164:2001), oznaczony symbolem XPS. Wyrb ten
charakteryzuje si bardzo korzystnymi waciwociami fizyczno-mechanicznymi
i pod tym wzgldem przewysza styropian PS-E. W handlu znajduj si wyroby
barwione (najczciej na kolor rowy lub niebieski), ktrych gwn zalet jest
maa chonno wody, dziki czemu nawet przy dugotrwaym dziaaniu wilgoci
jego waciwoci termoizolacyjne nie ulegaj pogorszeniu. Istotn zalet s take
znakomite waciwoci mechaniczne, nie zmieniajce si wraz z upywem czasu.
Produkowane s dwa rodzaje styropianu XPS:
z powierzchni gadk XPS-G - odmiany BG 20, BG 30, BG 50,
z powierzchni chropowat XPS-R - odmiana BG 30.
Materia cechuje si niskim wspczynnikiem przewodzenia ciepa (X = 0,0300,035 W/(m-K)), ma gstoci objtociow (28-35 kg/m3), ma chonnoci
wody przy zanurzeniu dugotrwaym (do 0,5% obj.), du wytrzymaoci na ci
skanie (0,07-0,18 N/m2 w zalenoci od odmiany), odpornoci na ple i pro
cesy gnilne, atwoci obrbki. Jego jako potwierdzaj certyfikaty niemieckie,
austriackie oraz aprobata techniczna ITB.
Ze wzgldu na korzystne waciwoci produkt znajduje szerokie zastosowanie
w nowoczesnym budownictwie. Pytami z XPS mog by izolowane:
dachy odwrcone - w tym przypadku chroni warstw hydroizolacyjn przed
mechanicznymi uszkodzeniami, promieniowaniem UV i wysok temperatur;
701
dachy skone - ich zastosowanie na krokwiach pozwala na wyeliminowanie

mostkw cieplnych;
stropy - polecane s szczeglnie do izolacji termicznej fragmentw konstruk
cji poddanych duym obcieniom mechanicznym (stropw przemysowych,
chodni);
mury warstwowe - w znaczcy sposb zwikszaj termoizolacyjno, tak e
wszystkie parametry s lepsze ni w przypadku murw z pustk powietrzn;
elewacje budynkw - przy ocieplaniu budynku metod lekk mokr zaleca
si stosowanie pyt przede wszystkim tam, gdzie wystpuj due obcienia
mechaniczne cian (np. elewacje przy wejciu do budynku);
fundamenty - dziki swoim waciwociom idealnie nadaj si do izolacji
fundamentw lecych pod powierzchni ziemi.
Najnowsz odmian styropianu do izolacji cieplnej jest EPS (PN-EN
13163:2001). Jest on produkowany z okadzinami, powokami lub bez nich. Wy
twarza si go np. w postaci pyt lub rulonw. Wyroby objte niniejsz norm s
stosowane do izolacji cieplnej w budownictwie, a take do izolacji akustycznej.
Styropian EPS moe wystpowa w postaci sztywnego komrkowego tworzy
wa sztucznego w formie blokw, ktre mog by nie pocite lub pocite, zgodnie
z zamwieniem odbiorcy.
Pyty mog mie grubo jednolit lub zmniejszajc si. Krawdzie pyt
mog by prostoktne, na zakadk, na piro i wpust.
Rulon ze styropianu jest wyrobem wykonywanym z pyt lub pasw po
czonych z elastyczn okadzin. Do odbiorcy rulony s dostarczane w for
mie zwinitej lub zoonej; w stanie rozwinitym stanowi cig warstw izo
lacyjn.
Pianki poliuretanowe PUR
Poliuretany piankowe powstaj z ywicy poliestrowej zmieszanej z izocyjaniana
mi oraz innymi substancjami (m.in. rodkami spieniajcymi, regulujcymi wiel
ko i jednorodno porw, pigmentami, katalizatorami).
Obok poliestroli s produkowane polieterole o dugich i krtkich acuchach
z 2-8 grupami OH w czsteczce. Otrzymuje si je do atwo z alkoholi wielowodorotlenowych i zwizkw z grup epoksydow (takich jak tlenek propylenu lub
etylenu). Mona z nich uzyskiwa poliuretany o rnych strukturach i waciwo
ciach - od sabo usieciowanych, liniowych i mikkich do silnie usieciowanych
i twardych.
W budownictwie najwiksze zastosowanie maj pianki sztywne (twarde). Pro
dukowane s jako elementy formowane w postaci pyt lub blokw oraz jako mie
szaniny substancji skadowych, przeznaczone do natryskiwania. Jest to wyrb
702
0 strukturze porowatej, z ponad 90% komrek zamknitych. Zgodnie z PN-B23117:1998 i w zalenoci od zawartoci rodkw zmniejszajcych palno bloki
PUR i pyty PUR dzieli si na dwa rodzaje:
Z - zwyke (atwo palne) nie zawierajce rodkw obniajcych palno,
S - samogasnce zawierajce rodki obniajce palno.
W zalenoci od gstoci objtociowej wyrnia si trzy odmiany blokw
1 pyt PUR:
35 o gstoci 32-36,9 kg/m3,
40 o gstoci 37-41,9 kg/m3,
45 o gstoci 42-47,0 kg/m3.
Pyty mog wystpowa samodzielnie bd w okadzinach elastycznych (fo
lii, papierze, tkaninie) albo sztywnych (z blach profilowanych, pyt drewnianych
i drewnopochodnych itp.).
Samodzielne bloki i pyty PUR o maksymalnych wymiarach 200x100x50
i 300x120x20 cm s stosowane do cieplnej izolacji cian zewntrznych, da
chw, stropodachw, stropw i podg w budynkach, a take urzdze cieplnych
i chodniczych.
Pyty w okadzinach sztywnych mog stanowi gotowe elementy do montau
cian. Pyty warstwowe z rdzeniem poliuretanowym i okadzinami metalowymi
s stosowane w konstrukcjach cian osonowych i przykry dachowych; metodyk
ich bada i oceny ujto w PN-B-89031:1999.
Sztywne pianki PUR s bardzo dobrymi materiaami termoizolacyjnymi. Cha
rakteryzuj si najmniejszymi wspczynnikami przewodzenia ciepa wrd
wszystkich materiaw ociepleniowych (A = 0,025-0,030 W/(m-K)), du wy
trzymaoci na ciskanie (powyej 150 kPa) i na rozciganie midzy warstwowe
oraz znaczn przyczepnoci do podoa (powyej 300 kPa). Wykazuj si sto
sunkowo dobr stabilnoci wymiarw, a maksymalne zmiany po 24 godz. w 85
i 70C przy 95% wilgotnoci wzgldnej powinny by mniejsze ni 2,0 i 3,5%.
S odporne na dziaanie wikszoci rozpuszczalnikw i obojtne chemicznie.
Mona je stosowa w zakresie staego oddziaywania temperatur od 50 do
120C, a krtko - nawet do 250C.
Dziki maemu wspczynnikowi oporu dyfuzyjnego, przez zaizolowan po
wierzchni moe swobodnie przechodzi para wodna. Due zmiany waciwoci
dyfuzyjnych wystpuj w wyrobach obustronnie oboonych papierem lub foli
metalow.
Jednym z powaniejszych mankamentw pianek PUR jest wzrost wspczyn
nika przewodzenia ciepa i jednoczenie spadek waciwoci ciepochronnych
wraz z upywem czasu (starzenie).
Zjawisko to wystpuje z duym nasileniem zwaszcza w wyrobach spienio
nych dwutlenkiem wgla lub jego mieszaninami z poroforami wglowodorowymi
/ 1.5. Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych
703
i ich pochodnymi chlorowcowymi (pentanem, fluorowglowodorem, chlorowglowodorem, chlorofluorowglowodorem).

W celu kontroli skali zjawiska, a jednoczenie oceny waciwoci uytko
wych pianek PUR, wprowadzono metody laboratoryjne badania wspczynnika
przewodzenia ciepa po starzeniu, ktrego warunki okrela PN-EN 13165:2001.
Jedynym czynnikiem, na jaki pianki poliuretanowe nie s odporne, jest pro
mieniowanie UV. Niekorzystne oddziaywanie tego promieniowania mona ogra
niczy, pokrywajc tworzywo warstwami antyrefleksyjnymi. Stosuje si w tym
przypadku wyroby w postaci specjalnie spreparowanej silikogumy oraz farb
na bazie aluminium pod nazw Hermadix. W obu przypadkach powok antyrefleksyjn nanosi si na gotow izolacj z pianki PUR (silikonogum metod
natryskow, Hermadix nanoszc pdzlem lub rolk).
Piankowy polichlorek winylu

Gwnymi kryteriami odrniajcymi polimery winylowe od innych s: po pierw
sze - rne metody polimeryzacji (emulsyjna, suspensyjna i polimeryzacja w ma
sie), po drugie - rozmaite ich waciwoci (twarde masy do formowania bez
zmikczaczy lub z niewielkim ich udziaem PVC-U, zmikczane PVC-P).
Polichlorek winylu, ze wzgldu na du zawarto chloru (56,7%), odznacza
si znacznie mniejsz palnoci ni polistyren i poliuretan, a metoda polimeryza
cji w masie pozwala na uzyskiwanie pproduktu korzystnego do przetwarzania
na rnego rodzaju wyroby, w tym rwnie pyty piankowe.
Spienianiu pod wysokim cinieniem mona poddawa PVC-P oraz PVC-U,
chocia w budownictwie jako materiay termoizolacyjne i dwikochonne sto
suje si chtniej pianki sztywne (PVC-U). Pyty z PVC-U o gstoci objtociowej
50-130 kg/m3 s uywane gwnie jako rdzenie pyt warstwowych. Pianki
z PVC-P stosuje sie jako uszczelki oraz podkady tumice dwiki w elastycz
nych wykadzinach podogowych z tworzyw sztucznych. PVC-P podobnie jak
PVC-U rwnie charakteryzuje si korzystnym wspczynnikiem przewodnoci
cieplnej; X = 0,036-0,041 W/(m-K). Zakres stosowania wyrobw z PVC zarwno
twardego i plastycznego zawiera si granicach temperatur od - 5 0 do 60C.
Polimery chlorku winylu, w przeciwiestwie do innych termoplastw wyst
pujcych na rynku w formie nie gotowej do uycia, s dostarczane gwnie jako
pprodukty w postaci proszkw, ktre miesza si w zakadzie przetwrczym
z rnymi dodatkami. Pianki sztywne, otrzymywane metod prasowania z prosz
ku o gstoci nasypowej 0,5-0,6 g/cm3, charakteryzuj si, podobnie jak czysty
PVC, szeregiem korzystnych waciwoci i s odporne na dziaanie wikszoci
rozcieczonych i stonych kwasw, rozcieczonych i stonych ugw, roztwo
rw soli, niszych alkoholi, benzyny, olejw mineralnych i tuszczw, natomiast
estry, ketony, chlorowane wglowodory i wglowodory aromatyczne spczniaj
704
lub rozpuszczaj je w wikszym lub mniejszym stopniu. Niektre wglowodo

ry (np. czterohydrofuran i cykloheksanon) s dobrymi rozpuszczalnikami PVC.
co wykorzystuje si do preparowania z jego udziaem lakierw rozpuszczal
nikowych.
Pianki mocznikowe, melaminowe i fenolowe

W ofercie handlowej obok spienionych wyrobw na bazie ywic termoplastycz
nych s pianki, w ktrych funkcje matrycy speniaj ywice termo- lub chemoutwardzalne, zaliczajce si do duroplastw. W wyjciowym stanie s to substan
cje cieke, mikkie lub stae, ktre mog utwardza si z utworzeniem tworzyw
wielkoczsteczkowych, po dodaniu utwardzaczy ju w temperaturze pokojowej
lub bez utwardzaczy w podwyszonej temperaturze.
Proces ten powoduje usieciowanie struktury (wzrost iloci wiza poprzecz
nych), wskutek czego duroplastyczne tworzywa sztuczne staj si nierozpuszczal
ne i nietopliwe.
Do ywic tego rodzaju mona zaliczy: polifenole (PF), ywice krezolowo-formaldehydowe (CF), ywice mocznikowo-formaldehydowe (UF), melamino-formaldehydowe (MF), nasycone ywice poliestrowe (UP), ywice epoksydowe
(EP), silikony i inne.
Z punktu widzenia przydatnoci ywic syntetycznych typu duroplastw do
wyrobw termoizolacyjnych i akustycznoochronnych na uwag zasuguj ywice
PF, UF i MF. Ze wzgldu na stosunkowo tani i dostpn baz surowcow oraz
korzystne ich cechy techniczne powinny znajdowa szersze zastosowanie, ni
obserwuje si to w praktyce budowlanej.
Wydaje si, e gwnym powodem niezbyt powszechnego stosowania tych
tworzyw jest wydzielanie si zarwno podczas procesu spieniania, jak i w pierw
szych okresach ich eksploatacji szkodliwych dla zdrowia ludzi i rodowiska
zwizkw chemicznych, jak formaldehyd, fenole, ksylenole i inne.
Ze wzgldu na korzystne cechy techniczne tych wyrobw (A = 0.02-0,033 W/(m-K), zakres temperatury stosowania nawet do 150C. nasikliwo
po 7 dniach zanurzania w wodzie 1-10% objtociowych dla PF i MF oraz
powyej 20% objtociowych dla UF i inne) oraz wysok odporno ogniow
znajduj one zastosowanie za granic (USA, W. Brytania) w postaci pyt warstwo
wych do izolacji dachw, cian, ocieplania betonowych stropw poddaszy nie
uytkowych.
Pomimo pewnych ogranicze determinowanych wzgldami ekologicznymi,
sztywne pianki fenolowe (PF) i ich homologii lub pochodne z aldehydami lub
ketonami s uwaane za materiay termoizolacyjne majce perspektywy rw
nie w Unii Europejskiej, na co wskazuje zaktualizowane ujcie ich waciwoci
w postaci PN-EN 13166:2002.
705
11.5.5. Kity do uszczelniania zczy cian zewntrznych budynkw

i innych elementw
Kity budowlane uszczelniajce stanowi grup materiaw hydroizolacyjnych nierolowych.
Znajduj one zastosowanie przede wszystkim do uszczelniania poziomych
i pionowych zczy elementw budowlanych, lekkiej obudowy stolarki budowla
nej, szyb pojedynczych i zespolonych w stolarce budowlanej oraz do wypeniania
szczelin dylatacyjnych.
W zalenoci od rodzaju surowcw wyjciowych, zwaszcza ywic syntetycz
nych, kity stosowane w budownictwie mona podzieli na: plastyczne i elastyczne.
Dalsze modyfikacje konsystencji i waciwoci kitw s moliwe przez do
danie substancji rwnie nieorganicznych, jak: mczka kwarcytowa, wglowa,
grafitowa, cement, szko wodne, siarka, mielona kreda, biel cynkowa.
Z ywic syntetycznych speniajcych gwnie funkcje lepiszczy, naley wy
mieni: ywice epoksydowe, poliestrowe, fenolowe, furanowe, polimery akrylo
we, poliuretany, tiokole, silikony.
W Polsce do powszechnie znanych i od wielu lat stosowanych w praktyce
budowlanej nale kity chemoodporne, jak: kit Epidian 430 i 433 (na epidianie
4 lub epidianie 5), kity poliestrowe (na polimalach) i kit KWM-150 na ywicy
fenolowo-formaldehydowej. S to najczciej materiay dwukomponentowe ska
dajce si z ywicy organicznej i wypeniacza wraz z utwardzaczem. Przezna
czone s przede wszystkim, jako materiay wice, do ukadania i spoinowania
wykadzin, posadzek ceramicznych i wymurwek w obiektach przemysowych,
eksploatowanych w rodowiskach agresywnych. Dorwnujcym pod wzgldem
czasu stosowania wymienionym wyrobom s kity oglnego stosowania trwale
plastyczne, jednoskadnikowe o nazwie Olkit i Polkit, ktre powinny odpowiada
PN-B-30150:1997.
Olkit zawiera lepiszcze w postaci oleju Iniano-tungowego z dodatkiem ywicy
kumaronowej. Stanowi lepk, ciastowat mas o szarym zabarwieniu. Polkit ma
konsystencj gstego ciasta, szare zabarwienie i stanowi jednorodn mieszanin
polistyrenu zmikczonego ftalanem dwubutylu i parafin chlorowan z wypenia
czem.
Wymienione wyroby s odporne na dziaanie czynnikw atmosferycznych,
roztworw soli, wody i temperatury od 30 do 80C. Charakteryzuj si do
br przyczepnoci do betonu, kamieni naturalnych i sztucznych oraz drewna.
S przeznaczone przede wszystkim do uszczelniania zczy cian zewntrznych
budynkw wykonanych z prefabrykowanych elementw wielkowymiarowych.
W ostatnich latach na rynku krajowym pojawio si szereg wyrobw zagra
nicznych i krajowych, gwnie plastyczno-elastycznych i elastycznych. Nale do
706
nich kity akrylowe, poliuretanowe, kauczukowe, silikonowe, polisiarczkowe, bu

tylowe, poliwinylowe, bitumiczno-kauczukowe i inne.
Kity poliuretanowe, podobnie jak epoksydowe, poliestrowe i fenolowe, s
najczciej materiaami dwukomponentowymi chemoutwardzalnymi. Podczas pro
cesu sieciowania charakteryzuj si skurczem wynoszcym do 7%. S odporne
na dziaanie wody, roztworw soli, roztworw kwasw mineralnych oraz ugw
o steniu do 5%. Ze wzgldu na waciwoci elastyczne s odpowiednie do wy
peniania szczelin dylatacyjnych o dopuszczalnym odksztaceniu cakowitym do
25%. Waciwoci rnych rodzajw kitw przedstawiono w tabl. 11.9.
Tablica 11.9. Waciwoci kitw organicznych
Rodzaj kitu
Waciwoci
feno
lowy
Gsto, g/cm3
1,5
Czas uytkowania w 20C,

60-120
min
fura- epoksy poli

nowy dowy estrowy
poliuretanowy
sztywny
odksztacalny
1,5
1,8
1,5
1,8
1,6
60
60
60
30-60
15-60
Wytrzymao na ciska
nie Rc, MPa
70
100
80
80
70-80
ok. 30
Wytrzymao na rozci
ganie Rr, MPa
4-5
10
10-15
ok. 15
ok. 10
3-17
4000-7800
4900-8800
do
14000
5900-
do
-20000
2000
noci liniowej cc 105K" 1
2,5-4
3,5
4,5-5
Maksymalna temperatura
eksploatacji, C
150
200
60-70
60
80-170
50-70
Modu
MPa
sprystoci
E,
490
Do kitw jednokomponentowych (chocia zdarzaj si rwnie odmiany dwukomponentowe) nale: akrylowe, kauczukowe, butylowe, tiokolowe, bitumiczno-kauczukowe i silikonowe.
Kity akrylowe s stosowane do wypeniania spoin szerokoci do 2 cm. S one
nieodporne na dugotrway kontakt z wod. Charakteryzuj si niewielk wytrzy
maoci mechaniczn, dobr odpornoci na dziaanie rozcieczonych kwasw
i zasad, sab odpornoci na oleje. Maksymalna temperatura ich eksploatacji
wynosi 70C. Przykadem tego rodzaju kitw jest Acryl-Putz Start stosowa-
707
ny gwnie do prac wykoczeniowych i remontowych wewntrz pomieszcze,

a mianowicie do spoinowania pyt gipsowo-kartonowych, wygadzania nierwno
ci i pkni powierzchni tynkw, drewna, betonu, cegy.
Kity polisiarczkowe (tioplasty) (PN-B-30151:1996) nie s wraliwe na dzia
anie olejw, rozpuszczalnikw organicznych, czynnikw atmosferycznych, w tym
ozonu i wiata. Charakteryzuj si du elastycznoci; powrt poodksztaceniowy wynosi ok. 90%. Wad ich jest niewielka wytrzymao na rozciganie oraz
czsto przykry zapach. Mog by uytkowane w temperaturze od 50 do 120C.
Wykazuj bardzo dobr przyczepno do rnych podoy.
Kity kauczukowe i asfaltowo-kauczukowe (PN-B-30152:1997) s mieszani
n asfaltu i lateksu syntetycznego z wypeniaczami mineralnymi, plastyfikatorami,
dodatkami rodkw powierzchniowo czynnych i inhibitorw (opniaczy) koro
zji. Wykazuj dobr przyczepno do betonu, kamieni naturalnych i sztucznych,
ceramiki, drewna, szka i metali. S odporne na dziaania wody i czynnikw
atmosferycznych oraz temperatury od 30 do 70C.
W zalenoci od konsystencji i sposobu stosowania rozrnia si dwa rodzaje
kitw kauczukowych uszczelniajcych oraz trzy rodzaje kitw asfaltowo-kauczukowych:
pgsty - trwale plastyczny kauczukowy lub asfaltowo-kauczukowy prze
znaczony do mechanicznego i rcznego stosowania,
gsty - elastyczno-plastyczny kauczukowy lub asfaltowo-kauczukowy prze
znaczony do rcznego stosowania,
bardzo gsty - elastyczno-plastyczny asfaltowo-kauczukowy przeznaczony do
mechanicznego stosowania po ogrzaniu do temperatury ok. 90 C.
W zalenoci od sposobu konfekcjonowania rozrnia si dwa typy kitw
gstych:
nieprofilowany, dostarczany w opakowaniach,
profilowany, dostarczany w postaci tam i sznurw o okrelonych wymiarach.
Kity silikonowe s produkowane w nastpujcych odmianach: silikony uni

wersalne, silikony N i silikony sanitarne.
Silikony uniwersalne s odporne na warunki klimatyczne, wod i temperatur
od - 4 0 do 160C. Wykazuj dobr przyczepno do drewna, szka, ceramiki
i powierzchni malowanych. Maj odczyn silnie kwany, co wyklucza stosowanie
ich w poczeniu z betonem i metalami. Charakteryzuj si duym wspczyn
nikiem paroprzepuszczalnoci i w zwizku z tym nie powinny by stosowane
w pomieszczeniach o duej wilgotnoci (kuchniach, azienkach).
Silikony N (neutralne), o odczynie obojtnym, dobrze cz si z betonem.
Stosowane s gwnie do wypeniania szczelin dylatacyjnych o dopuszczalnym
odksztaceniu do 25%.
708
Silikony sanitarne charakteryzuj si wodoszczelnoci i ograniczon paroprzepuszczalnoci. Su najczciej do wypeniania szczelin midzy cian
a krawdzi umywalki, wanny itp. oraz jako mieszanka spoinujca midzy pyt
kami ceramicznymi.
Kity szklarskie stosuje si do uszczelniania szyb w ramach drewnianych
i metalowych, a take do uszczelniania okien zespolonych. Kity te s produkowa
ne w wikszoci z pokostu, olejw modyfikowanych i kauczukw syntetycznych
(butadienowo-styrenowych, butylowych, chloroprenowych, tiokolowych) zawiera
jcych wypeniacze (kred, mini oowiow i inne). Podstawowe cechy tego typu
materiaw powinny ksztatowa si nastpujco: uformowany waek nie powi
nien zrywa si wczeniej ni po rozcigniciu do dugoci 5 cm, spywno
z blachy nachylonej pod ktem 45 po upywie 2 godz. w temperaturze 45C
nie powinna by wiksza ni 4 mm, czas schnicia powierzchniowego nie moe
przekracza 24 godz. w temperaturze 18C.
Kity szpachlowe poliwinylowe s stosowane do niwelowania drobnych nie
rwnoci uprzednio zagruntowanych powierzchni drewna i materiaw drewnopo
chodnych przed ich malowaniem. Stanowi zawiesin pigmentw i wypeniaczy
w roztworze ywicy poliwinylowej w rozpuszczalnikach organicznych z dodat
kiem rodkw plastyfikujcych. Kity te po wyschniciu daj si atwo szlifowa.
W tablicy 11.10. przedstawiono charakterystyk materiaw uszczelniajcych
(kity) oferowanych przez wybrane firmy krajowe.
11.5.6. Kleje syntetyczne i naturalne

Klej to tworzywo organiczne (lub nieorganiczne), ktre moe czy spajane
czci dziki przyczepnoci do powierzchni (adhezji) i wewntrznej spjnoci
(kohezji). Powierzchnie czone za porednictwem kleju mog by z tego samego
materiau lub rnych materiaw.
Podstawowymi skadnikami klejw s ywice syntetyczne termoplastyczne
lub sieciujce ywice sztuczne oraz w pewnym zakresie rwnie kauczuki na
turalne i syntetyczne, a take glutyna, klej skrobiowy. W skad kleju oprcz
skadnika podstawowego, ktrym najczciej jest polimer (najlepiej zawierajcy
grupy polarne: -OH, =CO, -N H 2 itd.), wchodz dodatki modyfikujce, jak: roz
puszczalniki, rozcieczalniki, utwardzacze, napeniacze, przyspieszacze, rodki
zwilajce i stabilizatory. rodki te zmieniaj poszczeglne waciwoci kleju,
np. lepko, zwilalno, odporno ciepln, nie zmieniaj natomiast podstawo
wych waciwoci uwarunkowanych jakoci podstawowego lepiszcza (spoiwa).
W zalenoci od przyjtego kryterium mona dokona rnej klasyfikacji
klejw. Gdy podstaw klasyfikacji jest konsystencja, kleje mona podzieli na
cieke i stae (topliwe).
709
Tablica 11.10. Oglna charakterystyka materiaw uszczelniajcych oferowanych przez firmy

krajowe
Nazwa systemu,
nazwa handlowa
KEP-St/B
(BN-85/6753-07;
B 4062/95)
Oglna charakterystyka
materiaowa
Zastosowanie
kit kauczukowy trwale uszczelnianie szyb zespolonych, sto

plastyczny jednokompo- larki okiennej, wietlikw, zczy
cian nonych
nentowy
uszczelnianie elementw lekkiej

Latorex Bp i BpSt
kit kauczukowy pgsty
obudowy, pyt elewacyjnych, osa
(JTB 798/90;
jednokomponentowy
dzanie szyb okiennych
B 4432/95)
Laterbit Bp
(JTB 798/90;
B 4432/95)
uszczelnianie pocze fundamen

tw i cian piwnic, dachw, tarasw,
kit asfalto-kauczukowy
pgsty jednokomponen wietlikw szklarni, zbiornikw na
wod przemysow, dylatacje mos
towy
tw i wiaduktw
Purlit
(JTB 957/93)
mieszanka krzemianowo- uszczelnianie i sklejanie, iniekcje

-poliuretanowa dwukom- rys, ochrona powierzchniowa beto
nu, ceramiki i kamienia naturalnego
ponentowa
Gumbit
kompozyt bitumiczno-kauuszczelnianie wodochronne - pokry

czukowy jednokomponen
cia dachowe
towy
Carbital
kompozyt bitumiczno-pouszczelnianie wodochronne i po

limerowy - tama samo
czenia montaowe
przylepna
Elplast
kompozyt bitumiczno-kauuszczelnianie pionowych i pozio

czukowy - kit uszczelnia mych zczy elementw budowla
jcy jednokomponentowy nych
Podstawowymi skadnikami klejw ciekych lub ppynnych s cieke ywice

syntetyczne (kleje termo- lub chemoutwardzalne), roztwory ywic w odpowied
nich rozpuszczalnikach organicznych (kleje rozpuszczalnikowe) lub w wodzie
(kleje wodne) bd te zawiesiny (dyspersje) koloidalne i emulsyjne ywic w wo
dzie (kleje dyspersyjne).
Kleje stae, zachowujce w temperaturze pokojowej posta sta, nie zawieraj
skadnikw lotnych (rozpuszczalnikw organicznych, zmikczaczy, wody). Dziel
si na: termoplastyczne - wice odwracalnie, oraz termoutwardzalne - wice
nieodwracalnie.
W zalenoci od skadu chemicznego podstawowego lepiszcza (spoiwa) kleje
mona podzieli na:
710
wglowodorowe np. kauczukowe, cyklokauczukowe, poliizobutylenowe,

chlorowane pochodne wglowodorw, np. chlorokauczukowe, polichlorobutadienowe, chloroprenowe.
wglowodanowe, np. nitrocelulozowe, acetylocelulozowe,
fenolowe,
aminowe, np. mocznikowe, melaminowe, poliamidowe,
poliwinylowe, np. polichlorowinylowe, poliwinyloestrowe, polistyrenowe,
innego typu: np. poliakrylowe, poliepoksydowe, polisilikonowe, poliuretano
we.
Ze wzgldu na mechanizm utwardzania rozrnia si:
kleje twardniejce w wyniku procesu fizycznego, tj. odparowania rozpuszczal
nika czy wody (kleje rozpuszczalnikowe, wodne, emulsyjne) lub krzepnicia
stopionego kleju,
kleje reaktywne wice chemicznie wskutek reakcji midzy skadnikami
kleju i powietrzem lub wilgoci (poi ikondensacja, polimeryzacja itp.) zacho
dzcych na zimno bd na gorco.
Kleje syntetyczne znajduj coraz szersze zastosowanie w rnych dziedzi
nach budownictwa. Su do przyklejania materiaw podogowych, ciennych
(wykadzin, pytek, elementw drewnopochodnych i innych). Niekiedy niekt
re ich gatunki znajduj zastosowanie przy czeniu elementw konstrukcyjnych
budowli i obiektw inynierskich (mostw stalowych, konstrukcji drew
nianych itp.).
Kleje rozpuszczalnikowe
Kleje rozpuszczalnikowe (PN-C-89351:1996) wi na zasadzie odparowania roz
puszczalnika z jednej strony, z drugiej natomiast (gwnie w przypadku klejenia
tworzyw sztucznych) czciowego rozpuszczenia (zmikczenia) powierzchni
czonych. S najwaniejszym i najczciej stosowanymi klejami do czenia poli
merw termoplastycznych, a zwaszcza PVC.
Przedstawicielami licznej rodziny klejw rozpuszczalnikowych s: klej winy
lowy PC-3, klej do rur PVC, klej C do opanolu na beton.
Klej winylowy PC-3 jest otrzymywany przez rozpuszczenie chlorowanego
polichlorku winylu w mieszaninie acetonu, octanu etylu, octanu butylu i dwuchloroetanu. Klej ten stosuje si do sklejania folii z mikkiego PVC ze sob,
z twardym PVC, a take mona stosowa go do przyklejania folii do podoa
betonowego.
Klejenie za pomoc tego kleju odbywa si metod kontaktow, ktra polega
na nakadaniu kompozytu na obie powierzchnie klejone. Po niemal cakowitym
odparowaniu rozpuszczalnika i zoeniu powierzchni pod niewielkim dociskiem
osiga si prawie natychmiast kocow wytrzymao spoiny.
711
Klej naley przechowywa w naczyniach szczelnie zamknitych i z dala od

urzdze grzejnych, poniewa jest materiaem atwo palnym i silnie trujcym.
Klej do rur PVC (PN-67/C-89350) jest produkowany rwnie na bazie chlo
rowanego polichlorku winylu z dodatkiem chlorku metylenu i octanu etylu. Uy
wany jest gwnie do sklejania mikkiego i twardego PVC, szczeglnie do cze
nia ze sob arkuszy folii izolacyjnej z mikkiego PVC oraz elementw instalacyj
nych z twardego PVC. Jest klejem szybkowicym i nieagresywnym w stosunku
do polichlorku winylu. Spoina klejowa jest odporna na dziaanie wody, rozcie
czonych roztworw kwasw i alkaliw.
Klej C do opanolu na beton jest klejem rozpuszczalnikowym, produkowa
nym na bazie kauczuku cyklizowanego. Klej jest odporny na dziaanie wody,
kwasw i alkaliw. Stosuje si go do czenia folii opanolowej z podoem be
tonowym i arkuszy folii midzy sob. Klej jest materiaem atwo palnym i tok
sycznym, gwnie ze wzgldu na zastosowane rozpuszczalniki.
Przedstawione kleje, opierajce si w gwnej mierze na chlorowanym PVC,
s aktualnie wypierane przez wyroby nowoczeniejsze, w ktrych podstawowymi
surowcami do ich wytwarzania s: poliizobutylen, polietery winylowe, poliestry
akrylowe, a take kauczuki naturalne i syntetyczne.
Gwnym kierunkiem de i postpu technicznego w tej dziedzinie jest
zmniejszanie zawartoci atwo lotnych i toksycznych rozpuszczalnikw organicz
nych, by w kocowym efekcie uzyska tworzywo w peni ekologiczne.
Kleje dyspersyjne
Kleje dyspersyjne zawieraj przede wszystkim termoplastyczne ywice syntetycz
ne lub kauczuki zdyspergowane w wodzie. Do tej grupy nale rwnie polimery
rozpuszczalne w wodzie ze wzgldu na du ilo grup funkcyjnych, zwaszcza
wodorotlenowych. Su do klejenia paskich powierzchni materiaw porowatych
(ktre mog wchania i odprowadza wod) z sob lub z tworzywami nieprze
puszczalnymi.
Parujca woda nie sprawia takich kopotw, jak odparowujce rozpuszczalni
ki w przypadku stosowania klejw rozpuszczalnikowych (organozoli, plastizoli).
Kleje dyspersyjne jako hydrozole wykazuj bardzo wysoki stopie rozdrobnienia
fazy rozproszonej (ok. 0,045jum) i podobn zdolno do penetracji jak rozpusz
czalnikowe rodki gruntujce.
Wiele odmian klejw dyspersyjnych zawiera polioctan winylu oraz ywice
akrylowe. Te z nich, ktre speniaj przepisy dotyczce przemysu spoywcze
go, stosuje si (w formie odpowiednio spreparowanej) jako opakowania rodkw
spoywczych. Kleje dyspersyjne odporne na hydroliz alkaliczn s uywane ja
ko lepiszcze do zapraw tynkarskich w mieszaninie z hydraulicznie zwizanym
cementem, do modyfikacji betonw i jako warstwy porednie midzy starym
712
i nowym betonem oraz do jastrychw. Suche preparaty dyspersyjne wymieszane

z wod i ewentualnie ze zmikczaczami tworz bonotwrcze lateksy malarskie,
ktre su do powikszania zawartoci ywicy w szpachlwkach i kitach oraz
jako dodatki do spoiw hydraulicznych.
W budownictwie stosuje si rne typy klejw, ktrych podstawowym skad
nikiem s ywice o waciwociach dostosowywanych do okrelonych wymaga
eksploatacyjnych.
Klej Winilep W jest produkowany na bazie dyspersji wodnej polioctanu wi
nylu z dodatkiem ywicy naturalnej, plastyfikatora i wypeniacza. Stosuje si go
do przyklejania styropianu, ksztatek polistyrenowych, pyt wytaczanych z PVC
do betonu, tynku, cegy i drewna.
Klej lateksowy ekstra jest produkowany z dyspersji lateksu syntetycznego
i kauczuku polibutadienowego stabilizowanej klejem kazeinowym, o konsystencji
gstej mietany. Stosowany jest do przyklejania pytek podogowych PVC do
betonu w postaci mieszaniny z cementem w stosunku wagowym 1 : 1.
Klej typu Pronilent MPC-091 jest zawiesin wypeniaczy w wodororozcieczalnej ywicy polioctano-winylowej z dodatkiem rodkw pomocniczych
i uszlachetniajcych. Charakteryzuje si doskona przyczepnoci do podoa
betonowego i drewnianych materiaw podogowych, dlatego suy do przykleja
nia parkietu, elementw drobnoklepkowych, deszczuek posadzkowych i duych
pyt mozaikowych. Spoina po wysuszeniu jest elastyczna i odznacza si wyso
k wytrzymaoci na zerwanie. Nie zawiera szkodliwych dla zdrowia substancji
lotnych.
Klej Polipren stanowi mieszanin dyspersji wodnej ywicy kumaronowej i la
teksu na bazie kauczuku butadieno-styrenowego z wypeniaczem bentonitowym,
0 waciwociach tiksotropowych i konsystencji pasty. Suy do przyklejania py
tek podogowych z PVC, parkietu mozaikowego do betonu, styropianu w rnego
rodzaju systemach docieplajcych i czenia ze sob elementw z betonu komr
kowego.
Klej wodororozcieczalny Hydronacel 54-01, stanowicy dyspersje wodn
polioctanu winylu z dodatkiem rodkw uszlachetniajcych koloru biaego, po
wyschniciu jest bezbarwny. Daje mocne, elastyczne, nierozpuszczalne w wo
dzie poczenia elementw klejonych. Jest przeznaczony do klejenia drewna
z materiaami drewnopochodnymi oraz pyt styropianowych do mocnego tynku
1 betonu.
Klej polimerowy MPC-012 jest gotowym jednoskadnikowym preparatem
klejcym. Stosuje si go do przyklejania pyt styropianowych ciennych, pyt
ceramicznych, parkietu, mozaiki, kasetonw drewnianych i drewnopochodnych do
takich podoy jak: beton, pyty gipsowe, pyty drewniane, wirowe itp.; mona
stosowa go zarwno wewntrz, jak i na zewntrz budynkw.
713
Klej wodororozcieczalny Osakryl jest przedstawicielem rodziny klejw na

bazie mieszaniny wodnej dyspersji ywicy poliwinylowo-akrylowej z dodatkiem
wypeniaczy, ywicy modyfikujcej i plastyfikatora. Charakteryzuje si doskona
przyczepnoci i po wyschniciu daje spoin elastyczn o wysokiej wytrzyma
oci mechanicznej. Po zaniku charakterystycznego zapachu cakowicie nie jest
szkodliwy dla zdrowia. Stosowany jest do przyklejania elastycznych wykadzin
podogowych z PVC bez warstwy izolacyjnej do podoy cementowych, nadaje
si rwnie do przyklejania pytek poliestrowych i ceramicznych do cian beto
nowych, tynkw cementowo-wapiennych i wapiennych.
Kleje rolinne i zwierzce s roztworami wodnymi surowcw pochodzenia
zwierzcego (klej kostny, kazeinowy), rolinnego (klej krochmalowy, celulozo
wy) lub surowcw syntetycznych. Po wyschniciu i podgrzaniu maj waciwoci
wice.
Kleje reaktywne wice chemicznie
Kleje reaktywne zawieraj zwizki mao- lub wielkoczsteczkowe, ktre pod
wpywem czynnikw zewntrznych (temperatury, powietrza, wilgoci) lub we
wntrznych (skadnikw utwardzajcych, katalizatorw, zwizkw kopolimeryzujcych) ulegaj polimeryzacji lub sieciowaniu, a zatem i zestaleniu. Kleje te
stosuje si w postaci jedno- lub dwuskadnikowej.
Wanym czynnikiem w procesie klejenia z uyciem ywic reaktywnych jest
uzyskanie dobrej adhezji spoiny do powierzchni klejonych, co zwizane jest z ich
przygotowaniem przez np. trawienie albo nanoszenie specjalnego promotora ad
hezji (gruntu). Procesy chemicznego utwardzania powoduj, e spoiny wykazuj
bardzo dobre waciwoci wytrzymaociowe (kohezja), dlatego tego typu kle
je stosuje si do czenia wielkich elementw konstrukcyjnych, w tym rwnie
wykonanych z materiaw o rnych waciwociach (takich jak stal, aluminium,
beton, ceramika, szko itp.).
Do najczciej stosowanych klejw reaktywnych nale: epoksydowe, uretanowe i fenolowe.
Kleje epoksydowe utwardzane na zimno i na gorco. W budownictwie
czenie konstrukcji metalowych klejami epoksydowymi weszo ju na stae do
praktyki inynierskiej. Najlepsze efekty pod tym wzgldem uzyskuje si w przy
padku aluminium i jego stopw, poniewa aluminium i tworzywo epoksydowe
wykazuj bardzo zblione waciwoci cieplne, a ich poczenia okazuj si nie
jednokrotnie bardziej wytrzymae od pocze spawanych.
W Polsce produkuje si aktualnie dwa rodzaje ywic epoksydowych pod han
dlow nazw Epidian - s to podstawowe ywice niemodyfikowane (okrelane
symbolami: E-010, E-011, E-012, E-014, E -l, E-2, E-3, E-4, E-5 i E-6 ) oraz y
wice modyfikowane otrzymane na ich podstawie (np. Epidian 100, 200, 311, 410
714
i 57). Do klejw przeznaczonych do czenia metali i utwardzanych na gorco sto

suje si Epidian 100, natomiast do klejw utwardzanych na zimno - Epidian 57.
Zarwno pierwszy typ ywic, jak i drugi nadaj si do czenia take innych
materiaw (np. szka, ceramiki, drewna).
Termiczne warunki sieciowania s uzalenione od rodzaju ywicy i substan
cji utwardzajcych, jak rwnie warunkw eksploatacyjnych spoiny. Zwykle kle
je utwardzane na zimno charakteryzuj si mniejsz odpornoci termiczn od
utwardzonych na ciepo (do 100C) czy na gorco (do 200C). Przykadem kleju
na ywicy epoksydowej jest Epidian 5, ktry stosuje si z utwardzaczem Z-l
(trjetylenoczteroamin) lub innym podobnego typu. Epidian 5 tworzy spoiny
o duej wytrzymaoci na wpywy atmosferyczne i termiczne oraz na dziaanie
wody, olejw, kwasw i zasad. Pen wytrzymao spoiny uzyskuje po 7-10
dniach. Epidian 5 stosuje si do klejenia drewna, wyrobw drewnopochodnych,
ceramiki oraz metali i betonw.
Kleje poliuretanowe. S to kleje najczciej dwukomponentowe skadajce
si z dwch podstawowych skadnikw: alkoholi (polioli) i dwuizocyjanianw,
ktre w chwili zmieszania reaguj ze sob z jednoczesnym sieciowaniem spoiny
klejowej. Jako komponenty poliolowe 1 stosuje si alkohole wielowodorotlenowe, poliestry, polietery, olej rycynowy i elastomery majce acuchy zakoczone
grupami wodorotlenowymi. Spoiny s odporne na wpywy atmosferyczne, ni
skie temperatury, oleje, tuszcze. W Polsce produkuje si kleje poliuretanowe
pod rnymi nazwami: Izokol, Izopur, Delplast. Stosuje si je do klejenia metali
z metalami i tworzywami sztucznymi, drewna i wyrobw drewnopochodnych,
porcelany, betonu i innych materiaw.
Kleje na bazie feno- i aminoplastw. Odrbn pod wzgldem chemicznym
grup stanowi kompozyty klejowe, w ktrych funkcje lepiszczy (spoiw) speniaj
ywice i polimery z grupy feno- i aminoplastw.
S to kleje na bazie ywic fenolowo-formaldehydowych. Podstawowymi su
rowcami do ich otrzymywania s fenole jedno- i wielowodorotlenowe. a take
ich homologi (np. krezol, ksylenole, rezorcyna) oraz rne aldehydy (najczciej
formaldehyd, furfurol i w mniejszym stopniu aldehyd octowy).
W celu otrzymania klejw o dobrej przyczepnoci do wielu rnych mate
riaw (np. drewna, szka, metali itp.) stosuje si kompozycje rezolowych ywic
fenolowych z poliwinylobutyralem.
Kompozycje te przygotowuje si z alkoholowego roztworu poliwinylobutyralu i miesza z roztworem ywicy rezolowej otrzymywanej w reakcji fenolu
z formaldehydem w rodowisku kwanym (HC1, H3PO4 itp.), przy nadmiarze
1Poliole - zwizki i poczenia organiczne zawierajce w swoim skadzie grupy hydroksylowe
(-OH).
11.6. Badanie materiaw budowlanych z tworzyw sztucznych
715
formaldehydu w stosunku do fenolu (np. 0,8:1,0). Tak przygotowany kompozyt

miesza si z utwardzaczem, najczciej urotropin (heksametylenoczteroamina),
i podgrzewa, w wyniku czego powstaje spoina o dobrych cechach mechanicznych
przy jednoczenie zachowanych waciwociach plastyczno-elastycznych. Z polikondensatw rezorcynowych otrzymuje si kleje, wodne dyspersje i kity. Kleje
utwardzaj si bez ogrzewania i katalizatorw. ywice rezorcynowo-formaldehydowe s mniej toksyczne ni fenolowe. Utwardzone maj znacznie lepsz wy
trzymao i wiksz twardo.
Do tej grupy klejw nale wyroby z udziaem ywic fenolowo-furfurolowych, ktrych utwardzanie prowadzi si na gorco (170-180C) i w obecnoci
kwasu paratoluenowo-sulfonowego.
Podstaw drugiej grupy kompozytw klejowych s ywice z grupy aminoplastw, ktre stanowi produkty polikondensacji amin i amidw z aldehydami,
najczciej formaldehydem.
Podstawowymi surowcami do produkcji aminoplastw s mocznik, melamina
i formaldehyd w postaci roztworu wodnego (30-50%). Aminoplasty maj wiele
cech wsplnych z fenoplastami, zarwno pod wzgldem warunkw ich otrzy
mywania (warunki temperaturowe i pH roztworu), jak i waciwoci fizyczno-mechanicznych.
Aminoplasty, w przeciwiestwie do fenoplastw, charakteryzuj si du od
pornoci na dziaanie wiata, s bezbarwne i nie maj zapachu (po utwardzeniu).
Kleje mocznikowe stosuje si w przemyle drzewnym i meblarskim do kleje
nia drewna, produkcji pyt wirowych i padzierzowych, a take pyt pilniowych
i sklejki.
Modyfikowane ywice mocznikowo-formaldehydowe z dodatkiem melaminy
(ywica MM-1) s stosowane do produkcji pyt wirowych i padzierzowych;
podobnie jak ywica mocznikowo-melaminowo-fenolowa (ywica MMF-3) do
produkcji pyt wirowych wodo- i grzyboodpornych. ywice mocznikowo-formaldehydowe s stosowane rwnie do impregnacji nonikw (papierowych, teks
tylnych itp.) podczas produkcji tworzyw warstwowych (laminatw), a take to
czyw mocznikowych.
11.6. Badanie materiaw budowlanych

z tworzyw sztucznych
Laboratoryjne metody bada materiaw budowlanych z udziaem ywic syn
tetycznych (tworzyw sztucznych) polegaj gwnie na okreleniu waciwoci
fizycznych, mechanicznych i chemicznych w zrnicowanych warunkach tem
peraturowych i wilgotnociowych. Ze wzgldu na lepko-spryste zachowanie
716
si polimerw bardzo wane znaczenie w ich badaniach odgrywa czas i sposb

oddziaywania siy, szybko odksztacenia. Wobec braku wieloletnich dowiad
cze w zakresie stosowania tworzyw sztucznych w rnych dziedzinach ycia,
duego znaczenia nabiera ponadto ocena odpornoci tworzyw sztucznych na od
dziaywanie rnych rodowisk (atmosferycznego, przemysowego i innych), kt
r wykonuje si gwnie w warunkach laboratoryjnych w tzw. testach starze
niowych.
Badanie podstawowych waciwoci mechanicznych

Najtrudniejsz do okrelenia waciwoci tworzyw sztucznych jest podatno na
pezanie i zwizana z ni wytrzymao dugotrwaa. Cecha ta jest szczeglnie
wana dla tworzyw sztucznych konstrukcyjnych, w ktrych okrelenie wytrzy
maoci dugotrwaej wyznacza warunki bezpieczestwa pracy konstrukcji (lub
elementu) z udziaem tworzywa sztucznego. W przypadku prbki rozciganej
(zginanej) (PN-EN ISO 899-1:2002) przy zastosowaniu okrelonej siy przebieg
odksztace w zalenoci od czasu ma charakter zbliony do krzywej OAD lub
OAC (zerowanie prbki) przedstawionej na rys. 11.10.
c
D
Rysunek 11.10. Schemat krzywej

pezania OAD [2]
- natychmiastowe odksztacenie
spryste, e, - sumaryczne odksztacenie po czasie t, e,mu - odksztacenie
w momencie zniszczenia
Nie oznacza to jednak, e kade obcienie dugotrwae musi zakoczy

si zniszczeniem badanej prbki. Przy obcieniu umiarkowanym krzywa pe
zania moe przyj kierunek prawie rwnolegy do osi czasu (krzywa OBG na
rys. 11.10). Konsekwencj tego jest moliwo wyznaczenia wytrzymaoci na
pezanie, tj. najwikszej wartoci obcienia przenoszonego przez materia nie
skoczenie dugo bez zauwaalnego wzrostu odksztacenia. Badanie powyszej
cechy pozwala ponadto na ocen wpywu rnych czynnikw, a zwaszcza tem
peratury (rys. 11 . 11 ), na zachowanie tworzywa w okrelonych warunkach eks
ploatacyjnych.
11.6. Badanie materiaw budowlanych z tworzyw sztucznych
717
Rysunek 11.11. Czasowa wytrzymao na zgi

nanie laminatu poliestrowoszklanego w zaleno
ci od temperatury i rodowiska ( w wodzie,
------ w powietrzu) [2]
Badanie udarnoci
Udarno jest miar kruchoci materiaw, okrelan przez prac potrzebn do
dynamicznego zamania prbki o okrelonym przekroju.
Istnieje szereg metod badania udarnoci tworzyw sztucznych, w ktrych oce
nia si warto energii zuytej na zniszczenie prbki okrelonych wymiarw.
W metodzie Charpyego okrela si prac, ktr wykonuje mot opadajcy wa
hadowo na prbk w postaci beleczki opartej na podporach o rozstawie 70 mm.
Praca ta wyraa si w kJ/m2 przekroju prbki.
Na krucho materiau ogromny wpyw maj rysy, ktre symuluje si na
badanych prbkach znormalizowanym karbem.
W PN-81/C-89029 znajduj si wytyczne odnoszce si do wymiarw prbek,
karbw, temperatury i warunkw klimatyzacji. Prbki termoutwardzalne wyko
nuje si wg PN-79/C-89010, z tworzyw termoplastycznych wg PN-88/C-89012,
z ywic chemoutwardzalnych wg PN-79/C-89014, a z pyt laminatw (tworzyw
warstwowych) wg PN-EN ISO 1367:1998.
Udarno bez karbu an lub z karbem a* oblicza si wg wzorw:
fl = ^ 1 0 3 , kJ/m2
bt
(11.1)
a* = P 103 , kJ/m2
(11.2)
btk
gdzie: An, A k ~ energia udaru zuyta na zamanie prbki, kJ,

b - grubo prbki, mm,
t - szeroko prbki, mm,
tk - grubo prbki pod karbem, mm.
Udarowe metody mog suy do oceny temperatury kruchoci, ktra to ce
cha jest jedn z podstawowych przy ocenie przydatnoci inynierskiej tworzyw
718
sztucznych. Wedug PN-87/C-89065 prbk utwierdza si jednostronnie i ude

rza motem w cz wystajc. Poniewa znormalizowany ciarek (mot) spa
da ze stosunkowo niewielkiej wysokoci (200 mm), cae urzdzenie udaje si
umieci w komorze chodniczej, zachowujc w ten sposb wymagane warunki
badania.
Badanie starzenia
Proces starzenia to samorzutne zmiany strukturalne zachodzce w caej masie
tworzywa w duszym czasie, prowadzce przewanie do pogorszenia jego wa
ciwoci uytkowych. Badanie starzenia mona prowadzi w warunkach natural
nych (dugotrwae) i przyspieszonych (PN-85/C-89037). Metody przypieszone
odbywaj si zwykle w komorze klimatycznej, w ktrej programuje si warunki
termiczne, wilgotnociowe, natenie promieniowania, jak rwnie czas ekspo
zycji prbki, ktry musi by krtszy od 500 godz.
Po zakoczeniu przypieszonego starzenia prbki klimatyzuje si podobnie
jak przed rozpoczciem dowiadczenia (temperatura 23C i wilgotno wzgldna
55%), przeprowadza si makroskopow ocen ich wygldu i zwykle bada si
waciwoci mechaniczne, zwaszcza takie jak wytrzymao na rozciganie lub
zginanie i udarno zgodnie z metodyk przedstawion powyej.
11.7. Malarskie materiay budowlane

11.7.1. Podstawowe definicje
W celu zabezpieczenia materiau budowlanego (lub detalu) przed wpywami ko
rozyjnymi i nadania mu estetycznego wygldu pokrywa si go powokami malar
skimi. Powoki takie wykonywane s obecnie w ok. 80% przy uyciu wyrobw
malarskich z ywic syntetycznych.
Materia malarski jest to kompozyt o konsystencji pynnej lub pplastycznej
przeznaczony do wytwarzania powok malarskich na dowolnym podou. Roz
rnia si materiay malarskie kryjce, ktre maskuj naturaln barw podoa
i nadaj mu swoj barw (farby, emalie), oraz materiay malarskie niekryjce,
dajce powoki praktycznie bezbarwne i przezroczyste (lakiery).
Farby i emalie skadaj si z dwch zasadniczych skadnikw: 1) pigmentw
i ewentualnie wypeniaczy, 2) ywicy syntetycznej lub naturalnej bd spoiwa
nieorganicznego i ewentualnie rozpuszczalnika lub rozcieczalnika.
Emalia rni si od farby tym, e zawiera mniej pigmentu i wypeniacza.
Lakiery stanowi niepigmentowane roztwory ywic lub stopw ywic (rw
nie kopolimerw ywic) z olejami rolinnymi w rozpuszczalnikach, tworzc po
719
wyschniciu bezbarwne (lub zabarwione) gadkie, twarde i byszczce powierz

chnie.
Substancja bonotwrcza jest to wica cz materiau malarskiego ty
pu organicznego lub nieorganicznego nazywana spoiwem, ktra wie czstki
pigmentw oraz wypeniaczy i samodzielnie lub w poczeniu z innymi sub
stancjami, jak utwardzacz, tlen, wilgo, jest zdolna do wytworzenia powoki la
kierowej.
Spoiwem nazywa si zwykle roztwr ywicy (lub stopu ywic) i ewentualnie
innych skadnikw, np. rodkw pomocniczych w rozpuszczalnikach organicznych
lub ich mieszaninie. Do grupy spoiw zalicza si rwnie emulsje i dyspersje
ywic, w ktrych faz rozpraszajc (cig) jest woda.
Pigmenty to substancje stae (drobny proszek), nierozpuszczalne w substan
cji bonotwrczej, lecz przez ni zwilane i dyspergowane, charakteryzujce si
okrelonymi waciwociami optycznymi (barw), zdolnoci krycia, a niekiedy
rwnie waciwociami ochronnymi.
Barwnik to substancja barwna, rozpuszczalna w substancji bonotwrczej.
Wypeniacz jest to substancja nieorganiczna drobnoziarnista, o barwie biaej
lub szarej, nierozpuszczalna w wodzie i w substancjach bonotwrczych. Stoso
wany jest do materiaw malarskich w celu nadania im specjalnych waciwoci
(wytrzymaoci mechanicznej, tiksotropii, ognioodpornoci, chemoodpomoci)
i rwnoczenie ze wzgldw ekonomicznych (jako materia wypeniajcy, obni
ajcy udzia substancji bonotwrczej).
Rozpuszczalnik to ciecz lub mieszanina cieczy charakteryzujca si nisk
temperatur wrzenia i maym ciepem parowania, w ktrej substancja bonotwr
cza jest cakowicie rozpuszczalna. Dodaje si go w celu doprowadzenia materiau
malarskiego do danej lepkoci roboczej.
Rozcieczalnik to ciecz lotna, ktra nie jest rozpuszczalnikiem substancji
bonotwrczej, a-funkcje, jakie spenia w materiale malarskim, sprowadzaj si
gwnie do regulowania jego lepkoci i dostosowania do warunkw i metod na
noszenia materiau malarskiego na podoe (za pomoc pdzla, waka, pistoletu
czy zanurzeniowo).
Utwardzacz to potoczna nazwa odnoszca si do niektrych skadnikw
wyrobw malarskich, w ktrych proces twardnienia (wizania) i tworzenia po
woki odbywa si za porednictwem i w obecnoci katalizatorw sieciujcych
(p. 11.1.4). W takim przypadku materia malarski skada si z dwu lub trzech
oddzielnych skadnikw, ktre miesza si ze sob w okrelonych proporcjach
krtko przed zastosowaniem wyrobu. Skadnikiem podstawowym jest substancja
bonotwrcza (spoiwo), dodatkowym za utwardzacz, ewentualnie przyspieszacz
lub pigment (najczciej metaliczny). Materiay malarskie przyjmuj nazw od
zawartej w nich substancji bonotwrczej (spoiwa): farby olejne (spoiwo - oleje
720
schnce), kazeinowe (kazeina), wapienne (ciasto wapienne), chlorokauczukowe

(kauczuk chlorowany), poliuretanowe (ywica uretanowa) itp.
11.7.2. Substancje bonotwrcze

Podstawowym skadnikiem materiau malarskiego jest substancja bonotwrcza,
ktra w gwnej mierze decyduje o waciwociach fizycznych, mechanicznych
i chemicznych powok malarskich, ich trwaoci podczas eksploatacji, a take
niejednokrotnie walorach estetycznych.
Spoiwa malarskie mona podzieli na spoiwa mineralne i organiczne. Do
pierwszej grupy zalicza si mleko wapienne, zaczyn cementowy, szko wodne
i inne spoiwa stosowane w tzw. farbach wodnych, przeznaczonych gwnie do
malowania podoy mineralnych (cegy, betonu, tynkw itp.). Spoiwa te charak
teryzuj si ograniczon rozpuszczalnoci w wodzie, ale jednoczenie tworz
z ni roztwory koloidalne. Dobrze wspdziaaj z podoami mineralnymi na
zasadzie wizania chemicznego. Wad spoiw mineralnych jest maa, w porw
naniu ze spoiwami organicznymi, zdolno wizania pigmentw oraz krtki czas
ywotnoci roboczej.
Do drugiej grupy nale spoiwa organiczne, ktre ze wzgldu na pochodze
nie mona podzieli na spoiwa naturalne i syntetyczne, otrzymywane w wyni
ku skomplikowanych procesw chemicznych. Wspln cech spoiw organicznych
jest znacznie wiksza zdolno zwilania i wizania pigmentw oraz waciwoci
elastoplastyczne powok, w przeciwiestwie do spoiw mineralnych - nie wyka
zujcych tej waciwoci. Istotn wad spoiw organicznych jest ich skonno do
utraty waciwoci plastycznych w czasie (starzenie si) i niejednokrotnie niedo
stateczna przyczepno do podoa, wynikajca przede wszystkim ze sabych si
midzyczsteczkowych (van der Waalsa) na granicy powoka-podoe.
Spoiwa mineralne
Ciasto wapienne jako spoiwo farb wapiennych powinno by przyrzdzone z wap
na palonego zawierajcego co najmniej 93% CaO, doowanego ponad 3 miesice
i dobrze dogaszonego, bez grudek i zanieczyszcze obcych. Chcc otrzyma
nienobia barw farby, naley doda do mleka wapiennego odpowiedni ilo
pigmentu biaego, odpornego na odczyn alkaliczny mleka wapiennego. Malowa
nie powinno odbywa si przy duej wilgotnoci powietrza. Celowe jest doda
wanie do tych farb chlorkw wapnia lub magnezu jako utrzymujcych wilgo
(higroskopijnych), co zmniejsza ryzyko cierania si farby.
W celu zabezpieczenia wymalowa przed dziaaniem wody w czasie ich eks
ploatacji, tzn polepszenia hydrofobowoci powok, dodaje si do farb pokost,
stearynian glinu, aun glinowo-potasowy lub roztwr szarego myda.
721
Spoiwem farb cementowych s najczciej cementy portlandzkie, tzw. biae

lub kolorowe. Cementy biae wytwarza si ze specjalnych surowcw nie zawie
rajcych domieszek elaza i manganu.
Cementy kolorowe uzyskuje si przez przemia cementw biaych z dodatkiem
pigmentw mineralnych odpornych na alkalia i wiato. Sposb zabezpieczenia
poprawnego wizania i waciwej eksploatacji farb cementowych jest podobny
jak w przypadku farb wapiennych.
Szko wodne potasowe jako skadnik farb krzemianowych (majcych wzr
m ^ O n S K h p H h O ) stanowi roztwr koloidalny krzemianu potasu w wodzie.
Do celw malarskich stosuje si szko wodne o module Si02/K20 ~ 2,5, stano
wice skadnik pynny, ktry przed uyciem miesza si z czci such (sprosz
kowan) skadajc si z wypeniacza i pigmentu.
Wymagan konsystencj otrzymuje si, dodajc wody. Farby krzemianowe
stosuje si do malowania suchych wypraw i tynkw wapiennych, wapienno-cementowych i betonw. Nie naley malowa nimi wyrobw gipsowych, poniewa
szko wodne wchodzi w reakcje z siarczanami, tworzc wykwity i odpryski.
Powoki krzemianowe stanowi efektywne zabezpieczenie ogniochronne drewna.
Pomimo spoiwa mineralnego (nieorganicznego) wikszo farb tego typu za
wiera w swoim skadzie organiczne dodatki uszlachetniajce (pokosty, myda
metaliczne kwasw organicznych), przybliajc je tym samym do organicznych
materiaw malarskich.
Spoiwa organiczne do farb wodnych (kleje)
Do grupy spoiw organicznych nale kleje zwierzce i rolinne rozpuszczalne
w wodzie. Kleje zwierzce mog by kostne, skrne i kazeinowe.
Klej kostny wytwarza si z rozdrobnionych koci zwierzcych, ktre najpierw
zakwasza si kwasem solnym, a nastpnie zobojtnia si mlekiem wapiennym
i gotuje. Otrzymuje si galaretowat mas, ktr po odparowaniu i wystudzeniu
kraje si w tabliczki lub odlewa w postaci pereek.
Klej skrny otrzymuje si zblion metod jak klej kostny. Podobnie te
zachowuje si on w obecnoci wody; klej zwierzcy powinien w zimnej wodzie
pcznie, a w gorcej rozpuszcza si.
Klej kazeinowy otrzymuje si z odtuszczonego mleka (biaka) i wapna ga
szonego. Jako dodatki stosuje si naft, fluorek sodu i siarczan miedzi. Produkt
handlowy stanowi jasnokremowy proszek, ktrego zmieszanie z dodatkami alka
licznymi zapewnia rozpuszczalno w wodzie.
Kleje rolinne (krochmalowe) otrzymuje si przez chemiczn obrbk kroch
malu ziemniaczanego, a nastpnie wysuszenie masy na walcach suszarniczych
i rozdrobnienie. Rozpuszczaj si one atwo w zimnej wodzie, tworzc lepki
roztwr koloidalny o odczynie zasadowym.
722
Kleje celulozowe s pod wzgldem chemicznym eterami karboksy-, etylolub metylocelulozy dobrze rozpuszczalnymi w wodzie. Nadaj si do malowania
wieych, wilgotnych tynkw wewntrznych.
Spoiwa olejne i pokosty
Spoiwa olejne i pokosty nale do organicznych substancji bonotwrczych nie
rozpuszczalnych w wodzie. S to przede wszystkim oleje rolinne (lniany, tun
gowy, oleinowy i inne). Maj one tak budow chemiczn lub s przygotowane
w taki sposb, e odznaczaj si rnym czasem schnicia na powietrzu. Pod
wzgldem chemicznym oleje te stanowi estry kwasw tuszczowych i gliceryny
(trjglicerydy). Rni si one przede wszystkim rodzajem wystpujcych w nich
kwasw tuszczowych, wrd ktrych wystpuj tzw. kwasy nasycone i nie
nasycone.
Oleje, w ktrych wystpuje znaczca ilo kwasw nienasyconych o dwch
wizaniach podwjnych typu kwasu Iinolenowego (C 18H30O2), wykazuj zdol
no schnicia, to znaczy naoone cienk warstw na podoe schn samorzutnie
na powietrzu w cigu okrelonego czasu (do kilkunastu dni). Zjawisko schnicia
olejw jest bardzo skomplikowane, a jego mechanizm ma charakter chemiczny
i polega na samoutlenianiu (samooksydacji) oraz polimeryzacji tlenowej (oksypolimeryzacji) substancji bonotwrczej.
Utlenianie spoiwa olejowego przyspiesza si przez dostarczanie energii (na
wietlanie, ogrzewanie) lub zastosowanie dodatkw (inicjatorw) samoutlenienia
w postaci oleinianw lub naftenianw metali (kobaltu, manganu, oowiu i innych)
znanych pod nazw sykatyw. Poniewa oleje rolinne ze wzgldu na zawarto
wiza podwjnych, a wic i szybkoci schnicia, s bardzo zrnicowane, dla
tego przed zastosowaniem do materiaw lakierniczych poddaje si je procesom
przystosowawczym, uzyskujc oleje techniczne.
Procesy przystosowawcze polegaj na ogrzaniu oleju rolinnego w atmosferze
beztlenowej do wysokich temperatur (ok. 300C) bd na przedmuchiwaniu ole
ju powietrzem w temperaturze 80-140C. Zagszczony olej rolinny (np. lniany)
w wysokiej temperaturze z dodatkiem sykatyw (glejty oowianej lub brausztynu Mn02 zarobionych na papk olejem) daje tzw. pokost naturalny, ktry
jest najprostszym, znanym od dawna i bardzo szeroko stosowanym materiaem
lakierniczym. Istnieje wiele odmian olejw zagszczanych przez wygrzewanie
i utlenianie, uzyskiwanych w wyniku rnych modyfikacji procesu. Niskolepkie
produkty zagszczania stosuje si jako spoiwo do farb olejnych podkadowych;
grupy hydroksylowe wspomagaj adhezj powoki. Oleje rednio- i wysokolepkie
s stosowane jako spoiwa do farb olejnych zewntrznych. W tym przypadku wa
ciwoci oleju musz by przesunite w kierunku zwikszenia twardoci powoki
i odpornoci na czynniki atmosferyczne.
723
Produkty bonotwrcze z udziaem olejw rolinnych

Korzystne waciwoci olejw rolinnych zawierajcych w swoim skadzie niena
sycone kwasy tuszczowe wykorzystuje si do preparowania spoiw lakierniczych
komponowanych z ywicami syntetycznymi.
Najpowszechniej stosowanymi materiaami bonotwrczymi w wyrobach la
kierowych s modyfikowane olejami ywice ftalowe. Czyste ywice glicerynowo-ftalowe (estry kwasu ftalowego i gliceryny) na og nie mog by uywane do
produkcji lakierw z powodu kruchoci uzyskiwanych powok, maej odpornoci
na dziaanie wody i czynnikw atmosferycznych oraz nierozpuszczalnoci w ole
jach i rozpuszczalnikach wglowodorowych. Wady te mona usun przez mo
dyfikowanie ywic nienasyconymi kwasami tuszczowymi zawartymi w olejach
rolinnych. Ponadto nienasycony charakter tych kwasw umoliwia utwardzanie
uzyskiwanych powok pod wpywem tlenu powietrza.
Sumaryczny przebieg reakcji kopolimeryzacji ywicy ftalowej z olejem ro
linnym, a gwnie z nienasyconymi kwasami tuszczowymi w nim zawartymi,
a nastpnie z tlenem powietrza podczas utwardzania powoki lakierniczej, przed
stawiono na oglnym schemacie:
------K
K-----I
i
F - G - F - G - F - G - F - G - F - G - K -----+ tlen (O)
K------
----- G - F - G - F - G - F - G ------- -----------> O

O
I
I
I
I
I
I
K
K
K
K
K
K
I
I
- G - F - G - F - G - F -----I
I
------K
K-----gdzie: G - reszta gliceryny, F - reszta kwasu ftalowego, K - reszta kwasu tusz
czowego.
Schnce na powietrzu ywice alkidowe nale do tzw. ywic alkidowych
tustych i zawieraj na og 55-65% kwasw tuszczowych olejw schncych
lub pschncych (np. lnianego, tungowego, sojowego, sonecznikowego). ywi
ce alkidowe zawierajce mniejsze iloci kwasw tuszczowych, szczeglnie p
schncych lub nieschncych (np. konopny, rzepakowy), s stosowane jedynie jako
zmikczacze (plastyfikatory) twardych ywic w powokach wysychajcych przez
odparowanie rozpuszczalnikw.
ywice alkidowe tuste, ze znaczcym udziaem nienasyconych kwasw tusz
czowych, czsto poddaje si reakcji kopolimeryzacji z monomerami zawierajcy
724
mi podwjne wizania, takimi jak: styren, akrylany, metakrylany i inne, uzyskujc

w ten sposb szereg kolejnych cech i waciwoci wanych dla eksploatacji po
woki.
Wszystkie wymienione zwizki reaguj z podwjnymi wizaniami olejw,
a wic i kwasw tuszczowych tych olejw obecnych w ywicach alkidowych wg
schematu przytoczonego dla reakcji styrenowania:
T
*
CH
II
CH
I +
CH
II
CH
I
R2
Olej
"
CH = CH2
b
Styren
CH2- CH -
A
O
I1
CH
CH
II
CH
1
CH -C H 2-C H
AT R2
gdzie: Ri - reszta acuchowa oleju, R2 - reszta trjglicerydu.

