BLM 17

OLAAN DII DURUMLARDA SALIK HZMETLER

Do. Dr. Ferdi TANIR

AMA: Halk Sal staj yapan Dnem IV rencileri drt saatlik dersin sonunda, birinci basamakta
karlaabilecekleri olaan d durumlarn ncesi, sras ve sonrasnda yaplacaklar ile
nkleer, biyolojik ve kimyasal etkilenmede korunmay ve acil mdahaleyi bileceklerdir.
HEDEFLER: Drt saatlik dersin sonunda Halk Sal staj yapan Dnem IV rencileri;
1. Olaan d durum (ODD) tanmn, eitlerini ve nedenleri sayabilecek,
2. Olaan d durumlarda halk sal hizmetlerini sralayabilecek,
3. ODD. ncesi, neler yaplacan sayabilecek,
4. ODD. srasnda neler yaplacan sayabilecek,
5. ODD. sonrasnda neler yaplacan sayabilecek,
6. ODD.den korunma iin birinci basamak hekimliinde yaplacaklar sayabilecek,
7. Nkleer, Biyolojik ve Kimyasal (NBK) tehlikede nasl korunacan aklayabilecek,
8. NBK tehlikede birinci basamak koullarnda acil yardm uygulamalarn sayabileceklerdir.
17.1

OLAAN DII DURUM (ODD)

Uluslararas bir tanmlamaya gre; eer bir kaza sonucunda en az 10 kii hastaneye yatar ve en az 25
kii zarar grrse bu kazaya Kitlesel Kaza=Afet-ODD denir. Olaand durum, yaygn bir biimde
ortaya kan ve ar hasar, yaralanma, can ve mal kaybna yol aan, toplumun kendi olanaklaryla ba
edemeyecei byklkte bir ykma neden olan, ulusal ve uluslar aras yardm gerektiren olay ya da
durumdur. Yaygn bir biimde ortaya kan ve ar hasar, yaralanma, can ve mal kaybna yol aan,
toplumun kendi olanaklaryla ba edemeyecei byklkte bir ykma yol aan, ulusal ve uluslar aras
yardm gerektiren olay ya da duruma Afet-Olaan D Durum-ODD denir.
Stockholm Bildirgesinde, Tp asndan ODDlar, belirli bir zaman dnemi ierisinde tp mesleinin
kapasite ve kaynaklar ile ODDdan etkilenen kiilerin veya sal tehdit altnda olan insanlarn
gereksinimleri arasnda akut ve nceden grlemeyen bir dengesizlikle karakterizedir denmektedir.
Olaand durumlarn ortak zellikleri:
1. Ani olarak meydana gelirler ve abuk bir biimde eyleme gemeyi gerektirirler.
2. Normal koullara gre dzenlenen tbbi kaynaklar yetersiz kalr. Olaand durumdan etkilenen kii
saysnn fazla olmas, olabildiince fazla sayda yaam kurtarmak amacyla var olan kaynaklarn etkin
bir biimde kullanlmasn gerektirir.
3. Ortaya kan maddi ve doal hasar olaydan etkilenenlere ulamay zorlatrr ve/veya tehlikeli hale
getirir.
4. evre kirlilii ve epidemi risklerine bal olarak etkilenen insanlarn saln olumsuz ynde etkiler.
Bu nedenlerle olaand durumlar ulam hizmetlerinden gda desteine, gvenlik, yangn sndrme
gibi hizmetlere dek uzanan birok farkl mdahale tiplerini ilgilendiren ok ynl bir yant gerektirir. Bu
koullarda grev yapacak acil yardm, kurtarma ekiplerini, salk alanlarn zor bir mcadele
beklemektedir.
ODDlar toplumun rgtl biimde hazrlkl olmas gereken en nemli sosyal ve evresel sorunlar
arasndadr. ODDlar en nemli zamansz lm, salk dzeyinde gerileme ve yaam kalitesinin
dme nedenidir. Genel anlamda ODDlar toplumsal ykmlara yol aan byk olaylardr. Birlemi
Milletler '10 Ekim Dnya Doal Afetlerin Zararlarnn Azaltlmas Gn' olarak belirlemitir.
17.1.1 Halk Sal Asndan ODD Gruplar
1. Doal Afetler: Doa olaylar sonucunda oluurlar.
a) klimsel: Su basknlar ve frtnalar.
b) Jeolojik: Depremler, volkanik patlamalar ve sismik deniz dalgalar(Tsunami).

2. nsan Eliyle Ortaya kan ODDlar

*Endstriyel / teknolojik (kazalar, kimyasal/radyoaktif szntlar, patlamalar, yangnlar)
*evre kirlilii
*lleme, ormanlarn yok olmas
*nsan yerleim alanlarnda ortaya kan felaketler
*Sava, i atmalar, silahl saldrlar
*Etnik ayrmclk veya etnik temizlik amal Ge zorlanma
3. Karmak nsani Aciller (CHE-Complex Humanitarian Emergency)
A. Blgesel/ i savalar (Irak-Kuveyt sava)
B. Alt dzeyde snr tesi atmalar (Lbnan- srail atmalar)
C. Yasal otoriteye kar silahl mcadeleler (Kamboyada Khmerler)
D. Blgesel ayrlk yanls sivil savalar (Bosna, Eritre,vb.)
E. Etnik sivil savalar (Ruanda, Afganistan, vb.)
F. Blgesel otoritenin yklmas/k (Somali)
Olaan d durumlarn dier snflamalar:
1.Oluumlarna Gre:
a) Doal: Depremler, su basknlar, toprak kaymalar, lar, kasrgalar, volkanik faaliyet, kuraklklar
b) nsan eliyle: Doa olaylar dnda kalan ve insanlarn yaam, retim, sosyal ve politik faaliyetleri
srasnda ortaya kan durumlardr. Savalar, atmalar, teknolojik felaketler, endstriyel kazalar,
etnik temizlik, lleme bu durumlara rneklerdir.
2. Oluum Hzlarna Gre:
a) Hzla oluan (Katalismik): Deprem, hortum, sel baskn, tsunami.
b) Yava oluan-uzun sreli: Savalar, kuraklk, ktlk, alk, lleme, epidemiler.
3.Nedenlerine Gre:
a) Doal
b) Teknolojik
c) Kompleks: atma ve ihtilaflar
17.1.2 Olaan D Durumlarn Epidemiyolojik zellikleri
Son 40 ylda doal nedenli olaand durumlarn saysnda kata yakn bir art izlenmektedir. Son
yirmi ylda, sadece doal felaketler yaklak 800 milyon kiiyi etkilemi ve 3 milyondan fazla kiinin
lmne neden olmutur. Her hafta uluslararas yardma ihtiya duyulan nemli byklkte en az bir
felaket olmaktadr. Dnya apnda zellikle gelimekte olan lkelerde youn olmak zere 70 milyon
kii doal felaket asndan riskli blgelerde yaamaktadr. Doal felaketlerin en nemli zellii
genellikle ani ve beklenmeyen bir zamanda meydana gelmeleri ve byk ykmlara neden olmalardr.
Hemen her gn bir lke olaand durum yaamakta ve her hafta bir lke ODD nedeniyle uluslararas
yardm istemektedir. Gelecekte ODD says ve etkisi daha da artacaktr. Sel alanlarndaki nfus art,
deniz kysnda ve fay hatt zerinde yerleimin artmas, binlerce toksik maddenin retiminin ve
tamaclnn artmas ve kontrolsz endstrileme, milyonlarca insann ve ok daha geni alanlarn
etkilenmesi riskine iaret ediyor. Ortalama s, ya ve deniz seviyesindeki deiiklikler ise, dramatik
sonulara yol amaktadr. Kresel snma nedeniyle 2080 ylnda 44 cm. daha ykselecek olan deniz
seviyesi, ada ve deniz kenarnda yerlemi mega kentleri imdiden tehdit etmektedir. Doann
tahribatnn bedelini, gelimekte olan dnya demektedir. Ykc doa olaylarna kar doal
savunmann ormanszlamayla yok edildii ve kresel snmann; rzgarn, yamurun ve gnein
gcn tahmin etmeyi zorlatrd koullarda, plansz gecekondulardaki yaklak bir milyar insan
yksek bir risk altnda yaamaktadr. Frtna, sel, kuraklk, volkan patlamas ve deprem sradan doa
olaylardr, ancak hazrlksz toplumlarda felakete dnr. zellikle gelimekte olan lkelerde bu doa
olaylarnn sonular ykcdr. ODDlarn 1965-1992 yllar arasnda % 90ndan fazlas dnyann
yoksul ktalar olan Asya ve Afrikada gereklemitir. Doal ODD.ye bal lmlerin % 96s dnya
nfusunun % 66sn oluturan ve dnyann en yoksul lkelerinde yaayan kiilerde grlmektedir.
Gelimi lkelerde doal ODD bana 500 lm olurken gelimemi lkelerde bu say 3000in
zerindedir.

lkemizde en sk grlen doal felaket depremlerdir. Trkiyede ortalama her 10.8 ayda bir
deprem(iddeti >4 olan) olmaktadr (Bu oran randa 15.6, Japonyada 16.8). Trkiyenin %98i deprem
blgesidir. Yer kabuunun titreimleri; svlama (likefaksiyon), toprak kaymalar, binalara zararl
toprak hareketlerine veya dev sismik deniz dalgalarna yol ap, etkisini binlerce kilometre uzaktaki
topraklarda dahi gsterebilir. Bunun yan sra jeolojik olmayan etkileri vardr. Yaygn yangnlar, byk
barajlarn yklmas, toksik ya da radyoaktif madde yaylmas, toprak kaymas ya da yamurla birlikte
amur kaymas sonucu, balangtaki etkisinden daha fatal sonulara yol aabilir.
17.1.3 ODDlarn Salk Sonular
ODDlar ksa sreli olarak; morbidite, mortalite ve yaam kalitesinde azalma vb. etkilere, uzun sreli
olarak da; morbidite artm, erken lm ve gelecekte yaam standardnn dmesine neden olabilirler.
17.1.3.1 Ksa sreli morbidite ve mortalite nedenleri: travmalar, emosyonel stres, salgn ve var
olan hastalklarda artmadr.
Mortalite Verileri (lmllk ltleri), Salk durumundaki iyileme ve ktlemenin temel
gstergesidir. Balang dneminde lmllk ltleri, her gn 10.000 nfus bana den lm
says gz nne alnarak hesaplanr.Kaba lm hz temel gstergedir.
Ortalama gnlk lm says
Gnlk Kaba lm Hz =
x 10.000
O blgenin nfusu
ODD sonras deerlendirmede gnlk kaba lm hzlar yle yorumlanr;
< 10 / 10.000 nfus/gn
= kontrol altna alnabilir
10-20 / 10.000 nfus/gn
= ok ciddi dzeyde
21-50 / 10.000 nfus/gn
= kontrol edilemeyecek dzeyde
> 50/ 10.000 nfus/gn
= byk bir felaket
(*) 5 ya alt ocuk lm hz iin, kaba lm hz ile ilgili belirtilen deerlerin yaklak iki kat gz nne
alnmaldr.
Morbidite (Hastalk) ltleri; Koruyucu ve iyiletirici salk hizmetlerinin planlanmas gerekli tbbi
malzemelerin belirlenmesi ve personel eitimi iin hastalklar ile ilgili bilgilere ihtiya vardr. Bu
konudaki bilgi toplama yntemi salk olan kaynak kiilerle grme, basit bir srveyans sistemi
oluturma veya hzl bir aratrma planlama eklinde olabilir.
17.1.3.2 ODDlarda Artan Salgn ve Endemik Hastalklar
1. Gda ve su kaynakl olanlar (Tifo ve kolera)
2. Vektrle yaylanlar (Veba ve stma)
3. Temasla yaylanlar (Hepatit A, igelloz)
4. Solunum yoluyla yaylanlar (Kzamk ve nezle) balcalardr.
Afet ok sendromunda bulgular; ok, kolay etkilenme ve etki altnda kalabilme, fori ve abartl tepkiler
olarak belirlenebilir.
Epidemiler(=salgnlar), bir olaand durumun sonucu olabildii gibi kendisi de bir olaand durum
olarak ortaya kabilir. Potansiyel bir epidemi riski unlardan etkilenebilir:
- Hastaln nceden var olan dzeyi, baklk durumu, beslenme durumu
- evresel deiiklikler
- Nfus younluundaki deiiklikler ve nfus hareketleri
- Su ve kanalizasyon sistemlerinin bozulmas
- Temel salk hizmetlerinin kesintiye uramas
17.1.3.3 Depremlerin Salk Sonular
Depremin balamasndan sonraki morbidite ve mortalite, ksa sre iinde youn travmatik yaralanma,
stresin etkisi ve yaralanan ya da lenler arasnda kadn ve ocuklarn fazlal ile karakterlidir. len
yaralanan oran 1:3 ile 1:15 arasnda deimesi ve balangta travmann dier nedenlere baskn
gelmesi dikkat ekicidir. Tedaviyi gerektirecek yaralanmalar, farkl aratrma sonularna gre toplam
yaralanmalarn %3-40n oluturur. Ciddi yaralanmalar iinde kanamal yumuak doku travmas %32,
kafa travmas %15-37, extremite krklar % 17 orannda yer tutar. Minr yaralanmalarn %60 ba ve
extremite yaralanmalardr. Farkl depremlerden sonra yaralananlarnn %0,1-11inde crush sendromu
gelitii bildirilmektedir.

