WSTĘP

Bitwa batohowska stoczona na polach Ukrainy 1-2 czerwca

1652 r. pomiędzy armią koronną dowodzoną przez hetmana
polnego Marcina Kalinowskiego a połączonymi siłami kozacko-
-tatarskimi, na których czele stali Bohdan Chmielnicki i Nura-
dyn sołtan, odegrała w dziejach środkowej i wschodniej
Europy szczególną rolę. Jej konsekwencją była ostateczna
zmiana dotychczasowego układu sił w tej części Europy.
Niestety, bitwa ta, stanowiąca jedną z największych klęsk
polskiego oręża, również w sferze politycznej wywarła wyjąt-
kowo niekorzystny wpływ na dalsze losy Rzeczypospolitej.
Ironią losu jest to, że nie mniej znaczący i równie niekorzy-
stny wpływ w perspektywie czasu wywarła ona na losy
Ukrainy, której armia odniosła pod Batohem największe zwy-
cięstwo nad wojskami polskimi.
W początkach 1652 r. trwające na Ukrainie od kilku lat
powstanie kozackie, na którego czele stał ruski szlachcic,
Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, znalazło się kolejny raz
w impasie. Po raz drugi od momentu wybuchu powstania
okazało się, że Kozacy mimo zwycięstw odnoszonych nad
armią polską nie są w stanie pokonać Rzeczypospolitej tylko
przy pomocy Tatarów. Niezatwierdzenie przez sejm traktatu
zawartego w 1651 r. w Białej Cerkwi oznaczało, że pokój na
Ukrainie jest rzeczą wątpliwą.
Do ponownego starcia Chmielnicki zamierzał się przygoto-
wać pozyskując nowego sojusznika - Mołdawię - przez
podporządkowanie jej Ukrainie. Kolejny raz wspomagać go
mieli Tatarzy. Zamierzał tego dokonać doprowadzając do
małżeństwa Domny Rozandy ze swym synem Tymofiejem
Chmielnickim, przy czym zdanie młodej hospodarówny bądź jej
ojca nie miało większego znaczenia. Chmielnickiemu w pełni
wystarczała zgoda Wysokiej Porty i choć wiedział, że ze wzglę-
du na koligacje i stosunki hospodara mołdawskiego Bazylego
Lupula wyprawa na Mołdawię oznaczać może wojnę z Rzeczą-
pospolitą, to jednak w końcu maja 1652 r. posiłkowany przez
Tatarów podjął wyprawę. Na jego drodze znalazła się armia
koronna dowodzona przez hetmana polnego koronnego Marcina
Kalinowskiego, który uległ namowom hospodara i wbrew woli
Jana Kazimierza postanowił pokrzyżować plany Chmielnickiego.
To siłą rzeczy oznaczać musiało starcie zbrojne.
W dwudniowej bitwie pod Batohem oddziały Chmielnic-
kiego wspomagane przez Tatarów dosłownie zniosły armię
koronną w ogromnej części składającą się z wyborowego
żołnierza. Nie była to porażka, to był pogrom zakończony
rzezią dokonaną przez zwycięzców na jeńcach polskich wzię-
tych do niewoli podczas bitwy.
Wydarzenia na polach batohowskich przesądziły ostatecz-
nie o niemożności rozwiązania problemu „ukraińskiego"
w ramach Rzeczypospolitej.
Stały się nieaktualne wszystkie projekty zaprowadzenia
spokoju na Ukrainie, która w 1667 r. po kilkunastu latach
walk została podzielona pomiędzy Rzeczpospolitą i Moskwę.
Runęły również plany Chmielnickiego o stworzeniu samo-
dzielnej Ukrainy. Car okazał się zbyt potężnym „opiekunem"
i Ukraina na ponad 320 lat stała się integralną częścią Rosji.
Aktywne włączenie się Moskwy w wydarzenia tej części
Europy było także początkiem końca samodzielnego bytu
chanatu krymskiego, który kilkadziesiąt lat później podzielił
losy Ukrainy.
Przedstawienie przebiegu bitwy z powodu ogromnych roz-
bieżności w przekazach źródłowych jest bardzo trudne. Biorąc
to pod uwagę, w każdym wypadku starałem się rozważyć
wszystkie wersje i wybrać najbardziej prawdopodobną.
W wypadku milczenia źródeł stawiam hipotezy, które staram
się uzasadniać.
Przedstawiony przeze mnie obraz wydarzeń opiera się na
analizie relacji pochodzących niemal wyłącznie od strony
polskiej. Na swe usprawiedliwienie mogę tylko dodać, że
jeden z najlepszych historyków ukraińskich, Michaił Hruszew-
ski, operujący znakomitą bazą źródłową, próbujący w swych
studiach nad dziejami Ukrainy' odtworzyć przebieg bitwy,
również nie odnalazł relacji kozackich.
Nie udało mi się też dotrzeć do ani jednej polskiej relacji
uczestnika bitwy, która popierałaby moją tezę o bratobójczych
walkach toczonych w polskim obozie drugiego dnia bitwy
pomiędzy piechotą cudzoziemskiego autoramentu i oddziała-
mi jazdy polskiej. By problem ten wyjaśnić, przeszukałem
korespondencję z roku 1652 znajdującą się w Archiwum
Radziwiłłów, Archiwum Publicznym Potockich i Archiwum
Ordynacji Zamoyskich dostępną w Archiwum Głównym Akt
Dawnych w Warszawie. W archiwach tych poszukiwałem
również listów osób, o których wiedziałem z innych źródeł, że
brały udział w bitwie, licząc na odnalezienie późniejszych
relacji. Niestety, wysiłki te nie przyniosły większych rezul-
tatów. Podobne poszukiwania przeprowadziłem w dostępnych
w Bibliotece Narodowej (zmikrofilmowanych) zasobach bib-
liotek: Czartoryskich i Ossolińskich, również z negatywnym
skutkiem. Z jednym wyjątkiem - w Tekach Naruszewicza
udało mi się znaleźć list, w którym jest wzmianka o niesub-
ordynacji części oddziałów jazdy w obliczu wroga.
Jest rzeczą straszną, że jedna z najtragiczniejszych klęsk
oręża polskiego Pierwszej Rzeczypospolitej objęta została
przez historyków swego rodzaju zmową milczenia. O ile pisa-
li o niej historycy XVII-wieczni, o tyle jedyną późniejszą
1
M. H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1924.
pracą na ten temat jest szkic Ludwika Kubali Krwawe swaty
napisany jeszcze w ubiegłym stuleciu. Niestety, zawiera wiele
błędów, nie spełnia też dzisiejszych kryteriów stawianych
pracy historycznej. Co więcej, o bitwie tej nie pisała również
strona przeciwna, dla której przecież stanowiła największe
w tej wojnie zwycięstwo.
RZECZPOSPOLITA 1648-1652.
Za nakłonienie mnie do zajęcia się tym tematem i za pomoc WOJNA Z KOZAKAMI
udzieloną podczas pisania tej pracy dziękuję serdecznie profe-
sorowi Jaremie Maciszewskiemu. Wyrazy podziękowania
składam także profesorowi Janowi Wimmerowi za udzielanie
mi cennych wskazówek. Dziękuję też doktorowi Mirosławowi W końcu 1647 r. na kresach Rzeczypospolitej rozpoczął się
ciąg zdarzeń, które w znaczący sposób zaważyły na losach
Nagielskiemu za krytyczne uwagi, które pozwoliły mi uniknąć
zarówno jej, jak i pozostałych państw tego regionu. Początek
kilku błędów.
dał z pozoru mało znaczący zatarg o kobietę pomiędzy
Ostrów Mazowiecka, 6 sierpnia 1993. polskim szlachcicem Danielem Czaplińskim i Kozakiem, set-
nikiem czehryńskim, Bohdanem Chmielnickim. Oskarżony
przez Czaplińskiego o zdradę, Chmielnicki uciekł na Niż, by
szukać pomocy u Kozaków znajdujących się poza faktyczną
władzą Rzeczypospolitej (w rzeczywistości wypełniając tajne
rozkazy królewskie, przygotowywał on morską „wycieczkę".
Zapewniwszy sobie pomoc tatarską Chmielnicki zdecydował
się wzniecić na Ukrainie powstanie.
W maju 1648 r. w bitwach nad Żółtymi Wodami i pod
Korsuniem wojska kwarciane i wspierające je poczty magnac-
kie zostały rozbite, tym samym więc zaprzepaszczono szansę
stłumienia powstania w zarodku. Jedną z podstawowych przy-
czyn klęski była pochopna decyzja hetmana wielkiego koron-
nego Mikołaja Potockiego o marszu w głąb Ukrainy bez
uprzedniego połączenia się z blisko 6-tysięczną grupą Jere-
miego Wiśniowieckiego, co dałoby razem około 20 tysięcy
wojska. Dla porównania Chmielnicki pod Żółtymi Wodami
dysponował około 10-tysieczną armią. Drugim błędem pol-
skiego dowództwa była fatalna w skutkach decyzja Potoc-

kiego o podziale 15 tysięcy wojska na trzy grupy, z których
jedna, składająca się z Kozaków rejestrowych, przeszła póź-
niej na stronę powstańców. Wieść o klęskach zbiegła się
z wiadomością o śmierci króla Władysława IV. Rzeczpo-
spolita weszła w okres bezkrólewia pozbawiona sił zbrojnych,
z koniecznością zmierzenia się z wyjątkowo groźnym prze-
ciwnikiem. Siły powstańców rosły w ogromnym tempie.
Przyczyną tego były przebiegające na kilku płaszczyznach
i, jak dotąd, silnie tłumione konflikty w tym rejonie.
Rację mają ci historycy , którzy wśród najważniejszych
przyczyn wybuchu powstania widzieli „błędną, bo nieskutecz-
ną" politykę Rzeczypospolitej wobec Kozaków. Tych zaś
ostatecznie zbulwersowały niezrealizowane plany wojny z Tur-
cją, po której wiele sobie obiecywali.
Panujący na Ukrainie w ciągu ostatniego dziesięciolecia
„złoty pokój" (1638-1648) był okresem, w którym nawar-
stwiły się konflikty narodowe, społeczne i religijne. Właśnie
wówczas ukształtowały się nie spotykane w tej skali w innych
regionach Rzeczypospolitej latyfundia magnackie, funkcjonu-
jące w systemie rujnujących majątki chłopskie dzierżaw
i arend. System ten charakteryzował się nadmiernym wzros-
tem wszelkiego rodzaju świadczeń, których efektem stał się
bezlitosny wyzysk chłopów i czerni. Ponieważ w tym samym
czasie nasiliła się kolonizacja Ukrainy przez Polaków, siłą
rzeczy jej ludność upatrywała w nich sprawców wszystkich
nieszczęść. Antagonizm powiększały różnice wyznaniowe.
Kozacy, chłopi i czerń byli wyznawcami prawosławia, tym
samym znajdowali się pod przemożnym wpływem wrogiego
Rzeczypospolitej ruskiego duchowieństwa.
We wrześniu 1648 r., kiedy doszło do nowego starcia,
blisko 30-tysięczna armia polska nie podjęła nawet walki
z siłami kozacko-tatarskimi. Powstanie kozackie nabrało cha-
rakteru wojny pomiędzy Rzecząpospolitą a kształtującym się
narodem ukraińskim. Wojna ta, pomimo że od początku towa-
rzyszyła jej obca interwencja (Tatarzy), przez współczesnych
postrzegana była jako domowa1.
Tymczasem już po klęsce piławieckiej (1648) wybrany na
króla młodszy brat Władysława, Jan Kazimierz, wspierany
przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego,
zamierzał ponownie nakłonić Kozaków do wojny z Turcją,
licząc, że uda się ich pozyskać dla Rzeczypospolitej. Po
bezowocnych rozmowach toczonych na przełomie 1648- 1649,
wiosną obie strony przystąpiły do działań zbrojnych. Polacy
zamierzali rozbić siły Chmielnickiego i przywrócić porządek
na objętych powstaniem terenach. Chmielnicki zaś, licząc na
pomoc Tatarów, nosił się już z zamiarem uniezależnienia
Ukrainy od Rzeczypospolitej. Naiwna wiara króla i kanclerza
w możliwość pokojowego zażegnania konfliktu sprawiła, że
do starcia tego Rzeczpospolita przystąpiła zupełnie nieprzygo-
towana.
W połowie lipca 1649 r. armia kozacko-tatarska przystąpiła
do oblężenia Zbaraża bronionego przez niewielkie siły pol-
skie. Wraz z czeladzią liczyły one około 18 tysięcy. Wojsko
kozacko-tatarskie było kilkakrotnie liczniejsze. Oblężenie
trwało ponad miesiąc (11 lipca - 23 sierpnia), ale rozstrzyg-
nięcie nastąpiło gdzie indziej. Decydująca bitwa rozegrała się
pod Zborowem. 15 sierpnia 1649 r. armia Jana Kazimierza
zmierzyła się tu z trzonem sił kozacko-tatarskich. Bitwa
niemal nie zakończyła się klęską armii koronnej. W krytycz-
nej sytuacji kanclerz Jerzy Ossoliński doszedł jednak do
porozumienia z Tatarami. Ci wycofali się z bitwy, zmuszając
tym samym Chmielnickiego do zawieszenia działań i ukorze-
nia się przed polskim królem. Warunki ugody sankcjonowały
większość zmian, które zaszły na Ukrainie w ciągu ostatnich
dwóch lat: rejestr kozacki podniesiono do 40 tysięcy, wy-
1
Świadczy o tym choćby tytuł dzieła Samuela ze Skrzypny T w a r d o w -
s k i e g o wydanego w Kaliszu w 1660 r.: Wojna domowa z Kozaki i Tatary
Z Moskwą potym Szwedami i z Węgry.

10
dzielono trzy województwa: czernihowskie, bracławskie
i ukraińskie, gdzie nie wolno było przebywać wojskom koron-
nym, na czele armii kozackiej stał hetman JKMci wojska
zaporoskiego - Bohdan Chmielnicki, podlegający władzy
królewskiej. Jedynym optymistycznym akcentem kampanii
1649 r. było zwycięstwo hetmana polnego litewskiego księcia
Janusza Radziwiłła nad liczebniejszą grupą pułkownika kijow-
skiego Stanisława Krzeczewskiego pod Łojowem (31 lipca
1649).
Ugoda zborowska nie satysfakcjonowała żadnej ze stron,
mimo to będący jej następstwem pokój na Ukrainie trwał
ponad rok. W dużej mierze stało się tak w wyniku zbliżenia na
linii Warszawa-Bachczysaraj; pierwotnie wokół projektów
wojny z Turcją, do której Tatarzy zgodzili się przystąpić po
stronie Rzeczypospolitej (w koalicji z innymi państwami),
później wokół projektu wyprawy na Moskwę, znacznie bar-
dziej pociągającej Tatarów. Rezygnacja Rzeczypospolitej
z tych planów doprowadziła do ponownego zbliżenia kozac-
ko-tatarskiego. Jednocześnie śmierć kanclerza Ossolińskiego
(ostatecznie przekreślająca realizację planów i tak dosyć
wątpliwej wojny z Turcją) sprawiła, że w Rzeczypospolitej
górę wzięło stronnictwo związane z Jeremim Wiśniowieckim,
dążące do zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu z Kozakami.
Do nowego starcia obie strony przygotowywały się bardzo
skrupulatnie. Rzeczpospolita wystawiła najsilniejszą w swej
dotychczasowej historii armię, Chmielnicki zaś zmontował
koalicję, w skład której oprócz Tatarów wchodził Siedmio-
gród, a w Rzeczypospolitej na terenach nie objętych po-
wstaniem przygotowywał rozruchy chłopskie.
Do pierwszych walk doszło pod koniec stycznia 1651 r. Po
stronie polskiej brały udział regularne oddziały dowodzone
przez hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego.
Walki jednak nie przyniosły większych korzyści żadnej ze
stron. Prowadzenie kampanii przy pomocy doborowych zacię-
żnych jednostek, nie mogącej przy tym choćby ze względu na
11
liczebność użytych sił przynieść rozstrzygnięcia, było błędem.
Przygotowując się do decydującego starcia Rzeczpospolita
pozbawiała się bezpowrotnie części najlepszych oddziałów.
Mimo to w trzydniowej bitwie (28-30 czerwca 1651) pod
Beresteczkiem Polacy odnieśli sukces. Po stronie polskiej
walczyło prawie 30 tysięcy żołnierzy zaciężnych i mniej
więcej tyle samo pospolitego ruszenia. Liczebność sił kozac-
kich, różnie podawana, moim zdaniem dochodziła do 80
tysięcy, w tym około 30 tysięcy rejestrowych. Towarzyszące
im czambuły tatarskie liczyły 20-25 tysięcy.
Po dwóch dniach walk, które nie przyniosły rozstrzyg-
nięcia, w trzecim dniu bitwy o sukcesie armii koronnej
zadecydował zmasowany atak polskiego centrum składające-
go się z regimentów cudzoziemskiego autoramentu i artylerii
na Tatarów. Pod naporem prącej do przodu piechoty i rajtarii
„nieczułych" na tatarskie kontrataki, rzucili się oni do ucie-
czki. Dopiero to skłoniło jazdę polską (prawego skrzydła) do
ataku. Pozostawali jeszcze Kozacy. Choć bez Chmielnickiego,
skutecznie bronili się pod osłoną dziesięciorzędowego taboru,
który po kilku dniach oblężenia udało się Polakom zdobyć.
Pozostawało teraz ruszyć w głąb Ukrainy, połączyć się ze
zwycięskimi wojskami litewskimi (6 lipca 1651 armia litew-
ska Janusza Radziwiłła zniosła pod Czernihowem 15-ty siecz-
ną grupę Martyna Nebaby), rozbić ocalałe z pogromu siły
Chmielnickiego i zaprowadzić na Zaporożu porządek.
Szybkie i zdecydowane działania mogłyby zakończyć się
powodzeniem takiej operacji. Niestety, szlachta zaniepokojo-
na wieściami z głębi kraju (groźby buntów chłopskich),
dodatkowo podburzana przez podkancłerzego koronnego Hie-
ronima Radziejowskiego, odmówiła udziału w wyprawie.
Podobnie postąpiła większość senatorów obecnych pod Beres-
teczkiem. Na koniec wycofał się także król Jan Kazimierz
zabierając przy tym dwa regimenty piechoty cudzoziemskiej.
Kampania prowadzona przez hetmanów Potockiego i Kali-
12
nowskiego, po śmierci towarzyszącego im księcia Jeremiego
Wiśniowieckiego straciła praktycznie swój zaczepny charak-
ter..
W początkach września doszło do połączenia armii koron-
nej i litewskiej (która uprzednio zdobyła Kijów). Siły polsko-
litewskie ponownie spotkały się z armią kozacką, odtworzoną
już przez Chmielnickiego. Nie dorównywała ona jednak liczeb-
nością i jakością rozbitej pod Beresteczkiem. Również posiłki
tatarskie były znacznie mniejsze. Do starcia obu armii doszło
21 września pod Białą Cerkwią. W trakcie bitwy oddziały
litewskie, stanowiące polskie prawe skrzydło, odniosły suk-
ces, jednak wypracowaną przez nich możliwość zwycięstwa
zaprzepaścił hetman wielki koronny Mikołaj Potocki. Swą
decyzję wstrzymania ataku argumentował tym, że przybył,
aby zawrzeć pokój, a nie bić się. Bitwa pozostała więc nie
rozstrzygnięta, a zawarta ugoda była rozejmem, nie traktatem
pokojowym.
Warunki pokoju były dla Kozaków znacznie mniej korzyst-
ne niż pod Zborowem. Rejestr ograniczono do 20 tysięcy.
Kozacy rejestrowi mogli przebywać tylko w królewszczyz-
nach województwa kijowskiego. Zniesiono linię demarkacyj-
ną stanowiącą granicę dla polskich oddziałów wojskowych.
Hetman kozacki podlegał odtąd rozkazom nie tylko króla, ale
również hetmanów koronnych.
Sejm zwołany do Warszawy na 26 stycznia 1652 r. zajął się
przede wszystkim „sprawą" Hieronima Radziejowskiego po-
zbawionego przez króla urzędu podkanclerzego koronnego
i skazanego na infamię. Obecność na sali sejmowej delegatów
wojska domagających się uregulowania zapłaty oraz posłów
kozackich przybyłych w sprawie ratyfikacji ugody z Białej
Cerkwi nie przyniosła żadnego skutku. 11 marca sejm został
zerwany. Posłowie rozeszli się nie zatwierdziwszy ani ugody
białocerkiewskiej, ani należności dla wojska. Rzeczpospolita
jakby nie chciała pokoju, do wojny jednak również się nie
przygotowywała.
STOSUNKI Z SĄSIADAMI
Wojna z Kozakami toczona od 1648 r. wywierała ogromny
wpływ na stosunki Rzeczypospolitej z sąsiadami. W interesu-
jącym nas okresie jedynym jej sojusznikiem w walce
z Chmielnickim i Tatarami był hospodar mołdawski, poddany
Porty Otomańskiej - Bazyli Lupul. Szwecja, Siedmiogród,
Turcja i Moskwa, początkowo obojętne bądź nieprzychylne
Chmielnickiemu, z czasem zaczęły sympatyzować z nim.
Częściowo przyczyną tego był fakt, że od drugiej połowy
1650 r., po śmierci kanclerza Jerzego Ossolińskiego, ster
polityki zagranicznej znalazł się w rękach króla Jana Kazimie-
rza, nie zawsze kierującego się w swych decyzjach interesami
Rzeczypospolitej. By dać pełny obraz sytuacji międzynarodo-
wej, w jakiej znajdowała się Rzeczpospolita w pierwszej
połowie 1652 r., przedstawię główne problemy ówczesnej
polskiej polityki zagranicznej.
Rzeczpospolita a Szwecja. W zasadzie od 1648 r. aż do
podjęcia rokowań w Lubece rozpoczętych 1 lipca 1651 r.
stosunki ze Szwecją można określić jako poprawne. Choć już
w 1648 r., tuż po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, Szwe-
dzi rozważali możliwość agresji na Rzeczpospolitą, jednak
zrezygnowali z tych planów. Rokowania podjęto, pomimo że
termin rozejmu zawartego w Sztumskiej Wsi (1635) wygasał
dopiero w 1662 r. Delegaci polscy postawili wygórowane
żądania: na rozkaz króla domagali się unieważnienia decyzji
Riksdagu w sprawie pozbawienia linii polskich Wazów praw
do korony szwedzkiej oraz unieważnienia aktu uznającego
Karola Gustawa za następcę tronu szwedzkiego. W trakcie
rozmów strona polska stawiała coraz trudniejsze do przyjęcia
warunki, co było spowodowane sukcesami wojsk koronnych
i litewskich w walkach z Kozakami (pod Czernihowem i Be-
resteczkiem). Na polecenie Jana Kazimierza Polacy zażądali
20 tysięcy piechoty szwedzkiej do pomocy w walce z opozy-
cją, jak również nadania królowi polskiemu jako lenna Inflant
14
lub Finlandii2. Szwedzi uznali, że Rzeczpospolita dąży do
wojny, częściowo utwierdzała ich w tym przekonaniu jesienna
wizyta Jana Kazimierza w Gdańsku, którą odczytali jako
ożywienie polityki bałtyckiej. Jej narzędziem mogła być prze-
szło 20-tysięczna armia koronna, po zwycięskiej kampanii
odpoczywająca na Ukrainie. Rokowania zostały przerwane,
a ich wznowienie odłożono do kwietnia następnego roku3.
O ile jeszcze wiosną 1651 r. rozważano w Sztokholmie
możliwość sojuszu z Rzecząpospolitą przeciwko Moskwie,
0 tyle w drugiej połowie roku wroga postawa Polaków
zmusiła Szwedów do zmiany stanowiska4. Zaniepokojeni
Szwedzi przestawili swą politykę na kierunek zdecydowanie
antypolski. Podjęli próbę nawiązania ściślejszych kontaktów
z przeciwnikami Rzeczypospolitej: Turcją, Siedmiogrodem
1 Kozakami. Jednakże kanclerz Oxenstierna traktował Chmiel-
nickiego przede wszystkim jako buntownika, z którym bliżej
wiązać się nie należy. I choć nie doszło do zawiązania
bezpośredniego antypolskiego sojuszu, to poseł szwedzki za-
pewnił Zygmunta Rakoczego, że królowa Krystyna w pełni
poprze jego zabiegi o koronę polską5. Na dworze szwedzkim
właśnie wtedy pojawił się były podkanclerzy Hieronim Ra-
dziejowski, nakłaniający Szwedów do uderzenia na Rzeczpo-
spolitą i detronizacji Jana Kazimierza. Zapewniał, że Polacy
w ogromnej większości nie staną w obronie króla i chętnie
powitają na tronie polskim królową Krystynę .
6 turecką, do której przyłączył się również Siedmiogród. Koali-
Faktem jest, że dzięki Radziejowskiemu Szwedzi nawiązali
bliższe stosunki z Chmielnickim, rzecz jasna wymierzone
przeciw Rzeczypospolitej. Rozmowy polsko-szwedzkie prze-
prowadzone w kwietniu 1652 r. nie przyniosły rezultatu,
wobec czego odłożono je do jesieni. Pomimo ogromnych
2
A. K e r s t e n , Hieronim Radziejowski, Warszawa 1988, s. 316.
3
Tamże.
4
Tamże, s. 317.
5
Tamże.
6
Tamże, s. 318-321.
15
trudności wewnętrznych: nie rozwiązanego problemu ukraiń-
skiego, rosnącej w siłę opozycji, nieprzychylnego stanowiska
Moskwy i Siedmiogrodu, Jan Kazimierz nie myślał o jakich-
kolwiek ustępstwach na rzecz Szwecji. Wprost przeciwnie,
prowadził wobec dworu szwedzkiego politykę agresywną,
w tych okolicznościach z góry skazaną na niepowodzenie
i zamiast sojusznika (przede wszystkim w stosunkach z Mosk-
wą) pozyskał dość aktywnego wroga. Wybiegając w przód
dodam, że już po rozpoczęciu wojny polsko-moskiewskiej
w 1654 r. król szwedzki, Karol Gustaw, zamierzał przystąpić
do niej po stronie polskiej za cenę nieznacznych ustępstw, co
rzecz jasna mogło przesądzić wynik starcia. Szwedzko-pol-
sko-tatarska koalicja prawdopodobnie pokonałaby siły mos-
kiewsko-kozackie, co z kolei mogłoby pociągnąć za sobą
całkowitą likwidację powstania kozackiego. Niestety stało się
inaczej...
Rzeczpospolita a Siedmiogród. Zygmunt Rakoczy, póź-
niejszy władca Siedmiogrodu, w 1648 r. podczas elekcji
próbujący konkurować z Janem Kazimierzem, przez całe
niemal zasiadanie ostatniego Wazy na tronie polskim zaj-
mował stanowisko mu wrogie, utrzymując kontakty i nawią-
zując sojusze z jego przeciwnikami w kraju i za granicą.
Tylko w 1650 r. na krótko doszło do pewnego zbliżenia, kiedy
kanclerz Jerzy Ossoliński organizował wielką koalicję anty-
cja ta rozpadła się wraz ze śmiercią kanclerza w drugiej
połowie roku. Wkrótce potem Rakoczy powrócił do antypol-
skiego kursu polityki zagranicznej i marzeń o koronie pol-
skiej. Spodziewając się ją uzyskać, przystąpił w 1651 r. do
sojuszu kozacko-tatarskiego. Według planu sfinalizowanego
gdzieś w końcu maja 1651 r. armia kozacko-tatarska ruszyć
powinna na Zagórze, by tam połączyć się z wojskami Rako-
czego. W Rzeczypospolitej wspierać ich miał Aleksander Leon
Kostka Napierski, do którego dołączyłaby 20-tysięczna armia
węgierska i 7 tysięcy zaciężnej piechoty. Wspólnie mieli oni
 16 17