W produkcie polimeryzacji pozostaj nieprzereagowane wizania podwj
ne, tak e z roztworw tych ywic mona otrzyma powoki, ktrych charakter
schnicia jest waciwy dla olejw i mieszanin olejno-ywicznych. Szybko wy
sychania powok z ywic alkidowych styrenowanych jest znacznie wiksza ni
powok z klasycznych powok alkidowych.
Znane s rwnie w technice malarskiej jeszcze inne przypadki modyfikowa
nia i ulepszania ywic syntetycznych za pomoc rnego rodzaju olejw rolin
nych.
Oleje schnce, np. olej tungowy, cz si z ywicami fenolowymi, tracc wi
zanie podwjne. W tej reakcji bierze udzia tylko cz wiza podwjnych oleju,
tak e uzyskane w ten sposb stopy stanowi po rozcieczeniu samoutleniajce
si spoiwa lakierowe.
Z nowych typw ywic modyfikowanych naley wymieni ywice epoksydo
we modyfikowane kwasami tuszczowymi olejw schncych, tzw. estry epoksy
dowe. Rwnie i w tym przypadku modyfikacja polega na reakcji przyczenia
kwasw tuszczowych z olejw schncych do grup epoksydowych.
Produkty bonotwrcze wice chemicznie

Do tej grupy ywic syntetycznych nale dwie grupy substancji bonotwrczych:
ywice termoutwardzalne, tworzce powok wskutek reakcji polimeryzacji, polikondensacji lub poliaddycji, zachodzcych w praktycznie przyjtych granicach
725
temperatur 80-200 C, oraz ywice chemoutwardzalne, tworzce powok w wy

niku reakcji chemicznych w temperaturze otoczenia i przy jednoczesnej obecnoci
katalizatorw, nazywanych potocznie utwardzaczami.
Przedstawicielami drugiej grupy substancji s gwnie rezolowe ywice feno
lowo-, mocznikowo-, melaminowo-formaldehydowe, ywice silikonowe, ywice
uretanowe i inne.
ywice fenolowo-formaldehydowe s to produkty reakcji kondensacji feno
lu lub jego pochodnych z nadmiarem formaldehydu w rodowisku zasadowym,
zwane rezolami (p. 11.1.4). S one uywane jako skadniki lakierw lub emalii
chemoodpornych termoutwardzalnych (piecowych), przy czym mechanizm utwar
dzania polega na reagowaniu midzy sob tzw. hydroksymetylofenoli z wydzie
leniem wody (reakcje polikondensacji). Daj one twarde, do kruche powoki
0 duej odpornoci na dziaanie temperatury do 120C. Charakteryzuj si ciem
nym zabarwieniem i brakiem odpornoci na dziaanie wiata.
Istnieje znaczna analogia mechanizmu powstawania opisanych wyej ywic
1 powok fenolowo-formaldehydowych do mocznikowo- i melaminowo-formaldehydowych. Te ostatnie (amidy i aminy) tworz z formaldehydem (formalin)
pochodne hydroksymetylowe, podobne do fenolu, kondensujce pod wpywem
temperatury.
Stanowi one bezbarwne, twarde, do kruche ywice termoutwardzalne. S
stosowane najczciej razem z ywic ftalow, dajc wysokiej klasy powoki pie
cowe charakteryzujce si du twardoci, elastycznoci oraz trwaoci ochro
ny antykorozyjnej.
O
ile wyroby mocznikowo-ftalowe s zasadniczo uywane jako warstwy pod
kadowe, o tyle wyroby melaminowo-ftalowe korzystniej jest stosowa do powok
nawierzchniowych ze wzgldu na lepsz odporno na dziaanie czynnikw at
mosferycznych oraz na poysk i estetyk wymalowa.
Do grupy ywic termoutwardzalnych majcych rnorodne zastosowanie w bu
downictwie, zwaszcza w postaci spoiw bonotwrczych, nale silikony, ktre
w odrnieniu od innych ywic zamiast wgla w acuchu podstawowym maj
atomy krzemo-tlenowe, natomiast grupy organiczne (wglowodorowe) stanowi
R
R
I
I
S i-O -S iI
I
OH
OH
podstawniki boczne w postaci rodnikw alkilowych R lub arylowych (fenylo
wych). Podstawowym elementem ich struktury s tzw. siloksany.
726
U . Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane
Polimetylosilikony s bardziej elastyczne ni pochodne zawierajce rodni

ki aromatyczne (fenylowe) i wykazuj waciwoci niewulkanizowanych elasto
merw. W zalenoci od budowy chemicznej monomerw krzemoorganicznych
i warunkw reakcji silikony mog mie waciwoci olejw, polimerw termo
utwardzalnych, termoplastycznych lub elastomerw (kauczukw).
Utwardzane na gorco (w temperaturze 200-300 C) uzyskuj odporno ter
miczn dugotrwa w temperaturze do 300 C oraz odporno na czynniki po
wodujce korozj.
Z kolei zaletami kauczukw silikonowych jest dobra elastyczno, a przede
wszystkim stabilno waciwoci w temperaturze od - 2 0 do 200C. Kauczuki
te s odporne na dziaanie rozpuszczalnikw organicznych oraz na proces sta
rzenia.
Silikony s stosowane jako laminaty, oleje i smary hydrofobowe oraz substan
cje hydrofobizujce w budownictwie, lakiery, kity oraz rodki antyadhezyjne.
Przedstawicielami ywic chemoutwardzalnych s m.in. poliestry nasycone,
poliestry nienasycone, ywice epoksydowe, chemicznie reaktywne ywice fenolo
wo-, mocznikowo-, melaminowo-formaldehydowe. W praktyce substancje powokotwrcze nalece do tej grupy s czsto mieszaninami, w ktrych cz moe
by termoutwardzalna, cz chemoutwardzalna, a cz skonna do samoutlenienia. Przykadem takiej ywicy s poczenia izocyjanianowe dajce powoki
poliuretanowe. Istnieje wiele typw nalecych do tej grupy wyrobw, sieciu
jcych w wyniku reakcji chemicznych. Pierwszym z nich s oleje uretanowe
otrzymywane zgodnie z reakcj:
c h 2- o
CKU
- co- r
+ 0=C =N
2 CH - OH
I
ch 2- o - c o - r
Dwugliceryd
R O CO
CH2
N= C= O
Dwuizocyjanian toluenu
H3
ch 2- o
- co- r
CH OCOH N - j ^ j j -H N COO CH
CH? O C O -R
ROCOCH2
Olej uretanowy
Wszystkie modyfikacje olejw izocyjanianami cechuje charakter schnicia

waciwy olejom rolinnym dziki istniejcym resztom (R) nienasyconych kwa
727
sw tuszczowych w oleju uretanowym. Produkty te s stosowane do produk

cji szybko schncych, wodoodpornych lakierw bezbarwnych, antykorozyjnych
farb podkadowych oraz szybko schncych emalii oglnego stosowania. Trwa
o chemiczn olejw uretanowych, jak rwnie innych postaci tej grupy zwiz
kw, gwarantuje wizanie uretanowe -N H -C O -, ktre powstaje rwnie w in
nych ukadach reakcyjnych. Typy rekcji powstawania poliuretanw przedstawiono
w rwnaniach:
R - NCO + H2N - R' -* R - NH - CO - NH - R'
Izocyjan
Amina
Poliuretan
2 R - NCO + H20 > R NH - CO - NH - R

Izocyjan
Woda
Poliuretan
Z przedstawionych wyej reakcji coraz szersze znaczenie obecnie uzyskuje

wariant drugi, w ktrym wizanie (utwardzanie) materiau powokotwrczego
odbywa si w obecnoci pary wodnej zawartej w powietrzu. Podobny mechanizm
wizania towarzyszy klejom na ywicach poliuretanowych twardniejcych pod
wpywem wilgoci powietrza.
W Polsce produkuje si jednokomponentowy bezbarwny lakier (pod handlow
nazw Poliurekol-31) przeznaczony do impregnacji drewna (parkietw, boazerii,
mebli); moe by rwnie stosowany do impregnacji pyt pilniowych, eternitu,
papy, betonu.
Produkty bonotwrcze wice fizycznie

Wrd materiaw bonotwrczych znaczn grup stanowi takie, ktre wi
i twardniej na zasadzie odparowania rozpuszczalnika lub wody (w malarskich
materiaach dyspersyjnych lub emulsjach).
Do pierwszej grupy materiaw twardniejcych w wyniku odparowania roz
puszczalnika organicznego zalicza si gwnie ywice termoplastyczne, jak np.
chlorowany PVC, rnego rodzaju ywice kauczukowe i kauczukopodobne,
a zwaszcza kauczuk naturalny cyklizowany, pochodne celulozy, materiay bi
tumiczne oraz inne.
Do drugiej grupy, ktrej znaczenie w dobie obecnej cigle wzrasta ze wzgldu
na promowanie wyrobw ekologicznych, zalicza si ywice syntetyczne i ich
kopolimery, ktrych skad chemiczny predysponuje do wspdziaania z wod
jako substancj wysokospolaryzowan.
Do tego typu materiaw bonotwrczych zalicza si np. polioctan winylu,
kopolimery chlorku metylu z octanem winylu, ywice polialkoholi winylowych,
polimery i kopolimery akrylowe i metakrylowe i inne.
728
W coraz szerszym zakresie obecnie wykorzystuje si rnego rodzaju ywice

syntetyczne nierozpuszczalne w wodzie, a przeprowadzane w stan dyspersji za
pomoc energicznego mieszania w obecnoci dodatkw zmniejszajcych napi
cie powierzchniowe mieszanych faz (ywicy i wody), nazywanych powszechnie
emulgatorami.
Oprcz wymienionych dwch grup materiaw powokotwrczych s stoso
wane substancje porednie, ktre bardzo czsto kwalifikuje si do wyrobw eko
logicznych w zwizku z nieznaczn tylko zawartoci rozpuszczalnikw wglo
wodorowych w swoim skadzie. Preparaty te, nazywane High solids, zawieraj
20-25% rozpuszczalnika, gdy typowo rozpuszczalnikowe 40-70%.
Rwnie substancje bonotwrcze, zaliczane zwykle do preparatw wodorozpuszczalnych, nie s cakowicie pozbawione rozpuszczalnikw wglowodoro
wych; wodne emulsje i dyspersje zawieraj 2-5%, natomiast wodorozpuszczalne
10-20% rozpuszczalnika.
Okazuje si, e najkorzystniejsze efekty rozpuszczalnoci i cechy hydrofilowe materiaw bonotwrczych zapewniaj grupy funkcyjne z udziaem tlenu
w swoim skadzie, np. -OH, = CO, -COOH, std wykorzystanie w tego rodzaju
materiaach polioctanu winylu, ywic alkidowych z udziaem alkoholi wielowodorotlenowych (np. gliceryny), samodzielnych lub kopolimerowanych z ywicami
akrylowymi substancji. Obok zapewnienia wspdziaania z wod poczenia tego
typu odgrywaj wan rol w zwilaniu i ksztatowaniu przyczepnoci (adhezji)
bony do podoa. Mona przypuszcza, e zarwno mechanizm rozpuszczalno
ci w wodzie, jak adhezji odbywa si na zasadzie si midzyczsteczkowych van
der Waalsa i wizania wodorowego.
11.7.3. Pigmenty
Pigmenty w zalenoci od ich skadu chemicznego dzieli si na mineralne
i organiczne, natomiast w zalenoci od pochodzenia - na naturalne (ziem
ne) i sztuczne.
Pigmenty mineralne naturalne poddaje si najczciej procesom uszlachetnia
jcym (suszenia, mielenia, przesiewania), a niekiedy rwnie operacjom rozpusz
czania zanieczyszcze, nazywanym popularnie pawieniem. W celu zwikszenia
intensywnoci barwienia i zdolnoci krycia czasami wypala si je.
Pigmenty mineralne sztuczne otrzymuje si w wyniku reakcji chemicznych
utleniania i ewentualnie redukcji, natomiast pigmenty organiczne s w zasadzie
otrzymywane wycznie w wyniku syntezy chemicznej. Wymagan cech wszel
kiego rodzaju pigmentw jest brak rozpuszczalnoci w substancjach bonotwr
czych przy jednoczesnej podatnoci ich do zwilania i dyspersji. Zestaw cech
i zastosowanie w budownictwie pigmentw przedstawiono w tabl. 11.11.
729
11.7.4. Rozpuszczalniki i rozcieczalniki

Rozpuszczalniki s to ciecze lub mieszaniny cieczy lotnych, w ktrych wyrb la
kierowy jest cakowicie rozpuszczalny, a wic moliwy do nakadania na podoe
rnymi technikami.
Ze wzgldu na parametry fizyczne (temperatur wrzenia i lotno) oraz bu
dow chemiczn i palno rozrnia si rozpuszczalniki od niskowrzcych (tem
peraturze wrzenia poniej 100C) do wysokowrzcych (temperaturze wrzenia
powyej 150C).
Rozpatrujc zdolnoci rozpuszczania, stosuje si zasad: podobne rozpuszcza
podobne, tzn. rozpuszczalnik niepolarny (np. wglowodr acuchowy) rozpusz
cza polimery niepolarne (np. polietylen, polipropylen, polistyren itp.), natomiast
polimer polarny z duym udziaem grup funkcyjnych (np. polioctan winylu) roz
puszcza si dobrze w rozpuszczalniku polarnym, np. w octanie etylu.
Jako rozpuszczalniki i rozcieczalniki wyrobw lakierowych stosuje si oprcz
produktw petrochemicznych, pochodzcych z ropy naftowej (eteru naftowego,
benzyny, nafty), rwnie karbochemiczne, a wic pochodzce z suchej destylacji
(odgazowania) wgla (benzen, toluen, ksyleny, solwentnaft itp.). Rozpuszczalniki
aromatyczne zwykle wykorzystuje si do farb chlorokauczukowych, poliwinylo
wych i lakierw piecowych.
Do produktw firmowych zalicza si np. rozpuszczalnik alifatyczny o budo
wie acuchowej, jakim jest benzyna lakowa C (wg PN-90/C-96005) o gstoci
0,78-0,81 g/cm3, temperaturze wrzenia 150-200C. Stosowana jest gwnie jako
rozpuszczalnik lub rozcieczalnik wyrobw olejno-ftalowych, pokostu oraz do
mycia sprztu malarskiego.
Jako rozcieczalnika do wyrobw olejno-ftalowych uywa si mieszaniny
wglowodorw alifatycznych i aromatycznych o gstoci 0,77-0,80 g/cm3, tem
peraturze wrzenia 125-185C. Najlepsze efekty techniczne uzyskuje si przy
stosowaniu tego rozpuszczalnika do wyrobw ftalowych oglnego stosowania
(np. Emafalu, Supermalu, Superlaku), wyrobw antykorozyjnych (np. Urekoru
C), pokostw i innych do nich podobnych.
Rozcieczalnikiem poprawiajcym poysk i rozlewno wyrobw olejno-ftalowych i pokostw jest rozpuszczalnik terpentynowy - produkt destylacji ywicy
drzew iglastych o gstoci 0,79 g/cm3 i temperaturze wrzenia 135-180C.
Bardzo dobr rozpuszczalno w stosunku do wyrobw ftalowych i olejnych
wykazuj wglowodory chlorowane: chlorbenzen, trjchloroetylen (tri), perchloroetylen (per), alkohole i glikole zawierajce w czsteczce grupy -OH, a wic
czciowo rozpuszczajce si w wodzie. Najwaniejsze z nich to: alkohol etylowy,
propylowy, butylowy i rne glikole.
732
Jako dodatki do innych rozpuszczalnikw do farb nitro, epoksydowych, pie

cowych, wodorozcieczalnych stosuje si estry, zwaszcza octan butylu, etylu,
propylu, amyu, estry glikoli.
Do farb szybko schncych i poliuretanowych najlepiej nadaj si substancje
organiczne zawierajce grup CO, tzn. ketony: metyloetyloketon, aceton, metyloizobutyloketon, cykloheksanon i inne tego typu substancje.
11.7.5. Plastyfikatory
Podczas preparowania kompozytw malarskich bardzo czsto zachodzi koniecz
no stosowania dodatkw w postaci plastyfikatorw, zwaszcza w przypadku
uycia ywic twardych i kruchych. Zadaniem plastyfikatora jest przeprowadzenie
substancji bonotwrczej w stan pplastyczny, okrelany potocznie plastizolem.
Dalsze upynnienie za pomoc rozpuszczalnika i ewentualnie rozcieczalnika pro
wadzi do utworzenia stanu fizycznego nazywanego organozolem.
Do najczciej stosowanych zmikczaczy zalicza si estry kwasu ftalowego
(ftalan dwubutylu i dwuoktylu), estry kwasu fosforowego (np. trjkrezylofosforan), kamfor, olej rycynowy itp.
11.7.6. Wypeniacze
Funkcja wypeniacza w wyrobach malarskich sprowadza si gwnie do polep
szenia waciwoci mechanicznych powoki, polepszenia krycia, nieprzepuszczalnoci gazw i wody, odpornoci na wpywy atmosferyczne. W czasie produkcji
farb wypeniacze mog uatwia te dyspergowanie pigmentw w spoiwie.
Wypeniacze s to przewanie zwizki nieorganiczne pochodzenia mineralne
go - krzemiany, tlenki, siarczany, wglany. Najwiksze zastosowanie maj w pro
dukcji farb podkadowych i szpachlwek oraz farb emulsyjnych.
11.7.7. Wyroby malarskie olejne i z ywic syntetycznych

Nie istniej materiay malarskie o uniwersalnym zastosowaniu, ktre posiadaj
wszystkie waciwoci wymagane dla rnych pokry. Fakt ten wynika nie tylko
z konkretnych waciwoci wyrobw malarskich, ale rwnie z tego, e powoce
ochronnej stawia si rne wymagania, w zalenoci od tego, czy jest to warstwa
stykajca si z podoem (gruntujca) czy te warstwa porednia lub nawierzch
niowa.
Sposb oddziaywania z podoem i odporno wyrobu na okrelone rodowi
sko agresywne zaley od waciwoci podstawowych skadnikw w materiaach
malarskich, a mianowicie od substancji bonotwrczej i pigmentw oraz pozo
staych skadnikw, jak rozpuszczalniki i wypeniacze.
733
Wyroby malarskie produkowane z olejw i ywic syntetycznych dzieli si

na wyroby chemoodporne i oglnego stosowania. Do grupy farb chemoodpor
nych zalicza si materiay malarskie antykorozyjne, w tym rwnie odporne na
wysz temperatur, podogowe, dekoracyjne oraz przeciwrdzewne. W tej grupie
materiaw wyrnia si wyroby podkadowe i nawierzchniowe oraz do robt
wewntrznych i zewntrznych.
Wyroby oglnego stosowania obejmuj:
farby, emalie i lakiery do malowania lamperii, elementw i konstrukcji drew
nianych i drewnopochodnych oraz elementw i konstrukcji metalowych prze
znaczonych do umiarkowanych warunkw korozyjnych,
farby cienne zmywalne i niezmywalne (farby wodne, emulsyjne i dyspersyj
ne).
Wyroby malarskie chemoodporne

Do wyrobw malarskich chemoodpornych nale: farby i emalie poliwinylowe,
farby i emalie chlorokauczukowe, farby, lakiery i emalie epoksydowe, farby olejne
i alkidowe.
Du grup wrd tego typu wyrobw stanowi farby do zabezpieczenia ele
mentw i konstrukcji stalowych naraonych niejednokrotnie na bardzo uciliwe
warunki korozyjne (fabryki chemiczne, koksownie, huty itp.).
Zwykle powoka ochronna powstaje w systemie wielowarstwowym skadaj
cym si z warstwy gruntujcej, poredniej i nawierzchniowej. Warstw gruntujc
w tym przypadku wzbogaca si bardzo czsto w py metaliczny lub tlenki me
tali, charakteryzujce si bardziej ujemnym potencjaem normalnym ni elazo
(ochrona anodowa).
Obecnie na rynku krajowym wystpuj nastpujce rodzaje farb przeciw
rdzewnych:
farby do gruntowania:
chlorokauczukowe przeznaczone do gruntowania powierzchni stalowych
i eliwnych jako podkad pod wyroby chlorokauczukowe (PN-C-81910:
:2002);
alkidowe, alkidowe modyfikowane, alkidowe kopolimeryzowane, przezna

czone do pierwszego malowania powierzchni stalowych i eliwnych pod
wyroby alkidowe, epoksydowe i nitrocelulozowe (PN-C-81901:2002);
epoksydowa podkadowa (PN-C-81911:1997).
farby i emalie nawierzchniowe:

chlorokauczukowe przeznaczone do zabezpieczenia antykorozyjnych po
wierzchni stalowych i eliwnych uprzednio pomalowanych farb chlorokauczukow do gruntowania przeciwrdzewn (PN-C-81910:2002).
734
Do wykonania przeciwrdzewnych powok nawierzchniowych na powierzch

niach konstrukcji elementw stalowych, uprzednio zagruntowanych farbami prze
ciwrdzewnymi, np. na minii oowiowej i pyle cynkowym, uywa si rwnie
farb olejnych i alkidowych nawierzchniowych oglnego stosowania (PN-C-81901:
:2002).
Do ochrony powierzchniowej konstrukcji budowlanych w zakadach przemy

sowych przed dziaaniem substancji agresywnych, gazowych i ciekych stosuje
si powoki ochronne zazwyczaj wielowarstwowe z udziaem ywic chemood
pornych, jak: chlorowany kauczuk, chlorowany PVC, ywice epoksydowe. Poza
odpornoci chemiczn substancji bonotwrczej wane s waciwoci pozosta
ych skadnikw kompozytu. Wyroby te zawieraj chemoodporne plastyfikatory
(chlorowane dwufenole, chloroparafiny itp.) oraz odporne chemicznie pigmenty
i wypeniacze (mczk kwarcow, biel barytow, biel tytanow itp.).
Przykadami wyrobw chemoodpornych s:
farby chlorokauczukowe chemoodporne do gruntowania i nawierzchniowe
(PN-C-81910:2002);
farby, emalie i lakiery ftalowe (PN-C-81800:1998); do grupy tych materiaw
malarskich zalicza si farby ftalowe modyfikowane do gruntowania, emalie
ftalowe oglnego stosowania, emali ftalow akrylow bia i lakier ftalowy
modyfikowany;
emalie poliwinylowe i emalie poliwinylowe modyfikowane, chemoodporne,
przeznaczone do ostatecznego malowania powierzchni (PN-C-81609:2002)
zabezpieczanych farbami poliwinylowymi do gruntowania chemoodpornymi,
naraonych na dziaania agresywnych odczynnikw chemicznych;
emalie epoksydowe chemoodporne (PN-C-81932:1997) charakteryzujce si
krtkim czasem schnicia (ok. 1 godz.) na zimno w zwizku z chemicznym
mechanizmem wizania (utwardzania).
Wyroby malarskie oglnego stosowania

Rozrnia si farby do gruntowania i nawierzchniowe:
farby do gruntowania:
farby do gruntowania olejne i alkidowe oglnego stosowania (PN-C-81901:
:2002) przeznaczone s do pierwszego malowania tynkw, przedmio
tw z drewna, pyt pilniowych i innych materiaw drewnopochodnych,
uprzednio zapokostowanych;
farby chlorokauczukowe na podoa (jw.) jako podkad pod farby na
wierzchniowe lub emalie chlorokauczukowe oglnego stosowania (PN-C-81910:2002);
farby i emalie nawierzchniowe:
emalie olejno-ywiczne wodoodporne (PN-C-81800:2002);
735
farby nawierzchniowe oglnego stosowania olejne, olejne modyfikowane

(PN-C-81901:2002), przeznaczone do ochronnego i dekoracyjnego ma
lowania powierzchni drewnianych i drewnopochodnych, tynkw oraz po
wierzchni metalowych uprzednio zagruntowanych;
emalie poliwinylowe i emalie poliwinylowe modyfikowane (PN-C-81609:
:2002), przeznaczone do ostatecznego malowania powierzchni zabezpie
czonych farbami poliwinylowymi do gruntowania oglnego stosowania,
nie naraonych na dziaanie czynnikw chemicznych;
emalie poliwinylowe i emalie poliwinylowe modyfikowane (jw.) o pod
wyszonej odpornoci chemicznej, przeznaczone do ostatecznego malo
wania uprzednio zagruntowanych powierzchni naraonych na okresowe
dziaanie nieorganicznych czynnikw chemicznych, z wyjtkiem zwiz
kw silnie utleniajcych;
emalie poliuretanowe (PN-C-81935:2001) dwuskadnikowe, wice na
zimno po wymieszaniu poliolu z poliizocyjanianem (utwardzaczem).
Farby emulsyjne, dyspersyjne i wodorozcieczalne

Wystpuj subtelne rnice midzy farbami emulsyjnymi i dyspersyjnymi, spro
wadzajce si gwnie do wymiarw czstek fazy rozproszonej (zdyspergowanej)
(patrz tabl.1.1.) oraz ich konsystencji (staa, cieka) i dlatego coraz powszechniej
na okrelenie tego rodzaju materiaw stosuje si nazw farby dyspersyjne.
Pierwsze farby dyspersyjne pojawiy si w latach trzydziestych XX w. i sta
nowiy wodn dyspersj polioctanu winylu. Kolejno zaczy si pojawia nowsze
farby na dyspersjach butadienowo-styrenowych, styrenowo-akrylowych i akrylo
wych kopolimeryzowanych. O coraz powszechniejszym stosowaniu farb dysper
syjnych zdecydoway nastpujce czynniki:
wyeliminowanie z ich skadu rozpuszczalnikw wglowodorowych, a wic
zwikszenie ekologicznoci wyrobw;
odporno powok na wod i alkaliczno podoa (wikszo farb dysper
syjnych nie ulega hydrolizie);
wysychanie i tworzenie si powok w normalnej temperaturze otoczenia;
proste metody aplikacji i przystpne ceny.
Rozrnia si nastpujce dwa rodzaje farb dyspersyjnych stosowanych w bu
downictwie:
farby do wymalowa zewntrznych, czyli farby elewacyjne, ktre tworz po
woki odporne na dziaanie czynnikw atmosferycznych;
farby dyspersyjne do wymalowa wewntrznych, a wic do cian i sufitw
w pomieszczeniach, gdzie nie oddziaywuj wpywy atmosferyczne.
Farby do wymalowa zewntrznych s bardziej tuste, tzn. zawieraj w swo
im skadzie wicej substancji bonotwrczej (ywicy) ni farby do malowania
736
wewntrznego. Obecnie do tego rodzaju robt zalecane s farby dyspersyjne fta

lowe i polioctanowinylowe wg PN-C-81914:2002 (do wymalowa wewntrznych)
i wg PN-C-81913:1998 (do wymalowa zewntrznych).
Zarwno farby emulsyjne, jak rozpuszczalne w wodzie, s bardziej lub mniej
rozcieczalne wod. W 1996 r. niektre zakady wdroyy na licencji zagranicznej
nastpujce wyroby wodorozcieczalne (ekologiczne) na bazie ywic akrylowych:
Emolak 2000 - do stolarki budowlanej,
Emofas i Hydrofas - farby fasadowe elewacyjne,
Emoparkiet - lakier do pokrywania parkietw drewnianych.
Wrd tych wyrobw s rwnie emalie tradycyjne.
Na tych samych zasadach s produkowane w kraju emalie i lakiery, rwnie
farby i masy tynkarskie dla budownictwa:
na bazie ywicy akrylowej - farba fasadowa Dekorfas i masa tynkarska Dekortynk i Dekortynk W,
farby strukturalne do wymalowa wewntrznych w peni ekologiczne, nie
zawierajce nawet domieszek rozpuszczalnikw, tzw. koalescentw - Polinka
i Pereka,
farba poliuretanowa dwuskadnikowa wica z wilgoci powietrza (pierwszy
skadnik stanowi lakier, drugi - pasta koloryzujca) - Ekolazur i Eko-Malux,
farba elewacyjna na ywicy akrylowej stanowica emulsj wodorozcieczaln
- Arkol E.
Coraz wiksze uznanie wrd odbiorcw zarwno indywidualnych, jak i prze
mysowych zyskuj produkowane w kraju wyroby poliwinylowo-akrylowe prze
znaczone do bezporedniego malowania powierzchni wieo ocynkowanych i alu
miniowych: zestaw Wiktor - 1, Wiktor - 2 oraz gruntoemalia Makor-tix. Powoki
z tych farb maj dobre waciwoci mechaniczne: odporno na uderzenia i ela
styczno przy do znacznej gruboci (40-60/im) w jednej warstwie (dziki
waciwociom tiksotropowym).
Uznaniem odbiorcw cieszy si rwnie lakier uretanowy wodo- i wiatoodporny Heliolux do malowania drewna i materiaw drewnopochodnych. Heliolux
tworzy bezbarwne powoki z poyskiem. Ponadto do kolory ujcego malowa
nia drewna mona stosowa wodorozcieczalny Ekolazur lub rozpuszczalnikow
Lakobejc.
Do malowania elementw z drewna i ewentualnie powierzchni stalowych mo
na uywa emali wodorozcieczaln Eko-Malux. Do farb ekologicznych naley
zaliczy niewtpliwie wyroby proszkowe, do ktrych wytwarzania wykorzystuje
si ywice syntetyczne stosowane w tradycyjnych materiaach malarskich. Tech
nologia nanoszenia farb proszkowych polega na tym, e na zabezpieczone podoe
nakada si je najczciej przez napylenie w postaci drobnego proszku metod
11.8. Badanie malarskich materiaw budowlanych
737
elektrostatyczn lub fluidyzacyjn. Elektrostatycznie nakada si farby epoksy

dowe i poliestrowe, fluidyzacyjnie - polimery termoplastyczne, np. polietylen,
polichlorek winylu, poliamid itp.
Powoki z farb proszkowych powstaj przez stopienie naoonej warstwy i jej
utwardzenie w odpowiednio wysokiej temperaturze.
11.8. Badanie malarskich materiaw budowlanych

Pomiar lepkoci
Jedn z najbardziej charakterystycznych waciwoci zwizkw wielkoczstecz
kowych jest ich lepko. Waciwo ta, wynikajca z wielkoci i budowy makro
czsteczki (liniowa, rozgaziona itp.), jest mierzona bezporednio dla polimerw
ciekych w temperaturze normalnej i w roztworach o rnych steniu.
Najszersze zastosowanie uzyskaa obecnie metoda pomiaru lepkoci za po
moc kubka wypywowego, czyli kubka Forda (PN-EN 535:1993) dla substancji
pynnych, i metoda Hopplera (PN-86/C-89408) dla substancji o wikszej gstoci.
W przypadku badania za pomoc kubka Forda (rys. 11.12) otrzymuje si
wyniki wyraone w sekundach, ktre mona przeliczy na jednostki lepkoci
kinematycznej wg zalenoci na rys. 11.13.
Czas wypywu t, s
Rysunek 11.12. Kubek wypywowy Forda
wg PN-EN 535:1993 [2]
Rysunek 11.13. Zaleno midzy czasami

wypywu z kubka Forda nr 4 a lepkoci ki
nematyczn [2]
738
Waciwoci niektrych produktw gotowych (kitw trwale plastycznych, kle

jw, farb tiksotropowych), ktrych nie daje si scharakteryzowa za pomoc po
miarw lepkoci (poniewa nakadaj si na siebie takie waciwoci, jak lepko,
odksztacenie w czasie, sprysto i tiksotropia), ujmuje si cznie, przeprowa
dzajc pomiar lepkoci za pomoc rnego rodzaju konsystametrw. Przykadem
przyrzdu tego typu jest konsystometr Hpplera (rys. 11.14).
Rysunek 11.14. Konsystometr Hpplera [2]

1 - dwignia. 2 - czujnik, 3 - wgbnik. 4 - rami,
5 - naczynko pomiarowe. 6 - termostat
Aparat skada si z termostatu, w ktrym w specjalnym naczyniu umiesz

cza si badan prbk, wgbnika poczonego ramieniem z dwigni i czujnika
rejestrujcego pooenie wgbnika. Stosujc rne obcienia konsystometrem
Hpplera mierzy si:
lepko do 1022 cP1,
prdko pynicia w zalenoci od obcienia, dla lepkoci rzdu 1014 cP
w temperaturze do 150C,
temperatur pynicia pod rnym obcieniem,
temperatur miknienia,
plastyczno-elastyczn odksztacalno, przedstawion na rys. 11.10, to jest
odksztacalno po czasie i,
powrt poodksztaceniowy natychmiastowy i opniony, a nawet cieplny po
wrt poodksztaceniowy.
1Jednostk lepkoci dynamicznej jest puaz P (1 cP = 0,01P). W jednostkach SI 1P = 10 1 Pa s.
739
Badanie odpornoci powoki na reemulgacj

Waciwo powok malarskich na reemulgacj dotyczy gwnie farb dyspersyj
nych, w ktrych faz cig (rozpraszajc) jest woda.
Pytki lignino-cementowe lub cementowo-wapienne pomalowane farb i przy
gotowane zgodnie z PN-74/C-81513 poddaje si badaniu reemulgacji wod wg
procedury ujtej w PN-C-81913:1998, ktra polega na natryskiwaniu powierzch
ni pomalowanej strumieniem wody o nateniu okoo 500 cm3/min, spadajcego
z wysokoci od 25 cm do 30 cm, przez 2 godz. Strumie wody powinien pada
z odlegoci 2 cm od grnej krawdzi pytki, a kt nachylenia pytki do strumie
nia wody powinien wynosi 45. Powoki nie podatne na reemulgacj s stabilne
i nie podlegaj wymywaniu wod w warunkach badania.

Wykaz literatury
[1] Brojer Z, Hertz Z., Penczek P.: ywice epoksydowe. WNT, Warszawa 1982.
[2] Broniewski T., Kapko J., Poczek W., Thomalla J.\ Metody bada i oceny waci
woci tworzyw sztucznych. WNT, Warszawa 2000.
[31 Dzier W., Czerniawski T.\ Waciwoci mechaniczne i termiczne polimerw. Wy
dawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2000.
[4] Florjaczyk Z., Penczek S.: Chemia polimerw. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1995.
[5] Gsiski Z: Nowoczesne wykadziny typu flotex. Warstwy 1998 nr 1. Wydawnic
two Bud-Media, Bydgoszcz.
[6] Kamiska E., Just D., abski L, Ciela T.: Irpur DM - natryskowe systemy poli
uretanowe do hydroizolacji. Materiay Budowlane 1997 nr 6. Wydawnictwo Sigma
NOT.
[7] Kozowski T : Membrany EPDM - sposb na trway dach. Warstwy 1998 nr 1.
Wydawnictwo Bud-Media, Bydgoszcz.
[81 Krlikowski W., Kosowska-Wokowicz Z, Penczek P: ywice i laminaty poliestro
we. WNT, Warszawa 1986.
[9J Krlikowski W.: Polimerowe materiay specjalne. Wydawnictwo Uczelniane Poli
techniki Szczeciskiej, Szczecin 1998.
[10] Powoki malarsko-lakiernicze. Poradnik. WNT, Warszawa 1983.
[11] Saechtling H.\ Tworzywa sztuczne. Poradnik. WNT, Warszawa 2000.
[12] Skolmowski W.: Chemia materiaw budowlanych, Arkady, Warszawa 1972.
[13] Stefaczyk B.\ Ekologiczne farby dyspersyjne. Warstwy 2002 nr 3. Wydawnictwo
Bud-Media, Bydgoszcz.
[14] Stefaczyk B Wyroby malarskie bezrozpuszczalnikowe lub o maej iloci rozpusz
czalnika organicznego. Warstwy 2002 nr 4. Wydawnictwo Bud-Media, Bydgoszcz.
740
[15] Szlezyngier W.: Tworzywa sztuczne. T.l i 2. Wydawnictwo Owiatowe FOSZE,

Rzeszw 1998.
[16] Szlezyngier W.: Tworzywa sztuczne. T.3. Wydawnictwo Owiatowe FOSZE, Rze
szw 1999.
[17] Szymaski .: Materiaoznawstwo budowlane. WSiP, Warszawa 1999.
[18] Wyatt O.H., Dew-Hughes D.: Wprowadzenie do inynierii materiaowej. WNT,
Warszawa 1978.
[19] abski L., Ciela T., PaczJkiewicz K., o W.: Metody natrysku poliuretanu.
Warstwy 1996 nr 2. Wydawnictwo Bud-Media, Bydgoszcz.
[20] enczykowski W.: Budownictwo oglne. T.l. Materiay i wyroby budowlane. Arka
dy, Warszawa 1992.
[21] uchowska D.\ Polimery konstrukcyjne. WNT, Warszawa 2000.
Wykaz norm
Tapety w zwoikach - wymagania dotyczce gotowych tapet
papierowych, winylowych i z tworzyw sztucznych
Tapety w zwoikach - wymagania dla tapet tekstylnych
PN-EN 266:1994
Farby i lakiery. Oznaczenie czasu wypywu za pomoc kubkw
PN-EN 535:1993
wypywowych
Elastyczne pokrycia podogowe. Pokrycia podogowe polichloPN-EN 650:2002
rowinylowe na spodzie jutowym, lub z wkniny poliestrowej
lub na wkninie poliestrowej na spodzie z polichlorku winylu.
Wymagania
rowinylowe z warstw spienion. Wymagania
rowinylowe ze spodem na bazie korka. Wymagania
Elastyczne pokrycia podogowe. Pytki na spoiwie z korka pra
PN-EN 655:2002
sowanego z warstw uytkow polichlorowinylow. Wymaga
nia
PN-EN 1013-2:2002
Profilowane pyty z tworzywa sztucznego przepuszczajce wia
to do jednowarstwowych pokry dachowych - Cz 2; Wy
magania szczegowe i metody bada dotyczce pyt z ywic
poliestrowej zbrojonej wknem szklanym (GRP)
PN-EN 1013-3:2002
Profilowane pyty z tworzywa sztucznego przepuszczajce wia
to do jednowarstwowych pokry dachowych - Cz 3: Wyma
gania szczegowe i metody bada dotyczce pyt z polichlorku
winylu (PVC)
PN-EN 1013-5:2000(u) Profilowane pyty z tworzywa przepuszczajcego wiato do
jednowarstwowych pokry warstwowych - cz 5: Wymaga
nia szczegowe, metody bada i waciwoci pyt (PMMA)
polimetylometakrylowych
PN-EN 12956:2002
Tapety w zwoikach. Oznaczenie wymiarw, prostopadoci, od
pornoci na cieranie na mokro i odpornoci na zmywanie
PN-EN 233:2002
741
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Wyroby ze sty

ropianu (EPS) produkowane fabrycznie. Specyfikacja
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Wyroby z poli
PN-EN 13164:2001
styrenu ekstrudowanego (XPS) produkowane fabrycznie. Spe
cyfikacja
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Wyroby ze sztyw
PN-EN 13165:2001
nej pianki poliuretanowej (PUR) produkowane fabrycznie. Spe
cyfikacja
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Wyroby z pianki
PN-EN 13166:2002
fenolowej (PF) produkowane fabrycznie. Specyfikacja
PN-EN ISO 899-1:2002 Tworzywa sztuczne - oznaczanie pezania - cz 1: Pezanie
podczas rozcigania
PN-EN ISO 1367:1998 Tworzywa sztuczne. Przygotowanie i zastosowania uniwersal
nej ksztatki do bada
Tworzywa sztuczne - pyty z polimetakrylanu metylu. Rodzaje,
PN-ISO 7823-1:1999
wymiary i charakterystyki - pyty odlewane
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Pyty styropia
PN-B-20130:1999
nowe (PS-E) - pyty odlewne
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Bloki i pyty ze
PN-B-23177:1998
sztywnej pianki poliuretanowej
Kity budowlane trwale plastyczne - olejowy i polistyrenowy
PN-B-30150:1997
Kit uszczelniajcy tiokolowy
PN-B-30151:1996
Kity budowlane kauczukowe i asfaltowo-kauczukowe
PN-B-30152:1997
Materiay podogowe z polichlorku winylu). Pytki sztywne
PN-78/B-89001
Elementy z tworzyw sztucznych dla budownictwa. Listwy pod
PN-81/B-89002
ogowe z polichlorku winylu)
Wyroby budowlane z tworzyw sztucznych. Okadziny porczo
PN-93/B-89020
we z plastyfikowanego poli(chlorku winylu)
Emalie poliwinylowe
PN-C-81609:1998
Lakiery olejno-ywiczne, ftalowe modyfikowane i ftalowe koPN-C-81800:1998
polimeryzowane styrenowane
Farby olejne i alkidowe
PN-C-81901:2002
Farby chlorokauczukowe
PN-C-81910:2002
Farby epoksydowe do gruntowania odporne na czynniki che
PN-C-81911:1997
miczne
Farby epoksydowe nawierzchniowe do zbiornikw
PN-C-81912:1997
Farby dyspersyjne do malowania elewacji budynkw
PN-C-81913:1998
Farby dyspersyjne do malowania wntrz budynkw
PN-C-81914:1998
Emalie epoksydowe chemoodporne
PN-C-81932:1997
Emalie poliuretanowe
PN-C-81935:2001
Tworzywa sztuczne. Wytyczne wykonania ksztatek z toczyw
PN-79/C-89010
termoutwardzalnych metod prasowania
Tworzywa sztuczne. Wytyczne wykonywania ksztatek do ba
PN-88/C-89012
da z tworzyw termoplastycznych metod wtrysku
PN-EN 13163:2001
742
PN-79/C-89014
PN-81/C-89029
PN-85/C-89037
PN-87/C-89065
PN-C-89240:1996
PN-67/C-89350
PN-C-89351:1996
PN-86/C-89408
PN-90/C-96005
Utwardzanie ywic do odlewania. Wytyczne przygotowania

ksztatek do bada
Tworzywa sztuczne. Oznaczenie udarnoci metod Charpyego
Tworzywa sztuczne. Metody bada odpornoci na starzenie
Tworzywa sztuczne. Oznaczenie temperatury kruchoci metod
udarow
Tworzywa sztuczne. Polimetakrylan metylu - pyty NO
Kleje do montau rurocigw z nieplastyfikowanego polichlor
ku winylu - klej W
Kleje rozpuszczalnikowe - Pakowanie, przechowywanie i trans
port
Tworzywa sztuczne. Oznaczanie lepkoci za pomoc lepkocio
mierza Hpplera i reowiskozymetru Hpplera
Benzyna lakowa C
-4
Lepiszcza bitumiczne
I m i wyroby z nich
Bogusaw Stefaczyk Pawe Mieczkowski
12.1. Charakterystyka oglna lepiszczy bitumicznych. Terminologia.......................................744

12.2. Asfalty................................................................................................................................ 745
12.2.1. Rodzaje rop naftowych i technologie otrzymywania asfaltw ...........................745
12.2.2. Asfalty naturalne...................................................................................................749
12.2.3. Skad chemiczny i struktura koloidalna asfaltw ................................................750
12.2.4. Waciwoci reologiczne asfaltw ........................................................................753
12.2.5. Waciwoci wice lepiszczy asfaltowych. Adhezja i kohezja........................ 764
12.2.6. Dodatki uszlachetniajce asfalty...........................................................................765
12.2.7. Asfalty o konsystencji staej i p staej...............................................................769
12.2.8. Asfalty upynnione............................................................................................... 773
12.2.9. Emulsje asfaltowe ................................................................................................775
12.3. Smoy i paki .................................................................................................................... 779
12.3.1. Pochodzenie i technologia otrzymywania............................................................779
12.3.2. Skad chemiczny i struktura koloidalna...............................................................780
12.3.3. Waciwoci reologiczne sm w porwnaniu do asfaltw................................. 782
12.3.4. Podstawy uytkowej klasyfikacji sm i pakw oraz metody o c e n y .................. 783
12.4. Wyroby do izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczelnych..........................................788
12.4.1. Wiadomoci wstpne............................................................................................ 788
12.4.2. Pynne i plastyczne materiay bitumiczne............................................................789
12.4.3. Materiay rolow e...................................................................................................803
744
12. Lepiszcza bitumiczne i wyroby z nich
12.1. Charakterystyka oglna lepiszczy bitumicznych.

Terminologia
Lepiszczami bitumicznymi nazywa si materiay wice bdce zwizkami or
ganicznymi (wglowodorami), ktre zawdziczaj swoje waciwoci zjawiskom
fizycznym, jak adhezja i kohezja, w odrnieniu od spoiw (zwizkw nieorga
nicznych), ktrych wizanie i twardnienie jest wynikiem reakcji chemicznych
zachodzcych po wymieszaniu ich z wod.
Kolejn rnic midzy lepiszczami bitumicznymi a spoiwami jest wrali
wo na oddziaywanie temperatur. O ile na spoiwa mineralne w ogle nie ma
wpywu temperatura, to lepiszcze bitumiczne naley do typowych materiaw
termoplastycznych, a jego cechy odpowiedzialne za wizanie (adhezja i kohezja)
ulegaj wyranemu osabieniu wraz ze wzrostem temperatury. Proces wizania
lepiszczy jest procesem odwracalnym.
W nazewnictwie technicznym stosowanym w rnych krajach termin bitum
nie jest jednoznaczny i czsto jest wizany z substancjami wglowodorowymi,
o rnym pochodzeniu, uzyskiwanymi z odmiennych surowcw i wedug rno
rakich technologii.
Wedug terminologii polskiej nazwa bitumy obejmuje przede wszystkim
dwie grupy lepiszczy bitumicznych, a mianowicie asfalty i smoy, a take paki,
pakoasfalty, asfaltosmoy itp.
W grupie lepiszczy asfaltowych do nazwy asfalt dodaje si czsto okrelenie
wskazujce na rdo pochodzenia (np. asfalt ponaftowy, asfalt naturalny) bd
technologi otrzymywania (np. asfalt destylacyjny, asfalt utleniony).
Czsto w polskim nazewnictwie potocznym przez nazw asfalt rozumie
si mieszanin skadajc si z lepiszcza asfaltowego i kruszywa mineralnego,
stosowan do budowy drg (np. asfalt piaskowy, asfalt lany, beton asfaltowy i inne
mieszanki mineralno-asfaltowe).
W terminologii innych krajw pojcie bitum interpretuje si rnie. Na
przykad w Niemczech pod nazw Bitumen rozumie si pynne, pstae i stae
produkty wglowodorowe otrzymywane z ropy naftowej, podobnie zreszt jak
pod nazw bitum w Rosji.
W nomenklaturze anglosaskiej dla asfaltw z ropy naftowej jest szeroko sto
sowany termin asphalt cement, natomiast w Czechach okrelenie asfalt ropny
wskazuje rdo otrzymywania asfaltu.
Do celw technicznych cakowicie wystarczajc klasyfikacj jest podzia le
piszczy bitumicznych na lepiszcze asfaltowe, smoowe oraz paki, ktre pomi
mo przynalenoci do lepiszczy smoowych s traktowane oddzielnie, zwaszcza
w dziedzinie materiaw hydro- i chemoizolacyjnych.
745
12.2. Asfalty
12.2. Asfalty
12.2.1. Rodzaje rop naftowych i technologie otrzymywania asfaltw
Asfalty maj barw od czarnej do ciemnobrzowej, konsystencj sta i psta
, dobrze rozpuszczaj si w rozpuszczalnikach organicznych, w szczeglnoci
w dwusiarczku wgla, benzenie i jego pochodnych. rdem asfaltw s natural
ne zoa asfaltowe bd te otrzymuje si je w wyniku przerbki ropy naftowej
w rafineriach.
Istnieje wiele teorii tumaczcych powstawanie ropy naftowej w skorupie
ziemskiej. Na przykad Mendelejew twierdzi, e ropa powstawaa przez rozkad
wglikw metali przy udziale wody. Wicej zwolennikw zyskaa jednak teo
ria tumaczca powstawanie ropy naftowej w wyniku dugotrwaego oddziaywa
nia wysokiej temperatury i cinienia na tuszcze pochodzenia rolinnego (plank
ton morski), ktre podlegajc fermentacji gnilnej przeksztacay si w wglo
wodory.
Ze wzgldu na skad chemiczny ropy naftowe stanowi w gwnej mierze
mieszaniny wglowodorw: a) metanowego (CH2+2), b) naftenowego (CH2)
i c) aromatycznego typu (CH2_6):
a)
b)
CH3-C H 2- C H - c h 2......CH3
ch2
ch 2
ch2
CH2
ch2
I
CH3
CH2
ch 2
c)
CHv
CH
CH
CH
CH
^C H ^
W skad ropy oprcz wgla i wodoru wchodz rwnie inne pierwiastki, jak
azot, tlen, siarka. Chocia ilo ich jest niewielka, to wpyw na waciwoci ropy
naftowej, a nastpnie asfaltu, jest wyrany.
Zwykle wymienione wglowodory wystpuj w ropach naftowych w rnych
ilociach i zmiennych wzajemnych proporcjach, co suy za podstaw ich klasy
fikacji. Ropy z przewag wglowodorw aromatycznych charakteryzuj si du
wartoci stosunku wgla do wodoru (C/H) i nale do grupy rop rednich i ci
kich o gstoci 0,9-1,0 g/cm3, natomiast ropy z przewag wglowodorw typu
metanowo-naftenowego, o mniejszej wartoci stosunku wgla do wodoru, nale
746
do rop lekkich o gstoci ok. 0,8-0,9 g/cm3. Ropy cisze zawieraj w swoim
skadzie wiksze iloci substancji asfaltowych i gwarantuj lepsz jako produk
tu kocowego - asfaltu.
Ze wzgldu na udzia w ropie substancji asfaltowych rozrnia si:
ropy asfaltowe (bezparafinowe) - zawierajce niekiedy nawet do 80% asfaltu
(ropy teksaskie), nie majce natomiast prawie wcale parafiny (pewnej od
miany wglowodorw typu metanowego) albo te w nieznacznych ilociach;
s to ropy o konsystencji bardzo gstej, w ktrych wglowodory aromatyczne
wystpuj w ukadach wielkoczsteczkowych;
ropy bezasfaltowe (parafinowe) - nie zawierajce substancji asfaltowych albo
zawierajce je w niewielkich ilociach, wytwarzane podczas przerobu tech
nologicznego ropy na materiay pdne, smarowe oraz parafiny twarde;
ropy pasfaltowe - ropy porednie, w ktrych substancje asfaltowe w ilo
ciach 10-30% powstaj dopiero w procesie technologicznym przerbki ropy.
W zalenoci od rodzaju ropy i zapotrzebowania rynku na produkty ropopo
chodne (benzyny, oleje, asfalty) dostosowuje si technologie jej przetwarzania.
Istot prawie wszystkich odmian technologii otrzymywania asfaltw jest od
dziaywanie na rop naftow lub jej wysokotemperaturow pozostao wysokiej
temperatury, obnionego cinienia, tlenu, powietrza, pary wodnej, rnych roz
puszczalnikw, powierzchniowo aktywnych substancji i ywic syntetycznych, pod
wpywem ktrych zachodzi formowanie skadu chemicznego i struktury asfaltu.
W zalenoci od rodzaju surowca ropnego w przemyle rafineryjnym najcz
ciej stosuje si takie technologie otrzymywania asfaltw jak:
metoda dwustopniowa rurowo-wieowa destylacji zachowawczej, ktrej drugi
stopie polega na gbokim oddestylowaniu z mazu tu frakcji olejowych w in
stalacjach prniowych; na dole drugiej kolumny (prniowej) otrzymuje si
pozostao asfaltow, ktra jest najczciej gotowym asfaltem;
utlenianie gudronu albo mieszaniny pozostaoci prniowej z innymi pro
duktami ropy w reaktorach rurowych, kolumnach utleniajcych i instalacjach
bezcinieniowych o dziaaniu periodycznym lub cigym;
uzyskiwanie frakcji asfaltowych ropy w procesie ekstrakcji olejw (wymywa
nia) za pomoc selektywnie dziaajcych rozpuszczalnikw (propanu, krezolu,
furfurolu, fenolu); wyizolowana w ten sposb substancja asfaltowa ma okre
lony skad chemiczny i po zastosowaniu procesw uszlachetniajcych (np.
utlenienia) jest stosowana do stabilizacji sm (ekstrat furfurolowy), modyfi
kacji pozostaoci asfaltowej z destylacji zachowawczej i innych procesw;
komponowanie (mieszanie) wielu produktw uzyskiwanych z ropy naftowej
(majcych rne waciwoci i skady chemiczne) i rnych technologii w celu
otrzymania wymaganego asfaltu; s to tzw. asfalty rekonstytuowane, stoso
wane coraz powszechniej w rnych dziedzinach budownictwa.
12.2. Asfalty
747
Schemat przerbki ropy naftowej metod rurowo-wieow przedstawiono na

rys. 12.1.
Rysunek 12.1. Schemat przerb

ki ropy naftowej metod rurowo-wieow [9]
Ropa
Aparatura skada si z dwch wie destylacyjnych: wiey pracujcej pod nor

malnym cinieniem (I wiea - atmosferyczna) i zmniejszonym cinieniem (II
wiea - prniowa).
Ropa naftowa jest przepompowywana ze zbiornika magazynowego do pie
ca rurowego, przez ktry przepywa z prdkoci 1,5-2 m/s, ogrzewajc si do
ok. 350C. Po wejciu do wiey frakcjonujcej (I wiea), wskutek rozprenia
ogrzanego surowca, nastpuje gwatowne odparowanie, a nastpnie skroplenie
poszczeglnych jego frakcji na oddzielnych pkach wiey. Poczynajc od naj
wyszej czci wiey w kierunku dou skraplaj si frakcje coraz mniej lotne,
o coraz wyszej temperaturze wrzenia.
Na dole kolumny pierwszej zbiera si najcisza frakcja ropy naftowej, tzw.
mazut, ktry po przepompowaniu przez kolejny piec rurowy i podgrzaniu do
400-425C jest poddawany rozfrakcjonowaniu w II wiey, gdzie cinienie jest
obnione o 20-60 mm Hg. Czsto system destylacji prniowej jest wspomagany
przegrzan par wodn. W ten sposb otrzymuje si asfalt D 200, PS 40/175.
W tych warunkach pozostao z wiey atmosferycznej jest rozdzielana na
frakcje olejowe o rnej temperaturze wrzenia, a w dole drugiej wiey odbiera
si asfalt o okrelonych parametrach technicznych. Wad metody destylacyjnej
jest uzalenienie od gatunku ropy. Dobry asfalt podestylacyjny mona otrzyma
tylko z cikich gatunkw rop. Z rop rednich jest moliwe uzyskanie asfal
tu przez dodanie trzeciego stopnia bardzo gbokiej destylacji prniowej. Taka
skomplikowana i duga droga prowadzi niestety do wysokiej ceny asfaltu.
Due zrnicowanie surowcw ropnych, w tym w szczeglnoci coraz wik
szy w nich udzia rop parafinowych (lekkich), jest przyczyn tego, e gw
748
nym deniem przemysu petrochemicznego sta si taki postp techniczny, ktry

umoliwi z surowcw nawet nie najlepszej jakoci uzyska produkty odpowiada
jce okrelonym wymaganiom. Tym naley tumaczy stosunkowo szybki rozwj
i postp w unowoczenianiu technologii otrzymywania asfaltw przez utlenianie
(dmuchanie).
Temu procesowi poddaje si pozostao podestylacyjn, gwnie z pierwszej
wiey (atmosferycznej), nazywan czsto gudronem, nie wykazujc zaoonych
wymaga jakociowych.
W procesie utleniania prowadzonym w 200-260C, z zastosowaniem powie
trza lub mieszaniny powietrza z par wodn, zachodz reakcje utleniania, dehydrogenacji (odwodornienia) acuchw wglowodorowych i piercieni nafteno
wych oraz powstawania skondensowanych ukadw aromatycznych, ktre stano
wi podstawowe komrki struktury wewntrznej asfaltw. Orientacyjny mecha
nizm procesw utleniania, odwodornienia i kondensacji jest nastpujcy:
H
|
C c--c C
1
|
1 |1
H H H H H
X
1
-O-
H
|
0 2+ 240C
C H
io
i
1
H
(CnH2n+2)
ch 2
ch 2
ch 2
ch,
(CH2)
^ CH\
0 2+ 240C
CH
CH
0 2 + 240C
-3H20 + lekkie
wglowodory
|
CH
||
CH
H20 +lekkie'
wglowodory
^C H ^
(CH2_6)
Utlenianie (dmuchanie) pozostaoci wglowodorowej odbywa si w wiey
utleniajcej, ktrej wysoko dochodzi wspczenie do kilkunastu, a nawet kil
kudziesiciu metrw (rys. 12.2).
Gudron o temperaturze 140-180 C z wiey atmosferycznej pomp (1) podaje
si do grnej czci reaktora kolumnowego (2). Od dou kolumny do utleniania
gudronu kompresorem (3) podaje si powietrze. Gotowy produkt przez zawr
hydrauliczny przepywa do pojemnika (4), skd za pomoc pompy (5) przez
chodnice (6) odprowadzany jest do pojemnika magazynowego (7). Gazy bdce
produktami utleniania (wglowodory lekkie, para wodna i inne) z gry kolumny
przez chodnic powietrzn (8) przechodz do separatora (9). Nie skroplone gazy
12.2. Asfalty
749
Rysunek 12.2. Schemat techno

logiczny utleniania gudronu w re
aktorach kolumnowych [9]
1 - pompa. 2 - reaktor kolumnowy,
3 - kompresor, 4 - pojemnik.
5 - pompa, 6 - chodnica, 7 - po
jemnik magazynowy, 8 - chodnica
powietrzna, 9 - separator, 10 - piec
z separatora (9) skierowuje si do spalania w piecu (10), a pozostao z dou

separatora po oddzieleniu wody wykorzystuje si jako paliwo.
Naley zauway, e im nisza jest temperatura utleniania, tym lepsza jako
asfaltu. W procesie dmuchania uzyskuje si materia bitumiczny (asfalt) o wik
szej twardoci, wikszej lepkoci i mniejszej wraliwoci na wpywy temperatury.
Wszystkie te cechy zwielokrotniaj si wraz ze wzrostem czasu dmuchania, cho
cia naley unika przekroczenia zarwno temperatury, jak i optymalnego czasu
utleniania, ktry wynosi 3-5 godz. w 240C.
Wikszo asfaltw stosowanych w rnych dziedzinach budownictwa (prze
mys izolacyjny, budownictwo drogowe i inne) to lepiszcze, ktre w caoci lub
tylko czciowo podlegao procesowi utleniania. Do takich asfaltw naley rw
nie lepiszcze rekonstytuowane.
12.2.2. Asfalty naturalne

Asfalty naturalne wystpuj w przyrodzie zawsze w pobliu rde ropy naftowej
i pod wzgldem chemicznym s blisko spokrewnione zarwno z rop naftow, jak
asfaltami otrzymanymi z ropy naftowej. Wystpowanie ich w kraterach wygasych
wulkanw lub na obszarach o duej aktywnoci tektonicznej wskazuje wyranie,
e mechanizm ich powstawania w warunkach naturalnych by prawdopodobnie
zbliony do procesu destylacji ropy w skali przemysowej. Asfalty wystpuj
w zoach o rnej zawartoci czystego asfaltu rozpuszczalnego w dwusiarczku
wgla (CS2). W Ameryce Pnocnej zoa niektrych asfaltw naturalnych zawie
raj 60-80% skadnika rozpuszczalnego w CS2. W Ameryce rodkowej s znane
zoa meksykaskie, w Wenezueli - jezioro asfaltowe Bermudez i na wyspie Trinidad - jezioro La Brea. Na rodkowym Wschodzie, w Syrii, s pokady asfaltw
naturalnych o zawartoci czystego asfaltu do 99%. Wreszcie w Europie, znane od
750
staroytnoci i eksploatowane obecnie, zoe asfaltu naturalnego z miejscowoci

Selenizza w Albani zawiera w swoim skadzie 81% czystego asfaltu.
Znaczca cz asfaltw naturalnych wystpuje w skaach bitumicznych, wy
peniajc ich szczeliny i pory w iloci nawet do 25% wag. Dotyczy to przede
wszystkim ska osadowych, takich jak wapienie, dolomity, rzadziej piaskowce, co
stanowi potwierdzenie pochodzenia ropy naftowej z planktonu morskiego.
Wszystkie asfalty naturalne, po uprzednim ich oczyszczeniu ze skadnikw
mineralnych i ewentualnie wody, s wykorzystywane w budownictwie, zwasz
cza do utwardzania asfaltw ponaftowych, rzadko natomiast jako samodzielne
lepiszcza.
12.2.3. Skad chemiczny i struktura koloidalna asfaltw

Skad chemiczny
Skad asfaltw ponaftowych i ich waciwoci zale gwnie od skadu chemicz
nego ropy, z ktrej zostay wytworzone, oraz od metody ich produkcji.
Asfalt ponaftowy ma zwykle nastpujcy skad:
wgiel (C) 82-87%,
wodr (H) 10-15%,
tlen (O) 2-3%,
azot (N) 0,1-1,0%,
siarka (S) 0,2-7,0%.
Pod wzgldem rodzaju wystpujcych zwizkw wglowodorowych asfalt jest
podobny do ropy naftowej, z ktrej zosta wyprodukowany.
Zoono wglowodorowych komponentw uniemoliwia okrelenie kon
kretnego skadu chemicznego asfaltw. Zwykle przez pojcie skad chemicz
ny rozumie si wyniki analizy, polegajcej na rozdzieleniu asfaltu na wiele
umownych frakcji za pomoc selektywnie dziaajcych rozpuszczalnikw o r
nych napiciach powierzchniowych i absorbentw. Pierwszym krokiem na takiej
drodze jest zwykle podzia asfaltu na trzy skadniki grupowe: asfalteny, ywice
asfaltowe i oleje asfaltowe.
Tego rodzaju metoda badania skadu asfaltu nosi nazw analizy grupowej
i jest cigle rozwijana, a jej odmiany rni si najczciej rodzajem stosowanych
rozpuszczalnikw.
Asfalteny to najbardziej wysokomolekulama frakcja asfaltu, bdca tward
i nietopliw substancj o masie czsteczkowej od powyej 1000 do kilku tysicy,
w zalenoci od zastosowanej metody wydzielania tego skadnika. Dua masa
molekularna asfaltenw jest powodowana prawdopodobnie tendencj do asocjowania (czenia si) w makromolekuy, dziki duej aromatycznoci asfaltenw
(stosunek wgla do wodoru C/H=0,89) i obecnoci heteroatomw.
12.2. Asfalty
751
Zwykle budow chemiczn asfaltenw przedstawia si w postaci skonden

sowanych piercieni aromatycznych, w ktrych rwnie wystpuj piercienie
naftenowe i heteroatomy (O, S, N). Ukady te zawieraj rwnie wglowodoro
we acuchy boczne. Wzr strukturalny asfaltenw wg Sergienki [9] jest nast
pujcy:
Zawarto asfaltenw w asfaltach moe wynosi 6-30%, zalenie od rodzaju

ropy i sposobu przerbki. Asfalteny zwikszaj lepko, twardo i odporno
asfaltw na wysokie temperatury.
ywice asfaltowe stanowi substancje o zabarwieniu od brzowego do czarne
go i konsystencji cigliwej (ppynnej) w temperaturze pokojowej, o masie cz
steczkowej 700-1200. ywice asfaltowe nie maj jednolitego charakteru. W ich
skad wchodz wglowodory aromatyczne i aromatyczno-naftenowe z acucha
mi wglowodorowymi rnych dugoci. Podstawowym elementem struktury s
ukady skadajce si z dwch piercieni, poczone midzy sob mostkami w
glowodorowymi. Wzr strukturalny ywicy wysokoaromatycznej z asfaltu alba
skiego [9] jest nastpujcy:
ywice maj skad elementarny zbliony do asfaltenw, lecz odrniaj si od

nich nieco wiksz zawartoci wodoru, a wic mniejszym stopniem aromatycznoci (rednio C/H=0,69). Skadnika tego w asfaltach jest 30-45% i determinuje
on przede wszystkim cigliwo i plastyczno lepiszcza, a take decyduje o ta
kich jego cechach fizycznych jak kohezja i adhezja.
Oleje asfaltowe s cieczami o duej lepkoci w temperaturze pokojowej,
barwie od jasno- do ciemnobrzowej, masie czsteczkowej 200-600.
Oleje znajdujce si w asfaltach stanowi mieszanin wglowodorw piercie
niowych i wglowodorw typu metanowego poczonych midzy sob acucha
mi wglowodorowymi rnej dugoci. Obok zwizkw czysto wglowodorowych
w skad olejw wchodz zwizki zawierajce heteroatomy, takie jak tlen, siarka,
azot. Wzr strukturalny oleju z asfaltu z ropy romaszkiskiej [9] jest nastpujcy:
752
Struktura koloidalna asfaltw

Wedug Nellensteyna asfalt stanowi ukad koloidalny skadajcy si z dwch faz,
tj. fazy rozproszonej i fazy rozpraszajcej. Faz rozproszon stanowi micele,
faz rozpraszajc malteny, czyli skadniki oleiste.
Jdro miceli tworz asfalteny, zwizki o najwikszej masie czsteczkowej
i najsilniejszym charakterze aromatycznym (najwikszy stosunek C/H). Czstecz
ki asfaltenw maj zdolno do asocjacji, dziki czemu powstaje jdro miceli.
Dokoa jdra adsorbuj si zwizki o mniejszej masie czsteczkowej i sabszym
charakterze aromatycznym (mniejszy stosunek C/H), nalece do ywic asfalto
wych. ywice odgrywaj rol czynnika stabilizujcego ukad miceli w olejach.
W zalenoci od stenia asfaltenw i zdolnoci peptyzacyjnych (rozpuszcza
jcych) maltenw (wyraonej stopniem aromatycznoci C/H i zawartoci hete
roatomw), procentowej zawartoci poszczeglnych skadnikw grupowych oraz
temperatury powstaj ukady koloidalne typu el i typu zol oraz typu poredniego
zol-el. Podzia asfaltw na trzy typy jest przedstawiony w tabl. 12.1 [10].
Tablica 12.1. Podzia asfaltw na podstawie ich skadu [10]
Skad grupowy, %
Typy asfaltw
(1) el
(2) zol
(3) zol-el
asfalteny
ywice
oleje
> 25
< 18
20-23
< 24
>36
30-40
> 50
< 40
45-50
Stosunek zawartoci
asfaltenw do maltenw
0,37
0,18
0,25
Kady typ asfaltu ma charakterystyczn struktur koloidaln (rys. 12.3).
Rysunek 12.3. Typy koloidalne asfaltw [11]: a) el, b) zol, c) zol-el

1 - ywice, 2 - asfalteny, 3 - oleje
753
12.2. Asfalty
Asfalty typu pierwszego (el) stanowi produkt o przestrzenno-koagulacyjnym szkielecie ze staych asfaltenw stabilizowanych cienk warstw ywic.
Midzy micelami powstaje rodzaj wiza, dziki ktrym wytwarza si niere
gularna sie przestrzenna. W takim ukadzie mog zachodzi zjawiska tiksotropii
i pynicia zoonego. Do asfaltw pierwszego typu nale asfalty utlenione oraz
asfalty przemysowe o wysokim stopniu oddestylowania olejw.
Asfalty drugiego typu (zol) zawieraj mao asfaltenw i mao miceli. Micele nie tworz sieci przestrzennej, s oddzielone od siebie grubymi bonkami
ywic i zawieszone (pywaj) w bardzo zagszczonym roztworze ywic asfalto
wych w olejach. W przypadku asfaltu drugiego typu rzadko wystpuje zjawisko
tiksotropii i pynicia zoonego. S one bardzo wraliwe na zmiany temperatury,
tj. stosunkowo atwo upynniaj si ze wzrostem temperatury, natomiast staj si
kruche przy obnianiu si temperatury. Nale do nich asfalty o maym stopniu
odolejenia, otrzymywane gwnie z rop lekkich (naftenowo-metanowych).
Asfalty trzeciego typu (zol-el) stanowi stan poredni midzy zolem i elem.
Skadaj si z asfaltenw uformowanych nieszczelnie, z niezbyt gsto rozwinit
struktur sieciow, stabilizowanych grubymi otoczkami ywic, dyfuzyjnie prze
chodzcych w bardzo zagszczony roztwr ywicy w olejach. Asfalty te wykazuj
optymalne waciwoci techniczne. S one odporne termicznie, tzn. zachowuj
pewn plastyczno w ujemnych temperaturach oraz twardo i odporno na de
formacje w dodatnich. Temu typowi odpowiadaj asfalty uzyskiwane z destylacji
zachowawczej rop asfaltowych (aromatyczno-naftenowych).
Skad grupowy asfaltw typu trzeciego jest bardzo zbliony do asfaltu ideal
nego wg Williforda (tabl.12.2).
Tablica 12.2. Skad grupowy asfaltu idealnego wg Williforda [10]
Skad grupowy, %
Asfalteny 23
Zakres zawartoci, %
18-26
ywice asfaltowe 33
30-42
Oleje 44
40 -5 0
12.2.4. Waciwoci reologiczne asfaltw

Waniejsze waciwoci fizyczne i mechaniczne asfaltw - lepko, sprysto,
plastyczno, wytrzymao - s bezporednio zwizane z ich struktur, siami
oddziaywania midzyczsteczkowego (van der Waalsa) i kohezj.
Podnoszc temperatur i przykadajc coraz wiksze obcienia do asfaltu
znajdujcego si w stanie staym, mona przeprowadzi go w ciecz o bardzo
zrnicowanej lepkoci i waciwociach. Podobny efekt zmiany konsystencji as
754
faltu mona uzyska tylko przez podwyszenie temperatury, poniewa asfalt jest
typowym ciaem termoplastycznym.
Wida wic, e asfalt zachowuje si jak ciao reologiczne, tzn. jego odkszta
cenie pod wpywem obcienia jest funkcj temperatury i czasu oddziaywania
siy. W wysokich temperaturach i pod dugotrwaym obcieniem zachowuje si
jak ciecz lepka, podczas gdy w bardzo niskich temperaturach i przy krtkotrwa
ym obcieniu wykazuje sprysto ciaa staego. W porednich temperaturach
i w pewnym zakresie obcie wykazuje zarwno sprysto jak i lepko, upo
dabniajc si do ciaa lepko-sprystego.
Asfalt jako ciao termoplastyczne, w zalenoci od temperatury, moe znaj
dowa si w trzech stanach Teologicznych: sprysto-kruchym, lepko-sprystym
i cieczy lepkiej.
W stanie sprysto-kruchym asfalt ma struktur kondensacyjno-krystalizacyjn z przewag wiza kowalencyjnych, ktre warunkuj cechy mechaniczne,
krucho i podatno do odksztace nieodwracalnych, koczcych si zwykle
zniszczeniem materiau. W przypadku asfaltu w tym stanie reologicznym bada
si, uywajc takiej metodyki jak dla cia staych: modu sprystoci, wytrzy
mao, odksztacenie graniczne, a take prowadzi si konwencjonalne badania
temperatury amliwoci wg Frassa.
W stanie lepko-sprystym asfalt wykazuje struktur koagulacyjn, charak
teryzujc si wystpowaniem pomidzy poszczeglnymi micelami sabych si
midzyczsteczkowych (van der Waalsa, wizania wodorowe). Jest to stan asfaltu,
w ktrym jego waciwoci uytkowe ocenia si na podstawie badania lepkoci,
cech wytrzymaociowych i za pomoc metod konwencjonalnych: penetracji jako
miary konsystencji, cigliwoci - okrelajcej waciwoci plastyczne i kohezji,
temperatury miknienia i innych.
W stanie cieczy lepkiej asfalt znajduje si po przekroczeniu temperatury
miknienia, okrelanej metod piercienia i kuli (7piK). Asfalt moe znajdowa
si wwczas jak gdyby w dwch podstanach, z ktrych pierwszy odnosi si do
zakresu ok. 20C powyej temperatury miknienia, gdy zachowuje si on jak
ciecz strukturalna (ciecz nienewtonowska), a jego lepko dynamiczna zaley
od prdkoci cinania, drugi za - gdy lepko asfaltu nie zaley ju od prdkoci
cinania i wykazuje on waciwoci cieczy newtonowskiej.
Do oceny waciwoci uytkowych asfaltw w stanie cieczy lepkiej suy
badanie lepkoci.
Istnieje szereg metod niekonwencjonalnych i normowych do okrelania wa
ciwoci Teologicznych asfaltw. Podstawowe badania reologiczne nad bitumami
id w kierunku okrelenia zwizku midzy ich lepkoci a temperatur. Zale
no ta nie jest wprost proporcjonalna i wyraa si krzyw, ktrej ksztat zaley
ponadto od skadu grupowego, czasu i charakteru oddziaywania obcienia.
12.2. Asfalty
755
Zaleno lepkoci od temperatury poda Arrhenius w postaci wzoru

(12.1)
r i= A e ~ &
gdzie: A - staa,
q - energia aktywacji, J,
k - staa Boltzmana, J/K,
T - temperatura bezwzgldna, K.
Jak przedstawiono na rys. 12.4, wraz ze wzrostem temperatury lepko bitumu
maleje.
Rysunek 12.4. Zaleno lepkoci

od temperatury dla bitumw [2]
-40
40
Temperatura, C
80
Lepko dynamiczn cieczy idealnej (Pa-s) okrela zaleno Newtona

)7 = ^
(12.2)
gdzie: t - naprenie cinajce, Pa,

D - gradient prdkoci cinania, l/s.
Ze wzgldu na skad chemiczny i struktur koloidaln asfalt zalicza si do
cieczy nienewtonowskich Teologicznie stabilnych bd te kwalifikuje si do
cieczy Teologicznie niestabilnych wykazujcych pynicie zoone i tiksotropi.
Do cieczy nienewtonowskich reologicznie stabilnych naley zaliczy ciecze
pseudoplastyczne i ciecze wykazujce dilatancje, do ktrych ma zastosowanie
uoglniona zaleno Newtona
V = n
(12.3)
gdzie: rj, t , D - jak we wzorze (12.2).