Depremden sonra ikinci evrede grlen salk sorunlar arasnda, kardiyovaskler sistem hastalk
art ve hastalk gidiinin bozulmas, komplikasyonlu hipertansiyonu olan ve serebrovaskler sorunu
olan hasta saysnn ve buna bal lmn art, nevrozlar ve dier ruh sal sorunlar dikkati eker.
Enfeksiyon hastalklarnn yaylmas zellikle barsak hastalklarnn art, ayla nlenebilir ocukluk
ca hastalklar, stma ve dier tropikal hastalklar ise ge evrede, daha ok toplumun salk
hizmetine ulaamamas ve salksz koullarda yaamn srdrmesine bal olarak ortaya kar.
17.1.3.4 Sellerin Salk Sonular
Seller tm doal nedenli olaand durumlar arasnda en sk grleni ve maddi sonular en ar
olandr. Tm doal nedenli olaand durumlara bal mal kayplarnn % 40 sel nedeniyledir.
Sellerin says ve olumsuz etkisi artsa da, lm says yldan yla azalmaktadr, ancak yine de doal
nedenli olaand durumlara bal lmlerin yarsndan fazlas sellere, %10undan az da
sosyoekonomik maliyeti ok yksek olan frtna ve kasrgalara baldr.
Sel riski yksek blgelerde insan yerleimi artmaktadr. Ormanszlama, uygunsuz inaat teknikleri,
sel riski yksek nehir yatanda, nehir deltasnda ve deniz kenarnda yerleim gibi faktrler, selin
etkilerini yldan yla arttrmaktadr. Selin insan yaamna etkisi lkeden lkeye farkllk gsterir. ABD
dnyada en sk sele maruz kalan lkeden biridir ancak selin etkileri azaltlmtr. ABDnde sel riski
tayan 20000 kentte ylda 47-146 lm, inde 1000 lm Bangladete ise 15000 lm olmaktadr.
Banglade, dnyada inden sonra selden en ok etkilenen lkedir ancak, selin nlenmesi almalar
yetersizdir. Sele bal lmlerin ou (% 93e varan oranda) boulma nedeniyle olmaktadr. zellikle
toprak ve amur kaymalar lmll artran faktrlerdir. Ardndan gelen nedenler, trafik kazalar,
elektrik arpmalar, emosyonel ve fiziksel stres sonucu myokard infarkts ve temizleme almalar
srasnda yaanan travmaaralar da byk zarar grr. Sel suyunda 30 cm. ykselme ara zerinde
1500 pound itme gc artna neden olur, 60 cm. yksekliindeki su seviyesi arabay srklemeye
yeterlidir. Nitekim selde boulanlarn nemli bir ksm ara srcleridir. Bunun yan sra baraj
yklmas ve tamalar nemli kayplara yol amaktadr.
Doal olaand durumlar arasnda en ok bulac hastalk grleni sellerdir. nk su artma
sistemleri ve ebekeleri hasar grr, kanalizasyon tamalar oluur ve kontamine gda, su ve eyalarla
bulaan enfeksiyz hastalklar daha ok ortaya kar. Suyla bulaan enterotoksijenik E-Coli
enfeksiyonlar, igellozis, hepatit A, leptospirozis, hatta giardiazis salgnlar grlme riski artar.
rnein, 1995 yl ekim aynda Nikaraguadaki selden sonra 2000den fazla insan leptospirozise
yakalanm, 51i lmtr. Yine zmirde 1995te kasm aynda yaanan ve 62 kii ld selden sonra
toplam yedi kiide leptospirozis saptanm ve bunlardan biri lmtr.
Bunun yannda doal gaz hatt ve yer alt ya da st benzin ve toksik madde depolarnn hasar
sonucu nemli salk sorunlar yaanabilir. 1997 Ocak aynda zmirde yaanan sel sonras Alsancak
semtindeki bir Sodyum Hiposlfat deposuna su girmesi sonucu, suyla temasa bal yangn ve gaz
sznts olmu, atmosferde slfit konsantrasyonu fatal dzey olan 2 Ppm. in zerine km ve blgede
grev alan 17 itfaiyeci, ambulans personeli ve gvenlik grevlisi, solunum yolu maruziyeti nedeniyle
tedavi grmtr.
Uygun hava tahmini ve zamannda uyar sistemlerinin varl, sel riski olan blgedeki nleme
almalar selin etkisini ok azaltr. Bunu yan sra, sel riski yksek blgede sel olmadan nce, riskli
gruplarn ve gereksinimlerinin saptanp hazrlk yaplmas, iyi bir kurtarma sistemi ve acil yardm
sisteminin kurulmas ve dzenli srveyans yaplmas, salk sorunlarnn en aza indirilmesinde
nemlidir.
17.1.3.5 Endstriyel Kazalarn Salk Sonular
Her gn yaklak 600 yeni kimyasaln retime katlmas ve uluslararas kimyasal madde hareketinin
artmas nedeniyle, endstriyel kaza riski ok byk boyutlara varmtr. Bunun yan sra endstri
alanlarnn yaknnda yerleim alanlarnn artmas, bu yerleim alanlarnda ounlukla yoksullarn
yaamas, yoksullarn daha ok kaytsz ve gvenliksiz ilerde alyor olmas ve uygun altyap ve
salk hizmetleri gibi kamu olanaklarna ulaamyor olmas gerei gz nne alndnda, sorunun
asl boyutu daha iyi anlalacaktr. zellikle i gvenlii ve i sal konusunda snrl deneyimi olan
lkelerdeki hzl endstrileme sonucu, endstriyel kazalar ve halk sal zerindeki etkileri giderek
artmaktadr.
Endstriyel kazalarn byk bir ksm, zellikle kara yoluyla tama srasnda dklme ve sznt
eklinde olur. Endstriyel alanda petrol rnleri ok sk kullanld iin patlama ve yangnlar da sk
grlr. Endstriyel kazalarn evresel sonular; su kaynaklar, toprak, besin zinciri veya sk kullanlan
ev malzemelerinin kirlenmesi eklindedir ve etkisi yllar srebilir.

Endstriyel kazalarn yol at zararlar daha ok parlayc gaz ya da buharn aa kmas, yangnlar
ve toksik madde aa k eklindedir. Endstriyel bir kazann olaand durum olarak
adlandrlmas iin insanlarn lmesi gerekmmez. Seveso kazasnda olduu gibi dioksinin uzun
vadedeki etkilerinden kanmak iin binlerce insann blgeden boaltlmas, bu durumu ODD olarak
tanmlamaya yeterlidir. Kimyasal maruziyete bal uzun vadede teratojen, karsinojen etki ve dier
hedef organ hasar riski, kaza olduu anda ciddi akut salk sorunlar olmasa da, mutlaka en batan
itibaren aklda tutulmaldr.
nsan hatas endstriyel kazalarn olumasnda nemli bir faktr olsa da asl sorun; insanlarn
endstriyel alana yakn blgede yerlemesine izin verilmesi, kaytsz ii altrlmas, i sal ve
gvenlii nlemleri ve evre koruma nlemlerinin alnmamasdr. Bunun yan sra, acil yant
sistemlerinin hem endstriyel alan iinde hem de toplumda yeterince gelimemi olmamas, ilgili
kurum ve ynetimlerin zamannda bilgilendirilmemesi, kazann boyutu ve kimyasal maddenin nitelii
ve etkilerinin gizlenmesi en hafifinden ge aklanmas insan ve evre zerindeki etkiyi arlatr.
Endstriyel kazalar, tmyle insan eliyle oluan durumlardr. nlemek ve korunmak mmkndr.
ncelikle, blgede bulunan ve kaza riski olan tm kimyasal zararlarn belirlenmesi gereklidir. Ardndan
bu maddelerin etkisine ak gruplar saptanmaldr. Daha sonra hem endstriyel alanda hem de
toplumda acil durumlara hazrlkl olma planlar yaplmal ve uygulanmaldr. Hazrlkl olma
erevesinde, blgedeki endstriyel kaza riskine gre antidotlarn bulundurulmas, alanlar ve acil
yardm ekipleri iin koruyucu ekipmannn bulundurulmas ve kullanm, topluma yaplacak ilk yardm
iin ara, gere ve malzemenin hazr tutulmas, boaltma alan ve aralarnn belirlenmesi ve buna
hazrlkl olunmas gerekir.

17.1.4 Olaan D Durumlarda Ynetim

ODDlerde ynetimin temel amac ODDden korunma, hazrlkl olma ve etkilerini hafifletmedir. ODD
ncesinde uygun nlemlerin alnmas, planlarn yaplmas, kent yapsnn felaketin etkilerini azaltacak
ekilde oluturulmas, ODD srasnda gda ve konut salanmas, hizmetlerin organizasyonu, ODD
sonras yeniden yaplanma, salk rgt dndaki rgtlerce yrtlen almalardr. Salk
personeli ve rgt bu multidisipliner abalarn sadece bir parasdr. Doal felaketlerde felakete
verilen yant eitli evreleri ierir:
1.HAZIRLIK EVRES: Toplumun ve felaketle mcadele eden kurulularn felakete hazrlanmak iin
yaptklar tm etkinlikleri kapsar. ODD salk ynetimini en nemli dnemidir. rgtlenme, yasal
dzenleme, kaynak organizasyonu, afete kar plan hazrlanmas, eitim, izleme ve deerlendirme bu
aamada yaplmaldr.
2.UYARI EVRES: Olaylarn gzlemlenmesi ile felaketin ne zaman, nerede, ne iddette olacana
ilikin kriterler oluturulmaya allr. Yer kaymas, kuraklk, tayfun, su baskn gibi afetleri nceden
saptayabilmek olasdr. Uyar yapmak kadar yaplacak uyar ile gerekletirilecek ilemler de
belirlenmeli planlar hazrlanmaldr.
3.ACL EVRES: Bu evrede arama kurtarma, ilk yardm, acil tbbi yardm, acil iletiim ve ulam
sistemlerinin restorasyonu, geici barnma, su ve besin salama almalar yer almaktadr.
Deneyimler felaketlerden sonra sa kalanlarn % 75nin felaketten 30 dakika sonra kurtarma
almalarna katldna iaret etmektedir. Bu nedenle felaket ncesi hazrlk ve eitim zellikle ilk 24
saatte blgeye yardm ekipleri ulancaya kadar yerel halkn en erken ve etkin yardm almalarn
gerekletirmesi asndan nemlidir.
4.REHABLTASYON EVRES: Toplumun ve bireylerin normal yaama dnebilmesi iin yaplanlarn
yer ald bir evredir. Devlet desteine en ok ihtiya duyulan dnemdir. Eitim ve salk hizmetleri, i
bulma, burs salama, yiyecek ve yakacak salama, kredi verme, toplumun yeniden rgtlenmesini
salama, geici iskan salama en nemli rehabilitasyon almalarna rnektir.
5.YENDEN YAPILANDIRMA EVRES: Felaket blgesinin yeniden yaplandrlarak etkilerini yok etme
evresidir. Ev ve bina onarmlar, tarm faaliyetlerinin normale dnmesi gibi almalar yrtlerek
toplum ve fiziksel evrenin yeniden dzene girmesi amalanr.

ODD salk hizmetleri ynetiminin ama ve uygulamalar:

Olabildiince ok kiinin hayatta kalmasn salanmal
Olabildiince standart protokoller izlenmeli
Hzla komuta merkezi kurulmal ve ynetici belirlenmeli
Komuta merkezi kaynakl haberleme salanmal
Olay blgesinde kontroll merkezi boaltma uygulanmal
Kazazede, kurtarc ve ailelerine zen gsterilmeli
Kronolojik kayt tutulmal
Az saydaki eitimli ekibin ok saydaki gnllden daha yararl olaca iin, kurtarc
olabilecekler eitilmelidir.
ODD ynetiminde deerlendirme, etkilenen toplumun acil yant gerektiren temel gereksinimlerini
saptamak amacyla bilgi toplamaktr. Bu deerlendirme ksa zamanda ve hzla yaplmal ve salk
hizmetleri bu deerlendirme kapsamnda ynetilmelidir. Hzl deerlendirme, ODDu dorulama, tipini,
etkisini ve geliimini ortaya koyma, salk etkilerini ve buna bal olarak acil salk gereksinimlerini
belirleme, acil yant iin ncelikli eylemler nerme amalarn tar.
ODDler salk hizmetlerinin sunumuna eitli alardan etkide bulunurlar. Bu etkiler; birimlerin yeri,
says, ilevi, bina durumu, kapasite, iletiim, personel kayplar ve gereksinimlere baldr.
HIZLI DEERLENDRME TEKNKLER
Hzl deerlendirme teknikleri kullanlarak tahmini yaral says, yaralanma dzeyleri ve trleri, yacinsiyet yaps, kaybolanlar, daha nce varolan patojenlerin tanmlanmas, hastalk kontrol iin
yaplmas gerekenler, lmlere ilikin bilgiler elde edilir. Bu grupta kullanlan teknikler:
Varolan nicel veriler, Anahtar kiilerle grmeler, Odak grup grmeleri, Gzlem ve /veya katlml
gzlemler, Harita gelitirme, Derinlemesine grme, Saha notlar, Kartopu teknii, Olgu almalar.
ODD de hzl deerlendirme u basamaklar ierir: alma alann belirleme, harita gelitirme,
rneklem bykl ve seimi ( Rasgele 50 hane veya kme rnekleme-5,10 hanede bir), ulam
olanaklarn belirleme, etkilenen nfusun dalm, farkl koullar tanmlama.
17.2

OLAAN DII DURUMLARDA HALK SALII UYGULAMALARI

Afetlerde temel ama, morbidite ve mortalitenin en aza indirilmesidir. Afetin tr ne olursa koruyucu
hizmetler birincil, ikincil ve ncl hizmetler olarak ele alnr.

