BLM 16

KAZALAR ve LK YARDIM
Do. Dr. Ferdi TANIR

AMA: Halk Sal staj yapan Dnem IV rencileri bir saatlik dersin sonunda, birinci basamakta
karlaabilecekleri kazalar ve benzeri durumlarda neler yaplacan ve kazalardan nasl
korunulacan bileceklerdir.
HEDEFLER: Bir ders saati sonunda Halk Sal staj yapan Dnem IV rencileri;
1. Kaza tanmn, eitlerini, nedenlerini sayabilecek,
2. Birinci basamakta kazalardan korunma yntemlerini sralayabilecek,
3. Ev, i ve trafik kazalarndan korunma yntemlerini sayabilecek,
4. lk yardm ve ilkyardmcy tanmlayabilecek,
5. lk yardmda ncelikleri sayabilecek,
6. Kaza ortam ve nlemleri deerlendirebilecek,
7. lk yardmda temel uygulamalar sayabileceklerdir.
16.1

KAZA ve NEM

nceden planlanmam, ne zaman, nerede, nasl oluaca bilinmeyen, beklenmedik bir anda
oluan yaralanmalar, can ve mal kayplarna neden olan olaylara Kaza denir. Kazalarda olay ncesi,
olay an ve olay sonras dnemde de insan, evre ve ara etkenleri rol oynamaktadr.
lkemizde ve dnyada endstrilemenin hzla gelimesi bata i kazalar olmak zere, trafik
kazalar, ev kazalar vb. dier kazalarda art da beraberinde getirmitir. Teknolojisi yksek aralarn
giderek artan retimine karlk bilgilendirme eksiklii, yetersiz yollar, gvensiz ara kullanmlar,
kazalarla birlikte nemli sakatlanmalar ve lmlerin olumasna neden olmutur. Teknolojideki
gnmz gelimeleri; i, ev ve trafik kazalarnn dnda teknolojik kazalarn, evre kirliliinin, doal
afetler, savalar ve dier nedenlerle oluan zehirlenmeler gibi doad olaylar ile insanlarn bedensel
ve ruhsal olarak, deiik tehlikelerle kar karya kalmasn salamaktadrlar. Dnya Salk rgt
(DS-WHO) verilerine gre gnmzde ve 2030 yl projeksiyonunda insanlarn yakalanaca hastalk
grubundaki ilk 10 hastalk grubu iinde kazalar nc srada yer almaktadr. Kazalar nedeni ile
lmler ise dnyada tm lm nedenleri arasnda drdnc sradadr. Kazalar 40 yana kadar en
nemli lm nedenidir. 1-4 ya lmlerin %40, 5-14 ve 15-24 ya lmlerin %50si kazalara baldr.
Bunlardan 1-14 ya grubu kazalarnn %60 ev kazas, 15-24 ya grubunun %80i tat kazalardr.

16.2

KAZA ETLER

Kazalar; ev, i ve trafik kazalar olmak zere balca eittir. Ev kazalarnn, trafik ve i
kazalarna gre saysal olarak daha fazla olduu dnlmekle birlikte, kaytlarn yetersizlii, sadece
yatakl tedavi kurumlarnn verilerinin tm kazalar yanstmamas gibi nedenlerle gerek kaza saylar
ile zararlanmalarn oranlar tam olarak saptanamamaktadr. nemli kaza biimleri aada
belirtilmitir.
16.2.1 DMELER: Ev kazalarnn hemen yars, i kazalarnn 1/6s ve dier durumdaki kazalarn
1/5ini dmelere bal kazalar oluturmaktadr.Yallar, ocuklar ve gebeler en ok dme kazalarna
uramaktadr. Merdivenden dme bu kazalarn banda gelmektedir.
16.2.2 YANGINLAR ve YANIKLAR: Ev kazalarna bal lmlerin 1/5inin yangnlara bal olduu
saptanmtr. Sigara ve elektrik yanklar en sk rastlanlan yangn nedenleridir.
16.2.3 MAKNA KAZALARI: yerlerinde i makineleri, krsal yerlerde traktr yaralanmalar en ok
grlen makine kazalardr.
16.2.4 ATEL SLAH, DELC-KESC ALET YARALANMALARI
16.2.5 BOULMALAR

16.3

KAZA NEDENLER
Kaza nedenleri aadaki faktrlerin biri ya da bir kann birlikte olmas ile grlebilir.
A) Yetersiz bilgi-beceri
B) Doru olmayan alkanlklar ve davranlar
C) evresel tehlikeler veya tasarm hatalar