Gdy n < 1, ciecz wykazuje przebieg pseudoplastyczny (rozrzedzany cina
niem), natomiast w przypadku cieczy dilatancyjnych (zagszczanych cinaniem)
756
n > 1. Krzywe pynicia opisanych wyej cieczy oraz idealnego i rzeczywistego

ciaa plastyczno-lepkiego Binghama przedstawia rys. 12.5. Z rysunku wynika,
e najbardziej charakterystyczne dla zachowa Teologicznych asfaltu s krzywe
1 ,2 i 5.
Rysunek 12.5. Krzywe pynicia

cieczy [10]
1 - ciecz newtonowska, 2 - ciecz pseudoplastyczna. 3 - ciecz dilatancyjna,
4 - ciao idealne Binghama. 5 - cia
o rzeczywiste Binghama. r/o - lep
ko cieczy o strukturze nienaruszonej.
rj - lepko cieczy o strukturze kra
cowo naruszonej (zniszczonej). t v - gra
nica pynicia (plastycznoci). z(. - rze
czywista granica plastycznoci
Badaniem konwencjonalnym jest np. penetracja, okrelajca konsystencj as

faltu metod cinania prbki asfaltu za pomoc znormalizowanej igy pod obci
eniem 100 g w cigu 5 s w 25C.
Gdy pomiar penetracji zostanie wykonany w dwch lub wicej temperaturach,
a wynik naniesiony na paski ukad plogarytmiczny, wwczas otrzyma si prost
(rys. 12.6) speniajc rwnanie
log penetracji = AT + C
(12.4)
gdzie: A - wspczynnik wraliwoci temperaturowej (tangens kta nachylenia

prostej na wykresie log penetracji w funkcji temperatury),
T - temperatura,
C - stopie twardoci (mikko) asfaltu (penetracja asfaltu w temperatu
rze 0C).
Najczciej penetracja asfaltu w 7pik wynosi ok. 800 0,1 mm. Warto A
mona wyznaczy bd na podstawie penetracji w dwch rnych temperaturach,
bd na podstawie penetracji w 25C i penetracji w temperaturze miknienia JpjK,
przyjmujc j za rwn 800-0,1 mm. Tak wic korzysta si ze wzoru
log penetracji wTi log penetracji w72
A
T i-T i
(12.5)
gdzie Tu Tz s temperaturami pomiaru penetracji (T\ > 72), lub

A=
log8 0 0 - l o g penetracji w25C

7piK- 2 5 0C
( 12.6)
757
12.2. Asfalty
500
400
/
/
300
V
150
//
/ /
' /
/
y / *
o" 100
/
20
cji od temperatury [10]
15
1 - asfalt drogowy bezparafinowy,

2 - asfalt z dodatkiem gumy, 3 - asfalt
drogowy parafinowy, 4 - asfalt przemy
sowy, 5 - pak wglowy
10
\5
'-/I
30
V/
w V
/
/'
10
15
* /
/
3
A /
50
40
Rysunek 12.6. Zaleno penetra
/ /
//
AV
200
|
\4
/
20
25
30
35
40
45
50
Temperatura, C
Majc obliczon warto A, mona wyznaczy tzw. indeks penetracji IP

asfaltu
20 500A
T + 5 T
(lZ7)
ktry, podobnie jak warto A, charakteryzuje wraliwo termiczn asfaltu oraz

w pewnym stopniu jego waciwoci reologiczne. Korzystajc z EN-12591:1999
indeks penetracji mona wyznaczy ze wzoru (wynik przeksztacenia wzorw
(12.6) i (12.7))
m
,P -
207piK+ 500 lo g /> -1952

7piK 50 log P + 120
(1Z8)
gdzie: 7pjk - temperatura miknienia, C,

P - penetracja w 25C, 0,1 mm.
Na podstawie indeksu penetracji IP Pfeiffer i Doormal podzielili asfalty na
trzy grupy:
gdy IP ma warto poniej 1,0, wwczas asfalt ma charakter zolu, wykazu
je przebieg pynicia prostego (ciecz newtonowska) i reprezentuje typ paku
wglowego; asfalty nalece do tej grupy oraz paki wglowe cechuj si du
wraliwoci temperaturow A i kruchoci, zwaszcza w niskich i ujemnych
temperaturach;
gdy IP asfaltu zawiera si midzy wartociami od 1,0 do +1,0, wwczas
wzgldem budowy koloidalnej asfalt wykazuje charakter mieszany (zol-el),
pynie w sposb zoony i wykazuje waciwoci tiksotropowe; do tego typu
758
S-B
d'oso>id9-|
Oo
E
c
c
U
Q
H
ca
72.2. Asfalty
759
lepiszczy nale przewanie asfalty z rop asfaltowych produkowane metod

destylacyjn, ktre s stosowane zwykle w budownictwie drogowym;
gdy IP ma warto powyej + 1,0 wwczas asfalt ma charakter elu, posia
da wyrane waciwoci tiksotropowe i wykazuje pynicie zoone; cechuje
si stosunkowo ma wraliwoci temperaturow A i du elastycznoci;
do tego typu lepiszczy nale asfalty dmuchane, ktre chtnie s stosowane
w budownictwie przemysowym.
Kolejnym etapem badania waciwoci Teologicznych asfaltw jest nomogram
Bitumen Test Data Chart, w skrcie BTDC zaproponowany przez Heukeloma.
Wykres BTDC, w polskiej literaturze nazywany Kart Jakoci Asfaltu, powsta
na podstawie analizy wspzalenoci (komplementarnoci) lepkoci i penetracji
w funkcji temperatury
77P2 = const
(12.9)
gdzie: rj - lepko, Pa s,
P - penetracja, P.
Gdy wyniki pomiarw penetracji asfaltu w dwu lub wicej temperaturach oraz
wyniki bada lepkoci w temperaturze wyszej od 7p;k naniesie si na wykres
(nomogram) w skali plogarytmicznej w funkcji temperatury, mona otrzyma
przebieg zmian konsystencji asfaltu w szerokim zakresie temperatur, a ponadto
okreli takie cechy asfaltu, jak: temperatura amliwoci wg Frassa, temperatu
ra, w ktrej asfalt ma penetracj 800 0,1 mm (7goo), znajdujca si w pobliu
7piK, jak rwnie warto IP (rys. 12.7). Dodatkowo, przebieg prostych w polu
penetracji i lepkoci nomogramu Heukeloma specyfikuje asfalty, ze wzgldu na
pochodzenie i sposb produkcji, na trzy klasy S, B i W.
Klasa S (straight - prosty) obejmuje asfalty, dla ktrych prosta penetracji jest
przedueniem prostej lepkoci. Nale do niej bezparafinowe asfalty podestyla
cyjne, jak rwnie pak z wgla kamiennego. Asfalty tego samego pochodzenia
maj zazwyczaj prawie jednakowe nachylenie prostej penetracji i lepkoci w sto
sunku do osi temperatury, co wiadczy o ich zblionej wraliwoci temperatu
rowej. Do zidentyfikowania asfaltu klasy S potrzebne s w zasadzie tylko dwa
wyniki, np. penetracja i lepko.
Klasa B (blown-utleniany) obejmuje asfalty dmuchane, dla ktrych prosta
penetracji i prosta lepkoci przecinaj si. Do zidentyfikowania asfaltu tej klasy
potrzebne s 4 oznaczenia - dwa badania penetracji i dwa lepkoci.
Klasa W (waxy-parafinowy) obejmuje asfalty parafinowe, dla ktrych proste
penetracji i lepkoci s prawie rwnolege wzgldem siebie, przy czym prosta
lepkoci jest przesunita w kierunku mniejszych wartoci lepkoci.
W celu opisania waciwoci mechanicznych asfaltu w zakresie temperatur
i obcie, w ktrych ujawniaj si jego waciwoci lepko-spryste, van der Poel
12.2. Asfalty
761
wprowadzi pojcie m oduu sztywnoci okrelanego przez prb rozcigania

i zdefiniowanego jako stosunek naprenia o do wyduenia ex w czasie r
S =
t j
(12.10)
gdzie: S - sztywno, Pa,

cr - naprenie, Pa,
xj - odksztacenie wzgldne.
Zgodnie z tym rwnaniem modu sztywnoci dla asfaltu wykazuje zaleno
nie tylko od czasu, ale rwnie temperatury.
Na podstawie licznych bada prbek asfaltu pod obcieniem statycznym
i dynamicznym oraz analizy wynikw van der Poel opracowa nomogram po
zwalajcy okreli modu sztywnoci asfaltu (rys. 12.8) jako funkcj:
czasu obcienia lub czstotliwoci,
temperatury,
twardoci asfaltu wyraonej temperatur miknienia,
indeksu penetracji (IP).
Ponadto van der Poel stwierdzi, e w niskich temperaturach i przy duych
czstotliwociach wszystkie asfalty wykazuj waciwoci czysto spryste, a ich
modu sztywnoci wynosi 3 109Pa.
Istnieje cisa zaleno midzy moduem Younga asfaltu a jego lepkoci
dynamiczn. W zakresie idealnie lepkiego odksztacenia wzr przyjmuje
posta
S =
(12.11)
gdzie: S - modu sztywnoci (modu Younga), Pa,

T] - lepko dynamiczna, Pa s,
t - czas, s.
Ciecze reologicznie stabilne odzwierciedlaj waciwoci reologiczne tylko
niewielkiej czci cia typu asfaltw, wikszo z nich jednak stanowi ukady
bardziej zoone, dla ktrych zaleno midzy napreniami stycznymi a szyb
koci cinania zaley od czasu lub te sposobu cinania. S to ciecze nienewtonowskie reologicznie niestabilne, dla ktrych cech charakterystyczn jest tiksotropia, tzn zmiana lepkoci pod wpywem zmiany intensywnoci oddziaywania
siy. Jak wiadomo, na tiksotropi asfaltw, oprcz sposobu oddziaywania si
y, wywiera wpyw temperatura i skad chemiczny, warunkujce stan koloidalny
asfaltu.
Przy zaoeniu staych warunkw termicznych i identycznie przykadanych
obcie, na rys. 12.9 przeanalizowano waciwoci tiksotropowe rnego typu
asfaltw.
762
typ 1
typ 2
typ 3
0
1
Rysunek 12.9. Tiksotropowe waciwoci asfal

tw rnych typw poddawanych w pierwszych
dniach magazynowania oddziaywaniu czynnikw
mechanicznych [10]
W przypadku asfaltu pierwszego typu (el) obserwuje si szybkie zmniejsze

nie lepkoci podczas mechanicznego oddziaywania. Lepko naruszonej (znisz
czonej) struktury wynosi ok. 6,5-12,0% pierwotnej lepkoci nienaruszonej struk
tury. Po dwch dobach przetrzymywania tego typu asfaltu w bezruchu struktura
odbudowuje si prawie w caoci w wyniku ruchw cieplnych czstek, makromoleku i miceli.
Lepko asfaltw drugiego typu (zol) niewiele zmienia si podczas mecha
nicznego oddziaywania, zachowujc 90-96% pierwotnej wartoci lepkoci, co
wiadczy o waciwociach tiksotropowych w niewielkim stopniu. Natomiast as
falt trzeciego typu (zol-el) zachowuje si pod tym wzgldem porednio.
Z powyszych rozwaa wynika, e o tiksotropii lepiszcza bitumicznego mo
na wnosi ze skali naruszenia struktury mierzonej lepkoci dynamiczn. Mona
rwnie okrela tiksotropi w procesie odwrotnym, podczas odbudowy struktury
asfaltu po uprzednim jej zniszczeniu, w wyniku intensywnego mieszania.
Zwykle stosuje si w tym przypadku pomiar lepkoci dynamicznej po rnych
czasach bezruchu lepiszcza i oblicza tzw. wskanik wzmocnienia stru k tu ry
K = m i^ n i
( 12. 12)
gdzie: 1715, rji - lepko cieczy tiksotropowej po czasie bezruchu 15 i t\, Pa s,

15 - czas bezruchu rwny 900 s,
ii - czas bezruchu rwny 60 s.
Tiksotropi asfaltw mona bada, korzystajc z pola histerezy lepkoci uzy
skiwanego z bada wiskozymetrycznych przy wzrastajcej i malejcej prdkoci
cinania.
12.2. Asfalty
763
Istotnymi wskanikami dla Teologicznej oceny asfaltw jako cia lepko-sprystych s dwa parametry: zespolony m odu cinania (Pa)
G* = G' + G"
(12.13)
gdzie: G' - cz rzeczywista m oduu, stanowica cz energii odzyskanej, Pa,

G" - cz urojona m oduu, stanowica energi rozproszon, Pa,
oraz k t przesunicia fazowego 5 midzy napreniem a odksztaceniem, kt
rych pomiar wykonuje si w reometrze dynamicznego cinania.
Schemat badania przedstawiono na rys. 12.10. Prbka badanego lepiszcza
jest umieszczona pomidzy ruchom, dociskajc pytk a nieruchom podsta-
Rysunek 12.10. Reometr do badania dynamicznego ci

nania [14]
1 - prbka lepiszcza, 2 - oscylujca pytka, 3 - staa podstawa
w. Pytka poddawana jest ruchowi obrotowemu, ktry wywouje oscylacyjne

naprenie i odksztacenie prbki. Zaleno przyoonego naprenia i wywo
anego nim odksztacenia (jak na rys. 12.11) dostarczaj danych do obliczenia <5
i G*. I tak 8 jest wyznaczane jako przesunicie fazowe pomidzy napreniem
a odksztaceniem, natomiast G* ze wzoru
_ unax
7max
gdzie: Traax - maksymalne naprenie cinania, Pa
7max - maksymalne odksztacenie wzgldne.
Rysunek 12.11. Przesunicie fazowe naprenia i od

ksztacenia materiau 1epko-sprystego [14]
8 - przesunicie czasowe, T m a x - maksymalne naprenie
cinania, ymax - maksymalne odksztacenie
(12.14)
764
Dla materiaw lepko-sprystych typu asfaltw stwierdza si wystpowa

nie przesunicia fazowego midzy 0 i 90, zalenie od rodzaju i twardoci as
faltu oraz temperatury i czstotliwoci przyoenia siy. Mae przesunicia fa
zowe obserwuje si w niskiej temperaturze i przy duej czstotliwoci, i od
wrotnie - due przesunicie w wysokiej temperaturze i przy maej czstotliwo
ci, kiedy w tych ekstremalnych warunkach asfalt ma waciwoci zblione do
materiau sprystego bd lepkiego. Warto przesunicia fazowego jest pro
porcjonalna do czci zanikajcej energii sprystej i stanowi miar skadowej
lepkoci.
12.2.5. Waciwoci wice lepiszczy asfaltowych.

Adhezja i kohezja
Kompozyty bitumiczne, w ktrych lepiszczem jest asfalt lub smoa, waciwoci
wice zawdziczaj kohezji i adhezji.
Przez zjawisko kohezji rozumie si przyciganie si czstek tego samego ciaa,
ktra to cecha ma cisy zwizek z napiciem powierzchniowym. Ogrzewanie
asfaltu obnia kohezj czstek asfaltu, powodujc obnienie lepkoci.
Adhezj nazywa si siy wice powstajce midzy czstkami asfaltu oraz
powierzchni ciaa, ktre pokrywa lub otacza bonka asfaltowa (np. powierzchnia
grysu kamiennego). Przy zetkniciu si bonki asfaltowej z powierzchni ciaa
staego zachodz na granicy obu faz skomplikowane procesy zwilania i przyczep
noci zalene przede wszystkim od napicia powierzchniowego, ktre powstaje
na granicznej powierzchni zetknicia faz. Im bdzie ono mniejsze, tym wiksza
bdzie przyczepno bonki asfaltowej do powierzchni danego ciaa w okrelonej
temperaturze.
Przy podwyszeniu temperatury zmniejsza si kohezja i adhezja czstek as
faltu, a tym samym maleje zdolno wica lepiszcza.
Przy obnieniu temperatury zachodzi zjawisko odwrotne, chocia w bar
dzo niskich temperaturach (ujemnych), ze wzgldu na rnice rozszerzalnoci
cieplnej przylegajcych materiaw, znowu obserwuje si zmniejszenie kohezji
i adhezji.
Powierzchnia zetknicia si obu faz (materia stay-asfalt), a wic powierzch
nia styku, zaley od skadu chemicznego minerau (skaa, beton) i tekstury (gad
ka, szorstka). Czynniki te decyduj w gwnej mierze o rodzajach przyczepno
ci asfaltu do powierzchni staej, jako przyczepnoci mechanicznej wynikajcej
z chropowatoci powierzchni i przyczepnoci fizyczno-chemicznej powodowanej
zjawiskami adsorpcyjnymi i chemisorpcyjnymi, w ktrych uczestnicz zarwno
molekuy ciaa staego, jak i bitumu.
12.2. Asfalty
765
Rozpatrujc zagadnienie przyczepnoci z punktu widzenia zdolnoci adsorpcyjnej np. materiaw kamiennych, materiay te mona podzieli na dwie grupy:
hydrofilowe i hydrofobowe. Do materiaw hydrofilowych nale materiay mi
neralne, do ktrych powierzchni mocniej przylega bonka wodna ni bonka asfal
towa. Do powierzchni materiaw hydrofobowych bonka asfaltowa lub smoowa
przylega silniej ni bonka wodna.
Jakkolwiek charakter chemiczny materiau mineralnego staego (np. skaa, be
ton) odgrywa du rol w ksztatowaniu przyczepnoci do niego bitumu, to skad
chemiczny i aktywno powierzchniowa bitumu ma w tym przypadku znaczenie
decydujce.
O
aktywnoci powierzchniowej asfaltu decyduj kwasy asfaltogenowe i ich
bezwodniki, w mniejszym stopniu ywice asfaltowe i asfalteny, natomiast naj
mniej czstki olejowe.
Wiksza lub mniejsza aktywno skadnikw grupowych asfaltw jest po
chodn ich skadu chemicznego, a zwaszcza zawartoci rnego rodzaju po
cze wglowodorowych zawierajcych grupy funkcyjne z udziaem tlenu, siarki
i azotu (-OH, - COOH, -SH , -N H 2 i inne).
Substancje te, wykazujc charakter powierzchniowo czynny, nadaj lepiszczu
asfaltowemu okrelon biegunowo (polarno), najczciej natury anionowej,
polepszajc przyczepno do materiaw mineralnych o potencjale dodatnim, tzn.
hydrofobowych (takich jak wapienie, dolomity, wyroby wapienne), gdy tymcza
sem smoy, zawierajce wicej pocze azotowych (np. pirydyna, chinolina),
ujawniaj lepsz przyczepno do materiaw hydrofilowych (takich jak kwarc,
granit).
12.2.6. Dodatki uszlachetniajce asfalty

W nowoczesnym budownictwie istnieje potrzeba dostosowywania asfaltw kon
wencjonalnych (najczciej ponaftowych) do coraz bardziej skomplikowanych
technologii wykonawstwa i skrajnie trudnych warunkw eksploatacji.
Wymaga to polepszenia takich waciwoci asfaltu, jak: adhezja (przyczep
no), kohezja (spjno), odporno na zmiany temperatury i warunki atmosfe
ryczne (starzenie). Z moliwych modyfikacji - chemicznej i fizycznej - w przy
padku asfaltw stosuje si gwnie modyfikacj fizyczn, przez wprowadzenie
rnych dodatkw ulepszajcych. Poniewa dodatki maj rny skad chemiczny,
a do asfaltu s wprowadzane rwnie w podwyszonych temperaturach, dlatego
mechanizm czenia z wglowodorami asfaltu nie musi mie wycznie charak
teru fizycznego.
Obecnie dodatkami modyfikujcymi standardowe asfalty s przede wszystkim
powierzchniowo aktywne substancje (PAS) i polimery.
766
Substancje powierzchniowo aktywne

Obecnie w przypadku niedostatecznej aktywnoci powierzchniowej asfaltu i sa
bej adhezji do materiaw mineralnych, z ktrymi lepiszcze ma wspdziaa
w kompozycie budowlanym, stosuje si dodatki powierzchniowo aktywnych sub
stancji (PAS). Zadaniem dodatkw PAS jest zmniejszenie napicia powierzch
niowego asfaltu i midzyfazowego ukadu lepiszcze-materia mineralny, przez
co zmniejsza si kt graniczny 0 oraz wzrasta zwilalno powierzchni mineral
nej, zgodnie z rwnaniem
Os - ( g l + O s l ) >
(12.15)
gdzie: Gs - napicie powierzchniowe ciaa staego, J/m2,

Cl - napicie powierzchniowe lepiszcza, J/m2,
Osl - napicie midzyfazowe ukadu lepiszcze-materia mineralny, J/m2.
Do preparatw tych nale zwizki organiczne o asymetrycznej budowie i zna
czcym momencie dipolowym, ktre mona podzieli na anionowe i kationowe.
Cz molekuy obdarzonej adunkiem dodatnim (preparaty kationowe) wzgld
nie ujemnym (preparaty anionowe) wykazuje waciwoci hydrofilowe i adsorbuje
si na powierzchni mineralnej, natomiast rodnik wglowodorowy, jako hydrofo
bowy, rozpuszcza si w bitumie, tworzc warstw poredni na granicy asfaltu
z materiaem mineralnym.
Dodatki anionowe s najczciej solami sodowymi lub potasowymi kwasw
tuszczowych (palmitynowego, stearynowego), za dodatki kationowe s przewa
nie aminami tuszczowymi, w ktrych funkcj grupy hydrofitowej peni grupa
aminowa (-N H 2), hydrofobowej za - dugi acuch wglowodorowy o 16-24
atomach wgla.
Dodatki kationowe s bardziej efektywne i uniwersalne od anionowych, po
niewa wikszo materiaw mineralnych stosowanych w kompozytach, wraz
z asfaltami, wykazuje ujemny potencja energetyczny (materiay kwane). Ponad
to zuycie rodkw powierzchniowo czynnych kationowych jest znacznie mniej
sze od anionowych i wynosi 0,1-0,7% w stosunku do masy lepiszcza. Ze znanych
u nas kationowych rodkw zwikszajcych adhezje mona wymieni Dinoram
S, Dinoram 40, Polyram HO produkcji francuskiej oraz Teramin 12, Teramin 14
i ca rodzin preparatw Kaminoks produkcji krajowej.
Polimeroasfalty
Celem modyfikacji asfaltw oryginalnych za pomoc polimeru jest przede wszyst
kim rozszerzenie termicznego przedziau lepkosprystoci asfaltu, tzn. podwy
szenie temperatury przejcia polimeroasfaltu w stan cieczy lepkiej i obnienie
termicznej granicy utraty waciwoci plastycznych i przejcia w stan sprysto-kruchy.
12.2. Asfalty
767
Funkcje modyfikatorw asfaltw dobrze speniaj tylko te polimery, ktre pod

wzgldem reologicznym s zblione do lepiszczy bitumicznych, tzn. wykazuj
(podobnie jak asfalty) waciwoci termoplastyczne.
Polimery termoplastyczne stosowane najchtniej do modyfikacji asfaltw dzie
li si na dwie grupy: elastom ery i plastom ery. W temperaturach eksploatacji
asfaltw polimery te rni si gwnie sztywnoci, odksztacalnoci i odpor
noci na uderzenia (udarnoci). W przypadku elastomerw charakterystyczn
ich cech jest powrt sprysty po odksztaceniu, natomiast w zachowaniu pla
stomerw wystpuje cznie deformacja plastyczna (trwaa) i elastyczna.
Czasami praktykuje si dodatek kilku polimerw, o rnym charakterze re
ologicznym, w celu uzyskania podanych w danych warunkach eksploatacyjnych
waciwoci polimeroasfaltu.
Aktualnie w praktyce budowlanej stosuje si najczciej do modyfikacji as
faltw nastpujce polimery:
elastomery termoplastyczne
kopolimer styren-butadien-styren (SBS),
kopolimer styren-izopren-styren (SIS),
kopolimer styren-butadien (SB),
kopolimer styren-butadien-rubber (przypadkowy lub statystyczny) (SBR),
plastomery termoplastyczne
kopolimer etylen-octan winylu (EVA),
kopolimer etylen-akrylan metylu (EMA),
kopolimer etylen-akrylan butylu (EBA),
poliizobutylen (PIB),
lerpolimer etylen-propylen-dien (EPDM).
Z wymienionych polimerw tylko poliizobutylen mona zakwalifikowa do
homopolimerw, ktrych makroczsteczki powstaj z poczenia identycznych
moleku (merw), pozostae ywice s kopolim erami powstaymi z rnych
merw.
Czsto, gwnie do produkcji asfaltowych emulsji modyfikowanych, stosuje
si polimery termoplastyczne w postaci emulsji w wodzie, nazywane lateksami.
S to lateksy na kauczuku:
chloroprenowym (CR),
butadienowo-styrenowym (SBR),
naturalnym (NR).
Rne typy homopolimerw i kopolimerw mog by stosowane zarwno
w mieszaninach, jak i materiaach czonych krzyowo. Najbardziej nowocze
sne ze stosowanych w budownictwie nale do grupy kopolimerw SBS. Mog
by one kopolimerami przypadkowymi (SBR) czy te dwulub trzyblokowy-
768
mi kopolimerami (SB lub SBS). Rozmieszczenie merw w nieusieciowionych

kopolimerach przedstawiono na rys. 12.12.
H 5 5 3 - styren
c)
-W
r-K
|- butadien
Rysunek 12.12. Struktura rozmie

szczenia merw nieusieciowionych
kopolimerw [7]: a) kopolimery sta
tystyczne, b) kopolimery przemien
ne sekwencyjne, c) kopolimery blo
kowe segmentowe
Pod wzgldem fizycznym polimery, podobnie jak asfalty, stanowi substancje

koloidalne, w ktrych wiksze makromolekuy s zdyspergowane w mniejszych.
W zalenoci od warunkw, w ktrych planowana jest eksploatacja polimeroasfaltu, dobiera si taki zestaw asfaltw i polimerw oraz technologie ich czenia,
eby powsta jeden, w miar homogeniczny i trway, ukad dyspersyjny.
Nie kady asfalt nadaje si do modyfikacji wytypowanym polimerem. W na
zewnictwie technicznym z dziedziny polimeroasfaltw takie materiay okrela si
mianem niezgodnych lub niekompatybilnych. W uproszczeniu asfalt i poli
mer s zgodne wwczas, gdy rozpuszczalno polimeru w asfalcie jest taka, e
nie nastpuje segregacja faz, jeeli tak poczona mieszanina przechowywana jest
bez mieszania.
Okazuje si, e w kadych konkretnych warunkach technologicznych nie
zbdna jest ocena homogenicznoci ukadw rozpatrywanych z punktu widzenia
waciwoci fizycznych i mechanicznych oraz struktury skadnikw (asfaltu i po
limeru), polegajca na badaniu mieszalnoci w tzw. tecie tubowym.
Obok wymienionych czynnikw, ktre naley traktowa jako podstawowe,
du rol w procesie czenia przypisuje si takim parametrom, jak:
ilo dodawanego polimeru,
ilo i posta energii (cieplna, mechaniczna) doprowadzonej podczas wytwa
rzania polimeroasfaltu,
wyposaenie sprztowe na etapie produkcji, transportu i zastosowania tech
nicznego polimeroasfaltu.
Czsto, mimo spenienia wikszoci warunkw gwarantujcych otrzymanie
homogenicznych mieszanin polimer-asfalt, nie uzyskuje si zamierzonych efek
tw z powodu rozwarstwiania si polimeroasfaltw w czasie ich magazynowania.
Praktycznie zastosowanie prostej pompy cyrkulacyjnej moe przywrci poprzed
ni stan lepiszcza.
72.2. Asfalty
769
12.2.7. Asfalty o konsystencji staej i pstaej

Ze wzgldu na waciwoci, przeznaczenie i zakres stosowania asfalty o konsy
stencji staej i pstaej dzieli si na drogowe i przemysowe.
Asfalty drogowe maj waciwoci dostosowane do potrzeb i wymaga dro
gownictwa. Jako ich musi by dobra ze wzgldu na konieczno zachowania
odpowiednich cech w rnych warunkach (obcienie statyczne, dynamiczne)
i w szerokim zakresie temperatur (od 30 do 70C). W zwizku z przystpie
niem Polski do Unii Europejskiej ulegaj rwnie unifikacji normy techniczne,
w tym take dotyczce asfaltw drogowych.
Asfalty przemysowe s stosowane do robt izolacyjnych jako samodzielne
lepiszcza lub wchodz w skad kompozytw, takich jak np. lepiki, mastyksy
i rnego typu materiay rolowe.
Klasyfikacja normowa asfaltw drogowych i przemysowych
Podstaw klasyfikacji asfaltw drogowych w krajach Unii Europejskiej s prze
dziay penetracji w 25C (5 s, 100 g). Asfalty podzielono w zalenoci od twar
doci na nastpujce grupy:
drogowe 20/30-250/330,
drogowe 250/330-650/900,
drogowe (twarde) 10/20, 15/25.
Wymagania dla asfaltw drogowych wg EN -12591:2002 podano w tabl. 12.3,
natomiast dla asfaltw przemysowych wg PN-76/C-96178 w tabl. 12.4.
W E N -12591 ograniczono badania waciwoci do niezbdnego minimum.
Przyjte waciwoci okrelaj jednoznacznie istotne cechy handlowe (penetra
cja, 7piK), cechy wane ze wzgldu na bezpieczestwo (temperatura zaponu)
i niektre uytkowe (odparowalno).
Asfalty drogowe dzieli si na rodzaje ze wzgldu na ich penetracj (tabl. 12.3).
Penetracj okrela si gbokoci zanurzenia w badanym asfalcie igy penetracyjnej w znormalizowanych warunkach, tzn. pod obcieniem 100 g, w czasie 5 s
i w temperaturze 25C. Do pomiaru penetracji asfaltu uywa si penetrometru
(rys. 12.13). Jeden stopie penetracji (1P) odpowiada zanurzeniu igy w asfalt
na gboko 0,1 mm.
Ze wzgldu na penetracje konwencjonalne asfalty drogowe dzieli si na dzie
wi rodzajw: 20/30, 30/45, 35/50, 40/60, 50/70, 70/100, 100/150, 160/220,
250/330.
Penetracja jako miara konsystencji, nazywana czsto twardoci, kwalifikuje
asfalty do okrelonego rodzaju robt drogowych. Na przykad asfalty o maej pe
netracji (twarde) 20/30, 30/45 stosuje si do wytwarzania asfaltu lanego, asfalty
35/50, 40/60, 50/70 - do wytwarzania betonu asfaltowego i asfaltu piaskowe-
770
oo
2co
O
IT)
<
oCM
CS
CM
tir>
co
I
O
o
O
O
'O
co
CS
CM
co
<o
8S
C
V)
o
CM
CS
in
O
o
o
o
r-
o
T3
(2
ir>
00
o
o
in
o'
OS
3
m
ITi)
ir>
O
co
7CS
1/1
co
<n
trt
I a
Ui l
CS
3
'<u
3co
O
O.
-5 *N
ro
<
S
s
C
Oh
2<u
i*
o U
O
o,
3
1 o
U
.S

-a
CU C
t/5
*S
"O
Os
<
D'N
O. e
-S
5 *3?
=
c
<
.22e
4)
5
.a* 'S
063 c8o
S-
(U .-j
t- <D
2
<u
3
,<
u .2
H c
S S
:N
i-
. ki
23
SI
a
U
3 |
8*1
^
771
12.2. Asfalty
Tablica 12.4. Wymagania dotyczce asfaltw przemysowych (P) i izolacyjnych wysokotopliwych (IW) stosowanych w budownictwie (wg PN-76/C-96178)
Rodzaje asfaltw
Wymagania
40/175 75/30 85/25 85/40

Temperatura miknienia
wg PiK, C
(wg PN-EN 1427:2001)
Penetracja w 25C,
0,1 mm
(wg PN-EN 1426:2001)
38-47
105/15 IW 80a IW 100a
70-80 80-90 80-90 100-110
120-200 10-35 20-30 35-45
80
100
10-25
60
30
Temperatura amliwoci
wg Frassa, nie wysza
ni, C
(wg PN-EN 12593:2002)
-1 2
-1 2
-1 0
-2 0
-7
-8
-7
Temperatura zaponu, nie

nisza ni, C
(wg PN-82/C-04008)
200
220
220
220
230
230
250
Cigliwo w 25C, nie

mniejsza ni, cm
(wg PN-85/C-04132)
25
b)
c)
a Wg PN-57/C-96174.
Rysunek 12.13. Aparat do badania penetracji asfal

tu [3]: a) widok, b) iga penetrometru, c) szczeg
jgy
1 - stolik, 2 - naczynie z wod, 3 - naczynie penetracyjne
z lepiszczem, 4 - podstawa statywu, 5 - lustro, 6 - statyw
metalowy, 7 - iga penetracyjna, 8 - ciarek igy, 9 guzik, 10 - sworze, 11 - prt, 12 - imado
772
go, natomiast asfalty mikkie 70/100, 100/150, 160/220, 250/330 - do robt

powierzchniowych (powierzchniowe utrwalanie, cienkie dywaniki bitumiczne na
gorco) oraz do produkcji lepiszczy upynnionych i emulsji asfaltowych.
Penetracja jest rwnie waciwoci klasyfikujc polimeroasfalty do robt
drogowych. Coraz czciej ten typ lepiszczy asfaltowych jest stosowany rwnie
w rnego rodzaju materiaach izolacyjnych.
Parametrem, wedug ktrego klasyfikuje si asfalty przemysowe i izolacyj
ne (tabl. 12.4), jest temperatura miknienia mierzona metod piercienia i kuli
(Tpiic) bdca miar odpornoci lepiszcza asfaltowego na podwyszone tempe
ratury. Badanie temperatury miknienia wykonuje si w znormalizowanych wa
runkach obcienia. Warstw asfaltu umieszcza si w metalowym piercieniu.
Badanie wykonuje si w kpieli wodnej, ktrej temperatur podnosi si ze znor
malizowan prdkoci. Temperatura, przy ktrej nastpuje ugicie i przebicie
warstwy asfaltu przez metalow kul, nazywa si temperatur miknienia. Apa
rat do mierzenia temperatury miknienia przedstawia rys. 12.14. Dla wikszoci
asfaltw ich temperatura miknienia jest rwna temperaturze odpowiadajcej pe
netracji 800 0,1 mm (7piK = T m )-
Rysunek 12.14. Aparat do mierzenia temperatury miknie

nia asfaltu [3]
1 - termometr. 2 - kulka matalowa. 3 - prbka lepiszcza na po
cztku badania, 4 - prbka lepiszcza i kulka metalowa na kocu
badania, 5 - palnik
Zgodnie z nomogramem Heukeloma (rys. 12.7) w Tgoo lepko asfaltu wynosi

przecitnie 1300 Pa s.
W zalenoci od waciwoci asfalty przemysowe stosuje si do okrelonych
rodzajw robt, a take produkcji kompozytw izolacyjnych, np. asfalt 40/175
o temperaturze miknienia wg PiK rwnej 40C i penetracji 175-0,1 mm ma
zastosowanie gwnie do impregnacji osnowy papowej, natomiast asfalt 85/25
lub 85/40 do preparowania mas powokowych.
773
12.2. Asfalty
Czsto na rwni z asfaltami przemysowymi do izolacji fundamentw, ko

rytarzy podziemnych i pokry dachowych stosuje si asfalty drogowe o porw
nywalnych cechach fizyczno-chemicznych, a zwaszcza podobnej temperaturze
miknienia.
Rwnie wanym parametrem dla asfaltw drogowych i przemysowych jak
temperatura miknienia jest temperatura amliwoci badana metod Frassa ( T\).
Jest to najnisza temperatura, przy ktrej lepiszcze asfaltowe w postaci rwno
miernej bonki umieszczonej na sprystej pytce stalowej pka lub zarysowuje si
podczas jej zginania w przyrzdzie z normowo regulowanym spadkiem tempera
tury (rys. 12.15). Temperatura amliwoci charakteryzuje zachowanie si asfaltw
w niskiej temperaturze, tak jak temperatura miknienia w podwyszonej.
c
CN
Rysunek 12.15. Aparat Frassa do badania temperatury amli

woci asfaltu [3]
1 - korek do probwki, 2 - korek do przyrzdu. 3 - blaszka z prbk
Rnica midzy Tp,k i 7] (AT = T rk - 7}) okrela zakres termiczny AT lepkosprystoci, nazywany czsto zakresem plastycznoci i stanowi o jakoci le
piszcza asfaltowego. Dla konwencjonalnych asfaltw drogowych wymagany jest
zakres plastycznoci AT ^ 60C, dla polimeroasfaltw AT ^ 70C i wicej.
12.2.8. Asfalty upynnione

Lepiszcza upynnione s to produkty asfaltowe o konsystencji cieczy gstych
i pgstych, ktrych lepko ksztatuje si przez dodatek do asfaltu staego sub
stancji upynniajcych, takich jak benzyna, nafta, oleje pochodzenia naftowego
(petrochemicznego) lub smoowego (karbochemicznego).
W zalenoci od dziedziny zastosowania i zawartoci substancji upynnia
jcej w praktyce budowlanej stosuje si trzy gwne klasy asfaltw upynnio
774
nych: szybkowice, redniowice i wolnowice. Szybko wizania asfaltu

upynnionego, ktra polega na odparowaniu rozpuszczalnika, zaley od rodzaju
i iloci upynniajcej substancji wglowodorowej. Najczciej rozpuszczalnikami
asfaltw upynnionych szybkowicych s niskowrzce frakcje ropy naftowej,
tzn. benzyny, wolnowicych - frakcje olejowe, natomiast redniowicych substancje wglowodorowe destylujce w 170-270C, czyli nafty.
Obecnie w Polsce asfalty upynnione s stosowane w budownictwie w ogra
niczonym zakresie i to gwnie w drogownictwie. Gwn zalet tego rodzaju
lepiszczy jest moliwo uywania ich bezporednio, bez podgrzewania. Do nie
wtpliwych wad naley bezpowrotna utrata przez odparowanie skadnika wglo
wodorowego (upynniacza) podczas procesw wizania tego lepiszcza z materia
em mineralnym (kruszywem, gruntem, podoem pod pap), zanieczyszczenie
rodowiska naturalnego (zwaszcza powietrza) podczas prac z jego uyciem oraz
konieczno rygorystycznego przestrzegania warunkw bhp.
Obecnie s produkowane w Polsce nastpujce typy asfaltw upynnionych:
AUN 250/400 i AUN 10/15 o lepkoci odpowiednio 250-400 i 10-15 s,
przeznaczone do powierzchniowego, pwgbnego i wgbnego utrwalania
nawierzchni, remontw czstkowych oraz wytwarzania mieszanek mineralno-bitumicznych;
AUG o lepkoci 75-190 s, przeznaczony do stabilizacji gruntw.
Tablica 12.5. Wymagania dotyczce asfaltw upynnionych (wg PN-74/C-96173
i PN-70/C-96171)
Rodzaje asfaltw
Wymagania
Lepko umowna, BTA, w 25C, s:

przy 010 mm
przy 0 4 mm
Temperatura zaponu wg Marcussona, nie nisza ni, C
AUN
AUG
250/400
10/15
250-400
-
10-15
-
75-190
87
70
40
Destylacja, % obj.:
do 190C
cznie do 225C
cznie do 260C
cznie do 315C
cznie do 360C
max 4
max 2 max 6
4-18
6-15
2-6
6-12
15-25 25-35
max 16 max 30 max 40
Waciwoci pozostaoci podestylacyjnej:

penetracja w 25C, 0,1 mm
cigliwo w 25C, nie mniej ni, cm
temperatura miknienia wg PiK, nie nisza ni, C
80-250
80
35
80-250 80-200
80
80
35
35
12.2. Asfalty
775
Wymagania techniczne stawiane asfaltom upynnionym wg PN-74/C-96173

i PN-70/C-96171 podano w tabl. 12.5.
12.2.9. Emulsje asfaltowe

Emulsje nale do ukadw dyspersyjnych, tzn. skadajcych si z fazy rozpro
szonej i fazy cigej (rozpraszajcej). W przypadku emulsji asfaltowej faz roz
proszon s czstki asfaltu, natomiast faz rozpraszajc - woda. Ten typ emulsji
okrela si mianem emulsji prostych oleju w wodzie (O/W). Zdarza si, e w tej
grupie budowlanych ukadw dyspersyjnych, w sposb niezamierzony, zamiast
emulsji prostej powstaje em ulsja odw rotna (W/O).
Typ emulsji W/O jest raczej preferowany w przemyle spoywczym (masa od
tuszczone, serki homogenizowane i inne), natomiast w budownictwie odwrotnie
takie emulsje asfaltowe s niepodane i stanowi wiadectwo bdw w pro
cesie technologicznym. Zwyke emulsje asfaltowe stosuje si na zimno, chocia
produkcja ich odbywa si na gorco.
Rozproszenie jednej cieczy (asfalt) w drugiej (woda) nastpuje na skutek
wkadu znacznej iloci energii, przy zastosowaniu specjalnych mynkw szybko
obrotowych, zwanych mynkami koloidalnymi lub homogenizacyjnymi. Nie mniej
wanym warunkiem otrzymania trwaej emulsji jest ponadto dostarczenie ciepa
(podgrzanie obydwu cieczy), w celu obnienia napicia powierzchniowego skad
nikw i rwnoczenie napicia midzyfazowego na granicy asfalt-woda. T sam
funkcj spenia wprowadzony preparat powierzchniowo aktywnej substancji, tzw.
emulgator.
W zalenoci od rodzaju zastosowanego emulgatora emulsje asfaltowe dzieli
si na:
anionoaktywne, w ktrych rozproszone globule asfaltu ze wzgldu na zasto
sowany preparat uzyskuj adunek ujemny,
kationoaktywne, w ktrych czstki asfaltu wykazuj jednoimienny adunek
dodatni.
Jeeli jako emulgatora anionowego uyje si soli sodowej kwasu tuszczo
wego, o oglnym wzorze R-COONa (gdzie: R - rodnik wglowodorowy), to
w roztworze wodnym bdzie dysocjowa ona na jony
R-COONa ~ R-COO" + Na+
Anion
hydrofobowy
Jeeli jako emulgatora kationowego uyje si aminy alifatycznej w formie jej

soli z kwasem nieorganicznym, np. HC1, o wzorze R-NH 3CI, gdzie R - rodnik
wglowodorowy, to dysocjuje ona w roztworze wodnym na jony
776
RNH 3CI
R-NH+ + Cl"
Kation
hydrofobowy
Zarwno anion, jak i kation hydrofobowy swoj hydrofobowo (powinowac

two do bitumu) zawdziczaj rodnikowi wglowodorowemu (R), zatem ta cz
jonu lokuje si (rozpuszcza) w czstce asfaltu, a skrajna jego cz jako hydrofilowa, pozostajc w wodzie, naadowuje czstk asfaltu adunkiem jednoimiennym
ujemnym lub dodatnim (rys. 12.16).
a)
b)
Woda
Rysunek 12.16. Schemat czstki emulsji asfaltowej [10]: a) anionowej, b) kationowej
Jak wida na przykadzie reakcji dysocjacji poszczeglnych emulgatorw,

obecno jonu Na+ w wodzie w przypadku emulsji anionowej i Cl- w przy
padku emulsji kationowej warunkuje okrelony odczyn fazy wodnej: pH emulsji
anionowej wynosi 11-12, natomiast kationowej 3-6. Pomiar pH emulsji jest m.in.
jednym z najprostszych testw rozpoznania jej rodzaju.
Emulgatory stosuje si w ilociach 0,2-3% w stosunku do asfaltu, w zaleno
ci od rodzaju aktywnoci (anionowy, kationowy) i od danego czasu rozpadu
emulsji. Czas rozpadu emulsji zaley ponadto od rodzaju podoa, a zwaszcza
jego skadu mineralnego, ktry w gwnej mierze okrela potencja energetyczny
powierzchni i mechanizm wspdziaania emulsji z podoem.
W zwizku z dominujcym udziaem w wikszoci materiaw budowlanych
dwutlenku krzemu (kruszywa mineralne, beton, zaprawy nieorganiczne itp.), po
tencja elektryczny powierzchni tych materiaw jest prawie zawsze ujemny, co
ze zrozumiaych wzgldw preferuje emulsje kationowe. Rozpad emulsji katio
nowych (dodatnich) na podou mineralnym (ujemnym) podlega mechanizmowi
oddziaywania si elektrostatycznych i ma przebieg stosunkowo szybki, odwrot
nie w stosunku do emulsji anionowych (ujemnych), ktrych rozpad na podobnym
podou polega przede wszystkim na odparowaniu wody, co wyranie wydua
czas rozpadu i uzalenia roboty bitumiczne z tego rodzaju emulsjami od warun
kw atmosferycznych.
12.2. Asfalty
111
Em ulsje asfaltowe modyfikowane

Em ulsje asfaltowe modyfikowane s to emulsje, po rozpadzie ktrych i oddzie
leniu wody pozostaje lepiszcze w postaci polimeroasfaltu. Ze wzgldu na tech
nologi produkcji i rodzaj zastosowanego emulgatora emulsje modyfikiwane
mog by kationowe lub anionowe i jednoczenie jednofazowe oraz dwu
fazowe.
Em ulsje jednofazowe charakteryzuj si tym, e faza rozproszona zbudowana
jest tylko ze zmodyfikowanych kropelek asfaltu. Em ulsje dwufazowe modyfiko
wane charakteryzuj si faz rozproszon zbudowan z dwch typw czstek:
asfaltu konwencjonalnego i rodka modyfikujcego (polimeru).
Do emulsji modyfikowanych jednofazowych wytwarzanych z asfaltw mo
dyfikowanych rodki modyfikujce mog by takie same jak te, ktre s opi
sane w p. 12.2.6. W przypadku emulsji dwufazowych modyfikowanych rod
kami modyfikujcymi s lateksy. Lateksy s wodnymi dyspersjami naturalnych
lub sztucznych elastomerw, takich jak np. kauczuk naturalny, SBR (styren-butadien-rubber) i polichloropren, wykazujcych waciwoci kauczukopodobne.
Przykadem elastomeru naturalnego jest polimer z drzewa kauczukowego (Hevea
brazilienis).
Przykadem elastomeru syntetycznego jest SBR. Gdy polimeryzacja jest prze

prowadzona metod emulsyjn, wynikiem jest ywica z molekuami styrenu i bu
tadienu rozoonymi w polimerze w sposb przypadkowy (rys. 12.12a).
Lateksy SBR stosowane do produkcji emulsji modyfikowanych dwufazowych
mog by kationowe lub anionowe, o steniu 50-70% wag. elastomeru w wodzie.
Charakter chemiczny lateksu powinien by odpowiedni do charakteru chemiczne
go emulsji asfaltowej; nie wolno czy emulsji asfaltowej kationowej z lateksem
anionowym.
Waciwoci asfaltu powstaego po rozpadzie dwufazowej emulsji modyfi
kowanej s korzystniejsze od waciwoci lepiszcza wyprodukowanego metod
jednofazow. W stosunku do asfaltu oryginalnego nastpuje:
wzrost kohezji w rednich i wysokich temperaturach,

poprawienie waciwoci w niskich temperaturach,
poszerzenie zakresu plastycznoci (7p-,K T\),
polepszenie parametrw Teologicznych.
Emulsje modyfikowane jednofazowe i dwufazowe s wytwarzane analogicznie
jak emulsje konwencjonalne, z wyjtkiem sposobu dodawania rodka modyfiku
jcego (rys. 12.17 i rys. 12.18).
Rwnie sposb przechowywania i transportu oraz badania jakoci emulsji
modyfikowanych nie odbiegaj generalnie od stosowanych w przypadku emulsji
konwencjonalnych.
778
przechowywanie
Rysunek 12.17. Schemat produkcji emulsji modyfikowanych jednofazowych [1]
przechowywanie
Rysunek 12.18. Schemat produkcji emulsji modyfikowanych dwufazowych (wariant z dodatkiem
lateksu) [1]
12.3. Smoy i paki
779
12.3. Smoy i paki

12.3.1. Pochodzenie i technologia otrzymywania
Smo otrzymuje si w procesie koksowania lub odgazowania wgla kamiennego
podczas ogrzewania go w piecach koksowniczych (lub retortach gazowniczych)
do temperatury 800-1300 C bez dostpu powietrza, w wyniku czego nastpuje
rozkad skadnikw wgla (z wytworzeniem produktw gazowych i pynnych)
i przemiana wgla w koks.
Wydzielajce si z wgla w procesie koksowania substancje gazowe czciowo
kondensuj si, tworzc gwnie wglowodory aromatyczne jednopiercieniowe
(benzen, toluen, ksyleny i inne) i wielopiercieniowe (naftalen, fenantren i inne).
W kolejnym etapie odgazowania wgla (czsto w literaturze przedmiotu nazywa
nym such destylacj) nastpuje proces chodzenia, w wyniku ktrego z gazw
wychodzcych z komory koksowniczej bd z retorty gazowniczej wykraplaj
si skadniki wysokowrzce w postaci smoy surowej, natomiast niskowrzce
w postaci wodoru, tlenku wgla, metanu itp. s odprowadzane do zbiornika gazu
koksowniczego.
Pozostay po cakowitym odgazowaniu wgla koks jest wykorzystywany w prze
myle hutnictwa elaza i jako materia opaowy, podobnie jak gaz koksowniczy
(lub gazowniczy) w gospodarce komunalnej i do celw przemysowych.
Podczas suchej destylacji wgla otrzymuje si produkty koksowania (lub od
gazowania) w nastpujcych ilociach:
gaz koksowniczy 16-20%,
woda pogazowa 8%,
smoa surowa 5%,
koks 65-68%.
Jak z powyszego zestawienia wynika, podstawowym produktem suchej de
stylacji wgla jest koks, a w gazowniach - gaz, natomiast smoa surowa stanowi
w pewnym sensie produkt uboczny procesu odgazowania, chocia od duszego
ju czasu jest traktowana jako rdo wielu wartociowych pocze, gwnie
z grupy wglowodorw aromatycznych, przydatnych dla przemysu chemiczne
go i budowlanego, takich jak naftalen, produkty benzolowe, zasady pirydynowe,
fenole, antracen, oleje smoowe.
Due znaczenie, zwaszcza dla produkcji izolacji budowlanych, maj sub
stancje wglowodorowe bdce pochodnymi smoy, ktre ze wzgldu na swoj
konsystencj speniaj najczciej funkcje rozpuszczalnikw, rozcieczalnikw,
plastyfikatorw i skadnikw rnych materiaw przeznaczonych do przebywa
nia w specjalnych warunkach oraz w podwyszonej temperaturze, jak np. pak
smoowy.
780
Paki stanowi pozostao po destylacji sm i w zwizku z tym wykazuj do

nich due podobiestwo chemiczne.
12.3.2. Skad chemiczny i struktura koloidalna

Pod wzgldem swego skadu chemicznego smoa wglowa stanowi mieszanin
kilku tysicy zwizkw o rnym charakterze oraz waciwociach fizycznych, jak
i chemicznych. Obecnie liczba zidentyfikowanych zwizkw wystpujcych w tej
tak bardzo skomplikowanej pod wzgldem chemicznym mieszaninie przekracza
300, z czego 50% przypada na pozostao destylacyjn, czyli pak. Z 300 zwiz
kw ponad 115 stanowi gwnie wglowodory aromatyczne, ok. 100 zwizkw
to poczenia, w ktrych skad wchodzi azot, ponad 50 ma w czsteczce tlen,
ok. 16 siark.
Smoa wysokotemperaturowa z wgla kamiennego ma nastpujcy skad ele
mentarny:
wgiel (C) 88-99%,
wodr (H) 4,9-6,8%,
tlen i azot (O + N) 0,7-4,7%,
siarka (S) 0,4-0,8%.
Do najwaniejszych zwizkw piercieniowych (aromatycznych) naley ben
zen, naftalen, antracen i fenantren oraz ich homologii, jak rwnie wglowodr
jednopiercieniowy z udziaem podwjnego wizania w acuchu - styren:
Benzen
Naftalen
Antracen
Styren
Zwizki zawierajce tlen mona podzieli na dwie grupy: zwizki zawierajce

tlen poza piercieniami (fenolowe) wykazujce waciwoci kwane (a) i zwizki
obojtne z tlenem wbudowanym w piercie wglowodorowy (b):
a)
OH
CH3
b)
Kolejn grup zwizkw wystpujcych w smole stanowi zwizki z udziaem

azotu, ktre maj charakter zarwno zasadowy, jak i obojtny:
N
Pirydyna
N
Chinolina
N
Akrydyna
781
12.3. Smoy i paki
Na pewn uwag zasuguj rwnie zwizki siarkowe:

SH
o
S
Tiofen
Tiofenol
Z reguy wszystkie te zwizki stanowi przede wszystkim niepodane zanie

czyszczenia, ktre naley wyizolowa z mieszanin jak najdokadniej, by uzyska
odpowiedni czysto podstawowego produktu.
Rozpatrujc przy okazji analizy struktury chemicznej waciwoci fizyczne
smoy wglowej, z punktu widzenia wzajemnej rozpuszczalnoci jej skadnikw,
mona przyj z pewnym przyblieniem, e jest ona, podobnie jak asfalt, ukadem
koloidalnym. Jednostkami strukturalnymi s tu rwnie micele, ktrych rodek
stanowi czstki wolnego wgla, otoczone skadnikami o coraz mniejszej g
stoci i mniejszym ciarze molekularnym, nalecymi do paku, speniajcego
funkcje koloidu ochronnego. Faz rozpraszajc (cig) s skadniki oleiste.
Model ukadu koloidalnego smoy przedstawiono na rys. 12.19.
1
Rysunek 12.19. Model ukadu koloidalnego smoy [3]

1 - wolny wgiel, 2 - oleje smoowe, 3 - ywice smoowe
Wymiary skadnikw fazy rozproszonej, a wic i wielkoci miceli smoowych

(wolny wgiel + pak) s znacznie wiksze ni asfaltowych.
Podobnie jak asfalty, rwnie smoy mona poddawa za pomoc odpowied
nio dobranych rozpuszczalnikw analizie grupowej, w wyniku ktrej otrzymu
je si:
wolny wgiel,
pak smoowy,
oleje smoowe.
Wolny wgiel stanowi koloidaln zawiesin wysokoskondensowanych czstek
wgla, gwnie pierwiastkowego, ktry powstaje w wyniku wtrnego rozkadu
zwizkw wglowodorowych w procesie odgazowania w wysokiej temperaturze.
Im warunki te s bardziej ekstremalne (wysza temperatura i duszy czas oddzia
ywania na produkty gazowe w piecu koksowniczym), tym jego ilo w smole jest
wiksza (dochodzi nawet do 22%). Wolny wgiel jest nierozpuszczalny w zna
782
nych aktualnie rozpuszczalnikach organicznych, jak rwnie w smole i z tego

powodu stanowi on wycznie ultramikroskopow w niej zawiesin.
Przedstawiony uprzednio skad chemiczny smoy odnosi si przede wszystkim
do tej jej czci, ktra w trakcie przerbki zostaje odparowana i nosi nazw olejw
smoowych.
Funkcje koloidu ochronnego peni pak smoowy lub wglowy. Podstawowymi
skadnikami paku s wglowodory aromatyczne o 3 ,4, 5, a nawet 6 piercieniach,
masie molekularnej 170-350, a nawet wyszej.
Z bardziej interesujcych zwizkw z przemysowego punktu widzenia naley
wymieni piren, fluoranten i benzopiren:
Piren
Fluoranten
Bezopiren
Benzopiren, jak rwnie akrydyna s uwaane za poczenia niebezpieczne

dla zdrowia i znajduj si na licie substancji kancerogennych (rakotwrczych).
Warto podkreli, e pak wglowy (smoowy) nie przedstawia wartoci jako
surowiec dla przemysu chemicznego, natomiast wan rol odgrywa w praktyce
budowlanej, zwaszcza jako skadnik kompozytw izolacyjnych przewidzianych
do stosowania w specjalnych warunkach. Uywany jest do produkcji sm pre
parowanych, lakierw rdzochronnych, lepikw i innych materiaw, ktre obok
waciwoci izolacyjnych i ochronnych zawieraj skadniki antyseptyczne.
W zasadzie paki stanowi pozostao po destylacji sm i dlatego czciowo
maj ich waciwoci. Im dalej posunita jest destylacja, zastosowane wysze tem
peratury, tym twardsza jest konsystencja paku i tym mniej podobne waciwoci
do waciwoci sm, a tym bardziej do asfaltw. Paki charakteryzuj nastpujce
cechy:
wszy zakres temperatur przejcia ze stanu staego do plastycznego,
krucho pod wpywem szybko oddziaujcych si i wzgldna wytrzymao
przy powolnym ich dziaaniu,
wiksza gsto zarwno od gstoci asfaltw, jak i sm, wynoszca 1,25
-1,275 g/cm3,
minimalna higroskopijno i maa zwilalno wod.
12.3.3. Waciwoci reologiczne sm w porwnaniu do asfaltw

Waciwoci reologiczne sm s nieco odmienne od waciwoci asfaltw, co
mona stwierdzi przez porwnanie krzywych pynicia otrzymanych z bada
12.3. Smoy i paki
783
dwch identycznych lepiszczy pod wzgldem konsystencji (identyczna tempera

tura miknienia), np. w konsystometrze Hpplera.
Z wykresu (rys. 12.20) mona zauway, e asfalt ma trzy wyranie wykszta
cone strefy reologiczne: elastycznoci, pozornej plastycznoci (pseudoplastycznoci) AB i pynnoci, natomiast smoa po przekroczeniu granicy plastycznoci zy
i po bardzo krtkim przebiegu pseudoplastycznym (A'B') przechodzi w lini pro
st, prezentujc przebieg waciwy dla cieczy newtonowskiej, podobnie jak asfalt,
tylko o mniejszej lepkoci.
Rysunek 12.20. Wykres reologiczny porw

nawczy dla asfaltu (1) i smoy (2) o iden
tycznej temperaturze miknienia [10] I strefa elastycznoci asfaltu, II - strefa po
zornej plastycznoci asfaltu, III - strefa ciekoci asfaltu
Podobne zmiany konsystencji lepiszczy bitumicznych, jak zachodzce pod

wpywem obcienia, obserwuje si w wyniku ich ogrzania. Rwnie i w tym
przypadku agodniejszym zmianom lepkoci, a wic i kohezji, podlega asfalt.
Smoa, w ktrej skad wchodzi ok. 60% paku wglowego, pod wpywem obci
e zewntrznych lub oddziaywa termicznych w sposb prawie skokowy prze
chodzi w stan cieky o bardzo maej lepkoci, tracc w duym stopniu pierwotne
waciwoci wice.
12.3.4. Podstawy uytkowej klasyfikacji sm i pakw

oraz metody oceny
Klasyfikacja sm i pakw
Smoy surowe po dalszej przerbce, polegajcej na ich rozfrakcjonowaniu przez
destylacj w specjalistycznych zakadach przemysowych, poddaje si kompono
waniu z frakcji olejowych i paku, ewentualnie dodatkw modyfikujcych w celu
uzyskania sm preparowanych.
784
Zgodnie z PN-89/C-97010 w zalenoci od zastosowania rozrnia si trzy

rodzaje smoy preparowanej: dachow, hutnicz i opaow.
Smoa dachowa jest uywana do produkcji mas smoowych stosowanych
na gorco do konserwacji papy dachowej smoowej. Charakteryzuje si ona
nastpujcymi waciwociami: gstoci w temperaturze 20C w granicach
1,12-1,30 g/cm3, zawartoci wody nie wiksz ni 0,5%, lepkoci wg Riitgersa
w temperaturze 50C w zakresie 40-70 s oraz zawartoci popiou po spaleniu
nie wiksz ni 0,5%.
Smoa hutnicza jest stosowana w przemyle metalurgicznym.
Smoa opaowa ze wzgldu na jej wysok warto opaow (powyej
35000 kJ/kg) stanowi skadnik wzbogacajcy kaloryczno niektrych paliw
pynnych i gazw, a take ma zastosowanie jako samodzielne paliwo w piecach
przemysowych.
Obok wymienionych rodzajw sm preparowanych istnieje grupa lepiszczy
przeznaczonych do stosowania w drogownictwie, a wic sm drogowych, ktre
wg PN-77/C-97031 dzieli si na:
smoy drogowe zwyke S, skadajce si z paku i olejw smoowych,
smoy drogowe stabilizowane SS, skadajce si z paku, olejw smoowych
oraz asfaltu w iloci 15-20%, rzadko wicej.
Zalenie od lepkoci rozrnia si 4 rodzaje smoy drogowej zwykej (80/120,
180/240, 300/500, 800/1400) i 5 rodzai smoy drogowej stabilizowanej (80/120,
180/240, 300/500, 800/1400, 2000/5000).
Podstaw podziau sm drogowych na gatunki (podobnie jak w przypadku
asfaltw) jest konsystencja wyraona za pomoc lepkoci mierzonej w aparacie
zwanym BTA (British Tar Association) w jednostkach umownych, ktrymi s
sekundy.
Wanym parametrem klasyfikacyjnym jest podzia frakcyjny smoy w znor
malizowanych warunkach termicznych na 5 frakcji:
woda i frakcje destylujce do temperatury 170C,
frakcje destylujce w temperaturze 170-270C,
frakcje destylujce w temperaturze 170-300C,
olej antracenowy destylujcy w temperaturze 300-350C,
pozostaoci po destylacji (pak).
W zalenoci od temperatury miknienia rozrnia si nastpujce rodzaje
pakw z wgla kamiennego (PN-81/C-97035):
mikki M,
normalny N,
twardy T.
Pak normalny dzieli si z kolei na trzy gatunki (la, Ib i II) w zalenoci od
zawartoci popiou.
12.3. Smoy i paki
785
Aspekty ekologiczne stosowania sm i pakw

W zwizku z wejciem Polski do Unii Europejskiej naley liczy si z ogranicza
niem robt budowlanych z uyciem lepiszczy smoowych uznawanych za mate
ria nieekologiczny. Dotychczas w budownictwie krajowym traktowano lepiszcze
smoowe na rwni z lepiszczem asfaltowym i nawet natychmiastowe zaniechanie
stosowania smoy w nowych inwestycjach nie zlikwiduje problemu recyklingu
i utylizacji tego materiau w starych obiektach (drogi, izolacje w budownictwie
przemysowym, mieszkaniowym).
Podczas tego rodzaju prac zatrudniony personel jest naraony na szkodliwe
dziaanie wielopiercieniowych zwizkw aromatycznych. Nawet zawarto smo
y w materiale, z ktrego zostaa wykonana nawierzchnia (lub izolacja), moe
podczas jej recyklingu na gorco prowadzi do wysokiego stenia toksycznych
zwizkw. Rwnie mielenie starego materiau mineralno-bitumicznego z udzia
em smoy stwarza zagroenie dla robotnikw, bowiem w pyle obserwuje si naj
wiksze stenie zwizkw aromatycznych. Wobec wystpujcych zagroe naj
bardziej racjonalnym postpowaniem jest prowadzenie robt budowlanych w tech
nologii na zimno. Zarwno w przypadku robt drogowych, jak budowlanych
najlepszym rozwizaniem jest stosowanie emulsji asfaltowych (powierzchniowe
utrwalanie nawierzchni, odnowa powierzchniowa pokry dachowych) lub mie
szanek mineralno-emulsyjno-cementowych (M-E-C) w przypadku wykonywania
podbudowy z destruktu ze starej nawierzchni (smoowej) w maszynie frezujco-ukadajcej bd stosowanie mieszanki M-E-C zawierajcej nowe kruszywo z do
datkiem destruktu przy budowie nowych drg.
W ybrane m etody bada sm i pakw
Podstawowym badaniem sucym ocenie jakoci, jak rwnie klasyfikacji rodza
jw sm, jest badanie lepkoci w aparacie BTA (rys. 12.21). Zasada oznaczenia
Rysunek 12.21. Lepkociomierz

(wiskozymetr) BTA [6J
786
lepkoci polega na pomiarze w lepkociomierzu czasu wypywu (w sekundach)

50 ml smoy przez otwr o rednicy 10 mm w temperaturze 30C. W stosunku
do sm o duej lepkoci (powyej 300 s) stosuje si temperatur 45C. W przy
padku lepiszczy o bardzo duej lepkoci badania przeprowadza si w jeszcze
wyszych temperaturach.
W celu sprowadzenia otrzymanych wynikw pomiarw w rnych temperatu
rach (np. 30 lub 45C) do jednej skali wprowadzono jednostki porwnawcze EVT
E.V.T.
30C
10
15
20
20C
14
16
18
___ - 20
--2 5
30
-4
5
-6
-7
-8
= 10
1 -4 0
~ -5 0
-1 5
-20
25
-2 5
-3 0
-3 5
-4 0
50
h 60
30
^8
100
120
140
35
-200
-3 0 0
-4 0 0
-5 0 0
40
-7 5 0
-1 0 0 0
45
50-
55 1
- - 1500
- 2000
!-
-
3000
4000
5000
6000
8000
35C
1 -4 0
-50
i - 60
-
h 80
100
-f-
45C
-2 0
120 _
140 _ - 25
- - 30
__-
40
50
60
80
100
50^0
-3 0
-4 0
-5 0
-6 0
I -8 0
- 100
L 120
60C
25C
i- 300
_
- - 250
- 200
:2 _ I
Penetracja
-1 0
-1 2
-1 4
-1 6
Sekundy lepkoci wedug BTA w rnych temperaturach

Rysunek 12.22. Nomogram do przeliczania lepkoci oznaczonej w rnych temperaturach [3]
12.3. Smoy i paki
787
(Equivalent Viscous Temperature). Jednostki takie okrelaj temperatur w C,

przy ktrej badane lepiszcze (smoa) wykazuje czas wypywu rwny 50 s. Do
przeliczenia wyznaczonej lepkoci w aparacie BTA na jednostki porwnawcze
suy nomogram zamieszczony na rys. 12.22. Na przykad dla pakoasfaltw i asfaltosm mona przelicza penetracj mierzon w temperaturze 25C na skal
EVT.
Drugim wanym badaniem, za pomoc ktrego mona sprawdzi skad frak
cyjny deklarowanej marki smoy, jest destylacja normalna (rys. 12.23), w wyni
ku czego uzyskuje si 5 frakcji (4 frakcje olejowe i pozostao destylacyjn pak). Temperatur miknienia pakw sprawdza si metod Kraemera-Sarnowa1
(rys. 12.24) lub metod piercienia i kuli (jak dla asfaltw) i porwnuje z wy
maganiami PN-81/C-97035 wobec danego rodzaju smoy.
Rysunek 12.23. Aparatura do destylacji smoy [6]

1 - kolba destylacyjna, 2 - nasadka szklana. 3 - termometr zasadniczy. 4 - termometr pomocniczy.
5 - chodnica powietrzna, 6 - odbieralnik. 7 - osona palnika
1 W metodzie Kraemera-Sarnowa warstw paku w rurce szklanej obcia si okrelon iloci

rtci.
788
1 _
u
i f
5
w
lO
-H
in
'
r^ 'm '
40
1
oi
co
. /
68
c)
CD)
Rysunek 12.24. Aparat Kraemera-Samowa [3]

1 - rurka szklana o rednicy zewntrznej 8 mm i wewntrz
nej 6 mm, 2 - w gumowy dugoci 17 mm o redni
cy zewntrznej 9 mm i rednicy wewntrznej 5 mm, 3 termometr, 4 - korek, 5 - piercie gumowy, 6 - rt,
7 - prbka lepiszcza
12.4. Wyroby do izolacji przeciwwilgociowych

i wodoszczelnych
Izolacje wodochronne s stosowane w celu zapewnienia budowlom potrzebnej
ochrony przed niekorzystnym dziaaniem wd atmosferycznych, gruntowych i po
wierzchniowych. Do izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczelnych mona sto
sowa szeroki asortyment materiaw konstrukcyjnych, ktrych cechami charak
terystycznymi s nienasikliwo i nieprzepuszczalno wody. Wyroby do tego
typu izolacji uzyskane z wykorzystaniem lepiszczy bitumicznych mona podzieli
na dwie zasadnicze grupy:
12.4. Wyroby do izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczelnych
789
pynne i plastyczne materiay powokowe, masy izolacyjne, kity,

materiay tworzce przepony wodoszczelne - materiay rolowe (papy, folie).
Przy wyborze odpowiedniego materiau izolacyjnego trzeba kierowa si sze
regiem czynnikw, a przede wszystkim warunkami, do jakich jest przewidziana
izolacja. W przypadku oddziaywania wilgoci zawartej w powietrzu lub materia
ach stykajcych si bezporednio z materiaem izolacyjnym naley zastosowa
izolacj przeciwwilgociow. W przypadku bezporedniego kontaktu z wod jest
konieczna izolacja przeciwwodna. Wanym czynnikiem jest take rodzaj podo
a, na ktrym ma by wykonywana izolacja, stopie jego zawilgocenia w chwili
ukadania izolacji oraz przewidywany okres eksploatacji tego podoa. Agre
sywno chemiczna wody, wpyw promieniowania UV oraz temperatury, ruchy
podoa to kolejne z czynnikw, ktre powinny by uwzgldnione przy wyborze
rodzaju izolacji.
12.4.2. Pynne i plastyczne materiay bitumiczne

Aby uzyska pynne i plastyczne materiay bitumiczne, do lepiszczy, czyli asfal
tw, sm i pakw, dodaje si rozpuszczalniki, polimery, wypeniacze, plastyfika
tory itp., ktre maj za zadanie tak zmieni waciwoci materiau pierwotnego,
eby produkt finalny spenia swoj funkcj jako izolacja wodochronna. Materiay
te mona w zalenoci od ich przeznaczenia podzieli na:
materiay izolacyjne do gruntowania powierzchni,
masy izolacyjne powokowe,
masy do konserwacji pokry dachowych, tradycyjne i polimerowo-asfaltowe,
lepiki,
kity, mastyksy i zaprawy bitumiczne,
masy zalewowe,
asfalty lane izolacyjne,
- emulsje asfaltowe i pasty emulsyjne.
Materiay izolacyjne do gruntowania powierzchni

Stosowanie materiaw izolacyjnych do gruntowania powierzchni polega na po
krywaniu ich cienk, dobrze z ni zwizan warstw powokow stanowic pod
oe przed naoeniem waciwej izolacji wodochronnej, a take na wykonywa
niu samodzielnych powok izolacyjnych najlejszego typu. Materiay izolacyjne
powinny charakteryzowa si dobr przyczepnoci do podoa, wynikajc ze
zdolnoci wnikania w jego pory powierzchniowe, woskowate kanaliki i szczeli
ny. Dodatkowo powinny odznacza si dostatecznie du adhezj i zdolnoci do
zwilania powierzchni izolowanych. Pozwala to na wzmocnienie i jednoczenie
790
zaimpregnowanie podoa oraz trwae zwizanie z nim kolejnych warstw izolacji.