17.3

ODD NCES ALINACAK NLEMLER (=BRNCL KORUMA)

amzdaki son gelimeler olaand durum olarak dilimize yerlemeye balayan disaster
kavramnn, tp alan iinde de yerini bulmasna yol amtr. Disaster Medicine kavram altnda gerek
akademik yaplarda ve gerekse dier gnll ya da zel kurulularda olaand durumlarda salk
hizmetlerine ynelik olarak eitim, planlama, danmanlk, organizasyon gibi konularda almalar
yaplmaktadr. Bu alanda alan yaplara bakldnda Olaand Durum Tbbnn alma alan
olarak deprem sel baskn, hortum, kasrga gibi doal afetleri ve insan eliyle oluan atma, i sava,
byk apl i ve d g, byk kazalar gibi ykmlar kapsad sylenebilir.
Birincil korumada, afetin ya da etkisinin ortaya kmasn engellemeye ynelik abalar alnarak
sonularnn ortadan kaldrlmasna ynelik abalar da birincil kabul edilebilir. nlem, hazrlkl olma ve
erken haber alma, uyarma uygulamalardr. lk ve acil yardm hizmetleri yrtlrken dier yandan da
hayatta kalanlarn yaamlarn devam ettirebilmek iin gerekli yardmn planlanmas, nemli salk
sorunlarnn belirlenerek nlemler alnmas, risk gruplarnn saptanmas iin hzl bir ekilde salk
durumunun belirlenmesi gereklidir. Bu deerlendirme srasnda ncelikle aadaki bilgiler
toplanmaldr:
Demografik zellikler
Daha nceki salk durumu
Beslenme durumu
Mortalite lleri
Morbidite ltleri

A)DEMOGRAFK ZELLKLER: Bu konuda toplanmas gereken temel bilgiler unlardr:

Toplam nfus
Nfusun ya ve cinsiyet yaps
Risk gruplar ve toplam says
Ortalama aile bykl
B)DAHA NCEK SALIK DURUMU: Yrtlecek salk hizmetlerinin planlanmasnda toplumun daha
nceki salk durumu ile ilgili bilgi gereklidir. Ayrca gelenekler, inanlar, tabular ile ilgili de bilgiler
toplanmaldr. Dikkat edilecek temel bilgiler:
Temel salk sorunlar
Salk hizmeti kaynaklar
nemli salk inanlar, alkanlklar
Daha nceki koruyucu salk hizmetlerinin nitelii
Bilgiler ulalabilen mevcut kaytlardan, toplum liderleri ve/veya salk alanlar ile grmelerle elde
edilebilir.
C)BESLENME DURUMU: Yardm ve beslenme programlarnn dzenlenebilmesi iin gerekli nemli
bilgilerdir:
0-4 ya arlk kayb prevalans
Daha nceki beslenme durumu
Vitamin mineral eksiklii prevalans
D)MORTALTE LLER: Bu konuda hesaplanmas gereken ltler:
Kaba lm hz
Yaa zel lm hzlar
Nedene zel lm hz
Olgu fatalite hz
17.3.1 Hazrlkl Olma
Olaanst durumlarda, hangi bireyin acil giriimler konusunda karar verecei nceden akla
kavumu olmaldr. Ayrca, her bir acil salk eyleme iin ulusal, blgesel ve yerel dzeylerde
sorumluluklarn aka tanmlanmas gereklidir. Acil yant sorumluluu olan tm rgtlerin egdml
alp hzl deerlendirmeyi yapmas idealdir. Tm potansiyel acil durumlar iin plan yapmak
olanakszdr. Olaan d durumlara hazrlkl olma unlar ierir;
- Hazrlkl olma; yant ve toparlanma iin politika gelitirilmesi
- Etkilenebilirliin deerlendirilmesi,
- Olaand durum planlamas ile zleme ve deerlendirmedir.,
Hazrlkl olmann aamalar; rgtsel Hazrlkl Olma, Beklenen Olaand Durumlar in Plan
Hazrlanmas, Hzl Yant in Bilgi Toplama ve Gncelletirme, Yetki ve Sorumluluk Alanlarnn
Netletirilmesi, Uluslararas Salk Yardmna Yaklamn Standardize Edilmesi, Bte, Ulam ve
letiim in Gereksinimlerin ngrlmesi, Teknik Ynlerin Ele Alnmas, Erken Uyar Prosedrlerinin
Belirlenmesi ve Hzl Deerlendirme in Hazrlkl Olmadr.
Hazrlkl olmann nemli bir paras; gemite yaanlan deprem, sel gibi olaand durumlardan
kazanlan deneyimlerin gzden geirilmesi ve depremin iddeti, nfus younluu yap tipleri gibi
verileri temel alarak yaralanma tipi ve saysn tahmin etmeye ynelik rehberlerin hazrlanmasdr.
Afet annda, ncesinde ve sonrasnda kullanlacak veriler nceden hazrlanarak saklanmaldr. Afet
ncesi aadaki konular hakknda bilgi bulunmaldr:
* Kentin nfus yaps, dalm, demografik dokusu,
* Ekonomik aktiviteler, trleri, iyerleri dalm,
* alan nfus ve hareketleri, genel karakteri,
* Yaplar, binalar risk dzeyleri, yalar,
* Altyap donats, teknik karakteristik ve emalar,
* Ulam semas, planlamas, verileri, istatistikleri, trleri,
* Hizmetlerin kapasiteleri, donanm yerleri, biimleri afet riskleri,
* Acil hallerde kullanlacak dier donatlar,
* Acil yardm rgtleri, karakterleri, kapasitesi, yer ald yre ve afet annda yapacaklar ilerin
organizasyonu.

17.3.2 Afet Tiplerine Gre Afet ncesi Korunma almalar

1- DEPREMLERDEN KORUNMA
a)Konutlarda;
* Binalarda panik annda kullanlmak zere mutlaka 2 merdiven olmaldr,
* Binalarn her birinin zel girileri olmal, birbiri iinden geilerek binaya girmeye izin
verilmemelidir.
* Bahelerde gereksiz it, tel, duvar vb. engeller bulunmamaldr.
b) zellik gerektiren yaplarda; Bunlar; haberleme merkezleri, hastaneler, okullar, ynetim binalar,
oteller ve okullar olup, acil hallerde konaklama tesisi olarak kullanlacaktr.
c) Sanayi tesislerinde; Bir endstri-sanayi tesisine bahe iinden kolayca girilmeli ve panik halinde iyi
ileyen sirklasyon emas dzenlenmelidir.
d)Yollarda;
* kmaz sokak yapmndan kanlmaldr.
* Ana yollarn tkanmas halinde, panikte kullanlacak servis yollar, yardmc yollar planlanmaldr.
* Kavak ve ehirde tahliye fonksiyonu grecek yollarda, sel, den teller, yklm aralar ve olas
trafik skklna kar nlemler alnmaldr.
* Binalarn yollara yaklamas konusu, imar mevzuatna uygun olmaldr.
*Yol kenarndaki aalarn, trafii engellemeyecek veya gr engellemeyecek biimde dikilmesi
e)Bo alanlarda;
Bo alanlar, afet annda Birincil ve kincil tahliye alan olabilecek biimde planlanmaldr. Olas bir
yangnn yaylmasn nleyici ekilde ehir paralar aralarna getirilmelidir. Sellerde, depo alan
olabilecek ekilde (eim giderici), ngrlmelidir. Ak alanlar, imar snrlar iinde bulundurularak
kontrol alanda tutulmaldr. Konut blgeleri iinde; parklar, ocuk baheleri ile oyun yerleri, konut
baheleri seklinde; tesisleri birbirinden ayran tampon alanlar olarak, Trafik yollan boyunca gr
kolaylatracak biimlerde yeil alanlarn dzenlenmesi uygun olacaktr.
Yeniden planlamalarda, yerlemeler iin;
a- Dk riskli yerler semek
b- Uygun yapmsal nlemler almak
c- Uygun yap teknikleri kullanmak gereklidir.
mar planlarnda, arazinin deprem ynnden, jeolojik ve iklim koullar ynnden, doal afet risk
alanlarn belirleyen aratrmalarn yaplm olmas gerekir. Bu bilgilerin elde olmasyla, imar plan
hazrlanrken, sit alanlarnn snrlarnn belirlenmesi, binalarn yaplaca yerlerin seimi, yeil ve bo
alanlarn saptanmasnda yararlanlacaktr.
1. mar planlarnda, binalarn afet riski en az olan yerlere getirilmesi salanmaldr.
2. Byk yaplar, sistem iinde bamsz yer ve ekillerde planlanmaldr. Bu ekilde bu yaplar tek
balarna zarar grm ve dier yaplan etkilememi olacaktr.
3. Halkn afet halinde panie kaplmamas iin eitilmeleri gerekmektedir.
4. Afete maruz blgelerde bina ykseldikleri dondurulmaldr.
Deprem riskinin fazla olduu yerlerde, zenle hazrlanm deprem haritalarna gerek vardr. Haritalar
geni bir alann genel zelliklerini verir. Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik"
1995de gnmze uygun ekilde yeniden dzenlenmi ve yrrle girmitir. Ynetmeliklerin gerekli
sonucu verebilmesi, ilgili kurum ve kurulularn personelini ama dorultusunda eitmesi, afet
srasnda etkin egdmn salanmasyla mmkn olacaktr.
ODD iin nceden yaplandrlm blgesel ve ulusal merkezler, planlar, ekipler ve malzemelerle
yaplan hazrlk almalar, toplumda ODDun etkiledii fiziksel ve ruhsal salk zararlarn dzeyini
azaltacaktr.
Depremde Koruyucu Davranlar
Depremin etkilerini azaltmann 3 temel esi vardr:
1.Deerlendirme ve planlama (Dnme ve uygulama)
2.Fiziksel olarak kendini koruma (Fiziksel riskleri azaltmaya hazr olmak)
3.Tepki yeteneini gelitirmek (zmn paras olmaya hazr olmak)
1. Deerlendirme ve planlama (Dnme ve uygulama)
a) Ailenizle birlikte senaryolar tartnz
b) Konut iinde veya darda toplanacanz yeri belirleyiniz
c) Darda hzl bir ekilde iletiim eklini ve yerini belirleyiniz
d) Acil bir durumda ocuklarnz okuldan alacanz yakn bir yeri birlikte belirleyiniz.

2. Fiziksel olarak kendini koruma (Fiziksel riskleri azaltmaya hazr olmak)

a) Eer eviniz, iyeriniz veya okulunuzun yapsal salamlndan emin deilseniz uzman mhendislere
deerlendirtiniz
b) Gerekiyorsa onarm-uyarlama yapnz, deilse yknz.
c) Geni ve ar mobilyalar hareketsiz hale getiriniz.
d) Su stclar, soba, ocak frn vb. gvenli hale getiriniz.
e) Her kat iin ayr bir yangn sndrc bulundurunuz, dzenli kontrol ediniz.
3. Tepki yeteneini gelitirmek (zmn paras olmaya hazr olmak)
a) Yeterli miktarda su, gda ve bir haftalk reeteli ilalarnz bulundurunuz.
b) lkyardm antas bulundurunuz.
c) Aracnzdaki ve evinizdeki srt antasn kontrol ediniz.
ODDa hazr olma, birdenbire ustalalacak bir durum deildir. Bu durum, evde, iyerinde, okulda,
evrede ve blgede yaplacak kk ama zenli almalara dzenli katlmakla mmkndr. Kiisel,
ailesel, rgtsel, kurumsal ve kamusal aktivitelere katlmakla ustalalr.
2- FIRTINALARDAN KORUNMA
Bunlar; rzgar kesici planlama nlemleri ile bina yaplarnn rzgara dayankl yaplmalarn
salamakla mmkn olmaktadr.
3- TAKIN VE SELLERDEN KORUNMA
Akarsularn rejimlerini dzenleyici nlemler almak, ehirsel gelimeleri bu riskin olmad ynlere
kaydrmak, akarsularn ehir iinde zarar vermeden geecek ekilde duvarlar ve engeller yapmak, mal
ve can kaybnn nne gemek iin sele kar erken uyar sistemleri gelitirmekle mmkndr.
4- NSAN HATALARINDAN KORUNMA
Yasa ve standartlarn uygulanmas dnda personel eitimi, senaryo uygulamalar, dzenlenen
senaryolara gre yaplan tatbikatlar en etkin nlemlerdir. Tm senaryolar en kt durum varsaylarak
tartlmal ve mevsimsel farkllklar gz nne alnmaldr. Afet iin gerekli tm ara ve gerecin alr
durumda olduu dzenli aralklarla kontrol edilmeli, afet srasnda bakm, onarm ve idameleri ile ilgili
teknik ekip ile aralarn yedek paralan hazr olmaldr.
17.4

ODD ANINDA ACL YARDIM NLEMLER (=KNCL KORUMA)

Afet srasnda ve afetten sonraki ilk saatlerde alnan nlemleri kapsamaktadr

a) Kurtarma almalar,
b) Gda ve beslenme hizmetlerine balama,
c) Barnak salama,
d) Tbbi bakm organizasyonu,
e) Ulam-haberleme ilemlerinin denetlenmesi,
f) Gvenlik sorunlarnn zm,
g) Koruyucu salk hizmetleri ile bu dorultuda evre sal hizmetleri ve
h) Afete urayan blgenin ve etkilenen nfusun saptanmasdr.
Olaanst durum srasnda ve sonrasnda bir taraftan acil yardmlar yaplrken dier taraftan hzl bir
ekilde toplumun salk durumu deerlendirilmelidir. Bu deerlendirme toplumun temel salk
sorunlarna ynelik nlemler alnmas, riskli gruplarn belirlenmesi ve yaplacak yardmlarn
planlanmasnda son derece nemlidir. Olaan d durum srasnda hzl salk deerlendirmesi ile
retilen bilgi yaamsal karar verme ve salk sektrnn deiik dzeyleri boyunca geri bildirim
salama iin kullanlmaldr. Bunu yaparken bilgiler dier sektrlerle de paylalmaldr. Karlkl bilgi
deiimi, etkili bir ibirliinin ilk admdr.
Hzl Deerlendirmenin Amac; Olay izleyen be gn gibi ksa bir srede olayla ilgili snrl bir
verinin toplanmasdr, gzlem ve grmeler kullanlr. Birka saat iinde balatlmal ve 2-4 gnde
bitirilmelidir. Olaslksz rneklem alnr.
Olaan d durumu dorulamak,
Olaan d durumun tipini, etkisini ve olas geliimi tanmlamak,
Var olan bilgilerin gzden geirilmesi ve gzlemlerle potansiyel salk etkilerini (tahmini
yaral says, yarallarn acili dzeyleri, yaralanma tipleri, yerleri, lmler gibi) lmek,
Kilit durumundaki kiilerle grmek,
Hzl tarama ile var olan salk hizmet kapasitesinin uygunluunu ve acil salk
gereksinimlerini belirlemek ve acil yant iin ncelikli eylemleri nermektir.
9

Acil salk yant, her zaman veri toplanmasn beklemek durumunda deildir. Deneyimler gstermitir
ki; olaan d durumlarn halk sal zerinde nceden tahmin edilebilen spesifik etkileri vardr.
Seilmi acil yantlar nceden planlanmal ve hzl salk deerlendirmesi sonular beklemeden
ileme konmaya hazr olmaldr. rnein deprem gibi ani etkili olaan d durum riski yksek
lkelerde, kitlesel yaralanmalarn ynetimi planlar formle edilip dzenli acil durum tatbikatlarna yer
verilmelidir.
OLAAN DII DURUM UYARI BELRTLER
Uyar Belirtisi

Alarm

Hastanelerden meningokoksik menenjit bildiriminin artmas, Menenjit salgn alarm verilir