utorować Rakoczemu drogę do Krakowa, gdzie zamierzał cowym w Istambule (wrzesień 1651), nowy wezyr wyraził
zdetronizować Jana Kazimierza i koronować się na króla życzenie nawiązania przyjaznych stosunków z Rzecząpospo-
polskiego7. Klęska armii kozacko-tatarskiej pod Berestecz- litą, o czym posłowie polscy donieśli Potockiemu w pierwszej
kiem przekreśliła te plany, niemniej Zygmunt Rakoczy nie połowie października9.
porzucił myśli o koronie polskiej. W końcu tego roku przyjaź- Poprawa stosunków polsko-tureckich w zasadzie oznaczała
nie ustosunkuje się do szwedzkiego projektu antypolskiego pozbawienie Chmielnickiego posiłków tatarskich, co na sku-
tek odmowy pomocy przez Moskwę skazywało go na pokojo-
sojuszu.
wą wobec Rzeczypospolitej politykę. Wysunięcie właśnie
Rzeczpospolita a Turcja. Niemal od chwili wybuchu
w tym momencie planu wojny tureckiej było ogromnym
powstania na Ukrainie Turcja zajęła stanowisko przychylne
błędem hetmanów, pozbawiał on bowiem Rzeczpospolitą
Chmielnickiemu, zezwalając Tatarom na posiłkowanie Koza-
atutu, jakim byłaby pokojowa normalizacja stosunków z Tur-
ków. Dokładnie Turcy popierali Chmielnickiego od przewrotu
cją. Jednocześnie dawał Chmielnickiemu atut, za pomocą
pałacowego w czerwcu 1648 r. Posiłki tureckie brały udział
którego mógł (i rzeczywiście to zrobił) odzyskać łaskę sułtań-
w oblężeniu Zbaraża w roku 1649.
ską. Z jednej strony deklarował chęć wzięcia udziału w wy-
Polityka Turcji wobec Rzeczypospolitej w tym okresie była
prawie i rozpoczęcie przygotowań, czym mamił stronę polską
odpowiedzią na ciągle ponawiane próby odnowienia idei
jeszcze przez kilka pierwszych miesięcy 1652 r. skutecznie
świętej wojny, do której w 1650 r. kanclerz Jerzy Ossoliński
usypiając czujność niektórych polityków i doradców króla,
oprócz Tatarów i Kozaków zamierzał wciągnąć władcę Sied-
z drugiej zaś strony o zamierzeniach strony polskiej donosił
miogrodu Zygmunta Rakoczego i hospodara multańskiego
Tatarom i Turkom. W początkach 1652 r. Turcja z pozycji
Macieja Besarabę oraz Austrię i Wenecję. Plany te w stopniu
potencjalnego sojusznika, który w dodatku mógł mieć wpływ
dość zaawansowanym (koncentracja oddziałów polskich
na korzystny dla Rzeczypospolitej rozwój wydarzeń na Ukrai-
w okolicach Lwowa, przygotowanie czajek na wyprawę „mor-
nie, powróciła do polityki popierania Chmielnickiego zapew-
ską" przez Kozaków, wizyta poselstwa tatarskiego w Wiedniu
8 niając mu pomoc tatarską.
i siedmiogrodzkiego w Warszawie) zostały przerwane i roz-
wiały się wraz ze śmiercią Ossolińskiego (9 sierpnia 1650). Rzeczpospolita a Moskwa. Niemal od początku powstania
Powrócili do nich hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinow- car Aleksy Michajłowicz Romanów zajmował wobec konflik-
ski i rok później, już po zawarciu ugody białocerkiewskiej, ale tu na Ukrainie stanowisko przychylne Chmielnickiemu, choć
w zgoła innych warunkach. Hetmani wysuwając projekt woj- początkowo obawiał się, by fala powstania chłopskiego nie
ny z Turcją zamierzali odciągnąć Chmielnickiego od planów wywołała masowych buntów w państwie carów. W 1650 r.,
wyprawy na Mołdawię, gdzie zamierzał ożenić syna z hos- korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej po dwóch latach
podarówną Domną Rozandą mimo sprzeciwu ojca, hospodara walk z Kozakami, do Warszawy przybyło wielkie poselstwo
Bazylego Lupula. Tymczasem po kolejnym przewrocie pała- braci Puszkinów. Oni to w sposób dotychczas nie prak-
tykowany (od początków XVII w. Moskwa „regularnie"
7
T. W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz. Ostatni Waza na polskim tronie,
Katowice 1984, s. 96; A. K e r s t e n , Na tropach Napierskiego [brmw.],
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145,
s. 95, 112-114. s. 329-331.
8
W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s. 88-89.

2 - Batoh 1652

'
18
gromiona przez wojska polsko-litewskie, czuła respekt przed
Rzecząpospolitą, cara Aleksego ostrzegał ojciec, by z Polaka-
mi „nie zaczynał") wysunęli żądania wybiegające daleko poza
granice zdrowego rozsądku i to w sytuacji, gdy oba kraje
obowiązywał „wieczysty" pokój zawarty w Polanowie w roku
1634.
Puszkinowie zażądali: zwrotu Smoleńska, zapłaty 500 tysię-
cy dukatów jako rekompensaty za ujęcie tytułów carowi.
Rzeczywiście polska dyplomacja odmawiała pewnych tytułów
zarówno Michałowi, jak i Aleksemu, ponieważ królowie polscy
również tytułowali się książętami Rusi, Smoleńska, Kijowa
i Czernihowa. Do tych ziem i tytułów rościli sobie pretensje
także carowie. Zażądali też niewydawania książek „ubliżają-
cych" narodowi moskiewskiemu. Ponadto domagali się ukara-
nia śmiercią między innymi Jeremiego Wiśniowieckiego i Ale-
ksandra Koniecpolskiego za uchybienia tytularne (Wiśniowie-
cki zamiast Aleksym mianował cara Aleksandrem), jak również
uchwalenia konstytucji przewidującej karanie śmiercią winnych
tego przewinienia w przeszłości10. Posłowie okazali się głusi na
argumentacje, że trwanie przy tych żądaniach oznacza wojnę.
Kto wie, czy nie doszłoby do niej, gdyby nie błyskawiczna
kontrakcja kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Zaproponował on
sojusz antymoskiewski Tatarom, którzy natychmiast pojawili
się w Warszawie, nie kryjąc bynajmniej przed posłami mos-
kiewskimi celów swego przyjazdu.
Car natychmiast odstąpił niemal od wszystkich żądań,
twierdząc, że posłowie samowolnie przekroczyli swe upraw-
nienia, wysunął przy tym projekt sojuszu... antytatarskiego.
Niestety, w zaistniałej sytuacji strona polska wycofała się
z sojuszu z Tatarami, ale nie przyjęła też propozycji moskiew-
skiej. Król i kanclerz powrócili do projektów wojny tureckiej.
10
A. S. R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach w Polsce, Warszawa 1980,
t. 3, s. 250-251; W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz-, s. 90-91; J. K a c z m a r -
c z y k , Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988, s. 71.
19
Poselstwo Puszkinów mimo że nie przyniosło Moskwie spo-
dziewanych rezultatów, to jednak pozwoliło jej zorientować
się w skomplikowanej i trudnej sytuacji wewnętrznej Rzeczy-
pospolitej. Właśnie dlatego w lutym 1651 r. Sobór Ziemski
podjął decyzję o spełnieniu prośby Chmielnickiego, co ozna-
czało przyłączenie Ukrainy do Moskwy, a co za tym idzie
wojnę z Rzecząpospolitą.
W Warszawie tymczasem zaniepokojono się ożywieniem
kontaktów na linii Czehryń-Bachczysaraj. Zdając sobie spra-
wę z nadciągającego konfliktu zaproponowano carowi sojusz
antytatarski, który rok wcześniej odrzucono. Car jednak stanął
na stanowisku, że Rzeczpospolita powinna najpierw zmusić
do posłuszeństwa Kozaków, a dopiero później można będzie
myśleć o wspólnej wyprawie przeciw Chanowi. Oczywiście
w nadchodzącym konflikcie zwycięstwa życzył Chmielnic-
kiemu, aczkolwiek jego również nie zamierzał posiłkować
(choćby ze względu na sojusz Kozaków z Tatarami).
Po Beresteczku i Białej Cerkwi tak ważne dla Rzeczypos-
politej stosunki na linii Moskwa-Czehryń uległy wyraźnemu
ochłodzeniu. Moskwa postanowiła przestrzegać warunków
i zasad pokoju polanowskiego. Niemniej na sejmie wiosen-
nym 1652 r. ponownie pojawili się posłowie moskiewscy
domagający się egzekucji części postulatów zaakceptowanych
przed dwoma laty przez Polaków. W tym samym czasie
ostrzegany przez Chmielnickiego i zaniepokojony rozwojem
sytuacji w tej strefie car Aleksy zdecydował się przesunąć swe
11
wojska nad granice z Rzecząpospolitą i bynajmniej nie było
pewne, czy nie zamierza rozpocząć wojny.
Rzeczpospolita a Krym. Tatarzy aż do roku 1654 byli
wiernymi sojusznikami Chmielnickiego, choć nie zamierzali
pomagać mu w uniezależnieniu się od Rzeczypospolitej.
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 328; F. R. G a w r o ń s k i , Hetman kozacki Bohdan Chmielnicki - szkic
historyczny jego życia i walki, Lwów 1914, s. 71.
20
Popierali go w walce z Polakami wietrząc duże łupy, ponadto
bardzo odpowiadała im nowa sytuacja polityczna. Pod Zboro-
wem dali do zrozumienia, że ich poparcie dla Chmielnickiego
ma swoje granice. Po Zborowie na blisko rok zbliżyli się do
Rzeczypospolitej: najpierw w związku z projektami wojny
z Turcją, później z jeszcze większym zaangażowaniem pod-
czas próby zawiązania sojuszu antymoskiewskiego. Decyzja
o zbrojnym rozstrzygnięciu konfliktu z Kozakami zapadła po
śmierci Ossolińskiego, ale pewien wpływ na nią miała też
wrześniowa wyprawa kozacko-tatarska na Mołdawię.
Wiosną 1651 r. Tatarzy ponownie pojawili się na Ukrainie
- tym razem w sile ponad 20 tysięcy. Wycofanie się oddziałów
tatarskich z bitwy pod Beresteczkiem przesądziło o jej losach.
Zawiedzeni w swych nadziejach na łupy nie opuścili jednak
Ukrainy, kilka czambułów walczyło pod Białą Cerkwią. Po
zawarciu ugody jeszcze przez jakiś czas przebywali w woje-
wództwach kijowskim i bracławskim. W tym czasie (przełom
września i października 1651) pojawiły się na Ukrainie inne
czambuły, które pod Białą Cerkiew nie zdążyły. Chmielnicki
chciał wykorzystać tak dużą liczbę ordyńców i ich żądzę
łupów, by odbyć drugą wyprawę na Mołdawię i sfinalizować
małżeństwo syna z hospodarówną, ale wobec zdecydowanie
wrogiego stanowiska hetmanów koronnych zrezygnował z tego
zamiaru. Tatarzy przeszli na lewy brzeg Dniepru i rozłożyli się
w okolicach Połtawy. Czekali na rozwój wydarzeń.
Rzeczpospolita a Mołdawia. Hospodar mołdawski Bazyli
Lupul był jedynym sprzymierzeńcem Rzeczypospolitej
w wojnie ze wspomaganymi przez Tatarów Kozakami. To
dzięki jego interwencji w Istambule w 1648 r. po Korsuniu
Tatarzy zostali odwołani przez sułtana. Po Piławcach Lupul
pobił część ordy budziackiej powracającej przez jego teryto-
rium do domu. W 1650 r. dołożył starań i pieniędzy na wykup
hetmanów z niewoli, za co na sejmie w tym samym roku
otrzymał indygenat. Jeszcze przed wybuchem powstania
Chmielnickiego udzielał hetmanom koronnym informacji wy-
wiadowczych dotyczących głównie Tatarów.
21
We wrześniu 1650 r. zaatakowany przez Chmielnickiego i Ta-
tarów nie doczekał się polskiej pomocy12, zgodził się więc
wydać córkę Domnę Rozandę za Tymofieja Chmielnickiego.
Niemniej jednak, gdy tylko Kozacy i Tatarzy opuścili granice
Mołdawii, rozpoczął interweniować w Istambule, by otrzymać
zwolnienie z danego słowa Kontrakcja Chmielnickiego podające-
go w wątpliwość lojalność Lupula doprowadziła do tego, że
w Istambule zażądano, aby hospodarówną przybyła na dwór
sułtański. Sprzedana po drodze jakiemuś węgierskiemu magnato-
wi, trafiła później na dwór Meleka Ahmeda Paszy, którego
zachwyciła swą urodą i przebywała tam do przewrotu w Istambule
we wrześniu 1651 r., po czym powróciła do domu. Również
Chmielnicki powrócił do planów małżeństwa syna i pięknej
hospodarówny, mając przy tym zapewnioną pomoc Tatarów.
Przerażony hospodar słał listy do króla i hetmana polnego koron-
nego Marcina Kalinowskiego z prośbą o pomoc, sam zaciągnął
12 tysięcy wojska i przygotowywał się do odparcia ataku13. Król
nie zamierzając angażować się w sprawy mołdawskie delikatnie
odmówił pomocy i przestrzegł hetmana przed interwencją, ten
jednak nie zamierzał słuchać rozkazów królewskich. Chmielnicki
w końcu 1651 r. wobec trudnej sytuacji na Ukrainie oraz wrogiego
stanowiska hetmanów mających do dyspozycji 18 tysięcy żoł-
nierzy zrezygnował z planów matrymonialnych syna, ale -jak się
miało okazać - tylko tymczasowo.
SPRAWY WEWNĘTRZNE
Wraz z wstąpieniem na tron polski Jana Kazimierza Rzecz-
pospolita zaczęła pogrążać się w anarchii, a jej pozycja na
arenie* międzynarodowej wyraźnie podupadała. W 1652 r.
12
W a s i l e w s k i {Jan Kazimierz..., s. 94), twierdzi, że Potocki po prostu
nie zdążył interweniować; Z. S p i e r a l s k i {Awantury mołdawskie, War-
szawa 1967, s. 183) uważa, że Potockiemu król zabroni! interwencji.
S p i e r a l s k i Awantury mołdawskie, s. 185.
22
mijało pięć lat od chwili wybuchu powstania na Ukrainie,
które pozornie wygaszono ugodą zawartą w ubiegłym roku
w Białej Cerkwi. Na arenie międzynarodowej, wśród sąsia-
dów, Rzeczpospolita miała samych wrogów (z wyjątkiem
Mołdawii), w kraju opozycja urosła w siłę jak nigdy przedtem.
W ciągu tych pięciu lat Rzecząpospolitą kilkakrotnie targały
klęski żywiołowe. W latach 1648-1649 na wschodzie kraju
obfite żniwo zebrała plaga szarańczy, latem 1650 r. Żuławy
i Mazowsze nawiedziła ogromna powódź, w latach 1651-1652
w całym niemal kraju (choć najbardziej na wschodzie i połu-
dniu) panowało morowe powietrze. Do tego należy dodać
recesję gospodarczą trwającą od 1648 r., wyrażającą się w ciąg-
łym spadku produkcji i eksportu zboża. W roku 1652 po raz
pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej urzędowo ograniczono
eksport zboża, przyczyną tego były potrzeby wielkiej armii14.
Niestety, w tym samym czasie w kraju ujawniły się zmiany
znacznie poważniejsze, wypaczające jego podstawy ustrojo-
we. Obawa szlachty przed wzmocnieniem przez Jana Kazi-
mierza władzy królewskiej, umiejętnie podsycana przez mag-
naterię, doprowadziła do całkowitego sparaliżowania najwyż-
szego w państwie organu władzy państwowej - sejmu.
Przez cztery lata swego panowania Jan Kazimierz zraził do
siebie znaczną część braci szlacheckiej i magnaterii. Egzulanci
- uciekinierzy z ziem objętych powstaniem - mieli królowi za
złe, że nie stara się im pomóc, przy nadaniach wakansów
szczodrze obdarzając kanclerza i swoich pokojowców, a pomi-
jając osoby tak zasłużone, jak Jeremi Wiśniowiecki. Z roku na
rok król tracił na autorytecie, powszechnie zarzucano mu
uleganie wpływom Ludwiki Marii i kanclerza Jerzego Ossoliń-
skiego, którego jednak zraził do siebie już w drugim roku
panowania. Jan Kazimierz popadł także w konflikt z Hiero-
nimem Radziejowskim i Jerzym Lubomirskim. W przyszłości
stały się one przyczynami tragicznych wydarzeń.
14
W. C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy z roku 1652, Wrocław 1955, s.31.
23
Od początku panowania Jan Kazimierz kontynuował politykę
brata Władysława IV, i dążył do wzmocnienia władzy królew-
skiej. Okoliczności sprawiły, że pomiędzy 1648 i 1652 r. zaist-
niały ku temu realne podstawy, bowiem w tych latach Jan
Kazimierz zrządzeniem losu miał do rozdysponowania następu-
jące wysokie urzędy koronne: wojewody krakowskiego, mar-
szałka wielkiego koronnego, marszałka nadwornego koronnego,
podskarbiego wielkiego koronnego, wojewody ruskiego, kasz-
telana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego i podkanc-
lerzego koronnego. Zdaniem dwóch wybitnych historyków, znaw-
ców epoki: Władysława Czaplińskiego i Tadeusza Wasilew-
skiego, Jan Kazimierz korzystając z takiej liczby wakansów podjął
próbę oparcia się na ludziach „nowych", którzy stanowiliby
zaplecze dla polityki dworu, przy czym, wzorem brata, pobierał za
to opłaty. Dysponowała nimi królowa Ludwika Maria przeznacza-
jąc przede wszystkim na prowadzenie przez dwór bardziej aktyw-
nej polityki wewnętrznej15. Ale obaj historycy milczeniem pomija-
ją fakt, że tkwi w tym dość wyraźna sprzeczność. Otóż król
stawiał dość wysokie wymogi finansowe ubiegającym się o te
urzędy (np. Stefan Koryciński w końcu 1651 za podkanclerstwo
koronne zapłacił zawrotną sumę 100 tysięcy złotych). Na „zakup"
urzędów stać było jedynie najbogatszych magnatów, którzy mimo
to wcale nie czuli się zobowiązani wobec Jana Kazimierza.
Właśnie dlatego królowi nie udało się wzmocnić dość słabego
stronnictwa dworskiego.
Nie powiodła się także próba wzmocnienia władzy królew-
skiej poprzez ograniczenie uprawnień wysokich urzędników. Na
przykład Jerzy Lubomirski, Łukasz Opaliński młodszy czy Krzy-
sztof Zawisza przed zatwierdzeniem na urzędy pod słowem
szlacheckim obiecywali Janowi Kazimierzowi dobrowolne ograni-
czenie swej władzy, by później stanowczo się temu przeciw-
stawić16.
15
Tamże, s. 34; W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s. 111-114.
16
W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s. 114.
24
Jan Kazimierz podjął również próbę reformy urzędu het-
mańskiego. Od czasów Jana Zamoyskiego był on dożywotni.
Co prawda hetmani z tytułu pełnionego urzędu nie wchodzili
w skład senatu, ale zasiadali tam z powodu sprawowania
innych funkcji (wojewodów i kasztelanów). W 1648 r., jesz-
cze przed obiorem Jana Kazimierza na króla, obaj hetmani
koronni dostali się do niewoli, w której przebywali do 1650 r.
(Potocki do kwietnia, Kalinowski do sierpnia). Pod Piławcami
na czele armii koronnej stało trzech regimentarzy i 32 komisa-
rzy, idealne dowództwo, by - jak to słusznie zauważył
Ludwik Kubala - ponieść nie jedną, a wiele klęsk. Człowiek
najbardziej w tym czasie kompetentny na to stanowisko
dowodzenia — Jeremi Wiśniowiecki, był z powodów osobis-
tych pomijany zarówno przez kanclerza, jak i króla. Niedo-
wład organizacyjny dowództwa polskiej armii był sprawą
o pierwszorzędnym dla obronności państwa znaczeniu. Nie-
stety, w dążeniu do jakiejkolwiek reformy tego urzędu, pod-
sycana przez magnatów szlachta widziała próbę wzmocnienia
władzy królewskiej, a co za tym idzie ograniczenia „złotej
wolności". Nie brakło jednak w Rzeczypospolitej ludzi, któ-
rzy zdawali sobie sprawę z konieczności reformy urzędu
hetmańskiego. Już na sejmie koronacyjnym biskup kujawski
Mikołaj Gniewosz przedstawił projekt, w myśl którego buła-
wa zwyczajowo pozostawałaby w rękach króla, ten w zależno-
17
ści od potrzeby nadawałby ją na ściśle określony czas . Na
sejmie 1649-1650 kasztelan sandomierski Stanisław Witow-
ski ponownie poruszył ten problem. Sugerował, by przebywa-
jących w niewoli hetmanów pozbawić urzędów, jako że
wykazywali się nieudolnością, buławę zaś powierzyć Jeremie-
mu Wiśniowieckiemu dożywotnio lub czasowo i uczynić
z tego regułę. Dwór jednak porzucił tę kwestię ze względu na
osobę Jeremiego Wiśniowieckiego18.
17
C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy..., s. 24.
18
J. W i d a ć k i , Jeremi Wiśniowiecki, Katowice 1988, s. 226.
25
Pod koniec 1651 r. większość sejmików opowiedziała się za
reformą władzy hetmańskiej, zakładającą, by buława była
nadawana na dwa lata (od sejmu do sejmu). Sprawa ta nabrała
szczególnego znaczenia wraz ze śmiercią hetmana wielkiego
koronnego Mikołaja Potockiego (20 listopada 1651). Na pierw-
szym sejmie w 1652 r. część posłów za namową magnatów
sprzeciwiła się temu, by z urzędu hetmana uczynić arendę.
8 lutego opozycyjni posłowie krakowscy zażądali od króla, by
w ciągu dwóch tygodni nadał buławę wielką, wniosek ten
obalili jednak opozycyjni posłowie z Wielkopolski, twierdząc,
że najpierw trzeba ustalić, iż buława nadawana będzie „od
sejmu do sejmu, non ad vitae tempora"19. Król, nie mogąc
przeprowadzić reformy urzędu, przetrzymywał buławę wiel-
ką, szachując w ten sposób magnatów, którzy ewentualnie
mogliby o niej myśleć (poza Marcinem Kalinowskim, w grę
wchodzili głównie Stanisław Rewera Potocki i Stanisław
Lanckoroński).
Naprawy wymagała organizacja i działanie aparatu skar-
bowego Rzeczypospolitej, którego faktyczny niedowład ist-
niał już od dość dawna. Ogromne nadużycia podskarbich
nawet w razie wykrycia nie prowadziły do dymisji nieucz-
ciwego urzędnika, bowiem urząd ten podobnie jak i pozostałe
był dożywotni. Także urzędnicy niższego szczebla: pisarze
i poborcy podatkowi, popełniali nadużycia czerpiąc zyski
z obracania państwowymi pieniędzmi, które zwracali do skar-
bu dopiero po pewnym czasie." Na pierwszym sejmie 1652 r.
zapadło trzysta wyroków skazujących na infamię osoby, które
przed kampanią berestecką pobrały pieniądze i nie wystawiły
wojska. Oszukiwali również rotmistrze i właściciele oddzia-
łów zawyżając ich stany. Praktyk takich dopuszczał się nawet
człowiek tak bogaty, jak Bogusław Radziwiłł20.
^ C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy..., s. 87.
B. R a d z i w i 11, Autobiografia, Warszawa 1979, s. 44.
26
Od elekcji w 1648 r. do listopada 1651 odbyły się trzy
udane sejmy, ale z każdą decyzją posłowie zwlekali, obawia-
jąc się, by przypadkiem król kosztem szlachty nie wzmocnił
swej władzy. W rzeczywistości wzmocnienie władzy królew-
skiej oznaczałoby ukrócenie samowoli magnatów, a nie ogra-
niczenie „złotej wolności". Magnaci utraciliby swą wyjąt-
kową, prawem nie pisaną pozycję, dlatego dla jej podtrzyma-
nia i wzmocnienia gotowi byli wystąpić przeciw królowi.
Trzeba jednak przyznać, że szlachta czuła, iż zbytnie osłabienie
władzy królewskiej także nie leży w jej interesie21.
W 1651 r. minęło siedem lat, odkąd zerwano ostatni sejm,
ale przebieg trzech poprzednich sejmów z czasów panowania
Jana Kazimierza wykazał, jak nawet w tak ważnym dla
ojczyzny okresie trudno doprowadzić obrady posłów do pozy-
tywnego końca. Na sejmach koronacyjnym i ordynaryjnym
z 1650 r. posłowie nie zgodzili się na żadne uchwały, dopiero
w senacie (a więc wbrew obowiązującemu prawu) udało się
ich namówić do uchwalenia konstytucji22.
Sejm ordynaryjny 1652 r. odbywał się w atmosferze zwy-
cięskiej kampanii ukraińskiej i sprawy jakże dla części posłów
ważniejszej - sporu króla z Hieronimem Radziejowskim,
byłym podkanclerzym koronnym obłożonym infamią i prze-
bywającym poza granicami kraju. Sprawa Radziejowskiego
stała się hasłem dla całej opozycji, dążącej do tego, by nie
dopuścić do wzmocnienia władzy królewskiej. Podczas obrad
żadna ze stron, ani roj aliści, ani malkontenci, nie byli w stanie
uzyskać przewagi w sejmie. Bezowocne obrady przeciągały
się, w końcu sejm został zerwany, a sprawy tak ważne, jak
zatwierdzenie ugody białocerkiewskiej i uchwalenie zapłaty
dla wojska, nie zostały załatwione. Przy tym ważną rzeczą,
zdaniem niemal wszystkich naszych historyków, w konsek-
wencji niosącą najtragiczniejsze dla kraju skutki, było zer-
21
C z a p 1 i ń s ki, Dwa sejmy..., s. 79-80.
22
Tamie, s. 71.
27
wanie po raz pierwszy w historii sejmu przez jednego posła
(był to Władysław Siciński poseł upicki, za nim stał jednak
hetman polny litewski Janusz Radziwiłł). Ściślej nie dopuścił
on do prolongaty obrad sejmowych, a pozostali posłowie
uznali sprzeciw za ważny.
Polska historiografia stoi na stanowisku, że stosowane
odtąd coraz częściej liberum veto uniemożliwiało jakąkolwiek
reformę ustroju Rzeczypospolitej i w efekcie stało się jedną
z podstawowych przyczyn słabości państwa i późniejszego
jego upadku. Jest to jednak zbyt wielkie uproszczenie, u któ-
rego podstaw leży fakt, że początek poważnego kryzysu
polityczno-ustrojowego trapiącego Rzeczpospolitą od połowy
XVII w. zbiegł się w czasie z zastosowaniem liberum veto po
raz pierwszy.
W celu wyjaśnienia tej sprawy przypomnę pokrótce naj-
ważniejsze etapy owego kryzysu. Jest on bezpośrednio zwią-
zany z wojnami, które wyniszczyły siedemnastowieczną Rzecz-
pospolitą. Rozpoczęły się w 1648 r. wybuchem powstania
kozackiego na Ukrainie (a więc 4 lata przed zastosowaniem
pierwszego liberum veto). W 1654 r. do wojny z Rzecząpos-
politą po stronie Kozaków przystąpiła Moskwa. W tym samym
roku król szwedzki Karol X Gustaw zaproponował Polakom
uderzenie na Moskwę w zamian za zrzeczenie się praw do tronu
szwedzkiego przez Jana Kazimierza i pewne ustępstwa w Inf-
lantach. Ostatni Waza pomimo niekorzystnej sytuacji, w jakiej
znajdowała się Rzeczpospolitą odrzucił tę rozsądną przecież
propozycję, co rok później doprowadziło do „potopu" szwedz-
kiego, po którym zrujnowana już Rzeczpospolita i tak przyjęła
warunki Szwedów. Polityka wewnętrzna równie niefortunnie
prowadzona przez Jana Kazimierza (spór króla z magnatem
Jerzym S. Lubomirskim zakończył się krwawym rokoszem)
zaprzepaściła szansę (choć i tak już bardzo nikłe) jakiegokolwiek
unormowania sytuacji na Ukrainie. W 1667 r. między Rzecząpo-
spolitą a Moskwą zawarty został rozejm niosący ze sobą podział
Ukrainy, ale właśnie wówczas Kozacy nakłonili Turcję do
28 29