Na rynku dostpne s materiay izolacyjne pod dwiema zasadniczymi postaciami:
roztworw gruntujcych na bazie lepiszczy upynnionych, czyli cieczy uzyski
wanych przez rozpuszczenie asfaltu bd smoy w lotnych rozpuszczalnikach
typu wglowodorowego (takich jak solwentnafta, benzyna lakowa i inne),
emulsji asfaltowych typu anionowego i kationowego oraz niejonowych.
Jako dodatki uszlachetniajce stosuje si ywice kumaronowo-indenowe lub
kalafoniowe, kauczuki naturalne lub syntetyczne, pokosty, inhibitory antykorozji itp.
Roztwory gruntujce maj posta pynn, w zwizku z czym mona je nanosi
na powierzchni pdzlem, tworzc w ten sposb gadkie powoki. Substancje te
s atwo palne i trujce, a ich temperatura zaponu nieznacznie przekracza 31CC,
dlatego naley je chroni przed ogniem i nasonecznieniem.
Emulsje asfaltowe w znaczeniu fizycznym s ukadem dyspersyjnym dwch
cieczy nierozpuszczajcych si w sobie, z ktrych jedna tworzy faz rozproszon
(czstki asfaltu), druga jest faz rozpraszajc (woda). Utrzymanie stanu stabil
nego dyspersji osiga si przez dodatek emulgatorw i stabilizatorw (patrz p.
12.2.9).
Wymagania w stosunku do roztworw gruntujcych zostay zawarte w PN-B24620:1998. Roztwr asfaltowy powinien by jednorodn ciecz o barwie czarnej,
bez widocznych zanieczyszcze. Zawarto wody w tego typu roztworach nie mo
e przekracza 0,5%, temperatura zaponu wg Martensa-Penskyego nie powinna
by nisza ni 31C. Roztwr powinien atwo rozprowadza si w temperaturze
pokojowej za pomoc pdzla, tworzc warstw rwn, cienk bez pcherzy i nie
pienic si. W cigu 12 godz. od naniesienia go na powierzchni w 232C
powinien wyschn i nie pozostawia widocznych ladw asfaltu na palcach po
dotkniciu zagruntowanej powierzchni.
Do bardziej popularnych materiaw izolacyjnych do gruntowania podoa
nale: Abizol R, Abizol R-S, Ogor 80/R, Bitizol R, Askowil R.
Na rynku materiaw asfaltowych do gruntowania dostpne s rne odmiany
emulsji asfaltowych, ktre znalazy swoje zastosowanie w zalenoci od charak
teru podoa (np.: Dysperbit, emulsje kationowe oglnobudowlane i drogowe czy
oglnobudowlane anionowe).
Idealnym gruntem na powierzchnie betonowe, wylewki cementowe, betono
we szlichty tarasw pod papy asfaltowe zwyke i modyfikowane, lepiki itp. s
asfaltowe em ulsje anionowe, ktre zgodnie z PN-B-24002:1997 powinny by
w temperaturze 23C jednorodn ciecz koloru brunatnego, bez widocznych za
nieczyszcze mechanicznych i grudek asfaltu. W zalenoci od rodzaju zasto
sowanych surowcw i przeznaczenia s produkowane dwa rodzaje asfaltowych
emulsji anionowych: A i AL. Emulsja rodzaju A przeznaczona jest do grun
791
towania podoa. Powinna charakteryzowa si zawartoci wody poniej 50%,

zdolnoci rozcieczania wod nie mniejsz ni 300%, zawartoci nie zemulgowanego asfaltu poniej 1,0% oraz czasem tworzenia powoki na kostkach be
tonowych nie duszym ni 6 godz. Emulsja rodzaju AL jest produkowana na
bazie asfaltu z dodatkiem lateksu. Przeznaczona jest do gruntowania podoa,
wykonywania izolacji wodochronnych oraz bezspoinowych powok izolacyjnych.
Do podstawowych wymaga w stosunku do tej emulsji zaliczy naley zawarto
wody do 50%, zdolno rozcieczania wod nie mniejsz ni 300%, zawarto
nie zemulgowanego asfaltu do 1,2%, czas tworzenia powoki na kostkach beto
nowych nie duszy ni 6 godz. oraz brak spywnoci z papy w pozycji pionowej
w 75C w czasie 5 godz.
Wedug PN-B-24003:1997 asfaltowe emulsje kationowe (oglnobudowlane)
s to dwufazowe ukady wody i asfaltu z dodatkiem emulgatorw kationowych,
odpowiedzialnych za ich trwao. W 23C powinny by jednorodnymi ciecza
mi koloru brunatnego, bez widocznych zanieczyszcze mechanicznych i grudek
asfaltu. W zalenoci od zastosowanych surowcw i przeznaczenia wytwarza si
dwa rodzaje emulsji: NT i WT. Emulsja rodzaju NT tworzy niskotopliw po
wok, stosowan do izolacji nie naraonych na dziaanie temperatury powyej
30C. Przeznaczona jest w szczeglnoci do fundamentw i podziemnych czci
budowli. Powinna charakteryzowa si zawartoci wody nie wiksz ni 50%,
zdolnoci rozcieczania wod nie mniejsz ni 100%, zawartoci nie zemul
gowanego asfaltu do 1%, czasem tworzenia powoki nie duszym ni 3 godz.,
spywnoci powoki z betonu w pozycji pionowej w 20C w czasie 6 godz.
wiksz ni 10 mm, przesikliwoci powoki przy dziaaniu supa wody wyso
koci 500 mm w czasie 24 godz. (niedopuszczalne przesikanie) oraz temperatur
amliwoci powoki nie wysz ni 5C. Emulsja rodzaju W T tworzy wysokotopliw powok, stosowan do izolacji nie naraonych na dziaanie temperatury
powyej 60C. Powinna charakteryzowa si zawartoci wody nie wysz ni
50%, zdolnoci rozcieczania wod przekraczajc 100%, zawartoci nie ze
mulgowanego asfaltu do 1%, czasem tworzenia powoki nie duszym ni 1 godz.,
spywnoci powoki z betonu w pozycji pionowej w temperaturze 20C w cza
sie 6 godz. nie wiksz ni 4 mm, przesikliwoci powoki przy dziaaniu supa
wody wysokoci 500 mm w czasie 72 godz. (niedopuszczalne przesikanie) oraz
temperatur amliwoci powoki nie wysz ni 0C. Na rynku krajowym znala
zy zastosowanie emulsje kationowe Katinol r (redniorozpadowa) czy Katinol
W (wolnorozpadowa).
M asy izolacyjne powokowe
O ile materiay do gruntowania stanowi roztwory rzeczywiste, organozole (duy
udzia rozpuszczalnika) i emulsje, o tyle masy izolacyjne s gwnie plastizolami
792
(zamiast czci rozpuszczalnika plastyfikator) z udziaem lub bez wypeniaczy

mineralnych. Podstawowym skadnikiem mas asfaltowych i smoowych jest le
piszcze. O podziale mas decyduje zawarto wypeniacza (masy z wypeniacza
mi lub bez nich) oraz konsystencja (masy izolacyjne rzadkie, czyli gstopynne,
pgste oraz gste). Masy izolacyjne powokowe w swoim skadzie maj lepisz
cze bitumiczne (stanowice podstawowy surowiec), wypeniacze (nie zawsze),
rozpuszczalniki lotne, dodatki piastyfikujce i modyfikujce (zwikszajce przy
czepno do podoa).
Podstawowym zadaniem rozpuszczalnikw lotnych jest dobrze upynni (roz
puci) asfalt, smo lub pak, a po odparowaniu (ulotnieniu) pozostawi bitum
o niezmienionych waciwociach. Z grupy rozpuszczalnikw wglopochodnych
stosuje si solwentnaft, ksylol, benzol silnikowy i olej obojtny, z pochodnych
ropy naftowej - przede wszystkim benzyn lakow. Temperatury wrzenia roz
puszczalnikw nie powinny by nisze ni 130C.
W celu nadania masom powokowym konsystencji plastycznej i zwiksze
nia przyczepnoci do podoa stosuje si dodatki plastyfikujce. S to przede
wszystkim rozpuszczalniki trudno lotne i materiay o charakterze ywic, charak
teryzujce si wysok temperatur wrzenia. Jako rozpuszczalniki trudno lotne
stosowane s produkty naftowe (olej wrzecionowy, olej wulkanowy) oraz kokso
chemiczne (olej antracenowy lub kreozotowy). Z grupy ywic plastycznych wy
rni mona kalafoni (pozostao po destylacji oleju terpentynowego i ywic
drzew iglastych), ywice i paki kumaronowo-indenowe, paki tuszczowe (pozo
stao po destylacji syntetycznych kwasw tuszczowych i lanoliny), kauczuki
syntetyczne i naturalne w rnej postaci.
Dodatek wypeniacza ma na celu stworzenie wewntrz masy bitumicznej
szkieletu mineralnego powodujcego zmian jej waciwoci. Wpywa to przede
wszystkim na podwyszenie temperatury miknienia, zmniejszenie spywnoci,
zwikszenie twardoci i wytrzymaoci, zmniejszenie penetracji i cigliwoci oraz
podniesienie lub obnienie temperatury amliwoci (o czym decyduje rodzaj wy
peniacza). W zalenoci od struktury wyrnia si dwa rodzaje wypeniaczy:
wkniste (wena mineralna, ulowa, bazaltowa) oraz ziarniste (mczki wapien
ne i kwarcowe, andezytowe, bazaltowe i ule mielone, krzemionka strcona
aktywna).
Funkcj lepiszczy w masach izolacyjnych asfaltowych peni zarwno asfalty
przemysowe (PS 85/25, PS 85/40), jak i drogowe (10/20, 15/25, 20/30), nato
miast w przypadku mas smoowych stosuje si smoy i ich mieszaniny z pakiem
wglowym.
Jednym z materiaw sucych do wykonywania na zimno izolacji wodochronnych jest masa asfaltowo-kauczukowa - odmiany R, D i P (wg PN-B-24006:1997). Wytwarzana jest ona na bazie mieszaniny asfaltw, kauczukw
793
i rozpuszczalnikw naftopochodnych. W zalenoci od przeznaczenia moe za

wiera dodatkowo wypeniacze, zwizki powierzchniowo aktywne oraz dodatki
uszlachetniajce. Stosuje si j w temperaturze nie niszej ni 5C.
Masa asfaltowo-kauczukowa odmiany R jest stosowana do wykonywania
samodzielnych powok wodochronnych typu lekkiego, bezspoinowych powok
hydroizolacyjnych zbrojonych wknem szklanym, bezpapowych i na podka
dzie z papy, do konserwacji pokry dachowych z pap asfaltowych oraz grun
towania betonw i wypraw. Masa odmiany D jest przeznaczona dodatkowo
(oprcz takiego zastosowania jak odmiana R) do wykonywania powok przeciwwodnych na elementach konstrukcji budowlanych, podziemnych czciach bu
dowli, zbiornikach wody przemysowej itp. Masa odmiany P obok wymienio
nych zastosowa suy do przyklejania papy asfaltowej do podoy betonowych
oraz przy wykonywaniu pokry wielowarstwowych do klejenia poszczeglnych
warstw papy.
Masa asfaltowo-kauczukowa powinna mie barw czarn bez zanieczyszcze,
konsystencj ciek (odmiana R) i pgst (odmiany D i P). Powinna si a
two rozprowadza za pomoc pdzla, szczotki lub szpachli i dobrze przylega
do podoa. Zawarto substancji lotnych powinna wynosi nie wicej ni 56%
(dla odmiany R) i 40% (dla odmian D i P), temperatura zaponu nie powinna
by nisza ni 31C. Masy te powinny charakteryzowa si ponadto zdolno
ci do wysychania w cigu 12 godz., zawartoci wody do 0,5%, nie powinny
spywa przy pochyleniu 45 w 70C w cigu 5 godz. z papy i betonu oraz
pka w 5C.
Masy asfaltowo-kauczukowe mona ponadto produkowa w postaci modyfiko
wanych wodnych emulsji asfaltw i kauczukw (PN-B-24000:1997). W zaleno
ci od zastosowanych surowcw i waciwoci rozrnia si dwa rodzaje tej masy:
B i D. Poza tym moe ona wystpowa jako masa barwiona po zastosowaniu pig
mentu - odmiana b, lub niebarwiona - odmiana n. Masa niebarwiona jest stoso
wana do wykonywania powok izolacyjnych, przeciwwodnych i przeciwwilgocio
wych. Masa barwiona suy do wykonawania powok ochronno-dekoracyjnych.
Dyspersyjne masy asfaltowo-kauczukowe powinny mie kolor brunatny (masy
niebarwione) lub kolor pigmentu (masy barwione) oraz konsystencj gsto-pynn
albo konsystencj pasty bez widocznych zanieczyszcze. W 23C powinny atwo
rozprowadza si za pomoc szpachli, pdzla lub szczotki na pytce metalowej lub
szklanej. Zawarto wody w masie dla rodzaju B i obu odmian (b, n) nie powinna
przekracza 45%, natomiast dla rodzaju D wartoci 60%. Zdolno rozcieczania
wod dla rodzaju B i odmiany n nie powinna by mniejsza ni 100%, dla rodzaju
D i odmiany n ni 200%, nie oznacza si natomiast tej cechy dla odmiany b. Nie
powinno obserwowa si spywu powoki z papy w pozycji pionowej w czasie
6 godz. i 80C dla rodzaju B oraz w czasie 5 godz. i temperaturze 100C dla
794
rodzaju D. Przy badaniu gitkoci powoki w temperaturze 10C, polegajcym

na zginaniu na pobwodzie klocka o rednicy 50 mm dla rodzaju B i 30 mm
dla rodzaju D, niedopuszczalne jest powstawanie rys i pkni. Przesikliwo
powoki przy dziaaniu supa wody wysokoci 1000 mm w czasie 48 godz. jest
niedopuszczalna dla obu rodzajw i odmian. Czas tworzenia powoki nie powi
nien by duszy ni 4 godz. dla rodzaju B i 6 godz. dla rodzaju D. Dyspersyjna
masa asfaltowo-kauczukowa rodzaju D powinna spenia powysze wymagania
przez okres minimum 6 miesicy od momentu wyprodukowania, natomiast masa
rodzaju B okres 3 miesicy.
Innym wyrobem objtym norm jest m asa asfaltowo-aluminiowa (PN-B-24004:1997) stanowica mieszanin asfaltw, kauczukw, ywic, pigmentu alu
miniowego, rozpuszczalnikw naftopochodnych oraz dodatkw przeciwstarzeniowych. Stosowana jest na zimno do wykonywania powok izolacyjno-dekoracyjnych na asfaltowych izolacjach przeciwwilgociowych, w tym rwnie zbrojonych
wknem szklanym. Moe znale zastosowanie rwnie przy pokryciach z pa
py asfaltowej oraz do zabezpieczania pokry dachowych i obrbek blacharskich
z blachy ocynkowanej. Masa ta powinna charakteryzowa si konsystencj pynn,
barw brunatnosrebrzyst. W 23C powinna atwo rozprowadza si, a po wy
schniciu (do 2 godz.) dobrze przylega do podoa. Zawarto substancji lotnych
w masie powinna wynosi do 45%, wody - nie wicej ni 0,5%, a temperatu
ra zaponu powinna by wysza ni 31C. Masy te nie powinny spywa przy
pochyleniu 45 w 100C w cigu 5 godz. z papy i betonu oraz pka w 5C.
Produkuje si szereg odmian wymienionych rodzajw mas - gwnie asfalto
wych powokowych, np. Abizol P, Abizol P-S, Askowil P, Alubit.
M asy do konserwacji pokry dachowych
Podstawowym surowcem do produkcji mas do konserwacji pokry dachowych
jest lepiszcze bitumiczne (obecnie gwnie na bazie asfaltu). W skad tych mas
mog wchodzi wypeniacze mineralne drobnoziarniste, wkniste lub ich mie
szanki oraz dodatki uszlachetniajce w postaci olejw, pakw tuszczowych, y
wic naturalnych i syntetycznych. Ich zadaniem jest poprawa waciwoci lepiszczy
i przystosowanie masy do pracy w okrelonych warunkach eksploatacyjnych.
W zalenoci od rodzaju zastosowanych lepiszczy wyrnia si masy asfal
towe i masy smoowe.
Masy asfaltowe do konserwacji pokry dachowych s wytwarzane z asfal
tw lub ich mieszanin. Mog to by produkty bezporednio z przerbki ropy
naftowej z rafinerii (masy na gorco) lub roztwory na bazie rozpuszczalnikw
aromatycznych, takich jak solwentnafta czy benzol (masy na zimno). Dodatkiem
do tych mas mog by (cho nie musz) wypeniacze mineralne oraz substancje
uszlachetniajce w postaci kauczukw, ywic syntetycznych itp. w celu poprawy
795
ich waciwoci, w tym przede wszystkim przyczepnoci do papy. Masy asfal

towe maj barw czarn i nie powinny zawiera widocznych zanieczyszcze.
W temperaturze 232C powinny si atwo rozprowadza na podou. Stosuje
si je do konserwacji pokry dachowych z pap wycznie asfaltowych. Masy te
s produkowane obecnie do stosowania tylko na zimno (PN-B-24620:1998).
Podstawowe waciwoci, ktrymi powinny si charakteryzowa, to: spywno masy z papy asfaltowej, ktr okrela si w temperaturze 602C przy
kcie nachylenia 45 i w czasie 5 godz. (niedopuszczalne jest spywanie masy),
gitko przy przeginaniu na walcu o rednicy 30 mm w 5C (nie powinno
obserwowa si powstawania rys i pkni), temperatura zaponu wg Martensa-Penskyego (nie powinna by nisza ni 31C) oraz zawarto wody (nie wiksza
ni 0,5%).
Innym wyrobem, wczeniej ju wymienionym, a sucym rwnie do kon
serwacji pokry dachowych, jest dyspersyjna masa asfaltowo-kauczukowa (PN-B-24000:1997).
Do konserwacji pokry dachowych su m.in. produkty: Abizol D, Bitizol D,
Dacholeum, Gumbit, Dachbit, Alubit. Niektre z nich (np. Gumbit), bliniaczo
podobne do Dysperbitu K i Dekorinu-Super s uwaane za materiay ekologiczne,
poniewa zawieraj tylko znikome iloci rozpuszczalnika lub s cakowicie ich
pozbawione.
Lepiki
Lepiki s masami skadajcymi si z okrelonych lepiszczy (asfalt, smoa), wype
niaczy w postaci mczki, wkien lub ich mieszaniny, plastyfikatorw, dodatkw
uszlachetniajcych oraz rozpuszczalnikw. Stosowane s przede wszystkim (w za
lenoci od rodzaju lepiszczy) do przyklejania pap asfaltowych lub smoowych
do wczeniej zagruntowanego i oczyszczonego podoa oraz do wykonywania
izolacji typu cikiego, redniego i lekkiego. Izolacje typu cikiego uzyskuje
si, sklejajc warstwy papy midzy sob; powstaj w ten sposb wodoszczelne,
wielowarstwowe przegrody. Wykonanie izolacji typu lekkiego i redniego polega
na naniesieniu powok z lepiku bez wkadek z papy. Lepiki znalazy take zasto
sowanie jako materiay suce do konserwacji wyjaowionych pokry dachowych
z papy (p. 12.4.2).
Lepiki (zarwno asfaltowe, jak i smoowe) powinny posiada waciwoci kle
jce dziki odpowiedniej adhezji (siy przyczepnoci do innego materiau) oraz
kohezji (wzajemne zwizanie si czstek lepiku). Powinny charakteryzowa si
dobrym wizaniem si z innym materiaem (podoem betonowym, pap) oraz
wytrzymaoci na rozerwanie wiksz od wytrzymaoci papy na rozwarstwie
nie. Poza tym lepiki powinny by odporne na zmiany temperatury (w niskich
temperaturach nie powinny krusze i pka, w wysokich - topi si i cieka)
796
i charakteryzowa si dostateczn elastycznoci (brakiem pkni, rys w wyni

ku ruchw dylatacyjnych i drga powierzchni izolowanej). Po naniesieniu ich nie
powinny powstawa pcherze wypenione powietrzem, zuszczenia i odpryski.
Lepiki mona podzieli w zalenoci od rodzaju zastosowanego lepiszcza
(asfaltowe, smoowe) oraz sposobu uycia (na gorco i na zimno). Mona je wy
twarza z wypeniaczami lub bez nich. Poniej przedstawiono cztery podstawowe
rodzaje lepikw.
Lepik asfaltowy stosowany n a zimno (PN-B-24620:1998) jest mieszanin
asfaltu lub asfaltw, rozpuszczalnikw i wypeniaczy (nie zawsze). Dodatek sta
nowi substancje modyfikujce, zwikszajce przyczepno do podoa. Lepik
asfaltowy jest uywany przede wszystkim do przyklejania pap asfaltowych do
podoa. Znajduje zastosowanie rwnie przy sklejaniu pap midzy sob w wie
lowarstwowych izolacjach wodochronnych oraz wykonywaniu powok przeciw
wilgociowych i wodochronnych typu lekkiego. Lepik powinien mie barw czar
n i nie zawiera zanieczyszcze, a przy 232C atwo rozprowadza si na
podou. Do podstawowych jego waciwoci nale: spywno papy nim przy
klejonej, ktr okrela si w 602C, przy kcie nachylenia 45 i w czasie 5
godz. (jest niedopuszczalne przesunicie papy oraz wyciek lepiku), gitko przy
przeginaniu na walcu o rednicy 30 mm w 5C (nie powinny powstawa rysy
i pknicia), temperatura zaponu wg Martensa-Penskyego (wysza od 31C),
zawarto wody (do 0,5%) oraz zdolno klejenia papy do papy, ktra wyrao
na jest przez si rozcigajc dwa kawaki papy w 23 2C (nie powinna by
mniejsza ni 150 N).
Lepiki asfaltowy i asfaltowo-polimerowy z wypeniaczami stosowane na
gorco (PN-B-24625:1998) s przeznaczone do przyklejania pap asfaltowych do
podoa betonowego i sklejania pap midzy sob w wielowarstwowych izolacjach
wodochronnych, wykonywania powok przeciwwilgociowych i wodochronnych
typu lekkiego oraz przyklejania folii budowlanych olejo- i bitumoodpornych do
podoa betonowego. Lepiki te mog by rwnie stosowane w przypadku sta
ego kontaktu ze styropianem. Skadaj si z asfaltu lub mieszaniny asfaltw
ponaftowych (z dodatkiem polimerw), wypeniaczy i substancji modyfikujcych
(innych ni polimery). W 23C s ciaami staymi o barwie czarnej, charak
teryzujcymi si jednorodnoci i brakiem zanieczyszcze. Po podgrzaniu do
180C i wymieszaniu powinny si atwo rozprowadza na podou betonowym.
Do podstawowych parametrw charakteryzujcych oba lepiki nale: temperatura
miknienia wg PiK (ktra nie powinna by nisza ni 80C w przypadku lepiku
asfaltowego i 90C - lepiku z dodatkiem polimeru) oraz zawarto wypenia
czy (nie powinna przekracza 35%). Gotowy wyrb powinien spenia warunki:
spywnoci papy przyklejonej lepikiem z paszczyzny nachylonej do poziomu pod
ktem 45 w czasie 5 godz. w 65C (lepiki asfaltowe) i 75C (lepiki asfaltowe
797
z dodatkiem polimerw) - niedopuszczalne jest pojawienie si wycieku lepiku

i przesunicie si papy; zdolnoci klejenia papy do papy wyraonej si zrywajc
(nie powinna by mniejsza ni 280 N dla obu rodzajw lepiku) oraz gitkoci
- przy przeginaniu na walcu o rednicy 20 mm w 0C w przypadku lepiku as
faltowego i w 15C dla lepiku asfaltowo-polimerowego (niedopuszczalne jest
powstawanie rys i pkni).
Lepik asfaltowy do posadzki deszczukowej (PN-7 1/B-24624) jest to masa,
w ktrej podstawowym skadnikiem jest asfalt lub mieszanina asfaltw o tem
peraturze miknienia wg PiK wyszej od 40C. Dodatkowymi materiaami s
wypeniacze w postaci mczki, wkien lub ich mieszaniny, plastyfikatory, roz
puszczalniki oraz dodatki uszlachetniajce (kalafonia, paki tuszczowe), ktrych
zadaniem jest polepszenie waciwoci lepiku.
W temperaturze 20 C lepik ma barw czarn, konsystencj pciek bez wi
docznych zanieczyszcze i nie pokrytych asfaltem czstek wypeniaczy. W tej
samej temperaturze powinien atwo rozprowadza si za pomoc opatki warstw
o gruboci 1-2 mm. Po wyschniciu (ok. 7 dni) lepik w temperaturze pokojowej
powinien by cakowicie bezwonny. Powinien dodatkowo charakteryzowa si
zawartoci wody do 0,5%, elastycznoci (brak rys i pkni powstaych przy
zginaniu wok prta metalowego o rednicy 30 mm w temperaturze 0C na pa
sku ptna o wymiarach 9 x 15 cm z warstw lepiku w iloci 8 g) oraz zdolnoci
klejenia (czyli wytrzymaoci w 182C przyklejonej do podoa betonowe
go deszczuki na dziaanie siy rozrywajcej, ktra powinna by nie mniejsza
ni 90 N)
Na rynku s dostpne np.: Subit (lepik asfaltowy do posadzki deszczukowej),
Abizol DM (lepik asfaltowy do przyklejania na zimno pokry dachowych z papy
asfaltowej), Abizol KL (lepik asfaltowy do przyklejania na zimno papy asfaltowej
do podoa).
Kity
Kity s to masy o barwie czarnej, konsystencji pgstej do bardzo gstej, po
wstae w wyniku zmieszania asfaltw ponaftowych, wypeniaczy mineralnych,
rozpuszczalnikw lotnych i rodkw plastyfikujcych. Kity s stosowane do wy
peniania szczelin dylatacyjnych, rys i pkni w izolacjach budowli. Rni si
od mas izolacyjnych zwikszon iloci wypeniaczy (gwnie wknistych).
Rozrnia si dwa rodzaje kitw na bazie lepiszcza asfaltowego: kit asfaltowy
uszczelniajcy i kit budowlany asfaltowo-kauczukowy uszczelniajcy.
Kit asfaltowy uszczelniajcy (PN-74/B-30175), zaliczany do grupy kitw
plastycznych, jest stosowany w budownictwie do wypeniania szczelin dylatacyj
nych. Skada si z asfaltw ponaftowych o penetracji w 25C powyej 30 0,1 mm,
wypeniaczy mineralnych, plastyfikatorw oraz dodatkw zwikszajcych jego
798
przyczepno do powierzchni uszczelnianych. W zalenoci od penetracji rozr

nia si dwa jego rodzaje: kit fugowy (KF) i kit szko-beton (SB), oraz w za
lenoci od przeznaczenia dwie odmiany: P - do uszczelnie poziomych i N do uszczelnie pionowych. Przykadem kitw KF jest Abizol KF i Bitizol KF,
natomiast kitw SB - Bitizol SB. W celu uzyskania wikszej urabialnoci kit SB
mona lekko podgrzewa bez udziau otwartego ognia.
Kit asfaltowy uszczelniajcy powinien mie czarna barw, by jednorodny,
nie zawiera zanieczyszcze, a w 202C mie konsystencj plastyczn (atwo
dawa si formowa i wypenia szczeliny). Kit charakteryzuj takie podstawowe
waciwoci jak: penetracja, ktr okrela si w temperaturze 20C w zalenoci
od rodzaju (KF - 55-75-0,1 mm, SB - 45-55 0,1 mm), przyczepno do betonu
(w tecie zrywania powinno nastpi zerwanie kohezyjne - w masie), wyduenie
wzgldne przy zerwaniu (nie powinno by mniejsze ni 20 mm), odporno na
zamraanie (kulka uformowana z kitu ozibiona do 20 C po upadku z wyso
koci 2,5 m na metalow pytk nie powinna wykazywa pkni i odpryskw)
oraz spywno z blachy aluminiowej lub stalowej (w 70C z pozycji pionowej
w cigu 5 godz. dopuszczalna spywno do 3 mm) oraz z betonu dla odmiany
N (warunki zblione jak w przypadku badania spywnoci z blachy, przy czym
czas trwania badania wynosi 6 godz., a warto dopuszczalna 2 mm).
Kity budowlane asfaltowo-kauczukowe uszczelniajce (PN-B-30152:1997)
s stosowane w budownictwie przede wszystkim do uszczelniania zczy elemen
tw budowlanych. W ich skad wchodzi mieszanina kauczukw syntetycznych,
wypeniaczy, ywic, plastyfikatorw oraz asfaltw ponaftowych. S produkowa
ne rne rodzaje kitw - o konsystencji pgstej (z dodatekiem rozpuszczalnika
organicznego), gstej i bardzo gstej (stosowane po ogrzaniu do 90C). Kit gsty
dzieli si dodatkowo na typy: A - kit nieprofilowany, dostarczany w opakowa
niu jednostkowym, i B - kit profilowany, w postaci tam i sznurw o przekro
ju prostoktnym lub koowym. Kit asfaltowo-kauczukowy powinien mie bar
w czarn i w temperaturze 23C stanowi jednorodn mas bez obcych wtrce
i zanieczyszcze.
Waciwoci kitu budowlanego asfaltowo-kauczukowego zale od jego kon
systencji. W przypadku kitu pgstego do podstawowych jego cech mona za
liczy: penetracj w temperaturze 23C nie wiksz od 190 0,1 mm, spywno
z blachy aluminiowej w temperaturze 70C pod ktem 90 w czasie 5 godz. nie
wiksz ni 5 mm oraz przyczepno do podoa betonowego okrelan w tem
peraturze +23C (przy wydueniu o 30 mm kit nie powinien odrywa si od
podoa ani nie zrywa w masie) oraz w temperaturze 20 C (przy wydue
niu 15 mm kit nie powinien odrywa si od podoa ani nie zrywa w masie).
Ponadto nie powinno si obserwowa rys skurczowych i odspoje od podoa
betonowego po 30 dniach w temperaturze 23C. Kit gsty powinien odznacza
799
si: penetracj w granicach (50-80) 0,1 mm, spywnoci z blachy aluminiowej

w warunkach jw. do 2 mm oraz przyczepnoci do betonu identyczn jak w przy
padku kitu pgstego w obu temperaturach. Kit bardzo gsty charakteryzuje si:
penetracj w zakresie (20^49) 0,1 mm, spywnoci nie wiksz od 2 mm w wa
runkach jw., odpornoci na zamraanie w temperaturze 20C (brak pkni
i odpryskw) oraz wytrzymaoci na cinanie w poczeniach aluminium-kitszko-kit-aluminium (nie mniejsz ni 0,02 MPa).
Na rynku s dostpne np.: Elplast (elastoplastyczny kit asfaltowo-kauczukowy),
Carbital (asfaltowo-polimerowe tamy samoprzylepne).
Mastyksy, zaprawy bitumiczne i masy zalewowe

Mastyks i zaprawy asfaltowe nale do najtwardszych mieszanek mineralno-asfaltowych. W swoim skadzie zawieraj 12-15% asfaltw. Pozostao stano
wi dodatki uszlachetniajce i drobnoziarniste mczki mineralne w postaci pyw
lub wkien, ewentualnie ich mieszaniny. Stosowane s na gorco do wykonywa
nia powok izolacyjnych, warstw ochronnych na izolacjach typu cikiego oraz
wypeniania szczelin i nierwnoci w elementach konstrukcyjnych. Rnice mi
dzy mastyksem a zapraw s niewielkie i wystpuj raczej w uziarnieniu drobnej
frakcji szkieletu mineralnego (poniej 0,42 mm).
Asfaltowa masa zalewowa (PN-B-24005:1997) jest jednorodn mieszanin
skadajc si z asfaltu ponaftowego modyfikowanego kauczukiem syntetycznym
z dodatkiem wypeniaczy i innych dodatkw uszlachetniajcych. Po ogrzaniu do
170C ma ona konsystencj pgstej masy, jest jednorodna i powinna dawa
si atwo rozprowadzi na kostce betonowej za pomoc noa. Stosowana jest
na gorco do uszczelniania spoin poziomych midzy elementami konstrukcyj
nymi obiektw budowlanych. Ze wzgldu na szeroko wypenianych szczelin
rozrnia si: odmian 1 - stosowan przy szczelinach 10-40 mm i odmian 2
- stosowan przy szerokoci szczelin 5-10 mm.
Do podstawowych waciwoci asfaltowej masy zalewowej nale: tempera
tura miknienia (powyej 65C dla odmiany 1 i 55C dla odmiany 2); pene
tracja w temperaturze 25C w granicach (35-50) 0,1 mm dla odmiany 1 i (70-100) 0,1 mm dla odmiany 2); splywno z metalowej pytki nachylonej pod
ktem 15 w temperaturze 60C i w czasie 30 min (poniej 3 mm dla odmia
ny 1 i 5 mm dla odmiany 2); rozlewno masy podgrzanej do 170C, wlanej
z wysokoci 10 cm do metalowego naczynka i pozostawionej na 30 min w tem
peraturze 23C (powyej 12 cm dla odmiany 1 i 14 cm dla odmiany 2); zdolno
do cakowitego wypenienia szczelin o zadanej szerokoci (20 mm dla odmiany
1 i 5 mm dla odmiany 2); przyczepno do betonu w temperaturze 20C (dla
obu odmian przy wydueniu nie mniejszym ni 30 mm zerwanie kohezyjne
w masie); wytrzymao na zrywanie kohezyjne (powyej 0,1 MPa dla odmiany
1 i 0,02 MPa dla odmiany 2); oraz przy badaniu wytrzymaoci na uderzenia
800
w temperaturze -2 0 C brak rys i pkni (przy upadku z wysokoci 10 cm dla

odmiany 1 i z wysokoci 25 cm dla odmiany 2).
W handlu s dostpne preparaty Ogor 80-KT, Ogor 80-W-KT.
Asfalt lany izolacyjny
Asfalt lany jest to mieszanka mineralno-asfaltowa o duej zawartoci wype
niacza, wytwarzana w otaczarkach lub kotach produkcyjnych. Produkuje si j
z grysw kamiennych, piasku, mczki mineralnej i asfaltu, ktry peni funkcj
lepiszczy. Szkielet mineralny tej masy jest tak wypeniony wypeniaczem i lepisz
czem, e nie ma w niej wolnych przestrzeni, co zapewnia masie asfaltu lanego
du szczelno i dugotrwao. Asfalt lany znalaz powszechne zastosowanie
w drogownictwie przy budowie warstw cieralnych (wszelkiego rodzaju warstw
izolacyjnych drg) i wicych (na obiektach mostowych). Wykonuje si z nie
go wodoszczelne i niepylce posadzki w pomieszczeniach naraonych na dzia
anie wilgoci, w magazynach, piwnicach, na tarasach oraz halach fabrycznych,
w ktrych podoa s obcione siami skupionymi w ograniczonym stopniu.
Stosunkowo dua zawarto wypeniacza i asfaltu powinna zapewni masie ta
k urabialno, eby mona byo wbudowywa j rcznie lub mechanicznie, bez
udziau dodatkowej pracy zagszczenia.
Mieszanki asfaltu lanego produkuje si z kruszywa o uziarnieniu od 0/8 mm
do 0/25 mm. Ilociowo znajduje si w nich 6,0-8,5% asfaltu, 18-25% wypenia
cza, 13-25% piasku i 33-55% grysw. Do mieszanek tego typu stosuje si odpo
wiedni asfalt: do celw drogowych i zastosowania w pomieszczeniach otwartych
asfalt drogowy 20/30, 30/45 i 35/50, natomiast do zastosowania w pomieszcze
niach zamknitych asfalty przemysowe izolacyjne PS 85/25 i PS 105/15 oraz IW
80 i IW 100. Specyfika technologii wykonywania nawierzchni, posadzek dyktu
je konieczno przestrzegania odpowiednich reimw temperaturowych, innych
ni w przypadku kadej z poprzednich mas. Asfalt podczas produkcji tyche
mas powinien zosta podgrzany do 175-220C (w przypadku asfaltw drogo
wych) i wyszej (w przypadku asfaltw przemysowych), kruszywo powinno
mie 190-240C. Gotowa mieszanka asfaltu lanego po wyjciu z mieszalnika
lub kota powinna mie 200-240 C. Obnienie podanych temperatur mona uzy
ska przez zastosowanie wypeniacza aktywowanego lub bitumowanego. W tym
przypadku temperatura masy na etapie wbudowywania nie powinna by wysza
ni 170-190C. Mczk wapienn zastpuje si innymi, np. mczk andezytow,
granitow lub kwarcytow w przypadku wykonywania posadzek naraonych na
dziaanie kwasw. Naley pamita, e mieszanki mineralno-asfaltowe - w tym
asfalt lany - nie s odporne na dziaanie rozpuszczalnikw organicznych, olejw
(waciwo asfaltu), dlatego te nie stosuje si tych mas w miejscach, w ktrych
byyby naraone na ich dziaanie.
801

<L>
/->
co
A
wolnorozpadow
2*
"3
i
co
w
redniorozpadowe
CO
</5
<9
1
?
&
2
i
j=>
&
co
3m
o
7
5
'O
3<r>
o
5
(N
5c o
n>
!
5
vO
<N
500
T
r->
i/~
m1
cn
ON
<N
~
o
o"
m
n
o"
V
o
O
V
o
o"
m
<N
m
00
A\
m
<N
o
V
v>
n
oo
V/
A\
o
wf
V/
V)
O
n
O
00
A\
n
On
o
o
lO
(S
O
o
00
A\
o
u-f
V/
o
o'
n
<N
O
V
oo"
V/
<o
00
A\
o
2
o
8

V/
4,
O
Zawarto lepiszcza, %
00
A\
2
TJ
i
Waciwoci
o
in
V/
On
ON
V
On
Stabilno na cemencie, g
co
A
o
o'
V
80-130
oo
Indeks rozpadu, g/100 g
(N
A
Przyczepno do kruszywa, %
4<n
Sedymentacja, %
Jednorodno oznaczona na siei

# 0,16 mm, %
VO
lCO
g
c
802
W mieszankach mineralno-asfaltowych typu asfalt lany niezmiernie jest wany

odpowiedni dobr poszczeglnych skadnikw. Decyduje on zarwno o urabialnoci masy na etapie wbudowywania, jak i o jej cechach wytrzymaociowych
w okresie uytkowania. Podstawow waciwoci asfaltu lanego jest odpowied
nia penetracja badana stemplem o powierzchni 5 cm2 przy nacisku 525 N w 40C
po 30 min (1,0-5,0 mm przy zakadanych nieduych obcieniach na powierzch
ni i 1,0-3,5 mm przy obcieniach wikszych) oraz przyrost penetracji po na
stpnych 30 min 0,6 mm przy niewielkich obcieniach i < 0,4 mm przy
obcieniach wikszych).
Em ulsje asfaltowe i pasty emulsyjne
Em ulsje asfaltowe s to ukady dyspersyjne, w ktrych faz rozproszon s czst
ki asfaltu, a faz rozpraszajc woda. Wprowadzenie znacznej iloci energii oraz
powierzchniowo aktywnej substancji (emulgatora) umoliwia wyprodukowanie
odpowiedniej emulsji kationowej, anionowej czy niejonowej. Jest to uzalenione
od rodzaju wprowadzonego emulgatora, ktry peni rwnie funkcj stabilizatora
emulsji po jej wyprodukowaniu, tworzc wok czstek stref przejciow mi
dzy dwoma fazami, co utrudnia bezporedni kontakt i czenie si poszczeglnych
czstek [2]. Obok zwykych emulsji s dostpne rwnie emulsje modyfikowane
kationowe i anionowe, jednofazowe i dwufazowe, w ktrych skadzie s asfalty
modyfikowane polimerami wprowadzane w celu poprawy ich waciwoci eks
ploatacyjnych.
Obok emulsji oglnobudowlanych stosuje si emulsje drogowe, ktrych cechy
techniczne wg EmA-99 zestawiono w tabl. 12.6 i 12.7. Z krajowych wyrobw
Tablica 12.7. Waciwoci drogowych emulsji kationowych modyfikowanych
Klasa emulsji
Waciwo
szybkorozpadowe
wolnorozpadowe
K1-65MP
K1-70MP
K3-60SS
Zawarto lepiszcza, %
64-66
69-71
58-65
Lepko wg Englera, E
> 10
>3
Lepko BTA 0 4 mm, s
>7
< 15
Jednorodno oznaczona na sicie

kwadratowym # 0,63 mm, %
<0,20
<0,20
<0,20
Sedymentacja, %
si 5,0
< 5,0
< 5.0
Przyczepno do kruszywa, %
5? 85
^ 85
^ 85
Indeks rozpadu, g/100 g
<90
< 90
<90
803
0 charakterze asfaltowych emulsji modyfikowanych s znane Fargum, Gumbit czy

wczeniej wspomniany Dysperbit.
Asfaltowe pasty emulsyjne (BN-76/6753-03) s to ukady koloidalne, trj
fazowe, w ktrych skad wchodz asfalt, woda i gliny bentonitowe oraz dodat
ki uplastyczniajce i modyfikujce. Glina bentonitowa spenia w tym przypad
ku funkcj emulgatora, a udzia jej w mieszaninie wynosi 10-20% wag. Pasty
emulsyjne asfaltowe s stosowane w budownictwie do wykonywania samodziel
nych izolacji przeciwwilgociowych i uszczelnie oraz uywane jako lepiszcze
bitumiczne do przyklejania materiaw ocieplajcych do podoa betonowego.
Wykorzystuje si je take do remontw dachw, smarowania, przyklejania at
1 tanich regeneracyjno-naprawczych robt izolacyjnych.
Rozrnia si trzy rodzaje past emulsyjnych w zalenoci od temperatury
miknienia wykonanej z nich powoki: NP - pasta tworzca po wyschniciu po
wok o temperaturze miknienia wg PiK co najmniej 70C, stosowana do izolacji
nie naraonych na dziaanie temperatury wyszej ni 50 C; SP - pasta o tempe
raturze miknienia powoki nie niszej ni 90C, stosowana w temperaturze do
70C, oraz W P - pasta o temperaturze miknienia powoki wyszej od 130C,
stosowana w temperaturze nie wyszej od 100C. Asfaltowa pasta emulsyjna po
winna by mas jednorodn o barwie brunatnej bez widocznych goym okiem
zanieczyszcze obcych, grudek asfaltu i gliny bentonitowej. Do podstawowych
jej waciwoci, obok odpowiedniej temperatury miknienia, naley zaliczy za
warto wody (ktra nie powinna by wiksza ni 50% dla wszystkich rodzajw),
zawarto substancji mineralnych (do 15% jw.), czas tworzenia powoki (dla ro
dzaju NP i SP nie duszy ni 4 godz., dla WP 24 godz.), spywno powoki
z kostki betonowej w 70C w pozycji pionowej (dla rodzaju NP nie wicej jak
2,0 mm, dla SP i WP brak zauwaalnego spywu), przesikliwo przy dziaaniu
supa wody wysokoci 500 mm w cigu 24 godz. (niedopuszczalne przesikanie),
przyczepno do betonu (niedopuszczalne odspojenie oraz odmywanie powoki
dla wszystkich rodzajw pasty), wytrzymao spoiny klejowej przy nieadhezyjnym rozrywaniu (nie nisza ni 0,1 MPa dla rodzaju SP i WP) oraz gitko pasty
gruboci 1 mm po wyschniciu okrelana w 0C przy przeginaniu na pobwodzie klocka o rednicy 50 mm (niedopuszczalne jest powstawanie rys i pkni
- badanie dla rodzaju SP i WP). Okres, w ktrym pasta nie powinna wykazywa
odchyle od wymaga normowych, wynosi 6 miesicy od daty jej wyproduko
wania.
12.4.3. Materiay rolowe

Bardzo rozpowszechnion i jedn z najczciej uywanych grup materiaw izo
lacyjnych wodoszczelnych stanowi materiay bitumiczne w rolach lub arku-
804
szach. Maj zastosowanie jako izolacja przeciwwilgociowa w obiektach budowla

nych pozioma i pionowa, izolacja typu redniego i cikiego, stanowi materiay
do wypeniania szczelin dylatacyjnych i skurczowych oraz su jako spodnia
i wierzchnia warstwa pokry dachowych. Podstawowy podzia tych materiaw
dotyczy rodzaju zastosowanego lepiszcza: asfaltowego lub smoowego. Produku
je si je z wkadk (czsto zwan osnow) z materiau nieizolacyjnego lub jako
bezwkadkowe. Materiay bezwkadkowe zawieraj najczciej szkielet z wkien
szklanych lub kauczuku. W przypadku materiaw z wkadk (pap) warstwy s
nastpujce:
wkadka (szkielet nony), ktr moe by tektura, tkanina wkiennicza (ju
towa, lniana, konopna itp.) lub szklana, welon z wkien szklanych, nasycona
lub zaimpregnowana asfaltem, mieszanin paku i smoy, foli aluminiow
bd z tworzyw sztucznych,
powoki impregnacyjne asfaltowe lub smoowe, z obu stron,
posypka mineralna, przekadka antyadhezyjna, folia aluminiowa z jednej lub
obu stron.
M ateriay do produkcji pap
Do produkcji pap stosuje si nastpujce materiay: asfalty, masy smoowe, tek
tur, wkna szklane, folie i tamy aluminiowe oraz rozdrobnione materiay mi
neralne (posypki papowe, wypeniacze).
Asfalty. Do produkcji pap stosuje si asfalt przemysowy izolacyjny PS 40/175,
uywany do impregnacji, oraz asfalt PS 85/25 lub PS 85/40 stosowany do mas
powokowych. Dopuszcza si stosowanie innych asfaltw, ale musz one pod
wzgldem parametrw technicznych odpowiada co najmniej asfaltowi PS-85/25.
Waciwoci asfaltw przemysowych izolacyjnych zostay przedstawione w punk
cie 12.2.7. Dopuszcza si stosowanie substancji piasty fi kujcych i modyfikuj
cych.
Masy smoowe papowe. Do produkcji pap smoowych stosuje si dwa ro
dzaje mas smoowych (wg PN-C-96122:1997), tj. impregnacyjne i powokowe,
otrzymywane z paku wglowego i frakcji olejowych wymieszanych w odpowied
nim stosunku. Masa smoowa papowa impregnacyjna jest stosowana do wyrobu
pap smoowych izolacyjnych z powok mineralizowan oraz modyfikowan. Na
tomiast do produkcji papy smoowej z mineralizowan powok znalaza zastoso
wanie masa papowa powokowa. W 20C powinny by ppynn lub sta, jed
norodn mas o barwie czarnej bez widocznych zanieczyszcze mechanicznych,
o gadkiej i byszczcej powierzchni. Do podstawowych waciwoci charaktery
zujcych te masy zaliczy mona: temperatur miknienia wg metody PiK (dla
mas impregnacyjnych 32-38C, dla powokowych 56-66C), zawarto wody (do
1% w przypadku obu rodzajw mas), temperatur zaponu wg Marcussona (nie
805
nisz ni 185C), zawarto naftalenu surowego (do 2%), skadnikw kwanych

(do 2%) oraz lepko wg Riitgersa w 100C (nie nisz ni 35s) okrelan dla
mas impregnacyjnych.
Przy produkcji pap smoowych stosuje si rwnie masy powokowe modyfi
kowane (wg PN-90/B-27604). S to mieszaniny paku i olejw wglopochodnych
oraz polichlorku winylu z dodatkiem plastyfikatorw i rodkw przeciwdziaaj
cych rozpadowi PVC, o temperaturze miknienia 56-63 C badanej wg metody
PiK, penetracji nie mniejszej ni 15 0,1 mm w 25C oraz temperaturze zaponu
nie niszej ni 200C wg metody Marcussona.
Tektura. Do produkcji pap asfaltowych i smoowych stosuje si dwie odmiany
tektury (wg PN-88/P-50520), tj. D (drzewn) i M (mieszan). Cechy charaktery
styczne tych tektur s nastpujce: gramatura (dla odmiany D i M - 333, 400, 450
i 500 g/m2), obcienie zrywajce w kierunku podunym oznaczone na prbce
szerokoci 50 mm (dla odmiany D w zalenoci od gramatury nie mniejsze ni
280-350 N, a dla odmiany M 210-260 N), wyduenie rednie dla obu kierunkw
przy zrywaniu (nie nisze ni 1,8% dla odmiany D i 1,5% dla odmiany M) oraz
wilgotno (nie wysza ni 7% dla odmiany D i 8% dla odmiany M). Niedo
puszczalne jest wystpowanie dziur, pkni, naderwa i fad, a po rozwiniciu
tektury falowania i samozwijania.
Welon z wkien szklanych. Zgodnie z PN-B-23119:1997 jest to wyrb
w postaci tamy utworzony z wkien szklanych niecigych, niesymetrycznie
uoonych i sklejonych wieloskadnikowym lepiszczem w postaci krochmalu mo
dyfikowanego z udziaem ywic syntetycznych. Niektre rodzaje welonu mog
by wzmocnione wknem jedwabniczym. Obok podstawowego przeznaczenia
(czyli jako osnowa do papy) welony znalazy zastosowanie jako materia oka
dzinowy wyrobw termoizolacyjnych. W zalenoci od zastosowanego lepiszcza
rozrnia si dwa rodzaje welonu: M - lepiszcze z udziaem syntetycznych y
wic melaminowo-mocznikowych, i F - lepiszcze z udziaem syntetycznej ywicy
fenolowo-formaldehydowej. Dodatkowo welony dzieli si w zalenoci od grama
tury na odmiany, a take niekiedy wzmacnia wknem jedwabniczym (tabl. 12.8).
Do produkcji welonw naley stosowa wkno szklane redniej gruboci nie
przekraczajcej 16 /im , a przy wzmocnieniach wkno jedwabnicze, nieskrcane
w postaci pasm (nitek) gruboci liniowej nie przekraczajcej 130 tex*. Tama
welonu powinna by elastyczna, bez dziur i zaama. Brzegi powinny by rwno
obcite i mie rwn powierzchni. Pod wzgldem waciwoci wytrzymaocio
wych tamy z welonu powinny charakteryzowa si midzy innymi si zrywajc
przy rozciganiu paska welonu szerokoci 50 mm wzdu tamy nie nisz ni
(w zalenoci od rodzaju i odmiany) 60-200 N i w poprzek tamy nie nisz ni
1 Tex - jednostka masy liniowej wkna i nitek; 1 tex = 1 g/km.
806
Tablica 12.8. Wybrane waciwoci wkien szklanych w zalenoci od rodzaju i odmiany
Rodzaj
welonu
Wzmocnienie welonu
Odmiana
welonu
Gramatura
g/m2
M/150/16
M/64/16
M/70
505
646
707
wzmocniony
wzmocniony
-
M/95/16
M/l 00/32
M/l 20
95 9
10010
12012
wzmocniony
wzmocniony
62-4
312a
_b
F/65/16
F/70
656
707
wzmocniony
62-4
F/150
F/280
15015
28028
F/500
F/700
50050
70070
wzmocnienie
liczba nitek
Zawarto
lepiszcza
nie wicej ni, %
624
30
32
23
a Na obrzeach welon jest dodatkowo wzmocniony wknem jedwabniczym (po 5 nitek).

b Na obrzeach welon jest wzmocniony wknem jedwabniczym (po 5 nitek).
60-150 N oraz odpornoci termiczn uwarunkowan odpornoci lepiszczy nie

nisz ni 180C.
Folia i tamy aluminiowe. S to materiay wytwarzane z aluminium i jego
stopw, walcowane na zimno o gruboci 0,12 mm (do produkcji tam) lub z alu
minium nieuszlachetnionego o gruboci 0,09 mm (z ktrego wytwarza si folie).
Powierzchnia folii powinna by po obu stronach gadka, byszczca i czysta, bez
pkni, naderwa, rozwarstwie, usek, pcherzy i plam pochodzenia korozyj
nego. Folia aluminiowa (wg PN-86/H-92924) moe by wytwarzana z alumi
nium w gatunku A l w stanie rekrystalizowanym (r) oraz w gatunku A2 w stanie
twardym (z6). Tamy (wg PN-87/H-92833) wytwarza si z aluminium gatun
kw AR1, AR2, A00, A0, A l, A2 oraz ze stopw gatunkw PA1, PA2, PA11,
PA 15 i PA43 w stanach rekrystalizowanym (r), ptwardym (z4), ptwardym
rekrystalizowanym (z4r) i twardym (z6). Zarwno tamy, jak i foli naley prze
chowywa w krytych i suchych pomieszczeniach o temperaturze 5-35C i chroni
od nagych zmian temperatury ze wzgldu na powstawanie wody z kondensacji.
Pomieszczenia te powinny by dodatkowo wolne od aktywnych chemicznie par
i gazw.
807
Piasek. Posypk papow moe stanowi piasek kwarcowy frakcji 0,32/

/1,00 mm zgodnie z BN-75/6727-01. Powinien on by czysty (bez zanieczysz
cze obcych) i suchy. Stosowanie go ma na celu midzy innymi przeciwdzia
anie rozmikaniu masy impregnacyjnej, zlepianiu si papy w czasie transportu
i przechowywania czy zwikszeniu odpornoci na dziaanie ognia oraz wpy
ww atmosferycznych. Piasek moe by uyty jako posypka jedno- i dwustronna
zarwno do pap smoowych jak i asfaltowych.
Posypki papowe. Otrzymuje si je w wyniku mechanicznego rozdrobnienia
i segregacji ziarnowej rnych typw skalnych surowcw mineralnych, piaskw
kwarcowych lub uli wielkopiecowych (nie naley stosowa uli pomiedzio
wych). Zgodnie z BN-91/6727-01, w zalenoci od uytego surowca wyrnia si
posypki z upka chlorytowo-serycytowego, melafiru, porfiru, piasku kwarcowego
itp. Posypki dzieli si take w zalenoci od nominalnego uziarnienia sita kwadra
towego na frakcje: 0,32/1,00; 1,0/1,60; 1,00/2,00; 1,60/2,00 oraz 2,00/3,00 mm.
Skalne surowce mineralne stosowane do produkcji posypek powinny odpowiada
trzem podstawowym wymaganiom w stosunku do cech fizyczno-mechanicznych,
tj. wytrzymaoci na ciskanie w stanie powietrznosuchym (wyszej ni 30 MPa),
nasikliwoci (niszej ni 15%) oraz mrozoodpornoci po 40 cyklach (ubytek
masy nie wikszy ni 2%). Gotowy produkt powinien charakteryzowa si od
powiednimi waciwociami, tj. zawartoci zanieczyszcze obcych (nie wysz
ni 1,0%), zawartoci czci rozpuszczalnych w wodzie (nie wysz ni 0,02%),
wilgotnoci (do 3,0%), kwasoodpornoci (ubytek masy nie wikszy ni 20,0%)
oraz ugoodpornoci (ubytek masy do 8,0%). Ponadto ziarna posypki nie po
winny mie ostrych krawdzi.
Mczki z upku chlorytowo-serycytowego i fyllitowego. Zgodnie z BN-85/6714-03, mczki te dzieli si w zalenoci od rodzaju surowca skalnego,
z jakiego zostay wyprodukowane (chlorytowo-serycytowe i fyllitowe), oraz od
wielkoci ziaren na M 0,063 (o uziarnieniu 0/0,063 mm), M 0,08 (o uziarnieniu 0/0,080 mm), M 0,09 (o uziarnieniu 0/0,090 mm), M 0,10 (o uziarnieniu
0/0,100 mm), M 0,20 (o uziarnieniu 0/0,200 mm) i M 0,315 (o uziarnieniu
0/0,315 mm). Mczka powinna charakteryzowa si barw szaropopielat, szarosrebrn lub zocist o odcieniu metalicznym. Niedopuszcza si zbrylania mcz
ki, zanieczyszczenia substancjami organicznymi, materiaami metalowymi itp.
Do podstawowych waciwoci mczki zalicza si zawarto czci rozpuszczal
nych w kwasie solnym (w przypadku mczki z upku chlorytowo-serycytowego
nie powinna ona przekracza 14% masy, natomiast dla mczki z upku fyl
litowego 20% masy) i wilgotno (nie powinna by wysza ni odpowiednio
3,0% i 0,5%).
Przekadki antyadhezyjne. Mog one wystpowa w postaci folii z tworzywa
sztucznego (np. folii polietylenowej) gruboci 0,04-0,08 mm (BN-85/6365-01).
808
Papy smoowe
Produkcja papy odbywa si w zakadach i ma charakter cigy. Pap smoow
powokow i asfaltow wytwarza si podobnie. Proces technologiczny rozpoczy
na si przejciem tektury (lub innego rodzaju wkadki) z zasobnika przez walce
suszce do urzdze wstpnej impregnacji, a w dalszej fazie przez wann impre
gnacyjn, w ktrej nastpuje nasycenie jej gorc mas impregnacyjn o niskiej
temperaturze miknienia. Kolejnym etapem produkcji jest przejcie nasyconej
tektury przez walce wyymajce i waki doimpregnowujce. Nastpnie nasycona
mas impregnacyjn tektura kierowana jest do wanny z mas powokow, gdzie
odbywa si obustronne pokrywanie jej twardsz mas doprowadzan ze zbiorni
kw z wymuszonym mieszaniem. Po wyjciu z wanny tektura przechodzi przez
kolejn grup walcw wyymajcych o regulowanym rozstawie, w celu uzyskania
wymaganej gruboci obustronnej warstewki masy powokowej. Nastpnie tektu
ra kierowana jest na urzdzenia, w ktrych nastpuje posypywanie powierzchni
wypeniaczem mineralnym (w postaci upkw chlorytowo-serycytowych lub fyllitowych) i posypk mineraln lub piaskiem kwarcowym. Wypeniacze mineralne
mog by dozowane take bezporednio do masy powokowej. W dalszym etapie
ma miejsce chodzenie wytworzonego produktu i zwijanie go w rolki.
Wytworzona w ten sposb papa smoowa na tekturze budowlanej (wg PN90/B-27604) moe by stosowana do wykonywania izolacji przeciwwilgocio
wych i wodoszczelnych. Zabrania si stosowania jej wewntrz pomieszcze prze
znaczonych na stay pobyt ludzi i zwierzt hodowlanych oraz takich, w ktrych
przechowuje si ywno i pasze. Wytwarza si w zalenoci od przeznaczenia
trzy rodzaje papy smoowej. S to:
papa smoowa izolacyjna, otrzymywana przez nasycenie tektury budowla
nej mas smoow impregnacyjn, ktra jest przeznaczona do ograniczo
nego stosowania przy zabezpieczeniach przed dziaaniem wody i wilgoci;
nie jest dozwolone wykonywanie z niej pokry dachowych, izolacji wodo
szczelnych naraonych na dziaanie wody pod cinieniem, paroizolacji oraz
zewntrznych warstw ukadw izolacyjnych, naraonych na dziaanie wody
i wilgoci;
papa smoowa z mineralizowan powok, otrzymywana przez nasycenie

tektury budowlanej mas smoow impregnacyjn, a nastpnie powleczenie
z obu stron mas powokow z dodatkiem wypeniaczy oraz posypanie obu
stronne posypk mineraln; jest przeznaczona gwnie do zabezpiecze wodochronnych zewntrznych czci budowli posadowionych poniej powierzchni
terenu, moe by wykorzystywana rwnie do pokry dachowych;
papa smoowa z modyfikowan powok, otrzymywana przez nasycenie tek

tury budowlanej mas smoow impregnacyjn, a nastpnie powleczenie z obu
809
stron modyfikowan mas powokow z dodatkiem wypeniaczy oraz posy

panie obustronne posypk mineraln; zastosowanie jej jest takie jak papy
z mineralizowan powok.
Ze wzgldu na gramatur tektury budowlanej i zawarto masy smoowej roz
rnia si dwie odmiany papy smoowej izolacyjnej (o gramaturze 333 i 400 g/m2),
trzy odmiany papy z mineralizowan powok (o gramaturze 333 g/m2 i zawarto
ci masy smoowej 850 g/m2; o gramaturze 400 g/m2 i zawartoci masy smoowej
1050 g/m2 oraz o gramaturze 500 g/m2 i zawartoci masy smoowej 1100 g/m2)
oraz jedn odmian papy z masy modyfikowanej (o gramaturze 400 g/m2 i za
wartoci masy smoowej 1100 g/m2).
Do podstawowych waciwoci charakteryzujcych papy smoowe mona zali
czy gitko w 20C okrelan przy przeginaniu na pobwodzie klocka o red
nicy 15 mm (dla papy izolacyjnej) lub 30 mm (w przypadku pozostaych pap) nie dopuszcza si powstawania na zewntrznej stronie rys i pkni, oraz gitko
w 0C przy przeginaniu na pobwodzie klocka o rednicy 60 mm (dla papy z mi
neralizowan powok) lub 50 mm (w przypadku pozostaych pap) - wymagania
jw. Inne cechy to: odporno na dziaanie temperatury 60C w cigu 2 godz. dla
pap z mineralizowan oraz modyfikowan powok (niedopuszczalne jest two
rzenie si zgrubie i ciekanie masy), przesikliwo przy dziaaniu w cigu 72
godz. supa wody wysokoci 100 mm dla papy izolacyjnej, 300 mm dla papy
z mineralizowan powok oraz 500 mm dla papy z powok modyfikowan (nie
dopuszcza si przesikania). Ponadto papy smoowe powinny spenia wymaga
nia wytrzymaociowe, a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska papy
szerokoci 50 mm z dwch kierunkw (w zalenoci od rodzaju i odmiany) nie
powinna by mniejsza ni 150-340 N oraz wyduenie przy zrywaniu rwnie
nie mniejsze ni 2%.
Papy smoowe nie mog mie dziur i zaama, a krawdzie ich powinny by
rwne. Posypka na papach z mineralizowan lub modyfikowan powok powinna
by rwnomiernie rozoona, a na papach izolacyjnych nie moe by widocznych
plam z masy impregnacyjnej. Dopuszcza si naderwania papy na krawdziach,
lecz nie dusze ni 30 mm w trzech miejscach na 10 m dugoci papy. Papa
po rozerwaniu i rozwarstwieniu powinna mie jednolite ciemnobrunatne zabar
wienie.
Papy asfaltowe
Papy asfaltowe na tekturze budowlanej (PN-B-27617/A1:1997). S one sto
sowane do izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczelnych. W zalenoci od
przeznaczenia rozrnia si trzy rodzaje pap. S to:
papa asfaltowa izolacyjna (I), otrzymywana przez nasycenie tektury bu
dowlanej asfaltem; znalaza zastosowanie do zabezpiecze przed dziaaniem
810
wilgoci, podobnie jak w przypadku papy smoowej izolacyjnej nie mo

na jej uywa do wykonywania pokry dachowych, izolacji wodoszczel
nych naraonych na dziaanie wody pod cinieniem, paroizolacji oraz ze
wntrznych warstw ukadw izolacyjnych, naraonych na dziaanie wody
i wilgoci;
papa asfaltowa podkadowa (P), otrzymywana przez nasycenie tektury
asfaltem, a w dalszej kolejnoci przez obustronne powleczenie jej mas
asfaltow oraz posypanie wierzchniej strony drobnoziarnist posypk mine
raln lub naoenie przekadki antyadhezyjnej; znalaza zastosowanie przy
wykonywaniu podstawowych izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczel
nych, a w szczeglnoci jako warstwa podkadowa pokry dachowych;
papa asfaltowa wierzchniego krycia (W), otrzymywana przez nasyce
nie tektury asfaltem, powleczenie obustronne mas asfaltow oraz posy
panie wierzchniej strony gruboziarnist posypk mineraln, dolnej natomiast
posypk drobnoziarnist lub naoenie przekadki antyadhezyjnej; jest sto
sowana do wykonywania podstawowych izolacji przeciwwilgociowych i wo
doszczelnych, a w szczeglnoci jako warstwa wierzchnia pokry da
chowych.
Papy asfaltowe na tekturze budowlanej dzieli si na odmiany ze wzgldu
na gramatur tektury i zawarto asfaltu. I tak mona wyrni trzy odmiany
papy izolacyjnej (1/333 o gramaturze 333 g/m2, 1/400 o gramaturze 400 g/m2
i 1/500 o gramaturze 500 g/m2), siedem odmian papy podkadowej (od P/333/1100
o gramaturze 333 g/m2 i zawartoci asfaltu 1100 g/m2 do P/500/1700 o gra
maturze 500 g/m2 i zawartoci asfaltu 1700 g/m2) oraz sze odmian papy
wierzchniego krycia (od W/400/1200 o gramaturze 400 g/m2 i zawartoci as
faltu 1200 g/m2 do W/500/1700 o gramaturze 500 g/m2 i zawartoci asfaltu
1700 g/m2).
Do podstawowych waciwoci fizycznych charakteryzujcych papy asfaltowe
na tekturze budowlanej mona zaliczy gitko w 20C okrelan przy przegi
naniu na pobwodzie klocka o rednicy 15 mm (nie dopuszcza si powstawania
na zewntrznej stronie rys i pkni) oraz gitko w 0C przy przeginaniu na
pobwodzie klocka o rednicy 50 mm (w przypadku pap izolacyjnych i podka
dowych odmiany P/333/1100 i P/400/1200 i wierzchniego krycia W/400/1200)
lub 60 mm w przypadku pozostaych odmian - nie dopuszcza si powstawania
na zewntrznej stronie rys i pkni. Inne cechy to: odporno na dziaanie tem
peratury 70C w cigu 2 godz. dla pap podkadowych oraz wierzchniego krycia
(niedopuszczalne jest tworzenie si zgrubie oraz ciekanie masy), przesik iwo
przy dziaaniu w cigu 72 godz. supa wody wysokoci 100 mm dla papy izola
cyjnej oraz przy dziaaniu w cigu 100 godz. supa wody wysokoci 500 mm lub
1000 mm w zalenoci od odmiany dla pap podkadowych i wierzchniego krycia
811
(nie dopuszcza si przesikania). Ponadto papy asfaltowe powinny spenia wy

magania wytrzymaociowe, a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska
papy o szerokoci 50 mm z obu kierunkw (w zalenoci od rodzaju i odmiany)
nie powinna by mniejsza ni 150-345 N oraz wyduenie przy zerwaniu rwnie
nie mniejsze ni 2%.
Papy asfaltowe na tekturze budowlanej powinny charakteryzowa si rw
nymi krawdziami, brakiem dziur i zaama. Papy podkadowa i wierzchniego
krycia powinna mie rwnomiernie rozoon powok i posypk, a papa izola
cyjna nie powinna mie widocznych plam asfaltu. Dopuszczalne s naderwania
papy na krawdziach w kierunku poprzecznym, nie dusze jednak ni 30 mm,
maksimum w 3 miejscach na 10 m dugoci papy. Podkadki antyadhezyjne mog
wystawa poza brzegi papy na szerokoci okoo 5 cm. Papa w miejscu rozerwania
lub rozwarstwienia powinna charakteryzowa si jednolitym, ciemnobrunatnym
zabarwieniem.
Papy asfaltowe na welonie z wkien szklanych (PN-B-27620:1998). S one
stosowane do zabezpiecze wodochronnych warstwowych, w poczeniu z innymi
rodzajami pap - w pokryciach dachowych wielowarstwowych jako jedna z warstw
oraz w pokryciach dachowych na sztywnym podou. W zalenoci od przezna
czenia rozrnia si dwa rodzaje pap. S to:
p apa asfaltowa podkadowa (P), otrzymywana przez obustronne powleczenie
welonu z wkien szklanych mas asfaltow z udziaem wypeniaczy mine
ralnych oraz posypanie wierzchniej i spodniej strony drobnoziarnist posypk
mineraln lub naoenie przekadki antyadhezyjnej na spodni lub wierzchni
stron; ma zastosowanie przy wykonywaniu podstawowych izolacji przeciw
wilgociowych i wodoszczelnych, a w szczeglnoci jako warstwa podkadowa
pokry dachowych;
papa asfaltowa wierzchniego krycia (W), otrzymywana przez obustronne
powleczenie welonu z wkien szklanych mas asfaltow z udziaem wype
niaczy mineralnych oraz posypanie wierzchniej strony gruboziarnist posypk
mineraln, dolnej natomiast posypk drobnoziarnist lub naoenie przekadki
antyadhezyjnej; stosowana jest do wykonywania podstawowych izolacji prze
ciwwilgociowych i wodoszczelnych, a w szczeglnoci jako warstwa wierzch
nia pokry dachowych.
Papy asfaltowe na welonie z wkien szklanych dzieli si na odmiany ze
wzgldu na gramatur welonu i zawarto asfaltu. I tak wyrni mona pi
odmian papy podkadowej (od P/64/1200 o gramaturze 64 g/m2 i zawartoci
asfaltu 1200 g/m2 do P /100/1600 o gramaturze 100 g/m2 i zawartoci asfaltu
1600 g/m2) oraz sze odmian papy wierzchniego krycia (od W/64/1200 o gra
maturze 64 g/m2 i zawartoci asfaltu 1200 g/m2 do W /l 20/1600 o gramaturze
120 g/m2 i zawartoci asfaltu 1600 g/m2).
812
Do podstawowych waciwoci charakteryzujcych papy asfaltowe na welonie

