1.

Ćwiczenia uaktywniające poszczególne

partie ciała
W proces prawidłowego mówienia zaangażowane jest całe ciało. Mówienie to nie tylko
poruszanie żuchwą i artykułowanie poszczególnych głosek. Mówienie to także wielka praca
całego organizmu: umysłu, układu oddechowego, układu kostnego, wielu partii mięśni.
Dlatego proponujemy ćwiczenia, które utrwalą prawidłową postawę, dotlenią i pobudzą
organizm do wytężonego działania.

Ćwiczenie 1.

Uzyskaną w ćwiczeniu postawę będziemy nazywać zasadniczą.

Dzieci stoją w luźnej gromadce, rozproszone po całej sali, tak by prowadzący był dobrze
widziany przez wszystkich. Nauczyciel kolejno poleca:
1. Stoimy prosto, nogi złączone: pięty i paluchy stykają się. Palce, wyciągnięte, dotykają
podłoża.
2. Uświadamiamy sobie, jak stopy opierają się o podłoże.
3. Zaciskamy kolana i podciągamy rzepki kolanowe do góry.
4. Wciągamy brzuch i kręgosłup, prostujemy szyję.
5. Ręce opuszczone, lekko ciążą ku dołowi. Barki lekko odchylone do tyłu, pierś do przodu.
6. Przenosimy ciężar: raz na palce nie odrywając pięt od podłoża; następnie na pięty, nie
odrywając palców.
7. Rozkładamy ciężar równomiernie na palce i na pięty, wyciągamy głowę.
8. Rozluźniamy ciało, powtarzamy ćwiczenie.
Ćwiczenie wykonujemy powoli, zwracając uwagę na pracę poszczególnych mięśni.

Wyobraź sobie, że jesteś drzewem o mocnych korzeniach, które wrastają pewnie w ziemię.
Rośniesz w gęstym lesie i starasz się swoim wierzchołkiem dotrzeć do słońca.
Pomaga ci w tym cały pień, począwszy od korzeni, aż po wierzchołek. Rośniesz, pniesz się do
słońca.
Wiejący wiatr stara się wytrącić cię z równowagi.
Przechyla cię do przodu i do tyłu. Mocne korzenie pozwalają ci utrzymać równowagę.

Ćwiczenie 2.

Stoimy w postawie zasadniczej.

1. Odwodzimy ręce na wysokość barków.
2. Spód dłoni zwracamy ku górze.
3. Dłonie ciągną ręce w przeciwne strony.
4. Głowę wyciągamy ku górze.
5. Rozluźniamy ciało i powtarzamy całe ćwiczenie.

Jesteś drzewem i jak w poprzednim opisie pniesz się do słońca.

Twoje gałęzie chcą dotrzeć do gałęzi innych drzew, dlatego wyciągają się na boki.
Wierzchołek wciąż pnie się do góry.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 1

Ćwiczenie 3.

Stoimy w postawie zasadniczej.

1. Odwodzimy ręce na wysokość barków.
2. Spód dłoni zwracamy ku górze.
3. Dłonie ciągną ręce w przeciwne strony.
4. Głowę wyciągamy ku górze.
5. Wyciągamy ręce ponad głowę.
6. Wykonujemy przeciwstawne ruchy: wyciągamy ręce ku górze, barki do dołu.
7. Pozostajemy w tej pozycji chwilę, obserwując pracę mięśni.
8. Opuszczamy ręce i rozluźniamy ciało.
9. Powtarzamy ćwiczenie.

Mocno zakorzeniony rośniesz ku słońcu.

Z pniem konkurują twoje gałęzie.
Pną się więc dziarsko do słońca i wyrastają wysoko nad wierzchołek.