Blgede mevsimsel dzeye gre artm olgu bildirimi
Tahl rnlerinde fiyat art, hasat srasnda rn sknts Ktlk alarm verilir
olmas beklenen blgeye doru gn artmas
Kimyasal retim alan evresindeki toplumda deri, gz, Kimyasal kaza alarm verilir
mukoza irritasyonu ile hastaneye bavuru
17.4.1 ODD Srasnda Balca Uygulamalar
1. Afete urayanlarn kurtarlmas
2. Acil tbbi bakmn salanmas
3. Yangn ve gaz sznts gibi tehlikelerin ortadan kaldrlmas
4. Tehlike blgesinin boaltlmas
5. Koruyucu ve dier hekimlik hizmetlerinin srdrlmesi
6. Su salanmas
7. Besin salanmas
8. Giyecek salanmas
9. Barnak salanmas
10. nsan atklarnn yok edilmesi
11. Vektr kaynakl hastalklardan korunma
12. llerin gmlmesi
13. Kat atklarn yok edilmesi
17.4.2 ODD Annda ncelikler ve Tbbi Etik
Olaand durumlardan genellikle etkilenebilir olanlar kolay ayrt edilebilir. Olaand durum
planlar, salk yant ilemleri ile idari ve teknik sorumluluklar zetleyecek bir ekilde hazrlanmaldr.
Bu planlar ok sektrl olmal ve var olan dier olaand durum planlar ile balantl olmaldr.
17.4.2.1 ncelikler
1.Evre (1. Gn): Ani etkili olaand durumlarda ilk yant etkilenen toplumdan gelir ve yerel ncelik
ayn anda hem krizi deerlendirmek, hem de yant vermektir. Byle oluna, genel durum hakknda tam
bilgi olmakszn tbbi nlemler uygulamaya konur. Bu dnemde en yksek ncelik acil tbbi yant(acil
tbbi giriimler-nlemler) dzenlemektir. Olayn ardndan ilk 24 saat iinde destek taleplerine yol
gstermesi asndan ilk yaral tahminleri gereklidir. Fakat bu evrede yaral saysn saptamak zordur.
2.Evre (2. Gn): Bu evrede ulalabilir yerlerdeki en kritik hastalar ilk tbbi bakm almlardr ve acil
yaam kurtarc etkinliklerin nemi azalmtr. Salk, barnma, beslenme gereksinimleri karlanr.
Hzl deerlendirme devam eder.
-Zor ulalabilen alanlardaki acil tbbi yant gereksinimi
-Birinci basamak salk hizmeti kaynaklarndaki kstllklar
-Toplum sal almalar, barnma, gda ve su gibi ikincil gereksinimler
-Temel salk hizmetlerinin yeniden yaplandrlmas ve tbbi malzemelerin ve aralarn
yeniden depolanmas iin ek ulusal ve uluslar aras kaynaa gereksinim vardr.
3.Evre (3-5. Gn): Bu evrede birinci basamak salk hizmetlerinin yeniden planlanmas, yaamsal alt
yap hizmetleri ve yeterli barnma nceliklidir. Bu nedenle hzl deerlendirme u noktalarda
odaklanmaldr:
- evre, gda sal ve gvenlii ile dier toplum sal hizmetleri
- Etkilenebilir gruplar-risk gruplar iin zel koruma ve barnma
10

- Etkilenen nfusun yaps, kaybolanlar, psikolojik yardma muhta olanlar, hastalklar, mortalite
- Birinci basamak salk hizmetlerinin yeniden yaplmas ve onarm.
4. Evre (6-15. Gn): 5. gnden sonra olaand durum planlar btnyle uygulanm olmal ve ideal
olarak tm sektrleri ieren bir yant ve iyiletirme almalarnn devamll salanm olmaldr. Bu
evre deerlendirilmesinde de u noktalara dikkat edilmelidir:
- Var olan srveyans sistemleri temel alnmal,
- Hem hastalk srveyans srmeli, hem de salk bakm sistemlerine ilikin bilgi toplanmal,
- Yant ve iyiletirme almalar ile ilikili salk eilimlerine odaklanmal.
- Ulusal ve uluslar aras kaynaklarn en etkin kullanmna katkda bulunmaldr.
17.4.2.2 Olaan D Durumlarda Risk Gruplar
Risk gruplar, yaam veya asgari sosyal-ekonomik gvence ve insani koullarda yaama kapasitesini
oluturan durumlardan dolay en byk risk altnda olanlar olarak tanmlanabilir. Burada nemli
kavramlar; maddi kaynak-sosyal destek, sosyal katlm, yoksulluk dzeyi yksek blgede yaamak
olarak belirtilmektedir.
ODD de zel gereksinimleri olan risk gruplarnn sistematik bir ekilde belirlenmesini ve gereksinimleri
karlayacak nlemlerin alnmasn salayacak bir sistem gelitirilmesi nemlidir. Risk gruplarna
verilecek hizmet olabildiince toplum tabanl olmaldr.
Risk gruplar:
Yalnz ocuklar, travma geiren ocuklar
Yalnz kadnlar, izole kadnlar
Yalnz yallar
Fiziksel veya psikolojik engeli olanlar
Destekten yoksun aile reisleri (Kadn ya da erkek)
kence ya da iddet kurbanlar
Sosyal ve etnik aznlklar, mlteciler eklinde tanmlanabilir.
* Olaan D Durumlarda Risk Gruplarna Yaklam
1. DEERLENDRME: Kim iin ne yaplmal sorular yantlanmal
2. TARAMALAR: Olabildiince ksa srede acil yardma gereksinmesi olanlar belirlenmeli (Yalnz
ocuklar, hasta ve malntrisyonlular, iddet kurbanlar, ileri derecede zrl olanlar). Daha sonra
izlemeye alnacaklar saptanmal
3. YARDIM: Gnlk temel gda gereksinmesi, giysi ve barnma, zel tbbi bakm, zel beslenme
programlar, hasta-yal ve engellilerin transportu, kimsesiz ocuklarn bakm
4. TOPLUM TABANLI DEERLENDRME: Gereksinmesi olanlar toplum liderleri ve sosyal grevliler
tarafndan belirlenmeli, kltr ve dil engelleri almaya allmal. Toplum risk haritalar karlmal.
Risk haritalar en yksek riske sahip blge ve kiileri saptamada ve yardm ve boaltma
ilemlerinin etkin ve hzl yrtlmesinde yardmcdr.
5. PLANLAMA: uzun srede kendi kendine yeterlilik, toplumun entegrasyonu, danmanlk
6. ALE TABANLI BAKIM: zel gereksinmesi olan kiilere olabildiince kendi aileleri iinde bakm
salanmaldr. Yalnz bireylere koruyucu aile salanabilir.
7. KURUM BAKIMI: Kurum bakm ncesinde eitli seenekler denenmelidir. Ayrca uzun sreli
geici barnma yerlerindeki risk gruplarna ynelik zel almalar da yrtlmelidir.
17.4.2.3 Tbbi Etik
Triaj; Yaralanmann arl ve prognoz kriterleri zerinden olay yeri, hastane, hastane birimleri
arasnda hastalarn bakm nceliklerine ve sevk edilecekleri salk kurulularna karar vermektir.
Ksaca ayrm, snflama olup, tbbi ve etik gereksinimlerin akmas anlamna gelmektedir. Olaan
d koullarda sevk zinciri olarak da tanmlanabilir. Acil, olaanst durumlarda triajn yan sra
verilecek tbbi hizmet iin gereken kaynaklarn belirlenmesi de nemli bir konudur. Yarallarn
snflandrlmas yle yaplmaldr;
1. Birinci derecede ncelik; Yaamsal tehlikede olan ve acil tedaviye gereksinimi olanlar. Acil ve
youn bakma gereksinim duyarlar, erken ve uygun tedavi uygulanrsa hayatta kalma anslar
olduka yksektir. Obstruktif solunum yolu yaralanmalar, Hipovolemik ok, Batn iine
kanama, Damar yaralanmalar, Zehirli maddelerle kontaminasyon gibi.
11

2. kinci derecede ncelik; Acil tedaviye gereksinimi olmayanlar, ciddi durumdaki yarallardr. Bir
sre bekletebilirler, fakat bu bekletme yaam anslarn azaltmamaldr. Birden ok krklar,
Komplikasyonsuz kafa travmalar, Ak krklar, Turnike ile kontrol edilebilen kanamalar, Gze
penetre yaralar gibi.
3. nc derecede ncelik; zel bir gereksinimleri olmayan, gzetim altnda olmas gereken
fiziksel travmallardr. Sonradan durumu kritikleebilecek hastalar (semptomsuz kafa
travmalar, yzeyel kafa travmalar) ile yzeyel syrklar, ekimoz v.b. bulgular olan
hastalardr.
4. Ciddi durumda olup, eldeki tedavi kaynaklar ile iyiletirilmesi mmkn olmayacak kadar ar
yarallar (mitsiz olgular) ile lenler.
Triaj sras

TRAJ SINIFLAMASI
Renk kodu

Yorum

Yaralnn yaamn ya da ekstremitesini

kurtarmak iin ok acil giriim gerekiyor

Bakm bir sre geciktirmede saknca yok,

ancak stabilizasyon/ameliyat gerekebilir

Hafif travma, acil giriim gerekmiyor

lenler, mitsiz olgular, saygl davrannz

Bu snflandrma sonucunda hekimler ve salk personeli iyileebilecek dzeyde yaralanm, mmkn

olduu kadar ok sayda kiiyi kurtarmay hedeflemelidir. Irk, milliyet, din, gr, ya, cinsiyet ve zel
ya da silahl bir gruba ye olunmas gibi zellikler zerine kurulmu her trl n yargdan uzak
olunmaldr. II. Dnya Savanda dnyann en nemli kazanm, Birlemi Milletler Kuruluu ve nsan
Haklar Evrensel Bildirgesinin kabuldr. Hekimler asndan ise Dnya Tabipler Birliinin(DTB)
kuruluudur. DTBde kabul edilen Cenevre And, hastalarn tedavisinde ayrm yaplmamas ilkesini
iermektedir. Cenevre Szlemesi silahl atma sresince u 3 gruba koruma salamtr.
- Grevlerini yerine getiren tbbi personel
- Cephe gerisinde konumlanm olanlar ve siviller
- Tbbi kurum, kaynak vb.
DTBnin 1994 ylnda Stockholmda kabul edilen Felaket Olaynda Tbbi Etik Kurallar en nemli
etik belgelerden biridir.
OLAY YERNDE TRAJ

Krmz alan: acil bakm alan

Sar alan: geciktirilebilir bakm alan
Siyah alan: lenler iin gzlem alan
Yeil alan: yryebilen yarallar iin
Park alan
Ykleme-Boaltma alan
Dinlenme alan

12

YKLEME-BOALTMA ALANI

PARK ALANI

Olay yeri

Komuta merkezi

Dinlenme alan

HASTANELERDE TRAJ

Yeil renk kodlu hastane

le devlet hastaneleri gibi kesintisiz acil bakm hizmeti sunan
Temel uzmanlk alanlarn barndran
En az 50 yatakl hastaneler
Sar renk kodlu hastane
Blge hastaneleri
Krmz renk kodlu hastane
Eitim hastanesi
zel dal hastanesi
niversite hastanesi

17.4.3 ODD Annda la ve Malzeme

Gereksinimlerin belirlenmesinde hzl deerlendirmenin yan sra uluslar aras listeler temel alnabilir.
Bylece uluslar aras bir standardn kullanlmasyla aksaklklar nlenmi olacaktr. Yeni Acil Salk
Paketi iindeki listeler blgesel gereksinimlerin belirlenmesinde kullanlabilir hizmetin
organizasyonuna yardmc olabilir.
Erken dnem gereksinimleri ncelikle yerel kaynaklardan salanmaldr. Dier lke yardmlarnn ana
datm merkezine ulamas ve buradan blgeye ulamas zaman alacaktr. Yerel kayna kullanacak
personelin de organizasyonu nemlidir. En utaki salk birimleri en sk grlen salk sorunlarn
zmlemeye ynelik yaplanmal ve kaynaklar bu ynde kullanmaldr. Salk personelinin
olaanst duruma ynelik eitim ve bilgisi yoksa kaosa yol aabilir.
Olaanst blgeye gidecek gnlllerin kendi gereksinimlerini salayacak malzemeyi yanlarna
almalar gerekmektedir. Yoksa bu kiiler de bir kaosa neden olurlar.
13