z wkien szklanych mona zaliczy: gitko w 20C okrelan przy przeginaniu
na pobwodzie klocka o rednicy 60 mm (dla odmian W/64/2000 i W /100/2000)
lub 40 mm (dla pozostaych odmian) - nie dopuszcza si powstawania na ze
wntrznej stronie rys i pkni, oraz gitko w 0C przy przeginaniu na p
obwodzie klocka o rednicy 60-100 mm (w zalenoci od odmiany) wymagania
jw. Inne cechy to: odporno na dziaanie temperatury 70C w cigu 2 godz. dla
wszystkich odmian (niedopuszczalne jest tworzenie si zgrubie oraz ciekanie
masy) oraz przesikliwo przy dziaaniu w cigu 100 godz. supa wody wyso
koci 1000 mm dla pap W/64/2000 i W /l 00/2000 i dla pozostaych odmian przy
dziaaniu w cigu 100 godz. supa wody wysokoci 500 mm (nie dopuszcza si
przesikania). Ponadto papy te powinny spenia wymagania wytrzymaociowe,
a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska papy szerokoci 50 mm
z obu kierunkw (w zalenoci od rodzaju i odmiany) nie moe by mniejsza ni
200-320 N oraz wyduenie przy zerwaniu rwnie nie mniejsze ni 2%.
Papy asfaltowe na welonie z wkien szklanych powinny charakteryzowa si
rwnymi krawdziami, brakiem dziur i zaama. Powinny mie rwnomiernie
rozoon powok i posypk. Dopuszczalne s naderwania papy na krawdziach
w kierunku poprzecznym nie dusze jednak ni 30 mm, maksimum w 3 miej
scach na 10 m dugoci papy. Podkadki antyadhezyjne mog wystawa poza
brzegi papy na szerokoci ok. 5 cm.
Papy asfaltowe na folii lub tamie aluminiowej (PN-92/B-27619). Otrzymu
je si je przez jednostronne powleczenie wytaczanej folii lub tamy aluminiowej
asfaltem z dodatkiem wypeniaczy i posypanie drobnoziarnist posypk mine
raln. Znalazy zastosowanie przy wykonywaniu izolacji parochronnych stropo
dachw i wierzchnich warstw pokry dachowych na stropodachach wentylowa
nych na podou betonowym o pochyleniu poaci do 20%. Nie wolno natomiast
stosowa ich przy wykonywaniu wierzchnich warstw pokry dachowych na stro
podachach penych, bezporednio na warstwach izolacji termicznej, ze wzgldu
na brak moliwoci odprowadzenia ciepa w gb stropodachu, oraz w okrgach
przemysowych o silnym zanieczyszczeniu atmosfery, przede wszystkim chlorem
i chlorowodorem. Produkowane s w dwch odmianach: 9/800 (papa asfaltowa
na folii aluminiowej o gruboci 0,09 mm i zawartoci asfaltu 800 g/m2) i 12/800
(papa asfaltowa na tamie aluminiowej o gruboci 0,12 mm i zawartoci asfaltu
800 g/m2).
Do podstawowych waciwoci charakteryzujcych tego typu papy mona
zaliczy: gitko w 20C okrelan przy przeginaniu na pobwodzie klocka
o rednicy 20 mm (nie dopuszcza si powstawania rys i pkni) oraz gitko
w 4C przy przeginaniu na pobwodzie klocka o rednicy 60 mm (nie dopusz
cza si odspajania, odpryskiwania oraz pkania masy asfaltowej). Inne cechy to:
813
odporno na dziaanie temperatury 70C w cigu 2 godz. (niedopuszczalne jest

tworzenie si zgrubie oraz spywanie masy) oraz przesikliwo przy dziaaniu
w cigu 120 godz. supa wody wysokoci 1500 mm (nie dopuszcza si przesi
kania). Ponadto papy tego typu powinny spenia wymagania wytrzymaociowe,
a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska papy o szerokoci 50 mm
nie powinna by mniejsza ni 195 N (dla odmiany 9/800) i 245 N (dla odmiany
12/800) oraz wyduenie przy zrywaniu rwnie nie mniejsze ni 5%.
Papy asfaltowe na folii lub tamie aluminiowej powinny charakteryzowa si
rwnymi krawdziami, brakiem dziur i zaama. Powinny mie rwnomiernie
rozoon powok i posypk. Przy rozwijaniu nie dopuszcza si powstawania
uszkodze wynikajcych ze sklejania si papy.
Papy asfaltowe zgrzewalne na osnowie zdwojonej przeszywanej z tkani

ny szklanej i welonu szklanego (PN-B-27618:1991). Papy asfaltowe zgrzewalne
s stosowane przy wykonywaniu cikich izolacji wodoszczelnych i przeciwwil
gociowych oraz jako podkadowe lub wierzchnie warstwy pokrycia dachowego.
Ukadanie tego rodzaju papy polega na jej podgrzewaniu pomieniem palnika do
nadtopienia masy powokowej od strony zabezpieczonej przekadk antyadhezyjn i przyklejeniu jej do podoa lub sklejeniu warstw midzy sob. W zalenoci
od przeznaczenia wyrnia si:
papy asfaltowe zgrzewalne podkadowe (PZ), otrzymywane przez nasycenie
osnowy asfaltem impregnacyjnym, powleczenie z obu stron mas powoko
w i posypanie wierzchniej strony drobnoziarnist posypk mineraln, a na
spodni naoenie przekadki antyadhezyjnej; jest stosowana przede wszyst
kim do cikich izolacji wodochronnych ukadanych na poziomych i pio
nowych powierzchniach betonowych oraz jako warstwa podkadowa pokry
dachowych o spadku 0-20% (dopuszcza si spadek do 30% w uzasadnionych
przypadkach);
papy asfaltowe zgrzewalne wierzchniego krycia (WZ), otrzymywane przez
nasycenie osnowy asfaltem impregnacyjnym, powleczenie z obu stron mas
powokow i posypanie wierzchniej strony gruboziarnist posypk mineraln,
a na spodni naoenie przekadki antyadhezyjnej; jest stosowana gwnie
jako wierzchnia warstwa pokry dachowych o spadku 0-20% (dopuszcza si
spadek do 30% w uzasadnionych przypadkach).
Produkuje si trzy odmiany pap asfaltowych zgrzewalnych: PZ/2500 (o zawar
toci asfaltu 2500 g/m2), PZ/3000 (o zawartoci asfaltu 3000 g/m2) i WZ/2500
(o zawartoci asfaltu 2500 g/m2). .
Do podstawowych waciwoci charakteryzujcych papy asfaltowe zgrzewal
ne mona zaliczy: gitko w 20C okrelan przy przeginaniu na pobwodzie
klocka o rednicy 50 mm (nie dopuszcza si powstawania na zewntrznej stronie
rys i pkni), gitko w 0C przy przeginaniu na pobwodzie klocka o rednicy
814
200 mm (wymagania jw.) oraz gitko w temperaturze 5C przy przeginaniu

na pobwodzie klocka o rednicy 250 mm (wymagania jw.). Inne cechy to od
porno na dziaanie temperatury 70C w cigu 2 godz. (niedopuszczalne jest
tworzenie si zgrubie oraz spywanie masy) oraz przesikliwo przy dziaaniu
w czasie 10 min wody pod cinieniem 0,5 MPa (nie dopuszcza si przesika
nia). Ponadto papy tego typu powinny spenia wymagania wytrzymaociowe,
a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska papy szerokoci 50 mm nie
powinna by mniejsza ni 900 N oraz wyduenie przy zrywaniu rwnie nie
mniejsze ni 3%.
Papy asfaltowe zgrzewalne powinny charakteryzowa si rwnymi krawdzia
mi, brakiem dziur i zaama. Powinny mie rwnomiernie rozoon powok i na
jednej stronie posypk. Dopuszcza si dla papy wierzchniego krycia wystpowa
nie wzdu jednej krawdzi pasa o szerokoci 10 cm bez posypki. Przekadki
antyadhezyjne mog wystawa poza brzegi papy na szerokoci ok. 5 cm.
Papy asfaltowe podkadowe na wkninie przeszywanej (PN-B-27621:1998).
Otrzymuje si je przez nasycenie wkniny asfaltem i obustronne powleczenie ma
s asfaltow z dodatkiem wypeniaczy mineralnych oraz posypanie z obu stron
drobnoziarnist posypk mineraln wzgldnie naoenie na spodni lub wierzch
ni stron przekadki antyadhezyjnej. Stosuje si je jako spodni warstw pokry
dachowych oraz do wykonywania izolacji przeciwwilgociowych i wodoszczel
nych. W zalenoci od zawartoci asfaltu papy te dziel si na trzy odmiany:
P/1600 (o zawartoci asfaltu 1600 g/m2), P/2000 (o zawartoci asfaltu 2000 g/m2)
oraz P/2400 (o zawartoci asfaltu 2400 g/m2).
Do podstawowych waciwoci charakteryzujcych papy asfaltowe podkado
we na wkninie przeszywanej mona zaliczy gitko w 20 C okrelan przy
przeginaniu na pobwodzie klocka o rednicy 20 mm (dla odmiany P/1600) lub
40 mm (dla pozostaych odmian) - nie dopuszcza si powstawania na zewntrz
nej stronie rys i pkni, oraz gitko w temperaturze 0C przy przeginaniu na
pobwodzie klocka o rednicy 50 mm (dla odmiany P/1600) lub 70 mm (dla
pozostaych odmian) - wymagania jw. Inne cechy to: odporno na dziaanie
temperatury 70C w cigu 2 godz. dla wszystkich odmian (niedopuszczalne jest
tworzenie si zgrubie oraz ciekanie masy) oraz przesikliwo przy dziaaniu
w cigu 100 godz. supa wody wysokoci 500 mm dla papy P/1600 i dla pozosta
ych odmian przy dziaaniu w cigu 100 godz. supa wody wysokoci 1000 mm
(nie dopuszcza si przesikania). Ponadto papy tego typu powinny spenia wy
magania wytrzymaociowe, a mianowicie: sia zrywajca przy rozciganiu paska
papy szerokoci 50 mm rednio z obu kierunkw nie powinna by mniejsza ni
250 N, przy czym z kierunku poprzecznego sia nie mniejsza ni 150 N, oraz
wyduenie przy zerwaniu, ktre nie powinno by rwnie mniejsze ni 20%
(rednie z obu kierunkw).
815
1
i
o i i
o
o a O
C3
aj c
cd
o a
p
j
'o e
N
1 O
N 2o
W
>
>
c
3 04
2
o
o
o
o
'
s
I
U I
* 8
1C-
73 O
O T3
g es
'O
S i
n
r-*'
2O 4
O
JN
C
N
II
o a,
<s
c
,2<n
P
N<
ss*
o4
o
o
o
JN
&
CN
bb
1 8
S
d
s
"
Io *5
U Cb
J3 O
S
)
O
>>
^
(U
'O
J"e
II
1
T3
! i
*
l-t Tf ' .2
o _c o
o >*
a i
PU (O
'i
o
o
Qo
o
o
r-
<s o
0 g
i1
o "a
>,
>>
||i
s i
sI =
i i -o
s a i
Oo
.aS 73
Cu
a ,
o
r "
T3
a
<
N
1
R
l
g 1
c
j=
.5
22
'S
f*
1 1SI|
&
O Cu
I
cft_,
.22 c
o,'S b
o a.
5 ^
s
o
o
V
O
0
X
c
CM
'O
U
u
a
a)
N
03 g
r o
e ? 0 *

c
1)
N
O
f f
O
c2
a>
CU
&
I 5
I
c
~ N
bo
T3
|B
o<
=3
.22 8.
^
g ^ 3
<5 5
ON
S5
Eg
o
a
N
. 5 "5^
&
I I
e<L> O
<u o
*
*M
<- cr
.
fi
li
.Si 5 S
! &1 O
e
i1
.Si-o
O O
816
Papy asfaltowe podkadowe na wkninie przeszywanej powinny charaktery

zowa si rwnymi krawdziami, brakiem dziur i zaama. Powinny mie rw
nomiernie rozoon powok i posypk. Przy rozwijaniu nie dopuszcza si po
wstawania uszkodze wynikajcych ze sklejania si papy.
Papy modyfikowane
Z dowiadcze krajowych zwizanych ze stosowaniem izolacji rolowych w bu
downictwie przemysowym, mieszkaniowym czy komunikacyjnym wynika, e
do wytworzenia wikszoci wyrobw zagranicznych, a obecnie rwnie krajo
wych, uywa si dwch rodzajw polimerw: elastomeru styren-butadien-styren
(SBS) i plastomeru w postaci ataktycznego polipropylenu (APP). Asfalty z tego
typu polimerami nadaj papom bardzo korzystne cechy reologiczne, du odpor
no na starzenie (trwao) i lepkosprysto pozwalajc izolacji zachowywa
cechy elastyczno-plastyczne w temperaturze od - 3 0 do 150C (dla polimeroasfaltu z SBS) i od 15 do 170C (dla polimeroasfaltu z APP). Std te papy
z APP s stosowane gwnie w klimacie rdziemnomorskim (np. Wochy, Gre
cja), natomiast z SBS - w krajach o klimacie chodniejszym (np. Skandynawia,
Niemcy).
Waciwoci pap modyfikowanych SBS na przykadzie wybranych produktw
jednej z krajowych firm przedstawiono w tabl. 12.9.
W zalenoci od warunkw eksploatacji obiektu i potrzeb wodochronnych
oraz hydroizolacyjnych, tego typu izolacje mog by stosowane pojedynczo lub
jako okrelone systemy izolacyjne. Na przykad rozwizanie przedstawione na
rys. 12.25, 12.26 i 12.27 mona stosowa zarwno do renowacji starych, jak
i wykonywania nowych dachw.
W przypadku renowacji pokry dachowych s moliwe nastpujce rozwi
zania:
remont pokrycia z osuszeniem istniejcej hydroizolacji (rys. 12.25) i zastoso
waniem dwch warstw papy - wentylacyjnej perforowanej oraz termozgrze
walnej papy nawierzchniowej;
remont pokrycia z ociepleniem w czasie renowacji (rys. 12.26) lub wykorzy
staniem starego ocieplenia (rys. 12.27); ocieplenie w czasie renowacji stosuje
Rysunek 12.25. Przekrj dachu - remont starego

pokrycia [16]
1 - papa nawierzchniowa termozgrzewalna Awaplan lub
Bonnaplan S. 2 - papa wentylacyjna perforowana Awa
LV022 (6 - 8 otworw/m2), 3 - zawilgocona izolacja ter
miczna w starym pokryciu, 4 - podoe betonowe
817

pokrycia z ociepleniem [16]
1 - papa nawierzchniowa, np. Awa PYE PV 200S5, 2
- izolacja termiczna Awatekt-Rollbahn, 3 - bitumicz
ny klej do styropianu Awafit, 4 - istniejce pokrycie
dachowe

pokrycia w systemie jednowarstwowym [16]
1 - papa nawierzchniowa, np. Awaplan AS5, 2 - war
stwa gruntujca Awahydrol, 3 - istniejce pokrycie da
chowe, 4 - istniejca izolacja termiczna
si wwczas, gdy istniejca izolacja nie spenia aktualnych wymaga ciepochronnych; stosuje si wwczas pyty izolacyjne styropianowe lub rolowy
styropian, a nastpnie okleja pap izolacyjn lub pap podkadow.
Duy postp w zakresie efektywnoci technicznej, a zwaszcza szczelnoci
i bezpieczestwa przeciwpoarowego, dokona si po wprowadzeniu pap samo
przylepnych, ktre nie wymagaj stosowania otwartego pomienia. Papy te uka
da si szybko i atwo, nawet na dachach o skomplikowanych ksztatach i z du
iloci detali (dachy spadziste, kopuy itd.). Gwarantuj one lepsz szczelno
ni papy termozgrzewalne, poniewa przylegaj do podoa na caej powierzchni
i charakteryzuj si dobrym wspczynnikiem dyfuzyjnoci pary wodnej.
Renowacje pokry dachowych i wykonywanie nowych mona przeprowadza
w systemach jedno- lub wielowarstwowym, stosujc zestaw okrelonych wyrobw
i pproduktw.
Dachwki bitumiczne
Dachwki bitumiczne, zwane popularnie gontami bitumicznymi, s stosowane
w budownictwie do pokry dachowych od ponad stu lat. Dawniej byy to poje
dyncze, kwadratowe lub prostoktne arkusze zwykej citej papy o powierzchni
ok. 0,25 m2. Obecnie jest to wyrb wielowarstwowy, otrzymywany przez obu
stronne powlekanie welonu z wkien szklanych (lub innego szkieletu nonego)
asfaltow mas powokow, najczciej na bazie asfaltw modyfikowanych, z do
datkiem wypeniaczy i plastyfikatorw. Wierzchnia strona jest posypywana spie
kan, gruboziarnist posypk mineraln z domieszk nieorganicznych barwnikw
lub wykoczona foli miedzian. Posypka nadaje gontom estetyczny wygld oraz
818
podnosi odporno masy powokowej na oddziaywania promieniowania sonecz

nego. Czsto spodnia strona gontw jest pokrywana na caej swej powierzchni
specjaln klejc mas bitumiczn, umoliwiajc samowulkanizacj wyrobu.
Gonty zawsze zabezpiecza si przed sklejaniem w czasie transportu i magazyno
wania posypk mineraln drobnoziarnist lub przekadk antyadhezyjn w posta
ci cienkiej, atwej do usunicia folii polipropylenowej. Zakres lepkosprystoci
tych produktw powinien mieci si w przedziale od 40 do 130C. Dziki
odpowiedniej elastycznoci i odpornoci na pkanie moliwy jest ich monta na
wet w niskich temperaturach. Dachwki bitumiczne s produkowane najczciej
w postaci pasw szerokoci 25-35 cm i dugoci ok. 1,0 m. Zwykle na 1 m2
dachu potrzeba 6-9 pasw o masie 8-15 kg/m2. Ukada je mona na dachach
0 spadkach od 10 do prawie 90. Przy kcie nachylenia 12-18, w celu popra
wienia szczelnoci, powinno stosowa si pap podkadow. Gonty rni si
ksztatem. S produkowane nastpujce dachwki bitumiczne: trjkt, karpiwka, uska, prostokt, ogon bobra, heksagonalne, ksztat S (plaster miodu), ksztat
K (prostokt ze citymi naroami), ksztat V (rybia uska) i inne, w kolorach
brzowym, niebieskim, zielonym, czerwonym, szarym, czarnym. Barwy mog
by jednolite, blendowane lub cieniowane.
Dachowe faliste pyty bitumiczne
Bitumiczne pyty faliste s produkowane najczciej z wielu warstw wkien orga
nicznych (rodzaj szkieletu nonego), nasyconych modyfikowanym asfaltem. Pro
ces ten przebiega pod wysokim cinieniem i w wysokiej temperaturze. Spodnia
1 wierzchnia strona pyt jest pokrywana w zalenoci od producenta i rodzaju
wyrobu powok ywiczn lub akrylowo-winylow, dziki czemu uzyskuje si
rne barwy gotowego produktu. Pyty bitumiczne faliste s lekkie (3-6 kg/m2),
odporne na dziaanie czynnikw atmosferycznych, grzybw i wikszoci zwiz
kw chemicznych. Dodatkowo charakteryzuj si du elastycznoci. atwy jest
ich monta i transport. Ze wzgldu na swoje waciwoci mog by stosowane
w miejscach o duym steniu kwasw i duej wilgotnoci. Nie naley jed
nak zapomnie przy tym o odpowiedniej wentylacji dachu. Pyty ze wzgldu
na skadniki uyte do ich produkcji oraz technologi produkcji nie kruszej,
nie gnij, nie rdzewiej i nie przepuszczaj wody. Zapewniaj ponadto dobr
izolacyjno termiczn i dwikow. Mog by stosowane na pokrycia dachw
o dowolnym kcie pochylenia (paskie i strome) oraz dachw ukowych, nawet
o niewielkich promieniach krzywizny (5-9 m). Mog by ponadto uywane przy
renowacjach starych pokry dachowych. Wtedy pyty mocuje si do istniejcego
ju starego pokrycia, np. za pomoc ocynkowanych ogniwowo gwodzi z bem
paskim.
819

Wykaz literatury
[ 1] Association mondiale de la route (AIPCR): Emplot des liants bitumineux mody fies,
des bitumes spciaux et des bitumes avec additifs en techniques routires. Rzym,
Routes, Roads, 1999, 303, s. 92.
[2] Kalabiska M., Piat J.\ Technologia materiaw i nawierzchni drogowych. PWN,
Warszawa 1985.
[3] Luszawski S., Wojdanowicz S.: Nowoczesne nawierzchnie bitumiczne. WKi, War
szawa 1977.
[4] Materiay reklamowe: Warstwy nr 2/96, Warstwy nr 4/96. Wydawnictwo BudMedia, Bydgoszcz.
[5] Materiay informacyjne. Izolacja, Zduska Wola 1996.
[6] Rolla S.: Badania materiaw i nawierzchni drogowych. WKi, Warszawa 1985.
[7] Saechtling H.: Tworzywa sztuczne. Poradnik. WNT, Warszawa 2000.
[8] Skolmowski W.: Chemia materiaw budowlanych. Arkady, Warszawa 1971.
[9] Stefaczyk B. : Strukturalno-mechaniczne waciwoci asfaltw w szerokim zakresie
temperatur. Wydawnictwo Politechniki Szczeciskiej, Szczecin 1989.
[10] Stefaczyk B. : Materiay drogowe. Wydawnictwo Politechniki Szczeciskiej, Szcze
cin 1989.
[11] Stefaczyk B.\ Zoone pynicie asfaltw. Archiwum Inynierii Ldowej, z. 4/1990.
[12] Stefaczyk B. \ Investigations of Adhesion of Asphalt to Mineral Materials. Archives
of Civil Engineering, z. 1-2/1992.
[13] Stefaczyk B.: Influence of Surface Active Additives on the Properties of Asphalt
and Mineral-Asphalt Mixtures. Archives of Civil Engineering, z. 4/1992.
[14] Sybilski D.: Wymagania i metody bada drogowych lepiszczy bitumicznych wedug
strategicznego drogowego programu badawczego (SHRP) USA. Drogownictwo,
nr 3/1995.
[15] Szuba J.\ Technologia smoy wglowej. WNT, Warszawa 1973.
[16] Wtroba D.: Dachy w systemie Awa. Warstwy nr 1/1998. Wydawnictwo BudMedia, Bydgoszcz.
Wykaz norm
PN-EN 1426:2001
PN-EN 1427:2001
Asfalty i produkty asfaltowe. Oznaczenie penetracji ig

Asfalty i produkty asfaltowe. Oznaczenie temperatury miknienia.
Metoda Piercie i Kula
PN-EN 12593:2002 Asfalty i produkty asfaltowe. Oznaczenie temperatury amliwoci
metod Frassa
PN-EN 13847:2004 Lepiszcza na bazie smoy wglowej i paku oraz produkty pochod
ne. Terminologia i klasyfikacja
PN-EN 14260:2004(u) Pochodne z pirolizy wgla. Lepiszcza na bazie smoy wglowej
i paku oraz produkty pochodne: smoa drogowa. Charakterystyka
i metody bada
820
12. Lepiszcze bitumiczne i wyroby z nich
PN-EN 14262:2004(u) Pochodne z pirolizy wgla. Lepiszcza na bazie smoy wglowej

i paku oraz produkty pochodne: brykietowanie paku. Charakte
rystyka i metody bada
PN-EN 97055:2001
Produkty wglopochodne. Destylacja normalna
PN-B-23119:1997
Welon z wkien szklanych
PN-B-24000:1997
Dyspersyjna masa asfaltowo-kauczukowa
PN-B-24002:1997
Asfaltowe emulsje anionowe
PN-B-24003:1997
Asfaltowe emulsje kationowe (oglnobudowlane)
PN-B-24004:1997
Masa asfaltowo-aluminiowa
Asfaltowa masa zalewowa
PN-B-24005:1997
PN-B-24006:1997
Masa asfaltowo-kauczukowa
PN-B-24620:1998
Lepiki, masy i roztwory asfaltowe stosowane na zimno
PN-71/B-24624
Lepik asfaltowy do posadzki deszczukowej
PN-B-24625:1998
Lepik asfaltowy i asfaltowo-polimerowy z wypeniaczami na
gorco
PN-90/B-27604
Papa smoowa na tekturze budowlanej
PN-B-27617/A 1:1997 Papa asfaltowa na tekturze budowlanej
Papa asfaltowa zgrzewalna na osnowie zdwojonej przeszywanej
PN-91/B-27618
z tkaniny szklanej i welonu szklanego
PN-92/B-27619
Papa asfaltowa na folii lub tamie aluminiowej
Papa asfaltowa na welonie z wkien szklanych
PN-B-27620:1998
PN-B-27621:1998
Papa asfaltowa podkadowa na wknienie przeszywanej
PN-B-30152:1997
Kity budowlane asfaltowo-kauczukowe uszczelniajce
Kit asfaltowy uszczelniajcy
PN-74/B-30175
Ropa naftowa i przetwory naftowe. Oznaczanie gstoci
PN-90/C-04004
Przetwory naftowe. Badanie temperatury zaponu w tyglu otwar
PN-82/C-04008
tym metod Marcussona
PN-C-04036:1998
Przetwory naftowe. Oznaczenie odparowalnoci materiaw
asfaltowych metod TFOT
PN-90/C-04105
Przetwory naftowe. Oznaczanie zawartoci parafiny
PN-85/C-04132
Przetwory naftowe. Pomiar cigliwoci asfaltw
PN-61/C-04138
Przetwory naftowe. Oznaczanie odparowalnoci asfaltw
PN-C-89258-2:1997 Tworzywa sztuczne. Folie opakowaniowe. Folia z polietylenu
maej gstoci
PN-C-96122:1997
Masy smoowe papowe
PN-65/C-96170
Przetwory naftowe. Asfalty drogowe
PN-70/C-96171
Przetwory naftowe. Asfalt upynniony AUG do stabilizacji
gruntw
PN-74/C-96173
Przetwory naftowe. Asfalty upynnione AUN do nawierzchni
drogowych
PN-76/C-96178.01
Przetwory naftowe. Asfalty przemysowe kruche PK
PN-76/C-96178.02
Przetwory naftowe. Asfalty przemysowe izolacyjne PS
PN-89/C-97010
Produkty wglopochodne. Smoy preparowane
PN-77/C-97031
Produkty wglopochodne. Smoa drogowa
PN-81/C-97035
Produkty wglopochodne. Pak z wgla kamiennego
PN-73/C-97084
PN-87/H-92833
PN-86/H-92924
PN-88/P-50520
BN-76/0538-06
BN-85/6365-01
BN-85/6714-03
BN-91/6727-01
BN-76/6753-03
821
Produkty wglopochodne. Pomiar temperatury miknienia meto

d Kraemera-Sarnowa
Aluminium i stopy aluminium. Tamy
Aluminium. Folia nieuszlachetniona
Tektura budowlana do wyrobu papy
Asfalt ekstarkcyjny Dex 80 do stabilizacji smoy drogowej
Folia opakowaniowa z polietylenu o maej gstoci
Mczki z upku chlorytowo-serycytowego i fyllitowego
Skalne surowce mineralne. Posypki papowe
Asfaltowe pasty emulsyjne
13
Metale i wyroby z metali
Adam Romanowski Grzegorz Maliszewski
13.1. Podstawowe pojcia, podzia i zastosowanie m e ta li............................................................. 824

13.2. Stal budow lana...........................................................................................................................826
13.2.1. Metody uzyskiwania sta li.......................................................................................... 826
13.2.2. Waciwoci oglne s t a l i .......................................................................................... 827
13.2.3. Waciwoci mechaniczne i fizyczne s t a l i ............................................................. 831
13.2.4. Gatunki stali budowlanych....................................................................................... 833
13.2.5. Blachy paskie..............................................................................................................834
13.2.6. Ksztatowniki gite na zim no....................................................................................837
13.2.7. Blachy stalowe profilowane....................................................................................... 841
13.2.8. Wyroby sp a w a n e....................................................................................................... 843
13.2.9. Tamy (bednarka)....................................................................................................... 845
13.2.10. Ksztatowniki i rury w alcow ane..............................................................................845
13.2.11. Walcwka, prty i druty stalowe do zbrojenia betonu.......................................... 848
13.2.12. L in y ..............................................................................................................................850
13.2.13. Kraty i pyty pom ostow e.......................................................................................... 852
13.2.14. S i a t k i ...........................................................................................................................853
13.2.15. Wyroby specjalne....................................................................................................... 853
13.2.16. czniki....................................................................................................................... 856
13.2.17. Akcesoria i materiay wykoczeniowe....................................................................864
13.3. Aluminium i jego stopy ...........................................................................................................865
13.3.1. Wiadomoci o gln e.................................................................................................... 865
13.3.2. Stopy aluminium i ich zastosowanie w budownictwie.......................................... 867
13.3.3. Wyroby z aluminium i jego s to p w ....................................................................... 871
13.4. Mied i jej s t o p y ........................................................................................................................876
13.4.1. Wiadomoci og ln e.................................................................................................... 876
13.4.2. Wyroby z miedzi i jej s t o p w .................................................................................878
13.5. Cynk..............................................................................................................................................879
13.5.1. Wiadomoci o g ln e.................................................................................................... 879
13.5.2. Blacha cynkowa...........................................................................................................880
13.6. Inne m e ta le .................................................................................................................................880
13.6.1. O w ..............................................................................................................................880
13.6.2. C yna..............................................................................................................................881
13.6.3. Tytan i jego stop y....................................................................................................... 882
13.7. Wytyczne do bada i odbioru wyrobw m etalowych.......................................................... 883
824
13. Metale i wyroby z metali
13.1. Podstawowe pojcia, podzia i zastosowanie metali

Wrd tworzyw konstrukcyjnych w dalszym cigu decydujce znaczenie ma
j metale i ich stopy, pomimo stosowania wielu nowych materiaw. Do grupy
metali nale pierwiastki elektrododatnie (w reakcjach chemicznych oddaj elek
trony, przechodzc w jony dodatnie), ktrych atomy odznaczaj si zdolnoci
tworzenia midzy sob wiza zwanych wizaniami metalicznymi. Metale w od
rnieniu od niemetali maj struktur krystaliczn; w wzach sieci krystalicznej
s umiejscowione powstae z atomw jony dodatnie, a elektrony walencyjne (elek
trony wartociowoci) tworz tzw. gaz elektronowy. Elektrony te stanowi jakby
wspln wasno wszystkich jonw, ze wzgldu na swobodne przemieszczanie,
decydujc o cechach stanu metalicznego, szczeglnie o zdolnoci przewodze
nia elektrycznego oraz cieplnego. W temperaturze otoczenia, poza nielicznymi
wyjtkami, metale wystpuj w staym stanie skupienia. S substancjami nie
przezroczystymi, a ich powierzchnia charakteryzuje si poyskiem metalicznym
z uwagi na odbijanie wiata.
W stanie staym pod dziaaniem si zewntrznych metale wykazuj w wik
szoci przypadkw zdolno do odksztace trwaych. Dziki tej waciwoci,
okrelanej jako plastyczno, mona ksztatowa elementy konstrukcyjne w for
mie pfabrykatw, a nawet wyrobw gotowych.
Metale maj na og wiksz gsto oraz wysz temperatur topnienia,
wrzenia i parowania ni niemetale. Z temperatur topnienia wie si wytrzy
mao i twardo metali; im wysza temperatura topnienia tym wiksza jest
wytrzymao.
Z uwagi na zachowanie waciwoci stanu metalicznego do metali zalicza si
te stopy dwu lub wicej pierwiastkw. Jako tworzywa konstrukcyjne maj one
wiksze znaczenie ni metale w czystej postaci.
W zalenoci od waciwoci fizycznych i chemicznych metale dzieli si np.
na cikie, lekkie; atwo, rednio i trudno topliwe; szlachetne i pozostae.
Metale w czystej postaci (w stanie rodzimym), mimo duego rozpowszech
nienia w przyrodzie, wystpuj w nielicznych przypadkach (przede wszystkim
metale szlachetne - zoto, platyna, mied). Najczciej maj posta rud, bd
cych zwizkami chemicznymi metali z rnymi domieszkami mineralnymi. S to
tlenki, wodorotlenki, wglany, siarczki i krzemiany. W celu uzyskania czystych
metali i metali do zastosowa technicznych oraz stopw prowadzi si procesy
metalurgiczne. Metale jako materiay uytkowe uzyskuje si w wyniku przetwa
rzania metali surowych.
Rudy, ze wzgldu na ma na og zawarto metalu, przed waciwym pro
cesem metalurgicznym wymagaj dodatkowo przygotowania w celu zwikszenia
zawartoci metalu. Niezbdne s dodatkowe procesy przetwrcze.
13.1. Podstawowe pojcia, podzia i zastosowanie metali
825
Do zasadniczych procesw metalurgicznych nale:

pirometalurgia, czyli metalurgia wysokich temperatur, a wic redukcja tlen
kw metali w wyniku hutniczych procesw wielkopiecowych;
elektrometalurgia, czyli otrzymywanie metali w piecach elektrycznych;
hydrometalurgia, czyli otrzymywanie metali z rud przez ugowanie odpo
wiednimi odczynnikami chemicznymi (metal przechodzi z rudy do roztworu);
proces moe te by prowadzony z zastosowaniem elektrolizy (hydroelektrometalurgia).
W celu uzyskania metalu uytkowego o wymaganym stopniu czystoci prowa
dzi si rafinacj (oczyszczanie) w procesach elektrorafinacji, rafinacji ogniowej
lub chemicznej. Zalenie od metody metal rafinowany otrzymuje nazw gatunku,
np. mied katodowa, cynk rektyfikowany itp.
Metale o wikszej zawartoci zanieczyszcze uzyskuje si w wyniku proce
sw przetapiania materiau rafinowanego z materiaem surowym, zomem i inny
mi dodatkami.
Uzyskiwanie metali wie si z duymi nakadami energii, poniewa wyst
puj one w postaci trwaych zwizkw o niskim poziomie energetycznym. Metal
(stop) ma wyszy poziom energetyczny, std te naturalna tendencja do jego ob
nienia, co jest m.in. przyczyn zjawiska korozji (utleniania). Utrzymanie wic
metalu w tej postaci wymaga rwnie dodatkowych nakadw zwizanych z za
bezpieczeniem antykorozyjnym.
Metale stosowane w technice mona podzieli oglnie na dwie grupy:
elazo i stopy elaza, w ktrych gwnym skadnikiem jest elazo (stal, sta
liwo, eliwo), uzyskiwane w procesach metalurgii elaza;
metale i stopy metali nieelaznych, ktrych podstawowy skadnik stanowi
np. aluminium, mied, cyna i in., uzyskiwane w procesach metalurgii metali
nieelaznych.
Stosuje si te podzia metali wedug ich gstoci na:
metale lekkie, o gstoci poniej 4,5 g/cm3, np. magnez, glin;
metale cikie, np. elazo, cynk, mied; w grupie tej znajduj si te metale
szlachetne, o duej odpornoci chemicznej, a wic zoto, srebro, platynowce.
Metale i ich stopy s powszechnie stosowane w technice, poczwszy od mate
riaw konstrukcyjnych uywanych do budowy ustrojw nonych, maszyn i narz
dzi, a skoczywszy na materiaach do wyrobw pomocniczych i dekoracyjnych.
Wrd materiaw metalowych w budownictwie pierwsze miejsce zajmuje
stal, a nastpnie eliwo. Udzia metali nieelaznych obecnie jest niewielki, sza
cunkowo ksztatuje si na poziomie ok. 5% oglnego zuycia metali i ich stopw
w budownictwie. Powszechne stosowanie stopw elaza wie si z ich rela
tywnie nisk cen, wzgldnie atwym uzyskiwaniem okrelonych waciwoci
mechanicznych i opanowaniem technologii.
826
Mona wic stwierdzi, e budownictwo jest zainteresowane przede wszyst

kim stopami elaza, przy czym wymagania stawiane produktom s - oprcz
nielicznych wyjtkw, do ktrych zalicza si np. struny stalowe stosowane do
konstrukcji spronych, blachy na wykadziny specjalne - wzgldnie mae.
Naley podkreli, e wobec wiatowego deficytu metali, przy rwnoczesnym
wzrocie zapotrzebowania na nie przez przemys, dy si obecnie powszechnie
do oszczdnego i racjonalnego ich uywania. Naley stosowa metale i ich sto
py tam, gdzie s niezbdne, czyli w konstrukcjach podlegajcych obcieniom
dynamicznym lub zmczeniowym, a zatem szczeglnie w wyrobach przemy
su maszynowego, samochodowego, lotniczego i zbrojeniowego lub w budow
nictwie.
Warto wspomnie, e obecnie np. w przemyle maszynowym na cikie z na
tury korpusy maszyn, w miejsce odleww eliwnych, coraz czciej zaczyna si
stosowa materiay kompozytowe na bazie ywic syntetycznych. W przyszoci
moe to wpyn na zmniejszenie deficytu metali.
13.2. Stal budowlana

13.2.1. Metody uzyskiwania stali
Od skadu chemicznego i sposobu wytwarzania stopu elaza zale jego waci
woci fizyczne. Stopy elaza o mniejszej zawartoci wgla (poniej 2%) nazywa
si w zalenoci od stanu obrbki stal lub staliwem, natomiast o wikszej za
wartoci - eliwem.
Materiaem wyjciowym do produkcji surwki jest tzw. wsad, skadajcy si
z rud elaza, koksu i topnikw. Stosuje si nastpujce rudy elaza: magnetyt
Fe 3C>4, hematyt Fe2C>3, limonit 2Fe2C>3 i syderyt FeC 0 3 . Przed umieszczeniem
w wielkim piecu rud elaza poddaje si obrbce wstpnej. Przy uyciu sortownikw usuwa si z niej ska ponn, a przez praenie rwnie wod, dwutlenek
wgla i czciowo siark. Koks suy jako paliwo (rdo ciepa) oraz do redukcji
tlenkw, natomiast topniki zwikszaj efektywno procesu topnienia rud.
Proces uzyskiwania surwki odbywa si w wielkim piecu. Surwka z uwagi
na zawarto ok. 6% domieszek w postaci wgla, krzemu, mangamu, fosforu
i siarki nie ma dobrych waciwoci plastycznych, jak i nie nadaje si do kucia
i walcowania.
W nastpnym etapie obrbki otrzymuje si dwa podstawowe produkty proce
su hutniczego. Surwka przetopiona z dodatkiem zomu, odpadkami z odlewni,
koksem i topnikami nazywana jest eliwem, natomiast utleniona - stal lub sta
liwem.
827
Stal otrzymuje si przez utlenienie surwki w konwertorach Bessemera, Tho

masa, piecach martenowskich lub elektrycznych (rys. 13.1). Proces ten jest na
zywany wieeniem. Przerbka surwki na stal polega na usuniciu nadmiaru
wgla oraz zmniejszeniu udziau procentowego domieszek naturalnych. W tym
celu dziaa si tlenem bezporednio na surwk. Wypalony w tym procesie koks
oraz wytrcone domieszki wypywaj na powierzchni metalu, tworzc uel.
Stal odlewa si do form, uzyskujc po jej ostygniciu wlewki dogodne do dal
szej obrbki plastycznej (walcowanie i hartowanie) majcej na celu uzyskanie
produktu w ostatecznej docelowej formie.
Rysunek 13.1. Schematy piecw hutniczych: a) martenowskiego, b) elektrycznego [3]

I - przestrze robocza do utleniania surwki, zomu i topnikw, 2 - trzon. 3 - regeneratory do podgrzewania
powietrza i gazu. 4 i 5 - przewody powietrza i gazu. 6 i 7 - przewody spalin. 8 - urzdzenie rozrzdowe do
zmiany kierunku powietrza, gazu i spalin. 9 - czopuch, 10 - topisko, 11 - elektrody. 12 - uk elektryczny,
13 - pokrywa
Wymienione wczeniej eliwo ze wzgldu na pynno, may skurcz, dobr

skrawalno i odporno na cieranie oraz atw obrbk znajduje zastosowanie
w odlewnictwie. Dodatkowo eliwo jest bardziej odporne ni przecitna stal na
korozj i nie zmienia tak znaczco waciwoci mechanicznych pod wpywem
wysokiej temperatury. Jednak z uwagi na to, e jest stopem kruchym, mao od
pornym na obcienia dynamiczne, odgrywa rol drugorzdn w budownictwie.
13.2.2. Waciwoci oglne stali

Z omwionych trzech postaci stopw elaza stosowanych w technice: eliwa, sta
liwa i stali, najszersze zastosowanie w budownictwie ma stal. Ze wzgldu na
due zrnicowanie w zakresie skadu chemicznego i waciwoci wytrzymao
ciowych istniej rne kryteria podziau stali. Mona wprowadzi podzia stali
ze wzgldu na:
828
Tablica 13.1. Skad chemiczny stali budowlanych [10]
Skad chemiczny, %
Gatunek
stali
Mn
Si
Cr
Ni
StOS
max 0,23 max 1,30 max 0,40 max 0,070 max 0,065
St3SX
max 0,07
max 0,22 max 1,10 max 0,15 max 0.050 max 0,050 max 0,30 max 0,30
St3SY
0,10-0,35
St3S
St4SX
St4SY
max 0,07
max 0,24 max 1,10 max 0,15 max 0,050 max 0,050 max 0,30 max 0,30
0,10-0,35
St4S
St4SU
max 0,24 max 1,10 0,10-0,35 max 0,050 max 0,55 max 0,30
10H
max 0,15
10HA
max 0,12
18G2
max 0,22
18G2A
max 0,20
18G2ACu max 0,20

08X
StlX
0,40-0,9 0,25-0,50 0,06-0,12
0,5-1,0
max 0,05
max 0,3
max 0,3
max 0,04
max 0,3
max 0,04
max 0,3
max 0,04
1,0-1,6 0,22-0,55 max 0,05
1,0-1,5 0,2-0,55 max 0,04
1,0-1,5
0,2-0,55
max 0,04
0,05-0,11 0,25-0,5 max 0,04 max 0,04

0,12
max 0,05
0,25-0,5 max 0,05
0,05
max 0,04 max 0,05 max 0,25

0,05
max 0,1
08J
max 0,08 0,2-0,45 max 0,03 max 0,025 max 0,03
max 0,1
St2SX
max 0,15 max 1,0 max 0,07 max 0,05
max 0,05
max 0,3
max 0,3
08XA
max 0,08 0,25-0,45 max 0,03 max 0,025 max 0,03
max 0,1
max 0,1
a A50 - wyduenie prbki w % o dugoci pomiarowej Lq = 50 mm.

b ^80 - jw., lecz o = 80 mm.
c A5 - wyduenie prbki 5-krotne w %.
Waciwoci mechaniczne
Cu
Al
Re, MPa Rm, MPa
do 3 mm
320-570
min. 195
3-40 mm
300-540
max 0,30
max 0,30
do 3 mm
min. 235 380-520
3-100 mm
360-490
do 3 mm
min. 275 440-580
3-100 mm
420-550
wyduenie, %
lub udarno, J/cm2
a 5c
2-3 mm 3-40 mm
14
20
A50a
do 2 mm
Awh
12
50
do 2 mm
16
80
2-3 mm
19
50
do 2 mm
13
a5
80
od 2 mm od 3 mm
do 3 mm do 40 mm
20
16
do 3 mm
5
max 0,30 min. 0,02 min. 275 440-580 powyej 3 mm
3-100 mm
wzdune 22
420-550
0,25-0,5
max 0,3
5
3-40 mm
26
udarno
wg uzgodnienia
min 345 min. 470 A5 do 3 mm 11 A5 powyej 3 mm 12

min. 0,02
A5 do 3 mm 12 A5 powyej 3 mm 22
-
max 0,3 min. 0,02 min. 335 490-630

0,25-0,5 min. 0,02
A5
wzdune 22
poprz. 20
udarno
wg uzgodnie
max 0,25
min. 175 min. 295
A5, min. 35
min. 190 310-390
A5, min. 33
max 0,1
max 0,3
0,07
max 0,1
315-430
A5
dla 1,5 mm
17
A5
powyej 1,5 mm
min. 205 330-420
A5, min. 28
max 390
A5, min. 33
20
830
sposb wytwarzania - stale bessemerowskie, thomasowskie, elektryczne,

stopie i sposb odtlenienia - stale uspokojone, puspokojone, nieuspokojone,
skad chemiczny - stale wglowe, stopowe,
struktur - ferryt, austenit, ledeburyt, bainit, cementyt,
obrbk ciepln - stale do nawglania, ulepszania cieplnego, hartowania,
zastosowanie - stale konstrukcyjne, narzdziowe, specjalne.
Jednym z podstawowych kryteriw podziau jest skad chemiczny. Gdy wszyst
kie skadniki stali pochodz z procesu hutniczego, ma si do czynienia ze stalami
wglowymi, natomiast w przypadku gdy do skadu stali celowo s wprowadza
ne pierwiastki dodatkowe - ze stalami stopowymi. Do stali niskowglowych,
najczciej uywanych w budownictwie, zalicza si te, ktrych gwnym skad
nikiem oprcz elaza jest wgiel, ktrego zawarto nie przekracza 2%. Ilo
pozostaych skadnikw, takich jak krzem, mangan, fosfor, siarka nie powinna
przekracza wartoci odpowiedniej dla danego gatunku stali (tabl. 13.1). Stale
stopowe oprcz elaza i wgla zawieraj inne skadniki dodane w celu uzyska
nia potrzebnych waciwoci. Najczciej s to: mangan, krzem, nikiel, chrom,
wolfram, molibden, wanad i kobalt.
Stale konstrukcyjne s oznakowane cyframi i literami, przy czym dwie cyfry,
ktre stoj na pocztku, oznaczaj zawarto wgla w stali w setnych czciach
procentu, a litery oznaczaj pierwiastek stopowy:
HNW M-
chrom
nikiel
wolfram
molibden
G - mangam
F - wanad
K - kobalt
J - glin
S - krzem
T - tytan
B - bor
Cu - mied
Jeeli zawarto okrelonego pierwiastka jest wiksza ni 1%, to po literze

pierwiastka podaje si cyfr okrelajc udzia tego pierwiastka w procentach.
W wielu przypadkach od stali wymaga si wikszej hartownoci. Pierwiast
kami poprawiajcymi t cech s chrom, molibden, nikiel i mangan. Odporno
na zmczenie i kruche pkanie, a take dobr udarno w obnionych tempera
turach zapewnia jedynie nikiel. Stale oyskowe, ktre powinna cechowa dua
twardo i odporno na cieranie, maj wiksz zawarto wgla (rys. 13.2).
W przypadku stali, ktre powinny mie wysok granic sprystoci, stosuje
si mangam i krzem. Odrbn grup stanowi stale utwardzane powierzchnio
wo. W trakcie obrbki cieplno-chemicznej stosuje si glin, chrom i molibden.
Wprowadzenie dodatkowych pierwiastkw wpywa na odporno stali na czyn
niki rodowiskowe. Stale o duej zawartoci chromu s odporne na korozj, stale
kwasoodporne zawieraj wiksze iloci krzemu i niklu. aroodporno zapew
niaj natomiast dodatki chromu, krzemu i glinu. Niepodana w stalach konstruk
831
90
70
60
50
40
^ 30
ra
Rysunek 13.2. Wpyw zawartoci wgla na waciwoci stali

wglowej
20
10
1 - wytrzymao na rozciganie R 2 - granica plastycznoci /?<,,

3 - wydualno A
80
x
/
/
\
>
>
3
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7

Zawarto wgla, %
cyjnych jest obecno siarki, ktra wpywa na obnienie plastycznoci i udarnoci

materiau.
Bardzo wan cech stali budowlanych jest ich spawalno. Na pogorsze
nie spawalnoci wpywa obecno wgla i krzemu. Spawalno stali stopowych
ocenia si w zalenoci od wartoci rwnowanika wgla C e , ktry okrela wzr
^
C e C
, Mn , C r + V + M 0 , N i+ C u
+ - ^ - H --------- ---------- 1------
(13.1)
przy czym przy Ce < 0,42% stal jest dobrze spawalna, natomiast przy CE = 0,42-0,60% jest wymagane podgrzanie elementu przed spawaniem.
13.2.3. Waciwoci mechaniczne i fizyczne stali

Stal jest uznawana przewanie za materia jednorodny. Jedynie w przypadku
elementw obrabianych na zimno mona mwi o widocznej ortotropii.
Podstawowe waciwoci fizyczne wszystkich gatunkw stali, niezalenie od
skadu chemicznego, s nastpujce:
masa objtociowa 7850 kg/m3,
modu sprystoci podunej 205 GPa,
modu sprystoci poprzecznej 80 GPa,
wspczynnik Poissona 0,30,
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej liniowej 0,000012 1/K.
W przeciwiestwie do opisanych powyej waciwoci fizycznych, cechy me
chaniczne s na og funkcj skadu chemicznego i obrbki mechanicznej. Do
charakterystycznych waciwoci mechanicznych naley zaliczy: wytrzymao,
udarno, twardo, kowalno, spawalno, cieralno, odporno na czynniki
agresywne.
832
Najwaniejsz cech stali ze wzgldu na zastosowanie w budownictwie jest

wytrzymao. W zalenoci od warunkw pracy rozrnia si wytrzymao
na rozciganie, ciskanie, zginanie, cinanie i skrcanie. Wartoci wytrzyma
oci podane w Polskich Normach s ustalane dla obcie o charakterze sta
tycznym.
Wytrzymao stali okrela si zwykle na podstawie prb rozcigania, prze
prowadzonych zgodnie z PN, zwracajc szczegln uwag na dwie charaktery
styczne cechy: granic plastycznoci i wytrzymao doran (rys. 13.3).
Rysunek 13.3. Charakterystyka wytrzymaociowa stali: a) niskowglowej, b) niskostopowej

Re - granica plastycznoci, Rm - granica wytrzymaoci na rozciganie, pi - odksztacenie plastyczne
Granica plastycznoci stali wglowych wynosi 200-500 MPa. Naley podkre

li, e w stalach twardszych lub utwardzonych trudno jest uchwyci t warto
i wwczas przyjmuje si umown granic plastycznoci, czyli warto napre
nia przy wydueniu trwaym rwnym 0,2%. Granice plastycznoci s ponadto
zrnicowane w zalenoci od gruboci wyrobu. I tak:
do 40 mm, powyej 40 do 100 mm - wg EN (norm europejskich),
do 16 mm, powyej 16 do 40 mm, powyej 40 do 100 mm - wg PN,
z uwagi na fakt, e jej minimalna warto obnia si wraz ze wzrostem gruboci
elementu.
W niektrych przypadkach (jak np. poar) znaczcy wpyw na waciwoci
mechaniczne ma temperatura otoczenia. W niskiej temperaturze obnia si np.
udamo i kowalno, natomiast w wysokiej zmniejsza si znaczco wytrzyma
o stali. Wpyw temperatury na wybrane cechy mechaniczne i fizyczne stali
przedstawiono na rys. 13.4.
W zwizku ze stale pogarszajcym si stanem rodowiska wzrasta znacze
nie odpornoci stali na dziaanie czynnikw agresywnych. Zaowocowao to po
jawieniem si w asortymencie wyrobw niskostopowych stali o podwyszonej
odpornoci na korozj.
400
833
\ Rm
\
Re
X
300
\
\
200
\
20
h\
\ \
100
10
\
200
400
t, C
800
200
400
t,C
800
Rysunek 13.4. Wpyw temperatury na cechy mechaniczne stali i wspczynnik sprystoci
13.2.4. Gatunki stali budowlanych

Stal niestopowa konstrukcyjna. Stal niestopowa (niskowglowa) zwykej jakoci
oglnego przeznaczenia jest najczciej ze wszystkich stali stosowana w budow
nictwie stalowym. Stal ta nie jest przeznaczona do obrbki cieplnej. Stosuje si j
w stanie surowym, a ponadto w stanie znormalizowanym wg PN-EN 10025:2002.
Granica plastycznoci dla niej zawiera si w przedziale 185-360 MPa. Najcz
ciej w praktyce budowlanej mona spotyka si z nastpujcymi gatunkami stali
niestopowej:
StOS - stal bez gwarantowanej granicy plastycznoci, dostarczana wycznie
jako stal nieuspokojona; znajduje zastosowanie do elementw drugorzdnych
w konstrukcjach stalowych i elbetowych;
St3 i St4 - najpopularniejsze w budownictwie gatunki stali znajdujce za
stosowanie w szerokiej grupie konstrukcji stalowych, produkowane w trzech
odmianach S, V i W, co odpowiada ich coraz wyszej jakoci i jest zwizane
z mniejsz zawartoci procentow wgla; drugim czynnikiem decydujcym
o zastosowaniu stali tych gatunkw jest stopie uspokojenia - wyrnia si
trzy odmiany stali: nieuspokojon X, puspokojon Y i uspokojon (bez
oznaczenia).
Stal niskostopowa. Gatunki tej stali s oznaczone symbolami wskazujcy
mi na skad chemiczny stopu. Oznaczenie skada si z liczb oraz liter. Liczby
okrelaj procentow zawarto w stali wgla i pierwiastkw stopowych, litery
natomiast zawarte w nim skadniki stopowe. Granica plastycznoci dla gatunkw
stali tej grupy mieci si zakresie 275-355 MPa. Dostarczana jest w stanie su
rowym lub znormalizowanym wg PN-EN 10113 lub PN-86/H-84018. Obecnie
834
w budownictwie najwiksze zastosowanie maj stale grupy 18G2, zwane stalami

0 podwyszonej wytrzymaoci. Dodatkowe oznaczenia wystpujce w tej gru
pie wskazuj na dodatkowe domieszki poprawiajce niektre cechy mechaniczne
stali.
Stal ulepszona cieplnie. Jest to stal otrzymywana ze stali niskostopowej,
wglowo-manganowej. Oznacza si j dodatkowo symbolem T (np. E420T).
Stal do produkcji rur. Rury wykonuje si ze stali wglowej grupy R. Stal
ta charakteryzuje si zmniejszon zawartoci wgla i manganu, co poprawia jej
waciwoci plastyczne. Ze stali tej wykonuje si rury oglnego przeznaczenia,
najczciej rury bez szwu przewodowe i konstrukcyjne.
Do najczciej wystpujcych gatunkw tej stali mona zaliczy R35, R45
1 12X. Gatunki te odpowiadaj w przyblieniu odpowiednio stalom niestopowym
gatunku St3S, St4V i St3SY.
Stal trudno rdzewiejca. Stal tego gatunku wywodzi si ze stali niskosto
powej. Jej cech charakterystyczn jest zawarto domieszek (miedzi, fosforu
i chromu) wpywajcych na podwyszenie odpornoci na czynniki atmosferycz
ne. Obecno domieszek w kontakcie z agresywnym rodowiskiem powoduje
powstanie zwartej warstwy ochronnej produktw korozji, skutecznie hamujcej
dalszy proces korozji. Grupa ta obejmuje nastpujce gatunki stali: 10H, 10HA,
10HAV, 10HAVP, 10HNAP, 12HIJA, 12PJA i 12HNPA.
Staliwo. Jest stosowane do elementw konstrukcyjnych w postaci odleww.
Znak poszczeglnych gatunkw skada si z litery L oraz liczby okrelajcej mi
nimaln wymagan wytrzymao na rozciganie (w MPa). Dodatkowym ozna
czeniem jest cyfra rzymska okrelajca grup jakoci staliwa (I - zwyka, II podwyszona, III - najwysza jako). Staliwo jest uywane w budownictwie
przede wszystkim na przeguby i waki oysk mostowych.
Oznaczenia gatunkw stali. W zwizku z obecnie majcym miejsce proce
sem dostosowywania polskiej kodyfikacji do zalece Unii Europejskiej oraz zna
czcym udziaem na naszym rynku stali importowanych zamieszczono tabl. 13.2
pozwalajc odnie si do oznacze najpopularniejszych gatunkw stali wyst
pujcych w krajach Europy Zachodniej.
13.2.5. Blachy paskie

Blachy grube. Blachy te s walcowane w dwch kierunkach. Mona je podzieli
na dwie grupy w zalenoci od cech wytrzymaociowych stali. Jako materia
wyjciowy przyjmuje si stal o wytrzymaoci na rozciganie R, ^ 500 MPa
lub powyej tej wartoci. Grubo obu grup blach stosowanych w budownictwie
zawiera si w przedziale 3-60 mm. Wymiary arkuszy blach ze stali o R, <
^ 500 MPa s nastpujce:
835

Tablica 13.2. Stal konstrukcyjna. Porwnanie norm [5]
Granica
plastycznoci
Re, MPa
Wytrzymao
na rozciganie
/? MPa
EN 10025
DIN 17100
360-510
S235JR
S235JRG2
S235J0
S235J2G3
S235J2G4
USt37-2
RSt37-2
St37-3U
St37-3N
St3SX
St3S
St3W
430-580
S275JR
S275J0
S275J2G3
S275J2G4
St44-2
St44-3U
St44-3N
St4VY
St4W
355
510-680
S355JR
S355J0
S355J2G3
S355J2G4
S355K2G3
S355K2G4
185
290-510
SI 85
St33
295
470-610
E295
St50-2
235
275
PN-88
H-84020
St 52-3U
St 52-3N
PN-83
H-84018
18G2A
18G2A
18G2ACu
St5
grubo 3-60 mm,

szeroko 1000-3600 mm,
dugo 2-18 m.
Wymiary maksymalne s uzalenione od gruboci arkusza; dugo zwiksza
si stopniowo co 100 mm, natomiast szeroko co 250 mm (poza wymiarem 3500
mm).Wymiary arkuszy blach ze stali o R, > 500 MPa s nastpujce:
grubo 5-60 mm,
szeroko 1000-3000 mm,
dugo 2-18 m.
Rwnie wymiary tej grupy blach s uzalenione od gruboci arkusza. Du
go zwiksza si co 100 mm, szeroko co 250 mm.
Blachy uniwersalne. Blachy te s walcowane w jednym kierunku. Znajduj
one podobne zastosowanie w budownictwie, jak blachy grube. Do ich wykonania
stosuje si rwnie analogiczne materiay.
Grubo, szeroko oraz dugo arkuszy zestawiono w tabl. 13.3.
836
Tablica 13.3. Zalecana dugo blach stalowych uniwersalnych i maksymalna masa arkuszy
Zakres gruboci
mm
Zakres szerokoci
mm
Dugo blach
m
Najwiksza masa
arkusza blachy, kg
6-25
powyej 25
do 700
3-14
3-8
1300
1800
Blachy cienkie. Blachy te, podobnie jak blachy grube, s walcowane w dwch
kierunkach. Blachy gruboci 0,5-2,8 mm wykonuje si jako walcowane na zimno
lub walcowane na gorco wytrawiane. Wykonuje si je w postaci odcitych ka
wakw, krgw lub pocitej tamy (najczciej szerokoci od 30 mm). Wymiary
arkuszy podano w tabl. 13.4.
Tablica 13.4. Zalecane wymiary arkuszy blachy stalowej cienkiej wg PN-79/H-92202
Grubo, mm
Szeroko x dugo, mm
1,00
1,20
1,40
1.50
1,60
1,80
2,00
2,20
2,50
2,80
800x1600
900x1900
1000x2000
800x1600
900x1900
1000x2000
1100x2200
1250x2500
1250x4000
1250x4000
Blachy cienkie s stosowane przede wszystkim do produkcji materiaw po

kryciowych i obrbek blacharskich oraz przewodw technologicznych.
W zwizku ze wzrostem agresywnoci rodowiska cienkie blachy ze stali cz
sto cynkuje si. W zalenoci od gruboci powoki cynku, na pokrycie obustronne
1 m2 blachy zuywa si odpowiednio 100, 200, 275, 350 i 450 g cynku.
Blacha stalowa ocynkowana ma wytrzymao blachy nieocynkowanej, jest
trudniej topliwa i mniej krucha od blachy cynkowej. W przypadku zniszczenia
powoki ochronnej rdzewieje jak stalowa.
Blachy eberkowe (ryflowane). Blachy te s otrzymywane z blach gru
bych przez dodatkowe walcowanie na gorco. Jednostronne wystpy wpywaj
na zwikszenie przyczepnoci. Produkuje si dwa rodzaje blach o rnym kszta
cie wystpw: ze wzorem rombowym lub owalnym, tzw. ezkowym (rys. 13.5).
eberka wystajce z paszczyzny blachy maj wysoko 1-1,6 mm.
837
a)
b)
^5------ ^
7
Rysunek 13.5. Blachy eberkowe: a) o wzorze rombowym
BR, b) o wzorze oczkowym BO
\
^
^
^
------- l--------- 1--------- 2--------
Wymiary arkuszy blach eberkowych podano w tabl. 13.5.

Blacha ta ma zastosowanie przede wszystkim na powierzchnie pomostw
w zakadach przetwrczych i przemysowych.
Tablica 13.5. Blachy eberkowe wg PN-73/H-92127
Grubo
blachy
bez eberka
Szeroko, mm
1000
1500
najwiksza dugo
mm
2,5a
3,0a
3,5
4,0
4,5a
5,0
6,0
7,0a
8,0
9,0a
1250
Wysoko
eberka
o
o
6
6
6
6
6
10
10
10
10
10
10
Przybliona masa 1 m2 blachy

z eberkami o ksztacie
rombowym
mm
6
6
6
6
6
10
6
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
1,0
1,0
1,2
1,2
1,2
1,2
1,5
1,5
1,6
1,6
1,6
owalnym
kg
22,7
26,6
31,2
35,1
39,0
42,9
51,7
59,6
67,7
75,6
83,4
21,5
25,4
29,7
33,6
37,6
41,4
49,8
57,7
65,7
73,6
81,4
a Blacha trudno dostpna w handlu.
13.2.6. Ksztatowniki gite na zimno

Ksztatowniki gite na zimno wykonuje si ze stali konstrukcyjnej zwykej i wy
szej jakoci, stali niskostopowej o podwyszonej wytrzymaoci oraz ze stali
trudno rdzewiejcych. Otrzymuje si je z tam walcowanych na gorco (bednar
ki), blach czarnych walcowanych na gorco i na zimno oraz citych blach ocyn
kowanych.
838
Ksztatowniki gite maj szereg zalet w porwnaniu z profilami walcowa

nymi, takich jak jako powierzchni (wygadzona i pokryta warstwami ochron
nymi) oraz dowolna moliwo ksztatowania przekroju (wg yczenia klienta).
W wielu sytuacjach mona zastpi nimi elementy walcowane (oszczdno ma
teriau).
Obecnie krajowe wytwrnie produkuj:
ksztatowniki zamknite kwadratowe i prostoktne, wykonane z tamy stalo
wej szerokoci 50-400 mm i gruboci 0,8^4,0 mm,
ksztatowniki zamknite o przekroju okrgym, wykonane z tamy stalowej
szerokoci 5 0 ^ 0 0 mm i gruboci 0,84,0 mm, o rednicach zewntrznych
w zakresie 18-127 mm,
ksztatowniki otwarte dowolnego ksztatu, wykonane z tamy szerokoci
30-1000 mm.
Standardowe dugoci fabryczne zawieraj si w przedziale 10-12 m, nato
miast dugo pojedynczego elementu moe dochodzi do 14 m.
Ktowniki gite na zimno. Elementy te (rys. 13.6) maj najwiksze zastoso
wanie w konstrukcjach stalowych. Czsto wystpuj w konstrukcjach kratowych
lub jako stenia hal. W wielu przypadkach su jako elementy mocujce lub
wykoczeniowe w naroach konstrukcji.
a)
b)
Rysunek 13.6. Ktowniki gite na zimno: a) rwnoramienny, b) nierwnoramienny
Aby jednoznacznie zidentyfikowa zamawiany element, naley poda dugo

ramion profilu oraz jego grubo ( a x b x t ). Typowe wymiary ktownikw s
nastpujce:
ktowniki rwnoramienne - od 2 0 x 2 0 x 2 do 200x200x7 mm,
ktowniki nierwnoramienne - od 3 0 x 2 0 x 2 do 200x120x7 mm.
Ceowniki gite na zimno. Elementy tego typu stosuje si przede wszyst
kim w konstrukcjach zginanych (patwiach, ryglach, konstrukcjach wsporczych
urzdze technologicznych oraz gaziach supw).
Ceowniki wystpuj zasadniczo w dwch odmianach, jako elementy dwulub czterogite, czyli pzamknite (rys. 13.7). Aby jednoznacznie zidentyfi
kowa ceownik gity, naley poda wysoko, szeroko pki oraz grubo
cianki elementu (h x a x t ). W przypadku ceownika pzamknitego naley
839

b)
Rysunek 13.7. Ceowniki gite na zimno: a) dwugity, b) czterogity (pzamknity)
poda warto dodatkowego odgicia. Typowe wymiary ceownikw s nast

pujce:
dwugite - od 30x20x1,5 do 2 40x100x7 mm,
pzamknite - od 3 0 x 3 0 x 10 do 2 8 0 x40x 15 mm.
Zetowniki gite. Najczciej zetowniki s stosowane do budowy lekkich stro
pw i cian stalowych oraz jako patwie dachowe i rygle cienne.
Podobnie jak w przypadku ceownikw rozrnia si dwa podstawowe typy
zetownikw, tzn. dwu- i czterogite (rys. 13.8). Niektre firmy oferuj bardziej
skomplikowane ich ksztaty w celu zwikszenia oglnej nonoci elementu.
a)
Rysunek 13.8. Zetowniki gite na zimno: a) dwugity, b) czterogity
b)
1___ I
Zasadniczo nie ma wytycznych normalizujcych ksztat zetownikw. Aby jed

noznacznie zidentyfikowa zetownik gity, najlepiej skontaktowa si z producen
tem w celu uzyskania katalogu produktw. Charakterystycznymi wielkociami
geometrycznymi s w tym przypadku wysoko i grubo cianki, wielko p
ki oraz dodatkowych odgi. Najczciej produkuje si zetowniki wysokoci: 150,
175, 200, 225, 250 i 300 mm, natomiast gruboci 1,5-3 mm, co 0,5 mm.
R ury gite. Dostpne na rynku rury mona podzieli w zalenoci od ksztatu
na nastpujce grupy: okrge, spaszczone, eliptyczne, kwadratowe oraz prosto
ktne (rys. 13.9). Najczciej tego typu ksztatowniki wykorzystuje si na dwiga
ry kratowe, stenia, elementy schodw i balustrad. Wanym czynnikiem wpywa
jcym na zastosowanie profili zamknitych jest ich odporno na oddziaywanie
agresywnego rodowiska.
840
a)

b)
c)
d)
e)
Rysunek 13.9. Rury gite na zimno: a) kwadratowa, b) prostoktna, c) okrga, d) spaszczona, e) eliptyczna
Ksztatowniki s produkowane w procesie profilowania rolkowego, a nastpnie

zgrzewane wzdunie metod indukcyjn. W celu okrelenia profilu naley poda:
rednic zewntrzn oraz grubo cianki, przy rurach okrgych,
bok oraz grubo cianki, przy rurach kwadratowych,
wymiary bokw oraz grubo cianki, przy rurach prostoktnych.
Ksztatowniki okrelonego przeznaczenia. Wrd wielu wymienianych
w PN-78/H-93461 ksztatownikw okrelonego przeznaczenia obecnie produkuje
si ksztatowniki ktowe, korytkowe, kapeluszowe, teowe (rys. 13.10) i ocie
nicowe (rys. 13.11). Dodatkow grup tworz ksztatowniki na pale szalunkowe
(rys. 13.12) i grodzice.
Ksztatowniki wykonywane na zamwienie. Obecnie w zwizku z mo
liwoci stosowania rnego rodzaju gitarek asortyment ksztatownikw jest
bardzo duy. Daje to moliwoci wykorzystania optymalnego ksztatu wynika
jcego z potrzeb konstruktora. Materiaem wyjciowym s wszelkie walcowane
na gorco, na zimno lub ocynkowane gatunki stali uywane do produkcji blach
w krgach. Najczciej stosowane gatunki stali to St2SX, St3SX, St3S, 18G2A,
18G2ACu. Dobr najlepszego ksztatu oraz tolerancje wymiarw uzgadnia si
z producentem.
a)
c)
b)
d)
Rysunek 13.10. Ksztatowniki gite na zimno: a) ktowy, b) korytkowy, c) kapeluszowy, d) teowy
841
r*
r1 ^
j)
dl
Rysunek 13.11. Ksztatowniki ocienicowe gite na zimno
Rysunek 13.12. Pal szalunkowy gity na zimno
13.2.7. Blachy stalowe profilowane

Jest to obecnie chtnie stosowany materia, szczeglnie przy wznoszeniu obiektw
o konstrukcji szkieletowej. Moe stanowi cz przegrody zewntrznej o cha
rakterze osonowym lub cz konstrukcji nonej budynku. Blachy profilowane
stanowi rwnie zewntrzne okadziny pyt warstwowych ze styropianowym lub
poliuretanowym rdzeniem.
Wybr produkowanych w Polsce stalowych blach profilowanych jest bardzo
duy. Arkusze s zabezpieczane przed korozj przez cynkowanie i czasami do
datkowo powlekane warstwami z tworzywa sztucznego (np. lakierami poliestro
wymi, akrylowymi, na bazie polifluorku winilidenu). Rwnie kolorystyka prak
tycznie jest nieograniczona, cho naley pamita, e wytwrnie produkuj bla
chy w kilku kolorach, natomiast na inne barwy trzeba skada oddzielne za
mwienia.
Blachy stalowe profilowane faliste i trapezowe wykonuje si najczciej ze sta
li charakteryzujcej si granic plastycznoci Re = 280, 320, a nawet 350 MPa. Na
pokrycia dachowe i okadziny elewacyjne przy niewielkich obcieniach i rozpitociach uywa si stali o plastycznoci poniej 300 MPa, natomiast w przypadku
konstrukcji nonych - stali o lepszych waciwociach mechanicznych.
842
Blachy faliste (rys. 13.13) maj dwa rozmiary profilu: 19x76 i 27x100 mm
i pi gruboci: 0,5; 0,6; 0,75; 1,00 i 1,25 mm. Szeroko standardowych arkuszy
wynosi odpowiednio 762 i 800 mm, dugo 2000-3000 mm.
----------------*---------------- J*
Rysunek 13.13. Blacha falista
Blachy trapezowe s produkowane w duo wikszym wyborze (rys. 13.14).