objęcia ich „opieką". Wojny z Turcją i Tatarami trwały z przer- Zerwany sejm nie rozstrzygnął sporu króla z opozycją, na
wami do roku 1699. Ukrainie zaś panowała co najmniej dziwna sytuacja. Faktycz-
Rezultatem tych wszystkich wojen było zmniejszenie liczby nie obie strony przestrzegały warunków ugody z Białej Cer-
ludności o około 30% (brak rąk do pracy), ruina miast, kwi, formalnie nie zatwierdzonej przez sejm. Chmielnicki
pauperyzacja szlachty i upadek polityczny Rzeczypospolitej. sporządził rejestry obejmujące 20 tysięcy rejestrowych, na
Od tego czasu z roli hegemona w tej części Europy przeis- Zadnieprzu rozłożyły się pułki koronne, powróciła tam rów-
tacza się w państwo zależne od sąsiadów. (Dodam tylko, że nież nieznaczna część szlachty. Nadużycia żołnierzy polskich
począwszy od 1701 r. za sprawą wygórowanych ambicji i ucisk szlachty doprowadziły do wybuchu powstania wymie-
Augusta II Rzeczpospolita ponownie stała się terenem walki). rzonego zarówno przeciw Polakom, jak i Chmielnickiemu.
I choć w omawianym okresie stosowano liberum veto, to Nie widząc innego wyjścia rzesze chłopów uciekały za kordon
naprawdę trzeba mieć „dobry" wzrok, by dopatrzeć się bezpo- moskiewski. Sytuacja na Ukrainie zaniepokoiła cara do tego
średniej zależności pomiędzy opisanymi wydarzeniami a zasa- stopnia, że nakazał koncentrację oddziałów na granicy z Rze-
dą „wolne nie pozwalam". Niemniej jednak istnieje widoczna cząpospolitą. Wydaje się, że taka sytuacja przynajmniej częś-
zależność pomiędzy zasadą liberum veto a kryzysem systemu ciowo odpowiadała Janowi Kazimierzowi, który liczył, że
władzy w Rzeczypospolitej, ale bynajmniej nie dlatego, że wpłynie ona na opozycję i zmusi ją do ustępstw23. Jednakże
począwszy od polowy XVII w. była stosowana, tylko dlatego, tego, co miało stać się pod Batohem, nikt w Rzeczypospolitej
że nie była stosowana uprzednio. się nie spodziewał.
Począwszy od 1505 r., kiedy to sejm odebrał królowi
władzę ustawodawczą (zasada liberum veto już wówczas 23
Tamże, s. 133.
istniała), trwa niewypowiedziana walka pomiędzy władzą
ustawodawczą (sejmem) i wykonawczą (królem), w wyniku
której sejm uchwalając „korzystne" dla siebie ustawy uzyskał
zdecydowaną przewagę i wkracza w uprawnienia króla, nad-
miernie go przy tym osłabiając.
Oczywiście wszystko to służyć miało obronie „złotej
wolności szlacheckiej", ale właśnie nie wetowanie tego typu
ustaw doprowadziło do ustrojowej katastrofy, jaką było
ubezwłasnowolnienie króla (aż do zakazu abdykacji z 1668)
połączone z „kulejącym" sejmem uginającym się pod cięża-
rem nagromadzonej władzy, któremu nie mógł sprostać.
Zmiana sytuacji politycznej, gospodarczej i kulturalnej Rze-
czypospolitej w połowie XVII w. sprawiła, że posłowie
zaczęli korzystać z przysługującego im prawa veta. Nic
strasznego by się nie stało, gdyby nie to, że sejm miał już
zbyt wielką władzę i sparaliżowanie go w praktyce oznacza-
ło niedowład wszystkich struktur od niego zależnych.