* Uluslararas Yardm
Hzl deerlendirme sonucu gereksinim ve ncelikler belirlendikten sonra uluslar aras yardm istekleri
daha yararl ve etkili olacaktr. Yararlanmay daha da arttrmak iin;
a. Uluslar aras iletiim tek bir resmi kanaldan olmal,
b. Snrl kalem malzeme, ihtiyac karlayacak miktarda gnderilmesi istenmelidir
c. stenen ila veya malzeme ad ve miktar ak belirtilmelidir
d. En ucuz karlayacak ekilde istekler yaplmaldr
e. Gerekli souk zincir salanmadan a gibi bozulacak malzemeler istenmemelidir.
f. Ayn listelerin farkl lkelere gnderilmesinin tekrarlara neden olabilecei
unutulmamaldr.
* Yardmlarn etkin olmas iin;
a. Alc lke istei olmadan hibir ila veya malzeme gnderilmemelidir.
b. Listede olmayan ila/malzeme gnderilmemelidir.
c. Son kullanm sresi 1 yldan az olan ila/malzeme gnderilmemelidir.
d. Etiketlendirme DS standartlarna uygun olmaldr.
Yeni Acil Salk Paketi erken dnem sonras gereksinimleri karlamaya ynelik ila ve tbbi
malzemeyi iermektedir. Bu paket 10.000 kiinin gereksinimini 3 ay sre ile karlayabilecek ekilde
dzenlenmitir. DS blgesel merkezlerinden 48 saat iinde salanabilir. Paketin ulamasndan nce
yerel kaynaklarn kullanm bal altnda salk rgtlenmesinin yaplanm olmas gerekir.
Genelde ODDda datlan her eit yardmn paketlenmesinde kullanlan iaretlemeler:
la ve Malzeme Ambalajlarnn
Renk Kodu
erii
Krmz
Gda
Mavi
Giysi, ev ara gereci
Yeil
Tbbi malzeme, ila
Btn bunlarn salanabilmesi amacyla nceden hazrlanan bir plan erevesinde aadaki
etkinliklerin yerine getirilmesi gerekir:
1. Destek ve donanmla ilgili malzemelerin deerlendirilmesi gerekir. Hizmetin ulatrlabilmesi iin
mevcut kullanlabilir yollar, harita ve imar planlan, ehir su. elektrik kanalizasyon ebeklerinin krokileri,
temel ve yardmc personel listesi, acil gereksinimlerin listesi, bunlarn nasl salanabilecei ve
kullanlabilecei, stoktaki malzemelerin envanteri gibi normal koullarn salanabilmesi iin gerekli
olan malzeme kaytlar varsa hemen almalara temel alnmal, yoksa bunlarn tahmini durumlar
belirlenmelidir.
2. Afetin haberleme, ulam, salk gibi yaamsal hizmetler zerindeki etkileri deerlendirilmeli ve
temel evre sal dzeyleri belirlenmi olmaldr.
a) Afetin evre sal ynnden nem gsteren altyaplara etkisi belirlenmelidir.
b) Afetin ulam zerine etkileri ncelikle belirlenmelidir. Temel gda maddeleri ile ila, giyecek vb.
konusunda yaplacak yardmlar ve dier hizmetlerin planlanmas ulam durumuna gre yaplamaldr.
c) Afetin su ve besinler zerine bulama asndan etkileri belirlenmelidir. Bulamann, su ve besinlerin
kaynanda, tanmasnda-ilenmesinde, depolanmasnda veya datmn farkl aamalarnda
gerekleebilecei dnlmelidir.
d) Kimyasal kirleticilerin gda ve su stoklarna ulamas ynnde kukulan glendiren kantlar yoksa
ilk nce mikrobiyolojik bulama asndan afetin etkileri deerlendirilmelidir.
e)Zarar grmesi halinde, rnein afet blgesindeki nfusun %15'ine gvenilir su salanabilecei gibi
sonular gz nne alnarak hizmet kapasitesinin gereksinimleri ne lde karlayaca
belirlenmelidir.
3. Deerlendirme sonucunda, ncelikler belirlenerek kaynak kullanm asndan en verimli program
yaplmaldr. Planlamada risk altndaki gruplarn sorunlarnn zmne ncelik verilmelidir.
4. evre sal acil alma plan oluturmada ncelikle acil almalara katlacak rgtlerin
envanterini karmaldr. Bu amala, yerel olaylarla ilgili planlarda rol alacak gruplar arasnda iletiim
kanallar oluturulmal, isim, adres ve telefon numaralarn ieren bir liste asil ve alternatif yeler iin
hazrlanmaldr.
5. Personelin korunmas iin gereken nlemler alnmal, barnma, beslenme ve dier ihtiyalarn
karlanmas planlanmaldr.
6. Her uygulama, her seferinde yaplacak deerlendirmelerle yeniden ele alnmal ve eldeki olanaklarla
verilecek hizmetin gelitirilmesi salamak zere almalar yaplmaldr.
14

ODD SONRASI ALINACAK NLEMLER (=NCL KORUMA)

Afetzedelerin ve ailelerinin olaydan sonra yaamlarn srdrmeleri iin yaplmas gerekenleri
kapsamaktadr. Bunun iin, devlet ve gnll kurulular birlikte ve nceden hazrlanm plana uygun
olarak almaldr. Afetlerde grev alacak kii ve kurulular nceden belirli olmaldr. Deiik kurum ve
kurulularn almalar koordine edilmelidir. Sivil savunma tekilatlar, toplumun tm kurum
ve kurulular, ibirlii ve egdm ierisinde almak zorundadr.
Acil nlemler balatldktan ve afetin ani etkileri kontrol altna alndktan sonra, iyiletirme
nlemleri belirlenmeli ve uygulama balatlmaldr. Bu almalardan; acil nlemlerin srekliliinin
salanmas, desteklenmesi, ek nlemler alnmas, su, gda, sv ve kat atklarn izalesi, ulam,
elektrik gibi gereksinimlerin yeterli ve srekli karlanabilir hale getirilmesi salanmaldr.
Afet sonrasnda evre sal ile ilgili riskler ou kez kurtarma, yerletirme vb. almalar
nedeniyle gz ard edilebilir. evre sal personeli herhangi bir afet durumunda, blgede evre
sal asndan kontrol edilmesi gereken tm noktalar gsteren denetim listeleri halinde, afetin
trne gre evre sal risk haritas karmal ve planlamalarda gz nne alnmaldr. Genel olarak
afet sonras hizmetler:
1.evre sal almalar, temel sanitasyon ve barnak salanmasn iermelidir. Temel sanitasyon
iinde; atklarn yok edilmesi, temiz su salanmas, kiisel temizlik, salkl besin temini, vektr
kontrol, llerin yok edilmesi ele alnmaldr. ncelik; barnak salanmas, su ve atk kontrolne
verilmelidir. Suyun klor, iyot vb. kimyasallarla iilebilir-kullanlabilir hale getirilmelidir. htiyaca cevap
verecek nitelikte ve sayda toplu barnma yerleri yaplmal ve bu yerlerin snma, aydnlatma ve
havalandrma gibi temel gereksinimleri giderilmelidir.
2. nsan ve hayvan llerinin barnma yerlerinden en az 1 km. su kaynaklarndan da en az 500 m.
uzakta olmasna dikkat edilmeli, gmme srasnda gncel dezenfektanlarla gerekli nlemler alnmal
ve cesetler yeteri kadar derine gmlmelidir.
3. evre sal almalar ile epidemiyolojik almalarn koordinasyonu salanmaldr.
4. Afetin olduu yerde daha nceden endemik olduu bilinen bulac hastalklar varsa, bu hastalklara
kar srveyans plan hazrlanmal ve hastalk hakknda her gn bilgi sahibi olunmaldr.
5. Halk Sal Laboratuar'nn faaliyetlerini kesintisiz srdrmesi salanmal, yeterli elaman mevcutsa
gece vardiyalar oluturulmal, byle bir kurum yoksa geici bir laboratuar oluturulmal veya imkan
bulunursa, yreye mobil laboratuarlarn konulandrlmas salanmaldr.
6. Temel Salk Hizmetlerinin Sunumu-Yeniden Glendirilmesi iin; ocuk sal, reme sal,
baklama ve tedavi hizmetleri, gerekiyorsa yeniden organize edilmelidir.
7. Afet blgelerinde eitim faaliyetlerine arlk verilmeli, el ykama, genel hijyen kurallar, tuvalet
kullanm, pler ve varsa zel nem gsteren bulac hastalklar arlkta olmak zere bulac
hastalklar hakknda genel bilgiler ve ihtiya duyulan dier konularda halka youn eitim verilmelidir.
17.5

* Genel Hizmet Organizasyonunda;

1. Gnll yardmlarn egdmnn salanmas,
2. Eldeki olanaklarnn ve varolan kurum ve kurulularn etkin olarak kullanlmas,
3. Depolama ve dzenli datm sisteminin kurulmas,
4. Etkin bir haberleme a kurulmas,
5. Her trl amaca ynelik tama aralarnn salanmas,
6. Toplumun bilgilendirilmesi ve maksatl sylentileri nlemeye ynelik uygulamalar,
7. Kayt dzeni kurulmas ve
8. Trafik ve kalabaln kontrol balcalardr.
Afetlerle ilgili dzenlemelerdeki brokratik boluklarn, l Hfzsshha Kurulu kararlar ile giderilmesi
mmkndr.
Afetlerin nlenmesinde ve/veya etkilerinin en aza indirilmesinde en byk etkinlik, toplumlarda
organize olma ve organizasyonunun gereini yerine getirme yeterliliinin topluma kazandrlmasdr.
17.5.1 Olaan D Durum Sonrasnda Bulac Hastalklar
ODD sonras bulac hastalk riski artabilir. Kalabalk yaamn srd geici yerleim yerlerinde bu
risk ok yksektir ve ciddi salgnlar grlebilir. zellikle kzamk, akut alt solunum yollar
enfeksiyonloar, ishalli hastalklar (zellikle Vibrio Cholera 01 ve Shigella Dysanteria tip 1), stma
(zellikle Falciparum), meningokoksik menenjit ve tberkloz en sk grlen ve sklkla lme yol
aabilen hastalklardr. Birinci dnemde (0-3 gn) salgn beklenmez. Drt gn drt hafta blgede
endemik olan patojenlerden kaynaklanan salgnlar olur. Drt haftadan sonraki dnemde uzun kuluka
sreli hastalklar sorun olabilir. Salgnlarn ortaya kmasnda; enfeksiyon ajannn blgede bulunmas,

15

ekolojik deiiklikler, nfus hareketleri, kalabalk yaam, alt yap sorunlar ve temel salk
hizmetlerinde duraklama etkendir.
Bulac hastalklardan korunmada evre sal nlemlerinin alnmas, dzenli bilgi toplama sisteminin
oluturulmas ve birincil salk hizmetlerinin glendirilmesi temeldir. evre sal almalar iinde
ncelikle temiz su salanmas, uygun atk kontrol ve barnak salanmas ele alnmaldr. Baklama
almalar kitlesel alamalar yerine ocuk ve gebelerin rutin alarn iermelidir. zellikle ocuklara
kzamk as mutlaka yaplmaldr. Kitlesel ila uygulamalar korunmada etkili deildir. Olaan d
durum sonras epidemilerin ve aln ortaya kmas yoksullukla yakndan ilintilidir. Hazrlkl olma ile
azaltlabilir.
A) Kaynaa Ynelik nlemler:
Hastala bal olarak olgularn erken tan ve tedavisi
Olgularn izolasyonu (viral hemorajik ate, ebola)
Hayvan kaynaklarn kontrol (veba)
B) Duyarl Kiilere Ynelik nlemler:
Baklama (kzamk)
yi beslenme
lala koruma (stma)
Gvenli kan ve kan rnlerinin salanmas
Cinsel yolla bulaan hastalklar iin kondom datlmas
C) Bulama Yoluna Ynelik nlemler:
Besin hijyeni
Salkl ime suyu salanmas
Kiisel hijyen konusunda salk eitimi
Vektr kontrol
Dezenfeksiyon ve sterilizasyon

17.5.2 Olaan D Durumlarn Ruh Salna Etkileri

ODDde verilen tepkilere sabrla yaklaarak doru tan konmal ve uygun yaklam
getirilmelidir. Ruh sal sorunlar sadece felaketin kendisi ve kaybedilenlerle ilgili deildir; dolayl
sosyal sorunlar gz ard edilmemelidir. Biyolojik ve sosyal olarak risk altnda olanlara zen
gsterilmelidir. Bir ODD sonras oluan psikolojik yant ana unsura baldr.
1. Olaanst durumun zellikleri: iddeti, skl, aniden oluu, tipi
2. Toplumun zellikleri: Hazrlk dzeyi, sosyal dayanmann varl, daha nceki deneyimler,
nderlerin varl
3. Bireyin zellikleri: Ya, medeni durum, renim durumu, kiilik yaps, fiziksel durum, sosyal
destek, kaybn boyutu.
Ayrca isizlik, evsizlik, evrenin yok olmas, ynetim boluu gibi faktrler de ruh saln olumsuz
ynde etkilemektedir.
17.6

ODD N ACIL DURUM CANTASI

Gndelik yaantda oluan ODD sonrasnda ulaan destek, mdahale ekipleri ve kaynaklar, genelde
kstl kalr ve tm gereksinimlere zellikle ilk 72 saatte (3 gn)karlk vermekte byk glk ekilir.
En acil gereksinimlerin bulunduu ODD Acil Durum antasn hazr bulundurmak bu nedenle ok
nemlidir. Bu antalar iinde bulunan eyalarn son kullanma tarihleri, pillerin doluluu ve giyeceklerin
mevsime uygunluu her alt ayda bir kontrol edilmelidir. Aileye yeni katlan yelerde olabilir ve antay
bu nedenle de gncellemek gerekebilir. Kontrol ilemini unutmamak iin, bunu bir tarihe endeksleme
yntemi kullanlabilir. Yaz/K saati uygulamasnn yapld hafta, antann kontrol ve eksiklerinin
tamamlanmas, deiikliklerin yaplmas iin uygun ve anmsanmas kolay bir zamandr.
ODD Acil Durum anta erii: Orta boy bir spor antas, Pilli radyo ve yedek pilleri, Tanabilecek
miktarda su, El feneri ve yedek pilleri, nemli evraklarn fotokopileri (DASK sigortas dahil), Varsa
srekli kullandnz ilalar, ilk yardim antas, Bir ift ayakkab-i eldiveni-maske-gzlk-ddk-ak,
Mevsime gre, kaln bir kazak veya hrka, Kuru gdalar, evcil hayvan varsa ona ait mamalar, Bebek
varsa gereksinimleri, Hijyen malzemeleri (ped-ocuk bezi vb.), Not kad ve kalem, Bir miktar para ve
Uyku tulumu.