Oprcz blach trapezowych o podstawowych ksztatach i wymiarach wymienianych
w PN w ostatnim dziesicioleciu pojawiy si blachy o dodatkowo uebrowanych
ciankach trapezu i wikszych wysokociach. Obok nadal produkowanych blach
trapezowych o wysokoci fady 18 i 55 mm (typ T l 8 i T55) kilka wytwrni
wykonuje blachy o wysokoci fady w zakresie 20-136 mm (gruboci 0,5-1,25
mm). Moliwy jest rwnie import paneli o innych parametrach technicznych.
-^
Rysunek 13.14. Blacha trapezowa
Blachy trapezowe hikowe s nowoci na naszym rynku (rys. 13.15). Pro

dukcja ich polega na przerabianiu paskich blach trapezowych w procesie obrbki
plastycznej na profile ukowe. Obecnie w Polsce wykonuje si dwa typy tego ro
dzaju blach o wysokoci fady 40 i 70 mm, przy gruboci panelu 0,75; 0.88; 1,00
i 1,25 mm. Promienie gicia zawieraj si w granicach 12-3,80 m.
Blachy dachwkopodobne stay si popularne ze wzgldu na walory este

tyczne i lekko. Z uwagi na systemowe rozwizania dla caego dachu, a tak-
843
e wynikajc z zabezpiecze antykorozyjnych trwao stay si konkurencyjne

w stosunku do klasycznych rozwiza. Wykonuje si je z blachy stalowej ocyn
kowanej gruboci 0,5 mm i dugoci dochodzcej do 6 m. W zwizku z tym,
e nie obowizuj w tym zakresie normy, kadorazowo zalecany jest kontakt
z dystrybutorem.
13.2.8. Wyroby spawane

Dwuteowniki spawane (blachownice). W zwizku z ograniczeniami w stoso
waniu profili walcowanych (np. rozpito), w celu uzyskania korzystniejszych
parametrw wytrzymaociowych, przy zachowaniu ksztatu profili, rozpoczto
produkcj profili spawanych zoonych ze rodnika i pasw z blach uniwersalnych.
Czasami pasy s wykonywane rwnie z paskownikw. Blachownice spawane
stosuje si jako pomosty pod znaczne obcienia, dwigary mostowe, podcigi
stropw i belki podsuwnicowe.
Rodzaje seryjnie produkowanych obecnie dwuteownikw spawanych oraz ich
przeznaczenie s podane w tabl. 13.6.
Tablica 13.6. Asortyment dwuteownikw spawanych [2]
Przekrj
Oznaczenie
Gatunek stali
rodnik
IKS
=ST h = 600-2000
b = 200-500
h /tw ^ 200
b /t ^ 25
IKSH
b=h
HKS
IPBS
h = 300-500
tw = 8-12
t = 14-30
h = 300-700
b = 300
tw = 7-15
t = 19-32
Zastosowanie
pasy
grupa stali
St3
grupa stali
18G2
belki
zginane
grupa stali
18G2
grupa stali
grupa stali
St3
10H
grupa stali
St3
grupa stali
18G2
supy osiowo
ciskane
grupa stali
St3
grupa stali
18G2
supy
mimorodowo
ciskane
844
Belki aurowe. Elementy te uzyskuje si przez rozcicie ksztatownika walco

wanego wzdu linii amanej i ponownie zespawanie w ten sposb, eby otrzyma
belk z otworami i o podwyszonym rodniku (rys. 13.16). Rozcite i przesunite
wzgldem siebie powki ksztatownika czy si ze sob spoin czoow. Jest
rwnie moliwe uzyskanie wikszej wysokoci rodnika przez wspawanie do
datkowych blach (przewizek), ktre cz obie czci przecitego ksztatownika.
Dziki tego rodzaju zabiegom uzyskuje si podwyszony rodnik przy niewielkim
wzrocie ciaru elementu.
a)
b)
Rysunek 13.16. Belki aurowe: a) normalna, b) o podwyszonym rodniku
Belki aurowe staj si coraz czstszym elementem konstrukcji stalowych.

Zaleca si stosowa je w przypadku stropw i stropodachw o duych rozpitociach i innych elementw zginanych nie obcionych dynamicznie.
Dwuteowniki spawane ze rodnikiem falistym. Odmian dwuteownikw
spawanych s dwigary ze rodnikiem z blachy profilowanej. Dziki wyprofilo
waniu rodnika uzyskuje si zwikszon sztywno tego elementu, a co za tym
idzie lepsze charakterystyki wytrzymaociowe. Produkuje si przede wszystkim
dwigary ze rodnikiem wykonanym z blachy falistej (rys. 13.17). Na pasy stosutw = 2-3 mm
t
Rysunek 13.17. Blachownica za rodnikiem
z blachy falistej
je si blachy ze stali St3S oraz 18G2A, natomiast na rodnik blachy walcowane

na zimno lub na gorco w krgach ze stali St3SX. Wymiary produktw s na
stpujce:
845
wysoko 500-1500 mm,

szeroko pasa 200-450 mm,
grubo pasa 12-30 mm,
grubo rodnika 2-3 mm.
Minimalna dugo gotowego elementu wynosi 4 m, jednak ze wzgldu na
pracochonno dugo powinna by wiksza ni 8 m. Maksymalna dugo
dwigara moe dochodzi do 20 m. Oznaczenie typu dwuteownika skada si
z czci literowej i liczby. Oznaczenie literowe informuje o gruboci rodnika
(WTA - 2 mm, WTB - 2,5 mm, WTC - 3 mm), za oznaczenie liczbowe
0 wysokoci dwigara.
Dwuteowniki z falistym rodnikiem mona stosowa jako belki zginane na
wszelkiego typu ramy i supy o dowolnych schematach statycznych.
13.2.9. Tamy (bednarka)

Bednarka jest stosowana w budownictwie do celw konstrukcyjnych (np. zbroje
nie murw i nadproy ceglanych) bd te stanowi pfabrykat przewidziany do
dalszej produkcji. Tamy walcuje si na gorco i dostarcza w krgach, snopkach
lub odcinkach.
Wymiary bednarki s nastpujce:
szeroko 20-300 (20-50 ocynkowana) mm,
grubo 1,5-5,0 mm.
W zalenoci od szerokoci bednarki ogranicza si mas krgu lub snopka:
przy szerokoci do 90 mm - do 120 kg, przy szerokoci 90-170 mm - do 300 kg
1 przy szerokoci 170-300 mm - do 1000 kg. W przypadku dostawy w odcinkach
dugo bednarki moe dochodzi do 7 m.
13.2.10. Ksztatowniki i rury walcowane

Dwuteowniki. Dwuteowniki s ksztatownikami przeznaczonymi do elementw
zginanych oraz ciskanych. Obecnie produkuje si w Polsce dwuteowniki normal
ne oraz rwnolegocienne. Osobn grup stanowi dwuteowniki szerokostopowe.
Za granic wykonuje si cikie profile podporowe i profile o rwnej gruboci
cianek i pek, jak rwnie dwuteowniki do stropw zespolonych o nierwnej
szerokoci stopek.
Dwuteowniki walcowane s wykonywane ze stali wglowych konstrukcyj
nych zwykych i podwyszonej jakoci oraz ze stali niskostopowych. Dugo
dwuteownikw dostpnych w handlu jest ograniczona do 12 m.
Obecnie produkuje si w Polsce dwuteowniki normalne, o oznaczeniu np.
IPN300 (rys. 13.18a), oraz dwuteowniki rwnolegocienne (ekonomiczne),
846
o oznaczeniu np. IPE300 (rys. 13.18b). Litera okrela typ wyrobu, natomiast
liczba wysoko profilu w milimetrach. Naley zwrci uwag, e niektre euro
pejskie huty wytwarzaj kilka typw dwuteownikw walcowanych oznaczonych
jednym typorozmiarem wysokoci, w rzeczywistoci rnicych si nieznacznie
(do 10 mm) od siebie wysokoci rodnika i szerokoci pki. Dlatego zaleca si
dokadn analiz charakterystyk geometrycznych zawartych w wydawanych przez
producentw programach produkcji. Zasadniczo mona uzna, e wysoko tej
grupy profili zawiera si w przedziale 80-600 mm.
a)
b)
c)
Rysunek 13.18. Dwuteowniki walcowa

ne: a) normalny, b) rwnoleglocienny,
c) szerokostopowy
Gwn cech charakterystyczn dwuteownikw szerokostopowych

(rys. 13.18c) jest porwnywalna wysoko profilu i szeroko pki. Jest to zwi
zane z gwnym zastosowaniem tego typu profili. Su one jako elementy su
pw podporowych lub jako belki zginane w konstrukcjach mocno obcionych.
Na naszym rynku spotka mona najczciej trzy grupy dwuteownikw szeroko
stopowych, oznaczanych w normach europejskich symbolami HEA, HEB i HEM.
Dodatkowo, podobnie jak w przypadku dwuteownikw normalnych, stosuje si
oznaczenie liczbowe okrelajce wysoko profilu. Cech charakterystyczn od
rniajc te trzy grupy jest iloraz wysokoci elementu h i szerokoci jego pki
b. I tak w przypadku:
HEA h / b < 1,
HEB h / b = 1,
HEM h / b > 1.
Rzadziej spotykanymi grupami wyrobw s dwuteowniki szerokostopowe ty
pu HE i HB, cikie profile podporowe HD oraz profile o rwnej gruboci pek
i rodnika HP. Wyroby te nie s obecnie produkowane w naszym kraju.
Ceowniki. Profile tego typu maj trzy prostopade cianki i dlatego s przy
datne jako czci bardziej zoonych przekrojw, np. supw wielogaziowych
lub rygli. Produkuje si trzy grupy ceownikw: normalne (rys. 13.19), ekono
miczne i rwnolegocienne. Dwie pierwsze s wykonywane w kraju. Symbol
charakteryzujcy ten profil skada si z oznaczenia literowego zblionego kszta
tem do litery C (w przypadku profili ekonomicznych dodatkowo umieszczana jest
litera E) i liczby okrelajcej jego wysoko, np. CE100.
847
Rysunek 13.19. Ceownik walcowany normalny
Ceowniki rwnolegocienne nie maj skosw na pkach, co jest ich zalet,

umoliwia bowiem duo atwiejsze (bez uycia specjalnych podkadek) formo
wanie poczenia na ruby z wykorzystaniem tych profili.
Ceowniki walcowane wykonuje si o wysokoci 35^400 mm, ze stali wglo
wych konstrukcyjnych zwykych i podwyszonej jakoci oraz ze stali niskostopowych. Dugo ceownikw dostpnych w handlu jest ograniczona do 12 m.
Ktowniki. Produkuje si dwa rodzaje ktownikw: rwnoramienne i nierwnoramienne (rys. 13.20). Ktowniki maj zastosowanie jako elementy kratownic,
profili zoonych oraz jako stelae do konstrukcji osonowych.
a)
b)
Rysunek 13.20. Ktowniki walcowane: a) rwno

ramienny, b) nierwnoramienny
Ktowniki rwnoramienne maj wymiary od 2 0 x 2 0 x 3 do 200x200x20 mm,

natomiast nierwnoramienne od 4 5 x 3 0 x 4 do 200 x 100x 12 mm. Dugo ktow
nikw dostpnych w handlu jest ograniczona do 12 m.
Teowniki. Produkuje si dwa rodzaje tych ksztatownikw: niskie i wysokie
(rys. 13.21). Ich cech charakterystyczn jest rwna grubo pki i rodnika. Teo
wniki maj zastosowanie jako prty kratownic, ruszty pomostw wykonywanych
z blachy oraz elementy przekrojw zoonych. Dugo teownikw dostpnych
w handlu jest ograniczona do 12 m.
b)
Rysunek 13.21. Teowniki walcowane: a) wysoki,

b) niski
848
Zetowniki. W zwizku z coraz powszechniejszym stosowaniem profili gi

tych rola zetownikw walcowanych (rys. 13.22) jest obecnie bardzo ograniczona.
Stosowane s jako elementy bardziej zoonych przekrojw. Dugo zetownikw
oferowanych w handlu jest ograniczona do 12 m.
t
----- 1
Rysunek 13.22. Zetownik walcowany
Rury. Rury okrge bez szwu i kwadratowe stosuje si na rusztowania, prze

wody i elementy konstrukcyjne.
Rury bez szwu walcowane na gorco oglnego przeznaczenia (rys. 13.23)
wykonuje si ze stali gatunkw R35, R45 i 18G2A. Dugo rur wynosi 4-12,5 m,
rednica zewntrzna 20-508 mm, a grubo cianek 2,3-30 mm.
Rysunek 13.23. Rura walcowana
Rury czarne maj rednic do 2020 mm. Rury tego typu o rednicach po
wyej 813 mm mog by zabezpieczane trj warstwow powok antykorozyjn
z polietylenu.
Wykonuje si rwnie rury spawane spiralnie o rednicy zewntrznej 355,6-813 mm i gruboci cianek 14-32 mm. Dugo rur dostpnych w handlu za
wiera si w przedziale 4-14,2 m.
13.2.11. Walcwka, prty i druty stalowe do zbrojenia betonu

Konstrukcje elbetowe zbroi si wiotkimi prtami najczciej o przekroju okr
gym. W zalenoci od waciwoci mechanicznych rozrnia si klasy i odpo
wiadajce im gatunki stali zbrojeniowej przedstawione w tabl. 13.7.
Ze stali klas A-O i A-I wykonuje si prty gadkie, natomiast ze stali wy
szych klas prty ebrowane (rys. 13.24). Klasa A-II charakteryzuje si ebrowa
niem spiralnym, natomiast A-III - ebrowaniem w jodek. rednice oraz masy
poszczeglnych prtw zestawione s w tabl. 13.8.
849

Tablica 13.7. Klasy i gatunki stali zbrojeniowej wg PN-B-03264:2002
Klasy stali
Gatunki stali
A-O
StOS-b
Nominalna rednica prtw, mm
St3SX-b
A-I
4,5-40
St3SY-b
St3S-b
St50B
A-II
A-III
A-IIIN
6-32
18G2-b
20G2Y-b
6-28
25G2S
6-40
35G2Y
6-20
34GS
6-32
20G2VY-b
6-28
a)
b)
c)
Rysunek 13.24. Prty zbrojeniowe: a) gadki
klasy A-O, A-I, b) ebrowany klasy A-II, c) e
browany klasy A-III
Wszystkie stale (poza St50B) mog by wzajemnie czone przez spawanie

ukiem elektrycznym.
Do zbrojenia konstrukcji elbetowych s ponadto stosowane druty zbrojenio
we klasy D-I cignione na zimno ze stali niskowglowej gatunku St2S, o redni
cach 3-5,5 mm, dostarczane w krgach. Do produkcji siatek zgrzewanych uywa
si drutw zbrojeniowych D/;-I (profilowane) ze stali niskowglowej St2S i 10G,
o rednicach 4-12 mm.
850
Tablica 13.8. Charakterystyka techniczna prtw zbrojeniowych okrgych
rednica d , mm
Przekrj, cm2
Masa 1 m, kg
4,5
6
8
10
12
14
0,160
0,238
0,503
0,785
1,13
1,54
2,01
2,54
3,14
3,80
4,91
6,16
8,04
0,125
0,222
0,395
0,617
0,888
1,21
1,58
2,00
2,47
2,98
3,85
4,83
6,31
7,99
9,87
16
18
20
22
25
28
32
36
40
10,18
12,57
13.2.12. Liny
W budownictwie stosuje si rnego rodzaju liny stalowe, ktrych przekroje po
przeczne ilustruje rys. 13.25.
c> ^ r - r \
Rysunek 13.25. Liny stalowe:
a) dwuzwita z rdzeniem mikkim,
b) jednozwita bez rdzenia, c) za
mknita
W PN-ISO 3578:1997 s podane zasady oznaczania lin stalowych za pomoc

liter i cyfr, okrelajcych ich waciwoci. Zasady te s bardziej zoone ni
okrelone w dotychczas stosowanej PN-68/M-80200.
Do wyrobu lin jest uywany drut gatunku D45A-D85A (klasa I) oraz gatun
ku D45-D85 (klasa II). Liczby 45, ..., 85 w oznaczeniu gatunku drutu okrelaj
redni zawarto wgla w stali (w setnych procenta). Stal do produkcji dru
tw na liny, w porwnaniu do zwykej stali niskowglowej, charakteryzuje si
znacznie wiksz zawartoci wgla (do 1%) oraz dodatkiem manganu, chromu,
851
niklu i miedzi. Litera A w oznaczeniu klasy stali okrela graniczn sumaryczn

zawarto siarki i fosforu (max 0,05%).
Najbardziej typowym przykadem jest tzw. lina dwuzwita (rys. 13.25a) zo
ona z szeciu (rzadziej z omiu) splotw (pojedynczych lin jednozwitych). We
wntrz tak utworzonej liny znajduje si rdze metalowy albo rdze z wkien
organicznych (konopi, manili, juty, baweny), mineralnych (przdzy azbestowej)
lub z tworzyw sztucznych (polipropylenu, polietylenu, poliamidu).
Liny dwuzwite (wielozwite) charakteryzuje dua wiotko, co jest korzyst
ne np. w przypadku nawijania ich na krki urzdze dwigowych, oraz dua
wydualno, ktra ogranicza zastosowanie tych lin w typowych budowlanych
konstrukcjach wiszcych.
W budowlanych konstrukcjach cignowych najczstsze zastosowanie prak
tyczne znajduj tzw. liny spiralne (jednozwite). Najprostsze liny spiralne skadaj
si z samych drutw okrgych (rys. 13.25b). Liczba drutw w linie moe wy
nosi 1 + 6 , 1-1-6+12, 1 + 6 + 1 2 + 1 8 itd. Liny te nosz nazw lin spiralnych
otwartych.
W celu uzyskania lepszej ochrony lin przed korozj, a take zwikszenia
ich gadkoci (co jest istotne w przypadku kolejek linowych), czsto zamyka si
je zewntrznymi warstwami z drutw profilowanych (rys. 13.25c). Tak wykona
ne liny nosz nazw lin spiralnych zamknitych; charakteryzuj si one prze
krojem o maych przestrzeniach pustych wewntrz liny oraz stosunkowo duym
wspczynnikiem sprystoci E. Ukad drutw w poszczeglnych warstwach lin
spiralnych moe by prawoskrtny lub lewoskrtny, tak e druty w ssiednich
warstwach mog styka si liniowo bd (czciej) punktowo.
Liny wykonuje si z drutw o rednicy 0,2-5 mm, goych lub ocynkowa
nych. Powszechnie stosowane liny maj rednice 2-60 mm. Do jednostkowych
zastosowa mog by produkowane liny o wikszych rednicach.
Drut charakteryzuje si du wytrzymaoci na rozciganie, co jest spowo
dowane nie tylko specyficznym skadem chemicznym stali, ale take specjaln
obrbk (patentowaniem) podczas jego produkcji. Jest przewanie cigniony na
zimno, przy czym krysztay stali ukadaj si w struktur pasmow zgodnie z osi
drutu, co powoduje znaczne - nawet kilkakrotne - zwikszenie wytrzymaoci
na rozciganie, w stosunku do pierwotnej wytrzymaoci materiau. Cignienie
stali na zimno zmniejsza ponadto odksztacalno plastyczn drutu i rozszerza
zakres sprystoci prawie do granicy wytrzymaoci na zerwanie. W Polsce
produkuje si drut stalowy na liny o wytrzymaoci na rozciganie w zakre
sie 1200-2200 MPa. Wytrzymao drutu ronie w miar zmniejszania si jego
rednicy.
Waciwoci mechaniczne lin rni si znacznie od waciwoci pojedyn
czych drutw. Na rnice te wpywa przede wszystkim budowa lin, tj. skrcenie
852
drutw w splotki i zwijanie splotek w lin. W zwizku z tym lina, szczeglnie

nowa, ma tendencj do tzw. wycigania si, z czym zwizane s due odkszta
cenia trwae.
13.2.13. Kraty i ptyty pomostowe

Wyrnia si trzy typy krat pomostowych: kraty pomostowe wciskane, zgrzewane
i profilowane. Kraty su do pokrywania pomostw w miejscach, gdzie istnieje
zagroenie bezpieczestwa z powodu zalegania niegu, lodu, smarw, w cigach
komunikacyjnych. Ze wzgldu na estetyk i nowoczesne ksztaty szczeglnym
zainteresowaniem architektw ciesz si kraty profilowane.
K raty pomostowe wciskane (prasowane). Kraty produkuje si przez cze
nie paskownikw nonych z paskownikami poprzecznymi (rys. 13.26a). Proces
technologiczny polega na wprasowywaniu pod duym naciskiem paskownikw
poprzecznych w paskowniki none. Standardowe wielkoci oczek s wielokrotno
ci wymiaru 11,11 mm. W dostpnych na rynku kratach wymiary paskownikw
nonych s nastpujce:
wysoko 20-70 mm,
grubo 2-5 mm.
a)
b)
\D
\1
"\1
Rysunek 13.26. Kraty pomostowe: a) wciskana, b) zgrzewana
K raty pomostowe zgrzewane. Kraty te s produkowane z paskownikw no

nych o rnych wymiarach i poprzecznych prtw czcych je (rys. 13.26b).
Prty poprzeczne s czone z paskownikami nonymi metod zgrzewania opo
rowego.
K raty pomostowe profilowane. Profilowane kraty pomostowe maj zrni
cowan powierzchni w celu eliminowania zjawiska polizgu. Otwory w kratach
pomostowych pozwalaj na ciekanie pynnych substancji rozlanych na pomocie.
Najczciej kraty te wykonuje si ze stali czarnej, ocynkowanej lub nierdzew
nej, gruboci 1,5-2,5 mm. Dugo pojedynczego panela moe dochodzi do
6000 mm, za szeroko do 480 mm. Modu dugoci w obu kierunkach wynosi
60 mm. Najczciej kraty maj wysoko 40, 50 oraz 75 mm.
853
13.2.14. Siatki
Siatki mona podzieli na cito-cignione, limakowe i plecione. W przypadku
agresywnego rodowiska druty siatek powinny by zabezpieczone powokami
ochronnymi (najczciej cynkowane).
Siatki cito-cignione. Siatki rozcigane wykonuje si z jednego arkusza bla
chy metod zimnej obrbki metalu. Blach stalow nacina si noami w ksztacie
zbw. Tworz si wskie paski o okrelonej szerokoci. Nastpnie rozciga si
na zimno pocity arkusz w kierunku prostopadym do naci. Zalet tego roz
wizania jest brak ostrych brzegw. Siatki takie nadaj si do produkcji oson
maszyn, kontenerw siatkowych, krat pomostowych, schodw i podestw.
Najczciej produkuje si arkusze o wymiarach 1000x2000, 1250x2500
'i 1500x2500 mm. Siatki mog by wykonywane w dwch wersjach: z unie
sionymi nad paszczyznami blachy mostkami lub walcowane na pasko.
Siatki limakowe (ogrodzeniowe). Wyroby te maj najczciej oczka kwadra
towe lub szecioktne. Dostarcza si je w rolkach dugoci 10-25 m i wysokoci
1 m oraz wicej.
Siatki plecione. S to tzw. siatki Rabitza, wyrabiane z drutu o rednicy 0,51,0 mm i oczkach 7 x 7 -1 0 x 1 0 mm. Siatki tego typu s uywane obecnie do
owijania drewna i stali przy tynkowaniu w celu zwikszenie przyczepnoci tynku
do konstrukcji.
13.2.15. Wyroby specjalne

Wyroby specjalne do betonu
Wrd wielu obecnie stosowanych wyrobw metalowych uatwiajcych prace
zbrojarskie do najpopularniejszych mona zaliczy systemy zbrojenia na prze
bicie i cinanie, zamocowania balkonowe i trzpienie dylatacyjne.
Systemy zbrojenia na przebicie i cinanie. Stosuje si je w elbetowych kon
strukcjach pytowo-supowych. Umoliwiaj one monta dodatkowego zbrojenia
w kocowej fazie zbrojenia pyty. Gwn ich zalet jest moliwo wykonywa
nia stropw bez charakterystycznych skosw. Zbrojenie to nie ingeruje w przekrj
poprzeczny supa. Elementy te (tzw. dybie) s produkowane w postaci dwu- i trjtrzpieniowych listew (rys. 13.27), ktre w zalenoci od potrzeb mona zestawia
w dowolne cigi zawierajce do kilku trzpieni nonych. Paskowniki montao
we s ocynkowane, co odrnia kolorystycznie dybie od pozostaego zbrojenia
i umoliwia szybk kontrol dodatkowego zbrojenia stropu. Stosowane na naszym
rynku systemy pozwalaj na zbrojenie stropw gruboci powyej 18 cm.
Zamocowania balkonowe. Systemy te pozwalaj na szybki, z moliwoci
regulacji, monta wszelkiego typu porczy i balustrad. Zasadnicz ich czci
854
Rysunek 13.27. Zbrojenie betonu na przebicie [14]
jest wbetonowana od czoa elementu elbetowego szyna stalowa w ksztacie za

mknitego ceownika (rys. 13.28). W trakcie montau, w celu ochrony przed
wpyniciem wieego betonu do wntrza szyny, wypenia si je styropianem.
Po usuniciu wypenienia mona swobodnie montowa (z moliw regulacj po
dugoci listwy) elementy kotwice balustrad, podwiesze instalacji itp.
Rysunek 13.28. Listwy do zamo

cowa z dyblami
Trzpienie dylatacyjne. Podstawowym zadaniem trzpieni (rys. 13.29) jest

przenoszenie si poprzecznych przy zagwarantowaniu moliwoci odksztacenia
krawdzi pyt. Trzpienie umoliwiaj (z pominiciem stosowanych dotychczas
Rysunek 13.29. Trzpie dylatacyjny f i 4]
13.2. Sta budowlana
855
wspornikw lub podwjnych cian czy supw) realizacj nieskomplikowanych

do wykonania szczelin dylatacyjnych. Najczciej stosowane modele pozwala
j na przesuwy w kierunku osi prta. Poprzeczne siy mog by przenoszone
w dowolnym kierunku' W przypadku szczelin zaamanych w planie naley sto
sowa trzpienie umoliwiajce boczne przesuwy. Liczba trzpieni jest zalena od
wynikw oblicze statycznych.
Systemy cignowe
Ze wzgldw konstrukcyjnych oraz z uwagi na walory architektoniczne wzrasta
liczba obiektw wykonanych z zastosowaniem cigien. W celu usprawnienia mon
tau tych konstrukcji pojawiy si systemy obejmujce caociowo rozwizanie
pocze elementw cignowych. Przedstawiony tu system DETAN (rys. 13.30)
skada si w wersji podstawowej z zaledwie kilku elementw, a mimo to mo

e by stosowany do skomplikowanych konstrukcji cignowych. Zasadniczymi
elementami systemu s: prty cignowe, kocwki widlaste, zczki i tarcze ko
liste. Prty cignowe maj na kocach gwint lewy i prawy, w zwizku z tym
niepotrzebne s zamki napinajce. Kocwka widlasta stanowi przejcie prta.
Kocwki montuje si do obu kocw prta. Zczki stosuje si w przypadku
856
wikszych dugoci, wymagajcych wicej ni jednego prta pomidzy kocw

kami widlastymi. Zczki s zaopatrzone w agielek umoliwiajcy podwieszenie
prta. Tarcze koliste stosuje si w tych wzach, w ktrych wicej ni dwa prty
spotykaj si w jednej paszczynie. Uzupenienie mog stanowi prty ciskane
zintegrowane z systemem.
13.2.16. czniki
Gwodzie
Wikszo gatunkw gwodzi wyrabia si z mikkiej stali o niewielkiej zawarto
ci wgla. Natomiast do produkcji gwodzi o specjalnym przeznaczeniu stosuje
si stal tward, mosidz lub mied.
Gwodzie mona podzieli ze wzgldu na zastosowanie, ksztat gwki, wy
gld trzpienia lub ksztat ostrza. Dokadny opis oraz odpowiednie dla danego
gatunku gwodzia oznaczenia s zawarte w PN-84/M-81000.
Gwodzie z trzpieniem gadkim okrgym i kwadratowym. Jest to rodzaj
gwodzi o najprostszym ksztacie i w zwizku z tym najszerszym zastosowaniu
(rys. 13.31). S uywane w budownictwie przy robotach stolarskich i ciesiel
skich. Wykonuje si je z twardego drutu okrgego. Gwodzie s cynkowane.
Powierzchnia gwki jest gadka lub kratkowana. Gwodzie z trzpieniem okr
gym produkuje si w duym asortymencie (53 wielkoci rednic oraz 19 dugo
ci) o wymiarach od 0,9x13 do 9x310 mm. Asortyment gwodzi z trzpieniem
kwadratowym jest znacznie mniejszy. Wytwarza si je o wymiarach od 2,0x40
do 8,8x300.
Rysunek 13.31. Gwd z trzpieniem gadkim
Gwodzie skrcane i walcowane spiralnie. S produkowane z trzpieniem

skrcanym kwadratowym i walcowanym spiralnie (rys. 13.32). Gwnie s prze
znaczone do czenia elementw konstrukcji drewnianych. Materiaem, z kt
rego s wykonywane, jest twardy drut okrgy. Maj wymiary od 2,5x60 do
3,8x 100 mm (skrcone) i od 2,6x40 do 4,2x 100 mm (walcowane spiralnie).
-)F = ^~ ~ V -V -V-
Rysunek 13.32. Gwd z trzpieniem skrca

nym kwadratowym
Gwodzie karbowane. Maj zastosowanie jako czniki w prefabrykowanych

zczach ciesielskich. Wykonuje si je z drutu stalowego cignionego na zimno
z nacitymi karbami. Na caej dugoci maj przekrj okrgy. Stokowe zako
857
czenie ba od spodu umoliwia dokadne dopasowanie si do otworu w zczu.

Powierzchnia gwodzi jest cynkowana elektrolitycznie. Wymiary standardowe
wynosz od 2,5x35 do 6,0 x 100 mm.
Gwodzie papowe. Wyrabia si je ze stali niskowglowej. Wielko stoso
wanych gwodzi jest zalena od liczby warstw przybijanej do konstrukcji papy.
Obecnie produkuje si w wikszoci gwodzie ocynkowane, co wynika z coraz
czstszego krycia dachw tzw. dachwk bitumiczn. Gwodzie te maj wymiary
od 2,0x17 do 3,1x65 mm (rys. 13.33).
3 > Rysunek 13.33. Gwd papowy
Gwodzie sufitowe. Wykonuje si je z drutu stalowego w trzech wymiarach,

jako goe lub ocynkowane (rys. 13.34). Obecnie s stosowane do rzadko.
Rysunek 13.34. Gwd sufitowy
Gwodzie druciaki. Stosuje si je do drobniejszych prac, zwaszcza stolar

skich. Maj wymiary od 0,8x8 do 1,8x35 mm.
Gwodzie oglnego przeznaczenia z gwk pkolist. Stosuje si je gw
nie do mocowania instalacji elektrycznych i stolarki budowlanej. Wykonuje si
je z drutu stalowego jako goe lub pokryte ywic. Wymiary gwodzi wynosz
od 1,0x13 do 4,0x40 mm.
Wkrty
Produkuje si kilka typw wkrtw z rnych materiaw, o rnym ksztacie
ba i naci. Wykonuje si je ze stali, mosidzu, brzu oraz stopw aluminium,
obecnie standardowo z galwaniczn powok cynkow. Grubo powoki zaley
od przeznaczenia wkrta.
Wkrty typu UNIX. S przeznaczone do czenia twardego i mikkiego
drewna, pyt wirowych, sklejki, tworzyw sztucznych i lekkich metali, bez wcze
niejszego wiercenia otworw. Maj ostre zakoczenie o duej twardoci oraz
najczciej drobnozwojowy gwint. W celu usprawnienia robt (szybkie, seryjne
przykrcanie) dostarcza je si w tamach podawanych do wkrtarki. Maj dugo
do 50 mm i rednic do 6 mm.
858
Wkrty do drewna i metalu. Wkrty do drewna charakteryzuj si ostro

zakoczon kocwk trzpienia uatwiajc jego centrowanie. Natomiast trzpie
wkrtw do metalu jest pasko zakoczony i gwintowany gwintem metrycznym.
Wkrty wykonuje si najczciej z bami szecioktnymi, szecioktnymi z pod
kadk, zwykymi z podkadk i wgbieniem krzyykowym. Na rynku s do
stpne wkrty do drewna o wymiarach od 4,0x10 do 6,0x100 mm. Rozmiary
wkrtw do metalu zawieraj si w granicach od 2,5x30 do 10x 150 mm.
Blachowkrty. Stosuje si je (rys. 13.35) do blach stalowych, niklowych, mo
sinych i aluminiowych, a take niektrych tworzyw sztucznych. Du atwo
formowania gwintu w czonym elemencie zapewnia twardo blachowkrtu. Naj
czciej maj dugo do 50 mm i rednic 8 mm.
Rysunek 13.35. Blachowkrty
Wkrty samowiercce. Znajduj zastosowanie do czenia blach, mocowania

blach do konstrukcji stalowych z warstw izolacji lub bez. Wykonuje si je ze
stali odpornej na korozj i czsto wyposaa w podkadki zapewniajce szczel
no poczenia (rys. 13.36). Parametrami charakteryzujcymi wkrty s red
nica, maksymalna grubo mocowania oraz minimalna i maksymalna grubo
wiercenia. Mocowanie odbywa si w sposb w peni zmechanizowany. Parame
try techniczne wkrtw nie s okrelone przez Polskie Normy i za kadym razem
naley uzgadnia je z dostawc.
[ta
1
SSUUU'l s^^msswwv
lP
1|
Rysunek 13.36. Wkrty samowiercce
czniki wstrzeliwane
Maj one zastosowanie w technikach montau bezporedniego. Stalowe czniki
osadza si w podoach betonowych lub stalowych za pomoc urzdze zwa
nych osadzarkami. Koek lub gwd o cigliwym rdzeniu i twardej warstwie
powierzchniowej umieszcza si w podou przez wstrzelenie z prdkoci ok.
100 m/s. Najczciej technik t stosuje si do mocowania blach stalowych i alu
miniowych, listew drewnianych, sklejki i pyt wirowych. W celu waciwego
859
doboru cznikw trzeba ustali grubo mocowanego elementu oraz w przypad

ku stali jej grubo i wytrzymao na rozciganie, natomiast w przypadku betonu
jego wiek, wytrzymao na rozciganie, typ i rozmiar kruszywa oraz wymiary
podoa.
ruby
ruby nale do najbardziej uniwersalnych cznikw. Zwykle s stalowe z sze
cioktnymi bami i nakrtkami. W budownictwie znajduj zastosowanie ruby
zwyke, pasowane, sprajce, rzymskie i fundamentowe.
ruby zwyke. Wykonuje si je ze stali niskowglowej (rys. 13.37). Ich gw
nym zadaniem jest przenoszenie obcie poprzecznych. Produkuje si trzy klasy
rub, ktre rni si sposobem obrbki i dokadnoci wykonania powierzchni
(chropowatoci) trzpienia: zgrubne, rednio dokadne i dokadne. ruby oznacza
si liter M, po ktrej podaje si rednic w milimetrach oraz klas po mylni
ku (np. M8-5.6). ruby zwyke stosowane w budownictwie maj rednice od 8
do 30 i klasy mechaniczne do 5.8. Dugo rub, zalen od klasy i redni
cy, okrelaj PN. Dodatkowo istnieje moliwo zakupu prtw gwintowanych
dugoci do 1,5 m.
Rysunek 13.37. ruba zw yka

1 - miejsce cechowania ruby
ruby pasowane. S to ruby o podwyszonej klasie dokadnoci. Dopusz

czalna odchyka rednicy trzpienia takiej ruby moe przyjmowa wartoci zerowe
lub ujemne. Poczenia z uyciem rub pasowanych s pracochonne i kosztowne,
w zwizku z tym wykonywane tylko w uzasadnionych przypadkach.
ruby sprajce. Wykonuje si je ze stali stopowej klas 8.8, 10.9 i 12.9.
ruby sprajce s stosowane przede wszystkim jako czniki pracujce na roz
ciganie. Lby i nakrtki maj wymiary wiksze w stosunku do nakrtek rub
zwykych lub pasowanych. Jest to zwizane z prawidowym przekazywaniem
nacisku na czone elementy. Wymagane napicia otrzymuje si przez kontro
lowane dokrcenie nakrtek. ruby sprajce maj rozmiary od M8 do M24.
Z uwagi na to, e tego typu czniki pochodz w duym stopniu z importu, za
lecane jest przy kadym zakupie sprawdzanie dugoci czci gwintowanej i niegwintowanej.
ruby fundamentowe. Ze wzgldu na konstrukcj mona je podzieli na:
fajkowe F, pytkowe P i motkowe T (rys. 13.38). Wykonuje si je ze stali niskowglowych lub niskostopowych. ruby fundamentowe oznacza si symbolem
860
skadajcym si z litery oznaczajcej rodzaj oraz liczby opisujcej rednic. ru

by fajkowe maj rozmiar od F I6 do F30, pytkowe od P24 do P80, motkowe od
T36 do T80.
a)
b)
c)
Rysunek 13.38. Zakoczenia rub fundamento
wych: a) fajkowej, b) pytkowej, c) motkowej
ruby rzymskie (nakrtki napinajce). Skadaj si one z dwch nakrtek

z gwintem lewo- i prawostronnym, poczonych ze sob dwoma paskownikami.
Obrt takiego zespou nakrtek powoduje przemieszczanie si kocwek prtw
do wntrza ruby z jednoczesnym nacigiem czonych elementw. Za pomoc
tego typu cznika mona czy prty o rednicy do 72 mm.
Kotwy
W ostatnich latach duym zainteresowaniem ciesz si kotwy, poniewa mona je
stosowa do istniejcych konstrukcji betonowych lub murowych, przy jednocze
snej relatywnie duej nonoci tego rodzaju poczenia. Najwiksze zastosowanie
maj kotwy wklejane i rozprne.
Kotwy wklejane. czenie opiera si na reakcji chemicznej midzy ywic
a podoem. Kotwy (rys. 13.39) wykonuje si ze stali ocynkowanej galwanicznie
lub stali kwasoodpornej. Substancj mocujc jest ywica z piaskiem kwarcowym
i utwardzaczem. Skad ywicy zaley od materiau podoa. Kotwy mona moco
wa w konstrukcjach z ceramiki szczelinowej, gazobetonu, cegy penej, betonu
i kamienia naturalnego. Mocowanie kotew przebiega w nastpujcy sposb: na
pocztku w murze lub posadzce wierci si otwr o dugoci i rednicy zalecanej
przez producenta kotwy, otwr oczyszcza si, nastpnie wprowadza si do niego
ywic, w ktrej zatapia si kotw i po okrelonym czasie dokrca si. Kotwy
wykonuje si standardowo o rednicach 10-16 mm, natomiast kotwy do duych
obcie o rednicach 8-39 mm.
_ F i-
___ iTJ1
861
...................................................................... L .
T
Rysunek 13.39. Kotwa wklejana
Oddzielnym typem wklejanych cznikw s tzw. prty kotwowe. S one

ebrowane, gwintowane lub spiralne. Ich powierzchnia zapewnia podwyszon
przyczepno do ywicy. Sposb kotwienia jest taki sam jak kotew wklejanych.
Kotwy rozprne. O czeniu decyduje tarcie pojawiajce si w wyniku od
dziaywania rozpartej kotwy i cian otworu w podou. Kotwy te (rys. 13.40) wy
konuje si ze stali galwanicznie ocynkowanej lub stali kwasoodpornej. Poniewa
kotwy wywouj wstpne naprenia technologiczne, stosuje si je do twardych
podoy, takich jak beton czy te twardy kamie naturalny. Kotwy wkada si
do spasowanego, oczyszczonego otworu i nastpnie dokrca kluczem dynamo
metrycznym do podanej przez producenta wartoci. Na rynku s dostpne kotwy
o rednicach 8-24 mm.
Rysunek 13.40. Kotwa rozprna
a:
U)
Kotwy transportow e. Kotwy te (rys. 13.41) su do uatwienia transportu

elementw prefabrykowanych. Kotw naley zabetonowa w elemencie betono
wym cznie z ksztatk wypeniajc. Po usuniciu tej ksztatki osiga si po
czenie przez zahaczenie trzpienia uniwersaln gowic sprzgajc. Po dostarcze
niu prefabrykatu w okrelone miejsce gowic odcza si, a trzpie znajdujcy
si we wgbieniu maskuje zapraw.
Rysunek 13.41. Kotwa transportowa z gowic sprzgajc [14]
862
/i. Metale i wyroby z metali
Nity
W przypadku czenia elementw trudno spawalnych lub niespawalnych,
a przede wszystkim przy remontach istniejcych konstrukcji nitowanych, nadal
stosuje si poczenia nitowane. Nity wykonuje si ze stali niskowglowych oraz
metali nieelaznych. Zalenie od ksztatu ba wyrnia si trzy typy nitw: z bem
kulistym, stokowym i stokowym soczewkowym. rednice stosowanych nitw
mog wynosi 1-36 mm, a ich dugoci 2-210 mm.
Zcza do drewna
Stosuje si je alternatywnie w stosunku do klasycznych cznikw ciesielskich. S
wykonane z blachy stalowej cynkowanej ogniowo (275 g/m2) gruboci 4 mm lub
wikszej. Ksztat zczy uzaleniony jest od charakteru poczenia, jak i rodza
ju czonych elementw (rys. 13.42). Zcza i blachy maj nawiercone otwory
na gwodzie. W otwory wbija si, zalenie od obcienia i gruboci elemen
tw, odpowiedni liczb karbowanych gwodzi. Do podstawowych typw z
czy nale: krokwiowo-patwiowe, wspornikowe do belek, ktowe, Gerbera oraz
uniwersalne.
b)
*1
Rysunek 13.42. Przykad stalo

wego zcza ciesielskiego do
drewna: a), b) widok z boku,
c) widok z gry
Tuleje stokowe
Do zakotwie stalowych cigien linowych w konstrukcjach (np. w masztach)
stosuje si tuleje, wykonywane z odleww staliwnych. Koniec liny, przewleczony
przez tulej, odpowiednio rozpleciony i przygotowany, zalewa si stopem cynku
lub ywic syntetyczn. Przykady dwch typw tulei stokowych do zalewania
pokazano na rys. 13.43. Tuleje stokowe stosuje si do kotwienia lin o rednicach
6-102 mm i wikszych. Zabezpiecza si je przed korozja atmosferyczn przez
cynkowanie.
863
a)
Typ A i AS
Rysunek 13.43. Tuleje stokowe

do zalewania (kotwienia) koc
wek lin stalowych [2]: a) typ A
i AS, b) typ B
Kausze
S to wyroby suce do wykonywania zakocze linowych, tzw. ptlic, przezna
czonych m.in. do zakotwie w konstrukcjach budowlanych. Stosuje si kausze
zwyke - lekkie gite z blachy, lub cisze - odkuwane z odleww, o ksztacie
pokazanym na rys. 13.44 a, bd masywne - odlewane lub uzyskiwane przez
obrbk wirow, widoczne na rys. 13.44 b. Kausze produkuje si do lin o red
nicach 2-60 mm. Zabezpiecza si je przed korozj atmosferyczn przez ocyn
kowanie.
a)
b)
,
ij
]U
r PT
Rysunek 13.44. Kausze do wy

konywania ptlic zakocze lin:
a) odkuwana, b) pena cika
iT
~2 /
Zaciski linowe
Do czenia lin stalowych w konstrukcjach tymczasowych lub do celw monta
owych (liny lub zawiesia) su zaciski kabkowe (szczka eliwna lub staliw
na, kabk stalowy), specjalne zaciski szczkowe bd tuleje zaciskowe. Mona
je rwnie zastosowa do zakoczenia lin, tzw. ptlic (z uyciem kauszy lub
bez niej). Zaciski kabkowe (rys. 13.45a) produkuje si do lin o rednicach
3-40 mm.
864
a)
-C
Rysunek 13.45. Zaciski linowe [17]: a) kabkowy, b) tulejowy (z tulei aluminiowej lub miedzianej)
Zaciski kabkowe i szczkowe mona na lin zakada rcznie na budo

wie, natomiast owalne tuleje zaciskowe (aluminiowe lub miedziane) zakada si
w warsztatach z uyciem specjalnej prasy hydraulicznej. Zaciski wykonane z tu
lei (rys. 13.45b) zapewniaj poczeniu nono nie mniejsz ni nono liny.
Zaciski zabezpiecza si przed korozj atmosferyczn przez ocynkowanie.
13.2.17. Akcesoria i materiay wykoczeniowe

Stelae cianek G-K. Pyty gipsowo-kartonowe s materiaem uywanym jako
poszycie aurowej konstrukcji cian i sufitw w systemach lekkiej zabudowy
szkieletowej. Jako ruszty stosuje si profile gite na zimno. W prawie wszystkich
systemach lekkiej zabudowy wykorzystuje si trzy podstawowe ksztatowniki C, U i ktowy. Profile ceowe przeznacza si na elementy pionowe, profile U na
poziome, natomiast ktowniki na naroa. Wysoko profili jest uzaleniona od
gruboci ciany. Standartowo produkuje si profile wysokoci 50, 75, 100, 125
i wyjtkowo 150 mm. Grubo wszystkich elementw wynosi 0,6 mm.
Konstrukcje none sufitw podwieszonych. Elementy stalowe wykorzystuje
si jako konstrukcj non. W zalenoci od systemu ruszty stalowe wykonuje si
z ceownikw lub teownikw gitych na zimno, ktre opiera si na przyciennych
profilach ktowych lub schodkowych. Zasadnicz czci rusztu jest wieszak.
Obrbki blacharskie. W zwizku z powszechnym stosowaniem pyt war
stwowych zanotowano wzrost udziau obrbek blacharskich w produkcji wyro
bw metalowych. Do najczciej stosowanych obrbek mona zaliczy pokrycia
attyk, naroa, okapniki, parapety, zabezpieczenia podstaw klap oddymiajcych
i wietlikw. Kady system hal ma obecnie wasny zestaw obrbek skadaj
cy si nierzadko z kilkudziesiciu elementw. Ksztatowniki zwykle produku
je si z blachy ocynkowanej gruboci 0,55 mm. Dugoci fabryczne obrbek
dochodz do 12 m.
13.3. Aluminium i jego stopy
865
Systemy odprowadzenia wody deszczowej. Mimo upowszechnienia wyro

bw z tworzyw sztucznych nadal czsto s stosowane systemowe rozwizania
z blachy ocynkowanej lub nierdzewnej, skadajce si z koryt, koszy, rynien, rur
spustowych i dopasowanych do nich uchwytw. Rury spustowe i rynny produkuje
0 rednicach 100, 120, 135, 150 i 180 mm. Komplet do rur skada si z obejmy
grnej i dolnej (bednarka gruboci 2 mm) oraz ruby M 8x20 z nakrtk, na
tomiast komplet do rynien - z uchwytu (bednarka 3 mm), cigacza (gruboci
1 mm) i wsa oraz nitu.

13.3.1. Wiadomoci oglne
Aluminium jest to wyrb hutniczy wykonany z glinu (Al), nawet wtedy gdy
zawarto tego pierwiastka w stopie jest wysoka i wynosi ponad 99,995%. Jest
to nazwa oglnie przyjta dla okrelenia wyrobw technicznych i codziennego
uytku.
Kariera wiatowa aluminium zostaa zapocztkowana w 1885 r. Wanie wte
dy Amerykanin Charles Martin Hall oraz Francuz Paul Toussaint Herault uzyska
li, pracujc niezalenie od siebie, pierwsze krople czystego glinu w warunkach
laboratoryjnych. Moliwoci produkcji w skali przemysowej pojawiy si jednak
dopiero po opanowaniu metod uzyskania duych iloci energii. Produkcja alu
minium z rud (z ktrych podstawow jest boksyt) wymaga bowiem bardzo duo
energii.
Dziki wyjtkowym waciwociom aluminium, a szczeglnie jego stopy, s
powszechnie stosowane. Aluminium jest kojarzone z postpem i nowoczesnoci,
a w wielu przypadkach skutecznie konkuruje ze stal i tworzywami sztucznymi.
wiatowe tendencje w produkcji i zuyciu aluminium przedstawiaj wykresy na
rys. 13.46.
wiatowa produkcja aluminium szacowana jest na ok. 20 min t, natomiast
poda aluminium cznie z aluminium wtrnym (odzyskiwane odpady i zom)
wynosi prawie 26 min t. Aluminium z odzysku stanowi obecnie ok. 1/4 wiatowej
produkcji tego metalu, przy duym zrnicowaniu w poszczeglnych krajach.
Najwiksze iloci aluminium odzyskuje si w krajach o wysokim zuyciu, np.
w USA 40%. Szacuje si, e potencjalne moliwoci odzysku aluminium sigaj
50% zuycia.
Prognozy dotyczce budownictwa w Polsce w 2010 r. przewiduj zrealizo
wanie blisko 1 min m2 powierzchni w budynkach biurowych (obecnie ok. 450
tys. m2), ok. 580 tys. m2 w obiektach handlowych (obecnie ok. 400 tys. m2) i ok.
866

b)
USAJaponia
Niemcy
Wochy
Kanada
12
19801982 1984 198619881990 1992 1994
Francja
W lk.BrytaniaPolska
10
15
20
25
30
kg/mieszkaca
Rysunek 13.46. wiatowa produkcja i zuycie aluminium [4]: a) produkcja i zuycie w latach
1980-1995, b) zuycie na jednego mieszkaca w 1995 r.
380 tys. m 2 w budynkach hotelowych (obecnie ok. 120 tys. m2). Oznacza to
radykalny wzrost zuycia aluminium w tych rodzajach budownictwa, nawet przy
moliwych rozbienociach w zakresie dotychczasowego rzeczywistego i progno
zowanego rozwoju gospodarki. Era konstrukcji aluminiowych w budownictwie
polskim dopiero si zaczyna.
Aluminium zajmuje pierwsze miejsce wrd metali nieelaznych pod wzgl
dem zuycia i szerokich moliwoci zastosowania.
Jakkolwiek aluminium, w postaci rnych zwizkw (krzemianw i glinokrzemianw), wystpuje w skorupie ziemskiej w wikszej iloci (8 % masy skorupy)
ni elazo (5% masy skorupy), to z uwagi na skonno tego pierwiastka do utle
niania si (tworzy AI2O 3 - podstawowy skadnik rud aluminium) jest to metal
duo trudniejszy do otrzymania od innych. Proces produkcji aluminium skada
si z dwch podstawowych etapw:
uzyskania tlenku glinu AI2O 3 z rud;
elektrolitycznego przerobu tego tlenku na aluminium metaliczne.
Pierwszy etap produkcji aluminium moe by prowadzony rnymi metodami,
natomiast drugi etap polega na elektrolizie. Baz do otrzymywania tlenku glinu
s boksyty (Al2 0 3 -/zH2 0 zanieczyszczone tlenkami elaza i krzemionk).
Boksyty wysokogatunkowe (o maej zawartoci krzemionki) s przerabiane
metod zasadow, natomiast boksyty o duej zawartoci krzemionki - metod
spiekania. Naley podkreli, e w Polsce zostay opracowane dwie oryginalne
metody otrzymywania AI2O 3 z innych surowcw, a mianowicie: z gliny krajowej
oraz jako produkt uboczny przy produkcji cementu szybko twardniejcego.
W wyniku procesu rafinacji uzyskuje si metal o zawartoci glinu do 99,99%.
W aluminium hutniczym zawarto glinu wynosi 99,0-99,7%.
Waciwoci czystego aluminium s nastpujce: zabarwienie srebrzystometaliczne z niebieskawym odcieniem, gsto 2,70 g/cm 3 (naley do grupy metali
867
lekkich), temperatura topnienia 660,1C, temperatura wrzenia 2490C, wsp

czynnik rozszerzalnoci liniowej 23,9- 10_6(1/K). Aluminium jest bardzo dobrym
przewodnikiem ciepa i elektrycznoci - przewodno cieplna wynosi
222 W/(m-K), natomiast przewodno elektryczna waciwa 37,67 m/(Q-mm2),
a elektryczny opr waciwy 0,02655 il-m m 2/m.
Waciwoci mechaniczne s nastpujce:
aluminium odlane - wytrzymao na rozciganie Rm = 88-118 MPa, twar
do H B 1 = 24-32, wyduenie A \ q2 = 18-25%, przewenie Z3 = 40-55%;
aluminium przerobione plastycznie i wyarzone - wytrzymao R, = 69 -108 MPa, twardo HB 15-25, wyduenie Ajo = 30-45%, przewenie
Z = 80-95%.
Z technicznego punktu widzenia istotna jest najlepsza po srebrze i miedzi
przewodno elektryczna aluminium (przewody linii energetycznych) oraz ciepl
na (radiatory), a take moliwo znacznego odksztacenia plastycznego (folie
spoywcze, zbiorniki).
W budownictwie dla aluminium i jego stopw przyjmuje si:
mas waciw 2700 kg/m3,
modu sprystoci podunej 70 GPa,
modu sprystoci poprzecznej 27 GPa,
wspczynnik Poissona 0,30,
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej 0,000023 (1/K).
13.3.2. Stopy aluminium i ich zastosowanie w budownictwie

Aluminium w czystej postaci charakteryzuje si niezbyt du wytrzymaoci
i atwo przechodzi w stan plastyczny, dlatego te jego zastosowanie na konstruk
cje none jest ograniczone. W budownictwie wykonuje si z niego wykadziny,
elementy dekoracyjne, tamy, prty, druty, rury itp.
Znacznie lepsze waciwoci mechaniczne osiga si przez dodanie do alumi
nium dodatkw stopowych (miedzi, magnezu, manganu, cynku, krzemu). Umoli
wia to uzyskanie stopw aluminium o bardzo rnych cechach. Zalenie od tego,
jakie dodatki s stosowane, uzyskuje si stopy odlewnicze oraz stopy do przerb
ki plastycznej. Mied, mangan i magnez zwikszaj wytrzymao mechaniczn,
natomiast w przypadku stopw odlewniczych dodanie krzemu i cynku zwiksza
twardo i poprawia lejno, wzrasta te krucho oraz poprawia si obrabialno (dla obrbki skrawaniem). Z innych, rzadziej stosowanych dodatkw mona
1 HB - twardo w stopniach Brinella.
2i4|o - wyduenie prbki 10-krotne w %.
3 Z - przewenie wzgldne przekroju prbki w %.
868
wymieni nikiel, chrom i tytan. Nikiel jest skadnikiem stopw aluminium pra
cujcych w podwyszonych temperaturach.
Zaznaczy jednak naley, e stopy aluminium charakteryzuj si znacznie
mniejsz odpornoci na korozj ni aluminium w czystej postaci.
Stopy odlewnicze w budownictwie s stosowane rzadko (nie bd wic oma
wiane), natomiast stopy do przerbki plastycznej s uywane na konstrukcje i ele
menty budowlane.
Spord stopw aluminium do przerbki plastycznej (symbol PA) wyodrbnia
si kilka charakterystycznych grup:
stopy z magnezem i manganem (np. PA43, PA5), zwane hydronalium; maj
lepsze cechy wytrzymaociowe i s bardziej odporne na korozj ni czyste
aluminium (mangan jest jedynym skadnikiem, ktry nie pogarsza, a polepsza
zdolnoci antykorozyjne); stopy te nie podlegaj umocnieniu w wyniku prze
sycania i utwardzania; s produkowane w postaci blach, profili, rur i drutw;
znajduj zastosowanie na elementy konstrukcyjne, wykadziny elewacyjne,
okna, drzwi i porcze;
stopy z manganem, magnezem i krzemem (np. PA38, PA 10), tzw. anticorodale, o waciwociach i zastosowaniu jak hydronalium, nadajce si dobrze
do polerowania mechanicznego i chemicznego; w przypadku zastosowania
tego stopu na wykadziny powierzchni poddaje si polerowaniu i barwieniu
lub te w procesach obrbki elektrochemicznej alodynowaniu i anodowaniu,
dziki czemu uzyskuje si powoki ochronno-dekoracyjne;
stopy wieloskadnikowe (najczciej z Cu, Mg, Mn, Si), tzw. duraluminium
lub durale (np. PA6, PA25); wszystkie podlegaj znacznemu umocnieniu
w wyniku przesycania i utwardzania naturalnego (starzenie samorzutne); sto
py te maj bardzo korzystne waciwoci mechaniczne, ale s mao odporne
na korozj; s stosowane w konstrukcjach znacznie obcionych.
Odpowiednie waciwoci mechaniczne stopw aluminium uzyskuje si w wy
niku obrbek cieplnych i cieplno-mechanicznych. S to procesy wyarzania,
dziki ktrym w warunkach podwyszonej temperatury nastpuje zwikszenie
rozpuszczalnoci skadnikw stopowych. Stan przesycenia i starzenia osiga si
metod gwatownego chodzenia.
Znaczny wzrost twardoci i wytrzymaoci uzyskuje si dziki procesom ob
rbki plastycznej na zimno. Umocnienie po zgniocie moe by w niektrych
przypadkach niekorzystne, np. ogranicza dalsz moliwo prowadzenia obrbki
plastycznej i zmiany wymiarw przedmiotu. Stosuje si wtedy proces wyarza
nia z powolnym chodzeniem. Ma to na celu zmikczenie materiau i usunicie
napre po zgniocie lub napre termicznych. Naprzemiennie przeprowadzane
procesy obrbki cieplnej i mechanicznej zwikszaj znacznie moliwoci kszta
towania wyrobw i ich waciwoci wytrzymaociowe.
869
Odpowiednio stosowane w procesie przetwrczym obrbki cieplno-mechaniczne pozwalaj przez sterowanie czasem wygrzewania, szybkoci chodzenia
i stopniem zgniotu uzyskiwa materia w stanie mikkim, ptwardym lub twar
dym.
Warto wspomnie, e po wyarzeniu stopy typu duraluminium trac w znacz
nej mierze swoje waciwoci wytrzymaociowe (zwiksza si plastyczno),
jednake po upywie pewnego czasu (75-100 godz. w temperaturze pokojowej starzenie naturalne, lub ok. 2 godz. przy wygrzewaniu w 150-175C - starzenie
sztuczne) waciwoci te zostaj przywrcone w wyniku naturalnego starzenia.
Oznacza to, e obrbka plastyczna tych stopw powinna nastpowa w odpo
wiednio krtkim czasie po wyarzaniu.
Wytrzymao obliczeniowa elementw wykonywanych ze stopw aluminium
moe dochodzi do 185 MPa, czyli do wielkoci porwnywalnej z wytrzymao
ci stali budowlanych. Przy niewielkiej masie waciwej stopw technicznych
aluminium (2,6-2,9 g/cm3) mona wic uzyska z nich konstrukcje o 40-50%
lejsze od konstrukcji stalowych o takiej samej nonoci.
W ostatnich latach wprowadzono, gwnie w przemyle lotniczym, nowe stopy
aluminium do obrbki plastycznej - stopy z litem (Li); zawieraj one ok. 2,5%
tego pierwiastka, mog by utwardzane wydzieleniowo. Ich wytrzymao moe
dochodzi do 500 MPa, a gsto do 2,5 g/cm3.
Porwnanie oznacze niektrych gatunkw stopw aluminium wg PN-EN
573-3 z oznaczeniami wg PN-H-88026: 1979 przedstawiono w tabl. 13.9.
Przyblione zakresy niektrych waciwoci mechanicznych stopw alumi
nium odlewanych, nastpnie obrobionych plastycznie podano w tabl. 13.10.
Waciwoci mechaniczne i technologiczne stopw w znacznym stopniu za
le od rzeczywistego stanu, tj. zakresu stosowanych obrbek cieplno-mechanicznych. Szczegowe dane s podane w normach i specjalistycznej literaturze
monograficznej.
W budownictwie jest istotna odporno aluminium na korozj (zarwno w po
wietrzu suchym, jak i wilgotnym) oraz odporno na dziaania niektrych kwa
sw. Wynika to z tworzenia si na powierzchni metalu - pod wpywem dziaania
tlenu atmosferycznego - cienkiej, szczelnej warstewki ochronnej z tlenku gli
nu. Stopy aluminium s na og mniej odporne na korozj ni czyste aluminium,
przy czym najwiksz odporno wykazuj stopy aluminium z krzemem i magne
zem, najmniejsz za z miedzi. Na og budowlane konstrukcje none (zarwno
kryte, jak i odkryte) wykonane ze stopw aluminium nie wymagaj w normal
nych warunkach zabezpiecze antykorozyjnych, jeli nie s naraone na osiadanie
skroplin pary wodnej.
Zalet aluminium i niektrych jego stopw jest ich mniejsza, w porwnaniu
ze stal, wraliwo na obcienia dynamiczne i zmczeniowe.
870
Tablica 13.9. Oznaczenia gatunkw stopw aluminium do przerbki plastycznej

wg PN-EN 573-3
Oznaczenia
wg PN-79/H-88026
Oznaczenie wg PN-EN 573-3

numeryczne
EN
EN
EN
EN
EN
EN
symbolami chemicznymi
AW-2014
AW-2017A
AW-2017
AW-2618A
AW-2024
AW-2121
EN
EN
EN
EN
EN
EN
cecha
AW-A1 CuSiMg
AW-A1 Cu4MgSi(A)
AW-A1 Cu2,5Mg
AW-A1 Cu2Mgl,5Ni
AW-A1 Cu4Mgl
AW-A1 Cu4Mgl(A)
PA 33
PA 6
PA 24
PA 30
PA 7
PA 23
EN AW-3103
EN AW-3004
EN AW-3105
EN AW-A1 Mnl
EN AW-A1 MnlMgl
EN AW-A1 Mn0,5Mg0,5
PA 1
PA 5
PA 16
EN AW-5005
EN AW-5754
EN AW-5251
EN AW-5019
EN AW-5083
EN
EN
EN
EN
EN
PA 43
PA 11
PA 2
PA 20
PA 13
EN AW-6101A
EN AW-6061
EN AW-6082
EN AW-A1 MgSi(A)
EN AW-A1 MglSiCu
EN AW-A1 SilMgMn
PA 38
PA 45
PA 4
EN AW-7020
EN AW-A1 Zn4,5Mg 1
PA 47
AW-A1 Mg 1(C)
AW-A1 Mg3
AW-A1 Mg2
AW-A1 Mg5
AW-A1 Mg4,5MnO,7
Tablica 13.10. Przyblione zakresy waciwoci mechanicznych stopw aluminium [13]
Stan
R MPa
>4, %
HB, MPa
Po obrbce cieplnej
Po obrbce plastycznej i cieplnej
130-300
120-450
0,5-6
3-20
500-1000
500-1500
Na uwag zasuguje fakt, e wraz ze spadkiem temperatury wzrasta wytrzy

mao aluminium, przy czym nie wystpuje zjawisko kruchych pkni w po
czeniach spawanych. Dlatego ze stopw aluminium buduje si zbiorniki na gazy
magazynowane w stanie ciekym w bardzo niskiej temperaturze.
Naley podkreli, e aluminium ulega atwo tzw. korozji kontaktowej w miej
scach poczenia z innymi metalami, np. w zetkniciu ze stal, oowiem i miedzi.
871
Do czenia elementw konstrukcyjnych wykonanych ze stopw aluminium

stosuje si nitowanie, spawanie, klejenie lub poczenia rubowe. Ze wzgldu
na wspomnian korozj kontaktow nity powinny by wykonane z tych samych
stopw co elementy czone; zakuwa si je na zimno motkami pneumatycznymi
(wiksze rednice) lub rcznie (mniejsze rednice); kucie na zimno powodu
je umocnienie po zgniocie. Nitowanie stopw aluminiowych na gorco pogarsza
wytrzymao materiau. Stosuje si zakuwki stokowe paskie, soczewkowe i ku
liste.
Spawalno stopw aluminium zaley od ich skadu oraz stanu. Stopy utwar
dzone s trudniej spawalne od stopw nie poddanych obrbce cieplnej. Stopy
ptwarde s lepiej spawalne od twardych, a mikkie od ptwardych.
Wobec wystpujcego przy spawaniu znacznego miejscowego zmniejszenia
wytrzymaoci materiau, jest celowe projektowanie pocze w tych miejscach
elementu, gdzie wystpuj niewielkie naprenia od obcie eksploatacyjnych
bd s wykonywane lokalne wzmocnienia konstrukcji (blachy wzowe w kra
townicach). Spawanie aluminium i jego stopw jest trudniejsze od spawania stali.
Ze wzgldu na du przewodno ciepln aluminium przy jego spawaniu dopro
wadza si wicej ciepa ni przy spawaniu stali. Elektrody powinny by wykonane
z tego samego materiau co spawana konstrukcja.
Klejenie elementw aluminiowych jest najbardziej nowoczesn metod umo
liwiajc czenie dwch rnych stopw (nie wystpuje zjawisko korozji w miej
scach czenia) z uzyskaniem zcza gadkiego o nie zmienionej powierzchni.
Klejenie wymaga rygorystycznego przestrzegania warunkw technologicznych,
podanych przez producentw klejw.
Poczenia rubowe znajduj zastosowanie gwnie w konstrukcjach rozbieral
nych i w stykach montaowych. Uywane s ruby ze stopu zblionego skadem
do materiau czonego oraz ruby stalowe, gdy - w celu przeniesienia si miarodajne jest cinanie. W poczeniach pod kad nakrtk naley stosowa
podkadki o rednicy zewntrznej nie mniejszej ni trzykrotna rednica ruby.
Szersze stosowanie konstrukcji aluminiowych jest znacznie ograniczone ze
wzgldu na wyszy ich koszt w stosunku do konstrukcji stalowych oraz znacz
n ich odksztacalno, wynikajc z maej wartoci wspczynnika sprystoci
liniowej.
13.3.3. Wyroby z aluminium i jego stopw

Blachy walcowane na gorco. Z aluminium oraz ze stopw aluminium produkuje
si blachy walcowane na gorco przeznaczone do uytku oglnego. W PN-87/H-92741 s okrelone wymagania oglne, waciwoci mechaniczne i wymiary
tych blach.
872
Grubo blach wynosi 6,00-80,00 mm. Wymiary produkowanych arkuszy,

zalenie od gatunkw aluminium lub stopw aluminium oraz zakresu gruboci
i sposobu walcowania, s nastpujce:
dla blach walcowanych arkuszowo (WA): szeroko - 600, 800, 1000
i 1200 mm, dugo - 1000, 1500, 1800, 2000 i 2500 mm,
dla blach walcowanych tamowo (WT): szeroko - 1000 i 1200 mm, dugo
- 2000, 2500 i 3000 mm.
Po uzgodnieniu midzy zamawiajcym a dostawc dopuszcza si dostaw
blach o innych wymiarach.
Ze wzgldu na dokadno wykonania w stosunku do gruboci blach i wymia
rw arkuszy (dugo i szeroko), rozrnia si klasy o zwykej i podwyszonej
dokadnoci. Norma podaje dopuszczalne wielkoci odchyek wymiarowych ar
kuszy, zalenie od klasy dokadnoci wykonania i gruboci.
Do obliczania masy lm 2 blachy gruboci nominalnej przyjmuje si gsto
aluminium 2,7 g/cm3, stosujc dla rnych stopw wspczynniki przeliczeniowe
wg normy.
Blachy walcowane na zimno. W PN-87/H-92741 s okrelone wymagania
oglne dla blach, ich wymiary i waciwoci mechaniczne.
Grubo blach wynosi 0,30-16,00 mm. Wymiary produkowanych arkuszy,
zalenie od gatunkw aluminium lub stopw aluminium oraz zakresu gruboci
i sposobu walcowania, s nastpujce:
dla blach walcowanych arkuszowo: szeroko 600 i 1000 mm, dugo 1500
i 2500 mm;
dla blach walcowanych tamowo: szeroko 1000 i 1200 mm, dugo 2000
i 3000 mm.
Blachy o innych wymiarach mog by dostarczane z zachowaniem stopniowa
nia szerokoci co 50 mm, dugoci co 100 mm. Maksymalna szeroko arkusza
wynosi 1700 mm, a maksymalna dugo 6000 mm. Po uzgodnieniu midzy za
mawiajcym a dostawc dopuszcza si dostaw blach o wymaganych wymiarach.
Przy zaadunku i transporcie blach (czsto w maych pakietach lub nawet
pojedynczych arkuszach) naley zwraca uwag na podatno ich powierzchni
na zarysowania.
Tamy. Z aluminium oraz ze stopw aluminium produkuje si tamy walco
wane na zimno oglnego przeznaczenia. Wymiary produkowanych tam, odchyki
wymiarowe i wymagania s okrelone w PN-87/H-92833. Grubo tam wynosi
0,10-3,00 mm. Tamy maj szeroko 10-1700 mm, ze stopniowaniem:
przy gruboci 0,10-0,45 mm co 1 mm;
przy gruboci 0,50-2,00 mm co 10 mm;
przy gruboci powyej 2,00 mm co 100 mm.
873
Dugo tam powinna wynosi co najmniej 50 m. W jednym rulonie do

puszcza si dwa odcinki, przy czym koce tych odcinkw powinny by wyranie
zaznaczone na powierzchni czoowej rulonu.
Norma dopuszcza stosowanie innych wymiarw, po uzgodnieniu midzy za
mawiajcym a dostawc (ktre traktuje si jako niefabrykacyjne).
Ksztatowniki. Ksztatowniki z aluminium i z jego stopw s otrzymywane
przez wyciskanie na gorco (toczenie). W zalenoci od poziomu zoonoci
przekroju dzieli si je na ksztatowniki o przekroju prostym (nieskomplikowa
nym) oraz ksztatowniki o przekroju zoonym, uzgodnionym midzy wytwr
c a zamawiajcym, przy czym w tej drugiej grupie rozrnia si przekroje
pene, pzamknite i z otworem. Z ksztatownikw o przekroju prostym s
produkowane ktowniki rwnoramienne i nierwnoramienne, teowniki rwnora
mienne i nierwnoramienne oraz ceowniki. W obu grupach rozrnia si kszta
towniki o zwykej oraz podwyszonej dokadnoci wykonania (oznaczenie D),
a take o zwykej jakoci powierzchni lub o powierzchni do anodowania (ozna
czenie E).
Ktowniki rwnoramienne o przekrojach prostych s produkowane w zakresie
wymiarowym od 10x10x1,5 do 120x 120x15 mm. Ktowniki nierwnoramien
ne maj stosunek dugoci ramion b : a = 2 : 1 oraz b : a = 3 : 2, za w przypadku
teownikw nierwnoramiennych h : s = 1 : 2.
Dugoci ksztatownikw dostarczanych przez producentw wynosz 1,5-6,0 m lub s wielokrotnoci tej wielkoci z naddatkiem na cicia; mog by
okrelane w zamwieniu.
Profile i ksztatowniki cienkocienne. Profile i ksztatowniki cienkocienne
s uzyskiwane z blach i tam przez odpowiednie gicie, wytaczanie itp. Na
otwory okienne, drzwiowe i do innych celw w budownictwie stosuje si du
liczb ksztatownikw zoonych o profilach otwartych i zamknitych. Przykady
profili specjalnych przedstawiono na rys. 13.47.
Istotn pozycj wrd wyrobw profilowych zajmuj elementy lekkiej obu
dowy, przeznaczone do hal przemysowych, wiat i zadasze. Produkuje si je na
og, jako:
pojedyncze blachy faliste lub fadowe (rys. 13.48),
elementy (pyty) warstwowe, skadajce si z dwch wyprofilowanych blach
fadowych z warstw termoizolacyjn (rys. 13.49).
Elementy te charakteryzuje lekka konstrukcja, dobre parametry wytrzyma
ociowe i estetyczny wygld. Dziki odpowiedniej odpornoci antykorozyjnej
elementy lekkiej obudowy mog by stosowane zarwno w rodowisku obojt
nym, jak i agresywnym.
Pyty warstwowe starszej generacji typu Montomet (rys. 13.49a), ju nie pro
dukowane, skadaj si z dwch blach fadowych gruboci 0,8 mm kada i war-
874
C)
b)
a)
20i
I/-
| a;
J0
[2
e)
d)
> ^
34
g)
h)
0 22
1:
11,4
, 21 ,
0 40
Rysunek 13.47. Profile aluminiowe specjalne [16]: a-c) otwarte proste, d-f) otwarte zoone,
g-i) zamknite
a)
b)
%AAK/f
500
c)
d)
30
Strona
p ozytyw ow a---------
Strona
negatywowa
Rysunek 13.48. Aluminiowe blachy faliste i fadowe [7, 15]: a) blacha falista, b-d) blachy fadowe
875
Rysunek 13.49. Osonowe ele

menty aluminiowe warstwowe
z wkadk termoizolacyjn
[7,15]: a) typu Montomet, b) da
chowe typu POHL, c) cienne
typu POHL
stwy wypeniajcej ze styropianu samogasncego gruboci 40 mm. Cakowita

grubo ocieplonego elementu lekkiej obudowy wynosi 140 mm, uytkowa sze
roko 500 lub 750 mm. Dugo produkowanych elementw wynosi 1-16 m,
a masa 1 m2 pyty 7,5 kg.
Obecnie s stosowane liczne inne typy warstwowych pyt osonowych, naj
czciej oferowane w okrelonym systemie konstrukcyjnym. Na rysunku przed
stawiono pyty cienne (rys. 13.49b) i stropodachowe (rys. 13.49c). Maj one
okadziny z blachy aluminiowej i rdze ze styropianu lub sztywnej pianki po
liuretanowej. Grubo warstwy rdzenia wynosi 40-200 mm, szeroko pyt naj
czciej ok. 1000 mm, dugo zwykle na zamwienie - najczciej do 16 m.
Znajduj one zastosowanie gwnie do budowy cian osonowych, lekkich prze
kry patwiowych oraz cian dziaowych.
Elementy zarwno w postaci pojedynczych blach, jak i pyt warstwowych mo
cuje si do konstrukcji stalowej za pomoc rnych cznikw, czsto wg okrelo
nego systemu. Dziki zrnicowanej rozpitoci elementw (1-16 m) eliminuje
si stosowanie stykw prostopadych do fali, co znacznie skraca czas montau
i zapewnia dobr szczelno pokrycia dachowego.
Przykad zastosowania wyrobw aluminiowych w rozwizaniu konstrukcyj
nym pokazano na rys. 13.50.
876
W ostatnim dziesicioleciu na polskim rynku budowlanym pojawiy si liczne

wyroby z aluminium, wczeniej trudno dostpne. Obecnie wiele wytwrni dodat
kowo oferuje moliwo realizacji profili wg indywidualnych zamwie (kszta
tw przekrojw poprzecznych), nawet w niewielkich ilociach (100-150 kg), przy
stosunkowo nieznacznie zwikszonych kosztach jednostkowych.
Inne wyroby. W ofercie rynkowej znajduje si wiele wyrobw ze stopw
aluminium analogicznych do wyrobw ze stali (co do ksztatw i przeznacze
nia). Z tej przyczyny zrezygnowano z praktycznie powtrnego ich opisywa
nia. Spord licznych wyrobw z aluminium warto wymieni blachy eberkowe
oraz bogaty asortyment krat pomostowych i prefabrykowanych stopni scho
dowych.
13.4. Mied i jej stopy