16.4

BRNC BASAMAKTA KAZALARDAN KORUNMA

Kazalarn en nemli yn nlenebilir olmalardr. Bunun iin gerekli nlemleri almak yeterli olacaktr.
16.4.1 Ev Kazalarndan Korunma
En ok grlen kazalar grubu olmasnn yan sra 1-14 ya grubunu en ok etkilemesi en nemli
zelliidir. Ev kazalarndan korunmak iin alnacak nlemlerin balcalar:
Ocaklar camn ya da kapnn yannda olmamaldr,
Ocak zerinde piirme, kaynatma srasnda kenar ocaklar kullanlmamal, ocuklarn bu gibi
durumlarda mutfak ve/veya ocak evresinde bulunmamalar salanmaldr,
Mutfak kaplar geie engel olmayacak tarza yaplmaldr,
Mutfak raflar ocak zerinde olmamaldr,
Raf ykseklii sk kullanlan aralar iin uzanma yksekliinde olmaldr,
Yemek masas devrilmeyecek ve rahat oturulacak ekilde olmaldr,
Aydnlanma glge yapmamal, zellikle kap-merdiven nleri iyi aydnlatlmaldr,
ocuk oyun alanlar mutfak dnda olmaldr,
Mutfak-banyo havalandrmas yeterli olmaldr,
ofben vb aralar yeterli ve etkin yanmal, gaz kaa olmamaldr,
Elektrik prizleri, kablolar gvenli ve uygun ykseklikte olmal, elektrikli tm aralar zellikle
ocuklar iin korunakl, yallarn kolayca eriebilecei ekilde olmaldr,
Posta kutusu, kap zili ve elektrik dmeleri eriilebilir ykseklikte olmaldr,
ocuk oyuncaklar iin zel dolap olmaldr, ocuk oyun alan gvenli olarak ayrlabilmelidir,
Su tanklar-depolarnn az iyi kapatlm olmaldr,
Banyo taban kaygan olmamaldr, slak braklmamaldr,
Kaplar eiksiz olmal, kap genilikleri 80-100 cm. olmaldr,
Evde tek basamak kullanlmamal, gerekirse 75 mm.den ksa basamak yaplmamaldr,
Merdivenlerin basmak ykseklikleri eit, uygun zeminli, kenar tutunma yerleri standart
olmaldr, ocuklarn merdiven bana ulamasn engelleyici koruma salanmaldr,
Vantilatr varsa koruma kalkan olmaldr,
Balkonlar ocuklarn kendiliklerinden kamayacaklar-sarkamayacaklar biimde olmaldr,
Soba kullanlyorsa etrafnda ocuklarn yaklamasnn engelleyecek parmaklklar olmaldr,
lalar ocuklarn ulaamayaca ykseklikte, etiketli kutularda ve zel dolapta olmaldr,
Bak, makas gibi kesici-delici aralar, kibrit-akmak gibi yanc eyalar, temizlik maddeleri
ocuklarn ulaamayaca, kapal yerlerde olmaldr,
Kap ve pencereler kk ocuklarn aamayaca ekilde donatlm olmaldr,
Kap ve pencereler ile ev ierisindeki dier eyalarn kenar-ke blgeleri ocuklarn zarar
grmeyecei yer ile ekilde dzenlenmelidir.
16.4.2 Kazalarndan Korunma
kazalar en fazla alma saatlerinin ilk saatinde grlmektedir. Kaytlarn yetersizlii, her i
kazasnn bildirimin yaplmamas vb. nedenler, i kazalarnn gerek profilini renmemizi etkilerse de
SSK i kazas kaytlar ile yaplan aratrmalara gre, en ok st ekstremiteler (%50.7), ikinci srada alt
ekstremiteler (%26.5) ve nc srada kafa (%9.6) yaralanmalar olumakta ve bu yerlerde en ok
yzeysel yara ve cilt btnlnn bozulmas (%41.6), travmalara bal ezilme ve yumusak doku
yaralanmalar (%26.2), eklemlerde kk ve/veya burkulma ise (%14.3) nc srada en ok grlen
yaralanma tipini oluturmaktadr. kazalarndan korunmak iin alnacak nlemlerin balcalar:
alma yeri temiz, iyi aydnlatlm, havalandrlm, uygun biimde stlm-nemlendirilmi
olmaldr,
Grlt, vibrasyon, radyasyon, tehlikeli kimyasal maddeler olmamaldr,
Yerlerde atklar olmamal, yerler kaygan olmamaldr, geitler engelsiz olmaldr,
Genel ve makine elektrik sistemleri uygun topraklamal, korunakl, kesitsel olmaldr,
Makine koruyucular ve iyerinde gerekli kiisel koruyucular bulunmal ve kullanlmaldr,
Yangnla ilgili tm nlemler alnmal ve srekli denetlenmelidir,
Salk personelinin en nemli i kazalar laboratuar kazalar olduundan laboratuar ve burada
alanlarn gvenlii ile kazalardan korunmalar iin her tr nlem (hijyen, kiisel
koruyucularn kullanm, fiziksel, kimyasal ve biyolojik koullardan korunma) alnmaldr,
kazasndan korunmada dier btn nlemler alnmaldr.