UKRAINA 1648-1652
Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, kiedy w pierwszej połowie
1648 r., niesłusznie oskarżony o zdradę i rozwścieczony
zatargiem o kobietę podniósł bunt przeciwko Rzeczypospoli-
tej, z pewnością nie wyobrażał sobie, jak ogromne przyniesie
to skutki. W ciągu kilku miesięcy cała Ukraina stanęła
w ogniu. Popłynęła krew. Chłopi ukraińscy brali odwet za lata
pracy w szlacheckich majątkach i latyfundiach. Dwa czynniki
zadecydowały o sukcesie Chmielnickiego: przejście Kozaków
rejestrowych na stronę powstańców i sojusz z Tatarami. O ile
ten pierwszy odegrał ogromną rolę w początkowej fazie
powstania, o tyle ten drugi był niezbędny do odniesienia
sukcesu, ale jak się okaże, tylko do pewnego stopnia. Rok
1648 nie przyniósł rozstrzygnięcia pomimo zwycięstw kozac-
kich nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami.
W sierpniu 1649 r. pod Zborowem nad rzeką Strypą doszło
do decydującej bitwy, która jednak bez względu na wynik nie
mogła przynieść jednoznacznego rozstrzygnięcia. Zresztą Pola-
cy nie mieli zbyt wielu szans w tym starciu. Po stronie polskiej
dowodził Jan Kazimierz. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczy-
pospolitej król brał udział w walkach z Kozakami, po cichu
liczono więc na to, że ukorzą się przed majestatem królewskim.
Niestety, nadzieje te były złudne. Bitwa 15-16 sierpnia 1649 r.
omal nie zakończyła się klęską wojsk polskich. W tragicznej
sytuacji do porozumienia z Tatarami doszedł kanclerz Jerzy
Ossoliński. W myśl zawartego układu chan stawał się gwaran-
tem wolności kozackich i ich opiekunem.
31
Rozbicie pod Zborowem Rzeczypospolitej oznaczałoby sa-
modzielność Ukrainy Chmielnickiego, a czegoś takiego nie
było w planach politycznych chanatu. Samodzielna Ukraina
mogła stać się zbyt niebezpiecznym sąsiadem. Chanowi bar-
dzo odpowiadała rola gwaranta układu, albowiem po raz
pierwszy dyktował on warunki Rzeczypospolitej, przez co
jego pozycja na arenie międzynarodowej rosła. Wycofanie się
Tatarów z bitwy faktycznie oznaczało jej koniec. Kozacy sami
nie byli na tyle silni, by rozbić armię królewską. Nie pozostało
im więc nic innego, jak przystać na warunki chana i kanclerza
zawarte w „Deklaracji łaski królewskiej danej wojsku zaporo-
skiemu na punkta supliki Chmielnickiego". Deklaracja sankc-
jonowała ogromną część zmian, jakie zaszły na Ukrainie od
1648 r. Na jej mocy rejestr kozacki podniesiono z 6 tysięcy do
40 tysięcy. Bohdan Chmielnicki jako pierwszy w historii
kozaczyzny otrzymał od króla tytuł hetmana JKMci wojska
zaporoskiego, ponadto starostwo czehryńskie jako uposażenie
buławy.
Trzy województwa ukrainne: bracławskie, kijowskie i czer-
nihowskie, zgodnie z treścią deklaracji miały być wolne od
wojsk koronnych, stacjonować tam mogły tylko pułki kozac-
kie. Urzędy w tych województwach mogły być rozdzielane
tylko pomiędzy szlachtę prawosławną. Żydom i jezuitom
zakazano wstępu do miast, z tym że Żydzi mogli tam przeby-
wać na czas handlu. Ogromnym sukcesem Kozaków było
również to, że metropolita kijowski Sylwester Kossow miał
zasiąść w senacie Rzeczypospolitej (w rzeczywistości tego
warunku nie spełniono). Ponadto król udzielił amnestii wal-
czącym w powstaniu Kozakom i nadał im własne sądownict-
wo uwalniając tym samym od sądów szlacheckich, co znacz-
nie podnosiło ich pozycję. Wydawać by się mogło, że Chmiel-
nicki powinien być zadowolony, osiągnął bowiem więcej niż
którykolwiek z jego poprzedników, tak jednak nie było.
Faktycznie ugoda zborowska była klęską jego koncepcji sa-
modzielnej Ukrainy. Stało się jasne, że sojusz jedynie z Tata-
32
rami nie gwarantuje urzeczywistnienia jego planów, dlatego
postanowił szukać jeszcze innego sojusznika.
Zajmujące obszar około 200 tysięcy kilometrów kwadra-
towych trzy województwa ukrainne, Kozacy zorganizowali
w sposób doskonale im znany, niemniej na taką skalę ówcześ-
nie nie spotykany. Opierając się na organizacji Siczy Zaporos-
kiej stworzyli państwo o ustroju przypominającym republikę
wojskową. Obszar podległy władzy hetmana podzielony zo-
stał na 16 okręgów przydzielonym pułkom kozackim, których
dowództwa miały siedziby w ważniejszych miastach Ukrainy:
Kijowie, Kaniowie, Czerkasach, Korsuniu, Czehryniu, Brac-
ławiu, Kalniku, Humaniu, Białej Cerkwi, Czernihowie, Niży-
nie, Przyłukach, Perejasławiu, Kropiwnicy, Mirhorodzie i Poł-
tawie. Tereny podlegające pułkom kozackim dzieliły się na
terytoria setni, w sumie było ich 254.
Z bardzo dużym uproszczeniem przyjąć można, że terytoria
pułkowe odpowiadały w przybliżeniu naszym województwom,
terytoria secinne zaś - powiatom. Terytorium pułku mogło być
równe wielkości naszego powiatu, a terytoria setni nierzadko
mieściły się w granicach jednej włości. Pułkownicy i atamani
oprócz zwierzchnictwa nad podległymi im jednostkami wypo-
sażeni byli w atrybuty władzy administracyjnej i sądowniczej.
Bezpośrednia zależność wszystkich szczebli władzy od kan-
celarii hetmańskiej połączona z możliwością egzekwowania
poleceń zadecydowała o jej ogromnej skuteczności.
Formalnie najwyższą władzą w państwie kozackim była
Generalna Rada Wojska Zaporoskiego, zwana też radą czer-
niecką, gdyż uczestniczyła w niej także czerń. Pomiędzy
ugodą zborowską a bitwą pod Batohem radę zwołano tylko
raz - przed bitwą berestecką1. Po zawarciu ugody zborowskiej
pozycja Chmielnickiego względem rady umocniła się; ta
ostatnia z przyczyn obiektywnych nie mogła pełnić funkcji
rządu w nowym państwie.
1
I. Krypiakiewicz, Bohdan Chmielnicki, Kijów 1954. s. 350.
33
Na czele wojska zaporoskiego i całego aparatu urzędnicze-
go stał hetman JKMci wojska zaporoskiego skupiający
w swym ręku niemal pełnię władzy wojskowej, sądowniczej
i cywilnej do karania Kozaków śmiercią włącznie2. Władza
hetmana była jednak ograniczona: urząd był obieralny i podo-
bnie jak pozostałe urzędy ukraińskie tego okresu - nie był
dożywotni. Mimo to Chmielnicki jak żaden z hetmanów przed
i po nim miał władzę niemal nie ograniczoną.
Oprócz hetmana najważniejszymi urzędnikami na Ukrainie
w okresie powstań byli przedstawiciele Generalnej Rady
Starszyzny Kozackiej Wojska Zaporoskiego: generalny oboź-
ny, generalni assawułowie, generalni sędziowie i pisarz gene-
ralny wojska zaporoskiego. Generalny oboźny prowadził re-
jestr wojska zaporoskiego, zajmował się także spisami ludno-
ści. Generalni assawułowie tworzyli radę wojskową, uczest-
niczyli w przyjmowaniu posłów i dyplomatów zagranicznych.
Niewątpliwie najważniejszą postacią obok hetmana był ów-
cześnie pisarz generalny wojska zaporoskiego, który kierował
kancelarią hetmańską. W kancelarii tej pracowało około 12
osób - wszyscy pochodzenia szlacheckiego. Selekcjonowani
według wykształcenia, znali ważniejsze języki europejskie,
a przede wszystkim łacinę - międzynarodowy język dyp-
lomatyczny tamtych czasów. Wszystkie ważniejsze sprawy
wojskowe i cywilno-administracyjne rozpatrywano w kan-
celarii, nie mógł jej ominąć żaden dokument z pieczęcią
wojska zaporoskiego. Za Bohdana Chmielnickiego pisarzem
generalnym był Iwan Wyhowski - ruski szlachcic wzięty pod
Korsuniem do niewoli przez Tatarów i wykupiony przez
hetmana JKMci.
Kozacy mieli o wiele sprawniejszy aparat urzędniczy niż
Rzeczpospolita, stworzyli państwo na wskroś dynamiczne, ale
nie pozbawione konfliktów wewnętrzych przebiegających na
kilku płaszczyznach. Zwycięstwo powstania na Ukrainie,
2
Tamże, s. 349-350.
• Batoh 1652
 34
w wyniku którego zmienił się ustrój polityczny, nie przyniosło
większych zmian społecznych. Program społeczny Kozaków
był bardzo ograniczony i nie skrystalizowany. Zwolnienie
Kozaków rejestrowych z sądów szlacheckich zwiększało ich
prawa, co formalnie i faktycznie dawało uprzywilejowaną
względem czerni pozycję upodabniając ich tym samym do
polskiej szlachty.
Bardzo niejasno jawi się problem polepszenia bytu chło-
pów, ale o jakimkolwiek radykalnym rozwiązaniu tej kwestii
nie było mowy. Faktycznie ograniczono wielkość pańszczyz-
ny, miejscami tylko zamienionej na czynsze. Częściowo przy-
czyną tego był sposób władania ziemią; duże obszary rolne
opuszczone przez magnatów polskich zajęli chłopi. Tym
samym zrodził się nowy sposób władania nią - gromadzki, nie
dający się identyfikować z dawną wspólnotą znaną na Rusi
jako „obszczyna"3. Majątki szlacheckie, do których nikt się
nie stawił, najczęściej przejmowała starszyzna kozacka. Do
dyspozycji pułkowników oddał Chmielnicki w zasadzie całość
ziemi bezpańskiej. Za taką przede wszystkim uznawano króle-
wszczyzny, choć rozdawano również majątki szlacheckie.
Sam hetman w latach 1648-1657 wydał zaledwie 17 uniwer-
sałów potwierdzających szlacheckie prawa własności, oraz
cztery nadające nowe majątki, z tym, że również szlachcie.
Trudno oprzeć się wrażeniu, że nie był to przypadek.
Pułkownicy kozaccy nie zawsze i nie w każdej kwestii
popierali Chmielnickiego. Pierwsze poważne różnice zdań
wystąpiły na tle wykonywania postanowień ugody zborow-
skiej. Konkretnie chodziło o konieczność redukcji armii, która
w roku 1649 liczyła ponad 100 tysięcy Kozaków i czerni. Jak
wiadomo, po zawarciu ugody liczebność całego wojska zapo-
roskiego określono na 40 tysięcy, a przecież wszyscy biorący
udział w powstaniu uważali się za Kozaków i żądali urzędo-
3
Z. W ó j c i k, Dzikie pola w ogniu - o kozaczyźnie w dawnej Rzeczypos-
politej, Warszawa 1960, s. 192-197.
35
wego poświadczenia tego faktu. Dwie trzecie ponownie miało
wrócić do majątków szlacheckich na „pańskie". Niezadowo-
lenie z tego skierowali zarówno przeciw Lachom, jak
i „Chmielowi". Na czele niezadowolonych stanął pułkownik
bracławski Daniło Neczaj, politycznie przeciwny kompromi-
sowi z Rzecząpospolitą. Jego pułk zgodnie z rejestrem liczyć
miał 2662 Kozaków, podczas gdy Neczaj wciąż trzymał pod
bronią blisko dziesięciokrotnie więcej mołojców. Już wów-
czas otaczała go legenda. Chodziły wieści, że buława bardziej
należała się jemu niż Chmielnickiemu. Hetman mając to
wszystko na względzie nie mógł potraktować Neczaja jak
zwykłego buntownika, niemniej udało mu się nakłonić but-
nego mołojca do posłuchu (przed 11 kwietnia 1650). Pułkow-
nik czernihowski, Martyn Nebaba, otrzymał od Chmielnic-
kiego rozkaz rozpędzenia mas czerni, które do rejestru nie
weszły i zbierały się wokół Czernihowa i Staroduba. Nebaba,
dotychczas faktycznie popierający czerń, z ciężkim sercem,
przystąpił jednak do wykonania rozkazu. Pułkownik niżyński,
Prokop Szumiejko, czyniący trudności szlachcie, próbującej
objąć majątki, swą niesubordynację przypłacił utratą stanowi-
ska. Rządzący na Zaporożu i nie uznający władzy Chmielnic-
kiego Hudolij został ścięty, a Zaporoże spacyfikowane.
Pozycja Chmielnickiego na Ukrainie była w 1650 r. nie do
podważenia, co w dużej mierze zawdzięczał swej polityce
wobec cerkwi. „Obrona starożytnej religii greckiej" była jed-
nym z powodów, dla których - jak sam twierdził - wzniecił
powstanie. Już 12 lipca 1648 r. wydał przywilej dla Monasteru
Husityńskiego potwierdzający jego przywileje i gwarantujący,
że poddani klasztoru nie będą przyjmowani do wojska zaporos-
kiego. Pułkownikom nie wolno było ruszać ziem kościelnych.
Od chwili wybuchu powstania aż po rok 1653 (ugoda pod
Zwańcem) wśród żądań i próśb kozackich kierowanych do
Rzeczypospolitej pojawiają się każdorazowo petycje traktują-
ce o sprawach wyznaniowych. Wynikało to z roli, jaką
w państwie Chmielnickiego odgrywał kościół.
36
Na czele porządku społecznego stał na Ukrainie kościół
prawosławny: legalizował władzę Chmielnickiego, był jego
podporą czyniąc „Mojżeszem wiary ruskiej" i „od Boga
danym wyzwolicielem"4, wspierał całym swym autorytetem.
Dla cerkwi również nie istniał inny porządek społeczny niż
ten oparty na feudalnej własności ziemi. Tak więc sojusz był
dla obu stron korzystny.
Rzesze chłopów, które po ukorzeniu się opozycyjnych
pułkowników przed Chmielnickim nie mogły liczyć na pozo-
stanie w szeregach wojska zaporoskiego, w większości ucie-
kały na terytoria Moskwy, pozostali - zdaniem Adama Kisiela
- „których jest pars minima Panom swoim się kłaniają"5.
Zwolennicy powrotu do majątków znaleźli się w trudnym
położeniu. Kozacy zajmujący w majątkach miejsce polskiej
szlachty wymagali od nich tych samych powinności, w nie-
znacznie tylko zmniejszonym wymiarze. Do tego na obszarze
Prawobrzeża, gdzie faktycznie administracja kozacka i polska
pokrywały się pomiędzy ugodą zborowską a wznowieniem
działań w styczniu-lutym 1651 r. obie strony pobierały poda-
tki, jak również obie strony starały się sprawować tam rządy:
Kisiel zwoływał szlachtę województwa kijowskiego na sej-
miki w Kijowie, sądy grodzki i ziemski wznowiły działalność,
a Kozacy zajęli się organizowaniem i umacnianiem swej
władzy. Na Zadnieprzu wpływy polskie po zawarciu ugody
były minimalne, mała też liczba szlachty zdecydowała się tam
powrócić. Rzecz jasna, nie wrócił też Jeremi Wiśniowiecki,
o ile bowiem mieszkańcy województw bracławskiego i kijow-
skiego (prawobrzeżnych) mogli liczyć na ewentualną pomoc
oddziałów koronnych, o tyle możliwość taka w stosunku di
Zadnieprza w grę nie wchodziła.
Na przełomie roku 1649 i 1650 głód będący następstwem
wyniszczającej wojny przybrał na Ukrainie katastrofalne roz-
4
K a c z m a r c z y k , Bohdan Chmielnicki, s. 78.
5
Pamjatniki izdannyje vremiennoju komissjeju, Kijów 1845, s. 19-35.
37
miary. Z pomocą przyszedł car zezwalając Kozakom na zakup
taniego zboża.
Jeszcze przed wybuchem powstania posiadanie broni palnej
na Ukrainie było rzeczą całkiem naturalną wobec ciągłej
groźby najazdów tatarskich. Wyprawy organizowane przez
Kozaków na tureckie wybrzeża Morza Czarnego również
wymagały odpowiedniego uzbrojenia. Mieszkańcy tych tere-
nów tradycyjnie więc byli dobrze uzbrojeni. Sami wyrabiali
proch i kule. Po wybuchu powstania w ich ręce wpadło
uzbrojenie armii koronnej (szczególnie cenne były działa)
oraz składy broni znajdujące się w siedzibach magnackich
(choć część z nich wcześniej zniszczono). Pewne ilości broni
dostały się Kozakom po zdobyciu cekhauzu w Barze. Armia
kozacka walcząca pod osłoną taboru, ponieważ w ogromnej
większości składała się z piechoty, była bardzo groźnym
przeciwnikiem. W sojuszu z Tatarami zarówno w działaniach
zaczepnych, jak i obronnych nie ustępowała armii polskiej.
Stan pozornej równowagi istniejący na Ukrainie po ugodzie
zborowskiej nie mógł trwać wiecznie. Z ugody obie strony nie
były zadowolone. Polacy uważali, że poszli na zbyt duże
ustępstwa, Chmielnicki zaś chciał Ukrainy niezależnej. W dru-
giej połowie 1650 r. stało się jasne, że zbliża się nowy konflikt,
wobec czego obie strony podjęły przygotowania. Rzeczpo-
spolita wystawiła najsilniejszą w swej dotychczasowej historii
armię, Chmielnicki zmontował koalicję, do której oprócz Tata-
rów miał wejść dom Rakoczych, a dodatkowo wspomagać
miały antyszlacheckie wystąpienia na nie objętych powstaniem
obszarach Rzeczypospolitej. Klęska wojsk kozacko-tatarskich
pod Beresteczkiem (czerwiec 1651) nie wykorzystana przez
oddziały polskie i nie rozstrzygnięta bitwa pod Białą Cerkwią
(wrzesień 1651) doprowadziły do zawarcia nowej ugody, którą
rok później zerwano pod Batohem.
Aby zrozumieć decyzję, która skierowała armię kozacko-
-tatarską na obóz polski pod Batohem, poznajmy koncepcje
polityczne Chmielnickiego. W chwili wybuchu powstania
38
aspiracje polityczne hetmana ograniczały się do wywalczenia
bliżej nie sprecyzowanej autonomii w ramach Rzeczypos-
politej. Po zwycięstwach powstańców nad armią koronną nad
Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, a zwłaszcza pod Piław-
cami ambicje polityczne Chmielnickiego wzrosły znacznie.
W lutym 1649 r. do komisarzy polskich mówił już: „Wybiję
z łąckiej niewoli naród ruski wszystek po Lublin, po Kraków
kozackiej przyjaźni z Tatarami i świat nie rozerwie, za granicę
na wojnę nie pójdę, szabli na Turki i Tatary nie podniosę,
dosyć mam na Ukrainie i Wołyniu teraz w ziemi i księstwie
moim po Lwów, Chełm i Halicz".
Ta koncepcja zakładająca uzyskanie przez Ukrainę niezale-
żności przy pomocy Tatarów, upadła kilka miesięcy później
pod Zborowem. Po Zborowie na czas jakiś zajął stanowisko
ugodowe. Część historyków wysunęła twierdzenie, że trak-
tował wtedy poważnie możliwość pozostania Ukrainy w gra-
nicach Rzeczypospolitej. Jeden z biografów hetmana - Jan
Kaczmarczyk - opierając się na 15 punkcie „Punktów o po-
trzebach Wojska Zaporoskiego" skierowanych pod Zborowem
do króla brzmiącym: „Wszystkie zaś uchwały sejmowe prze-
ciwko całości wojska zaporoskiego, praw i wolności jako
niesłusznie uczynione także konstytucją zniesione być mają"
i dziewiątym, w którym Chmielnicki czyni się obrońcą prawo-
sławia na terenie całej Rzeczypospolitej, uważa, że pod Zbo-
rowem hetman kozacki bardzo poważnie traktował ewentual-
6
ne pozostanie Ukrainy w granicach Rzeczypospolitej . Ta-
deusz Wasilewski analizując politykę kanclerza Jerzego Os-
solińskiego uważał, że udział Kozaków przy boku Rzeczypos-
politej w planowanej wojnie z Turcją w 1650 r. „przywróci
ich Rzeczypospolitej, a 40 tys. rejestrowych nie może długo
stać bezczynnie"7. Opinie te wydają się jednak zbyt optymis-
tyczne. List ze stycznia 1652 r. do polskich senatorów w spra-
6
K a c z m a r c z y k , Bohdan Chmielnicki, s. 109-111.
7
W a s i l e w s k i , Jan Kazimierz..., s. 89.
39
wie zatwierdzenia na sejmie ugody białocerkiewskiej, aczkol-
wiek pisany w pokornym tonie, również zawierał postulaty
amnestii dla uczestników powstania. Chmielnicki podobnie
czynił się opiekunem „starożytnej religii greckiej", chociaż
ugodę, a raczej czas jej trwania zamierzał wykorzystać na
przygotowanie nowych sojuszy (przede wszystkim z Moskwą)
do kolejnej wojny z Rzecząpospolitą8. Podobnie nieuzasad-
niony wydaje się sąd, że udział Kozaków w wojnie z Turcją
oznaczałby ponowne związanie się ich na trwałe z Rzecząpos-
politą. Biorąc zaś pod uwagę akces Tatarów do ligi, zgoda
Chmielnickiego staje się naturalną koleją rzeczy.
Reasumując: jeśli Chmielnicki po Zborowie zrezygnował
z koncepcji niezależnej Ukrainy, to tylko wobec niekorzystnej
sytuacji politycznej i na bardzo krótko. Zdając sobie sprawę
z niemożności zwycięstwa nad Rzecząpospolitą bez pomocy
z zewnątrz, zabiegał o pomoc tatarską, jednak po Zborowie
zaczął szukać jeszcze innych sojuszników.
Zawarcie sojuszu z Tatarami w początkach 1648 r. było
niemal genialnym posunięciem Chmielnickiego. Tatarzy zgo-
dzili się pomimo obaw i styczniowego zakazu tureckiego, by
nie prowokować Rzeczypospolitej. Oni również dojrzeli ko-
rzyści płynące z tego sojuszu. Poza tym jak zwykle na Krymie
9
ważną rolę odegrały łupy, jakie można było zdobyć . Posiłki
tatarskie wywarły decydujący wpływ w bitwie pod Piławcami.
Już sama wieść o tym, że zamierzają okrążyć armię koronną,
przesądziła jej losy. Decydującą rolę odegrały w bitwie pod
Zborowem. Tym razem ich postawa na placu boju ocaliła
armię koronną i króla. Nigdy przedtem w stosunkach Rzecz-
pospolita-Krym Tatarzy nie odgrywali tak ważnej roli.
Chmielnicki w lot pojął niebezpieczeństwa wynikające ze
zbliżenia polsko-tatarskiego.
I. K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty Bohdana Chmielnickiego, Kijów
1961, s. 248.
Akty otnoszaszczyjesa k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii i sobrannyje
i izdannyje Archeograficzeskuju Komissjeju, Sankt Petersburg 1863, s. 109.
40
Próba pozyskania Moskwy w latach 1649-1650 nie powio-
dła się. W lipcu 1650 r. wobec nadchodzącego konfliktu
z Rzecząpospolitą Chmielnicki zdecydował się przejść pod
zwierzchnictwo Turcji, co miało zapewnić mu skuteczniejszą
niż pod Zborowem pomoc. Jednocześnie prowadził grę z Mo-
skwą zamierzając wciągnąć ją do konfliktu z Rzecząpospolitą
nawet za cenę uznania zwierzchnictwa cara. Oczywiście o cał-
kowitym włączeniu Ukrainy w granice Moskwy nie myślał.
Krym wiedział o kontaktach na linii Moskwa-Czehryń, ideal-
nym więc rozwiązaniem byłoby wciągnięcie Kozaków do
wojny z Moskwą. Taka możliwość pojawiła się w 1650 r.,
kiedy kanclerz Ossoliński montował koalicję przeciw Mosk-
wie. Projekt ten natychmiast podchwycili Tatarzy wciągając
do przygotowań także Chmielnickiego. Stanowiło to zagroże-
nie dla jego polityki zbliżenia z Moskwą, toteż w chwili, gdy
Rzeczpospolita wycofała się z koalicji, Chmielnicki wymane-
wrował Tatarów, którzy wkroczyli już w granice państwa
carów i tego samego wymagali od hetmana. W ostatniej
chwili nakłonił chana do ataku na Mołdawię pod pretekstem
ukarania hospodara za rozbicie kilku czambułów tatarskich
powracających po Piławcach przez jego terytorium do do-
mów. Wyprawa na Mołdawię przyniosła obopólne korzyści:
Tatarom dała wielkie łupy, Chmielnickiemu zaś pozwoliła
uniknąć wojny z Moskwą, a ponadto hospodar Mołdawii
Bazyli Lupul obiecał wydać córkę Domnę Rozandę za Tymo-
fieja Chmielnickiego. Jednocześnie wyprawa oznaczała ze-
rwanie pokoju z Rzecząpospolitą.
Chmielnicki rozpoczął energiczne przygotowania do wojny,
która miała ostatecznie rozstrzygnąć konflikt. Oprócz Tatarów
w skład antypolskiej koalicji wchodził Siedmiogród. Plan
przewidywał uznanie Zygmunta Rakoczego za króla polskie-
go w zamian za zaatakowanie Krakowa i nadanie w przyszło-
ści szerokiej autonomii Ukrainie10. Sojusz kozacko-siedmio-
10
Wasilewski, Jan Kazimierz..., s. 96.
41
grodzki sfinalizowano w końcu maja 1651 r. Kozacy mieli
ruszyć na Zagórze i tam spotkać się z armią Rakoczego.
Polacy dowiedzieli się o tym i przyśpieszyli wymarsz spod
Sokala do Beresteczka11. Tam doszło do trzydniowej bitwy,
w której armia kozacko-tatarska została rozgromiona, tylko
części wojsk udało się zamknąć w taborze. Kilka dni
później Polacy tabor rozerwali, a ujrzawszy jeńców pol-
skich zamęczonych przez Kozaków rozpoczęli rzeź, jeńców
nie brano.
Kozacy bardzo szybko otrząsnęli się z klęski i już w niecałe
trzy miesiące pod Białą Cerkwią wystawili nową armię.
W bitwie mimo początkowego sukcesu połączonych armii
koronnej i litewskiej żadna ze stron nie odniosła sukcesu.
Zawarta ugoda była raczej rozejmem, a rozsądni politycy po
obu stronach musieli zdawać sobie z tego sprawę12.
Po raz drugi od chwili wybuchu powstania runęły koncep-
cje Chmielnickiego - koalicja antypolska przestała istnieć
wraz z klęską pod Beresteczkiem. Ugoda białocerkiewska,
biorąc pod uwagę warunki, w jakich ją zawierano, była dla
Chmielnickiego dość dobrym rozwiązaniem, niemniej jednak
hetman postanowił kolejny raz zagrać kartą rosyjską.
Pierwsze kontakty z Moskwą podjął latem 1648 r. w celu
zapewnienia sobie nautralności cara w konflikcie z Rzecząpo-
spolitą, zaniepokoiło go zwłaszcza zbliżenie się korpusu mos-
13
kiewskiego ku granicy z Ukrainą . Zamieszki w Moskwie
i na południu kraju zmusiły cara do zachowania neutralnego
stanowiska, ale w sierpniu dał już Chmielnickiemu wiążącą
14
odpowiedź, że nie weźmie udziału w konfikcie . Rok 1650
przyniósł wyraźnie ochłodzenie, ale w ostatnim kwartale
stosunki wyraźnie się poprawiły. Chmielnicki za wszelką cenę
S. O ś w i ę c i m , Dyaryusz 1643-1651, Kraków 1907, s. 290, 304.
12
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, t. 9, s. 372.
13
K a c z m a r c z y k , Bohdan Chmielnicki, s. 68.
M. G o ł o b u c k i , Rossija i oswoboditielnaja wojna ukrainskogo naro-
da, Kijów 1957, s. 84.
42
chciał wciągnąć cara do wojny (choć w tym samym czasie
rokował z Turcją i Siedmiogrodem).
W lutym 1651 r. Sobór Ziemski uchwalił przyjęcie Ukrainy
pod zwierzchnictwo cara. Klęska Kozaków pod Berestecz-
kiem i Białą Cerkwią zrobiła w Moskwie ogromne wrażenie
i stała się przyczyną zawieszenia decyzji soboru. Stąd obojęt-
ne stanowisko cara wobec poselstwa Iwana Iskry, które w sty-
czniu 1652 r. zawitało do Moskwy. Car w tym czasie nie
zamierzał jeszcze ryzykować wojny z Rzecząpospolitą, dlate-
go postanowił zachować neutralność. Chmielnickiemu pozo-
stali jedynie Tatarzy.
Ugoda pod Białą Cerkwią z 28 września 1651 r. była
wynikiem niemożności rozstrzygnięcia konfliktu spowodowa-
nej z jednej strony wyczerpaniem i rozbiciem armii kozackiej,
z drugiej zaś niewiarą w możliwość uzyskania zdecydowane-
go zwycięstwa po stronie polskiej. Rejestr wojska kozackiego
ograniczono do 20 tysięcy, z zastrzeżeniem, że Kozakom
rejestrowym wolno przebywać tylko w królewszczyznach
województwa kijowskiego. Wojska koronne stacjonować mia-
ły na terenie województw bracławskiego i czernihowskiego,
z tym że na Zadnieprze mogły wkroczyć po wycofaniu się
pułków kozackich. Miało to nastąpić najpóźniej do Bożego
Narodzenia (prawosławnego). Zniesiono linię demarkacyjną
wydzielającą trzy województwa ukraińskie, a hetmana JKMci
wojska zaporoskiego uzależniono od władzy i zwierzchności
hetmanów koronnych15.
Natychmiast po zatwierdzeniu umowy pojawiła się opozy-
cja przeciwko warunkom ugody, Rzeczypospolitej i Chmiel-
nickiemu. Z jednej strony niektórzy pułkownicy, jak Iwan
Bohun i Stefan Pobodajło, byli przeciwni warunkom ugody
i zbliżeniu z Rzecząpospolitą uznając władzę hetmana kozac-
kiego. Z drugiej zaś pojawili się przeciwnicy Chmielnickiego.
Ten ostatni starał się sprawiać wrażenie, że zamierza ugodd
15
Oświęcim, Dyaryusz-, 8. 373-374.
43
w całej rozciągłości respektować. Głównym problemem była
redukcja rejestru i opuszczenie przez Kozaków rejestrowych
województw bracławskiego i czernihowskiego. W razie posia-
dania tam majątków musieli je sprzedać. Na tym tle doszło do
nieporozumień pomiędzy pułkownikiem kalnickim Iwanem
Bohunem, pułkownikiem czernihowskim Stefanem Pobodajłą,
Bohdanem Chmielnickim. W listopadzie 1651 r. Pobodajło
jeździł do Czehrynia w tej sprawie, a po powrocie - realizo-
wał już dość konsekwentną politykę, jak się wydaje autorstwa
Chmielnickiego. Pobodajło umożliwiał więc Polakom przej-
mowanie majątków, był swego rodzaju katalizatorem prze-
mian za Zadnieprzu, ale rejestru nie przeprowadzał i do
królewszczyzn z województwa kijowskiego z podległymi mu
Kozakami przenosić się nie zamierzał. Chmielnicki w liście
z 7 lutego 1652 r. najpierw wytknął mu ignorancję wobec
postanowień ugody, po czym kazał... dopilnować, by nie
doszło do żadnych starć Kozaków z armią koronną, która
zgodnie z paktami za Dniepr przeprawić się miała16. Chmiel-
nicki uczynił go stróżem porządku na Zadnieprzu, jakby
zapominając, że żadnych sił kozackich być tam nie powinno.
Znacznie poważniejsze były bunty Kozaków skierowane
przeciwko Polakom i Chmielnickiemu. Pierwsze wybuchły
tuż po zatwierdzeniu ugody, a ostatnie ustały dopiero z chwilą
wznowienia wojny z Rzecząpospolitą (czerwiec 1652). Koza-
cy, którzy do rejestru nie weszli, połączyli się z Tatarami
i toczyli potyczki z Polakami. W drugiej połowie listopada na
ich czele stanął niejaki Buhaj (postać bliżej nie znana)17. Bunt
podniósł także pułkownik korsuński Łukian Mozyra18. Przez
niego zginął wierny Chmielnickiemu pułkownik białocerkie-
wski, Michajło Hromyka (Chromyka), ale już przed 27 grud-
16
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 250.
17
Manuscripta Martini Goliński, t. 3, s. 537.
18
W. K o c h o w s k i , Historia panowania Jana Kazimierza, Poznań
1840, s. 318.
44
nia hetman kozacki rozprawił się z nim 1 9 . W połowie grudnia
1651 r. Stanisław Oświęcim zapisał: „za Dnieprem inszego
sobie hetmana niejakiego Wdowiczenka, obrali i tak altere
contra altere wystawili. Czemu jednak Chmielnicki, chyżo się
około siebie i powagi urzędu swego krzątając, pilno zabieżal
kilkunastu buntownikom szyje kazawszy poucinać" 2 0 . Jeszcze
inni nie mieszczący się w rejestrze wybrali „hetmana - szla-
chetnie urodzonego Dzedzałę i gotowi za krzywdy swoje nie
tylko z Lachami, ale i [...] Chmielnickim bić się" 2 1 . Z buntow-
nikami bliskie kontakty utrzymywał pułkownik kalnicki Bo-
hun. W początkach 1652 r. miał wraz z będącym za Dnieprem
Półtora Kożuchem prosić Tatarów o pomoc przeciwko Chmiel-
nickiemu, ci jednak zdecydowanie odmówili. Sprawa wyda-
wała się na tyle poważna, że hetman JKMci zdecydował siej
prosić o pomoc Polaków 22 .
Michaił Hruszewski, ukraiński historyk, zwrócił uwagę na
dużą liczbę informacji dotyczących buntów. Jak w takim razie!
Chmielnickiemu udało się zaprowadzić spokój na Ukrainie?
Hruszewski wysunął twierdzenie, że rzeczywistego powstania
czy zorganizowanego buntu nie było, Chmielnicki cały czasj
panował nad sytuacją, natomiast wiadomości o niezadowole-
niu w armii i lokalnych wystąpieniach nabierały szerokiego
rozgłosu 23 . Twierdzenie to wydaje się uzasadnione. Luźne
oddziały „swawolników" były przez Chmielnickiego gromionej
jako że w końcu 1651 r. nie życzył on sobie nowej wojnjj
24
z Rzecząpospolitą . W ostatnim kwartale tego roku sprawiał
wrażenie, jakby rzeczywiście zamierzał pozostać lojalnym
poddanym JKMci. Co prawda zamierzał odbyć wyprawę dJ
19
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 238-240.
20
Oświęcim, Dyaryusz..., s. 397.
21
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 393.
22
Tamże; Biblioteka im. Czartoryskich, Teki Naruszewicza, 145, s. 446.1
23
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 393.
24
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 227-228.
45
Mołdawii w październiku, ale zrezygnował z tego, ponieważ
„hetman Potocki nie pozwolił"25. Po jego śmierci Chmielnicki już
wiedział, że pokoju długo się utrzymać nie da, Kalinowski
bowiem był zwolennikiem dalszej wojny z Kozakami. Dlatego już
w początkach grudnia pisał do sułtana z prośbą o posiłkowanie go
przeciw Rzeczypospolitej, a wojny spodziewał się lada dzień,
kiedy tylko przeciw królowi rokosz podniesiony zostanie26. Dalsze
zaognienie w stosunkach Warszawa-Czehryń nastąpiło pod koniec
grudnia, kiedy Chmielnicki otrzymał od Jana Kazimierza dość
obraźliwy w treści list. Zdenerwowany, tak napisał do Kisiela:
„Już mam wszystko w pogotowiu, tylko oczekiwam, co dalej
będzie i co się pokaże z teraźniejszego sejmu" 27 .
W listach do putywulskiego wojewody Semena Prozorow-
skiego, a później Fedora Chyłkowa, ze stycznia i lutego 1652 r.
zrezygnował z tytułu JKMci tytułując się hetmanem wojska
zaporoskiego, dopiero w marcu powrócił do pełnego tytułu 28 .
Nastąpiło to w sytuacji, gdy na Zadnieprzu omal nie wybuchło
otwarte antypolskie powstanie spowodowane nadużyciami
polskich chorągwi. Również w styczniu zdecydował się pono-
wnie zwrócić o pomoc do Moskwy. W absolutnej tajemnicy,
ponieważ wciąż był sojusznikiem Tatarów i nie zamierzał
tracić ich poparcia, wysłał do cara nakaźnego pułkownika
połtawskiego Iwana Iskrę. Jego misja dać miała odpowiedź na
pytanie, czy car poprze Kozaków w nowej wojnie z Rzeczą-
pospolitą. Audiencję u cara uzyskał Iskra dopiero 29 marca
i choć przedstawił kilka propozycji, w zasadzie otrzymał
odpowiedź odmowną 29 . Tymczasem jeszcze przed jego po-
wrotem na Ukrainie zaszły wypadki, które omal nie do-
prowadziły do wybuchu nowej wojny (patrz rozdział: „Armia
koronna na Ukrainie w końcu 1651 i pierwszej połowie 1652").
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 381.
26
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 233-234.
27
Tamże, s. 243.
28
Tamże, s. 245-253.
29
Tamże, s. 258-259; Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 416^17.
46
48
W tej atmosferze w „święty tydzień" (prawosławna Wielka
Niedziela - 4 maja) zebrała się rada w Czehryniu. Wzięli w niej
udział także dowódcy tatarscy oraz pułkownik połtawski Pusz-
kar 37 . Trwała ponad dwa tygodnie, obrady były otoczone ścisłą
tajemnicą. Na radzie z pewnością analizowano sytuację, w ja-
kiej znalazła się Ukraina po marcowych wypadkach, które były
jedną z głównych przyczyn podjęcia decyzji wznowienia wojny
z Rzecząpospolitą. Zdaniem Hruszewskiego ta właśnie decyzja
była głównym wynikiem obrad rady 38 .
Chmielnicki przygotował się do walki na dwa fronty: zacho-
dni (polski) i północny (litewski). Dowództwo nad frontem
zachodnim sprawował sam, posiłkowała go orda dowodzona
przez Nuradyna sołtana. O skali przygotowań do nowej wojny
świadczy fakt, że jednocześnie część czambułów tatarskich
wyznaczona została do spodziewanych walk na froncie północ-
nym. Było to swego rodzaju novum, jednak łatwe do przewidze-
nia biorąc pod uwagę przebieg dwu poprzednich kampanii na
tym terenie. Na dowódcę frontu północnego Chmielnicki wy-
znaczył pułkownika czernihowskiego Stefana Pobodajłę, czyni;
go przy tym hetmanem nakaźnym. Niestety, nie znamy ani si
którymi miał dysponować Pobodąjło (sprawę tę spróbuję wyjaś
nić przy próbie odtworzenia składu pułków kozackich wal
czących pod Batohem), ani liczebności towarzyszących mi
czambułów tatarskich. Nie wiemy też, kto stał na czele ordyń
ców posiłkujących Pobodajłę. Na naradzie wyznaczono ju
punkty koncentracji oddziałów kozackich na Zadnieprzu:
łtawa, Hadziacz, Zinkow, Wieprik i Perejasław39. Miasta
z wyjątkiem Perejasławia leżały wzdłuż granicy z Moskwą. Ni
wiadomo, czy w Czehryniu poruszano sprawę Mołdawii, jedn
w świetle późniejszych wydarzeń można z całą niemal pewno:
cią powiedzieć, że tak, bowiem wyprawę podjęto zaledwie
upływie dwu tygodni od zakończenia narady.
37
Tamże, s. 425.
38
Tamże, s. 427.
39
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 426, 433.
49
W czerwcu już po bitwie przysłani przez Chmielnickiego
do Warszawy posłowie kozaccy na audiencji u Jana Kazimie-
rza twierdzili, że przyczyną zerwania pokoju było nasłanie
przez Kalinowskiego Kozaka imieniem Bublik z zadaniem
zamordowania Chmielnickiego. Wysłannik jednak został
schwytany i wyjawił całą sprawę 40 . Być może Bublik jest
tożsamy z wymienianym przez Sawranowa Bobeczenkiem,
którego jeszcze przed bitwą batohowską Kozacy chcieli do-
stać w Jagielnicy 41 . Prawdopodobnie ma to związek z prze-
chwyconym przez Kozaków listem Jana Kazimierza do Mar-
cina Kalinowskiego, w którym król domagał się głowy
Chmielnickiego. Kalinowski najwyraźniej wprowadził ten za-
mysł w życie, ale bez powodzenia. Jednakże zamysł zgładze-
nia butnego Kozaka, wysunięty czy też po prostu zaakcep-
towany przez Jana Kazimierza, nie oznacza, że król wydał
hetmanowi zgodę na rozpętanie nowej wojny na Ukrainie.
Wprost przeciwnie, Jan Kazimierz mógł łudzić się nadzieją,
że pozbycie się Chmielnickiego sparaliżuje Kozaków, dzięki
czemu łatwiej będzie zawrzeć korzystny pokój bądź spacy-
fikować Ukrainę. Król omal sam nie padł ofiarą tego pomysłu.
Rok później na przebywającego we Lwowie Jana Kazimierza
zamach zorganizował Chmielnicki. Tylko przypadek ocalił
króla42...
O jeszcze jednej próbie „zamachu" na Chmielnickiego
znajdujemy wzmiankę u Marcina Golińskiego: „Frant któryś
zmyśleł Hmielnickiego w obozie pod Batohowem, po roz-
gromieniu obozu i hetmana i m. p. Kalinowskiego zabiciu.
A to zmyślone rzeczy mogą być nieprawdziwe, od i.m.p.
Białobłockiego.czeladnika przepisane, z copiey jego (między
pospólstwem albo żołnierstwem zmyślono)" 4 3 . Czyżby więc
40
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345.
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 265-267.
K a c z m a r c z y k , Bohdan Chmielnicki, s. 192.
Manuscripta Martini Goliński, t. 3.
50