Zawarto miedzi (Cu) w skorupie ziemskiej jest niewielka, szacowana wagowo
na ok. 0,01%. Polskie zoe miedziowe, pooone w zachodniej czci Dolnego
lska (Lubin), jest jednym z najbogatszych w Europie.
Mied wystpuje w stanie rodzimym oraz w postaci rud, z ktrych najwa
niejszymi s: bornit, tetraedryt, enargit, chalkozyn, chalkopiryt, kowelin, kupryt,
malachit, azuryt.
Sposb otrzymywania miedzi uytkowej zaley od przetapianej rudy. Efektem
zoonego procesu technologicznego jest mied surowa, tzw. blister, o zawartoci
97-99% Cu. Dalsza rafinacja w piecach pomiennych w rodowisku utleniajcym
13.4. Mied i je j stopy
877
i redukujcym pozwala usun gwnie domieszki metali i siarki, w wyniku czego

uzyskany metal zawiera ok. 99% Cu. Czyst mied (99,96-99,98% Cu) otrzymuje
si po rafinacji elektrolitycznej.
Waciwoci miedzi s nastpujce: zabarwienie czerwonawe z odcieniem
brzowym, gsto w temperaturze 20C 8,96 g/cm3, temperatura topnienia
1083C, temperatura wrzenia 2600C. Mied jest jednym z najlepszych przewod
nikw ciepa i elektrycznoci - przewodno cieplna wynosi 395 W/(m-K), prze
wodno elektryczna waciwa 59,77 m/(Q-mm2), a elektryczny opr waciwy
0,01673 Q mm 2/m. Wspczynnik rozszerzalnoci liniowej wynosi 6,5 10_ 6(1/K).
Cechy mechaniczne miedzi s nastpujce: wytrzymao Rm = 200-220 MPa,
twardo HB = 30, wyduenie 10 = 52,7%, przewenie Z = 93,1%.
Mied jest metalem bardzo plastycznym, dajcym si atwo przerabia wszyst
kimi metodami na gorco i na zimno. Ma bardzo wiele zastosowa, gwnie
dziki duej przewodnoci cieplnej i elektrycznej oraz odpornoci na korozj
chemiczn i atmosferyczn. Suy rwnie do galwanicznego pokrywania metali
mniej szlachetnych lub jako warstwa porednia przy niklowaniu i chromowaniu.
Na mied silnie korodujco dziaaj: chlor, chlorek amonu, chlorek elaza,
fluorek amonu, kwas siarkowy w wyszych temperaturach, siarkowodr, a nieco
sabiej chlorek sodu, chlorek wapnia, chlorowodr, kwas solny, siarczek sodu,
wapno oraz zaprawa murarska na wapnie. Mied dobrze rozpuszcza si w kwasie
azotowym.
Wody naturalne zawierajce CO 2 dziaaj na mied korodujco, natomiast
woda morska, para przegrzana, roztwory zasad (z wyjtkiem amoniaku), roztwory
azotanw alkalicznych, a z cieczy organicznych benzyna, benzen i oleje na mied
nie dziaaj.
W wilgotnym powietrzu powierzchnia wyrobw miedzianych pokrywa si
szczeln powok niebieskozielonego zasadowego wglanu miedzi (tzw. paty
n), chronicego gbsze warstwy metalu przed korozj. Wynikajca std dua
trwao blach miedzianych kwalifikuje je do zastosowania na pokrycia dachw
budynkw reprezentacyjnych. Trwao pokry z blachy miedzianej przekracza
300 lat.
Stykajc si z innym metalem, blacha miedziana w obecnoci wilgoci ulega
elektrolizie, dlatego elementy czce powinny by take miedziane lub mosine.
Oprcz blach z miedzi wyrabia si tamy, druty, rury itp. Wolny rynek i zwik
szona poda wyrobw z miedzi w ostatnich latach zlikwidoway dotychczasowy
deficyt w tym zakresie. Midzy innymi z tego powodu wzrastaj oglne standardy
budowlane w Polsce.
Najwaniejsze zastosowanie ma jednak mied w produkcji stopw, w ktrych
jest skadnikiem gwnym:
z cynkiem (mosidze);
878
z cyn, aluminium, berylem, manganem, krzemem, oowiem, tytanem, kad

mem, magnezem (brzy o odpowiednich nazwach);
z cynkiem i cyn (spie);
z cynkiem i niklem (nowe srebra);
z niklem (miedzionikle).
W wyej wymienionych stopach czsto stosuje si dodatki (np. Mn, Fe, Pb,
Al, P, Ni) wpywajce na ich waciwoci mechaniczne, zalenie od potrzeb.
Stopy miedzi, po stalach i stopach lekkich, s najbardziej rozpowszechnionymi
stopami technicznymi.
Mied jest rwnie skadnikiem stopowym niektrych stali, m.in. zwiksza
jcym ich odporno na korozj atmosferyczn.
Zwizki miedzi s stosowane w galwanotechnice, jako pigmenty, katalizatory,
preparaty grzybobjcze i owadobjcze, rodki do zwalczania glonw w wodzie
metod katadynowania itp.
13.4.2. Wyroby z miedzi i jej stopw

Blacha miedziana. Blachy miedziane s walcowane na zimno z miedzi odpo
wiadajcej wymaganiom PN-77/H-82120. Grubo blach stosowanych do celw
budowlanych wynosi 0,5-1,5 mm. Blacha miedziana jest produkowana w arku
szach szerokoci 500, 700 i 1000 mm i dugoci 600-2500 mm oraz w tamach
szerokoci 300 mm. Blach dostarcza si w postaci arkuszy w paczkach, arkuszy
luzem bd w rulonach (przy gruboci nie przekraczajcej 1 mm).
Ksztatowniki z miedzi. Ksztatowniki produkuje si metod wyciskania lub
wycigania. Ze wzgldu na podatno miedzi na obrbk plastyczn, mona uzy
skiwa profile o zrnicowanych ksztatach geometrycznych przekroju poprzecz
nego. Najczciej jednak produkuje si prty okrge, kwadratowe, szecioktne,
ktowniki rwnoramienne, ktowniki nierwnoramienne, dwuteowniki, teowniki
rwnoramienne (wysokie), teowniki nierwnoramienne (niskie), ceowniki i zetowniki.
Ktowniki (przekrj prosty) cignione produkuje si o wymiarach mniejszych
(np. ktowniki rwnoramienne 1 0 x 1 0 x 3 ^ 0 x 4 0 x 6 mm), natomiast ktowni
ki wyciskane o wymiarach wikszych (5 0 x 5 0 x 4 -8 0 x 8 0 x 8 mm). W przypad
ku podwyszonej dokadnoci wykonania ksztatowniki wyciskane s oznaczone
znakiem D.
Ksztatowniki zoone wyciskane i cignione produkuje si wg zasady, e
ich przekroje mona opisa okrgiem o rednicy 10-150 mm (wyciskane) oraz
o rednicy 10-80 mm (cignione). Dugo ksztatownikw oferowanych przez
handel wynosi 0,5^4,0 m. W budownictwie ksztatowniki z miedzi stosuje si
do rzadko, gwnie jako elementy dekoracyjne w obiektach reprezentacyjnych.
13.5. Cynk
879
Rury i ksztatki instalacyjne z miedzi. Pod wzgldem technologii wykona

nia, ksztatu przekroju poprzecznego i przeznaczenia, wyroby te s analogiczne do
ksztatek stalowych. Szczegowe informacje na ten temat mona znale w spe
cjalistycznych opracowaniach branowych i katalogach powiconych instalacjom
budowlanym.
Ksztatowniki z mosidzu. Gatunki i skad chemiczny mosidzu do produkcji
ksztatownikw s podane w PN-92/H-87025.
Technologie wykonania i przekroje poprzeczne oraz ich wymiary s analo
giczne jak w przypadku ksztatownikw z miedzi. Rwnie przeznaczenie kszta
townikw z mosidzu jest podobne jak miedzianych.
Inne wyroby. Spord caej gamy wyrobw ze stopw miedzi naley wy
mieni okucia budowlane, kraty pomostowe i prefabrykowane stopnie schodowe
majce zastosowanie w budownictwie przemysowym. Z miedzi wykonuje si
te nity, gwodzie oraz elementy pokrycia dachowego, tzw. blachodachwki, ele
menty obrbek blacharskich, systemy rynnowe, elementy ozdobne.
13.5. Cynk
Cynk (Zn) jest pierwiastkiem pospolitym, mimo e jego zawarto w skorupie
ziemskiej wynosi wagowo zaledwie ok. 0,2%. Wrd mineraw cynkowych roz
rnia si:
mineray siarczkowe - sfaleryt (blenda cynkowa) i wurcyt (wystpujcy rza
dziej);
mineray tlenkowe - smitsonit, hemimorfit, hydrocynkit i inne skadniki galmanw.
Metaliczny cynk otrzymuje si z rud odpowiednio wzbogaconych w drodze
flotacji:
metod termiczn - produkt o czystoci do 99,999%;
metod elektrolityczn - produkt o czystoci do 99,99%.
Cynk jest to biay metal z niebieskim srebrzystym poyskiem. Gsto cynku
wynosi 7,14 g/cm3, temperatura topnienia 419,4C, temperatura wrzenia 907C,
wspczynnik liniowej rozszerzalnoci termicznej 39- 10- 6(1/K). Wytrzymao
na rozciganie walcowanych wyrobw cynkowych wynosi 110-140 MPa.
Cynk ma specyficzne waciwoci technologiczne: jest kruchy i niekowalny.
Po ogrzaniu do temperatury 100-150 C staje si podatny na obrbk plastycz
n (daje si walcowa na cienk blach i wyciga w drut), z kolei powyej
200C staje si ponownie kruchy (daje si rozciera na proszek), a w 500C,
880
gdy jest rozdrobniony, spala si w powietrzu na tlenek ZnO wieccy niebieskim

pomieniem.
Cynk jest odporny na korozj atmosferyczn dziki powstawaniu na jego po
wierzchni bardzo cienkiej, szczelnie przylegajcej warstewki tlenku cynku (pa
sywacja).
Cynk jest wykorzystywany do wyrobw walcowanych i odleww majcych za
stosowanie w budownictwie, jako metal na powoki zabezpieczajce powierzchnie
stalowe, a take do produkcji antykorozyjnych farb i emalii. Stop cynku z gli
nem, magnezem i miedzi, znany pod nazw znal (Zn + Al), jest stosowany do
wykonywania oku budowlanych.
13.5.2. Blacha cynkowa

Blach cynkow otrzymuje si w wyniku walcowania cynku hutniczego, zawie
rajcego ok. 15% rnych domieszek. Blachy stosuje si do krycia dachw oraz
do rnych obrbek blacharskich. W PN-73/H-92903 s okrelone waciwoci,
wymagania, badania oraz wymiary blach i tam ze stopw cynku. Wymiary blach
s nastpujce:
grubo: 1,5; 1,8 ; 2 ,0 ; 2,5; 3,0 mm;
szeroko arkuszy: 800 i 1000 mm;
dugo arkuszy: 1500 i 2000 mm.
Blach dostarcza si luzem i przewozi w arkuszach uoonych jeden na drugim
bd zwijan w rulony i ukadan na rodkach transportowych w pozycji stojcej.
Na danie zamawiajcego blachy pakuje si w skrzynie.
Nowa blacha cynkowa ma barw srebrzyst i poysk. Utlenia si pod wpy
wem czynnikw atmosferycznych, uzyskujc na powierzchni warstewk zabez
pieczajc przed dalsz korozj. Std blacha cynkowa jest stosowana na pokrycia
dachowe, tzw. obrbki blacharskie oraz rynny dachowe i rury spustowe. Jednak
blacha jest krucha i amliwa w niskiej temperaturze, zatem powinna by agodnie
zaginana. Naley wic uwzgldnia t cech, szczeglnie przy prowadzeniu robt
w okresie zimowym.
Pokrycia z blachy cynkowej s trwae (do ok. 50 lat), ale ich stosowanie jest
ograniczone ze wzgldu na do wysokie ceny blachy.
13.6. Inne metale

13.6.1. Ow
Ow wystpuje w wielu rudach, z ktrych praktycznie najwaniejszymi s: ga
lena PbS, cerusyt PbC 0 3 , anglezyt PbS 0 4 , piromorfit Pb 3(P0 4 )2 -PbCl2, lanarkit
13.6. Inne metale
881
PbO*PbSC>4 . Ow otrzymuje si przez praenie siarczkw i redukcj otrzymane

go tlenku wglem lub przez praenie i reakcj midzy uzyskanym przez praenie
tlenkiem a pozostaym jeszcze siarczkiem.
Waciwoci oowiu s nastpujce: zabarwienie metalicznoszare, gsto
11,34 g/cm3, temperatura topnienia 327 C, temperatura wrzenia 1740C,
przewodno cieplna 34,8 W/(m-K), przewodno elektryczna waciwa
4,842 m/(Q-mm2), wspczynnik termicznej
rozszerzalnoci liniowej
29,3- 10-6 (1/K); waciwoci mechaniczne - wytrzymao metalu na rozci
ganie Rm = 11-22 MPa, twardo HB = 2,5-3, wyduenie Aio = 21-73%, prze
wenie Z = 100%.
Ow jest metalem bardzo mikkim. Ma bardzo dobre waciwoci odlewni
cze. Mona go atwo spawa i lutowa. Daje si swobodnie przerabia plastycznie
przez walcowanie (blachy, tamy, folie) lub prasowanie wypywowe (prty, druty,
rury). Blachy i tamy oglnego przeznaczenia z oowiu i stopw oowiu powinny
odpowiada wymaganiom PN-74/H-92916.
Ow odznacza si du odpornoci chemiczn. Jest odporny na wiele kwa
sw, natomiast nie jest odporny na dziaanie zasad, dlatego np. nie jest wskazany
jego bezporedni kontakt z zapraw murarsk. Jest odporny na dziaanie czynni
kw atmosferycznych, gdy pokrywa si cienk warstw tlenku (PbO) i wgla
nu (Pb(X>3), chronic metal przed dalszym utlenianiem. Wan waciwoci
oowiu jest jego najlepsze wrd innych metali i innych materiaw dziaanie
ochronne przed promieniami jonizujcymi X i y.
Metalicznego oowiu uywa si do wyrobu rur do kwasu siarkowego, siar
kawego i fosforowego, uszczelek do aparatw wysokocinieniowych, pyt aku
mulatorowych, do wykonywania powok ochronnych do przewodw elektrycz
nych i kabli podwodnych, do zalewania gniazd przy osadzaniu czci metalowych
w kamieniu sztucznym lub naturalnym czy wykonywania oysk. Rne zwizki
oowiu stosuje si dla przemysu chemicznego.
Wanymi technicznie zwizkami oowiu stosowanymi w budownictwie s:
tlenek oowiawy PbO - wystpujcy w odmianach polimorficznych, tej
(masykot) i czerwonej (glejta), uywany m.in. do wyrobu cikiego kryszta
owego szka oowiowego, farb, emalii oraz do uzyskiwania innych zwizkw
oowiu (gwnie minii);
minia oowiowa Pb 304 - stosowana jako malarska powoka antykorozyjna do
konstrukcji stalowych oraz dodatek do kitw.
13.6.2. Cyna
Cyna wystpuje przewanie jako tlenek Sn 02 (kasyteryt lub kamie cynowy).
Metaliczn cyn Sn otrzymuje si przez redukcj jej rudy wglem. Cyna wy
882
stpuje w trzech odmianach alotropowych. Powszechnie znan odmian cyny

metalicznej jest cyna biaa Sn j8 (plastyczna). W temperaturze 161C odmiana
ta przechodzi w odmian Sn y, take metaliczn (kruch), za w temperaturze
poniej 13C - w odmian szar Sn a , niemetaliczn, trwa w niskiej tempera
turze.
Waciwoci cyny metalicznej s nastpujce: zabarwienie srebrzystobiae,
gsto 7,3 g/cm3, temperatura topnienia 231,9C, temperatura wrzenia 2270C,
przewodno cieplna 67 W/(m-K), przewodno elektryczna waciwa
8,696 m/(2mm2), wspczynnik rozszerzalnoci liniowej 23- 10- 6(1/K); nato
miast waciwoci mechaniczne - wytrzymao na rozciganie Rm = 20-30 MPa,
twardo HB = 5, wyduenie A 10 = 40%.
Cyna w normalnych temperaturach uytkowych jest bardzo plastyczna. Daje
si atwo przerabia wszystkimi metodami. Przez walcowanie uzyskuje si prty,
druty, rury, blachy, tamy, folie.
Cyna jest odporna na dziaanie rozcieczonych kwasw, zasad i soli, zarw
no nieorganicznych, jak i organicznych oraz czynnikw atmosferycznych. Dlatego
powoka z cyny stanowi dobr ochron blach i wyrobw ze stopw elaza. Jest
uywana do powlekania ogniowego lub galwanicznego blachy stalowej (blacha
biaa stosowana na puszki do konserw), jako skadnik cennych stopw (np. mo
sidzw, brzw). Zwizki cyny maj liczne zastosowania w rnych gaziach
przemysu.
Stopy metaliczne cyny z oowiem, tzw. luty atwo topliwe, zawierajce 4 0 -70% Sn oraz 30-60% Pb, su do spajania metali (blach) metod lutowania.
13.6.3. Tytan i jego stopy

Tytan (Ti) i jego stopy nale do najnowszych materiaw technicznych. Produk
cja tytanu na skal przemysow rozpocza si do pno, bo dopiero w latach
pidziesitych XX w., mimo odkrycia go ju w XVIII w. Pne wprowadzenie
tytanu i jego stopw do techniki byo wynikiem kopotw zwizanych z uzyska
niem tego metalu i jego trudn obrbk plastyczn, ze wzgldu na atwe czenie
si tytanu z azotem i tlenem w wysokich temperaturach.
Produkcja tytanu, pocztkowo niewielka, obecnie stale wzrasta gwnie na po
trzeby przemysu chemicznego, maszynowego i lotniczego. Zapasy tytanu w sko
rupie ziemskiej s znaczne (0,44%, podczas gdy wszystkich pozostaych metali
15%).
T^tan i jego stopy znajduj coraz szersze zastosowanie w budownictwie, dzi
ki maej masie waciwej (4,5 g/cm3), wysokiej temperaturze topnienia (1720C),
duej wytrzymaoci i plastycznoci oraz dobrej odpornoci na czynniki korozyj
ne do 500C.
883
13.7. Wytyczne do bada i odbioru wyrobw metalowych
Waciwoci mechaniczne i technicznie czystego tytanu s nastpujce: Rm =

= 550 MPa, A io = 27%; jest odporny na korozj atmosferyczn, w wodzie mor
skiej i kwasach organicznych, niewraliwy na dziaanie HF, H 2SO 4, nie utlenia
si do 200C, dopiero w wyszych temperaturach pochania gazy (N, O, H) i jego
waciwoci plastyczne pogarszaj si.
Tytan jest stosowany w postaci blach, rur, drutu i prtw, przede wszystkim
w przemyle lotniczym i rakietowym.
W tablicy 13.11 podano niektre rodzaje i waciwoci stopw tytanu produ
kowanych w USA i byym ZSRR.
Tablica 13.11. Wybrane waciwoci mechaniczne niektrych stopw tytanu [13]
Stop
Temperatura badania, C
Rm, MPa
Re, MPa
A 10, %
TiA15Cr3
20
950-1150
850-1050
10-16
TiA13Mn2
20
700-850
550-650
15-40
TiA13Cr5
24
200
425
1050
930
770
980
740
530
12
20
22
Z tablicy 13.11 wynika, e stopy tytanu maj bardzo dobre waciwoci me

chaniczne i zachowuj je w podwyszonych temperaturach (przy 425C na po
ziomie 60-70%).
Tytan i jego stopy wydaj si obiecujcym tworzywem dla budownictwa
w przyszoci. Jednak obecnie ich zastosowanie w tej gazi gospodarki, z uwa
gi na trudnoci technologiczne obrbki skrawaniem i wysokie koszty, ogranicza
si do elementw majcych gwarantowa wysoki poziom bezpieczestwa (tzw.
karabiczyki, klamry), stosowanych przy pracach wysokociowych (na wysokich
budynkach, kominach, masztach itp.). Otrzymuje si z niego trudno cieralne
cienkie warstwy ochronno-ozdobne (o barwie zocistej) metod prniowego na
pylania azotkiem tytanu (TiN) elementw stalowych o niewielkich rozmiarach
(klamek, uchwytw itp.).
13.7. Wytyczne do bada i odbioru wyrobw metalowych

Wyroby metalowe (np. blachy, ksztatowniki, prty, gwodzie, ruby) produkuje
si z rnych metali, w asortymentach okrelonych waciwymi normami przed
miotowymi. W normach tych s okrelone ksztaty, wymiary i charakterystyki
wyrobw, a take sposoby ich znakowania, pakowania, przechowywania i trans
portu. Najwaniejszymi przepisami normowymi dla danego wyrobu s te, ktre
884
okrelaj rodzaj, zakres i sposb prowadzenia bada. Lecz nie mniej wanymi
s kryteria oceny wynikw bada, pozwalajce na ustalenie, czy dana partia wy
robw spenia wymagania odpowiedniej normy, czy liczba wykrytych wad jest
zgodna z przepisami normowymi dla danej prbki i czy partia wyrobw moe
by oceniona jako wykonana zgodnie z przepisami normowymi.
Poszczeglne czynnoci badawcze czy kontrolne mog przykadowo obej
mowa: sprawdzenie powierzchni, wymiarw, skadu chemicznego, waciwoci
mechanicznych, makrostruktury. Zakres bada jest zaleny na og od rodzaju
wyrobu (np. blacha, ksztatownik, ruba) i wielkoci dostarczonej prbki. Liczba
prbek zaley od wielkoci partii produkcji i jest okrelona normami.
Wyroby dopuszczone do stosowania w budownictwie powinny mie odpo
wiedni certyfikat na znak bezpieczestwa zawiadczajcy, e zapewniono zgod
no z kryteriami technicznymi okrelonymi na podstawie Polskich Norm, aprobat
technicznych oraz waciwych przepisw i dokumentw technicznych.
Do wydawania certyfikatw s upowanione jednostki organizacyjne figuru
jce w wykazach publikowanych przez ministra do spraw budownictwa.
Wobec pojawiania si na polskim rynku budowlanym w ostatnich kilku la
tach - w warunkach ywioowej konkurencji - nowych technologii, materiaw
i wyrobw budowlanych, w tym metalowych, krajowych i zagranicznych, obecnie
zachodzi szczeglna potrzeba spenienia przez nie wymaga okrelonych w pol
skich przepisach w zakresie dopuszczenia ich do obrotu i stosowania w budow
nictwie.

Wykaz literatury
[1] Bogucki W.: Budownictwo stalowe. Cz. 1. Arkady, Warszawa 1976.
[2] Bogucki W., yburtowicz M.: Tablice do projektowania konstrukcji metalowych.
[3] Brdka J., Broniewicz M.: Projektowanie konstrukcji stalowych zgodnie z Eurokodem 3-1-1 wraz z przykadami oblicze. Wyd. Politechniki Biaostockiej, Biaystok
2001 .
[4] Bolkowska Z , Ciesielski L.: Aluminium w Polsce i na wiecie. Konstrukcje stalowe

4(23), sierpie 1998 (wyd. Polska Izba Konstrukcji Stalowych).
[51 Ferenc K., Ferenc J.: Konstrukcje spawane. Projektowanie pocze. WNT, War
szawa 2000.
[6] Lubiski M., Filipowicz A., towski W.: Konstrukcje metalowe. Cz 1. Arkady,
Warszawa 2000.
[7] Mromliski R.: Konstrukcje aluminiowe. Arkady, Warszawa 1975.
885
[8] Patkowski S.: Konstrukcje stalowe. Wybrane zagadnienia obliczania i projektowa

nia. PWN, Warszawa 2001.
[9] Poradnik inyniera i technika budowlanego. T. 5. Arkady, Warszawa 1986.
[10] Poradnik projektanta. Stalprodukt S.A., Bochnia 2000.
[111 Poradnik projektanta konstrukcji metalowych. Cz. 1. Arkady, Warszawa 1980.
[121 Przybyowicz K.\ Metaloznawstwo. PWN, Warszawa 1999.
[13] WendorffZ.: Metaloznawstwo. WNT, Warszawa 1976.
[14] Katalog rozwiza systemowych firmy HALFEN-DEHA, 2004.
[15] Katalog rozwiza systemowych firmy POHL, 2004.
[16] Katalog rozwiza systemowych firmy SAPA, 2004.
[17] Katalog: Zawiesia-liny; firma handlowa SANGER METAL Sp. z o.o., 2003.
Wykaz norm
PN-EN 501:1999
PN-EN 502:2002
PN-EN 504:2002
PN-EN 505:2002
PN-EN 506:2002
PN-EN 507:2002
PN-EN 508-1:2002(u)
PN-EN 508-2:2002(u)
PN-EN 508-3:2002(u)
PN-EN 515:1996
PN-EN 573-3:2004(u)
Wyroby do pokry dachowych z metalu. Charakterystyka

wyrobw z cynku do pokry dachowych ukadanych na ci
gym podou
wyrobw z blachy ze stali odpornej na korozj ukadanych
na cigym podou
wyrobw z blachy miedzianej ukadanych na cigym pod
ou
wyrobw z blachy stalowej ukadanych na cigym podou
wyrobw samononych z blachy miedzianej lub cynkowej
wyrobw z blachy aluminiowej ukadanych na cigym pod
ou
wyrobw samononych z blachy stalowej, aluminiowej lub
ze stali odpornej na korozj. Cz 1: Stal
ze stali odpornej na korozj. Cz 2: Aluminium
ze stali odpornej na korozj. Cz 3: Stal odporna na ko
rozj
Aluminium i stopy aluminium. Wyroby przerobione pla
stycznie. Oznaczenia stanw
Aluminium i stopy aluminium. Skad chemiczny i rodzaje
wyrobw przerobionych plastycznie. Skad chemiczny
886
PN-EN 612:1999
Rynny dachowe i rury spustowe z blachy. Definicje, podzia

i wymagania
PN-EN 1173:1999
Mied i stopy miedzi. Oznaczenia stanw materiau
PN-EN 1560:2001
Odlewnictwo. System oznaczania eliwa
PN-EN 1652:1999/AC:2004 Mied i stopy miedzi. Pyty, blachy, tamy i krki oglnego
przeznaczenia
PN-EN 10001:1996
Surwka elaza. Okrelenie i klasyfikacja
PN-EN 10020:2003
Definicja i klasyfikacja gatunkw stali
PN-EN 10025:2002
Wyroby walcowane na gorco z niestopowych stali kon
strukcyjnych. Warunki techniczne dostaw
PN-EN 10055:1999
Stal. Teowniki rwnoramienne z zaokrglon stopk i ra
mieniem, walcowane na gorco. Wymiary oraz tolerancje
ksztatu i wymiarw
PN-EN 10056-1:2000
Ktowniki rwnoramienne i nierwnoramienne ze stali kon
strukcyjnej. Wymiary
PN-EN 10079:1996
Stal. Wyroby. Terminologia
PN-EN 10088-1:1998
Stale odporne na korozj. Gatunki
PN-EN 10113-1:1997
Wyroby walcowane na gorco ze spawalnych drobnoziarni
stych stali konstrukcyjnych
PN-EN 10219-2:2000
Ksztatowniki zamknite ze szwem wykonane na zimno ze
stali konstrukcyjnych niestopowych i drobnoziarnistych. To
lerancje, wymiary i wielkoci statyczne
PN-ISO 3578:1997
Liny stalowe. Oznaczenia podstawowe
PN-ISO 3755:1994
Staliwo wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia
PN-ISO 6935-1:1998
Stal do zbrojenia betonu. Prty gadkie
PN-ISO 6935-2:1998
Stal do zbrojenia betonu. Prty ebrowane
PN-B-03264:2002
Konstrukcje betonowe, elbetowe i sprone. Obliczenia
statyczne i projektowanie
PN-90/B-94701
Dachy. Uchwyty stalowe ocynkowane do rur spustowych
okrgych
PN-B-94702:1999
Dachy. Uchwyty stalowe ocynkowane do rynien pokr
gych
PN-71/H-01016
Metale nieelazne. Klasyfikacja oglna
PN-71/H-01706/Az3:1999 Metale nieelazne. Postacie i stany obrbki cieplnej i umoc
nienia. Nazwy i oznaczenia
PN-80/H-01707
Aluminium i stopy aluminium. Cechy barwne
PN-77/H-82120
Mied. Gatunki
PN-88/H-83144
eliwo stopowe. Gatunki
PN-H-83156:1997
Staliwo stopowe konstrukcyjne. Gatunki
PN-89/H-84023.06
Stal okrelonego zastosowania. Stal do zbrojenia betonu
PN-89/H-84023.07
Stal okrelonego zastosowania. Stal na rury. Gatunki
PN-92/H-87025
Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Stopy miedzi z cyn
kiem. Gatunki
PN-92/H-87050
Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Stopy miedzi z cyn.
Gatunki
PN-79/H-87053
PN-79/H-88026
PN-84/H-92126
PN-73/H-92127
PN-83/H-92129
PN-81/H-92131
PN-81/H-92135
PN-H-92200:1994
PN-H-92203:1994
PN-H-92210-3:1996
PN-76/H-92325
PN-87/H-92741.02
PN-87/H-92833
PN-73/H-92903
PN-74/H-92916
PN-84/H-93000
PN-91/H-93010
PN-82/H-93215
PN-H-93406:1996
PN-91/H-93407
PN-H-93419:1997
PN-71/H-93451
PN-H-93452:1997
PN-73/H-93460.01-^08
PN-76/H-93461.01 -f30
PN-84/M-82509
PN-89/M-83000
887
Mied stopowa. Gatunki

Stopy aluminium do przerbki plastycznej. Gatunki
Blachy stalowe profilowane ocynkowane oraz ocynkowane
i powlekane
Blachy stalowe eberkowe
Blacha cienka ze stali wglowej konstrukcyjnej wyszej ja
koci
Blacha cienka z blachy wglowej konstrukcyjnej zwykej
jakoci
Blachy grube ze stali konstrukcyjnej wglowej wyszej ja
koci i stopowej
Stal. Blachy grube. Wymiary
Stal. Blachy uniwersalne. Wymiary
Stal niestopowa i niskostopowa okrelonego zastosowania.
Tama walcowana na zimno
Bednarka stalowa bez pokrycia lub ocynkowana
Aluminium i stopy aluminium. Blachy. Wymiary
Aluminium i stopy aluminium. Tamy
Stopy cynku. Blachy i tamy
Ow i stopy oowiu. Blachy i tamy oglnego przeznacze
nia
Stal wglowa i niskostopowa. Walcwka i prty walcowane
na gorco
Stal. Ksztatowniki walcowane na gorco
Walcwka i prty stalowe do zbrojenia betonu
Stal. Teowniki walcowane na gorco
Stal. Dwuteowniki walcowane na gorco
Dwuteowniki stalowe rwnolegocienne IPE walcowane na
gorco. Wymiary
Stal walcowana. Ceowniki ekonomiczne
Dwuteowniki stalowe szerokostopowe walcowane na gor
co. Wymiary
Ksztatowniki stalowe gite na zimno otwarte
Ksztatowniki stalowe gite na zimno otwarte okrelonego
przeznaczenia
Wkrty do drewna. Wymagania i badania
Sworznie. Wymagania i badania
Materiay i wyroby instalacyjne

oraz termoizolacyjne
Wadysaw Szaflik
14.1. Materiay i wyroby instalacyjne............................................................................................. 890
14.1.1. Rury. Wiadomoci oglne.......................................................................... 890

14.1.2. Rury m etalow e..............................................................................................................890
14.1.3. Rury betonowe i elbetowe ....................................................................................... 899
14.1.4. Rury kam ionkow e....................................................................................................... 899
14.1.5. Rury z tworzyw sztucznych.......................................................................................900
14.1.6. Armatura instalacyjna.................................................................................................906
14.1.7. Pompy .......................................................................................................................... 908
14.2. Materiay i wyroby termoizolacyjne....................................................................................... 910
14.2.1. Oglna charakterystyka materiaw termoizolacyjnych..........................................910
14.2.2. Surowce i metody uzyskiwania materiaw termoizolacyjnych............................. 912
14.2.3. Rodzaje materiaw lub wyrobw termoizolacyjnych............................................. 912
14.2.4. Budowa materiaw termoizolacyjnych....................................................................915
14.2.5. Waciwoci materiaw termoizolacyjnych............................................................. 916
14.2.6. Charakterystyka najczciej stosowanych materiaw termoizolacyjnych . . . . 920
14.2.7. Znaczenie materiaw termoizolacyjnych w budownictwie................................... 922
890
14. Materiay i wyroby instalacyjne oraz termoizolacyjne
14.1. Materiay i wyroby instalacyjne

14.1.1. Rury. Wiadomoci oglne
Rura jest to element konstrukcyjny o piercieniowym przekroju poprzecznym
i znacznej dugoci. Rury s stosowane jako przewody do prowadzenia cieczy
i gazw oraz jako elementy maszyn, konstrukcji budowlanych itp. Przewody do
prowadzenia cieczy okrela si za pomoc rednicy i wielkoci PN.
rednic opisuje si przez podanie wymiaru nominalnego DN (dotyczy rur
stalowych, eliwnych) lub przez podanie rednicy zewntrznej i gruboci cianki.
Wymiar nominalny DN jest to literowo-cyfrowe oznaczenie czci skado
wych instalacji rurocigowych, stosowane w celach informacyjnych. Skada si
ono z liter DN, po ktrych nastpuje bezwymiarowa liczba cakowita, ktra jest
porednio zwizana z wymiarem fizycznym otworu lub rednicy zewntrznej
kocwek przyczeniowych, wyraonych w mm.
Wielko PN jest to literowo-cyfrowe oznaczenie uywane do celw informa
cyjnych, dotyczce charakterystycznych cech mechanicznych i wymiarw czci
skadowych systemu rurocigowego. Cinienie dopuszczalne elementu skado
wego rurocigu zaley od wartoci PN, materiau i konstrukcji elementu, jego
dopuszczalnej temperatury. Podawane jest w tablicach wartoci znamionowych
cinienie/temperatura zamieszczonych w odpowiednich normach.
Rury w zalenoci od przeznaczenia s wytwarzane z rnych materiaw,
jak metale, ceramika, beton i tworzywa sztuczne.
Pocztkowo sieci wykonywano z rur eliwnych, instalacje gazowe i ogrzewcze
z rur stalowych, a instalacje wodocigowe z obecnie nie uywanych rur oowia
nych. Od stosunkowo niedawna powszechnie stosuje si rury miedziane, za ostat
nio ze stali nierdzewnej. Rury metalowe (oprcz oowianych) mog by uywane
do mediw o wysokiej temperaturze.
14.1.2. Rury metalowe

Rury stalowe przewodowe
Po raz pierwszy rury stalowe zostay uyte do budowy rurocigu gazu wietlnego
(gazocigu) w Londynie w 1815 r., produkcj za na skal przemysow rur
stalowych ze szwem rozpoczto w Anglii w 1825r. Wymiary gwintu rurowego,
uywanego do dzisiaj do czenia rur stalowych, ustali Whitworth ok. 1841 r.
Asortyment rur stalowych. rednice nominalne i zewntrzne rur stalowych
przewodowych podano w PN-64/H-74204. Rury te s przeznaczone do przesya
nia wody, gazu, pary, ropy, spronego powietrza itp. dla nominalnych cinie do
9,8 MPa. Ze wzgldu na sposb wykonania mona je podzieli na rury bez szwu
891
i ze szwem. Rury stalowe ze szwem i bez szwu o gadkich kocach s okrelo

ne w PN-ISO 4200. Rury stalowe bez szwu mog by walcowane na gorco lub
cignione i walcowane na zimno. Okrelaj je normy: dla rur walcowanych na go
rco do rednicy zewntrznej 508 mm - PN-80/H-74219, za dla rur cignionych
i walcowanych na zimno do rednicy zewntrznej 63,5 mm - PN-84/H-74220.
Rury stalowe ze szwem przewodowe (PN-EN 10208:1999) mog by produkowa
ne z gadkimi lub gwintowanymi kocami. Szew moe by wzduny lub spiralny.
Rury stalowe ze szwem przewodowe s przedmiotem PN-79/H-74244, za rury
stalowe ze szwem gwintowane - PN-H-74200. Rury stalowe ze szwem najczciej
s uywane do wykonywania instalacji.
W zalenoci od gruboci cianki i masy 1 m rury dzieli si na:
cikie Ck,
rednie r,
lekkie 1 L I,
lekkie 2 L2.
W zalenoci od rodzaju zabezpieczenia przed korozj wyrnia si rury:
czarne, bez zabezpieczenia przed korozj CZ,
ocynkowane o rednicach DN 15 i wikszych OC1,
ocynkowane o rednicach DN 15 i wikszych, o pogrubionej warstwie cynku,
do instalacji ciepej wody OC2.
W wewntrznych instalacjach wodocigowych do wody zimnej s stosowa
ne rury stalowe ocynkowane O C 1, do instalacji ciepej wody rury z pogrubion
warstw cynku OC2. Natomiast instalacje wody przemysowej, chodniczej mog
by wykonywane z rur czarnych CZ. Do montau sieci rurocigw centralnego
ogrzewania naley stosowa odpowiednio: przy czeniu na gwint - rury stalowe
czarne ze szwem gwintowane rednie, przy czeniu przez spawanie - do przewo
dw o rednicach nominalnych do 100 mm rury stalowe ze szwem gwintowane
rednie i rury stalowe ze szwem przewodowe, do przewodw o wikszych red
nicach rury stalowe bez szwu walcowane na gorco przewodowe. W tablicy 14.1
podano rednice nominalne i zewntrzne rur stalowych ze szwem gwintowanych.
Poczenia rur stalowych. Przy wykonywaniu instalacji z rur stalowych mog
by stosowane nastpujce poczenia:
gwintowane,
konierzowe,
spawane.
Poczenia gwintowane s stosowane przy cinieniu roboczym do 1,25 MPa
i temperaturze do 150C. Poczenia te mog by wykonane jako nierozczne
i rozczne. Do pocze rozcznych nale poczenia za pomoc dwuzczki
i na dugi gwint. Szczelno na gwincie uzyskuje si przez waciwe skrcenie
i stosowanie odpowiednich rodkw uszczelniajcych. Gwinty s znormalizowa-
892
Tablica 14.1. rednice nominalne, zewntrzne i gruboci cianek rur stalowych ze szwem
gwintowanych wg PN-H-74200:1998
rednica Oznaczenie rednica

Grubo cianki
nominalna wielkoci zewntrzna
rury cikie rury rednie rury lekkie rury lekkie
DN, mm gwintu, cal rury D, mm
r, mm
Ck, mm
LI, mm
L2, mm
10
15
1/3
2,9
3,2
2,3
2,6
2,0
2,3
1,8
2,0
26,9
33,7
3,2
2,3
2,3
4,0
2,9
2,6
32
1
1 1/4
2,6
3,2
42,4
4,0
3,2
2,9
2,6
40
1 1/2
48,3
4,0
3,2
2,9
2,9
50
60,3
4,5
3,6
3,2
65
80
21/2
76,1
4,5
3,6
3,2
2,9
3,2
88,9
5,0
4,0
3,6
3,2
100
114,3
5,4
4,5
4,0
3,6
20
25
3/4
17,2
21,3
ne, co okrela PN-ISO 7-1:1995. Gwint zewntrzny na rurach jest stokowy,

natomiast wewntrzny cylindryczny. Do uszczelnienia s stosowane konopne lub
lniane pakuy impregnowane pokostem albo past miniow, a obecnie coraz cz
ciej tam teflonow. Gwintowane czniki rurowe uywane przy poczeniach
gwintowanych s wykonane z eliwa cigliwego zgodnie z PN-EN 10242:1999.
Do pocze gwintowych ze szczelnoci nie uzyskiwan na gwincie obydwa
gwinty (zarwno wewntrzny, jak i zewntrzny) s walcowe. Jeeli zespoy
czone tymi gwintami maj by szczelne pod cinieniem, powinno si pomidzy
powierzchniami prostopadymi do gwintu obu zespow umieci odpowiedni
uszczelk i docisn, skrcajc czone zespoy. Gwint do tych pocze okrela
PN-ISO 228-1:1995. czniki gwintowane z eliwa cigliwego dla rur stalowych
pokazano na rys. 14.1.
Poczenia konierzowe stosuje si do przewodw o duej rednicy (powyej
100 mm), a w przypadku instalacji wysokoprnych do przewodw o mniejszych
rednicach. Konierze s to paskie, okrge kocwki przeduajce element ru
rocigu w kierunku rwnolegym do jego osi, z otworami na ruby rozmiesz
czonymi rwnomiernie na obwodzie. Do uszczelnienia pocze konierzowych
uywa si uszczelek na bazie gumy. Wedug PN-EN 1092-2:1999 wyrnia si
nastpujce typy konierzy:
zalepiajcy,
z szyjk do spawania,
893
n)
o)
u)
v)
p)
q)
w)
r)
x)
s)
y)
z)
t)
Rysunek 14.1. Zestawienie cznikw z eliwa cigliwego do rur stalowych [ 17]: a) kolanko nakrtne rwnoprzelotowe, b) kolanko nakrtne zwkowe, c) kolanko nakrtno-wkrtne rwnoprzelotowe, ) kolanko nakrtno-wkrtne zwkowe, d) trjnik rwnoprzelotowy, e) trjnik jednozwkowy,
f) trjnik dwuzwkowy, g) czwmik rwnoprzelotowy, h) czwrnik jednozwkowy, i) czwrnik
dwuzwkowy, j) czwrnik trjzwkowy, k) uk nakrtny 90, 1) uk nakrtno-wkrtny 90, ) uk
wkrtny 90, m) zczka nakrtna rwnoprzelotowa, n) zczka nakrtna zwkowa, o) zczka
nakrtno-wkrtna, p) zczka wkrtna rwnoprzelotowa, q) zczka wkrtna zwkowa, r) naro
nik, s) przeciwnakrtka, ) nakrtka kapturowa, t) zalepka szecioktna, u) korek z czworoktem
zewntrznym z obrzeem, v) korek czworoktny zewntrzny bez obrzea, w) korek z czworok
tem wewntrznym, x) dwuzczka prosta, nakrtna paska, y) dwuzczka prosta nakrtno-wkrtna
paska, z) dwuzczka kolankowa nakrtna paska, ) dwuzczka kolankowa nakrtno-wkrtna
paska.
tulejowy nasuwany do spawania,

tulejowy gwintowany,
tulejowy nasuwany z kielichem do spawania,
paski luny,
nierozdzielny.
Na rysunku 14.2. przedstawiono wymienione powyej typy konierzy.
Cech charakteryzujc konierz jest wymiar nominalny DN i wielko PN, na
podstawie ktrych ustala si wymiary konierza: rednic zewntrzn konierza,
rednic podziaow, rednic otworw na ruby, liczb rub, rednic nominaln
rub i grubo konierza. Naley zwrci uwag na to, e przy tym samym
wymiarze nominalnym DN i rnych wielkociach PN mog by rne wymiary
894
C)
b)
Mn
'
Bd
e)
nar
t=
g)
n i m - - - - - - - 1- - - - - - - u n i i
i ____ i
m ji
ii
ii
J L
4=4=
Rysunek 14.2 Typy konierzy (PN

- EN 1092): a) zalepiajcy - 05,
b) z szyjk do spawania - 11,
c) tulejowy nasuwany do spawania
0-12, d) tulejowy gwintowany 13, e) tulejowy nasuwany z gniaz
dem do spawania - 14, 0 paski
luny - 16, g) nierozdzielany - 21
konierzy i rna liczba rub - otwory konierzy mog do siebie nie pasowa
i wtedy nie bdzie mona konierzy ze sob skrci.
Poczenia spawane to trzeci rodzaj pocze rur stalowych. Spawanie rur
0 gruboci cianek do 5 mm moe by gazowe lub elektryczne. Rury majce
cianki grubsze od 5 mm powinny by spawane elektrycznie (plazmowo). Rur
ocynkowanych si nie spawa, mona je skrca lub lutowa.
Rury i ksztatki eliwne

Asortyment rur eliwnych. Rury eliwne maj zastosowanie w instalacjach wo
docigowych, gazowych i kanalizacyjnych. Oprcz odcinkw prostych produkuje
si ksztatki suce do zmiany kierunku, rednicy, wykonania odgazie. Do
waniejszych nale: nasuwki, kolana, uki, zwki, trjniki. Z eliwa szarego s
odlewane trzy zasadnicze odmiany rur i ksztatek:
cinieniowe,
kanalizacyjne,
do kanalizacji deszczowej.
Rury eliwne cinieniowe odlewa si rwnie z eliwa sferoidalnego. Stosu
je si je w sieciach wodocigowych oraz gazowych do cinie nominalnych do
1 MPa, cho obecnie coraz powszechniej s uywane rury z tworzyw sztucz
nych (polietylenowe). Rury i ksztatki eliwne s powleczone z zewntrz i we
wntrz powok ochronn, ktra zabezpiecza je przed korozj, mog by rwnie
w rodku cementowane lub emaliowane. Powoka nie moe zawiera adnych
skadnikw rozpuszczajcych si w wodzie. Produkowane s rury eliwne ci
nieniowe kielichowe, kielichowe do pocze elastycznych gwintowych (system
Union) i konierzowe. Najczciej s stosowane rury eliwne kielichowe.
895
Rur eliwnych kanalizacyjnych uywa si w wewntrznych instalacjach ka

nalizacyjnych do odprowadzania ciekw sanitarnych. Obecnie w budownictwie
mieszkaniowym rury eliwne s zastpowane przez rury z tworzyw sztucznych
(PVC). Rury kanalizacyjne s produkowane z eliwa szarego jako kielichowe.
Odlewa si je pionowo, a nastpnie po oczyszczeniu zanurza w gorcej kpieli
smoowej. Rury wyjte z kpieli powinny mie byszczc, gadk powierzchni.
Rury kanalizacyjne s produkowane jako rury bezcinieniowe, a tym samym nie
podlegaj prbie cinieniowej hydraulicznej. Dzieli si je na rury typu cikiego
i lekkiego, a podzia ten wynika z rnicy mas wynikajcej z gruboci cianek.
rednice ich wynosz odpowiednio 50, 75, 100, 150, i 200 mm.
W instalacjach do odprowadzania wd opadowych z rynien do sieci kanali
zacyjnej s stosowane eliwne rury deszczowe.
Poczenia rur eliwnych. Uksztatowanie wewntrznej powierzchni kielicha
w rurach eliwnych cinieniowych powinno by takie, by nie doszo do wypchni
cia materiau uszczelniajcego pod wpywem cinienia pynu w rurze. W rurach
kanalizacyjnych, gdzie najczciej przepyw jest bezcinieniowy, wewntrzna po
wierzchnia kielicha moe by gadka. Wykonanie pocze kielichowych polega
na wsuniciu bosego koca rury nastpnej do kielicha rury poprzedniej (a do
oporu) i wypenieniu materiaem uszczelniajcym wolnej przestrzeni midzy we
wntrzn ciank kielicha a zewntrzn powierzchni rury. Do 2/3 gbokoci
kielichy uszczelnia si sznurem konopnym, natomiast reszt wolnej przestrzeni
(zalenie od przeznaczenia montowanego przewodu) wypenia si zapraw ce
mentow, foli aluminiow lub oowiem. Sznur konopny biay i czarny (smoo
wy) uywany w poczeniach kielichowych spenia podwjn funkcj: uszczelnia
poczenie i wypenia rwnomiernie woln przestrze, gwarantujc osiowe poo
enie bosego koca rury w kielichu. Wszystkie wypenienia (np. zapraw) jedynie
sznur zabezpiecza przed wypchniciem z kielicha pod wpywem cinienia pynu
w rurze.
Uszczelnianie eliwnych rur wodocigowych oowiem spotyka si jedynie
przy przejciach przewodw pod torami, drogami oraz blisko fundamentw ma
szyn powodujcych due wstrzsy. Obecnie zamiast oowiu lanego uywa si
najczciej folii aluminiowej. Uszczelnianie tego rodzaju wykonuje si na zimno.
Foli aluminiow w postaci zwinitych wakw wypeniania si wolne przestrze
nie kielichowe w rurach wodocigowych. Wykonanie takiego uszczelnienia jest
do trudne. Folia aluminiowa nie jest odporna na dziaanie zasad, w zwiz
ku z czym zachodzi konieczno izolowania powierzchni uszczelnie rodkami
bitumicznymi.
Elastyczne poczenia rur eliwnych (system Union) wykonuje si w ten spo
sb, e na bosy koniec czonej rury nakada si nagwintowany z zewntrz da
wik, a nastpnie piercie gumowy. Po wsuniciu koca rury do nagwintowanego
896
wewntrz kielicha dokrca si dawik, uywajc specjalnego klucza sierpowe

go. Docinity w ten sposb piercie gumowy zapewnia pen szczelno po
czenia.
Poczenia konierzowe s nieelastyczne, ale atwo rozbieralne. Dlatego s
stosowane w miejscach poczenia zbrojenia, ktre moe by demontowane.
Rury miedziane
Asortyment rur miedzianych. Rury z miedzi s stosowane w instalacjach wo
docigowych wody zimnej i ciepej, instalacjach ogrzewczych i ogrzewania pod
ogowego oraz instalacjach gazowych. Nie mona prowadzi ich bezporednio
w gruncie. Rury z miedzi musz spenia okrelone wymagania dotyczce skadu
chemicznego, wymiarw rur (z zachowaniem koniecznych tolerancji), waciwo
ci mechanicznych oraz jakoci ich powierzchni wewntrznych. Spenienie tych
wymaga zapewnia instalacjom oczekiwan trwao oraz gwarantuje atwy mon
ta instalacji. Rury do instalacji wodnych i gazowych s produkowane w trzech
stanach:
rekrystalizowanym (mikkim) R 220,
ptwardym R 250,
twardym R 290.
Wymagania wymiarowe dotycz: rednicy zewntrznej rur (rednicy nominal
nej), gruboci cianek rur i dugoci rur. Wymagania w tym zakresie s inne dla
rur przeznaczonych do stosowania w instalacjach wodocigowych (wody zimnej
i ciepej) i gazu, a inne dla rur uywanych w instalacjach ogrzewczych. W PN-EN
1057:1999 znacznie rozszerzono ten zakres (tabl. 14.2.).
Poczenia rur miedzianych. Poczenia te, jak w przypadku wszystkich
rur, mona podzieli na nierozczne i rozczne. Poczenia nierozczne rur
miedzianych mog by wykonane przez:
lutowanie z cznikami kapilarnymi,
lutowanie twarde bez cznikw,
spawanie z cznikami lub bez,
zaprasowywanie specjalnymi cznikami.
Do czenia rur miedzianych o rednicach zewntrznych 8-108 mm su dwa
rodzaje cznikw:
do lutowania kapilarnego,
zaciskowe.
Rury o rednicach powyej 108 mm zaleca si czy tylko metod spawania
doczoowego. Do pocze nierozcznych zalicza si takie, w ktrych zastoso
wano czniki przejciowe. Z jednego koca s one zaopatrzone w gwint we
wntrzny lub zewntrzny, drugi za koniec maj uksztatowany odpowiednio do
poczenia nierozcznego. Produkowane s czniki z kocwkami rnego typu
897
Tablica 14.2. Nominalne rednice zewntrzne i gruboci cianek rur miedzianych wg PN-EN
1057:1999 (cay zakres zastosowa przewidzianych norm)
rednica nominalna zewntrzna, mm

6
8
10
12
14a
15
16a
18
22
25a
28
35
40a
42
54
64
66,7
70a
76,1
80a
88,9
108
133
159
219
267
Grubo cianek rur, mm

0,6;
0,6;
0,6; 0,7;
0,6;
0,7;
0,7;
0,8;
0,8;
0,8;
0,8;
0,8;
0,8;
0,8;
0,8;
0,9; 1,0; 1,2;
1,0; 1,2;
0,9; 1,0; 1,2;
1,2;
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,0
1,5
1,5
1,5
1,5
1,0; 1,1
1,2; 1,5
1,2; 1,5; 2,0
2,0
1,2
2,0; 2,5
1,5; 2,0
2,0
2,0
1,5; 2,5
1,5; 3,0
2,0; 3,0
3,0
3,0
a rednice nie zalecane w normie.

Uwaga. Drukiem wytuszczonym zaznaczono gruboci cianek przewodw stosowanych w in
stalacjach wodocigowych, gazowych i c.o.
(mieszane), suce do czenia rur miedzianych z rurami z innych materiaw

(stalowymi i z tworzyw sztucznych) oraz armatur i innymi elementami wyposa
enia instalacji wodnych i gazowych. Wszystkie typy cznikw musz spenia
wymagania gwarantujce trwao i szczelno pocze z rurami. Cz wy
898
maga jest wsplna dla rnych typw cznikw. Nale do nich wymagania
materiaowe, dotyczce jakoci powierzchni, dopuszczalnego cinienia i znako
wania (cechowania).
Poczenia rozczne s stosowane przede wszystkim do czenia rur miedzia
nych z armatur przewodow, osprztem (rozdzielaczami, pompami, licznikami,
filtrami), urzdzeniami oraz w przypadku wykonywania celowych podziaw roz
legej instalacji rurowej. Poczenia rozczne przy rednicach rur do 100 mm s
wykonywane za pomoc dwuzczek, natomiast przy wikszych rednicach s
uywane zcza konierzowe.
Podstawow metod czenia rur z miedzi w instalacjach sanitarnych jest
lutowanie kapilarne. Stosuje si do tego:
luty mikkie (o temperaturze topnienia 220-250 C),
luty twarde (o temperaturze topnienia 630-890C),
topniki, ktrych zadaniem jest zabezpieczenie powierzchni lutowanych przed
utlenianiem i redukcja warstewek tlenkowych na oczyszczonych mechanicznie
powierzchniach, poddawanych dziaaniu stopionego spoiwa (lutu).
Do pocze rur miedzianych uywa si take past lutowniczych (lutowa
nie mikkie), stanowicych mieszanin topnika z odpowiednim lutem mikkim
(minimum 60% sproszkowanego lutu mikkiego).
W Polsce bez wzgldu na rodzaj instalacji (instalacje wody pitnej, instalacje
grzewcze) obowizuje uywanie lutw dopuszczonych do obrotu i powszechne
go stosowania w budownictwie oraz majcych Atest Higieniczny wydany przez
Pastwowy Zakad Higieny. Wymagania sanitarne nie dopuszczaj do stosowania
w instalacjach wody pitnej lutw zawierajcych kadm i ow.
Rury ze stali nierdzewnej
Rury ze stali nierdzewnej ostatnio zaczto stosowa w instalacjach ciepej i zimnej
wody. Wykonywane s one zgodnie z PN-EN ISO 1127:1999. Cech charaktery
styczn rur ze stali nierdzewnej jest odporno na korozj i gadka powierzchnia,
a to zapewnia mae straty cinienia i utrudnia osadzanie si na niej osadw.
Poczenia nierozczne rur ze stali nierdzewnej to poczenia zaprasowywane. Wymagaj one odpowiednich cznikw wykonywanych z brzu z uszczelka
mi typu oring oraz specjalnego narzdzia do zaprasowywania. Podczas zaprasowywania nastpuje odksztacenie kielicha cznika, rury i uszczelki, tak e za
pewniona jest szczelno cza i przenoszenie si osiowych. Zaprasowy wanie trwa
okoo 6 sek. Do wykonania poczenia nie stosuje si adnych rodkw pomoc
niczych. Jest to czynno cakowicie bezpieczna, przebiegajca w temperaturze
otoczenia. Urzdzenia do wykonywania pocze mog by rczne i o napdzie
elektrycznym (zasilane z akumulatorw). Rury te mona rwnie spawa.
Poczenia rozczne wykonuje si klasycznie za pomoc dwuzczek.
899
14.1.3. Rury betonowe i elbetowe

Rodzaje rur betonowych i elbetowych. Due zastosowanie w instalacjach sa
nitarnych i przemysowych maj rury produkowane na bazie cementu: betonowe
i elbetowe.
Rur betonowych uywa si do kanalizacji sanitarnej i kanalizacji deszczo
wej. W kanalizacji sanitarnej stosowane s wwczas, gdy odprowadzane cieki
nie dziaaj szkodliwie na beton. Przy uyciu do ich produkcji odpowiedniego
cementu rury betonowe mog by kwasoodporne. Rury betonowe wykonuje si
rcznie lub maszynowo. Produkowane s w nastpujcych odmianach:
okrge bez stopki, czone na zakad,
okrge ze stopk, czone na zakad,
jajowe, czone na zakad.
Ksztatki betonowe (uki, zwki, odgazienia) s wykonywane tylko przy
poczeniach kielichowych. W przypadku braku ksztatek mona rury przecina
i czy zapraw cementow.
Rury elbetowe s uywane jako rury cinieniowe do wody. Dopuszczalne ci
nienie wynosi 0,5 MPa. Uzbrojenie rur stanowi najczciej prty stalowe. Rury
elbetowe maj zwykle okrgy przekrj. Ich rednice wynosz: 500, 600, 800,
1000 i 1200 mm, a dugoci do 5 m. Przystosowane s do pocze kielichowych.
Rury te w zasadzie s stosowane do budowy dugich rurocigw o charakterze
przemysowym.
Poczenia rur betonowych i elbetowych. Rury betonowe, uywane prze
wanie do odprowadzania wd opadowych lub wikszych iloci ciekw, mog
by czone kielichowo i uszczelniane sznurem konopnym smoowanym oraz ki
tem asfaltowym lub zapraw cementow. Kit asfaltowy jest wykonany z asfaltu
naturalnego z domieszk smoy i mczki wapiennej lub cementu.
Rury betonowe i elbetowe mog by rwnie czone na wpust i zakad, czy
li na tzw. przylg, uszczelnion zapraw cementow przygotowan w stosunku
1:3. czenie rur na wpust i zakad wykonuje si w ten sposb, e pokrywa si
zapraw cementow grn poow wpustu i doln poow zakadu, a nastpnie
dosuwa si je do siebie do chwili, kiedy zaprawa dokadnie wypeni szczelin.
Nadmiern ilo zaprawy usuwa si, wygadzajc powierzchni spoiny. Ewen
tualnie poczenie pokrywa si konierzem betonowym w celu zabezpieczenia
zcza.
14.1.4. Rury kamionkowe

Rury i ksztatki kamionkowe1. Rury kamionkowe s stosowane w kanalizacji
sanitarnej i przemysowej. Rury te s wypalane z wysokowartociowych glin krze
1 Porwnaj p. 3.5.3.
900
mianowych i pokrywane na zewntrz i wewntrz glazur soln w celu uzyskania

szczelnoci. Kamionka jest odporna na dziaanie kwasw (specjalne wykona
nie). Rury kamionkowe kielichowe (ksztatki i prostki dugoci 600-1500 mm)
s produkowane o rednicach 100-700 mm. Prostki kielichowe mog by zwy
ke, jak rwnie perforowane, ktre stosuje si przy instalacjach odwadniajcych
(melioracyjnych). Obecnie s produkowane rury kamionkowe nowej generacji
z kielichami i piercieniami uszczelniajcymi z gumy styreno-butadienowej oraz
rury gadkie, czone za pomoc obejm polipropylenowych.
Poczenia rur kamionkowych. Rury kamionkowe maj poczenia kielicho
we. Do uszczelniania ich uywa si sznura smoowanego, ktry po ubiciu zalewa
si kitem asfaltowym lub asfaltem. Uzyskane w ten sposb poczenie jest szczel
ne, mocne i elastyczne. Ta ostatnia cecha jest bardzo wana ze wzgldu na to, e
rury kamionkowe s kruche. W przypadku kanalizacji kwasoodpornej s uszczel
niane specjalnymi kitami, np. epidianowym. Kielich w rurach kamionkowych oraz
bosy koniec rury maj nacite rowki, dziki czemu sznur uszczelniajcy lepiej
przylega do ich powierzchni. Wykonywane obecnie niemal powszechnie po
czenia z uyciem zaprawy cementowej s duo gorsze, poniewa s znacznie
sztywniejsze. Rury kamionkowe kielichowe nowej generacji montuje si, wciska
jc rur z uszczelk w posmarowany smarem kielich rury lub wciskajc rury
w obejmy.
14.1.5. Rury z tworzyw sztucznych

Rodzaje rur z tworzyw sztucznych. W instalacjach budowlanych podstawowy
mi tworzywami sztucznymi s tworzywa termoplastyczne. Duroplasty (tworzywa
chemo- i termoutwardzalne) s stosowane wyjtkowo, np. w instalacjach i sie
ciach naraonych na znaczne obcienia mechaniczne. S uywane do produkcji
wyrobw instalacyjnych. Z tworzyw zbrojonych wknem szklanym wykonuje
si rury i przybory sanitarne (wanny, umywalki, zlewy, obudowy), z tworzyw
z wypenieniem mineralnym (tzw. polimerobetonw) - gwnie elementy sieci
kanalizacyjnych (studzienki, osadniki, zbiorniki).
Do wyrobu przewodw instalacyjnych s stosowane nastpujce tworzywa
termoplastyczne:
poliwinylowe
polichlorek winylu (PVC),
chlorowany polichlorek winylu (PVC-C),
poliolefinowe
polietylen niskiej gstoci (PE-LD),
polietylen redniej gstoci (PE-MD),
polietylen wysokiej gstoci (PE-HD),
901
polietylen wysokiej gstoci sieciowany (PE-X),

polipropylen (PP),
homopolimer polipropylenu (PP-H),
kopolimer polipropylenu (PP-Co),
polibutylen (PB).
Z ywic chemo- i termoutwardzalnych s wykonywane cienkocienne, wzmoc
nione wknem szklanym wyroby poliestrowe (GRP), (UP) i epoksydowe (EP)
lub grubocienne z wypeniaczem mineralnym (np. mczk i piaskiem kwarco
wym).
Obok nazw tworzyw podano ich symbole. W praktyce uywanych jest wicej
symboli, co jest skutkiem wprowadzania symboli firmowych, ktrych nie naley
myli z nazwami poszczeglnych tworzyw.
Inne tworzywa poza wymienionymi s stosowane rzadko, ze wzgldu na spe
cjalne wymagania lub ich ma dostpno. Warunki ich stosowania s okrelane
indywidualnie przez wytwrc.
W wyrobach instalacyjnych (czsto w jednym wyrobie) mog wystpowa po
czenia rnych rodzajw tworzywa i innych materiaw, np. metalowe wkadki,
tamy. Na przykad w rurach wielowarstwowych, w celu uzyskania nieprzepuszczalnoci dla tlenu i ograniczenia wydualnoci cieplnej przewodu, rodkowa
warstwa cianki jest wykonana z aluminium.
W materiaach instalacyjnych praktycznie nie s stosowane tworzywa w czy
stej postaci (homopolimery). Zawsze zawieraj one rnego rodzaju dodatki. Na
le do nich barwniki oraz. dodatki modyfikujce waciwoci tworzywa, np.
zwikszajce wytrzymao, udarno, odporno na starzenie termiczne i inne.
Std tworzywa rnych producentw, wystpujce pod t sam ogln nazw,
mog rni si waciwociami. Do ustalenia waciwoci wyrobu istotne jest
firmowe oznaczenie tworzywa i informacja producenta.
Dla rur i elementw przewodw z tworzyw sztucznych przyjmuje si, e
trwao w temperaturze 20C powinna wynosi 50 lat i naley si liczy z tym,
e wraz ze wzrostem temperatury trwao ich maleje. Odporno chemiczna
zalena jest zarwno od rodzaju substancji, jak i jej stenia oraz temperatury.
Tablice odpornoci chemicznej, publikowane przez producentw rur, precyzuj
ich odporno na poszczeglne czynniki. Na wod odporne s wszystkie wymie
nione tworzywa. W tablicy 14.3. przedstawiono wybrane waciwoci tworzyw
sztucznych (porwnaj p. 11.4).
Obecnie coraz czciej rury z tworzyw sztucznych s stosowane do instalacji
i sieci. Wykonywane s systemy instalacji wody zimnej i ciepej, centralnego
ogrzewania, kanalizacji wewntrznej i zewntrznej oraz systemy cinieniowe do
przesyania wody i gazu. W tablicy 14.4. przedstawiono zalecany zakres stoso
wania podstawowych tworzyw sztucznych w instalacjach i sieciach.
902
Tablica 14.3. Wybrane waciwoci poszczeglnych tworzyw sztucznych [9]
Waciwoci
Gsto, g/cm3
Temperatura miknienia, C
Modu sprystoci,
N/mm2
PP-H
0,90
PP-Co
PB
PE
PE-X
0,89-0,92 0,93 0,92 0,93-0,96
PVC
1,3-1,45
80
85
95
60
115
80
1200-1650
1800
340
600
>600
2400-4100
32
22
10-20
25
42
Wytrzymao na granicy
plastycznoci, MPa
Wytrzymao przy
zerwaniu, MPa
31
39
15-21
50
Wyduenie przy zerwa

niu, %
800
800
600
>80
noci liniowej, 10_ 4 1/K
1,8
1,8
0,13
0,13
Wspczynnik przewod
noci cieplnej, W/(m-K)
1,4
1,4
1,8
0,23 0,35
0,40
0,16
1,3
Instalacja powinna by zmontowana z elementw samodzielnych lub te sta

nowicych okrelony system instalacyjny. Jeeli do montau instalacji s stoso
wane oglnie dostpne elementy, wykonywane wedug powszechnie stosowanych
standardw, norm itp. (np. rury i ksztatki kielichowe, poczenia gwintowe), to
nie bd one stanowiy systemw i mog by dowolnie zestawione ze sob, tak
eby instalacja speniaa swoje funkcje. Konieczne jest jednak, eby elementy
w caoci lub w czciach stanowicych poczenia (np. rednice rur i wymiary
kielichw, rodzaje i wymiary gwintw) byy zgodne ze sob.
Poczenia rur z tworzyw sztucznych. Newralgicznym punktem instalacji
rurowych s poczenia. Dla rur z tworzyw sztucznych stosuje si wiele roz
wiza pocze, zalenych od rodzaju instalacji, wystpujcych w niej cinie
i waciwoci tworzywa. S to poczenia skrcane na gwint, konierzowe, kieli
chowe z uszczelk, zaciskane, zgrzewane, klejone.
Poczenia skrcane na gwint s rnie rozwizywane. Moliwe jest roz
wizanie z uszczelnieniem na gwincie lub uszczelnieniem na powierzchniach
ksztatowych z uszczelk lub bez. Gwint moe by wykonany w materiale rodzi
mym zczki (uformowany w trakcie wtrysku lub metod obrbki mechanicznej)
lub w postaci wkadki z gwintem z innego materiau (najczciej metalowej),
zatopionej na stae w zczce. Poczenia skrca si wstpnie rcznie, a nastpnie
dokrca si przy uyciu narzdzi uniwersalnych lub specjalnych przewidzianych
903
Tablica 14.4. Zalecany zakres stosowania tworzyw sztucznych w instalacjach i sieciach [9]
Materia
Przewody
PVC PVC-C PB PP PE PE-X

Przewody sieci
bezcinieniowych
kanalizacyjnych
zewntrznych
Przewody sieci
cinieniowych
kanalizacyjnych
zewntrznych
Przewody sieci wodocigowych zewntrznych
+
+
Przewody sieci gazowych zewntrznych
+
+
Przewody sieci ciepowniczych (rury przewodowe)
Przewody instalacji kanalizacyjnych wewntrznych

