Teknik Notlar

BARAJLARDA
YAPI PERFORMANSI
Glay Ycer

Bilindii gibi lkemiz gen oluumlu bir yapya sahiptir. Dnyann nemli deprem kuaklar
zerinde bulunmaktadr. ok
byk depremler yaam olan
lkemizde bu tehlike devam
etmektedir. lkemizde deprem
asndan tehlikeli yerlerde barajlar yaplmtr, hala da yaplmaya devam edilmektedir. Barajlarn mrn uzatmak ve gidiatn izleyip nlem alabilmek
iin baraj lm aletlerinden
faydalanlmaktadr.
Barajlarda toplanan su ktlesi
ok ar olacandan gerilmelere neden olabilmekte ve bu
gerilmelere mevcut gerilmeler
de eklenerek baraj evresinde
tehlike oluabilmektedir. Bu nedenle baraj blgesinde, baraj
yaplmaya balanmadan nce
jeofizik etdler yaplmaldr.
Baraj lm cihazlar, barajn
gvdesine veya eitli noktalarna yerletirilerek, barajn zaman
iindeki davran izlenir. Baraj
trlerine gre yerletirilen cihazlar aadaki gibidir:

Kil ekirdekte yatay/dey deformasyon lmleri

(manyetik ekstensometreler
ve inklinometre lm sistemleri),

Gvde mansabndaki basn seviyesi (rasat kuyular, su basnc ler piezometreler),

n Yz Beton Kaplamal
Kaya Dolgu Barajlar

Temel kayas ile beton gvdenin birleik davrannn

lmleri, temel kayas iine
yerletirilen (ters pendulum),

Temel ve yama kayasnn

eksensel olarak derinliklerdeki hareketi (ubuk tipi
ekstensometreler)

Anolarn yatay ve dey

eimlerinin lmleri (klinometreler)

Anolar arasndaki derz hareketlerinin lmleri (bir ya

da ynl jointmetreler),

Beton bloun birim deformasyon lmleri (strain

gaugeler),

Dolgu temelindeki boluk

suyu basnc lmleri, ve
enjeksiyon perdesi efektiflii
(piezometreler),

Dolgu ii oturma dalm

(Hidrolik Oturma lm Sistemi),

Beton zonlar (stressmetreler),

Jeodezik lmler (survey

targetler, rper),

Dolgu ii yatay deformasyonlar (inklinometreler ve

yatay ekstensometreler),

Derz aralarndan szan sularn miktar, galerilere yerletirilen (savak akm lerler),

Dolgu alt ve ii basn dalm (toplam basn lerler),

Beton kaplama gerilme dalm (strainmetreler),

Galerilerin getii tnel kesitindeki zeminin durumunun

gzlenmesi (yk hcreleri),

Kaplama anolarndaki derz

davranlar (eklem lerler)

Galerilerin getii tnellerde,

kaplama betonunun arkasndaki su miktarnn lmleri
(dolgu piyezometreleri),

Temel kayas ile beton blok

arasndaki alt basnlarn
lmleri (temel piezometreleri),

ile izlenmektedir.

Kil ekirdekli Dolgu Barajlar

2. Beton Barajlar

Dolgu iinde ve temeldeki

boluk suyu basnc lm-

ile izlenmektedir.

1. Dolgu Barajlar
Dolgu barajlarda deformasyon,
gerilme ve szma durumlar
olumaktadr.

lmleri (dz pendulum),

leri (piezometreler),

Gvde iindeki anolarn dey ve rotasyon hareketlerinin

ile izlenmektedir.

52
Kasm - 2012

www.jeofizik.org.tr

Barajlarda Yap Performans

3. Silindirle Sktrlm
Beton (SSB) Barajlar
SSB Barajlara kayma, dnme,
scaklk, bzlme derzleri, tabaka derzleri, szma kuvvetleri
etki etmektedir. Bu parametreler, baraj gvdesine yerletirilen
baraj lm aletleri ile takip edilmelidir.

Kaldrma basnlar (piezometreler),

atlak ve derz genilikleri

(ekstensometreler),

Yapsal yer ve ekil deiimleri (toporafik lm aletleri

ve dz pendulum),

Beton scaklklar (elektrikli

termometreler),

Temeldeki yer deitirmeler

(ters pendulum),

Barajn iindeki gerilme

ve birim deformasyonlar
(stressmetre ve strain gaugeler),

Baraj iinde ve temelinde sznt

ve skma sebebiyle oluan su
basncnn kontrol edilmesinde
kullanlr.
Su tutulmas srasndaki drenaj
ilemlerinin veriminin ve yapm
aamasnda oluan boluk suyu
basnlarnn belirlenmesinde
kullanlmaktadr.
Piezometrelerin baraj zerinde,
ar boluk suyu basnc oluumu ve sznt basn modelini
elde etmeye olanak tanyacak,
yatay ve dey yerleim zerindeki en kritik blgelere yerletirilmesi gerekmektedir.