w interesującym nas okresie były aż dwie próby zamachu na

Chmielnickiego? W świetle dostępnych źródeł jest to moż-
liwe, ale też bardzo wątpliwe. O ile wydaje się „zrozumiałe",
że jeszcze przed bitwą Kalinowski podjął próbę „rozwiąza-
nia" problemu ukraińskiego poprzez zamordowanie Chmiel-
nickiego, o tyle wręcz nieprawdopodobne, by w trakcie bitwj
powracał do próby realizacji tego planu. Goliński zresztą
ARMIA KORONNA NA UKRAINIE W KOŃCU 1651
zastrzega, że wieści mogą być zmyślone. Biorąc pod uwagę
I PIERWSZEJ POŁOWIE 1652
całkowite fiasko akcji zamachowca lub zamachowców, należy
odrzucić podawany przez posłów kozackich powód zajść pod
Batohem jako ich rzeczywistą przyczynę, tym bardziej że
według nich akcja Bublika była bezpośrednią przyczyną bit-
Po zakończeniu kampanii 1651 r. armia koronna była
wy. Za rzeczywistymi przyczynami wznowienia działań w
w opłakanym stanie. „Niezgoda wodzów, dla której na wiel-
jennych przez Chmielnickiego w 1652 r. kryły się wypad
kie się w wojsku zanosieło inconvenientia, gdy jeden drugie-
z marca tego roku na Zadnieprzu. Potwierdził to sam Chmiel
go, a zwłaszcza Polny Wielkiego przyjaciół i poruczników in
nicki pisząc w liście do kanclerza wielkiego koronnego Jerzi
publico (gdzie już i do wspominania matek i do szabel
go Leszczyńskiego: „sam Bóg świadkiem, że teraźniejs;
przychodzieło, czego i wstyd pisać) znieważał. Głód, który
wewnętrzne zamieszanie i zabopólne krwie rozlanie stało si
i największe wojska bez bitwy rujnuje, niesłychany, gdy
z sprawiedliwej przyczyny [...] tak od ich mościów panó
chleba bochenek po złotych cztery i kwartę gorzałki prostej,
żołnierzy, jako i Ich mościów Panów Urzędników"44.
byle jej tylko mógł dostać po złotych ośmi płacono. Nulla
spes subsidiorum wojsku naszemu, którego coraz to więcej
44
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 14 przez choroby różne i głód ubywało, a nieprzyjacielowi coraz
s. 211; list z 24 czerwca 1652 r. to większe przybywały posiełki [...] Deszcz, słota i niepogody
wielkie, które przez 3 dni continuo trwając koniom i ludziom
tak szkodzieły, że jednej nocy pół cudzoziemców umarło.
Drudzy też z cudzoziemców tychże pomienionych niepogod
i głodu nieznośniego ścierpieć nie mogąc, przedawać się do
nieprzyjaciela poczęli i de facto przedawali. Rząd na ostatek,
który jest anima rerum jako w przeszłych inszych okazjach,
tak i na ten czas exulaverat od wojska, które solo tylko fato
nie żadną umiejętnością regebatur"1.
Naprawdę trudno byłoby wyobrazić sobie gorszy obraz zwy-

Oświęcim, Dyaryusz.-, s. 375-376; podobnie A. Grabowski,

I Starożytności historyczne polskie, t. 2, Kraków 1840, s. 353.

 53
52
54 55

ski podzielił wojsko stacjonujące w województwie bracław- Potockiego podyktowany był z jednej strony rozwojem sytua-
skim na kilka grup, ale jeszcze przed 18 grudnia wobec cji, z drugiej zaś odzwierciedlał jego stanowisko wobec zmian
spodziewanych walk Chmielnickiego z buntem Wdowiczenka na Ukrainie. W przeciwieństwie do Potockiego uważał on
rozkazał „wojsku wszystkiemu i pułkom na leżach rozłożo- traktat białocerkiewski za tymczasowe zło konieczne. W jego
nym kupić się pod Żywotów"10. Bynajmniej w walkach tych planach Ukraina powinna wrócić do stanu sprzed 1648 r.16
brać udziału nie zamierzał. Z zapisek Marcina Golińskiego, Zdaniem historyka Jana Wawrzyńca Rudawskiego gdzieś
rajcy kazimierskiego, wynika, że oddziały koronne zaraz poi I pod koniec stycznia 1652 r. zgodnie z ugodą Jan Kazimierz
zawarciu ugody toczyły walki z „kozackim hultajstwem" „Kalinowskiemu hetmanowi rozkazał na 3 części podzielić
wspomaganym przez żądnych łupu Tatarów, którzy na Ukrai- wojsko, część zostawić na zimowych leżach za Dnieprem nad
nę przybyli już po zawarciu ugody. O zamiarach buntowJ granicami Litwy, część w sąsiedztwie Chmielnickiego umieś-
ników powiadomił wojska koronne sam Chmielnicki i dzięki cić, a samemu z dobraną resztą wojska niedaleko od tego
temu Polacy odnieśli sukces11. ostatniego oddziału oczekiwać rozporządzeń króla i sta-
17
Niestety, nie mamy konkretniej szych informacji na tenj nów" .
temat. Bunt Buhaja skierowany przeciw Rzeczypospolitej Nieco inaczej przedstawia to Joachim Jerlicz. Według niego
godził także w Chmielnickiego, o ile ten nie przyłączy się do część sił stała za Dnieprem, druga grupa dowodzona przez
buntowników12. Król zdając sobie sprawę z tego, że upadek samego hetmana stacjonowała w województwie bracławskim,
hetmana kozackiego oznaczałby nową wojnę na Ukrainie trzecia rozłożona była w okolicach Baru i Kamieńca18. Strate-
pozwolił mu korzystać z pomocy wojsk koronnych13. Sytuacjaj gicznie taki podział wojska był dużym błędem, ale król
mogła być groźna, skoro w styczniu 1652 r. Chmielnicki obawiał się, żeby szykująca się do sejmowego ataku opozycja
zażądał od Kalinowskiego pomocy w tłumieniu buntu Półtoraś nie próbowała użyć armii, ogólnie niezadowolonej, a do tego
Kożucha (za Dnieprem) i Bohuna (w Bracławszczyźnie)j nie opłaconej, do wszczęcia rokoszu19.
Hruszewski uważa, że jest bardzo prawdopodobne, iż z pomol W rzeczywistości trzon sił pozostałych na prawym brzegu
cą polskich oddziałów chciał on rozprawić się z opozycją Dniepru stacjonował w okolicach Bracławia, druga bardzo
14
wewnątrz swej armii . duża grupa przed wyjściem hetmańskiego uniwersału w kwie-
Kalinowski nie zamierzał jednak wspierać Chmielnickiegol tniu obozowała pod Glinianami, być może jakieś jednostki
20
Tuż po śmierci Potockiego pisał do Jana Kazimierza z Ukraina znajdowały się również w okolicach Kamieńca lub Baru .
o niepewności pokoju, czemu król dał wyraz w suplemencie na
sejmiki z 4 grudnia 1651 r.15 List Kalinowskiego tak różna 16 H r u s z e w s k i , htorija Ukrainy-Rusy, s. 394.
w treści od wysłanego zaledwie miesiąc wcześniej prze! 17 W. J. R u d a w s k i, Historia polska od śmierci Władysława IV aż do
pokoju oliwskiego, t. 1, Mohylów 1855, s. 181.
10
Tamże, s. 397. J. J e r l i c z , Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza, wyd. K. W.
11
Manuscripta Martini Goliński, s. 537. W ó j c i e k i , Warszawa 1853, s. 136.
12
Tamże. K e r s t e n , Hieronim Radziejowski, s. 273.
13
Bilioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145, s. 44! Manuscripta Martini Goliński, s. 575; K o c h o w s k i , Historia pano-
14
H r u s z e w s k i , htorija Ulcrainy-Rusy, s. 392-393. wania..., s. 143; J e r l i c z , Latopisiec..., s. 136; C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy...
15
O ś w i ę c i m , Dyaryusz—, s. 379. s. 112.
56 57

27 stycznia 1652 r. Chmielnicki przesłał Kisielowi skończony na 4 tysiące, „bo 12 pułków było". W „Nowinach do dworu
już rejestr. Prawdopodobnie jeszcze przed tą datą wręczył polskiego ściągających się", czytamy o chorągwiach, „które
27
Janowi Kalinowskiemu, miecznikowi bracławskiemu, młod- za Dniepr numero 40 dla chleba poszły" - odpowiadałoby to
szemu bratu hetmańskiemu, glejt, który miał zapewnić od- w przybliżeniu relacji Jerlicza. Ale nie są to wszystkie siły
działom polskim spokojne przejście na Zadnieprze21. W liście polskie, które w pierwszej połowie 1652 r. znalazły się za
do Pobodajły z 7 lutego Chmielnicki nakazuje mu dopil- i Dnieprem. Wespazjan Kochowski twierdzi, że po marcowych
nować, by wojska polskie bez przeszkód dotarły na swe leża22.] wypadkach (o czym dalej) Marcin Kalinowski posłał na
24 lutego Kisiel napisał do króla, że wojsko już jest na Zadnieprze dodatkowe 3 tysiące wojska pod dowództwem
Zadnieprzu, a szlachta powróciła do swych majątków23. Jędrzeja Potockiego, choć od razu dodaje, że mimo wszystko
siły polskie były zbyt nikłe, by uśmierzyć bunt28.
Kijowski mnich Arsenij uważał, że za Dniepr przeprawiła
się 7 tysięcy Polaków24, putywulski agent Marek Antonow Ogółem było więc za Dnieprem około 7 tysięcy wojska
pisał o 16 chorągwiach z 16 tysiącami żołnierzy . Rzecz25 koronnego, co potwierdza lipcowa relacja por. Wilczkow-
jasna w obu wypadkach liczby te należałoby pomniejszyd kiego: „Wojsko, które z Zadnieprza przyszło, to jest 7 tys.
rozeszło się"29. Większość tych sił znajdowała się przy młod-
0 rzesze szlachty idące wraz z wojskiem, przy tym wydaje sięJ
szym Kalinowskim, tj. w czernihowszczyźnie, jednak nie
że liczba 7 tysięcy Polaków, którzy na przełomie stycznia
stanowiły one zwartej masy, podobnie jak i pozostałe jedno-
1 lutego przeprawili się za Dniepr, jest znacznie prawdopodob- stki. Pułk Michała Wojniłowicza w ogromnej części składał
niej sza. Jan Kalinowski, miecznik bracławski, młodszy brat się ze szlachty pochodzącej z Wiśniowiecczyzny30. Powrócili
Marcina, traktowany przez hetmana jako dowódca grupy po niecałych czterech latach, być może licząc na to, że
zadnieprzańskiej, za swą siedzibę obrał Nieżyn, wojska zaa przynajmniej część zmian uda się cofnąć. Spotkał ich srogi
rozłożył w pobliskiej Czernihowszczyźnie. Jego oddziały bez; zawód. Wojniłowicz „w dobrach swoich nie znalazł nic
przeszkód weszły do miast i wsi. Trzon sił Kalinowskiegd stałego, ani szczerego, ani bezpieczeństwa żadnego, bo ni
stanowiło 9 lub 10 chorągwi kozackich z pułku hetmana szlachty do własnych jej domów nie przypuszczali, ani wojsku
polnego (patrz: „Skład armii polskiej")- Nieco później na do hybemowych kwater przystępu nie było, wsie, słobody
Zadnieprze przeszły dwa pułki: Michała Wojniłowicza i Seba- i folwarki, wyprowadziwszy z nich zboża i siano puste
stiana Machowskiego, które za zgodą Chmielnickiego zamie-| pozostawili; chłopi do miast i fortec wszystko sprowadzili
rżały rozłożyć się w Wiśniowiecczyźnie26. i sami się tam pozamykali, wojsko do nich chciało sztur-
31
Jerlicz ocenił liczebność jednostek polskich na Zadnieprzu mować, bronili się na potęgę" .

21
S a m o wy de c, Letopis czyli dzieje panowania Jana Kazimierza oi % 3
^ B i b l i ° t e k a im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 143
1648 do 1660 r., s. 29. 28 v , , . „.
22 ch
K r y p i a k i e w i c z, Dokumenty..., s. 250. 29 * ° ° w s k i, Historia panowania..., s. 143.
23
Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, t. 3, Kijów 1898, s. 155. [ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałówskiego... księga pamiętnicza...,
24 661.
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 390. 0
że, s. J e r l i c z , Latopisiec..., s. 135.
larnze, h .411.
tu.
26
Manuscripta Martini Goliński, s. 575; S a m o w y d e c , Letopis..., s. 2m Kochowski, Historia panowania..., s. 142.
58 59