Sportowiec musi przed zawodami uczestniczyć w żmudnych treningach. Przed każdym

startem „rozgrzewa się”. Wykonuje wiele ćwiczeń, które usprawniają pracę jego mięśni oraz
całego organizmu.
Choć wykonywane ruchy często przerastają te, które będzie wykonywał biegając,
skacząc, czy pływając, jednak osiąga przez to tzw. zapas i pełną swobodę.
Pamiętając o opisanym zjawisku, każdy mówiący - przez analogię – powinien zadbać o
„rozgrzewkę” mięśni, które uczestniczą w procesie mówienia. Trening w tym przypadku
otworzy nowe możliwości, przełamie trudności artykulacyjne, sprawi, że nasz przekaz będzie
czytelny i płynny. Na pewno ułatwi to naukę języka, przygotuje aparat artykulacyjny do
płynnej wypowiedzi.
Zaproponowane w opracowaniu ćwiczenia emisyjne pogrupowaliśmy w następujące
kategorie:
- oddechowe,
- rezonacyjne,
- motoryki mowy i artykulacyjne.
W każdej z nich stopniowaliśmy trudność. Przestrzegamy przed przechodzeniem do ćwiczeń
trudnych bez opanowanie tych łatwiejszych. Pojawić się może wówczas zjawisko utrwalenia
błędów.
Uczący się nigdy nie powie poprawnie „w czasie suszy szosa sucha”, jeśli od tego
zdania będzie rozpoczynał naukę języka polskiego. Wprowadzajmy świadomie stopniowanie
trudności i zapewnijmy świadomy trening.

Ćwiczenie 1.

Kładziemy się na plecach na podłodze i oddychamy, tak by wyczuwalna była praca mięsni
tłoczni brzusznej. Naturalna praca tych mięśni widoczna jest przy kaszlu, śmiechu.

Ćwiczenie 2.

Stoimy wyprostowani w lekkim rozkroku. Pozbywamy się wszelkich napięć.

Nabieramy powietrza przez lekko uchylone usta i nos. Świadomie prowadzimy powietrze do
płuc, pogłębiając oddech z wrażeniem opuszczania dolnej części brzucha i poszerzeniu

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 2

dolnych żeber. Unosimy miękkie podniebienie. Spokojnie, powoli wydychamy powietrze na
głosce „s”, zatrzymując rozwarcie żeber.

Ćwiczenie 3.

Stoimy wyprostowani w lekkim rozkroku, nabieramy powietrza. Wydychamy rytmicznie

powietrze na głosce „s”, pracując mięśniami tłoczni brzusznej.

Ćwiczenie 4.

Pracą mięśni tłoczni brzusznej naśladujemy ruch pociągu – s, sz, puf, s, sz, puf itd.

Ćwiczenie 5.

Energicznie zdmuchujemy po kolei kilka świeczek.

Ćwiczenie 6.

Nabieramy powietrza przez nos, aby poczuć chłodne powietrze na tylnej ścianie gardła.
Oddychamy, mając wrażenie „ciepłego ziemniaka w ustach”.

Ćwiczenie 7.

Wyobrażamy sobie, że mamy w ustach ciepły ziemniak (miękkie podniebienie podniesione).

Zacznijmy śpiewać – nnnnnnnnn, ńńńńńńńń.

Ćwiczenie 8.

Opuszczamy żuchwę i lekko wołamy - aaaaaaa, aaaaaa, gaaaaa, gaaaaaa.

Ćwiczenie 9.

Opuszczamy żuchwę, podnosimy miękkie podniebienie, język leży płasko przy dolnych
zębach, naśladujemy syrenę z wozu strażackiego, który jest jeszcze daleko – aaaaaaaaaaa.

Ćwiczenie 10.

Końcem języka masujemy wałek dziąsłowy nad górnymi zębami. Następnie lekko naciskamy
zębami koniec języka.
Wymawiamy dźwięczne „r” na różnych wysokościach – w ten sposób rozmawiamy ze sobą.

Ćwiczenie 11.

Opuszczamy żuchwę, zachowując rozluźnione mięśnie.