Yapya kar oluan zemin basnc Carlson tipi hcrelerle,

hcrenin ucunda bulunan diyaframn gsterdii eilmenin
llp gerilmeye evrilmesiyle
belirlenir.
Hidrolik Oturma ler

(Basn ler)

ekil 3. Hidrolik Oturma ler Cihaz

ile izlenmektedir.

ekil 2. Basn ler Cihaz

Yap zleme Sistemi Bileenleri

Toplam basn ler olarak da

bilinirler.

Piezometre

Toprak basn hcrelerinin, kemerlenme sebebiyle saha gerilmelerini yanl llmesini engellemek iin evrelerindeki zeminin
rijiditesine yakn bir rijiditeye sahip olmalar gerekmektedir.

Basn Hcreleri

Titreimler ise (sismik ivme

lerler)

Barajlarda ok fazla sayda lm cihazlar kullanlmaktadr.

Bunlarn bazlar zellikleri ile
aada aklanmtr.

titreyen telli alglayclarla llmesiyle belirlenir.

Deiik derinliklere inmeye olanak tanyacak ekilde i ie girerek boyu deiebilen koruyucu kaplamal yapsyla, oturma
miktarn ve hzn belirlemeye
imkan tanr.

Baraj gvdesi ile temel seviyesindeki temas zerine yerletirilir ve basn direkt llr.

Baraj kretindeki eimin boluk

suyu basnc oluumuyla ilikilendirilmesinde bu verilere ihtiya duyulmaktadr.

Zemin ierisindeki ve zellikle

zeminle beton yaplarn ara yzlerinde oluan gerilmelerin belirlenmesinde kullanlrlar.

Sznt ler

Basn hcresinin ii svyla (genellikle ya) doludur ve iki tane

esnek diyaframla evrelenmitir.

ekil 1. Piezometre cihaz

Basn, diyafram arkasndaki

sv basncnn pnmatik veya
ekil 4. Sznt ler Cihaz

53
www.jeofizik.org.tr

JEOFZK BLTEN

Teknik Notlar

Baraj davrannn deerlendirilmesinde sznt suyu hakknda bilgi sahibi olmak olduka
nemlidir. Tehlikeli boyutlardaki
bozulmann ilk sinyalleri sznt
orannn deimelerinden anlalabilir.

suyunun, en az bir gece bekletilmesi, tanan malzemenin

kontroln ve olas bir borulanma durumunun belirlenmesini
salayabilecektir.

Sznt lerler, lm amacyla szntnn ortaya kt noktalara ve sznt toplama kanal

zerine belirli aralklarla yerletirilirler.

nklinometre

Basn drme kuyularndaki k miktarnn belirlenmesi

iin, benzer seddeler kuyu azna yerletirilirler veya kuyu
boyutlarna uygun tasarlanp
kalibre edilen bir akm ler kullanlabilir.
Sznt tespit edildiinde malzeme zerinde periyodik kontroller
yaplmaldr. Toplanan sznt

Deiik derinliklerdeki i yatay

hareketlerin lmnde kullanlmaktadr.
Baraj gvdesine inaat aamasnda yerletirilebilirler; fakat
yaygn olarak barajlarda, temellerde ve payandalarda sondaj
deliklerine kurulurlar.
Muhafazann eimi belirli aralklarla llr ve muhafazann
en alt ksm referans alnarak
meydana gelen yatay hareket
hesaplanr.

Elde edilen veriler kayma durumlarn gstermesi ve zemin

birim deformasyonu almalarna kaynak tekil etmesi bakmndan nemlidir.
nemli mhendislik yaplarnda
mm boyutunda oluacak hareketlerin izlenmesinde kullanlr.
Yerletirildikleri sondaj deliinin
eksenine dik ynde oluan hareketlerin izlenmesinde kullanlan inklinometreler yardmyla
hareketin yeri, bykl ve
yn saptanabilmektedir. Hareketlerin nc boyutlar da
izlenebilir.
ok sayda sondaj deliinde lm alnabilmekte ve lm hassasiyetinin dier yntemlerden
daha yksek olmas sebebiyle
kaya ktlelerinde ve zeminde
geliebilecek ok yava hareketlerde kaydedilebilmektedir.

Gerilme ler (Strain Gauge)

ekil 5. Gerilme ler Cihaz

Gvde ierisinde betonun birim

deformasyon ve zorlarn lmeye yarayan cihazlardr.

Cihazn etrafnda gerilme da-

Eklem/Derz ler

lmn engelleyecek destek veya

Souk derz lerlerde olarak bilinir.

Baraj gvdesinin ierisine ya da

istenilen noktalara gml olarak yerletirilebilir.

olmamaldr.

sktrlm nesne (takoz vs.)