Taka sytuacja musiała doprowadzić do otwartego konfliktu.! chłopstwa uśmierzyć, chyba nadesłaniem wojska. Na Zadnie-
28 marca 1652 r. Benedykt Ujejski, strażnik wojskowy z NieJ prze ordynowany ze 3000 ludzi Jędrzy Potocki, choć spieszno
machłowicz, zapisał: „Dali nam znać, że za Dnieprem poJ przybył, już znalazł większą potencyją, chłopstwo co żywo do
wstały były bunty i niemałe zamieszanie tak dalece, że doj gromady się zebrało".
bitwy znacznej przyszło. Pułk JMci Pana Woyniłowicza prze-l Odtworzenie przebiegu tych zajść jest rzeczą niezmiernie
pieniony. Chorągiew JMci Pana Siemaszka zniesiona, ale i po trudną. W drugiej połowie lutego hetman Marcin Kalinowski
tej bitwie JMć Pan Machowski wetował dobrze, bo tychj wysłał do Chmielnickiego w „sprawach Rzeczypospolitej"
którzy byli wyszli przeciwko niemu z Lipowego około 40 tysj dwa pułki dowodzone przez Michała Wojniłowicza i Sebas-
wysiekł w miasto wpadłszy wszystkich trupem położył y spa-j tiana Machowskiego. Uzyskały one zgodę Chmielnickiego na
lii, wszystkie te rzeczy, wozy, chorągwie, bębny, które nasil wejście do Wiśniowiecczyzny. Wojska Wojniłowicza zatrzy-
byli potracili feliciter odzyskał, stamtąd poszedłszy dwie wsiej mały się w okolicach Przyłuków, 34
Machowskiego zaś bardziej
wysiekł y spalił [...]" 32 na wschód za rzeką Udaj . Niestety, pułki polskie spotkały
Z „Nowin warszawskich" wynika, że na Zadnieprzu PolacJ się z wrogim przyjęciem, a kiedy wojska Wojniłowicza
bili się z Kozakami pułku przyłuckiego. W walkach tych próbowały siłą zmusić chłopów do posłuszeństwa, same zo-
35
oprócz zniesionej chorągwi Siemaszki straty poniosła takżeł stały zaatakowane przez Kozaków pułku przyłuckiego . Do
chorągiew „Pana Żytomirskiego Krzysztofa Tyszkiewicza stal walk doszło w Sybryi i w Drohiczyńcach. Zniesiona została
rosty żytomirskiego czterech towarzystwa, a 60 pacholikóvJ chorągiew kozacka Jana Siemaszki, a Krzysztofa Tyszkiewi-
cza poniosła poważne straty. W odwecie Wojniłowicz prze-
wycięto"33.
prowadził pacyfikację: „wysiekł od wielkiego do małego,
Dość ciekawy obraz wydarzeń przedstawił Jerlicz: „\«
a potem spalił". Zdaniem Chmielnickiego nie skończyło się
tymże miesiącu marcu zbójcy i swawola chłopska w Sybryi z!
na tym: „Wojniłowicz wszedłszy między miasta przyłuckiego
Dnieprem, zdradą chorągwie dwie na głowę zrazili; które
pułku Kozaków w pień ścina i chorągwiom każe Kozaków
pociechy i same nie ponieśli, bo skoro dano znać do pułkiś
ciąć"36.
księcia Wiszniowieckiego, nad którym był przełożonym Pan
Wojniłowicz, zaraz wpadłszy w miasto wysiekł od wielkiegJ Nie lepiej wiodło się pułkowi Sebastiana Machowskiego.
do małego, a potem spalił". Jego wojsk nie wpuszczono do Romna (Romn), gdzie Chmiel-
Kochowski pisał: „Za Dnieprem coraz bardziej rebelii! nicki prawdopodobnie pozwolił im się zatrzymać.
górę brała, nie chciano chorągwiom na Ukrainie będącym Hruszewski słusznie datuje te wydarzenia na 5-10 marca.
dawać żywności; musiał żołnierz o kawałek chleba krwawo Oburzony nimi Chmielnicki wysłał do Kalinowskiego list,
zapocić się; zatem w trakcie ostreńskim napadli na Woj w którym skarżył się na Wojniłowicza, przekazał rejestr strat
niłowicza, i Siemaszki chorągwie, ze 20 zabiwszy towarzysł Manuscripta Martini Goliński, s. 575.
wa z Drohiczyńców miasteczka rugowali; niepodobna byłoj Tamże, Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza,
146, s. 327.
32
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 14 J e r l i c z , Latopisiec..., s. 135; K o c h o w s k i , Historia panowania...,
s. 169-170.
33
Tamże, s. 327.
I
s

c
- 143; Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
- 327; Manuscripta Martini Goliński, s. 575.
60 61

kozackich i żądał śledztwa37. Ponieważ w liście ChmielnicJ i stamtąd łupili polskie pogranicze . Reasumując: w począt-
41

nie wspomniał o działaniach pułku Machowskiego, należ! kach marca pułk Wojniłowicza toczył walki z Kozakami
przyjąć, że nastąpiły nieco później, ale z pewnością przed 29 pułku przyłuckiego. Po początkowych stratach jego wojska
marca38. Naoczny świadek ocenił siły tego pułku 1 kwietna dokonały kilku brutalnych pacyfikacji. Napiętą sytuację miała
na „Polaków i Niemców tysięcy ze dwa"39. Relację z tyci rozładować mieszana komisja zwołana w drugiej połowie
zajść pozostawił tylko Samowydec. Kiedy wojska polskie kwietnia na żądanie Chmielnickiego (o czym dalej). Nieco
weszły na tereny Wiśniowiecczyzny, część Kozaków i chło później doszło do zatargu pomiędzy Kozakami pułku mir-
pów opuściła te tereny mając zgodę Chmielnickiego. Uzbrojł horodzkiego a wojskami Machowskiego, po których chorąg-
ni w armaty spokojnie przeszli w okolice Połtawy. T y j wie polskie wycięły w pień ludność Lipowego i Rabuch
którzy nie odeszli, Polacy zabronili wyjścia i zmuszali dl (między rzeką Udaj a granicą moskiewską, prawdopodobnie
dawania srogich stacji. Na tym tle prawdopodobnie doszło dl w pobliżu Romn). Można przypuszczać, że nie uśmierzyła ona
zatargu z Kozakami pułku mirhorodzkiego, zakończonej wrzenia, a wywołała skutki odwrotne od zamierzonych, potę-
rzezią Lipowego w jedną z marcowych niedziel40. gując walki, które prawdopodobnie ustały dopiero w drugiej
Benedykt Ujejski wiąże działania pułku Machowskiegl połowie maja po opuszczeniu tych ziem przez Polaków.
z odwetem za zniesienie chorągwi Siemaszki. Potwierdza • Rzeczywiście, zemsta Polaków za dwie stacone chorągwie
częściowo inna informacja zawarta w rego relacji: „wszystkj była okrutna, podobnie jak cała ta wojna, najokrutniejsza
te rzeczy, wozy, chorągwie, bębny, które nasi byli potracB z dotychczas prowadzonych przez Rzeczpospolitą.
feliciter odzyskał". Ale z jego relacji wynika też, że cho™
Na nadzwyczajnym sejmie (lipiec-sierpnień 1652) wyko-
giew Jana Siemaszki wchodziła w skład pułku WojniłowiczB
rzystując relacje świadków analizowano przyczyny marco-
Biorąc to pod uwagę, należy rozważyć także inną wersB
wych zajść na Zadnieprzu. Pod adresem wojska polskiego
wydarzeń. Być może pułk Machowskiego został zaatakowaił
padały ostre słowa: „za Dnieprem srogie i niewypowiedziane
przez Kozaków pułku mirhorodzkiego (bądź też sam zaatakB
stacje wybierało, czaty, zagony pohańsko wypuszczało, ludzi
wał) i początkowo poniósł straty. Dopiero po użyciu więfl
męcząc i ścinając, że z samego starostwa Chmieleckiego
szych sił odzyskał utracone znaki i nie należy doszukiwać sfl 42
wzięli 200 000, a z Ostrza 120, krom innych stacji" . Z rela-
bezpośredniego związku pomiędzy stratami poniesiony™
cji tej wynika, że łupieżcza działalność chorągwi polskich na
przez chorągiew Jana Siemaszki a kontrakcją Machowskiej
Zadnieprzu miała charakter zorganizowany, co oznacza, że
Nie sposób powiedzieć, która z tych wersji jest prawdziwa.1
brali w niej udział także dowódcy co najmniej średniego
W początkach kwietnia pułk Machowskiego stacjonowł szczebla.
już w Konotowie, tuż nad granicą moskiewską. Toczył p o » Czy można ufać tym relacjom? Z całą pewnością tak,
czki z Kozakami i chłopstwem, którzy uciekli na stronę carski bowiem nie Kozacy oskarżali polskich żołnierzy, ale Polacy
37
Manuscripta Martini Goliński, s. 575-576.
oskarżali samych siebie. Zajść tych nie da się wytłumaczyć
38
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, twierdzeniem, że nieopłacone chorągwie koronne grabieżą
s. 169-170. chciały zastąpić sobie żołd, przeczą temu zarówno ich charak-
39
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 415.
40
S a m o w y d e c , Letopis, s. 29; Biblioteka im. Czartoryskich w Krak
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 415.
wie. Teki Naruszewicza, 146, s. 169-170.
C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy..., s. 171.
62 63

ter jak i rozmiary zajść. Najwyraźniej chorągwie polskie rzy dzierżyli część ziemi magnackiej, po prostu nie zamierzali
traktowały Zadnieprze jako kraj wojenny, czasowo okupowa-j jej zwracać. To wszystko musiało doprowadzić do konfliktu.
ny, stąd rabunkowa polityka. Ich postępowanie było jedną Hetman Marcin Kalinowski w liście do króla z 23 marca
z przyczyn podjęcia działań wojennych przez Chmielnickiego. I bezpośrednio winą za wywołanie konfliktu obciąża Chmiel-
Na zajmowanych przez pułki kozackie terenach wojewódz] nickiego. Zdaniem Kalinowskiego prowadził on podwójną
twa kijowskiego Polacy dopuszczali się podobnych nadużyć: politykę: z jednej strony oficjalnie zabiegał o przestrzeganie
„Przychodziło do tego województwu kijowskiemu, że nie ugody, z drugiej zaś po45 cichu chronił wypiszczyków i do
mogąc okrucieństwa żołnierskiego znosić, chcieli już chłopont stawiania oporu zachęcał . Trzeba przyznać, że hetman polny
w pełni docenił powagę sytuacji. Bratu swemu rozkazał, by
indułgere, aby już zarówno z nimi na żołnierza nastąpili, na co
wszelkimi siłami powstrzymywał samowolę żołnierską, Kisie-
i manifestacją w grodzie kijowskim uczyniono"43.
lowi zaś polecił wysłać śledczego do żołnierzy. Wziął też pod
Przytoczone relacje potwierdza Samuel Twardowski. Jegl
uwagę możliwość użycia armii litewskiej na Zadnieprzu.
zdaniem zachowanie się jednostek polskich na Zadnieprzu
Prawdopodobnie właśnie wtedy podjął decyzję o wysłaniu na
zimą-wiosną 1652 r. doprowadziło nastroje miejscowej ludl Zadnieprze 3 tysięcy żołnierzy pod dowództwem Jędrzeja
ności do stanu wrzenia: Potockiego, jak również o obsadzeniu przepraw na Dnieprze
[...] Aż oni jakoby to z chłopaki tu swoimi oddziałami Krzysztofa Tyszkiewicza46.
Tak się zaraz nieludzko obchodzili z nimi [...] Jednocześnie wychodząc naprzeciw żądaniom Chmielnic-
Chleby im te szacując skwapliwie i skoro kiego zgodził się Kalinowski na wyznaczenie mieszanej pol-
Chcieli się ubogacić. Skąd owi ściśnieni sko-ukraińskiej komisji śledczej47. Zebrała się ona gdzieś
Stacyami ciężkimi, snadnie nakłonieni w połowie kwietnia w Korsuniu, gdy tymczasem na Zadniep-
Mogli być do tumultów, i złości dawniejszej rzu w okolicach Połtawy pojawiły się znaczne siły tatarskie.
Tylkoż pory czekali swojej sposobniejszej [...J 44 Nie były to jednak jedyne czambuły znajdujące się wówczas
na Ukrainie. Od dłuższego już czasu (luty-marzec) na Prawo-
U podstaw tych zajść leżała sytuacja na Zadnieprzu po brzeżu w okolicach Czarnego Lasu (około 50 km na zachód
przejściu tam oddziałów koronnych i szlachty w początkacl od Czehrynia), będącego „początkiem" Czarnego Szlaku tatar-
lutego. Szlachta liczyła na to, że uda się cofnąć część zmiął skiego, koczowały znaczne siły ordyńców. W źródłach ist-
które przez ostatnie cztery lata zaszły na Zadnieprzu. Kozacł nieją poważne rozbieżności w kwestii składu komisji i jej
choć niezbyt chętnie, jednak zwracali majątki, ale o powrócił skutków. Zdaniem Hruszewskiego, stronę polską reprezen-
do pańszczyzny nawet słyszeć nie chcieli. Powracająca szlal towali: Adam Kisiel, Michał Aksak, Hieronim Zawisza i Jan
chta traktowała wszystkich Kozaków jak nieposłusznych chłJ Machowski (może krewny Sebastiana?). Stronie kozackiej
pów, jako że rejestrowym w myśl paktów nie wolno b y ł
Manuscripta Martini Coliński, s. 575-576.
przebywać na lewym brzegu Dniepru. Ukraińscy chłopi, ktifl K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 143; H r u s z e w s k i , htorija
Ukrainy-Rusy, s. 413.
43
Tamże, s. 22. Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
44
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 69. s. 169-170; K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 144.
 64

przewodził pułkownik kijowski Anton Żdanowicz48. Waw-j Jan Kazimierz Waza

rzyniec Jan Rudawski twierdził, że jej obrady nic nie przynioj
sły żadnej ze stron. Wespazjan Kochowski uważał, że po jej
obradach stracono pułkownika korsuńskiego Ł. Mozyrę, a odJ
działom polskim wyznaczono kwatermistrzów. Z „putywulJ
skich wiadomości" wynika, że w sumie stracono sześcid
pułkowników i setników, wśród nich pułkownika mirhorodzJ
kiego Matwieja Hładkiego i przyłuckiego Semena. Tę ostatnia
relację częściowo potwierdza Jerlicz, pisząc, że Chmielnicki
„czynił sprawiedliwość, z Kozaków pułkowników dwóchj
kazał sciąc .
Historycy ukraińscy zajmujący się tym problemem są na
ogół zgodni, że jednym ze skazanych był Matwiej HładkL nie
udało się jednak w sposób jednoznaczny ustalić, kim był drugij
skazaniec50.
Moim zdaniem „putywulskie wiadomości" zawierają prawi
dziwa informację na ten temat. Drugim skazanym był pułkowi
nik przyłucki Semen - współodpowiedzialny za rozruchy na
Zadnieprzu. Jego następca Jaśko Woroniczenko został mianol
wany na pułkownika prawdopodobnie na krótko przed 18 m;
ja 1652 r.51
Obrady komisji, a zwłaszcza jej rezultaty ponownie wpr
wadziły Ukrainę w stan wrzenia. Przebywający w Warszawi
Jan Kazimierz, mimo że nie dowierzał zbytnio raportoil
Kalinowskiego, zgodził się na ponowną koncentrację oddzi^
48
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 419.
49
R u d a w s k i , Historia polska..., s. 184; K o c h o w s k i, Historia pa\
wania..., s. 144; H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 419^120; Je
l i c z , Latopisiec..., s. 135.
50
H r u s z e w s k i (Istorija Ukrainy-Rusy, s. 319-329.) za pewną uw;
tylko śmierć Hładkiego, prawdopodobnie 17 maja 1652 r.; Kostomaro\J
Hladkiego, Mozyry, Gulańskiego, Chmieleckiego i Górskiego (bliżej ni
znanych) - Tamże; Krypiakiewicz twierdzi, że 7 maja zostali straceni HładkJ
i Mozyra (Vossojedinenije Ukrainy z Rossiej, s. 150).
51
G. G a j e c k y , The cos sak administration of the hetmanate, Harv
1981, s. 248. Ludwika Maria Gonzaga
 Jerzy Ossoliński Islam Gerej III

Hieronim Radziejowski Jerzy Sebastian Lubomirski

Bohdan Chmielnicki
Zaporoskie działa, kule i moździerze
 Walka Kozaków ze
szlachtą

Zaporoskie szable
Zaporoska piechota
 65

łów koronnych. Odpowiednie uniwersały wyszły już w kwiet-

niu, jeszcze przed zakończeniem obrad komisji52.
Na koniec chciałbym przedstawić sprawę wyjątkowo dys-
kusyjną, wiążącą się z okolicznościami sprowadzenia przez
Chmielnickiego posiłków tatarskich na Ukrainę wiosną 1652 r.
Hruszewski przytacza w tej kwestii relację „poltabs'kogo
eromonaha". Według niej na prawosławną Palmową Nie-
dzielę (21 kwietnia) Chmielnicki spodziewał się w Połtawie
40 tysięcy Tatarów krymskich, których pierwsze czambuły
pojawiły się na kilka dni przed spodziewanym terminem.
Posłał po nich, gdy od swoich pułkowników: mirhorodzkiego
(Matwieja Hładkiego), łubieńskiego (chodzi o setnika z pułku
mirhorodzkiego) i połtawskiego (Martyna Puszkara), dowie-
dział się o tajnym planie polskim. Plan ten zakładał rzekomo
niespodziewany atak chorągwi polskich na oddziały kozackie
stacjonujące na Zadnieprzu.
Zamiar uderzenia na pułk połtawski (wbrew postanowie-
niom stacjonował na Zadnieprzu) świadczyłby o szeroko
pomyślanej operacji wymagającej wielu przygotowań. Dla
badań nad bitwą pod Batohem kwestia ta ma ważne znacze-
nie, istnienie takiego planu oznaczałoby bowiem, że Chmiel-
nicki wywołując wojnę z Rzecząpospolitą dwa miesiące póź-
niej... działał w obronie własnej. Obecność ordy na Zadniep-
rzu w kwietniu 1652 r. potwierdzają także inne źródła (Hru-
szewski, 418), ale żadne z nich nie wspomina o takim planie;
mimo to jego istnienia wykluczyć nie można.
Czy wiosną 1652 r. strona polska była w stanie rozpocząć
wojnę z Kozakami, rokującą nadzieję na błyskotliwy sukces,
jako że długotrwałe działania nie wchodziły w grę? Od-
powiedź na to pytanie nie jest trudna. Nie istniała taka
możliwość. Późną wiosną 1652 r. siły regularnych oddziałów
polskich na Zadnieprzu liczyły około 7 tysięcy, podczas gdy
Kozacy wspomagani przez czerń mogli na tym teatrze opera-

52
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 344-346.