Opuszczamy szeroko.
Przesuwamy żuchwę w lewo i w prawo.
Wysuwamy i chowamy żuchwę.
Na opuszczoną żuchwę kładziemy dłonie i wykonujemy małe kółeczka.
Naśladujemy żucie gumy.
Masujemy palcami mięśnie pracujące podczas ćwiczeń.
„Czeszemy” wargi zębami.
Chowamy wargi za zęby.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 3

Rozciągamy wargi w uśmiechu.
Składamy wargi do pocałunku, uchylamy i zamykamy.
Wysuwamy złączone wargi i zataczamy kółka w lewą i prawą stronę.
Przygryzamy lekko dolną, a później górną wargę.
Językiem zataczamy kółko po wargach.
Przy rozluźnionych wargach parskamy.
Nabieramy powietrza na przemian pod górną i dolną wargę.
Przy lekko zwartych zębach podnosimy wargę górną i opuszczamy dolną na zmianę, później
jednocześnie.
Nabieramy powietrza i bezgłośnie wydychamy: pu, pu, po, po, pa, pa, pe, pe, bla, bla, bla, ble,
ble, ble, blo, blo, blo, blu, blu.
Opuszczamy żuchwę i dotykamy językiem górnych i dolnych zębów na przemian.
Opuszczamy żuchwę i językiem liczymy zęby.
Językiem, wewnątrz jamy ustnej, zataczamy kółka w lewą i prawą stronę.
Końcem języka wypychamy policzki.
Wyciągamy język na brodę, do nosa, w stronę lewego i prawego ucha.
Wkładamy język między zęby i energicznie wydychamy (możemy zasłonić usta ręką).
Przesuwamy szybko językiem między kącikami ust.
Wysuwamy język i chowamy.
Wysuwamy i chowamy język ułożony w strzałkę. Wysuwamy i chowamy płaski język
(łopata).
Zwijamy język w rulonik: wysuwamy i chowamy.
Masujemy językiem twarde podniebienie.
Opieramy język o górne zęby i pozostałą część wypychamy.
Opieramy o dolne zęby i pozostałą część wypychamy.
Kląskamy językiem.
Wymawiamy: t, t, t, d, d, d, tka, tka, tka, tke, tke, tke, tki, tki, tki, tko, tko, tko, tku, tku, tku.
Wymawiamy: tktktk, ttkttkttkttkttkttk, kktkktkktkktkktkkt,
Wymawiamy: rrrrrrrrrr.
Wydychamy powietrze przez rozluźnione wargi.
Lekko gryziemy język.
Masujemy twarz i lekko palcami opukujemy rezonatory.

Ćwiczenie 12.

Boli: ajajajajajajajaj
ojojojojojojoj,
ejejejejejejej – żartujesz,
ujujujujujujuj – trochę.

Ćwiczenie 13.

Jesteśmy na próbie chóru i uczestniczymy przez chwilę w jego rozśpiewaniu.

Powtarzamy za dyrygentem:
- mmma, mmme, mmmi, mmmo, muuuu,
- nnna, nnna, nnne, nnnj, nnno, nuuu,
- llla, lale, llli, lllo, lllu,
- baaa, beee, bjjj, booo, buuu,
- paaa, peee, pjjj, pooo, puuu,

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 4

- waaa, weee, wjjjj, wooo, wuuu,
- fraaa, freee, frjjj, frooo, fruuu,
- braaa, breee, brjjj, brooo, bruuu,
- traaa, tree, trjjj, trooo, truuu,
- ja, je, ji, jo, ju,
- sa, se, sj, so, su.

Ćwiczenie 14.

Uczymy małe dziecko wymawiać:

- e,
- i,
- u.
- o,
- a,
- y,

- ama, oma, ema, ima, yma, uma,

- mama, moma, mema mima, myma muma,
- nana, nona, nena, nina, nyna, nuna,
- tata, toto, tete
- dada, dodo, dede,
- lala, lolo, lele,
- wawa, wowo, wewe,
- zaza, zozo, zeze
- sasa, soso, sese.