Tek eksenli, iki eksenli veya

eksenli greceli hareketlerin izlenmesinde kullanlr.

54
Kasm - 2012

www.jeofizik.org.tr

Barajlarda Yap Performans

atlak lerler

hat zerinde kurulur.

Ters pendulum ve dz pendulum
olmak zere iki eidi vardr.

lmler; mekanik olarak mikrometre ile yaplabildii gibi,

elektronik olarak potansiyometre
veya titreim telli sensrleri okuyabilen cihazlar ile de yaplabilir.

Ekstensometre
Tiltmetre (Eim ler)
Rotasyon (dnme) hareketini
lmek iim kullanlr.
Genelde barajlarn
yerletirilirler.

kretlerine

Su seviyesi lerler
ekil 6. atlak ler Cihaz

Greceli hareketleri ya da olas

atlaklar lmemizi salar.
Beton bloklar arasndaki derz
alma ve kapanmalarn ler.
Pendulum

ekil 7. Pendulum Cihaz

Yatay dzlemde oluabilecek,

yer deitirmeleri lebilmek
iin kullanlr.
Barajlarn deyliini kontrol etmek iin kullanlr.
Barajn herhangi bir ekilde dey devinim yapmas halinde bu
deiim pendulum ile gzlenebilir.
Pendulum lm sistemi, iki galerinin birbirini balad dikey

ekil 8. Ekstensometre Cihaz

Yer yzeyi altnda belirli derinliklerde bulunan yzeylerde oluabilecek yer deitirmeleri ler.
Tek noktal ya da ok noktal
yerletirildii zeminin durumu
hakknda bilgi alnr. Zeminde
ka nokta llmek isteniyorsa
ona uygun olan ekstensometre
bal seilmelidir. Ka noktal
olacana gre kuyunun ap
deimektedir.
Yerleime hazrlanan ekstensometre, kuyuya yerletirildikten
sonra ekstensometre ile kuyu
cidar arasna enjeksiyon yaplr.
Enjeksiyon ilemi tamamlandktan sonra koruma bal taklarak, enjeksiyonun priz almas
beklenir. Enjeksiyon prizini aldktan bir hafta sonra ilk okuma
olan sfr okuma alnr. Bundan
sonraki yaplacak olan lmler, sfr okumayla karlatrlr
ve sfr okuma ile yaplan lm
arasndaki yer deitirmeler
saptanarak deerlendirilir.

ekil 9. Su Seviyesi ler Cihaz

Su seviyesini belirlemek amacyla kullanlr.

Dipmetre pille alan portatif bir
cihazdr, makaraya sarl kablolu eritmetre ve ucunda takl su
probundan oluur.
Prob suya temas ettiinde makara iine yerletirilmi sesli ve
kl sistem kullancy uyarr.
Sismik ivme lerler
Sismik olarak aktif blgelerde
bulunan barajlarda kendiliinden tetiklenerek kayda geen
ivme lerler sklkla kullanlmaktadr.
Elde edilen verilerden baraj ve
temellerin sismik davranlarnn belirlenmesinde kullanlan
analitik metotlarn gelitirilmesinde faydalanlmaktadr.

55
www.jeofizik.org.tr

JEOFZK BLTEN

Teknik Notlar

vme lmlerinde en azndan

barajn kretine, ana kayaya ve
baraj topuuna birer ivme ler
yerletirilmelidir; fakat daha fazla sayda ivme ler kullanlmas tavsiye edilmektedir.

Klinometre

Dolgunun dey ve yatay dorultu boyunca yer deitirme

miktarlarn lmek iin baraj
kretine ve mansap evi zerine
tesis edilen lm sistemleridir.
Yerletirme ilemi dolgu biter
bitmez yaplmal ve ilk deerler
alnmaldr.

Yk Hcresi
ekil 11. Klinometre Cihaz

Baraj gvdesinde galerilere ve

projesinde gsterilen noktalara
tesis edilen anolarn yatay ve
dey eimlerini lmeye yarayan cihazdr.

ekil 10. Yk Hcresi Cihaz

Kaya bulonu ve yapsal kirilerde meydan gelen ykleri lmek

iin kullanlr.

Harici kme Rperleri

Bunun nedeni de okunan deerlerin bir birini dorulayp dorulamadnn aratrlmasna yardmc olmas iindir.

Barajlarda kullanlan lm cihazlar yukarda anlatld gibidir. lkemizde baraj yapm hzla artmaktadr. Jeofizik mhendisleri iin alma alan olduu
unutulmamal ve bu sektrde de
lkemize hizmet vermelidir.
resinden alnmtr.

KAYNAKLAR
Ssgeo Products Catalogue
Resimler, www.sisgeo.com adresinden alnmtr.

56
Kasm - 2012

www.jeofizik.org.tr