16

17.7

UKUROVA NVERSTESNDE ODD HAZIRLII

5902 Sayl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun ile
03.07.1998 gn ve 6604 sayl Yksek retim Kurulu Bakanl Kriz Merkezi Ynergesi uyarnca
ukurova niversitesi Acil Durum Ynetimi Ynergesi hazrlanarak 01.06.2010 tarihinde yrrle
girmitir. Ynergenin amac; Herhangi bir ODD durumunda, olayn bandan sonrasna kadar geen
dnemlerde gerekli hizmetlerin etkin bir ekilde yrtlmesini, ODD oluturan durumun nlenmesi
veya sonlandrlmas amac ile gereken hazrlk ve uygulamalarn ynlendirilmesini, niversitede
bulunan tm birimler arasnda, Valilik, l Kriz Merkezi, l Afet ve Acil Durum Mdrl ile Birlik
Mdrl, Yksekretim Kurulu Bakanl, kurum ve kurulular arasnda koordinasyon, ibirlii,
srat ve etkinlik salayarak ODDun en az zararla ve ulusal karlar dorultusunda sonlandrlmasn
salamaktr. Buna gre Rektrlk Acil Durum Ynetim Merkezi kurulur ve Faklte, Enstit, Meslek
Yksekokulu ve Yksekokullarda bu merkeze bal Birim Acil Durum Ynetim Merkezleri oluturulur.
Merkezlerin grevleri ynergede belirlenmitir. Rektrlk Acil Durum Ynetim Merkezinin oluumu;
Rektr veya rektrn belirleyecei bir Rektr Yardmcs bakanlnda; dier Rektr Yardmclar,
Rektrn belirleyecei bir Dekan, bir Yksekokul/Meslek Yksekokulu veya Enstit Mdr, Genel
Sekreter, dari Mali ler Daire Bakan, Salk Kltr Spor Daire Bakan, Bilgi lem Daire Bakan,
Yap leri ve Teknik Daire Bakan, Sivil Savunma Uzman ve Rektrlk Gvenlik Mdrlnden
oluur. Birim Acil Durum Ynetim Merkezlerinde st dzey ve uzman personel grev alr. Merkezlerde
grev alan kiilerin vardiyal olarak yapaca grevler ynergede detayl olarak belirtilmitir.
17.7.1 Balcal Hastanesi Afet Plan
Balcal hastanesinin ne Hastane Olaan D Durum Sistemi-HODDS ve ne de Hastane Afet PlanHAP yoktur. Sadece 1998 depreminden sonra hazrlanan .. Tp Fakltesi Eitim-Aratrma ve
Uygulama Hastanesi (Balcal) Afetlerde Acil durum (adr Yerleim) Plan bulunmaktadr. Burada
ama depremde hastanedeki hasta ve grevli personelin tahliye yerleim planlarnn gsterildii
izelgedir. HODDS-HAP Komisyonu yeleri; Bahekimlik, Halk sal, Acil Servis, Ortopedi, Genel
Cerrahi, Santral, Hastane Mdrleri, Hemirelik Hizmetleri Md., Gvenlik, Sarf depo, Eczane, Bilgi
ilem, Psikiyatri ve dier personeldir.
Yatay ve dey entegrasyonal sistematik yaklam, esneklik, her kuruluun ODD davrann
belirleme, Tm ayrntlar (psikiyatri, hayvanlar vb.), grev tanmlar, dzenli organizasyon emas,
ODD korunma sistemi gelitirme ile dzenleme yaplmaldr.
Hasta ve salk alannn gvenliini salamaya ynelik, Salkta Ulusal Renkli Kod uygulamasna
2012 yl balarnda geilmitir. Buna gre acil durumlara hazrlkl olmay salayan renkli kod
uygulamasnda tip kod uygulamas bulunmaktadr;
Beyaz Kod (1111): Hastanelerde alanlara ynelik iddeti amalayan acil durum ynetim aracdr.
Mavi Kod (2222): Acil tbbi mdahaleye gereksinimi olan hastalar, hasta yaknlar ve tm hastane
personeline en ksa srede mdahale edilmesini salayan acil durum ynetim aracdr. Tm dnyada
ayn acil durum iin ayn rengin kullanld tek koddur.
Pembe Kod (3333): Hastane servislerinde tedavide olan bebek veya ocuk hastay karma
giriiminin veya karma durumunun tespitinde uygulanan acil durum kodudur.

ORGANZE TOPLUM OLASI ZARARLARI EN AZA NDRR

17

17.8

NKLEER, BYOLOJK, KMYASAL TEHLKE ve ACL YARDIM

Sivil halk zerinde olduka byk ve ykc etkiye sahip olan kimyasal ve biyolojik silahlar insan,
hayvan, bitki ve doal evrelerde uzun sreli tahribat yaratrlar. Bu tahribat sadece geni alanlara da
yaylabilir. Sonuta zellikle insanlarda nemli baz salk problemlerine yol aabilirler. Buna karn,
bu silahlara kar alnabilecek tedbirler ve ilk yardm giriimleri ile zararn en aza indirilmesi mmkn
olmaktadr. Bunu salayabilmek iin baz zel ara ve gereler gelitirilmekte ve bu konudaki
almalar srdrlmektedir.
17.8.1 NKLEER AJANLAR
Nkleer patlamalarda ortaya kan enerji kimyasal reaksiyonlar sonucunda olumaz. Nkleer enerji
kimyasal patlamalarda olduu gibi molekln elektron yapsndaki deiikliklerden deil, molekln
ekirdeinde nkleer reaksiyonlar (fisyon ve/veya fzyon) ile oluan deiiklikler sonucunda ortaya
kar. Nkleer reaksiyonlarda gerek anlamda ktlenin enerjiye dnm sz konusudur ve kimyasal
reaksiyonlar ile oluan enerjiden ok daha fazlas ortama salnr.
Birok ynleriyle konvansiyonel patlayclar ve nkleer silahlar birbirlerine benzerlik gsterirler. Her
ikisinde de snrl bir alanda ortama yksek miktarda enerji salnm, bunun sonucunda bir patlama ve
k oluumu, ortam ss ve basncnn artmasn takiben bir basn ve ok dalgasnn evreye
yaylmas sz konusudur. Aralarndaki tek fark konvansiyonel patlamalar sonucunda nkleer
radyasyonun olumamasdr. Bu fark nkleer patlamay konvansiyonel patlamadan daha gl klar.
Nkleer Silahlarn gc, yani patlama sonucunda ortama salnan toplam enerjinin miktar, standart
TNT (Trinitrotoluen) cinsiden ifade edilir. rnein 1 kiloton (kt) ile 1000 ton, 1 megaton (Mt) ile 1 000
000 ton TNTin patlamasna edeer enerji aa kar. u an dnyada toplam 18 bin civar nkleer
silah olduu ve tahmini olarak, Rusyann 14 bin, ABDnin 2 bin 700, Fransann 300, inin 180,
ngilterenin 160, Pakistann 60, Hindistann 60, Kuzey Korenin ise 10 para aklanm silah vardr.
te yandan srailin aklamasa da elinde 80 adet nkleer silah olduu iddia edilmektedir.
17.8.1.1 Nkleer Patlamann Karakteristikleri
Ate topu oluumu
Mantar eklinde, krmz, krmz- kahverengi radyoaktif bulut oluumu
Basn ve ok dalgas
Termal radyasyon (Is ve k dalgas)
Nkleer radyasyon (Ani ve Serpinti Nkleer Radyasyon)
Elektromanyetik Akm (EMP) ve Atmosfer yonizasyonu
17.8.1.2 Nkleer Patlamalarn Etkileri
Nkleer bir patlama sonucunda aa kan enerji ortama,
1.Basn ve ok Dalgas (% 50)
2.Termal Radyasyon (% 35)
3.Nkleer Radyasyon (% 15)
- Ani Nkleer Radyasyon (% 5) (ilk 1 dakika iinde gamma ve ntron radyasyonu)
- Kalnt (serpinti) Nkleer Radyasyon (% 10) olmak zere 3 ekilde yaylr.
Bu oranlar, nkleer silahn cinsine, gcne, patlama ykseklii ve evresel faktrlere gre deiebilir.
1.Basn ve ok Dalgas
Nkleer patlamann hemen ardndan ortam ss birka milyon dereceye ular. Bunun sonucunda
genleen ve hareket kazanan scak gazlar evreye dalgalar halinde yaylarak basn ve ok dalgasn
olutururlar.
Basn dalgalar ile 2 tip yaralanma meydana gelir.
A) Direkt Yaralanmalar
Bu tip yaralanmalar atmosfer basncndaki ani ykselme(0.2 atm. kadar) ile oluur ve en sk hasar
kulak zar yrtlmasdr. Eer 0,7 atm. kadar basn artarsa akcierlerin zarar grebilir.
B) ndirekt Yaralanmalar
iddetli basn rzgarlar ile cisimler canllara arpar ve yaralar. Patlama rzgarlar o kadar iddetlidir
ki bilinen tayfunlardan birka kez kuvvetlidir. Dolays ile bu rzgarlar ile btn canllar ve cisimler
uuarak birbirlerine ve dier nesnelere iddetli ekilde arparak byk apta zarar grrler.

18

*ok Dalgas: Nkleer patlama sonrasnda ortaya kan enerjinin bir ksm patlama alannda bir krater
oluumuna, bir ksm havada basn dalgalarna, bir ksm ise toprak ve suda ok dalgalarnn
oluumuna neden olur. Yerdeki ok dalgalar sesin havadaki normal hzndan daha hzl seyrederler ve
ok dalgalar basn dalgalarndan daha nce hissedilirler. ok dalgalar daha ziyade gemilerdeki ve
snaklardaki personel zerinde hasarlara neden olur.
2. Termal Radyasyon
Patlama annda oluan ate topunun merkezindeki s 1.000.000 Cnin zerine kar ve adeta
minyatr bir gne gibi davranr. Etrafa k hznda s dalgalar yayar. Bu durum gzlerde hasar, cilt
yanklar ve yangnlar ile sonulanr. 1 ktluk bir nkleer bomba 140m. apndaki bir daire ierisinde
etkisini gsterir. Termal radyasyon dorusal yayld iin kolay yanstlr ve bu korunmada byk
avantaj salar. Bu nedenle patlama noktas ile maruz kalan kii arasndaki her trl corafik engel
doal bir koruma salar. Termal radyasyon sonucu meydana gelen kzl tesi nlar biyolojik
sistemlerde yanklara ve cansz nesnelerin ise yanmalarna neden olur.
Termal radyasyona bal yanklar;
Parlama Yanklar (Flash Burns) : Patlama annda aa kan kzl tesi nlara direkt
maruz kalmakla meydana gelir. zel elbise giyilmedii takdirde normal elbiseler de koruyucu
deildir.
Yangnlara Bal Yanklar (Flame Burns): Patlama sonras evredeki yanc maddelerin alev
almas sonucu gelien yangnlara maruz kalmakla meydana gelir.
*Ate Topu: Patlamay takiben saniyeler ierisinde oluup kaybolur. Spektrumu gne na
benzeyen bu elektromanyetik radyasyon k hz ile yaylr. Yaylan grnr a kzl ve mor tesi
nlar da elik eder. Patlama blgesine olan uzaklk ve maruz kalma sresi ile orantl olarak iki tip
grsel travma meydana gelir.
Geici krlk (Flash Blindness)
Kalc grme bozukluu (Retinal Skar)
Bu nedenle gzleri nkleer bir patlama esnasnda baka yne evirerek ya da zel gzlkler
kullanarak korumak gerekir.
*Elektromanyetik Akm ve Atmosferik yonizasyon
Toprakta, patlama ile e zamanl oluan, birka saniye sren ve geni bir frekans spektrumunu
kapsayan elektromanyetik akm oluur. Bu sre zarfnda elektronik cihazlar etkilenip devre d
kalabilirler. Ayn durum havada bir iyonizasyon dalgas eklinde de ortaya kar.
3. Nkleer Radyasyon
nsan duyular ile alglanamaz. Konvansiyonel patlamalarda izlenmeyen bu etki ok tehlikeli olup
ldrc olabilmektedir. Balca alfa, beta, gama ve ntron nm eklinde olabilmektedir. Emiliminin
fazla olmas ve engellerden geebilmesi nedeniyle en uzak mesafelere gidebilen gama ve x nlar,
emilen miktara gre daha fazla etkileyen ise partikl ktlesi nedeniyle alfa nmlardr.
17.8.1.3 Radyasyonun Biyolojik Etkileri
Bergonie-Tribondeau Kanununda belirtildii gibi hzl blnen, az diferansiye hcrelerin ounlukta
olduu dokular radyasyon etkilerine daha hassastr.
Non-stokastik (Deterministik) Etki: Katarakt oluumu, kandaki deiiklikler, sperm retiminde
azalma bu etkiye rnek verilebilir.
Stokastik Etki: Kanser oluumu ve genetik etkiler rnek olarak verilebilir.
17.8.1.4 Radyasyonun Akut Etkileri
Nkleer enerji ve akaryakt dnm endstrisinde meydana gelen kazalar sonucunda, yksek dozda
radyasyona maruz kalan kiilerde akut klinik belirtiler gzlenebilir; kan hcreleri retiminde, baklk
sisteminde, deride belirgin hasar meydana gelebilir. Radyasyonla etkilenme sonucu meydana gelen
kompleks hastala Akut Radyasyon Hastal (ARS) denir. Bu hastaln en yaygn belirtileri;
balangta bulant, kusma ve sonra ounlukla, frsat mikroorganizmalarn neden olduu kanamal
ve ar enfeksiyonlardr. Eer tedavi edilmezse ARS lmcldr. Bu tabloya termal yanklar elik
edebilir. ernobil kazasnda 237 kiinin ARS hastalna yakaland bildirilmitir. Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans ise, incelemelerinde en ar radyasyon etkisinin psikolojik etki olduunu iddia etmitir.
17.8.1.5 Radyasyonun Ge Etkileri
Deiik dozlardaki radyasyona maruz kaldktan aylar ve yllar sonra ge etkileri ortaya kar ve hemen
hemen her sistemi ve organ tutan bulgularla seyreder. Radyasyon yaralanmasnn baz muhtemel ge
etkileri unlardr;
Yaam beklentisinin azalmas,
Kanser geliimi,
Katarakt oluumu,
19

Kronik radyodermatit,
reme fonksiyonlarnda azalma ve ksrlk,
Genetik mutasyonlardr.

17.8.1.6 Eksternal Kontaminasyon ve Korunma

zellikle nkleer patlamalar ve nkleer reaktr kazalarndan sonra eksternal kontaminasyon nem
kazanmtr. Bu durumda hasta giysilerinin hemen karlp kurun blmeye konmas, mmkn olan
kontamine alanlarn ve personelin uygun solsyonlarla ykanmas ve uyarc iaretlerin konmas ilk
yaplmas gereken ilemlerdir. zellikle beta saan ajanlarla kontaminasyon radyasyon dermatiti ve
skara neden olabilir. Ayn risk kontamine hastann tedavisini yapan salk personeli iin de geerlidir.
Bu nedenle kontaminasyonu yksek olaslkl alanlarda nce uzaktan radyasyon dedektrleri ile
hastann kontaminasyon durumunun tespiti, hastalarn bu duruma uygun olarak snflandrlmas ve
koruyucu malzeme giymi personelce tedavisi ok nemlidir.
17.8.1.7
nternal Kontaminasyon ve Korunma
nternal kontaminasyon korumasz personelin radyoaktif maddeyi yutmas, solumas veya radyoaktif
madde ile yaralanmas sonucunda oluur. Kontamine olunan maddenin cinsi hemen tespit edilmeli ve
vcuttaki metabolizmas, dald organ sistemleri gzden geirilmelidir. Dier nemli bir konu da
maddenin eriyebilirliidir. Eriyebilen maddeler sistemik dolama ve lenf sistemine geeceinden tm
vcuda yaylacaklardr. nsan vcudunda karacierin, bbreklerin, kemik ve ya dokunun radyoaktif
maddeleri balamak zere yksek affiniteleri vardr. Koruyucu nlemler olarak standart NBC maskesi
mutlaka kullanlmal ve yaralanmalar nlemek zere cilt elbise ile tamamen kapatlmaldr.
Tedavi olarak, kontamine olunan radyoaktif maddenin zelliklerine uygun;
Seyreltici ve bloke edici (iyot ve potasyum preparatlar) ajanlar,
Mobile edici (PTU, metimazol gibi) ve elat oluturucu (EDTA, DTPA) ajanlar,
Gastrik lavaj ve emetik ilalar,
Prgatif, laksatif ve enemalar,
Iyon deitirici reineler kullanlabilmektedir.