Ćwiczenie 15

Wooooooooooooojtek!
taaaaaaaaaaaaaaak!
Maaaaaaaaaaaaaamo!
Bieeeeeeeeeeeeeeeegnę!

Ćwiczenie 16

Naśladujemy:
ba – be – by
ba – bo – bu, bą – bę,
pa – pe – py,
pa – po - pu,
wa – we – wy,
wa –wo – wu,
fa – fe – fy,
fa – fo – fu, fą – fę,

bia – bie – bi
bia – bio - biu, bią - bię
pia – pie – pi
pia – pio – piu, pią – pię,

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 5

wia – wie wi
wia – wie – wiu, wią – wię,
fia – fie – fi,
fia – fio – fiu, fią – fię,
mia – mie – mi,
mia – mio – miu, mią - mię

ba-be-bu-pa-pe-pu-ga-ge-gu ka-ke-ku
da-de-du- ta-te-tu wa-we-wu fa-fe-fu
ża-żę-żu sza-sze szu
za-ze-zu sa-se-su
cza-cze-czu ca-ce –cu

kta-tka kto-tko kte-tke kti- tki ktu-tku kty-tky ktą – tką ktę – tkę
tka tke tki tko tku stka stke stki stko stku
TPA-pta tpo-Pto tpe-pte tpi PTI tpu ptu pty
Pna-npa pno- npo pne-npe pni-npi
Cka-kca cko-kco cke-kce cku-kcu cky-kcy cką-kcą ckę-kcę
Bga-bge –bgi- bgo – bgu
Gda-gde-gdi-gdo-gdu

Tra-tla pra tla tra-tla kra-tla tre-tle-pre-ple-

Dre- dle-kre-kle bre- ble wre wlefrefle Zre zle
Grum glum brum Blum dżrum dżlum dźrum –dźlum
Tarra- tarla marra- marla
Tyrra- tyrla, myrla, gzyrla,
Tla-lta-tle-lte-tle-lty
Tlo-ltotli-lti-tlu-ltu
Tly-lty-tlą - ltą – tlę – ltę

Ćwiczenie 17.

Pani w pierwszych dniach roku szkolnego uczy się imion:

Ola, Ala, Ula, Ela.
Ewa, Cela, Hela, Mela.

Lila, Lola, Mariola,

Jola, Asia, Wiola, Pola.

Olga, Olek, Alek,

Marek, Darek, Arek.

Janek, Jarek, Janina,

Wiesia, Karolina.

Adam, Eryka, Adela

Wanda, Mietka, Domicela.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 6

Franek, Boguś, Krzyś,
Zenek, Wojtek, Ździś.

Anna, Jadwiga, Małgosia,

Basia, Kasia, Zosia.

Grażyna, Ewelina, Malwina,

Paulina, Jowita, Celina.

Gertruda, Gerard, Norbert,

Krystian, Sebastian, Robert.

Ćwiczenie 18.

Jedziemy na wycieczkę zabytkowym traktorem:

- uruchamiamy silnik – wrr, wrr, wrrrrr,
- nie udaje się, ponawiamy uruchamianie silnika – wr, wrr, wrr, wrrrr,
- udało się – ter, ter, ter, ter,
- spaliny z rury wydechowej – pu, pu, pu, pu, pu,
- słabo smarowane łożyska w kołach – jj, jjj, jjjj,
- a my jedziemy dalej – ter, ter, ter, ter, ter,
- wiatr wieje nam w twarz – fuuuu, fuuuuu,
- a my wciąż dalej i dalej – ter, ter, ter, ter,
- przyjechaliśmy do celu naszej podróży,
- hamujemy – iii.

Ćwiczenie 19.