16.4.3 Trafik Kazalarnn nemi ve Korunma

Dnya Salk rgt (DS) verilerine gre de bugne kadar trafik kazalarnda lenlerin says,
dnyadaki tm savalarda lenlerin saysndan daha fazladr. Dnyada her yl 1 milyon 250 binin
zerinde insan, trafik kazalarnda hayatn kaybetmektedir. Trafik kazalar, dnyada 15-19 ya grubu
genlerin lm nedenleri arasnda birinci srada, 10-14 ve 20-24 ya gruplarnda ise ikinci srada yer
alyor. Her gn 25 yan altnda bin 49 kii, trafik kazalarnda yaamn yitirmektedir.
Dnyada, trafik kazalarndan kaynaklanan zarar ise yllk 518 milyar dolar bulmaktadr. DS`ne gre
gelimi lkelerde, trafikteki insanlara ynelik tehdit-risk sralama ortalamas 9. srada, geri kalm
lkelerde ise bu tehdit 3. sradadr. Trkiye`de trafiin cana ve mala ynelik tehdidi hala 1. sradadr.
Trkiye`de ortalama her 7 kiiden bir kii trafik kazasnda ya lmekte ya da yaralanmaktadr.
Yarallarn yzde 5`i daimi sakatlk yzde 15`i de geici sakatlk yaamaktadr.
Emniyet Genel Mdrl(EGM) tarafndan aklanan 2011 Yl Trafik Kazalar statistiklerinde,
lkemiz lml kazalarda son 10 yl`dr Dnya 2.sidir. Trkiye, trafik kazalarnda len ya da yaralanan
insan saysnda ise Avrupa`da 1., dnyada ise 3. srada yer almaktadr. lkemizde her gn yaklak
600 ve her saat 28 trafik kazas olmaktadr. Bu kazalarda gnde 5 ila 20 kii lmekte, 200 kadar kii
de yaralanmaktadr. Ortalama her yl 4-5 bin vatandamz kazalar sonucu hayatn kaybetmekte,
yaklak 200 bin kii de yaralanmaktadr.
Salk Bakanl verilerine gre; lkemizde trafik kazalar sonucu lmler bilinen tm lm nedenleri
arasnda nc srada bulunmaktadr. EGM verilerine gre, 2011 ylndaki 1.228.928 trafik kazasnda
3.835 lm, 238.074 yaralanma meydana gelmitir. 2011 ylnda lm veya yaralanma ile sonulanan
trafik kazalarnn yaklak %77sinin kural ihlallerinden meydana geldii grlmektedir. lkemizde
2011 ylnda lm veya yaralanma ile sonulanan trafik kazalarnn %88,3 src kusurlarndan,
%10,3 yaya ve %0.2si yolcu olmak zere %98.8i insan kusurundan, %1.2si da yol ve ara
kusurundan kaynaklanmtr. Tedavi srecindekilerle birlikte her yl yaklak 10.000 insanmzn lmesi
orta lekli bir ile merkezinin yok olmas anlamna gelmektedir. Her yl trafik kazalarnda yaklak 10
milyar TL tutarndaki reel milli servet heba edilmektedir. Bu rakam, lkemizin Gayri Safi Milli
Hslasnn %2,1ine ve yllk toplam yatrm btesinin %80ine edeerdir.
Trkiye trafik kazalarnda, savalar ve depremlerdeki kadar insann lm ve yaralanmalara kurban
vermektedir. Uzmanlar, lkemizde trafik kazalarnn artmasnn temel nedeninin karayoluna arlk
verilmesi, demiryollarnn ihmal edilmesi olduuna dikkat ekmektedir. nk bilimsel olarak
karayolunun, demiryoluna gre 18 kat daha tehlikeli olduu tespit edilmitir. Demiryollar, gerek yolcu
gerekse yk tamaclnda Avrupa Birlii(AB) lkelerinin 7-8 kat altndadr. Avrupa`da ehirleraras
yolcu tamacl ift ynl trenlerle yaplmakta, sadece ky yollarnda otobsler almaktadr. Ara
says Trkiye`den alt kat fazla olan in`de daha az sayda trafik kazas meydana gelmektedir.
Fransa`da da bizden drt kat fazla ara says varken, kaza says bizden kat azdr. Kendi z
kaynaklarmzla yolcu ve yk tamaclnda faydalanabileceimiz demiryolu ulam yeterince
desteklenmedii iin petrole dayal karayolu tamacl bat lkeleri tarafndan zendirilip
ynlendirilmitir. Gerekten de d lkeler 1950`den beri kendi aralarn satabilmek iin tm
gelimekte olan lkelerde ayn siyaseti gtmektedir.
Kaza nedenleri incelendiinde, src ve yaya-yolcu olmak zere toplam olarak % 98.8inin insan
faktrne, % 0.5 ara ve %0.7 yol kusuruna bal kaza olduu belirlenmitir. Trafik kazalarndan
korunmak iin alnacak nlemlerin balcalar:
Kiiler uluslar aras trafik standartlarnda ve ek olarak lke koullar ile eitilmelidir,
Kiilerin kurallara uymas ok iyi, tek standartla, ok merkezli denetlenmeli ve herkesin
kurallara uymas salanmaldr,
Aralarn kontrolleri srekli ve periyodik olmaldr,
Teknik bilgi a varsa giderilmelidir,
evre, ara ve kullanc ergonomik olmaldr,
Kaza annda ve sonrasnda ne yaplacann standart eitiminin verilmi olmas gereklidir.
DSe gre bir Bir Halk Sal Sorunu: Trafik Kazalarnn nlenmesi raporundaki balklar: Politika,
Hizmet, Savunma, Kaza srveyans, Aratrma, Koruma ve kontrol, Deerlendirme eklindedir.