(wcznie z wewntrznymi przewodami do odprowa
dzania wd deszczowych)
Przewody zewntrzne do
deszczowych
odprowadzania
wd
Przewody instalacji wodocigowych wody zimnej
+
+
Przewody instalacji wodocigowych wody ciepej
Przewody instalacji centralnego ogrzewania
-1-
Przewody ogrzewania podogowego
przez producenta. Bez wzgldu na rodzaj stosowanego narzdzia, nie jest dopusz
czalne zbyt mocne dokrcanie, a take powodowanie mechanicznych uszkodze
elementw. W przypadku gwintw wykonanych z tworzywa (bez wkadek me
talowych) jako materiay uszczelniajce, rwnie wwczas gdy dotyczy to tylko
jednej z czonych czci, nie mog by stosowane materiay pczniejce pod
wpywem wody (np. konopie).
Poczenia konierzowe wymagaj umieszczenia uszczelki paskiej midzy
paszczyznami przylgowymi konierzy, uszczelki ksztatowej midzy odpowied
nio uformowanymi powierzchniami lub poczenie moe by bez uszczelki w przy
padku odpowiednio uksztatowanych powierzchni ksztatowych. Konierz moe
stanowi uformowany fragment elementu czonego lub te moe by w postaci
lunego elementu (z tworzywa sztucznego lub innego materiau), naoonego na
uksztatowan kocwk elementu czonego. Niedopuszczalne jest przesunicie
osi czonych elementw.
Poczenia kielichowe z uszczelk uzyskuje si przez wsunicie, na okre
lon gboko, bosego koca rury w kielich z osadzon uszczelk. W kieli
chu znajduje si rowek o ksztacie odpowiadajcym stosowanej uszczelce. Ten
904
rodzaj pocze moe by stosowany zarwno w instalacjach pracujcych pod ci

nieniem, jak te instalacjach bezcinieniowych. Konstrukcje elementw (ksztat
i wymiary kielicha, uszczelka) w obu przypadkach bd rne. Tego typu po
czenia umoliwiaj czenie elementw wykonanych z rnych materiaw.
czone elementy mog przemieszcza si wzgldem siebie a do wysunicia. Po
czenia nie mog przenosi obcie wzdunych wynikajcych z cinienia we
wntrznego. Obcienia takie musz by przenoszone przez zewntrzne elementy
utrzymujce. Warunkiem poprawnoci wykonania poczenia jest dobr elemen
tw o odpowiadajcych sobie wymiarach. Do montau, szczeglnie w przypadku
wikszych rednic, konieczne jest zastosowanie specjalnego oprzyrzdowania,
pozwalajcego na wywoanie niezbdnej do wcinicia siy. Dopuszcza si uy
cie rodka smarujcego, uatwiajcego wsuwanie, w postaci wody mydlanej lub
innego rodka przewidzianego przez producenta. Nie naley stosowa rnego
rodzaju dwigni, urzdze mechanicznych, powodujcych nieosiowe wprowadze
nie bosego koca rury w kielich, a take wbijanie. Tego typu poczenia s
stosowane do rur poliwinylowych (PVC) wysokocinieniowych wodocigowych,
kanalizacyjnych i deszczowych.
Poczenia zaciskowe polegaj na tym, e rura jest zaciskana w okrelony
sposb na czniku. Moe te by element zaciskajcy zacinity na rurze. Za
cisk stanowi poczenie mechaniczne i jednoczenie moe stanowi uszczelnienie.
W wielu rozwizaniach wystpuje dodatkowy element uszczelniajcy w postaci
uszczelek gumowych (elastycznych piercieni typu oring). Stosowana jest bardzo
dua liczba rnych rozwiza konstrukcyjnych tych pocze i kade z nich po
winno by wykonywane wg instrukcji producenta danego systemu. Zacinicie
elementu zaciskowego moe by wykonywane rnymi sposobami, np. poprzez
dokrcenie nakrtki wywierajcej odpowiedni nacisk, zaprasowanie piercienia
na rurze za pomoc praski itd. Warunkiem poprawnego poczenia jest zasto
sowanie waciwych, zgodnych z instrukcj i certyfikatem (lub rwnorzdnym
dokumentem) zczek oraz wykonywanie tego poczenia wedug instrukcji, z za
stosowaniem odpowiednich narzdzi. Poczenia zaciskowe s stosowane do rur
z polietylenu (PE) o mniejszych rednicach, polietylenu sieciowanego (PE-X)
i polibutylenu (PB).
Poczenia zgrzewane s wykonywane przez poczenie rozgrzanych i nad
topionych powierzchni czonych elementw, w wyniku czego nastpuje polidyfuzyjne zczenie materiaw. Czas nagrzewania obu przeznaczonych do zgrzania
elementw powinien by okrelony w instrukcji producenta. Przy zgrzewaniu na
ley ewentualnie dokona niezbdnej korekty czasu nagrzewania, np. przeduy
czas w przypadku obnionej temperatury zewntrznej lub zrnicowa czas na
grzewania czonych elementw w przypadkach znacznych rnic gruboci cia
nek (np. czenie ksztatek z rurami o cieszych ciankach). Moment rozpocz
905
cia nagrzewania poszczeglnych elementw naley tak dobra, eby nagrzewanie

obu elementw zostao zakoczone jednoczenie. Po zakoczeniu zgrzania
czone elementy musz pozosta przez okrelony czas unieruchomione wzgldem
siebie. Mona rozrni nastpujce rodzaje zgrzewania: mufowe, doczoowe, za
pomoc zczek elektrooporowych.
Przy zgrzewaniu mufowym fragmenty czonych elementw, w postaci cz
ci elementu z cylindryczn powierzchni zewntrzn (kocwka rury, ksztatki)
i mufy z cylindryczn powierzchni wewntrzn (np. kocwka ksztatki), s
jednoczenie nagrzewane odpowiadajcymi im wymiarowo kocwkami grzew
czymi zgrzewarki. Nagrzane elementy, po odczekaniu przewidzianego instrukcj
czasu, odsuwane s od kocwek ogrzewczych i czone ze sob przez wsuni
cie czci cylindrycznej w muf. Kocwki grzewcze zgrzewarki s wymienne
i dobierane do ksztatu i wymiarw czonych elementw. Zgrzewanie mufowe
stosowane jest dla rur polipropylenowych (PP).
Przy zgrzewaniu doczoowym ucite i wyrwnane prostopadle koce czo
nych elementw s nagrzewane przez okrelony czas paskim elementem grzej
nym zgrzewarki, a nastpnie dociskane doczoowo do siebie za pomoc specjal
nego oprzyrzdowania zgrzewarki, a do powstania odpowiednio formujcej si
wy pywki. Doczoowo zgrzewa si rury polietylenowe (PE) o wikszych redni
cach.
Przy zgrzewaniu za pomoc zczek elektrooporowych, ktre jest odmian
zgrzewania mufowego, zamiast zgrzewarki s stosowane specjalne ksztatki, sta
nowice jednoczenie element rurocigu z zatopionym oporowym przewodem
grzejnym. Po poczeniu ze sob czonych elementw (nasunicie ksztatki ze
zczem elektrooporowym na cylindryczny fragment czonego elementu) grzej
ny przewd oporowy jest podczany do rda prdu. Po podczeniu nast
puje rozgrzanie i nadtopienie materiau rur i zcza elektrooporowego. Po
czenia s wykonywane przewanie za pomoc firmowych zgrzewarek umo
liwiajcych automatyczne ustalenie dla danej zczki parametrw zgrzewania
(natenia prdu i czasu), odpowiedniego dla danego poczenia i temperatu
ry zewntrznej. Za pomoc zczek elektrooporowych s zgrzewane rury poli
etylenowe (PE).
Aby poprawnie wykona poczenie zgrzewane, naley:
uy waciwych elementw do zgrzewania powierzchni cylindrycznych i ele
mentw o dobrze przygotowanych powierzchniach czoowych przy zgrzewa
niu doczoowym,
dotrzyma przewidzianych parametrw zgrzewania - temperatury i czasu na
grzewania oraz czasu chodzenia,
oczyci i odtuci powierzchnie czone, zlikwidowa wady powierzchnio
we, dokadnie usun pozostaoci warstw zewntrznych,
906
stosowa waciwe zgrzewarki przewidziane do danego rodzaju pocze,

w tym rwnie odpowiednie, w dobrym stanie i czyste kocwki grzejne,
zachowa staranno przy wykonywaniu poczenia.
Poczenia klejone s wykonywane na odpowiednio uformowanych zako
czeniach elementw. Cz cylindryczna zewntrzna jednego elementu jest wsu
wana w gadk muf drugiego elementu. Powierzchnie obu czonych elementw
musz by czyste i odtuszczone oraz pokryte klejem. Do czyszczenia i odtusz
czenia naley uywa zalecanych przez producenta rodkw. Kleje stosowane do
czenia musz by zgodne z zaleceniem producenta oraz objte specyfikacj
systemu w ramach certyfikatu. Powierzchnie czone pokrywa si klejem i
czy ze sob po odczekaniu czasu przewidzianego w instrukcji. Po poczeniu, na
czas okrelony w instrukcji, elementy naley unieruchomi w stosunku do sie
bie. Poczenie moe by obcione dopiero po pewnym czasie przewidzianym
instrukcj. Naley zwrci uwag na ewentualn korekt czasw wykonywania
powyszych czynnoci, wynikajc z temperatury otoczenia (skraca czas przy
wyszej temperaturze, a wydua przy niszej). Instrukcje wykonania powin
ny okrela szczegowo minimaln dopuszczaln temperatur, w jakiej mona
wykonywa poczenia klejone. Naley jednak przyj, e poczenia takie nie
powinny by wykonywane w temperaturze niszej ni 5C. Przy wykonywaniu
poczenia klejonego nie dopuszcza si uywania innych dodatkowych materiaw
uszczelniajcych. Kleje koniecznie powinny by wiee (nie przekroczony okres
wanoci). Nie dopuszcza si rwnie rozcieczania kleju. Poczenia klejone s
stosowane do rur poliwinylowych (PVC, PVC-C).
14.1.6. Armatura instalacyjna

Armatura jest to element rurocigu, ktry ma wpyw na przepyw czynnika przez
otwieranie, zamykanie, czciowe zasanianie kanau przepywowego, mieszanie
lub zmian kierunku przepywu czynnika. Praca armatury umoliwia odpowied
nie funkcjonowanie instalacji. Armatur mona podzieli wedug kryterium roz
wiza konstrukcyjnych bd spenianej funkcji.
Klasyfikacja armatury z uwagi na rozwizania konstrukcyjne
Podstaw tego typu klasyfikacji armatury zgodnie z PN-EN 736-1:1998 jest:
ruch roboczy elementu zamykajcego,
kierunek przepywu w obszarze siedliska.
Rozrnia si nastpujce podstawowe udzenia suce do zamykania prze
pywu (rys. 14.3):
zasuwy - element zamykajcy porusza si liniowo w obrbie siedliska i pro
stopadle do kierunku przepywu,
907
c)
b)
d)
e)
3 )t
Tli
=> kierunek przepywu czynnika
ruch roboczy elementu zamykajcego
Rysunek 14.3. Podstawowe typy armatury wg rozwiza konstrukcyjnych (PN-EN 736-1): a) za

suwa, b) zawr, c) kurek czopowy i kurek kulowy, d) przepustnica i kurek mimorodowy, e) zawr
membranowy
zawory - element zamykajcy porusza si liniowo w obrbie siedliska i zgod

nie z kierunkiem przepywu,
kurki czopowe i kurki kulowe - element zamykajcy obraca si wok osi
prostopadle do kierunku przepywu, a w pozycji otwarcia przepyw przecho
dzi przez element zamykajcy,
przepustnice i kurki mimorodowe - element zamykajcy obraca si wok
osi prostopadle do kierunku przepywu, a w pozycji otwarcia przepywajcy
czynnik opywa element zamykajcy,
zawory membranowe - kana przepywowy czynnika jest zmieniany przez
odksztacenie elastycznego elementu zamykajcego.
Klasyfikacja armatury ze wzgldu na funkcj urzdze
Wedug tego kryterium mona dokona nastpujcego podziau:
armatura zaporowa, przeznaczona do stosowania wycznie w pozycji cako
witego zamknicia lub penego otwarcia przepywu,
armatura regulujca, w ktrej element regulujcy moe znajdowa si w do
wolnej pozycji midzy cakowitym zamkniciem a penym otwarciem prze
pywu,
armatura sterujca, czyli urzdzenie z napdem mechanicznym, zmieniajce
ilo przepywajcego czynnika w ukadzie automatycznego sterowania pro
cesem technologicznym; w jego skad wchodzi element poczony z napdem
majcym (lub nie) regulator pooenia, ktry jest w stanie zmienia ustawie
nie mechanizmu zamykajcego zgodnie z sygnaem pochodzcym z ukadu
sterujcego,
armatura zabezpieczajca, w ktrej samoczynnie (bez udziau jakiejkolwiek
innej energii poza energi czynnika) jest wypuszczana okrelona ilo czyn
nika w celu niedopuszczenia do przekroczenia okrelonego z gry cinie
nia bezpieczestwa; konstrukcja umoliwia ponowne zamknicie i zapobiega
dalszemu wpywowi czynnika po przywrceniu warunkw odpowiadajcych
normalnemu cinieniu roboczemu,
908
urzdzenie zabezpieczajce z pytk bezpieczestwa, nie zamykajce si po

nownie, a speniajce swoj funkcj przez rozerwanie si pytki (pytek) bez
pieczestwa spowodowane okrelon rnic cinie; jest to zesp skadajcy
si w tym przypadku z oprawki i pytki bezpieczestwa,
armatura zwrotna, ktra samoczynnie otwiera si w wyniku przepywu czyn
nika w okrelonym kierunku i samoczynnie zamyka si, uniemoliwiajc
przepyw czynnika w kierunku przeciwnym,
armatura rozdzielajca, przeznaczona do regulowania wzajemnych proporcji
dwch lub wicej strumieni wylotowych, ktre wypywaj z jednego wspl
nego strumienia wlotowego przez zmian pooenia elementu zamykajcego,
armatura mieszajca, przeznaczona do regulowania wzajemnych proporcji
dwch lub wicej strumieni wlotowych w celu uzyskania jednorodnego stru
mienia wylotowego przez zmian pooenia elementu zamykajcego,
odwadniacze, samoczynnie odprowadzajce kondensat z zamykanej przestrze
ni parowej, uniemoliwiajc przeciek pary wieej lub, w przypadku koniecz
noci, umoliwiajc przepyw pary w z gry okrelonej iloci.
Na rysunku 14.4. przedstawiono poszczeglne typy armatury zaporowej wy
nikajce z rozwiza konstrukcyjnych.
Rysunek 14.4. Typy armatury zaporowej wynikajce z rozwiza konstrukcyjnych (PN-EN 736-1:1998): a) zasuwa, b) zawr, c) kurek czopowy, d) kurek kulowy, e) przepustnica, f) kurek
mimorodowy, g) zawr membranowy
14.1.7. Pompy
Pompa jest to urzdzenie suce do przenoszenia cieczy (lub zawiesin) z pozio
mu niszego na wyszy lub przetaczania jej z obszaru o cinieniu niszym do
obszaru o cinieniu wyszym.
Pompa jest zasilana energi mechaniczn z silnika napdowego (najczciej
silnika elektrycznego lub spalinowego, jedynie pompy wyporowe o ruchu obrotowo-zwrotnym i posuwisto-zwrotnym mog by napdzane rcznie), ktr przenosi
909
na przepywajc przez ni ciecz za porednictwem elementu roboczego, np.

toka, zbatki, wirnika. Przenoszenie cieczy odbywa si wskutek wytwarzania
przez pomp rnicy cinie midzy jej stron odpywow (toczn) a dopywow
(ssawn). W zalenoci od sposobu wytwarzania rnicy cinie rozrnia si
pompy wyporowe i wirowe.
Pompy wyporowe s to urzdzenia, ktrych dziaanie polega na przetaczaniu
(wypieraniu) porcji cieczy z przestrzeni ssawnej do tocznej wskutek ruchu ele
mentu roboczego. W zalenoci od rodzaju ruchu elementu wyrnia si pompy
o ruchu posuwisto-zwrotnym (tokowe, nurnikowe, wielotoczkowe i przepono
we), obrotowo-zwrotnym (skrzydekowe), obrotowym (opatkowe, zbate, krzyw
kowe, rubowe, limakowe i labiryntowe) i inne (np. mimorodowe).
Pompy wirowe s najczciej stosowane w obiegach instalacji sanitarnych.
Elementem roboczym jest osadzony na wale wirnik opatkowy. Rozrnia si
pompy wirowe krtne oraz pompy wirowe kreniowe (tak zwane samozasysajce). Zalenie od kierunku przepywu cieczy przez wirnik wyrnia si:
pompy odrodkowe, w ktrych ciecz wpywa osiowo do wirnika, a nastpnie
porusza si ku zewntrznemu obwodowi; powierzchnia tworzona przez linie
prdu jest w przyblieniu prostopada do osi wirnika;
pompy helikoidalne, w ktrych opatki wirnika odznaczaj si krzywizn
przestrzenn; ciecz dopywa do wirnika osiowo, za wypywa ukonie; po
wierzchnia tworzona przez linie prdu jest helikoidalna;
pompy diagonalne, w ktrych forma opatek oraz trasa przepywu s podobne
jak w pompach helikoidalnych, jednak dalszy przepyw odbywa si przez
kierownice, dziki czemu wypyw jest osiowy w stosunku do wirnika;
pompy migowe z wirnikiem z opatkami w ksztacie miga; przepyw cie
czy nastpuje rwnolegle do osi wirnika.
Pompy okrelane s za pomoc charakterystyki przepywu, czyli zaleno
ci midzy wysokoci podnoszenia pompy a wydajnoci (wydatkiem) pom
py. Charakterystyka przepywu zwizana jest z danym typem oraz wielkoci
pompy i jest ustalana przez producenta na stanowisku badawczym. Pompy wi
rowe mog pracowa przy rnej prdkoci obrotowej; zmiana obrotw po
woduje przesunicie charakterystyki pompy. Jeeli iloraz nowej i starej liczby
obrotw jest zawarty w przedziale 0,7-1,5, to wydatek pompy zmieni si zgod
nie z ilorazem, wysoko podnoszenia w jego kwadracie, a zapotrzebowanie
mocy w trzeciej potdze. Istnieje metoda regulacji wydatku pompy polegajca
na zmianie prdkoci obrotowej pompy (napdy zmiennoobrotowe). Ze wzgldu
na oszczdno energii napdowej pomp coraz powszechniej jest to stosowane.
Charakterystyk pompy mona take zmieni przez zmian rednicy zewntrznej
wirnika. Obliczeniowe ustalenie zmienionej charakterystyki przepywu po zmia
nie rednicy wirnika nie jest pewne z powodu podawania w literaturze niezgod
910
nych ze sob formu obliczeniowych. W praktyce dla jednego kaduba producenci

przewiduj kilka rednic wirnikw.
Charakterystyka przepywu ukadu pompowego jest to zaleno midzy wy
sokoci podnoszenia ukadu pompowego a nateniem przepywu cieczy w ruro
cigu. Jeeli na wykresie narysuje si charakterystyk przepywu ukadu pompo
wego i charakterystyk przepywu pompy, to punkt przecicia si obu krzywych
wyznaczy na wykresie punkt pracy pompy, to znaczy przepyw, jaki bdzie w da
nym rurocigu, i jaka bdzie wysoko podnoszenia ukadu pompowego.
14.2. Materiay i wyroby termoizolacyjne

14.2.1. Oglna charakterystyka materiaw termoizolacyjnych
Oszczdna i racjonalna gospodarka energi staa si w naszych czasach koniecz
noci. Wystpujce w budynkach i instalacjach zjawisko przepywu ciepa po
woduje w wielu przypadkach niepodane straty ciepa. Nie jest moliwe ca
kowite wyeliminowanie przepywu ciepa pomidzy ciaami o rnych tempera
turach, istnieje natomiast moliwo znacznego jego ograniczenia. Stosuje si
w tym celu izolacj termiczn. Izolacja termiczna ma chroni przed niepo
danymi stratami ciepa (izolacja zewntrznych przegrd budowlanych, izolacja
rurocigw z pyncym czynnikiem grzejnym), a take zabezpiecza przed zy
skami ciepa (przegrody zewntrzne chodni, przewody z chodzcym czynni
kiem) oraz eliminowa wykraplanie si pary wodnej na elementach budowla
nych (izolacja mostkw cieplnych, izolacja przewodw o temperaturze niszej
od punktu rosy). Izolacja termiczna urzdze przemysowych jest wanym ele
mentem w przypadku poarw na gorcych wydziaach i w elektrowniach,
stanowic pierwsze zabezpieczenie przed poparzeniami. Oprcz tego pewne ma
teriay termoizolacyjne stanowi materia dwikochonny i wykorzystuje si
je dodatkowo jako ochron akustyczn. W tym celu uywane s maty i pyty
rnego typu (ptwarde) na syntetycznych ywicach, pyty szklane na synte
tycznym spoiwie i inne materiay. Grubo izolacji okrela si wedug wyma
ga odpowiednich aktw prawnych i norm lub ustala na podstawie rachunku
ekonomicznego, uwzgldniajcego koszt izolacji i ilo zaoszczdzanego dziki
niej ciepa.
Wyroby i materiay budowlane wykazujce ma przewodno ciepln i ogra
niczajce straty ciepa budynkw mieszkalnych, przemysowych i innych, a take
instalacji (rurocigw, kotw, wymiennikw itp.), nazywa si wyrobami termo
izolacyjnymi. Stosuje si je w przypadku ochrony od nagrzewania, na przykad
izolacji instalacji chodzcych.
911
Efektywnymi materiaami termoizolacyjnymi s: wena mineralna, beton

komrkowy, szko spienione, spczniony wermikulit, perlit i caa gama mate
riaw organicznych, jak spienione: polichlorek winylu, polistyren, poliuretan i ich
kopolimery.
Wedug PN-89/B-04620 m ateriaem termoizolacyjnym jest materia
o wspczynniku przewodzenia ciepa w temperaturze 20 C nie wikszym ni
0,175 W/(m-K), przeznaczony do izolacji termicznej budynkw, urzdze tech
nologicznych, rurocigw, przemysowych urzdze cieplnych i chodniczych.
Materiay termoizolacyjne stanowi substancje stae, w ktrych przestrzenie
midzy czstkami, wknami czy przegrodami s wypenione powietrzem lub
innymi gazami, jak freon, dwutlenek wgla, cyklopentan. Podstawowym para
metrem okrelajcym techniczne waciwoci materiaw termoizolacyjnych jest
porowato. Wolna przestrze materiau lub wyrobu i jej waciwoci izolacyjne
zwizane s gwnie z przewodnoci ciepln powietrza (albo gazu) znajdujce
go si w jego porach. W zalenoci od technologii wykonania mona regulowa
porowatoci materiau, nadajc mu okrelone waciwoci. Porowato powinna
zapewni wymagane waciwoci izolacyjne.
W materiaach termoizolacyjnych komrkowych, wknistych i ziarnistych
przepyw ciepa jest bardzo zoony. Odbywa si on przez przewodzenie w sub
stancji staej i przewodzenie w przestrzeni wypenionej gazem. Wspczynnik
przewodzenia ciepa gazu wypeniajcego pory jest znacznie mniejszy ni sub
stancji staej, zatem przy wzrocie gstoci materiau (ktry jest rwnoznaczny ze
zmniejszaniem wspczynnika porowatoci) zwiksza si rwnie jego przewod
no cieplna. Dlatego materiay termoizolacyjne maj stosunkowo ma gsto
objtociow. Wszystkie powinny charakteryzowa nastpujce podstawowe wa
ciwoci:
wytrzymao mechaniczna, wystarczajca do tego, aby zapewni zachowanie
ksztatw i nienaruszalno struktury materiaw przy montau i w procesie
eksploatacji,
wysoka stabilno biologiczna, a wic nie uleganie procesom gnilnym i za
groeniom ze strony gryzoni,
stabilno chemiczna, to jest odporno na oddziaywanie rodowiska, w kt
rym materia jest umieszczony,
brak waciwoci higroskopijnych i moliwoci absorbowania wilgoci, ponie
wa zawilgocenie oprcz podwyszenia wspczynnika przewodnoci cieplnej
zmniejsza odporno na procesy gnilne (w przypadku substancji organicz
nych).
Wzrost temperatury ma duy wpyw na wspczynnik przewodzenia ciepa
materiaw termoizolacyjnych (powoduje jego wzrost). Taki charakter zaleno
ci jest widoczny szczeglnie w przypadku materiaw wknistych, ziarnistych
912
i komrkowych. Efekt ten jest spowodowany zwikszeniem strumienia cieplnego

przenoszonego przez promieniowanie w komrkach lub przestrzeniach wypenia
jcych materia pomidzy ziarnami lub wknami.
14.2.2. Surowce i metody uzyskiwania materiaw termoizolacyjnych

Surowce suce bezporednio do termoizolacji lub do produkcji materiaw ter
moizolacyjnych mona podzieli na nastpujce grupy:
naturalne materiay organiczne - korek, guma, kauczuk, torf, filc, drewno,
trociny, soma, masa papierowa i inne,
naturalne materiay nieorganiczne - ziemia okrzemkowa, wermikulit, perlit,
wglan magnezu, szko, gips, cement, uel wielkopiecowy, bazalt, krzemion
ka, magnezyt, popi, pumeks i inne,
syntetyczne materiay organiczne - otrzymane na bazie ywicy fenolowej,
polistyrenu, ywicy mocznikowej, poliuretanu, polietylenu, kauczuku synte
tycznego.
Waciwoci izolacyjne materiaw wynikaj z obecnoci w nich powietrza
lub innych gazw. Jako ich zaley od struktury materiau stanowicego osnow
i sposobu rozmieszczenia gazw. Jest wiele metod otrzymywania materiaw
porowatych, z ktrych najwaniejsze to:
zwikszanie naturalnej porowatoci, czego przykadem moe by produkcja
korka ekspandowanego,
lune zasypywanie materiaw ziarnistych, sproszkowanych lub wknistych,
jak np. ziemia okrzemkowa, uel, wkno szklane, wkno ulowe, wkno
mineralne, wyroby na bazie tlenku glinu i tlenku magnezu,
wypalanie organicznych dodatkw przy otrzymywaniu ksztatek izolacyjnych,
takich jak trociny, mia korkowy, nasiona burakw w masach izolacyjnych,
tworzenie komrek (porw) wypenionych gazem w takich materiaach, jak
tworzywa syntetyczne, beton, gips, ele; pcherzyki mog powstawa przez
mechaniczne wprowadzanie powietrza, spienianie (betony komrkowe) lub
dodawanie substancji rozkadajcych si lub reagujcych z wydzieleniem ga
zw (pianobeton),
tworzenie przestrzeni wypenionych powietrzem midzy wknami materia
w wknistych, ktrym nadaje si podane waciwoci przez ich odpo
wiednie uformowanie w procesach technologicznych.
14.2.3. Rodzaje materiaw lub wyrobw termoizolacyjnych

Nazewnictwo materiaw termoizolacyjnych i wyrobw z nich stosowanych w bu
downictwie jest bardzo obszerne. Polskie Normy dotyczce wyrobw termoizo
913
lacyjnych, ich marek, form, rozmiarw itp. s stosunkowo liczne. Klasyfikowa

nie termoizolacyjnych wyrobw i materiaw mona przeprowadza w oparciu
0 rne kryteria. Do takich kryteriw zalicza si np. rodzaj surowca (klasyfikacja
surowcowa), przeznaczenie i dziedziny zastosowania, rodzaj formy i zewntrzny
wygld oraz gsto objtociow.
Wszystkie materiay termoizolacyjne ze wzgldu na rodzaj surowca klasyfi
kuje si na dwie due grupy - organiczne i nieorganiczne. Do pierwszej grupy
zalicza si materiay komponowane z rozwknionego drewna, torfu, trzcinowe
pyty, a take wyroby z mas plastycznych. Podstawowymi materiaami nalecy
mi do drugiej grupy s: wena mineralna i wyroby z niej, wata szklana i wyroby
z niej, szko spienione, ceramiczne spieki z ziemi okrzemkow, a take syp
kie (ziarniste) materiay termoizolacyjne (keramzytobeton, spczniay wermikulit
1 perlit). Organiczne materiay charakteryzuj si mniejsz wytrzymaoci i s
mniej uyteczne w eksploatacji, poniewa s bardziej higroskopijne i bardziej
podatne na destrukcyjne dziaanie wilgoci, a take nie s wystarczajco odporne
na podwyszone temperatury (maksymalnie do 100C). Nieorganiczne materiay
nie maj tych wad i dobrze znosz bardzo wysokie temperatury.
Ta klasyfikacja nie jest dostatecznie czytelna, jeli wemie si pod uwag
materiay zoone, tj. zawierajce zarwno organicznie, jak i nieorganiczne su
rowce. Przykadami mog by pyty wirowo-cementowe, przygotowane z drew
nianych wirw i cementu, a take wyroby z nieorganicznych surowcw z lepisz
czem organicznym. Nazywa si je mineralno-organicznymi. Mona je umow
nie klasyfikowa zarwno do materiaw organicznych (pyty wirowo-cemen
towe), jak i do nieorganicznych (wyroby z waty mineralnej na lepiszczu bitu
micznym).
Wedug zewntrznego wygldu i sposobu produkcji materiay termoizolacyj
ne dzieli si na materiay w postaci ksztatek i sypkie. Pierwsze otrzymuje si
w procesie formowania i nadawania im okrelonych form i ksztatw (pyty, maty,
segmenty, uki), wwczas nosz nazwy wyrobw termoizolacyjnych. Sypkie ma
teriay otrzymywane przemysowo maj posta wkien albo porowatych ziaren,
a take ich mieszanin.
Do materiaw sypkich nale takie materiay nieorganiczne, jak grys keramzytowy, spczniay wermikulit, granulowana wena mineralna oraz takie mate
riay organiczne, jak wena drzewna. Materiay sypkie stosuje si do ocieplenia,
wypeniajc nimi puste przestrzenie przy izolowanych elementach (np. nad pod
daszami). Najczciej do tego celu uywa si styropianu w postaci granulatu.
Materiay sypkie stosowane s rwnie w masach izolacyjnych do termoizolacji
przewodw rurowych i aparatury cieplnej.
Wyroby formowane dzieli si na sztywne i mikkie. Do pierwszej grupy na
le pyty, bloki, cegy, upiny i podobne, do drugiej za maty, wojok, sznury
914
i inne. Z materiaw sztywnych najczciej stosowane s pyty, wytwarzane w bar

dzo szerokim asortymencie, z materiaw mikkich najczciej uywane s maty
(przewanie z materiaw mineralnych) i wojok.
Wikszo materiaw termoizolacyjnych jest wytwarzanych przemysowo.
Przygotowywane s w dobrze zorganizowanych i zmechanizowanych zakadach
wytwrczych, wedug cile opracowanych receptur i technologii, na wszystkich
etapach przeprowadza si badania, co zapewnia ich wysok jako i spenienie
wymogw obowizujcych norm.
Z uwagi na zakres stosowania dzieli si je na dwie grupy - do izolacji ciepl
nej powierzchni w budynkach (cian, podg, dachw) i do izolacji termicznej
powierzchni urzdze i rurocigw (ciepo- lub zimnochronnej). Pierwsze mona
okreli jako budowlane materiay izolacyjne, drugie jako instalacyjne materiay
izolacyjne.
Duo materiaw, szczeglnie nieorganicznych, uywanych jest do termoizolacji konstrukcji budowlanych i instalacji przemysowych. Zalicza si do nich
wen mineraln, wyroby z wkien ceramicznych, wat szklan, szko spienio
ne, pianobetony i inne.
Do termoizolacji instalacji przemysowych, pracujcych przy znacznie wy
szych temperaturach ni obiekty budowlane, uywane s bardziej efektywne
materiay izolacyjne o mniejszym wspczynniku przewodzenia ciepa, a wic
i o mniejszej gstoci objtociowej, nie wyszej ni 400 kg/m3. Wysoko efektyw
ne materiay naley take stosowa przy termoizolacji chodziarek oraz instalacji
chodniczych.
Klasyfikacj podstawowych materiaw i wyrobw termoizolacyjnych poda
no w PN-89/B-04620. W normie tej w nastpujcy sposb scharakteryzowano
poszczeglne materiay i wyroby termoizolacyjne:
wena, wata - materia bezksztatny w postaci krtkich, luno uoonych w
kien naturalnych, z tworzyw sztucznych, ze stopionych ska, mineraw, uli,
ceramiki lub szka,
mata (termoizolacyjna) - wyrb elastyczny, paski, skadajcy si z warstwy
materiau wknistego i jednostronnej lub dwustronnej okadziny,
mata Lamella - mata termoizolacyjna skadajca si z pasm materiau wk
nistego z lepiszczem przyklejonym do elastycznej okadziny przy zachowaniu
prostopadego uoenia wkien do jej powierzchni,
filc (termoizolacyjny) - wyrb elastyczny, paski, stanowicy warstw weny
mineralnej, zawierajcy lepiszcze,
wojok (termoizolacyjny) - wyrb elastyczny, paski, stanowicy warstw wa
ty szklanej z lepiszczem, z jednostronn okadzin lub bez okadziny,
welon (termoizolacyjny) - wyrb w postaci tamy, skadajcy si z wkien
szklanych uoonych niesymetrycznie i sklejonych lepiszczem,
915
pyta (termoizolacyjna) - wyrb paski, sztywny, w ksztacie prostopado

cianu, z materiau komrkowego, wknistego z lepiszczem lub ziarnistego
z lepiszczem,
pyta Lamella - pyta termoizolacyjna skadajca si z pasm materiau wk
nistego z lepiszczem przyklejonym do sztywnej okadziny, przy zachowaniu
prostopadego uoenia wkien do jej powierzchni,
pyta (termoizolacyjna) warstwowa - pyta termoizolacyjna skadajca si ze
sztywnych okadzin i izolacyjnej warstwy rodkowej z materiau wknistego
z lepiszczem lub materiau komrkowego,
otulina (termoizolacyjna) - wyrb sztywny w ksztacie cylindra lub pcylindra, z materiau komrkowego, wknistego z lepiszczem lub ziarnistego
z lepiszczem,
ksztatka (termoizolacyjna) - wyrb sztywny o zoonym ksztacie, z mate
riau komrkowego, wknistego z lepiszczem lub ziarnistego z lepiszczem,
bloczek (termoizolacyjny) - wyrb sztywny o regularnym ksztacie, z mate
riau komrkowego, wknistego z lepiszczem lub ziarnistego z lepiszczem,
sznur (termoizolacyjny) - wyrb elastyczny z materiau wknistego w oplo
cie lub okadzinie.
Do powyszych wyrobw mona jeszcze zaliczy stosowane w ciepownic
twie rury preizolowane. Izolacja rur i paszcz ochronny s wykonywane w zaka
dzie produkcyjnym, na miejscu natomiast cza.
14.2.4. Budowa materiaw termoizolacyjnych

Materiay termoizolacyjne ze wzgldu na budow dzieli si na: komrkowe, ziar
niste, wkniste, blaszkowe i mieszane.
Dla materiaw komrkowych charakterystyczne s jednorodne sferyczne po
ry, rwnomiernie rozoone w objtoci materiau. Tak struktur maj betony
komrkowe, szko spienione, spienione masy plastyczne. Sypkie materiay wy
kazuj struktur ziarnist, a wielko ich porowatoci zaley od rozkadu rednic
ziaren skadowych (granulometria); im bardziej ziarna s jednorodne pod wzgl
dem rozmiarw, tym wiksza jest porowato. Materiay z wkien organicznych
lub mineralnych (wkna rolinne, wena mineralna i wata szklana) maj struktur
wknist. Blaszkowa budowa waciwa jest dla materiaw majcych w swoim
skadzie yszczyki, np. spczniony wermikulit. S rwnie materiay o strukturze
mieszanej, zbudowane zarwno z wkien, jak i ziaren.
Budowa materiau wpywa nie tylko na jego waciwoci termoizolacyjne, ale
rwnie na cechy wytrzymaociowe, gsto objtociow i pozostae fizykomechaniczne parametry. Na termoizolacyjne waciwoci materiaw ma wpyw ich
struktura. W materiaach anizotropowych duy wpyw na przewodzenie ciepa ma
916
kierunek przepywu ciepa przez materia. Obserwuje si to w przypadku drewna:

dla drewna sosnowego o gstoci 550 kg/m3 przy przepywie ciepa rwnolegle
do kierunku wkien wspczynnik przewodzenia ciepa wynosi 0,36 W/(m-K),
natomiast przy przepywie ciepa prostopadle do kierunku wkien 0,16 W/(m*K).
Kierunek uoenia wkien w materiaach izolacyjnych, takich jak wena mine
ralna lub wena szklana, ma rwnie duy wpyw na warto wspczynnika
przewodzenia ciepa. Waciwo ta jest wykorzystywana w przypadku produkcji
materiaw izolacyjnych w celu otrzymania produktu o wymaganej izolacyjnoci
cieplnej.
14.2.5. Waciwoci materiaw termoizolacyjnych

Porowato. Jest to podstawowa waciwo materiaw termoizolacyjnych, okre
lajca ich jako. Termoizolacyjno zaley nie tylko od sumarycznej porowa
toci, ale take jej charakteru, rozmiaru i rozkadu porw. Pory w materiale ter
moizolacyjnym tworzone s podczas ich produkcji na skutek wprowadzania do
surowca gazotwrczych preparatw (poroforw) powodujcych pcznienie masy
lub te w trakcie sklejania albo spiekania czstek materiau albo wkien. Lep
szymi waciwociami termoizolacyjnymi charakteryzuje si materia z maymi
zamknitymi porami (spord materiaw o takiej samej porowatoci sumarycz
nej), wypenionymi powietrzem lub gazem (powietrze odznacza si bardzo maym
wspczynnikiem przewodzenia ciepa, w temperaturze 20C majcym warto
0,02512 W/(m K)).
Unieruchomienie powietrza w maych zamknitych porach umoliwia lepsze
wykorzystanie jego waciwoci izolacyjnych. Powietrze znajdujce si w ruchu
przenosi rwnie ciepo przez konwekcj. Dlatego w gruboporowatych, jam i
stych materiaach z wyduonymi otwartymi porami s warunki do przenikania
konwekcyjnych potokw powietrza. Materia taki jest lepszym przewodnikiem
ciepa ni materia z maymi i zamknitymi porami. Im mniejsza objto po
wietrza zamknitego w oddzielnych porach, tym mniejsza moliwo konwekcji
i tym lepsze jego termoizolacyjne waciwoci. Stosunek objtoci powietrza
znajdujcego si w porach i substancji budujcej materia take ma wpyw na
termoizolacyjne waciwoci materiau. Im mniejsza gsto objtociowa termo
izolacyjnego materiau, tym mniejsza jego przewodno ciepa. Dla materiaw
o duej porowatoci, w ktrych udzia objtociowy substancji staej jest bardzo
may, wspczynnik przewodzenia ciepa zblia si do wspczynnika przewod
noci powietrza.
W tablicy 14.5 zestawiono porwnawczo wartoci porowatoci materiaw
termoizolacyjnych i wybranych materiaw konstrukcyjnych.
917
Tablica 14.5. Porowato wybranych materiaw termoizolacyjnych i konstrukcyjnych [22]
Materia termoizolacyjny
Porowato, %
Materia
konstrukcyjny
Gzobeton
50-90
Stal
Ceramika porowata
60-75
Granit, marmur
Porowato, %
0
0,2-0,8
Szko spienione
85-90
Beton ciki
9-17
Drewno porowate, pyty wkniste
82-87
Cega pena
24-33
Porowate masy plastyczne
90-98
Drewno sosnowe
67-73
Gsto objtociowa. Jest to jedna z waniejszych waciwoci charaktery

zujcych termoizolacyjno materiaw. Im mniejsza gsto objtociowa,
tym lepsza jako materiau termoizolacyjnego. Przykadem lekkich materia
w s pianki mas plastycznych o minimalnej gstoci objtociowej wynoszcej
15-25 kg/m3. Ze zwikszeniem gstoci objtociowej podwysza si warto
wspczynnika przewodzenia ciepa (l) oraz zwiksza si wytrzymao.
Wytrzymao. Wikszo materiaw termoizolacyjnych o bardzo porowa
tej budowie cechuje niewielka wytrzymao. Charakteryzuj j trzy wskaniki wytrzymao na ciskanie, na zginanie i na rozciganie. Zwykle wytrzymao
wysokoporowatych materiaw charakteryzuje tylko wytrzymao na ciskanie,
wyrobw wknistych - wytrzymao na zginanie, termoizolacyjnych wyrobw
mikkich (wojoku, maty mineralnej i innych) - wytrzymao na rozciganie.
Przedzia wytrzymaoci materiaw konstrukcyjno-termoizolacyjnych, niezale
nie od ich budowy, charakteryzuje si dwoma wskanikami - wytrzymaoci na
ciskanie i zginanie. Wytrzymao termoizolacyjnych materiaw na ciskanie
zawiera si w granicach 100-1500 kN/m2, niekiedy osiga 5000 kN/m2, a tylko
w nielicznych przypadkach przekracza 5000 kN/m2. Wytrzymao materiaw
mona w okrelonych (wymaganych) przedziaach zmieni przez dobr warstw
albo zastosowanie specjalnych metod ich obrbki. Wanie w taki sposb pod
wysza si wytrzymao gotowych wyrobw, np. autoklawizowanie porowatych
betonw o gstoci objtociowej 500 kg/m3 ptorakrotnie zwiksza ich wy
trzymao na ciskanie. Podobny efekt uzyskuje si przy utwardzaniu betonu
w wilgotnym rodowisku, przy temperaturze nie niszej od 175C, w wyniku
powstania komrkowego szkieletu zwikszajcego wytrzymao betonu.
Wilgotno. Znaczny wpyw na jako termoizolacyjnych materiaw ma ich
wilgotno. Dua porowato sprzyja zawilgoceniu materiaw. Gdy materiay te
s eksploatowane w warunkach duej wilgotnoci, przestrzenie pomidzy wkna
mi czy pory mog by wypenione czciowo lub cakowicie wod. Woda wype
niajca komrki materiau ma wspczynnik przewodzenia ciepa ok. 20-krotnie
918
wikszy ni gaz. Midzy innymi z tego powodu wspczynnik przewodzenia

ciepa materiau izolacyjnego zaley od stopnia jego zawilgocenia Zawilgoce
nie materiaw termoizolacyjnych powoduje wzrost wspczynnika przewodzenia
ciepa, obnia wytrzymao, odporno na korozj biologiczn oraz mrozood
porno.
Nasikliwo. Nie mniej wanym wskanikiem materiaw termoizolacyj
nych jest nasikliwo. Wiksza nasikliwo jest charakterystyczna dla wyrobw
porowatych z poczonymi porami, natomiast mniejsza dla wyrobw z zamkni
tymi porami. Nasikliwo mona zmniejszy przez obrbk surowca, np. jeeli
torf podda si specjalnej impregnacji, to nasikliwo wykonanych z niego pyt
zmniejsza si z 180 do 50%. Uzdatnione takimi metodami wyroby nosz nazw
wodoodpornych. Dla znacznej liczby wyrobw termoizolacyjnych, jeli nie ulega
j one nasikaniu podczas eksploatacji, dua nasikliwo nie jest cech ujemn,
ale w przypadku wyrobw pochaniajcych wod (wilgo) wyranie obnia si
ich termoizolacyjno i wytrzymao. Materiay termoizolacyjne o duej poro
watoci i poczonych porach, szczeglnie skonne do znacznej nasikliwoci,
mog zachowa pierwotne waciwoci dziki moliwociom rozszerzania zama
rzajcej wody (wzrost objtoci powstajcego lodu) bez powodowania napre
wewntrznych i naruszenia struktury materiau.
Odporno biologiczna. W przypadku organicznych materiaw termoizola
cyjnych jest to cecha cile zwizana z wodoodpornoci, tj. zdolnoci zachowa
nia trwaoci przy nawileniu. Odporno biologiczna jest waciwoci przeciw
stawiania si materiau niszczcemu oddziaywaniu mikroorganizmw, bakterii,
grzybw i niektrych gatunkw owadw. Dotyczy ona nie tylko materiaw or
ganicznych albo materiaw majcych w swoim skadzie organiczne substancje
(np. lepiszcze). Stabilno biologiczna moe by zwikszona przez obrbk antyseptykami i substancjami zabezpieczajcymi przed korozj biologiczn.
Mrozoodporno. Jest to odporno materiau na oddziaywanie niskich tem
peratur. Zdolno materiau nasyconego wod do zachowania waciwoci wyj
ciowych, zwaszcza wytrzymaoci, przy wielokrotnym zamraaniu i odmraa
niu jest nieodzowna wycznie dla materiaw termoizolacyjnych stosowanych do
izolacji zewntrznych cian budynkw i przy budowie chodni.
Ognioodporno. Konstrukcyjno-termoizolacyjne materiay powinny wyka
zywa dostateczn odporno ogniow, eby zachowywa swoje cechy wytrzy
maociowe w warunkach poaru. Zwykle odporno ogniowa materiaw termo
izolacyjnych, dziki ich duej porowatoci i maej przewodnoci cieplnej (A), jest
wiksza od odpornoci ogniowej wyrobw wykonanych z materiaw tworzcych
ich struktur.
Palno. Jest to waciwo dotyczca tylko organicznych materiaw termo
izolacyjnych, na przykad pyt z wirw i wkien drzewnych, z trzciny i pewnych
919
postaci spienionych tworzyw sztucznych. Materiay termoizolacyjne nieorganicz

ne nale do grupy materiaw niepalnych. Do trudno zapalnych zalicza si pyty
trzcinowe, mineralne i szklane z bitumami i ywicami syntetycznymi, korkowe
i niektre wirowo-cementowe, a take spienione tworzywa z chlorowanego PVC
i ywic fenolowo-formaldehydowych.
Stabilno termiczna. Odporno na zmiany temperatury jest szczeglnie
wana dla materiaw termoizolacyjnych stosowanych do izolacji agregatw i rur
pracujcych w wysokich temperaturach. Dla kadego materiau termoizolacyj
nego s okrelone przedziay temperatur jego uywania. Wartoci granicznych
temperatur stosowania s podawane przy opisie waniejszych materiaw i wy
robw termoizolacyjnych.
Przewodno cieplna. Jest to podstawowy wskanik okrelajcy jako mate
riaw termoizolacyjnych. Z podwyszeniem temperatury otoczenia wspczyn
nik przewodzenia ciepa wikszoci materiaw zwiksza si, a tylko w rzadkich
przypadkach zmniejsza si (ogniotrwae magnezyty). O ile w normach poda
ne s wspczynniki przewodzenia ciepa odniesione do temperatury 20-25C,
o tyle w obliczeniach przewodnoci cieplnej izolacji naley uwzgldnia robo
cz temperatur izolowanego obiektu. Jest to szczeglnie wane w przypadku
izolacji urzdze i instalacji pracujcych w wysokich temperaturach. Zaleno
wspczynnika przewodzenia ciepa wybranych materiaw termoizolacyjnych od
temperatury pokazano na rys. 14.5.
Rysunek
14.5.
Zaleno
wspczynnika przewodzenia
ciepa materiaw termoizolacyj
nych od temperatury [9]
1 - szko piankowe, 2 - szko pian
kowe (pyty), 3 - perlit porowaty
4 - wena mineralna (maty),
5 - izolacje krzemianowo-wapniowe, 6 - wena mineralna (upiny),
7 - wkno ceramiczne, 96 kg/m3.
8 - wkno ceramiczne, 128 kg/m3,
9 - powietrze, 10 - materiay mikroporowate
Temperatura materiau, C
920
14.2.6. Charakterystyka najczciej stosowanych

materiaw termoizolacyjnych
Do najczciej stosowanych materiaw termoizolacyjnych w budownictwie na
le: styropian, pianka poliuretanowa i z kauczuku syntetycznego (materiay ko
mrkowe), wata szklana i wena mineralna (materiay wkniste nieorganiczne)
i pyty pilniowe (materiay wkniste organiczne).
Styropian1. Jest to materia o bardzo dobrych waciwociach termoizolacyj
nych i fizykomechanicznych. Otrzymywany jest z polistyrenu przez spienianie.
Jest bardzo lekki, charakteryzuje si stosunkowo ma gstoci objtociow
w granicach 15-40 kg/m3. Ma ma warto wspczynnika przewodzenia cie
pa X wynoszc rednio 0,028 W/(m K), wic jego waciwoci termoizolacyjne
s bardzo dobre. Moe by produkowany jako izolacja sypka w formie granulatu
oraz w postaci ksztatek i pyt (ekspandowany i wytaczany). Styropian ekspan
dowany EPS jest to sztywny materia porowaty o zamknitych komrkach wype
nionych powietrzem. Jego produkcja polega na wykorzystaniu wstpnie spienio
nych kulek polistyrenu lub jednego z jego polimerw i sprasowaniu. Styropian
wytaczany (ekstrudowany XPS) produkowany jest jako spieniony i wytacza
ny. Styropian ekspandowany ma mniejsz gsto objtociow i wytrzymao
mechaniczn ni styropian wytaczany. Obecnie stosowany jest najczciej ja
ko materia izolacyjny w budownictwie i chodnictwie. Jest materiaem, ktry
nie pyli si, nie powoduje alergii oraz nie podrania oczu i skry. Pyty styro
pianowe maj struktur komrkow zamknit, s nienasikliwe, ich forma jest
stabilna, s trudno zapalne. Charakteryzuj si ma przepuszczalnoci pary
wodnej. Styropian jest odporny na wikszo substancji chemicznych (oprcz
rozpuszczalnikw organicznych) i na dziaanie czynnikw biologicznych (grzyby,
bakterie, plenie). Pyty mog by stosowane w zakresie temperatur od -1 0 0
do 75C, jednak nie powinny by wystawiane na dugotrwae dziaanie promieni
sonecznych, gdy mog ulec degradacji do postaci drobnego pyu. Mog by
uywane samodzielnie lub w poczeniu z powok z papy lub folii jako prefa
brykaty izolacyjne. Dziki odpowiedniemu wykoczeniu krawdzi (nip. na piro
i wpust) uzyskuje si szczelne poczenia pyt, bez mostkw termicznych i przerw
warstwy. Styropianowe pyty s atwe w obrbce i montau, nie wymagaj spe
cjalistycznego sprztu. Wystarczy do ich obrbki pia z drobnymi zbami lub n
i motek.
Pianka poliuretanowa1. Produkuje si dwa jej rodzaje: tward (sztywn)
PUR i elastyczn PUF. Pianka poliuretanowa PUR jest to twardy materia termo
izolacyjny zawierajcy ponad 90% zamknitych komrek wypenionych gazem
0 niskiej przewodnoci cieplnej. Stosuje si j powszechnie do izolacji rurocigw
1Porwnaj p. 11.5.4.
921
i urzdze pracujcych w temperaturach do 140C, do izolacji cieplnej budynkw

oraz instalacji kriogenicznych, chodniczych i grzewczo-wentylacyjnych. Jest pro
dukowana o gstoci objtociowej 12-50 kg/m3 oraz o podwyszonych waci
wociach wytrzymaociowych, o gstoci objtociowej 60, 80, 120 i 160 kg/m3.
Przy gstoci objtociowej 50 kg/m3 w temperaturze 20C wspczynnik prze
wodzenia ciepa wynosi 0,023 W /(m K ). Budowa komrek pianki jest zamknita,
nasikliwo bardzo maa. Pianka PUR jest odporna na butwienie i gnicie, nie
atakuj jej owady i gryzonie. Elastyczna pianka poliuretanowa PUF jest materia
em izolacyjnym o otwartych porach. Stosuje si j rwnie do tumienia haasu.
Przy gstoci objtociowej 100 kg/m3 w temperaturze 20C jej wspczynnik
przewodzenia ciepa wynosi 0,039 W/(m-K). Monta i obrbka elementw z pian
ki poliuretanowej twardej s atwe i nie wymagaj specjalistycznego sprztu moe to by pia z drobnymi zbami lub n i motek. Do obrbki elementw
z pianki elastycznej wystarczy n.
Pianka z kauczuku syntetycznego. Surowcem do produkcji kauczuku syn
tetycznego jest kopolimer butadienu. Pianka w wyrobach termoizolacyjnych ma
drobn komrkow struktur. W temperaturze 20C jej wspczynnik przewo
dzenia ciepa wynosi 0,038 W/(m K). Budowa komrek pianki jest zamknita,
nasikliwo jej jest bardzo maa. Pianka jest odporna na butwienie i gnicie, nie
atakuj jej owady i gryzonie. Odporna jest rwnie na wikszo organicznych
rozpuszczalnikw. W klasyfikacji ogniowej uznaje si j za nierozprzestrzeniaj
c ognia. Produkuje si z niej otuliny i maty izolacyjne przeznaczone do ciepoi zimnochronnego izolowania przewodw, armatury i urzdze instalacyjnych,
transportujcych nonik ciepa lub chodu o temperaturach od 40 do 85C,
usytuowanych wewntrz i na zewntrz budynkw. W przypadku uywania na
zewntrz budynku naley stosowa dodatkowe osony powierzchni izolacji lub
specjalne powoki malarskie zabezpieczajce przed wpywem promieniowania
sonecznego i warunkw atmosferycznych oraz przed zniszczeniem mechanicz
nym. Materia ten jest atwy w montau, do docinania uywa si noy. Naoon
izolacj skleja specjalnymi klejami do syntetycznego kauczuku.
Wata (wena) szklana1. Substratem do wytwarzania waty szklanej jest na
turalne, nieszkodliwe ekologiczne szko. Produkuje si rnego rodzaju wyroby,
poczynajc od elastycznych mat w postaci rulonw, a koczc na twardych py
tach i upkach. S one najczciej hydrofobizowane. Wata szklana nie chonie
wilgoci z powietrza i nie wykazuje kapilarnego podcigania wody. Z punktu
widzenia waciwoci ogniowych samo wkno szklane jest niepalne. Materiay
z niego nie emituj adnych substancji i nie s szkodliwe dla otoczenia; s od
porne biologicznie. Po zamontowaniu nie potrzebuj adnej konserwacji. Wata
1Porwnaj p. 9.6.2.
922
szklana jest stosowana do izolacji termicznej i akustycznej. Przy gstoci objto

ciowej 48 kg/m3 w temperaturze 20C wspczynnik przewodzenia ciepa wy
nosi 0,032 W/(m-K). Ze wzgldu na ma gsto i skad monta tych materiaw
jest atwy, docina si je noem ze stali nierdzewnej o gadkim lub zbkowanym
ostrzu. Wata szklana moe wystpowa jako samodzielny materia izolacyjny lub
w poczeniu np. z foli aluminiow, penic funkcj paroizolacji.
Wetaa mineralna (skalna). Podstawowym surowcem do produkcji weny mi
neralnej jest bazalt z dodatkami innych surowcw mineralnych. Po ich stopieniu
otrzymuje si wkna bazaltowe, z ktrych po poczeniu lepiszczem tworzy si
wen. W kolejnych procesach moe by ona prasowana, formowana i przycinana.
Przy gstoci objtociowej 100 kg/m3 w temperaturze 20C wspczynnik prze
wodzenia ciepa wynosi 0,034 W/(m*K). W rezultacie powstaje trway, niepalny
produkt termoizolacyjny. Wena mineralna tumi haas. Pyty i upki z weny
mineralnej s stabilne, nie zmieniaj swoich ksztatw i wymiarw w czasie eks
ploatacji oraz nie mikn. W konstrukcjach budowlanych zachowuj praktycznie
swoje waciwoci przez cay okres eksploatacji obiektu. Jako naturalny produkt
nieorganiczny nie gnije i nie jest atakowana przez insekty, robactwo i gryzo
nie. Poza tym wena bazaltowa nie ulega rozkadowi pod wpywem wilgoci, nie
wchania wody i nie stwarza warunkw do rozwoju pleni. Izolacje z weny mi
neralnej montuje si przy uyciu najprostszych narzdzi, wystarczy do tego pia
z drobnymi zbami lub n i motek.
Pyty pilniowe1. Podstawowym surowcem do produkcji pyt pilniowych jest
wkno drzewne. Moe by ono wzbogacone o substancje hydrofobowe bd za
impregnowane substancjami bitumicznymi. Przy gstoci nominalnej 300 kg/m3
w temperaturze 20C wspczynnik przewodzenia ciepa wynosi 0,051 W/(m*K).
Pyty pilniowe po impregnacji s odporne na dziaanie grzybw domowych,
korozj biologiczn i poraenie owadami. Monta ich odbywa si za pomoc po
wszechnie znanych narzdzi do obrbki drewna (piy rcznej, piy elektrycznej),
ktrymi mona atwo i szybko docina je na dany wymiar. Pyty pilniowe
musz by przechowywane na placu budowy w stanie suchym i w takiej samej
postaci musz by montowane. Stanowi doskona izolacj ciepln w okresie
zimowym, chroni przed nadmiarem ciepa latem. Sorpcyjne waciwoci w
kien drzewnych sprawiaj, e przejta z otoczenia wilgo jest w okresie niskiej
wilgotnoci oddawana.
14.2.7. Znaczenie materiaw termoizolacyjnych w budownictwie

Oszczdne i racjonalne uytkowanie energii stao si koniecznoci w naszych
czasach. Energooszczdno jest podstawow zasad przy projektowaniu nowych
1 Porwnaj p. 10.4.4.
923
i modernizowaniu starych budynkw. Najlepsze efekty osignie si wwczas, gdy

zostan speniane trzy nastpujce warunki:
dom bdzie energooszczdny, czyli odpowiednio zaizolowany termicznie
i z efektywn wentylacj,
dom bdzie wyposaony w efektywn instalacj centralnego ogrzewania z wysokosprawnym rdem ciepa, regulacj dostawy ciepa do pomieszcze i od
powiednio zaizolowanymi przewodami w nieogrzewanej czci budynku,
mieszkacy bd oszczdnie uytkowa energi.
Dzia X Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z 15 czerwca 2002 r. w spra
wie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowa
nie (Dz. U. nr 75, poz. 690) dotyczy oszczdnoci energii i izolacyjnoci cieplnej
budynkw. Stwierdza si tam, e budynek i jego instalacje powinny by tak za
projektowane i wykonane, eby zuycie energii cieplnej mona byo utrzyma na
racjonalnie niskim poziomie i okrela si, kiedy ten warunek jest speniony. Tym
kryterium jest warto granicznego jednostkowego obliczeniowego sezonowe
go zuycia ciepa Eq [kW h/(m3 r.)] oraz maksymalna warto wspczynnikw
przenikania ciepa przegrd budowlanych {/(max). Aby budynek spenia po
wysze warunki, najczciej konieczna jest izolacja termiczna jego zewntrznych
cian. Istotne przy tym s waciwoci mechaniczno-fizyczne uytych materia
w termoizolacyjnych oraz ich cena i koszt montau. Najczciej do izolacji
zewntrznych cian stosuje si styropian i wen mineraln, do izolacji dachw
rwnie tward piank poliuretanow.
Grubo izolacji cieplnej przewodw, armatury i urzdze cieplnych wyzna
cza si na podstawie PN-B-02421:2000. Izolacj przewodw transportujcych
nonik chodu dobiera si, wyznaczajc jej grubo ekonomiczn. Z wyrobw
termoizolacyjnych wykonuje si tzw. izolacj waciw, ktr najczciej pokry
wa si paszczem ochronnym, zabezpieczajcym przed uszkodzeniami mecha
nicznymi i niekorzystnym oddziaywaniem otoczenia.

Wykaz literatury
[1] Baur G. von, Hubrich K-D., Polte D., Rothenfelder F., Wawra P.: Technologia
instalacji wodocigowych i gazowych. Cz I. Instalacje wodocigowe. Cz II.
Instalacje gazowe. WREA, Warszawa 1996.
[21 Borzym J., Borzym A., Rabiej S.: Domowe instalacje sanitarne z tworzyw sztucz
nych. Poradnik wykonawcy. ARKON 1997.
[3] Cielowski S.: Materiaoznawstwo instalacji budowlanych. WSiP, Warszawa 1974.
924
[4] Cielowski S.: Technologia robt instalacji sanitarnych. WSiP, Warszawa 1974.
[5] Cammerer J.S.: Izolacje ciepochronne w przemyle. Arkady, Warszawa 1967.

[6] Dragoczyk A.: Materiaoznawstwo i technologia dla monterw izolacji cieplnych.
[7] Furtak L , Rabiej S., Wild J Warunki techniczne wykonania i odbioru rurocigw
z tworzyw sztucznych. Polska Korporacja Techniki Sanitarnej, Grzewczej, Gazowej
i Klimatyzacji, Warszawa 1994.
[8] Grecki A., Michalski K., Rutkiewicz A., Bartold-Winiewska G., Barczyski A.,
Kolecki A.: Instalacje wodocigowe, gazowe ogrzewcze z miedzi. O. I. Technika
instalacyjna w budownictwie, Warszawa 2000.
[9] Grzyski J. : Przemysowe izolacje cieplne. Wyd. SORUS, Pozna 1996.
[10] Kawlath W.: Instalacje sanitarne. Arkady, Warszawa 1998.
[11] Kielski R: Rury stalowe w instalacjach sanitarnych. Arkady, Warszawa 1966.
[12] Michalski K.\ Instalacje sanitarne z tworzyw sztucznych. Arkady, Warszawa 1979.
[13] Plaskura W., Wein S.: Instalacje wodocigowe i gazowe. C z I. Materiay i prace
instalatora. Wyd. Ognisko Spdzielnia Ksigarska, Katowice 1947.
[14] Plaskura W., Wein S.: Materiay i prace montaowe w instalacjach sanitarnych,
Wyd. Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.
[15] Paski H., Paski J Sieci wodocigowe z tworzyw sztucznych. Arkady, Warszawa
1976.
[16] Szymaski E., Koakowski J.\ Materiay budowlane z technologi betonu. PWN,
Warszawa 1988.
[17] Taberanacki J., Sosnowski S., Heidrich R.\ Projektowanie instalacji wodocigowych
i kanalizacyjnych. Arkady, Warszawa 1985.
[18] Thier B.: Armatura przemysowa. Elementy konstrukcyjne rurocigw. Wyd. PNT
CIBET Sp. z o.o., Warszawa 2001.
[19] Wasilewski Z: Materiaoznawstwo dla monterw instalacji przemysowych i i sa
nitarnych. Arkady, Warszawa 1975.
[20] Wasilewski Z: Materiaoznawstwo dla monterw instalacji wentylacyjnych i klima
tyzacyjnych. Arkady, Warszawa 1979.
[21] Wichowski R., Zaborowski M. : Urzdzenia grzewcze. Dane techniczne i zastosowa
nie. Cz I. Koty, wymienniki ciepa. Cz II. Pompy centralnego ogrzewania
zbiorniki. Cz III. Armatura, grzejniki i rury centralnego ogrzewania. Wydaw
nictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 1993.
[22] Worobiew W.A., Komar A.G.: Stroitielnyje matieriay. Izdatielstwo Litieratury po
Stroitielstwu. Moskwa 1971.
Wykaz norm
PN-EN 295-1:1999
PN-EN 442-1:1999
PN-EN 442-2:1999
PN-EN 736-1:1998
Rury i ksztatki kamionkowe i ich poczenia w sieci drena

owej i kanalizacyjnej. Wymagania
Grzejniki - Wymagania i warunki techniczne
Grzejniki - Moc cieplna i metody bada
Armatura przemysowa. Terminologia. Definicje typw
armatury
925
Mied i stopy miedzi. Rury miedziane okrge bez szwu do

wody i gazu stosowane w instalacjach sanitarnych i ogrze
wania
PN-EN 1092-2:1999
Konierze i ich poczenia. Konierze okrge do rur, ar
matury, cznikw i osprztu z oznaczeniem PN. Konierze
eliwne
Elementy rurocigw. Definicja i dobr PN
PN-EN 1333:1998
PN-EN 10208-2+AC: 1999 Rury stalowe przewodowe dla mediw palnych. Rury o klasie
wymaga B
Gwintowane czniki rurowe z eliwa cigliwego
PN-EN 10242:1999
Rury ze stali nierdzewnych. Wymiary, tolerancje i teoretycz
PN-EN ISO 1127:1999
ne masy na jednostk dugoci
Elementy rurocigw. Definicje i dobr DN (wymiaru
PN-EN ISO 6708:1998
nominalnego)
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci uzyskiwan na gwin
PN-ISO 7-1:1995
cie. Wymiary, tolerancja i oznaczenie
Gwinty rurowe pocze ze szczelnoci nie uzyskiwan na
PN-ISO 228-1:1995
gwincie. Wymiary, tolerancje i oznaczenie
Rury stalowe bez szwu i ze szwem o gadkich kocach.
PN-ISO 4200:1998
Wymiary i masy na jednostk dugoci
Ogrzewnictwo i ciepownictwo. Izolacja cieplna przewodw,
PN-B-02421:2000
armatury i urzdze. Wymagania i badania odbiorcze
PN-89/B-04620
Materiay i wyroby termoizolacyjne. Terminologia i klasyfi
kacja
PN-B-20130:1999
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Pyty styro
pianowe (PS-E)
Materiay do izolacji cieplnej z wkien nieorganicznych.
PN-75/B-23100
Wena mineralna
PN-B-23116:1997
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Filce, maty
i pyty z weny mineralnej
PN-B-23117:1998
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Bloki i pyty
ze sztywnej pianki poliuretanowej
PN-B-23118:1997
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Otuliny z we
ny mineralnej
PN-B-23120:1997
Wyroby do izolacji cieplnej w budownictwie. Wojok z w
kien szklanych
PN-89/H-02650
Armatura i rurocigi. Cinienie i temperatury
PN-82/H-74002
eliwne rury kanalizacyjne
PN-62/H-74151
eliwne rury cinieniowe. Kielichy do pocze elastycznych
gwintowych. Wymiary
PN-62/H-74152
eliwne rury cinieniowe. Dawiki do pocze elastycznych
gwintowych
PN-H-74200:1998
Rury stalowe ze szwem gwintowane
PN-64/H-74204
Rurocigi, rury stalowe przewodowe. rednice zewntrzne
PN-EN 1057:1999
926
PN-80/H-74219
PN-84/H-7420
PN-79/H-74244
PN-H-74251:1994
Rury stalowe bez szwu walcowane na gorco oglnego

zastosowania
Rury stalowe bez szwu cignione i walcowane na zimno
oglnego przeznaczenia
Rury stalowe ze szwem przewodowe
Rury stalowe bez szwu cinieniowe ze stali niestopowych
CIP - Biblioteka Narodowa
Budownictwo oglne: praca zbiorowa. T. 1, Materiay

i wyroby budowlane / pod kier. Bogusawa Stefaczyka;
[aut. Wojciech Grabowski et al.]. - Warszawa:
Arkady, 2005
Wydawnictwo Arkady Sp. z o.o., 00-344 Warszawa, ul. Dobra 28
Tel. 6358344, fax 82741 94, tel. ksigami wysykowej 8286847
Ksigarnia firmowa, 00-344 Warszawa, ul. Dobra 28, tel. 8284020
Internet: www.arkady.com.pl; e-mail: arkady@arkady.com.pl
Wydanie I, 2005. Symbol 4108/R
Skad i amanie: IMTEX, Warszawa
Druk i oprawa: Poznaskie Zakady Graficzne SA

Budownictwo Ogólne - Tom 1 - Materiały I Wyroby Budowlane

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Budownictwo Ogólne - Tom 1 - Materiały I Wyroby Budowlane

Uploaded by

Copyright:

materiay

Ksika stanowi pierwsz cz piciotomowej publikacji

dr. hab. in. Wojciech Grabowski, prof. PP - rozdz. 2

praca zbiorowa pod kierunkiem

Copyright by Wydawnictwo Arkady Sp. z o.o., Warszawa 2005

Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych ... 11

2 Naturalne materiay kamienne ...................................................... 87

Ceramika budowlana ..................................................................... 157

Mineralne spoiwa budowlane ........................................................ 241

5 Zaczyny i zaprawy budowlane ..................................................... 293

Drewno i materiay drewnopochodne .......................................... 567

Tworzywa sztuczne i malarskie materiay budowlane .............. 653

Lepiszcza bitumiczne i wyroby z nich ........................................ 743

Metale i wyroby z metali .............................................................. 823

1 4 Materiay i wyroby instalacyjne oraz termoizolacyjne ............ 889

Przekazujemy do rk Czytelnikw pierwsz cz piciotomowej monografii

Wprowadzanie nowych technik budowlanych i wzrastajce zapotrzebowanie na

Pierwsze kryterium polega na grupowaniu materiaw i wyrobw wedug ich

Podstawowe waciwoci techniczne

Bogusaw Stefaczyk Iwona Lipczyska

1.1. Wybrane zagadnienia chemii b u d o w la n e j.................................................................................. 12

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

1 Budowa wewntrzna na poziomie atomw, jonw, elektronw.

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

katory wglowodorowe), przez co zacieraj si tradycyjne podziay klasy

1.1.2. Podstawowe elementy budowy materii

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

Przebieg podanych reakcji odbywa si z du czstotliwoci (10 24/s) wg

Rysunek 1.1. Orbity elektronowe

Wedug teorii Heisenberga, zarwno pooenia elektronu na orbicie, jak i jego

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

Stosujc formu 2n2, mona obliczy maksymaln liczb elektronw w danej

Posikujc si tabl. 1.1, konfiguracj elektronow np. sodu (Na) o liczbie

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

Zachowania chemiczne pozostaych pierwiastkw mona wyjani, opierajc si

1.1.3. Wizania midzyatomowe i midzyczsteczkowe

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

W pierwszym przypadku podatno do czenia, czyli reakcji chemicznych,

osobno > (E a + E B)'razem

Uoglniajc, midzy atomami dziaaj siy dwojakiego rodzaju: przycigajce,

Rysunek 1.2. Siy midzyatomowe (wg [15])

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

W odlegoci a - d sia oddziaywania midzy atomami jest rwna 0, a ener

gdzie: b/ ( aa')n - energia odpychania,

Wizania atomowe (kowalencyjne, homeopolarne)

W wizaniach wielokrotnych pierwsze jest najsilniejsze i oznacza si je ja

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

Przedstawiony powyej rodzaj wiza kowalencyjnych dotyczy czenia

W przypadku czsteczki HC1 wica para elektronowa przesunita jest od

Wizania jonowe (elektrowalencyjne, heteropolarne)

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

Powstajce po tym przejciu kationy i aniony przycigaj si zgodnie z pra

1.1. Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

gdzie: X - wspczynnik przewodnictwa cieplnego, W/(m-K),

Wizania midzyczsteczkowe (van der Waalsa)

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

Wizania wodorowe (protonowe)

Wybrane zagadnienia chemii budowlanej

Uwaa si, e typowe wizanie wodorowe jest uwarunkowane gwnie przy

Makromolekua wody zasocjowanej

Za asocjacj wyej wymienionych substancji, jako bezporedniego efektu wy

1.1.4. Wiadomoci o wizaniach, strukturze i waciwociach

1. Podstawowe waciwoci techniczne materiaw budowlanych

Niektre wielkoczsteczkowe polimery wykazuj inny typ odksztace spr

Rysunek 1.3. Schemat budowy sieci