Jedziemy na wycieczkę bryczką zaprzężoną w parę gniadych koni:

- wołamy na konie – wio-o-o-o,
- ruszają, podkute kopyta stukają o bruk – kląskamy językiem,
- zadowolony koń – i----haaa,
- koń parska – wypuszczamy powietrze przez złączone i rozluźnione wargi, podkute kopyta
stukają,
- dojechaliśmy do celu, wołamy – prrrr.

Ćwiczenie 20.

Jesteśmy na wakacjach nad jeziorem mazurskim. Wstaliśmy wcześnie, by posłuchać głosów

przyrody. Siadamy wygodnie i słyszymy:
żaba – re, re, re, re,
odpowiada druga – kum, kum, kum
i trzecia – rechu rech, rechu rech
i ponownie – re, re, re, re, kum, kum, kum,
rechu, rechu rechu, rech.
Do lotu podrywa się dzika kaczka – frrrrrr,
czyżby zbliżał się bociek – kle, kle, kle.
Żaby ucichły, bzyka bąk – bzzz, bzzz,
i słychać kaczki – kwa, kwa, kwa, ka, ka, ka.
i znowu żaby – re, re, re, re, kum, kum, kum, kum, rechu, rechu, rech, rech.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 7

Ćwiczenia 21.

Jesteśmy na wakacjach u babci na wsi.

Babcia i dziadek wstają bardzo rano. Budzi ich wtedy kogut – kukuryku, kukuryku,
odpowiadają kury – ko, ko, ko, ko.
Babcia kocha swoje zwierzęta i z nimi rozmawia – da, da, da, da, ba, ba, ba, ba, da, da, kaka,
kaka, koko, koko, keke, keke, kuku, kuku, ga, ge, go, gu, gu.
Woła je jeść – cip, cip, cip, cip, punie, punie, kciii, kciii, kciii.
Słychać też, co dzieje się w oborze – mu, mu, mu, me, me, me, be, be, be.

Ćwiczenie 22.

Jesteśmy u zegarmistrza, a tam: cyk, cyk, cyk, cyk, tik, tik, tik, tik, tik, tak, tik, tak, bim, bam,
bim, bam, trrrrrrrrrr, bim, bam, bim, bam, tyk, tyk, tyk, tyk, ku-ku, ku-ku, ku-ku, ku-ku, ku-
ku.
Która godzina? – piąta.

Ćwiczenie 23.

Dzwoni telefon – drrrrrrrrrrrrr

Podnosimy słuchawkę – klok
Słyszymy krótki sygnał – tu, tu, tu, tu
Odkładamy słuchawkę – klik
Ponownie słyszymy dzwonek telefonu – drrrrrrrrrrr
Podnosimy słuchawkę – klok
Słyszymy długi sygnał – tuuuuuuuuuuu
Odkładamy słuchawkę – klik

Ćwiczenie 24.

Siedzi mądra sowa w okularach na nosie i czyta książkę w swoim języku:

- da-ta-za-sa-dza-ca-na-ła
- dą-tą-zą-są-dzą-cą-ną-łą
- de-te-ze-se-dze-ce-ne-łe
- dę-tę-zę-sę-dzę-cę-nę-łę

Robi przerwę, rozgląda się, drapie prawym skrzydłem za lewym uchem, następnie lewym za
prawym.
Przeciąga się, ziewając. Poprawia okulary i czyta dalej:
- ża-sza-dża-cza-la-ra
- żą-szą-dżą-czą-lą-rą
- dy-ty-zy-sy-dzy-cy-ny-ły
- do-to-zo-so-dzo-co-no-ło
- du-tu-zu-su-dzu-no-ło

Znowu robi przerwę i językiem czyści wnętrze dzioba. Otwiera dziób i ziewa. Czyta:
- że-sze-dże-cze-le-re
- żę-szę-dżę-czę-lę-rę
- ży-szy-dży-czy-ly-ry
- żo-szo-dżo-czo-lo-ro
- żu-szu-dżu-czu-lu-ru

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 8

Ćwiczenie 25.