KAZALAR NLENEBLR OLAYLARDIR

16.5
LK YARDIM
Kaza nedenli lmlerin %10 kadarnn kazadan sonraki ilk dakikalarda, % 50 kadarnn ise ilk 30
dakikada olutuu belirlenmitir. Kazalara bal lmlerin azaltlmasnda, evrenin kazay
oluturmayacak ekilde dzenlenmesinin byk nemi vardr. Bu amala deiik teknik dzenlemeler
yaplmal, kiiler bu dzenlemeleri yapma ile bunlara uyma konusunda eitilmeli ve konu ile ilgili yasal
yaplanmalarla gerekli yaptrmlar konulmaldr. Kazalarn nlenmesi amac ile gerekli olan ve E
Engineering (=mhendislik), Education (=eitim), Enforcement (=uygulama) eklinde belirtilen bu
yaplanmalara drdnc olarak Emergency (=acil ve ilkyardm)n eklenmesi uygun bulunmutur.
nk kaza sonras ilk dakikalarda yaplan ilkyardmn, kazazedelerin %2-30 kadarnn yaama
dnmesini ya da mr boyu sakat kalmasn nleyebilecei saptanmtr. Dnya Salk rgt,
lkemizin de arasnda olduu Avrupa lkeleri iin 21. yzylda Herkes in 21 Salk Hedefinden
Hedef: 9da blge lkelerinde, 2020 ylna kadar gnmzdeki trafik kazalarna bal lm ve
sakatlklarn en az %30, i, ev ve dier kazalara bal lm ve sakatlklar ise en az %50 azaltlmas
gerektiini belirtmitir. lk yardm, herhangi bir hastalk ya da kaza sonucu sal tehlikeye
girmi olan bir kiiye, durumunun ktlemesini nlemek amac ile olay yerinde ilasz olarak
yaplan ilk mdahaledir. Bu ilk mdahale, ilgili kiiye en yaknnda bulunan kiiler tarafndan
yaplabilir. Bu nedenle ilkyardm, toplumun btn bireylerinin, salk eitimi grsn grmesin her trl
koulda yapmas gereken uygulamalar btndr. lk yardm eitimi, kiilere salk personeli nitelii
kazandrmaz. Bu eitim kiilere, kendileri ve evrelerindeki dier toplum bireyleri iin hayat kurtarc ve
sakatlklar nleyici, en aza indirici uygulamalar konusunda yeterli bilgi ve beceri kazandrmaya
yneliktir. lkyardm uygulamalarnn zamannda yaplmas kadar kuralna uygun olarak yaplmas da
ok nemlidir. nk doru olarak yaplan ilk yardm uygulamas hayat kurtarc olabilirken, yanl
yaplan ilkyardm uygulamalarnn yaam kaybna veya kalc sakatlklara neden olduu bilinmektedir.
Bu nedenle, doru ilkyardm uygulamalar iin standart yntemlerle yaplan ilkyardm eitimleri
gereklidir. lk yardm eitimi, katlmclarn rendiklerini manken zerinde uyguladklar, grsel
aralarla (slayt, asetat, video vb.) zenginletirilmi bir eitim olmaldr.
16.5.1