17.8.1.8
A)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Nkleer Silahlardan Korunma

Saldrdan nce
Pasif Savunma (Kamuflaj, Gizleme, Datma)
Snak/Siper
Standart NBC Ekipman bulundurmak
Zrhl Ara, Mifer, Emniyet Kemeri kullanm
Bireysel uyar ve raporlar
EMP ye kar anten kullanmn snrlamak, elektronik cihazlar kapatmak
NBC Savunma Tatbikatlar yapmak

B) Saldr Srasnda
1. Nkleer Saldr Uyars/Alarm
2. Nkleer saldry ve eklini tespit etmek, ncelikli etkilere kar nlem almak
3. Pencereleri ve havalandrmay kapatmak
4. Vcudun akta kalan yerlerini rtmek
C) Saldr Sonrasnda
1. Uyar ve uyar iaretlerine uymak
2. Nkleer dekontaminasyon yapmak
3. Radyoaktif kontaminasyonu taramak, kontrol etmek
4. Kontamine alanlardan uzaklamak
5. Snak ve siperlerden kmamak
6. Yiyecek ve ekipman serpinti radyasyondan korumak zere rtl tutmak
Bir elementin radyoaktivitesinin etkinlii ancak yar mrnn on kat gibi bir sre sonunda kaybolur.
Dolaysyla, yar mr yirmi drt bin yl olan en nemli atk pltonyumun 240 bin yl kontrol altnda
tutulmas gerekmektedir. Dnyada doal olarak bulunmayan pltonyum nkleer reaktrlerin bir atk
rndr. Atom bombas yapmnda kullanld gibi, son zamanlarda ilenerek yeniden yakt olarak
kullanlmak zere santrallere gnderilmektedir.
20

17.8.2 BYOLOJK AJANLAR

nsan, evcil hayvan ve faydalanlan bitkilerde lm, hastalk veya zarar meydana getirmek zere
mikroorganizmalarn veya bunlardan yaplan toksinlerin kullanlmasna Biyolojik Sava denir.
Trkiye Cumhuriyetinin de taraf olduu Biyolojik ve Toksin Yapdaki Silahlarn Yapm ve
Depolanmasn Yasaklayan Antlama 26 MART 1975de BM.de uygulamaya konulmutur.
Buna ramen, says azalmakla birlikte dnyada biyolojik silahlar ile deneme ve uygulama yapan
devletler ve organizasyonlar olduu bilinmektedir. Bu durum, gerek salk organizasyonlarnn ve
gerekse askeri ve sivil haber alma rgtlerinin konuya daha duyarl olmasn gerekli klmaktadr.
Genel zellikler:
1- Biyolojik silahlar canl ve cansz maddelerden olumakta ve bunlar hayvan, bitki veya insan
zerinde hastalk yapc etki gsterebilen veya genetik giriimlerle hastalk yapma zellii
kazandrlabilen mikroorganizmalardr.
2- Bu zararllarla gastroenterolojik sisteme, solunum sistemine hasar verilebilecei gibi; gz, deri veya
bir dier yaamsal organlar etkilemek mmkndr. Zararlanma akut (Stafilokok) ya da kronik olabilir
(AIDS).
3- Biyolojik ajanlar iin depolama ve kullanma kolaydr. Kullanlabilecek ajanlarn bir ksm nanogram
dzeyindedir. rnein Botulin ad verilen Clostridium botilinum toksininin 1kg. dnya zerindeki
hemen tm scak kanl memeli canllar yok edecek dzeydedir. Bu miktardaki bir toksini elde etmek
iin de 200-300 litrelik bir fermentr ve bir iki haftalk ksa bir sre yeterli olacaktr. Gnmz genetik
mhendislii teknolojilerinde bu sre daha da ksalabilecek, retim kapasitesi de artacaktr.
4- Biyolojik silahlarn kullanldklar blgede asker-sivil veya dost-dman ayrm yapamaz. Bu tr
silahlarn insanlar ve dier canllar zerinde reme ve bu yolla yaylma zellikleri de bulunduundan,
enfekte edilen blgenin ok uzandaki kitlelerde de bir sre sonra etkisini gsterebilecektir. Artk
dnya kresi ok kk ve mesafeler ok yakndr. Bugn Hindistan etkileyen bir veba epidemisinin,
yolcu uaklarna szan fare ve dier rodentlerle ok ksa bir srede Bat Avrupa veya Amerika gibi bir
lkeye veya lkemize sramas olasl az deildir. zellikle lkemiz gibi trafik yollar zerinde
bulunan ve karantina nlemlerinin iyi uygulanamad lkeler byk risk altnda kalacaklardr. Son
SARS vakalarnn inden dnyann hemen her yresine yaylmasn da rnek verebiliriz.
5- Uluslararas gven artrc nlemler bu silah tr iin ok etkili bir yol deildir. Birok ajan, gnlk tp
hayatmzn bir paras olan tedavi edici ve koruyucu hekimlik hizmetlerinde ila, a ve serum olarak
kullanlmak zere stoklanmakta, retilmekte ve aratrlmaktadr. Biyolojik silah retim kapasitesi olan
bir tesisi, ocuklar iin a veya st reten masum bir tesis eklinde kamufle etmek her zaman
bavurulan bir yntemdir.
6- Biyolojik silahlarn retimi, depolanmas ve kullanm hem ok ucuz, hem de ok kolaydr. 1000
kiilik bir hasar meydana getirmek iin nkleer silahlarla yaplmas gereken masraf 1000 birim olarak
kabul edersek, kimyasal silahlarda bu masraf 10 kat azalacak ve 100 birim olacak iken biyolojik
silahlarda 1-10 birim gibi komik bir dzeye inebilmektedir.
7- Biyolojik maddeler ve toksinler gnmz teknolojisinde ok hzl bir deiim gstermektedirler.
Genetik mhendislii ve biyoteknoloji uygulamalar, koruyucu hekimlik ilevlerini direkt olarak
etkilemektedir.
8- Biyolojik Silahlarn hedefe varmas da anlaml olup snr aan sularn ajanlarla enfekte edilmesi,
aa havza devletlerinin epidemilere maruz kalmasna neden olabilir. Birok ajan (zellikle virs ve
toksinler) ok ucuz aralarla ve kk miktarlarla etkili olabilecek bir ekilde havadan aerosol yol ile
atlmas iin ok uygundur.
9- Biyolojik ajanlarn kullanlp kullanlmadklarnn saptanmas ok zordur. Sava blgesinde doal bir
epidemi varl, ajann izolasyon veya belirlenme gl; hastalk tablolarnn birbirine benzemesi ve
ok geni bir spektrum iermesi bu glklerin balcalardr.
17.8.2.1 Biyolojik Sava ajanlarnn snflandrlmas
A.Bakteriler:
Bacillus anthracis, Brucella abortus, B. melitensis, B.suis, Chlamidia psittaci, Clostridium botulinum,
C. tetani, Francisella tularensis, Pseudomonas mallei, Salmonella typhi, Shigella dysenteria, Vibrio
cholerae, Yersinia pestis,
B. Riketsiyalar: Coxiella burnetii, Rickettsia prowasecki, R. rickettsii, R. Quintana,
C. Virusler: Congo-Crimean haemorrhagic ate virus, Venezuelan equine encephalitis virus, Lassa
ate virus, Ebola virusu, Dang ate virusu, Variola virus, Sar Humma virusu,
D. Toksinler: Botulinum toksini, Clostridium perfringens toksini, Ricin, Saksitoksin, Staphylococcus
aureus toksini, Trichothecene mikotoksini, Aflatoksin

21

Bu snflandrmada terrizm maksatl potansiyeline sahip olanlar: Anthrax bakterisi ve sporlar,

(arbon), Botulinum toksini, Salmonella bakterisi, Ricin, Yersinia Pestis , Trichothecene mikotoksini,
gibi biyolojik ajanlar saylabilir.
17.8.2.2 Biyolojik Savunma
Bu tr silahlarn retilmesi-depolanmas ve kullanlmas olduka ucuz iken, bunlardan
korunma-tedavi yntemleri ise olduka pahal ve zordur. Etkili bir savunma iin iyi eitilmi ve ok etkili
haber alma birimlerine, ok iyi eitim grm ve disiplini ok yksek askerlere; ok abuk ve etkili bir
ekilde organize olan salk rgtlerine, sorgulayan ve aratran doktorlara ve bilim adamlarna; ok
yeterli ve bar zamanndan beri tutulmu salk-hastalk istatistiklerine gerek bulunmaktadr.
Biyolojik silahlarn ve biyolojik silah olarak kullanlabilecek dier ajanlarn ne gibi hastalklar
oluturabildikleri, tedavi ve koruma yollar; klinik bulgu ve belirtileri, epidemik zellikleri nfeksiyon
Hastalklar, Klinik Mikrobiyoloji ve Epidemiyoloji / Halk Sal Bilimlerinin konusu iindedir.

17.7.8.2.3

Korunma ve nlemler

1. HABERALMA VE BLG TEKNOLOJ DEM

2. KARANTNA (EPDEM NCES)
3. ERKEN TANI- TEDAV- SALIK ORGANZASYONU
4. KARANTNA VE ZOLASYON (EPDEMDE)
5. BAIIKLAMA
6. ETM
1- HABERALMA VE BLG-TEKNOLOJ DEM: Bu konu biyolojik savunmann temelidir.
Kullanlabilecek ajan spektrumunun ok geni olmas, kar tarafn neyi rettiinin ve depoladnn iyi
bilinmesini gerektirir. Dost birlik ve kitleleri neye kar ve ne zaman alayacamz bilmemiz, bu
haber alma ve deiim almalar ile olasdr. Elimizde, byk kitleleri ok abuk olarak bak hale
getirmemiz iin yeterli ekonomik kaynak, alt yap ve teknoloji olmayabilir. Burada z kaynaklarn doru
tketilerek; saldrs dnlen ajann nceden (hatta bar zamannda) bilinmesini ve nlem
alnmasn gerektirmektedir. A ve serum retiminin ulusal nitelik kazanmas bu adan nemlidir.
2- KARANTNA: Biyolojik Sava sreci sadece sava zamann kapsamaz. lkeler ve devletler
ekonomik alanda rakip grdkleri lkelerin flora ve faunasna (bitki ve hayvan topluluklarna) bar
sresi iinde de gizli olarak mdahale edebilirler. Bu nedenle birok lke (zellikle ABD, Yeni Zelanda,
ngiltere, Avustralya) ok sk bir karantina politikas izlerler. Yukarda sralanan lkelere bitki, hayvan,
bcek, bitki fide veya tohumu, et ve et rnlerinin sokulmas ok sk bir denetim sonucunda
gerekleebilir. Bar sreci iinde bu sk denetim mekanizmalarn kuran lkelerin, muhtemel bir
savata ek bir aba harcamayacaklar bellidir. lkemizde, ne yazk ki ok eski bir tarihi olan karantina
fonksiyonu ok azalm durumdadr. Bu durum insan salndan daha ok, bitki ve hayvan saln,
yani ekonomimizi tehdit eden bir durum yaratmaktadr.
3- ERKEN TANI, TEDAV VE SALIK ORGANZASYONU: Biyolojik Sava Ajanlarnn kullanlmas
durumunda, mikroorganizma ve toksinlerden hangisinin kullanldn ok hzl bir ekilde belirlemeye
gerek duyulmaktadr. Bunun iin nce epidemiyolojik verilerin iyi bilinmesi ve iyi bir Epidemiyoloji
yorumlamas ile, eldeki istatistiksel verilerin karlatrlmasna gerek vardr. lkemizde salkla ilgili
istatistikler ok ciddi olarak tutulmamaktadr ve bu ok byk bir eksikliktir.
Epidemiler srasnda Salk rgtnn de byk hasta saylarna, dar bir zamanda acil salk hizmeti
gtrebilecek ekilde rgtlenmesi gerekmektedir. Yurtdndaki birok hastanede ve zellikle
askeri/yar askeri ve sivil hastanelerde uygulanan mass-call (masif kitlelerin acil olarak, ciddi
rahatszlk ve yaralanmalarla hastanelere bavurmalar) tatbikatlarnn yaplmyor olmas rgtlenme
eitiminin eksik tarafdr. Bunun yan sra ambulans ve triyaj hizmetleri tatbikatlarnn da bar artlar
iinde yaplmas gerekmektedir.
4- KARANTNA VE ZOLASYON: Enfeksiyonun niteliine gre hava-temas ve atklarn izolasyonu
gerekebilir. Pahal yntemlerden ok pratik, kolay uygulanabilir ve ucuz yntemler seilmelidir. ok
byk kitlelerin hastalanabilecei dnlerek, gereksiz yntemlerle ekonomik kayp yaratlmamal,
optimal davranlar iinde kalnmaldr.