Obserwujemy noc świętojańską na Łysej Górze, Przylatują tam właśnie, na swoich miotłach,
baby jagi:
Sagaraka, Nahamacha,
Magialakia, Gogokoka,

Ifafla, Ifilia,
Szchachsza, Chczaczcha,
Bniańba, Bziaźba,
Bdziadźba, Pkabga,

Pkebga, Scaszca,
Sceszca, Chcuśca,
Szrafra, Chrośra,
Irlarla, Iziaźla.

Odtańczyły na miotłach taniec przy ognisku.

Latały, kołowały, aż się zadyszały. Siadły i zaklinały:
zda-żda-wda-żda,
czka-ćka-cka,

dla-bla-gla,
tla-pla-kla,

rma-mra-rma,
rwe-wre-rwu-rwi,

rsza-szra-szri-rli,
rcha-kra-chre-chri,

riki-kiri-rkę-krę,
chmo-chma-chła-łcha,

gdza-dzge-dzgi,
kra-rka-marka-durka.

Zaklinały, zaklinały, aż języki poplątały - uufff!

Ćwiczenie 26.

Podczas jednego wydechu mówimy zdanie: Jeden mały mak, drugi mały mak, trzeci mały
mak, czwarty mały mak itd.

Ćwiczenie 27.

Podczas jednego wydechu powtarzamy zdania:

Moja mama ma mamę. Moja mama ma mamę. Itd.
Na papę pada deszcz.
Julka jedzie jodłową drogą.
Jola Juli lalkę tuli.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 9

Tata to tylko tą tyką trąca.
Ta tapeta tu, tamta tapeta tam.
Krnąbrny kurator skarcił kontrolera.

Ćwiczenie 28.

Przeczytaj płynnie poniższe rymowanki.

Zebra zebrze trze po żebrze,
bo na zebrze pasy w srebrze.
Na grząskiej łączce taka igraszka,
że ważna ważka gna sobie ptaszka.
Trzy struny strunie szepcą na gryfie,
Że jak leżeć to na Teneryfie.
Ta topola tu na polu,
A to pole na zakolu.
Czerwone, rdzawe liście szeleszczą,
że je tylko wiatry, deszcze pieszczą.
Komar komarowi to na ucho powie,
że sąsiad komara, to starzec – niezdara.
Tu bąbelek, tam bąbelek,
Tych bąbelków jest niewiele.
Ale bąbel z bąbeliczką mnożą bąble nad miedniczką.
W gąszczu komar i dwa chrząszcze oczekują na chrabąszcze,
Bo chrabąszcze napsociły, na czas w gąszcze nie wróciły.

Stara czapla tak sobie papla:

że kapuśniaczek to deszczyk,
że gałąź na drzewie trzeszczy,
że w trawie jest pełno kleszczy,
że sroka za głośno wrzeszczy,
że drozd pozbywa się dreszczy.
A ona czapla musi siedzieć
O tym i owym wszystko wiedzieć.
Drozd drozdowi baśń opowie o księżniczce i królewnie
aż drozd płakać będzie rzewnie.
Raz na ścieżce śnieżka leżała,
Aż Śnieżka z bajki ją rozdeptała.
Żyrafa żyrafie mówiła: nie potrafię.
Aż przyszedł ryś i potrafi od dziś.
Czarownica czarownicy czynów gąszcz na górze liczy.
Liczy, krzyczy, wrzeszczy, gdera, tupie, skrzeczy, śmiech ją wzbiera.
Za złe zawsze wynagrodzi – szturchnie, szarpnie i pogrozi.
Dobre, gdy się kiedy zdarzy – iskrzy złością, aż się żarzy.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 10

 Kartka, kokardka, słoiki dwa,
Skrzynka, pacynka, ten z nami gra.
Ptaki, lizaki, na spodniach szwy,
Krzaki, pędraki, odpadasz ty.

Bogdan Lipiński, Kształcenie sprawności językowych – ćwiczenia artykulacyjne 11