5
-Batoh 1652
66

cyjnym wystawić armię kilkakrotnie liczniejszą i, co ważniej-

sze, niemal w niczym nie ustępującą polskiej. Atak polski na
Zadnieprze miałby szansę powodzenia tylko z jednoczesnym
uderzeniem chorągwi koronnych znajdujących się na prawym
brzegu Dniepru i czynnym współdziałaniem armii litewskiej.
Brak jakiejkolwiek informacji w innych źródłach na ten temat
skłania do odrzucenia wiarygodności tego przekazu. Z pew-
nym małym zastrzeżeniem.
Być może przebywający na Zadnieprzu dowódcy polscy
(mam tu na myśli Wojniłowicza, a przede wszystkim Macho-
wskiego), nosili się z zamiarem uderzenia na miasta Wiś-
niowiecczyzny wciąż jeszcze zajmowane przez Kozaków. Ci
zaś ze swej strony nie zamierzali tolerować polskiej władzy na
„swym" terytorium ani tym bardziej wracać do poddaństwa.
Zgodnie z ugodą białocerkiewską na Zadnieprzu mieli prawo
przebywać tylko Kozacy nierejestrowi pozbawieni jednak
uprzednich przywilejów (między innymi obejmujących zwol-
nienie z sądów szlacheckich), a tym samym niejako będący
poddanymi szlacheckimi. Kiedy do tego dodamy czynny opór
Kozaków i chłopstwa, konflikt staje się nieuchronny.
W północnej Czernihowszczyźnie, gdzie stacjonowały woj-
ska młodszego Kalinowskiego, stosunki Polaków z miejscową
ludnością układały się poprawnie, ale na Wiśniowiecczyźnie,
do której weszły pułki Machowskiego i Wojniłowicza, od
samego początku doszło do starć. Być może Sebastian Machow-
ski zamierzał przeprowadzić skoordynowany atak na ludność
miasteczek zajmowanych przez Kozaków i „przywołać do
porządku", a dokonana przez jego żołnierzy rzeź Lipowego
i Rabuch była elementem szerszego planu „przywrócenia
spokoju" na tych terenach. W żadnym jednak wypadku plano-
wi temu, o ile taki istniał, nie nadawano znaczenia strategicz-
nego. Nie miał on na celu doprowadzenia do nowego, decydu-
jącego starcia z Kozakami, choć mimo wszystko mogło ono
stać się jego następstwem.
SYTUACJA STRON W PRZEDEDNIU BITWY
Polityka Chmielnickiego wobec Mołdawii stanowiła integ-
ralny element jego skomplikowanej gry podjętej jeszcze przed
zawarciem ugody zborowskiej, zmierzającej do uniezależ-
nienia Ukrainy od Rzeczypospolitej nawet kosztem popad-
nięcia w zależność od Porty lub Moskwy. W tym kontekście
miała ona charakter instrumentalny i niejako drugorzędny.
W świetle późniejszych wydarzeń uzasadniona wydaje się
teza Władysława Konopczyńskiego o zapoczątkowaniu przez
Chmielnickiego wyprawą mołdawską w 1652 r. polityki dyna-
stycznej. Autor obudował ją jednak słusznymi zastrzeżeniami,
że wynikała z aktualnej sytuacji politycznej i całkowicie
podporządkowana byłą celowi nadrzędnemu - stworzeniu
sprzyjającej bazy politycznej umożliwiającej podjęcie zbroj-
nych kroków przeciw Rzeczypospolitej1.
Rzeczą charakterystyczną jest, że obydwie wyprawy moł-
dawskie (1650 i w 1652) zostały podjęte w momencie, kiedy
powstanie kozackie znajdowało się w impasie. Trudna sytua-
cja wewnętrzna spowodowana niezadowoleniem zarówno czer-
ni, jak i części starszyzny przerodziła się w otwarty bunt,
który w 1650 i 1652 r., choć wymierzony w Rzeczpospolitą,
ostrzem swym ugodzić mógł także Chmielnickiego. Stosunki
z Moskwą i Krymem, a więc partnerami lub ewentualnymi
1
W. K o n o p c z y ń s k i , Dzieje Polski Nowożytnej, t. 2, Warszawa 1986,
s. 911.
68
sprzymierzeńcami w walce z Rzecząpospolitą, pogarszały się
bądź zbliżały do takiego momentu, kiedy dalszy rozwój
sytuacji mógł doprowadzić do ich zerwania, a nawet przero-
dzenia w konflikt. We wrześniu 1650 r. wyprawa mołdawska
za jednym zamachem rozładowała wrzenie czerni i osłabiła
działanie radykalnej grupy pułkowników dążących do ze-
rwania umowy zborowskiej oraz, co najważniejsze, wybawiła
Chmielnickiego z opresji, w konsekwencji mogącej okazać się
dla niego katastrofalną. Odwróciła kierunek uderzenia czam-
bułów tatarskich wkraczających już w granice państwa mos-
kiewskiego, wspomaganych przez pułki kozackie. Wyprawa
na Mołdawię podjęta w tym czasie była tylko odwróceniem
kierunku ataku, choć jednocześnie stanowić mogła zalążek
długofalowego planu hetmana zaporoskiego.
Rezultatem wyprawy była wymuszona na hospodarze moł-
dawskim Bazylim Lupulu zgoda na małżeństwo Domny Ro-
zandy z Tymofiejem Chmielnickim. Jak trafnie zauważył
Zdzisław Spieralski2, Chmielnicki finalizując to małżeństwo
mógł odnieść korzyść podwójną. Rzeczpospolitą pozbawiał
cennego sprzymierzeńca i jednocześnie zaspokajał swoje dy-
nastyczne ambicje. Tymoszek stawał się szwagrem Janusza
Radziwiłła, co rzecz jasna miało ogromną wymowę.
Lupul od razu podjął próbę przeciwdziałania i mimo że
Chmielnicki uzyskał zgodę sułtana na to małżeństwo, nalegał
na zmianę decyzji. Kontrakcja Chmielnickiego, który
w swych argumentach posunął się za daleko podając w wąt-
pliwość lojalność hospodara wobec sułtana, odniosła przeciw-
ny do zamierzonego skutek. W Istambule zapadła decyzja
o zakazie małżeństwa. Rozanda miała się udać do Istambułu
jako dowód wierności Lupula, tym samym plany Chmielnic-
kiego stały się nieaktualne. Powrócił do nich natychmiast po
przybyciu Domny Rozandy do Jass na dwór ojca. Działo się to
we wrześniu-październiku 1651 r., kiedy sytuacja Chmielnic-
2
S p i e r a l s k i , Awantury mołdawskie, s. 183.
69
kiego była znacznie trudniejsza niż przed dwoma laty. Armia
kozacka zaledwie kilka miesięcy wcześniej poniosła klęskę
pod Beresteczkiem. Po zawarciu ugody w Białej Cerkwi
w obliczu niezadowolenia czerni, kozactwa i starszyzny
z ugodowego wobec Rzeczypospolitej kierunku polityki, mo-
gącego obrócić się także przeciw Chmielnickiemu, próbował
on podjąć wyprawę na Mołdawię, w której podobnie jak przed
dwoma laty posiłkować go mieli Tatarzy3.
Na polach Beresteczka i Białej Cerkwi po raz drugi runęły
plany uniezależnienia Ukrainy od Rzeczypospolitej z pomocą
Tatarów, zawiodła również obiecana pomoc Siedmiogrodu.
Należało szukać innych dróg. Chmielnicki zdecydował się na
próbę podporządkowania sobie Mołdawii poprzez małżeństwo
Tymofieja z Domną Rozandą. Pociągało to za sobą zależność
od Porty Otomańskiej, ale Chmielnicki był zbyt wytrawnym
politykiem, by liczyć, że uniezależni Ukrainę od Rzeczypo-
spolitej i nie popadnie przy tym w zależność od Moskwy lub
Porty.
Hetmani koronni: wielki Mikołaj Potocki i polny Marcin
Kalinowski, zajęli w tej sprawie stanowisko nieprzychylne
Chmielnickiemu - konkurentem do ręki młodej hospodarów-
ny był między innymi Piotr Potocki. W liście do króla z 14 paź-
dziernika 1651 r.4 Potocki donosił, że przy Chmielnickim jest
Nuradyn z ordą i obaj noszą się z zamiarem wyprawy na
Mołdawię. Jeśli Chmielnicki nie zrezygnuje z niej, to hetman
będzie interweniować w obronie Lupula. Jednocześnie hetmani
koronni powrócili do projektu wciągnięcia Kozaków w wojnę
z Turcją, a konkretnie do odbycia wyprawy „morskiej". Chmiel-
nicki przez następne pół roku, aż do wznowienia wojny
3
O ś w i ę c i m , Dyaryusz..., s. 377; H r u s z e w s k i , htorija Ukrai-
ny-Rusy, s. 374-381.
4
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145,
S- 329-332; [ M i c h a l o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamięt-
nicza (s. 645-646), podaje datę 4 października 1651 r., jest ona jednak z całą
pewnością błędna - wynika to z treści listu.
70
z Rzecząpospolitą, symulując chęć podjęcia tej wyprawy
usypiał czujność Jana Kazimierza. I choć uzasadnione wydaje
się twierdzenie, że strona polska celowo rozdmuchiwała całą
sprawę5, to jednak plan podjęcia takiej wyprawy (na Moł-
dawię) potwierdził sam Chmielnicki. W końcu października
1651 r. powiedział on do posła beja oczakowskiego: „Na
Wołoszę były zamysły, ale baliśmy się iść, hetman [Potocki]
nie pozwolił"6.
W rzeczywistości Chmielnicki tylko przesunął w czasie
realizację swych planów. Z jednej strony przyczyną był zakaz
hetmański, z drugiej zaś wrzenie na Ukrainie. Poza tym miał
już pewność, że wyprawa na Mołdawię z powodu nieprzejed-
nanego stanowiska obu hetmanów oznacza de facto wojnę
z Rzecząpospolitą, która po śmierci hetmana wielkiego koron-
nego Mikołaja Potockiego, współtwórcy ugody białocerkiew-
skiej, wydawała się nieuchronna. W tej sytuacji hetman
kozacki postanowił się zabezpieczyć. Z jednej strony wier-
nopoddańczy list do sułtana miał mu zapewnić posiłki tatars-
kie, z drugiej strony zaś podjął próbę nawiązania bliższych
stosunków z Moskwą, która jednak nie zamierzała jeszcze
angażować się w konflikt. Dwudziestego trzeciego stycznia
Adam Kisiel w liście do króla donosił o „częstych pisaniach
samego Hana i sołtana Nuradyna" do Chmielnickiego. O tych
kontaktach alarmował Jana Kazimierza również Kalinowski
mający wieści od Lupula, oraz sam Lupul, który przy okazji
7
„zaklinał króla", aby udzielił mu pomocy .
8
Gdzieś na przełomie lutego i marca w Wołoszech „Pan
5
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 377.
6
Tamże, s. 381.
7
[Mi ch a ł o w ski], Jakuba Michałów sicie go... księga pamiętnicza...,
s. 654; Żereła, XVI, s. 141-142; L. K u b a l a , Szkice historyczne, Lwów
1923, s. 139-140; Rud a w ski, Historia polska..., s. 187.
8
Czas orientacyjny, wynika z tego, że wiadomości znajdują się w tekście
pomiędzy „przejściem" chorągwi koronnych na Zadnieprze a „walkami"
chorągwi Siemaszka. Koch o w ski, Historia panowania..., s. 142-143.
71
Kalinowski Hetman Polny pojmać kazał kilku Tatarów i tu
(do Warszawy) przysłał JKMci". Przejęto korespondencję
chana i Chmielnickiego traktującą o wyprawie na Mołdawię
i wznowieniu wojny z Rzecząpospolitą. Chmielnicki wyparł
się listów, chan jednak o krzywdę posłów u Lupula i Kalinow-
skiego interweniować próbował.
List do Bazylego Lupula utrzymany był w dość spokojnym
tonie. Chan donosił hospodarowi mołdawskiemu, że grupa
Polaków i Wołochów przechwyciła posłów tatarskich jadą-
cych z Białogrodu, kilku innych przy tym zabijając. Chan, aby
wyjaśnić tę sprawę, posłał do hospodara swego człowieka
Szajdemira, który miał dowiedzieć się dokładniej, kim byli
i na czyj rozkaz działali napastnicy. W liście chan jasno dawał
do zrozumienia, że Tatarzy nie boją się Polaków i wobec
niedotrzymywania przez nich paktów (prawdopodobnie cho-
dzi o nie wysyłane na Krym „podarki"), gotowi są do nowej
wojny9.
Prawdopodobnie chanowi udało się ustalić, czyje rozkazy
wypełniali napastnicy (co zresztą nie było trudne), skoro do
Marcina Kalinowskiego chan pisał: „Jako cię ten nasz uniwer-
sał zajdzie, abyś zaraz wydał i przysłał tych Tatarów, a gdy ich
dłużej zatrzymasz, to wiedz o tym, że tych więźniów, co mam
w ziemi swojej [w liście do Lupula chan pisał o 4 do 5 tysięcy
jeńców nie licząc 300-400 wziętych do niewoli pod Białą
Cerkwią - W. J. D.] natychmiast każę w wielką i straszną
wtrącić niewolę i gościem do ciebie obiecuję niezadługo
10
być" . Bezskuteczność tych interwencji nastawiła Islama Gere-
ja nieprzychylnie czy wręcz wrogo do obu państw, a zwłaszcza
do głównego „winowajcy" - Marcina Kalinowskiego11.
9
Manuscripta Martini Goliński, s. 572.
10
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 183.
11
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 143; Biblioteka im. Czar-
toryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 181-186; H r u s z e w s k i,
Istorija Ukrainy-Rusy, s. 431.
72
Niedługo potem na Zadnieprzu nastąpiły wydarzenia, które
omal nie doprowadziły do wznowienia wojny (patrz dalej).
Bezpośrednim ich następstwem było wydanie przez Chmiel-
nickiego uniwersału do ludności, w którym zapowiadał rychłe
wznowienie wojny z Rzecząpospolitą, ponadto wezwał na
Ukrainę Tatarów. Wkrótce też na Zadnieprzu nastąpiła kon-
centracja oddziałów kozackich spowodowana wieścią o pol-
skim planie niespodziewanego ataku na rozproszone jednostki
kozackie.
Ostateczna decyzja wznowienia wojny z Rzecząpospolitą
zapadła w pierwszej połowie maja 1652 r. na tajnej radzie
w Czehryniu. Dziwne jest to, że niemal nikt w Rzeczypos-
politej nie zdawał sobie sprawy z bliskości nadchodzącego
konfliktu. Było to wynikiem bardzo zręcznej polityki, jaką
przez ostatnie pół roku od czasu zawarcia ugody w Białej
Cerkwi prowadził Chmielnicki wobec Rzeczypospolitej. Choć
wzburzony listem królewskim odkrył swe plany w liście d .i
Kisiela z 18 stycznia 1652 r. „[...] Tatarów nie będę szukał
[...] sami oni przyjdą do mnie, byłem tylko dał znać, ale na
wszystko złe Lachom. Już mam wszystko (w) pogotowiu
tylko oczekiwam co będzie dalej i co się pokaże z teraźniej-
szego sejmu [...]". Ale już 25 lutego ponownie przybrał maskę
pokornego sługi JKMci lojalnie ostrzegając, że nadużycia
chorągwi polskich na Ukrainie mogą doprowadzić do wybu-
chu nowego powstania, czemu on nie będzie mógł zapobiec.
Jednocześnie zapewnił, że przygotowania do wyprawy „mor-
12
skiej" są w toku . Trzy tygodnie później (22 marca) doniósł
Kisielowi o rychłej gotowości podjęcia wyprawy, ale jedno-
cześnie ostrzegł Tatarów przed zamierzoną agresją polską,
w której Kozacy nie zamierzają brać udziału, o czym wkrótce
Kalinowski doniósł królowi13.
12
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 249-250.
13
Tamże, s. 256; Żereła, XVI, s. 243-244; Tamże, s. 142, list z 25 maja.
73
Od lutego do maja dochodziły do Warszawy sprzeczne
wiadomości na temat sytuacji na Ukrainie. Z jednej strony
Chmielnicki i wojewoda kijowski Adam Kisiel zapewniali
o lojalności hetmana kozackiego i trwałości pokoju na Ukrai-
nie. Z drugiej zaś Kalinowski donosił o podejrzanych kontak-
tach Chmielnickiego z sąsiadami: Moskwą i Krymem, podej-
rzewając (częściowo zresztą słusznie), że te wojenne przygo-
towania są wynikiem jego intrygi. Zdaniem Kalinowskiego
Chmielnicki przez cały czas prowadził podwójną grę: oficjal-
nie starał się łagodzić konflikty, natomiast w tajemnicy za-
chęcał Kozaków i chłopstwo do oporu wobec Polaków14.
Ostrzeżenia Kalinowskiego traktowano z niedowierzaniem,
tym bardziej że w Warszawie pochwycono człowieka przeku-
pionego przez Lupula, który rozsiewał fałszywe pogłoski
o mającym nastąpić wkrótce ataku kozackim15.
Niejako wbrew racjonalnemu myśleniu w Warszawie po-
wszechne było przekonanie o w miarę ustabilizowanej sytua-
cji na Ukrainie. 20 maja niejaki „imć pan" Grabowski tak
pisał o sytuacji na Ukrainie: „Chmielnicki milczy jako wilk
w jamie leży, tylko JMPan Kisiel Wojewoda Kijowski pisał,
iż cokolwiek poszło chłopów do 20 000 swawolnych do cara
^oddają się, jakoż już de facto poszli i krzyż na imię i pod
pio[tekcję] obiecał ich przyjąć. Chmielnicki czyli to jako
rozumieć posłał do cesarza moskiewskiego list w te słowa:
lubo ja jestem tej wiary której i ty, ale żem jest poddany Jego
Królewskiej Mości i temum raz przysiągł, abyś tych chłopów
swawolnych z Ukrainy i zpod Smoleńska nieprzyjmował pod
protekcję, bo to są prawdziwi poddani Królewskiej Jego
Mości, jeżeli mojej rady nie usłuchasz i ich przyjmować
będziesz chciał, bądź pewnym, że wojnę podniosę z swoim
całym wojskiem przeciwko państwu Twojemu i przybiorę
14
Źerela, XVI, s. 141, list z 11 maja; Manuscripta Martini Goliński,
s. 575.
15
Żereła, XVI, s. 140-141, list z 4 maja.
74
sobie na pomoc Tatarów i cię wysprawował, a JKMość Pan
mój miłościwy doda mi swego żołnierza"16.
Plotki na temat planowanej przez Chmielnickiego wojny
z Moskwą były w Warszawie przez kogoś celowo rozpusz-
czane i, co ważniejsze, traktowano je jako prawdopodobne.
4 maja rezydujący w Warszawie nuncjusz papieski Giovanni
de Tores zapisał: „Chodzą słuchy, że Chmielnicki zamierza
wystąpić (razem z Tatarami) przeciw Moskwie, z Kozakami
wykluczonymi z rejestru, aby dać im jakieś zajęcie i zabez-
pieczyć się od tej (ich) strony, kiedy dostanie wici (od króla)
wypełni instrukcje. Ale przy tym obawiać się można, żeby
pod tym pretekstem on nie chciał pojednać się z tymi którzy
teraz są przeciw niemu i potem obrócić przeciw Rzeczpo-
spolitej z wymienionymi dwiema potencjami (carem i cha-
nem)". Niestety, nie tylko nuncjusz nie wiedział, co rzeczywi-
ście dzieje się na Ukrainie. Na pięć dni przed bitwą pod
Batohem 28 maja kanclerz Jędrzej Leszczyński w rozmowie
z nuncjuszem tak relacjonował sytuację na Ukrainie: „Do-
prowadzają mnie do tego, że niczego już nie rozumiem, bo
jedno mi pisze hetman (Kalinowski), a drugie wojewoda
kijowski (Kisiel) i jedno przeczy drugiemu"17.
Tymczasem na Ukrainie obie strony przygotowywały się do
starcia. Mimo panującej na dworze polskim dezinformacji
i braku zaufania do Kalinowskiego, Jan Kazimierz już
w kwietniu, poruszony zapewne wydarzeniami zadnieprzań-
skimi, nakazał hetmanowi polnemu koronnemu koncentrację
oddziałów. W tym celu hetman wydał uniwersały już w końcu
18
tego miesiąca . Kalinowski na miejsce koncentracji wybrał
uroczysko Batoh leżące w jego dobrach nad Bohem, na połu-
dnie od Bracławia pomiędzy Ładyżynem i Czetwertynówką.
16
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 183-184.
17
Źerela, XVI, s. 140-141, list z 4 maja; Tamże, s. 142, list z 28 maja.
18
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 344. O braku zaufania króla do
Kalinowskiego - Żerela, XVI, s. 142, list z 25 maja.
75
Tu miała ściągać cała armia koronna, w tym oddziały przeby-
wające na Zadnieprzu.
Strona polska wyznaczyła koncentrację oddziałów jeszcze
przed naradą w Czehryniu, czyżby więc krok Chmielnickiego
był na tę decyzję odpowiedzią. Nic bardziej błędnego. Jeszcze
raz należy wrócić do styczniowego listu, w którym hetman
kozacki ostrzegł Kisiela, że czeka tylko na wynik sejmu. Sejm
został zerwany, ugoda białocerkiewska nie zatwierdzona, po-
słowie kozaccy przyjęci na sejmie niemal wrogo, na Zadniep-
rzu krwawe walki, a Chmielnicki pisze o gotowości podjęcia
wyprawy „morskiej", później zaś we własnej armii znajduje
„winnych" walk zadnieprzańskich.
W rzeczywistości nie zatwierdzona ugoda, walki na Za-
dnieprzu i kontrakcja polska (rzeź Lipowego i Rabuch),
będące przyczyną masowej emigracji ludności ukraińskiej za
kordon moskiewski przesądziły o losach pokoju na Ukrainie.
Stał się on nie do utrzymania19. Wobec wybuchu nowej fali
niezadowolenia skierowanej także przeciw Chmielnickiemu
dalsze „trzymanie się" kursu ugodowego straciło rację bytu.
Być może możliwość wybuchu nowej wojny z Rzecząpos-
politą rozważał jeszcze w końcu 1651 r. tuż po śmierci
hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego. Świad-
czyłby o tym list do sułtana z 6 grudnia tego roku. Ale dopiero
w uniwersale z 3 kwietnia 1652 r. wyraził się w tej sprawie
dosyć jasno zapowiadając wznowienie wojny w najbliższym
czasie. Przed przystąpieniem do działań chciał jeszcze poznać
stanowisko Moskwy (Iskra powrócił dopiero około 21 kwiet-
nia)20, oraz zapewnić sobie ostatecznie pomoc tatarską. Temu
celowi służyły przekazywane chanowi informacje o planowa-
nej przez króla wojnie i obiecane korzyści z wyprawy na
M. N. P e t r o w s k i , Vyzvol'na vijna ukrainskogo narodu proty gnitu
śljadets'koi PoUści i pryjednanije Ukrainy do Rosii 1648-1654 [w:] Narysy
z istorii Ukrainy, Kyiw 1940, s. 173; K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 173.
20
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s . 4 1 7 - 4 1 8 ; K r y p i a k i e -
wicz, Dokumenty..., s. 253.
76
Mołdawię - tę grę Chmielnickiego rozpracował Kalinowski
bardzo dobrze. Chciał też uregulować sprawy wewnątrz armii.
W drugiej połowie maja był już gotów... Na nieszczęście dla
Rzeczypospolitej Kalinowski bezbłędnie uchwycił kierunek
przyszłego ataku - Mołdawię.
Co więcej, w drugiej połowie maja Kalinowski również
rozpoczął przygotowania do wznowienia wojny na Ukrainie,
ba miał już plan kampanii, który znamy dzięki relacjom
nuncjusza spisanym w Warszawie 25 maja i 1 czerwca
- w pierwszy dzień bitwy21. Kalinowski zamierzał rozbić
ordę, ponieważ był przekonany (tak informował go Lupul), że
pierwsza zaatakuje Mołdawię (podobnie jak przed dwoma
laty). Po rozbiciu czambułów tatarskich zamierzał uderzyć na
Kozaków, rozbić ich i przywrócić na Ukrainie trwały pokój na
warunkach sprzed roku 1648. Plan ten miał jedną wadę - był
niewykonalny, a Kalinowski nosząc się z zamiarem jego
realizacji uważał się za wodza równego Koniecpolskiemu.
Rozbicie ordy nie obciążonej łupami było rzeczą niemal
niemożliwą, ponieważ dzięki swej szybkości uchylała się od
walki. Udało się to wprawdzie Koniecpolskiemu pod Och-
matowem w roku 1644. Kalinowski brał udział w tej bitwie,
ale powtórzenie sukcesu w jego wykonaniu było niemożliwe.
Poza tym hetman polny koronny nie uwzględnił jeszcze
jednej, ale podstawowej kwestii, a mianowicie tego, że prze-
ciwnik będzie postępować według swoich założeń, nie cał-
kiem zgodnych z hetmańskimi zamierzeniami i czambuły
tatarskie poruszać się mogą razem z pułkami kozackimi.
Mimo że już w połowie maja 1652 r. obie strony (pisząc
o stronie polskiej mam na myśli hetmana i stojącego za nim
hospodara Bazylego Lupula), przygotowały się do rozpoczęcia
działań wojennych, to aż do końca tego miesiąca, kiedy w Brac-
ławszczyźnie pojawili się Tatarzy, formalnie nic nie zapowiadało
nowej wojny. Na Ukrainie panowała cisza przed burzą.
21
Żereta, XVI, s. 142-143, listy z 25 maja i 1 czerwca.
77
Nieprzypadkowo na miejsce koncentracji armii koronnej
Kalinowski wyznaczył Batoh, ale zanim do tego dojdziemy,
kilka słów o hetmanie.
Urodzony w 1605 r., pochodził z zamożnej rodziny szlache-
ckiej aspirującej do warstwy magnackiej. Na terenie Braclaw-
szczyzny Kalinowscy należeli do grona największych właś-
cicieli ziemskich. Prestiż rodziny wzrósł znacznie po małżeń-
stwie Marcina z Heleną Korycką i jeszcze bardziej po ślubie
jch syna, Samuela, z Urszulą Ossolińską - córką kanclerza
wielkiego koronnego. Marcin Kalinowski herbu Kalinowa
początkowo studiował w kraju, później zgodnie z obowiązują-
cą modą wyjechał za granicę i kontynuował naukę w Lova-
nium. Brał udział w wojnie smoleńskiej, w której został ranny,
kilka lat później (1637-1638) na czele prywatnego wojska
tłumił powstania kozackie, w 1644 r. brał udział w bitwie
pod Ochmatowem. Karierę urzędniczą rozpoczął w 1632 r.
jako podkomorzy podolski. Dzięki poparciu kanclerza Jerzego
Ossolińskiego, pomimo wyraźnego braku predyspozycji
w 1646 r. został hetmanem polnym koronnym.
W 1648 r. pod Korsuniem był za stoczeniem bitwy w polu,
ale Mikołaj Potocki zadecydował inaczej. Po bitwie zakoń-
czonej klęską wojsk polskich przez dwa lata przebywał w nie-
woli tatarskiej. Przyczyną tak długiego pobytu na Krymie był
brak pieniędzy na 100-tysięczny okup. Część pieniędzy wpła-
cił za hetmana hospodar mołdawski Bazyli Lupul. Po po-
wrocie z niewoli (wypuszczono go, by sam zebrał resztę
pieniędzy na okup) obrażony był na magnaterię za to, że nie
wsparła go w potrzebie.
Po rozpoczęciu działań zbrojnych w lutym 1651 r. na
Ukrainie przez pułkownika bracławskiego Daniłę Neczaja,
zaatakował go i pobił w dwudniowej bitwie o Krasne. Stani-
sław Oświęcim, pamiętnikarz piszący współcześnie twierdzi,
że hetman walczył dzielnie dając przykład swoim żołnierzom.
Daniło Neczaj uważany był za drugą po Chmielnickim postać
wśród Kozaków. Odważny aż do szaleństwa, był dla swoich
78
żywą legendą, póki nie poległ na zamku w Krasnem. Później
Kalinowski odniósł jeszcze kilka sukcesów, ale w marcu
poniósł porażkę pod Winnicą bronioną przez pułkownika
kalnickiego Iwana Bohuna. Samodzielne działania swej grupy
zakończył w maju 1651 r. zwycięstwem pod Kópyczyńcami,
ale nawet ten sukces nie mógł zatrzeć fiaska całej kampanii.
Oto w przededniu decydującego starcia strona polska
w bezsensowny i bezcelowy sposób wyniszcza swe doborowe
oddziały w drobnych potyczkach nie mających żadnego zna-
czenia zarówno w sensie operacyjnym, jak i strategicznym.
„Było tego wojska zrazu 12 tysięcy, teraz jednak nie masz go
więcej nad sześć tysięcy i to lubo zrazu było komunne, teraz
bardzo nużne i tak sami ustawicznemi pracami nadwerężone
jako i konie cale od fatygi znędznione. Chorągwie tak polskie
jako i cudzoziemskie, bardzo kuse, towarzystwa niemało,
a czeladź wielka część piechotą"22. Nieco dalej opisując popis
wojska pod Sokalem wymienia regimenty „cale zimową woj-
ną zrujnowane:
rajtaria - regiment Pana Maidla;
dragoni - regimenty: Jakóba Weyhera (na 197 pieszych
szło 51), Zygmunta Przyjemskiego (na 203 pieszych szło 17),
Henryka Denhoffa (na 291 pieszych szło 73), Wilhelma
23
Korfa" .
Kampania, której jedynym efektem były około 50-procen-
towe straty doborowych jednostek, prowadzona bez wyraźnie
określonych celów operacyjnych i pozbawiona znaczenia stra-
tegicznego musiała odbić się na morale jej uczestników
i przyczynić do spadku zaufania do dowódcy. W jej trakcie
kilkakrotnie doszło do ostrych spięć pomiędzy Kalinowskim
i towarzyszącym mu wojewodą bracławskim Stanisławem
Lanckorońskim. Najpierw był to zatarg o zdobytą srebrną
buławę Neczaja, później hetman pokazując „figę" dał woje-
22
Oświęcim, Dyaiyusz..., s. 284.
23
Tamże, s. 291-295.
79
wodzie do zrozumienia, że do spraw wojska wtrącać się nie
pozwoli. Na koniec Kalinowski dopuścił, by porucznik jego
chorągwi w jego obecności obrażał Lanckorońskiego24.
Po kampanii 1651 r. doszło do jeszcze gorszych scen,
kiedy hetman Kalinowski ubliżał oficerom pułku Mikołaja
Potockiego. Taki dowódca nie mógł być autorytetem dla
żołnierzy, nie cieszył się też ich zaufaniem i szacunkiem.
Dlatego po śmierci hetmana wielkiego koronnego realna
wartość armii polskiej, na której czele stanął de facto hetman
koronny Marcin Kalinowski, spadła znacznie. Potocki, choć
zniedołężniały i nazbyt często zaglądający do butelki, był
przez wojsko i przeciwnika znacznie wyżej ceniony niż
Kalinowski. Hetman był krótkowidzem „na staję dobrze nie
widział".
Wobec nadchodzącego starcia ogromnego znaczenia nabie-
ra wrogość Kalinowskiego do hetmana kozackiego, na które-
go niedługo przed bitwą batohowską miał nawet nasłać mor-
dercę, niejakiego Bublika. W 1652 r. był jednak znacznie
lepiej od króla zorientowany w planach Chmielnickiego.
Wiosną tego roku po zerwanym sejmie i nie rozstrzygniętym
starciu z opozycją Jan Kazimierz nie chciał nowego otwartego
konfliktu z Chmielnickim. Zaprzątnięty walką z opozycją nie
zamierzał angażować się w politykę mołdawską, podobnie jak
w 1650 r. zajął bierne stanowisko, licząc, że uchroni to
Rzeczpospolitą przynajmniej na pewien czas od wojny. Podo-
bnie jak inni na dworze nie zdawał sobie sprawy z bliskości
i nieuchronności nadchodzącego konfliktu.
Do Warszawy przybyli właśnie posłowie hospodara z lis-
tem do króla, w którym Lup ul pisał: „ Wiadomo W. K. Mości
do jakich haniebnych warunków zmusił mię Chmielnicki
buntujący się przeciwko władzy naszej. Niestety! szczęśliwiec
ten zuchwały teraz dopomina się obietnic, domaga się oddania
córki - jedynej pociechy mej starości - synowi swemu
24
Tamże, s. 272-273.
80
Tymofiejowi za żonę, grozi wojną i już szpiegowie moi
donoszą o szczęku broni nieprzyjaciół, na których czele stoją
Tymofiej i Tatarzyn Karasbej [...]" Jan Kazimierz alarmy
Lupula zbywał uspokajającymi odpowiedziami „[...] próżne
[są] obawy Hospodara o najście na Wołoszczyznę, wie bo-
wiem Chmielnicki, że ten kraj hołduje Porcie Ottomańskiej,
do której opieki on sam ciągle się ucieka"25. Polski monarcha
wyraźnie sugerował hospodarowi, gdzie powinien szukać po-
mocy i dość jednoznacznie dawał do zrozumienia, że inter-
weniować nie zamierza.
Hospodar wobec ubiegłorocznego przewrotu w Istambule
i trwającego konfliktu turecko-weneckiego pomocy sułtana
nie mógł się spodziewać; z realną pomocą mogła przyjść
tylko Rzeczpospolita. A choć odmówił jej król, Lupul liczył
na magnatów: zięcia Janusza Radziwiłła hetmana polnego
litewskiego, Marcina Kalinowskiego hetmana polnego ko-
ronnego i rodzinę Potockich. Ci ostatni rozpuścili już nawet
wieści o poślubieniu Domny Rozandy przez nowo mianowa-
nego wojewodę bracławskiego Piotra Potockiego, ponadto
zaopatrzyli Kamieniec, którego starostą generalnym był wła-
26
śnie młody Potocki . Najbardziej liczył jednak Lupul na
pomoc Kalinowskiego, głównodowodzącego wojsk koron-
nych od ubiegłego roku stacjonujących na Ukrainie, któremu
przed dwoma laty pomógł wydostać się z niewoli tatarskiej
wpłacając część należnego okupu. Ożywione kontakty po-
między hetmanem a Lupulem dają się zauważyć od początku
roku 1652.
Historiografia zarówno polska, jak i ukraińska prezentuje
pogląd, któremu początek dał najprawdopodobniej Mikołaj
Jemiołowski, że Kalinowski chciał Tymoszka „[...] w tej
imprezie uprzedzić, czyli też przeszkodzić, bo i sam sobie
25
Rud a w ski, Historia polska..., s. 186-187.
26
L. Kub a la, Krwawe swaty, [bmrw.], s. 141
81
j a ko wdowiec tego życzył"27. Jak w każdej plotce tak i w tej
musiało coś być. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że Lupul
obawiając się, iż Kalinowski zawaha się wobec rozkazu
Icrólewskiego, kusił hetmana ręką swej córki. Małżeństwo to
dla obu byłoby świetnym interesem.
Jest jeszcze jeden dowód, który mógł sprawić, że hetman
polny wbrew woli Jana Kazimierza postanowił wystąpić prze-
ciw planom Chmielnickiego. Otóż od śmierci Mikołaja Potoc-
kiego (20 listopada 1652) król przetrzymywał buławę wielką.
Mogło się wydawać, że zamierza użyć jej jako elementu
przetargowego mającego zjednać kogoś z opozycji, z pomi-
nięciem Kalinowskiego. Błyskotliwy sukces hetmana polnego
mógłby zmusić króla do zmiany stanowiska i nadania buławy
wielkiej Kalinowskiemu. Zrzeczenie się przez Kalinowskiego
urzędów, które otrzymał w sierpniu 1651 r. po śmierci Wiś-
niowieckiego - wojewody ruskiego i starosty przemyskiego
- co nastąpiło prawdopodobnie po zgonie Potockiego, miało
zasygnalizować królowi, że Kalinowski oczekuje na buławę
wielką.
Wszystko to razem sprawiło, że hetman polny koronny
postanowił wbrew woli króla zaangażować armię koronną
w obronie Domny Rozandy. Za jego plecami stał hospodar
mołdawski, który już wcześniej przygotowując się do obrony
28
zaciągnął „12 tys. wojska i oficerów polskich" .
27
[ J e m i o ł o w s k i ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiolowskiego towarzysza
lekkiej chorągwi ziemianina województwa bełzkiego obejmujący dzieje Polski
od r. 1648 do 1679 współcześnie porządkiem opowiedziane, wyd. A. B i e 1 o -
w ski, Lwów 1850, s. 33; o planach poślubienia Domny Rozandy przez
Kalinowskiego; K u b a l a , Krwawe swaty, s. 142; H r u s z e w s k i , Istorija
Ukrainy-Rusy, s. 4 3 7 ; S p i e r a l s k i , Awantury mołdawskie, s. 187.
28
K u b a l a , Krwawe swaty, s. 140; S p i e r a l s k i , Awantury mołdaw-
skie, s. 185.