22

5- BAIIKLAMA: Byk oranda ann temini ve savaan kitlelerin ve sivillerin baklanmas belli
bir ajann belli bir yrede kullanmndan sonra, tan aamasndan geilerek retilip-kullanlacaktr.
Ancak yine de baklama asndan askeri kitlelerin sivil toplumdan baz farkllklar bulunur
lkemizde sivillere uygulanmayan menenjit as, yksek insidans nedeniyle askeri birliklere 1992den
itibaren zorunlu olarak uygulanmaya balanm ve insidansn neredeyse sfra kadar dmesine
yardmc olmutur. Biyolojik Sava tehdidine kar, lkemizin hzla a-serum endstrisini kurmas,
gerek asker ve gerek ise sivil kaynaklarn gereksinimlerini yerli kaynaklardan karlamas gereklidir. Bir
sava durumunda, a reten lkelerin bizim yanmzda olup olmayacaklar bilinemez. Alar ve
serumlar olduka stratejik neme sahip biyolojik aktif rnlerdir. lke iinde retilmeleri ve retim
teknolojilerinin de bilinmesi gereklidir.
Tablo 1. Biyolojik Ajanlarla Oluan Baz Hastalklarn Klinik, Tedavi ve Korunma Yntemleri
HASTALIK
KLNK
TEDAV
KORUNMA
TFO
-yksek ate,
-Kloramfenikol,
-Genel hijyen kurallarna
-halsizlik, ba ars,
-antibiogram
sonucu uyulmas.
-itahszlk,
antibiyotik
-Bulac
hastalklardan
-deri dkntleri (roseol)
genel korunma yollarna
-dalgnlk,
dikkat edilmesi.
-bradikardi,
-Ann deeri kukuludur.
-kuru ksrk,
-ishal ya da kabzlk
KOLERA
-iddetli kusma, ishal, -Kloramfenikol
-Genel hijyen kurallar
buna bal dehitratasyon,
-antibiogram
sonucu -Bulaclktan
korunma
-hemokonsantrasyon
ve antibiyotik,
yollarna dikkat edilmesi.
kas kramplar,
-acil rehidratasyon
-Ann deeri kukuludur.
dolam-bbrek yetmezlii,
-asidoz
VRAL HEPATT A -Halsizlik,
-Yatak istirahati,
-Genel hijyen kurallarna
-tahszlk,
-semptomatik tedavi
uyulmas.
-ate,
-Bulac
hastalklardan
-bulant,kusma
genel korunma yollarna
-sarlk
dikkat edilmesi.
-mmnglobulin
ARBON
-Deri belirtileri (nekrotik- -Penisilin
-Hayvan alanmas.
lezyonlar)
-Eritromisin,
-Hasta
hayvanlarn
- organ belirtileri (en sk -tetrasiklin,
rnlerinin yaklarak kire
akcier ve barsaklarda)
-ciproflaxacin,
ukurlara gmlmesi,
-doxyciline,
-Bulaclktan korunmak
iin genel kurallara dikkat
-Ciprofloxacine
-Doxyciline
KUDUZ
-ba ars,
-Hastann izolasyonu,
-Hayvanlarn alanmas.
-ate, krklk,
-yardmc
youn -Babo
hayvanlarla
-yutma kaslarnda spazm, medikal bakm.
mcadele.
-ensefalomyelit,
-Isrklarn sabun ve su ile
-delirium, konvlziyon
temizlenmesi.
-Alama
BOTLSMUS
-Gz kapa dmesi,
-Destekleyici
youn -Konserve
yiyeceklerin
-grme zorluu (bulank bakm tedavisi
ileni ve hazrlannda
veya ift grme),
etkin kontrol
-az kurumas, -boaz
-pheli
konservelerin
ars, kusma, ishal ya da
tketilmemesi
ve
kabzlk,
aa
doru
kokumu
besinlerin
simetrik fel.
yenilmemesi.
STAFLOKOK
-Bulant, kusma
-Gda
hazrlayanlarn -Destekleyici tedavi
ENTEROTOKSN -iddetli karn ars,
gda ve kiisel hijyen
-ishal,
konusunda eitimeleri,
-bazen vcut ss ve kan -gdalarn
uygun
basncnn dmesi
slarda, bozulmayacak
ekilde saklanmalar
23

17.8.3 KMYASAL AJANLAR

Kimyasal silahlar kat, gaz (buhar, aerosol) ve sv halde bulunan, kimyasal zellikleri ile canl
organizmalarn hcrelerine etki ederek, kitleleri ldrc, yaralayc ve kapasite azaltc etki gsteren
kimyasal ajanlardr.
Bir saldr sonrasnda evreye deiik koku yaylmas, etrafta pheli ya damlalar veya su birikintileri
grlmesi, grmede bulanklk hissi, ani ba ars, ksrme, aksrma, burun akmas veya burun
kanamalarnn grlmesi, gste ar, nefes almada zorluk, deride kzarklk veya kabarcklar, bulant
ve kusma kimyasal silah kullanlm olabileceini dndren bulgulardr.
17.8.3.1 Kimyasal Ajanlarn zellikleri ve Kullanm Amalar
1. Toksisitesi yksek maddelerdir,
2. D faktrlere dayankldrlar,
3. retimi kolay ve ekonomiktirler,
4. Canl topluluklar ldrmek, yaralayarak saf d brakmak, fonksiyonlar bozarak etkisiz
hale getirmek amacyla kullanlrlar.
17.8.3.2 Kimyasal Ajanlarn eitleri
A- Sinir gazlar (Tabun, Sarin, Soman, Vx)
B- Yakc ajanlar (Mustard, Lewisit)
C- Boucu ajanlar (Fosgen, Klorpikrin)
D- Sistemik toksikler (Hid.siyanr-CN, Hid.slfr)
E- Kapasite bozucu ajanlar (BZ, LSD)
F- Kargaa kontrol ajanlar (CN, CS, CR, DM)
G- Bitki ldrc ajanlar (2,4-D, Kakodilik asit)
Tablo 2. Kimyasal Ajanlarn Etkileri
Sistem
Semptom/bulgu
Cilt
Scak, kuru, eritem
Vezikl, bl
Arl, hassas
Kas titremesi
Merkezi S. S.
Nbet ata
Davran bozukluu, Unutkanlk
Dolam
Bradikardi
ok
Solunum
Gs ars,
Hrltl solunum ,Yapkan balgam
Derin soluk, nefes darl
Apne
Siyanoz

Etken
Kapasite bozucu
Yakc ajan
Yakc ajan
Sinir gaz
Sinir gaz, Sistemik toksik
Kapasite bozucu
Sinir gaz, Sistemik toksik
Tm ajanlar
Sinir gaz, Boucu ajan ve Yakc ajan
Yakc ajan, Boucu ajan
Yakc-Boucu ajan ve Sistemik toksik
Sinir gaz, Sistemik toksik
Sistemik toksik, Sinir gaz, Boucu ajan

17.8.3.3 Sinir Gazndan Korunma Ve Tedavi

Sinir gazlarnn kullanlmas bekleniyorsa nceden 30 mg.lk Pridostigmin bromid tabletleri
3x1 alnr ve sinir gazlarnn etkisi azaltlr.
Sinir gazna maruz kalnca tablet alm kesilir ve atropin uygulamasna geilir.Tabletleri dk
scaklarda muhafaza edilir. Eer 6 ay soutucu dnda kalmsa kullanlmaz.
Bir adet Diazepam da alnmaldr.
Gzler bol su ile ykanr, Tetrasiklinli pomad srlr.
Ciltteki kimyasal madde temizlii, kurutma kad ile alyor gibi uygulanr.
ATROPN TEDAVS
2 mg. Atropin ilk dozda uygulanr,
10-15 dk. beklenir. Belirtiler devam ediyorsa 2nci ve 3nc atropin ineleri ayn arayla yaplr.
Kullanlan atropin ineleri atlmaz cebin st kapana ineler geirilerek kvrlr.
Bir kiiye acil olarak 3 atropin inesi kullanlr. Daha fazlasna izleyen hekim karar verir.

24

17.8.3.4 Mustard Etkileniminde Acil Tedavi

Cilt
Sabun, Sodyum Hipoklorit, Kloramin ile acil dekontaminasyon yaplr,
Scak su kullanlmaz, deri outurulmaz!...
Steril bezle imdiklercesine sv damlacklar alnr. Sonra bol sabunlu su ile ykanr ve
%2,5luk sodyum tiyosulfat zeltisi ile ntralizasyon salanr.
Gz 15 dk. temiz su ile ykanmaldr.
%1,2lik sodyum bikarbonat (NaHCO3) veya serum fizyolojik (%0,9 luk NaCl zeltisi) ile
ntralizasyon.
Antibiyotikli kremler, ar hassasiyet ve arda anestetik damlalar da kullanlabilir.
17.8.3.5 Lewisit Etkileniminde Acil Tedavi
Dimerkaprol (BAL) , sv destei, diyaliz, kan nakli, ar kontrol iin morfin,
Korneal erozyonda atropin slfat merhemi, steroid inhalasyonu yararldr.
17.8.3.6
Fosgen Etkileniminde Acil Tedavi
Tanrken yar oturur durumda olmal, vcut scak tutulmaldr,
En az 4 saat gzlem, sedatize edilir (barbitratlar kontrendikedir),
lk 15 dakikada verilecek aerosol veya sistemik steroidler hayat kurtarcdr.lk aerosol doz 10
paf 500 mikrogram steroid inhalasyonudur, 12 saatte bu dozun yars, 72 saatte ise standart
astm dozu uygulanr.
Ekspektoran verilmemeli ve cerrahi giriim lokal anestezi altnda yaplmaldr.Kodein verilebilir.
Kalbi ve solunumu uyarc ajanlar kullanlmamaldr. Suni solunum kontrendikedir.
17.8.3.7 Hidrojen Siyanr Etkileniminde Acil Tedavi
Gaz maskesine gvenilmemelidir.
Tbbi personel, azdan aza solunumdan kanmal, maske ile solutulmaldr. Hastaya veya
gastrik ieriklere korunmasz temas etmemelidir.
Mdahalede, 3-4 dakika ara ile 8 adet amil nitrit ampul krlarak maske iine konur ve buradan
solutulur. Steroid inhale ettirilebilir.
Hastann kusturulmamas tavsiye edilmektedir.
17.8.3.8 Kimyasal Ajan Fark Etme
1.Siren ve dier aralarla ikaz ve alarm,
2.Havada sis, youn buhar, zel ve deiik koku,
3.Uaktan yaylan sis-duman vb.
4.Atlan mermi-bombadan ok az patlama sesi ve sonrasnda duman-sis vb. kmas,
5.evrede kukulu ya ve su damlacklar, fare, sinek, bcek, kmes hayvanlarnn llerinin varl,
6.Ani ba, gz, cilt, boaz, gs arlar, gz yaarmas, grme bulankl, bulant-kusma, ciltte
kzarklk-vezikl-bl, ani kanamalar gibi yaknmalarla bavurularn olmasdr.
17.8.3.9 Kimyasallar in Kapal Alan nlemleri
A) Uyarlar izlemek iin pilli radyo- yedek pil bulundurmal,
B) Krk cam-pervaz olmamal, gereken camlar ierden bantlanmal, cam-kap aralklar amar
sulu veya slak bezle kapatlmal,
C) Byk bir oda kimyasal korunma iin ayrlmal,
D) Bol miktarda amar suyu, sabun, deterjan bulundurmal,
E) Su ve yiyecekler szdrmaz kapal kaplarda olmal,
F) Giyecekler ve dier eyalar birka kat naylonla sarlmal,
G) Gerekirse maske, eldiven taklmal, ya da slak havludan solunmal, beze un-pudra serpilerek
ak cilt yzeyleri rtlmelidir.
17.8.3.10 Kimyasallar in Ak Alan nlemleri
En yakn kapal alana geilir,
Varsa koruyucu taklr, yoksa gzler kapatlr, eller ve yz elbise ile rtlr,
Mmknse slak bir bezden solunur,
Yamur yayor ise el ve yz gibi ak cilt alanlarnn slanmamasna dikkat edilir, el kirlenir ise
gz ve aza kesinlikle srlmez.

25

17.8.3.11 Kimyasal Ajan Tehlikesi Sonrasndaki nlemler

1. Kirli veya olduu dnlen giysiler karlr, eldiven kullanlarak bol su-sabunla tm vcut, amar
suyu ve bol su-sabunla giysiler ykanr,
2. lgili kii-kurum nerilerine uygun olarak evre temizlii yaplr,
3. Yer deiiklii iin yamur ve rzgarn olmad hava beklenmelidir,
4. im-ot ve toprakta kimyasal kalnt olasl iin o evrede ocuklarn oynamasna izin
verilmemelidir,
5. Eller aza srlmez, alkol-sigara kullanlmaz,
6. zin verilmedike ortam deitirilmemeli, maske karlmamal ve su birikintilerine baslmamaldr,
7. Kirlenme riski bulunan su ve yiyecekler kullanlmamaldr,
8. Kimyasallardan etkilenenler; gzlem iin mutlaka en yakn birinci basamak salk kurumuna,
gerekirse yatakl tedavi kurumuna gnderilmelidir,
9. Gzlere kimyasal ajan bulam ise; bol su ile ykama dnda tetrasiklin ieren gz merhemi
srlmeli ve rondel ile gz kapatlmaldr,
10.Bulunduunuz blgede kimyasal tehlike kalmad bildirilene kadar takyor iseniz maskenizi
karmaynz veya bulunduunuz korunakl alan, korumal solumay brakmaynz.

KAYNAKLAR
1. DS-TTB. Olaand Durumlar in Hzl Salk Deerlendirme Protokolleri, (ev.Ed:
Vatansever K, Saaklolu F.), TTB Ankara Yayn No: 014/01 DS Cenevre 1999, Ankara
2001.
2. TTB. Olaanst Durumlarda Salk Hizmetleri (Ed. Amato Z., Eli ..), Ankara, 1995.
3. Gler ., obanolu Z. Afetlerde evre Sal nlemleri. T.C. Sa.Bak.evre Sa.Temel
Kay.D. No:39, Ankara, 1997.
4. Loretti A. Olaand Durumlarn Azaltlmasnda ve Hazrlkl Olmada Salk Sektrnn Rol
Toplum ve Hekim Dergisi, TTB yayn Temmuz-Austos 2001, Cilt:16 Say:4, Syf:256-8.
5. Soyer A. Olaand Durumlarda Tbbi Etik. Toplum ve Hekim Dergisi, TTB yayn TemmuzAustos 2001, Cilt:16 Say:4, Syf:295-300.
6. TTB. Olaan D Durumlarda Salk Hizmetleri Salk alannn El Kitab (Ed. Karababa
AO.), Ankara, 2002.
7. American Red Cross. American Red Cross response to "Triangle of Life" by Doug Copp.2004.
Online at http://www2.bpaonline.org/Emergencyprep/arc-on-doug-copp.html)
8. Clements B. Disasters and public health: planning and response. Elsevier, USA. 2009.
9. www. gata.edu.tr, www.ttb.org.tr, ww.saglik.gov.tr, www.who.org siteleri

26