lk Yardmda ncelikler
1.Hayati tehlikeyi ortadan kaldrmak
2.Durumun ktlemesini nlemek
3.yilemeyi kolaylatrmak

16.5.2 lk Yardmda Temel Uygulamalar

A. nce kendi durumunu deerlendirmek
B. Sakin ve kararl olmak
C. Kazazedeyi yatrmak, fazla hareket ettirmemek
D. Hzla A-B-C ynnden deerlendirmek (A=Airway, B=Breathing, C=Circulation)
E. Kanama-krk kontrol yapmak
F. Bilinci kapal ise su vermemek
G. evredeki telallar uzaklatrmak
H. Byk yarasn grmesine izin vermemek
I. Tbbi yardm istemek ve gerekirse kayt tutmak
16.5.3 lk Yardmcnn zellikleri
1. Sakin olmal ve kendi can gvenliini n planda tutmal
2. Kararl olmal ve abuk karar verebilmeli
3. Kendine gveni olmal (byk lde bilgi ile ilgilidir)
4. Tercihen iki elini de iyi kullanabilmeli
5. Pratik bulular olmal ve eldeki olanaklar deerlendirebilmeli
6. evredeki kiilerden yararlanmay bilmeli
7. lkedeki salk rgtlenmesi ve insan vcudu temel bilgilerine sahip olmal
16.5.4 Kaza Ortamnn Deerlendirilmesi
1.Kendine bak: kendini muayene et, koru, sakin ol
2.evrede sregelen tehlike varsa gider,
3.Trafikte isen gvenlii sala, sigaray yasakla
4.Tehlike yoksa kazazedeyi kmldatma
5.Kazazedelerde ncelikleri sapta
6.Kazazedeleri yattr, salam ve merakllar grevlendir(ambulans, itfaiye vb.)
7.Tama organizasyonu yap
8. Gerekirse kayt tut ve tbbi yardm gelince bilgi ver

KAYNAKLAR
1. Stevens G, Mascarenhas M, Mathers C. (Editorial) Global health risks: progress and challenges.
Bulletin of the World Health Organization 2009;87:646-646.
2. Gler ., Bilir N. Temel lkyardm. T.C. Salk Bakanl Temel Sa.Hiz.Gn.Md. ve Sa.
Proj. Gn. Koord. evre Sal Temel Kaynak Dizisi No:14, Aydodu Ofset, 1994, Ankara.
3. Gler ., Bilir N. Herkes in lkyardm. T.C. Salk Bakanl Temel Sa.Hiz.Gn.Md. ve
Sa. Proj. Gn. Koord. evre Sal Temel Kaynak Dizisi No:18, Aydodu Ofset, 1994,
Ankara.
4. Bilir N., Yldz A.N. Temel lkyardm Bilgisi (lkyardm Eiticisinin El Kitab), Hacettepe
Halk Sal Vakf, Yayn No:98/10, 1998, Ankara.
5. University of Maryland Medicine, 2 May 2003, internet: www.umm.edu, eriim:07.08.2011
6. Red Cross launches life-saving road safety pack, internet:www.redcross.org.uk,eriim:19.05.2010
7. Principles of First Aid, First Aid.Parasolemt Pty.Ltd, Australia, 2002.
8. St John Ambulance Australia - First Aid Training Standards. nternet:www.stjohnambulance.au,
eriim:22.05.2010.
9. www.emg.gov.tr, www.gata.edu.tr, www.ttb.org.tr, www.saglik.gov.tr, www.ssk.gov.tr, www.who.org,
www.tuik.gov.tr,