KONCENTRACJA ARMII KORONNEJ
POD BATOHEM
Stan armii koronnej w pierwszej połowie 1652 r. był zły.
Zerwany sejm wiosenny nie uchwalił podatków na żołd na
bieżącą służbę wojska. Sprawami tymi miał zająć się sejm
wyznaczony na lipiec. Z miliona 160 tysięcy zł żołdu zaleg-
łego za 1651 r. do lipca 1652 r. zapłacono 767 679 zł, co
stanowiło 66,2% należności1.
Trudności z aprowizacją na wyniszczonych kilkuletnią woj-
ną ziemiach Ukrainy doprowadziły do nadużyć i rozluźnienia
dyscypliny. Wroga postawa ludności i nie zatwierdzona ugoda
białocerkiewska były zdaniem żołnierzy symptomami zbliża-
jącej się wojny. Aby uzyskać pełny obraz stanu armii koron-
nej przed bitwą pod Batohem, należy wspomnieć o braku
zaufania wojska do hetmana, które podczas bitwy przerodzi
się w otwartą wrogość. Na miesiąc przed bitwą oddziały
polskie stacjonowały niemalże na całej Ukrainie. 7 tysięcy
żołnierzy stało garnizonami na Zadnieprzu, oddziały na Pra-
wobrzeżu również nie stanowiły zwartej masy.
Rzeczą niezmiernie interesującą, choć do dnia dzisiejszego
nie wspominaną zarówno przez polskich, jak i ukraińskich
historyków, jet fakt, że w drugim kwartale 1652 r. z armią
1 6
J. W i m m e r, Wojsko i finanse Rzeczypospolitej w czasie wojny ze
Szwecją 1655-1660 [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa
1973, s. 48.
83
koronną był w jakiś sposób związany kozacki pułk humański,
dowodzony przez Józefa Hłucha lub pułkownika nakaźnego
Grodzickiego2. Kochowski podając przyczyny, dla których
Kalinowski zatoczył tak duży obóz, napisał, że miały się
w nim zmieścić oddziały z Zadnieprza i pułk „Kozaków od
Humania przez Chmiełnickiego przyjść obiecanych"3.
Podobną wiadomość znajdujemy w Krótkim Latopisie
0 wojnach Polaków z Kozakami 1647-56. „Hetman polny
posyła za Dniepr po imć pana Kalinowskiego, aby nazad
przychodzili na Batoh zza Dniepru, zostawuje jednak miejsce
w obozie na kozaków Umańskiego pułku, że to jego byli
poddani, y ci nie przyszli"4. Tu jest tylko taki błąd, że Kozacy
tego pułku pod Batoh przyszli, ale z kilkoma innymi pułkami
1 nie po to, by wspierać Polaków. Te dwie wzmianki można
byłoby uznać za błędne, gdyby nie relacja uczestnika bitwy
batohowskiej, Marka Sobieskiego, z pewnością dobrze poin-
formowanego. 30 maja 1652 r. zapisał on: „[...] Pułk humań-
ski już się przedał do nich [do Kozaków]"5. Z żalem przyznać
muszę, że nie potrafię wyjaśnić tej sprawy.
W końcu kwietnia hetman Kalinowski wydał uniwersał
nakazujący koncentrację oddziałów koronnych na Ukrainie.
Na obóz „wybrał miejsce Batów zwane ciasnemi jarami,
a z tyłu lasem zamknięte. Tu obwarować się rozkazał synowi
swemu [Samuelowi Kalinowskiemu] pełniącemu obowiązek
Oboźnego"6.
2
G a j e c k y, The cossak..., s. 625; Biblioteka im. Czartoryskich w Krako-
wie, Teki Naruszewicza, 146, s. 265-267.
3
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147.
4
Krótki Latopis o wojnach Polaków z Kozakami [w:] Pamjatniki izdan-
nyje kijewskoju komissjeju, s. 187.
5
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie z epoki Wazów, List Marka Sobieskiego
do matki z 30 maja 1652 r., s. 345-346.
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 344; Kersten, Stefan Czarniecki,
s
- 173; Samowydec, Letopis, s. 30. Opis obozu: Rudawski, Historia
polska..., s. 188.
84
Obóz mieścił się w dobrach Kalinowskiego. Położony był
nie opodal Bohu „między Ładyżynem a Czetwertynówką".
Z opisu Kubali wynika, że znajdował się powyżej (a więc na
północ) od rzeczki z zachodniej strony do Bohu wpływającej.
Koncentracja oddziałów w tym właśnie miejscu była poważ-
nym błędem Kalinowskiego. Batoh leżał na szlaku mohylow-
skim prowadzącym z Czehrynia do Mołdawii. Wybierając to
miejsce Kałinowski z góry zdradzał zamiar interwencji, tracąc
tym samym element zaskoczenia. Co więcej, przeciwnik
znając miejsce i mogąc wybrać czas, przejmował inicjatywę.
Istniało jeszcze inne niebezpieczeństwo związane z wyborem
miejsca. Otóż mogło się zdarzyć, że do walki sprowokowanej
założeniem obozu na szlaku dojdzie, zanim zakończy się
koncentracja oddziałów polskich (co w końcu nastąpiło).
Był to pierwszy duży błąd Kalinowskiego. Błąd ten rozu-
mieli Zygmunt Przyjemski i Jan Odrzywolski przebywający
przy hetmanie. Ci doświadczeni żołnierze próbowali wpłynąć
na zmianę decyzji sugerując Bracław lub Rajgród jako znacz-
nie korzystniejsze punkty koncentracji. Niestety, hetman nie
zmienił zdania7.
W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego... napisa-
no o Batohu: „Uroczysko nad Batohem, powiat olhopolski
8
w pobliżu Ładyżyna" . Z relacji naocznego świadka, uczest-
nika bitwy wiemy, że „bardzo przeprawy częste i lasy gęste
w koło tego miejsca były"9.
O samym obozie również niewiele da się powiedzieć.
Naoczny świadek tak go scharakteryzował: „[...] a obóz był
takowy, że 100 tys. ledwie by go obroniło". Wawrzyniec
7
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Talary..., s. 70; R u d a w -
s k i, Historia polska..., s. 188; W i e 1 i c z k o, Opowieść o wojnie..., s. 60.
8
9
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. 1, s. 117.
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza.-,
s. 655, relacja Mikołaja Dłużewskiego; A. G r a b o w s k i , Ojczyste spominki
w pismach do dziejów dawnej Polski, Kraków 1840-1845, t. 2, s. 83, relacja
Mikołaja Gieczyńskiego.
85
Rudawski, korzystając z innych źródeł, tak go opisał: „[...]
wybrał [Kałinowski] na obóz płaszczyznę w długości ponad
milę przenoszącą. Gdy się go Przyjemski Pułkownik niemiec-
kiego wojska zapytał, dlaczego taką rozległą przestrzeń wy-
mierzył? odpowiedział, jak mówią, iż dla tego, aby ściągające
się polskie posiłki zewsząd bezpiecznie dostać się tam mog-
ły" 10 . Wielkość obozu w podobny sposób argumentuje Wes-
pazjan Kochowski, dodając: „[...] w obozie zaś siana i słomy
przygotowane wielkie styrty [były]". Korzystając z mapy
Bracławia i okolic w skali 1:200 000 obejmującej okolice
Ładyżyna i Czetwertynówki można pokusić się o umiej-
scowienie obozu w terenie.
W zasadzie jest tylko jedno miejsce w całości odpowiadają-
ce opisom - „obóz to miejsce ciasnemi jarami z tyłu lasem
zamknięte - był płaszczyzną o długości ponad 1 milę - poło-
żony był na płn. od rzeczki pomiędzy Ładyżynem a Czetwer-
tynówką do Bohu wpadającej - od Bohu oddzielało go błonie
- położony był 2-3 mile od Ładyżyna".
Obóz polski, być może rzeczywiście zbyt obszerny, założo-
ny został w miejscu z natury obronnym. Skrzydła zabez-
pieczały mu jary (jak wynika z przebiegu bitwy bardzo
skutecznie), tyły zakryte lasem łatwe były do obrony. Przy
założeniu, że obóz odsunięty był od lasu około 300 metrów,
przeciwnik zamierzający z tej strony szturmować dostawał się
bezpośrednio pod ogień dział i muszkietów. Natomiast rażenie
obrońców obozu z lasu ogniem mus*zkietów nie było możliwe
ze względu na zasięg (skuteczny 150-200 metrów). Moje
założenie wydaje się słuszne, jako że odcinkiem tym dowodził
generał artylerii koronnej, weteran kilku wojen, służący
przedtem w armiach cesarskiej, szwedzkiej i francuskiej - Zy-
gmunt Przyjemski. Czoło obozu od strony południowo-
-wschodniej ubezpieczone jarem, było łatwe do obrony, jako
że przed nim rozciągało się błonie, na którym operować
10
Rudaw ski, Historia polska..., s. 188.
86
mogła silna liczebnie i świetnie wyszkolona jazda polska.
Poza tym z pomocą artylerii i muszkietów nietrudno było
trzymać przeciwnika na dystans.
Obóz miał też jednak mankamenty.
Po pierwsze brakowało bezpośredniego dostępu do wody,
co w razie oblężenia mogło uniemożliwić dłuższą obronę.
Niemniej jednak prawdopodobnie było w nim jakieś źródło,
bowiem:
a) uczestnik bitwy Mikołaj Dłużewski w odniesieniu do
redut obozowych pisał, że były one bez wody, stąd wnios-
kować można, że w pozostałej części obozu woda była;
b) Zygmunt Przyjemski, proponując hetmanowi ewakuację
jazdy, sam wraz z piechotą zamierzał zostać i bronić się. Plan
ten nie miałby sensu, gdyby w obozie nie było wody. Żołnierz
tak doświadczony, jak Przyjemski nie pominąłby takiego
„szczegółu".
Po drugie las, który osłaniał obóz od strony zachodniej,
był jednocześnie osłoną dla zbliżającego się z tego kierunku
przeciwnika, umożliwiał mu przygotowanie niespodziewane-
go ataku, pozwalał wykorzystać element zaskoczenia.
Po trzecie sprzyjające obronie warunki terenowe, czyniące
obóz dostępnym z jednej tylko strony mogły się obrócić
przeciw obrońcom tylko w sytuacji, gdyby przeciwnik zdobył
obóz i zablokował błonie przed nim leżące, obrońcy mogli
znaleźć się w potrzasku.
Przy tym wszystkim trudno jest pogodzić ze sobą na-
gromadzone zapasy furażu i brak rozbudowanych umocnień
ziemnych. Być może było to niedopatrzenie dowództwa (Sa-
muela Kalinowskiego - oboźnego i Marcina Kalinowskiego
- hetmana), ale bardziej prawdopodobne jest, że stanowić on
miał swego rodzaju bazę wypadową i nie zamierzano przy-
jmować w nim bitwy. Wydaje się, że Kalinowski, zdając sobie
sprawę z koniecznej dla przeciwnika przeprawy na tym odcin-
ku Bohu, chciał go na niej zaskoczyć. Obrona obozu nie była
celem hetmana. Dopiero nadciągające wypadki postawiły
przed nim taką konieczność.
87
To, że do walk na przeprawach nie doszło, ma w zasadzie
dwa wytłumaczenia. Albo hetman nie przeprowadził należyte-
go rozpoznania i rozwój wypadków go zaskoczył, albo zrezy-
gnował z akcji zaczepnej.
W świetle źródeł pierwsza wersja wydaje się prawdziwa:
„[...] wysłano na podjazd [31 maja 1652 r.], ale iż passy
pozastępowali beli Kozacy Regestrowi, gdzie podjazdy nasze
trudno prześć mogli przed nimi wrócili się z niczem [...],
a Kozacy w nocy [z 1 na 2 czerwca] zaszli im w tył
z czterdzieści albo 50 tysięcy, o których nasi nie wiedzieli"11.
O tym, że w obozie nie zamierzano przyjmować bitwy,
świadczy także fragment cytowanego już listu Marka Sobies-
kiego z 30 maja pisanego do matki. Autor wie już o obecności
Tatarów i „zdradzie" pułku humańskiego, list kończy słowa-
mi: „obóz stoi nad Batonem pod Czetwertynówką, ale rusza
się na inne miejsce"12. Być może Jerlicz błędnie zinter-
pretował informację o zamierzonym przeniesieniu taboru,
pisząc, że 1 czerwca w pierwszy dzień bitwy „[...] Pan
Hetman kazał się ruszyć, gdzie wojsko w porządku nie stało
i nie oporządzono"13, choć, jak zobaczymy dalej, jest jeszcze
inna możliwość interpretacji tego fragmentu.
W rzeczywistości tabor do końca pozostał pod Batohem,
ale to nie Polacy zaskoczyli przeciwnika. Winą bezprzeczną
hetmana jest dopuszczenie do sytuacji, w której armia polska
z myśliwego stała się zwierzyną. Oddziały polskie zostały
okrążone przez przeciwnika, którego chciały zaskoczyć, nie
mając przy tym pojęcia o jego sile i pozycji.
Jest to drugi (po prowokacyjnym zatoczeniu obozu na szlaku
bez uprzedniej koncentracji oddziałów) poważny błąd Kalinow-
skiego - bezpowrotnie oddał inicjatywę przeciwnikowi.
Manuscripta Martini Goliński, s. 581, list nieznanego nadawcy do
Jakuba Michałowskiego Wojskiego lubelskiego z 12 czerwca 1652 r.
M a 1 e w sk a, Listy staropolskie..., s. 346.
J e r l i c z , Latopisiec..., s. 137.

Czy oddanie przeciwnikowi inicjatywy musiało oznaczać
klęskę? Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, najpierw
należy ustalić, czy polski obóz przygotowany był do obrony.
Dwaj uczestnicy bitwy, Mikołajowie: Dłużewski i Gieczyński,
tak widzieli obóz polski 1-2 czerwca: „A obóz był takowy,
żeby go sto tysięcy ledwie obroniło. W czele tylko jeden rząd
postawił, a w tyle żadnej dusze do obrony nie mógł mieć ani
odwodu. Gdzie jako chcieli, tako nas zaraz wzięli i którędy
chcieli do obozy tak Kozacy jako i Tatarowie wpadli"14.
Jeden rząd wozów przemawiałby na korzyść wcześniejszej
tezy, że Kalinowski nie zamierzał przeprowadzać bitwy
w oparciu o obóz (Kozacy pod Beresteczkiem bronili się za 10
rzędami, Żółkiewski pod Cecorą walczył za 4 rzędami). Ale
Dłużewski z Gieczyńskim „zapomnieli" dodać, że obóz bro-
niony był przez artylerię. Wiemy o tym z trzech innych
źródeł.
Wespazjan Kochowski tak opisuje starcie z Tatarami pod-
czas bitwy: „Kalinowski nie kazał daleko zapędzać się za
Tatarami, lepiej wniść do okopów, zkąd z armat Tatarów razić
będzie można, ale Tatarowie obiegłszy okopy, na których
z armat strzelano, opodal stanęli, żeby onych z armat nie
rażono".
Joachim Jerlicz opisując plan Przyjemskiego zamieścił taką
informację: „[...] który radził [Z. Przyjemski], aby onego
i piechotę z nim zostawiwszy i wszystkie ciężary i harmatę
sam konno uchodził [M. Kalinowski] obronną ręką ku Ka-
mieńcu [...]"
Samoił Wieliczko podaje liczbę armat zdobytych przez
Chmielnickiego na Polakach pod Batohem: „mniejszych
i większych 58 sztuk i amunicja do nich" 15 .
14
[Mich a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamietnicza...,
s. 655; Grabowski, Ojczyste spominki..., s. 83.
15
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147; J e r l i c z , Latopisiec...,
s. 137; Wieliczko, op.cit., s. 61.
89
Obecność Zygmunta Przyjemskiego, od 1650 r. sprawują-
cego urząd generała artylerii koronnej, również wskazuje na
prawdopodobną obecność artylerii w obozie polskim pod
Batohem.
Biorąc pod uwagę, że ustawianie armat na skrzydłach nie
miało większego sensu, bowiem strzelanie z muszkietów do
próbujących sforsować jary było znacznie łatwiejsze i chyba
skuteczniejsze, jak również to, że niezbyt wiele potrzebowano
ich do obrony tyłów, gdyż kule kamienne, a nawet kartacze
nie mogły skutecznie razić celów ukrytych w lesie, można
przyjąć, że większość armat broniła czoła obozu, tj. skierowa-
na była w kierunku błonia przed obozem.
Skuteczność artylerii polskiej pod Beresteczkiem zadecydo-
wała o wycofaniu się Tatarów z bitwy, pod Batohem nie
odegrała ona żadnej roli. Poza Kochowskim nikt z uczest-
ników bitwy, pamiętnikarzy czy dziejopisów nie wspomina
0 jej użyciu. Wyjaśnieniem tej kwestii zajmę się podczas
próby odworzenia przebiegu bitwy.
Najtrudniej jednak ustalić, jak uszykowane było wojsko
wewnątrz obozu. W Encyklopedii Ultima Tulę znajduje się
krótka wzmianka na ten temat: ,,[...] od zachodu dowodził
16
Przyjemski, od czoła Sobieski" . Z opisów Kochowskiego
1 Józefowicza wynika, że Zygmunt Przyjemski na czele
piechoty cudzoziemskiego autoramentu bronił tyłów obozu,
czołem zaś dowodził sam hetman Marcin Kalinowski, później
Marek Sobieski17. Biorąc pod uwagę warunki terenowe przy-
jąć można, że wszystkie lub prawie wszystkie oddziały jazdy
znajdowały się w przedniej (wschodniej) części obozu, jako
że od strony zachodniej zamkniętej lasem były po prostu
bezużyteczne. Wewnątrz obozu stały sterty furażu, a nie
opodal nich namioty żołnierskie18.
16
Encyklopedia Ultima Tulę, t. 1, s. 650.
17
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147; J. J ó z e f o w i e z, Kro-
nika miasta Lwowa, Lwów 1846, s. 152-153.
18
Tamże.
 90
Reasumując: obóz polski, być może zbyt obszerny, zato-
czony został w miejscu z natury obronnym. Zgodnie z opinią
Jana Wimmera, wyrażoną w rozmowie z autorem, dobry
dowódca, dysponując oddziałami, które znalazły się w obozie
1 czerwca, pomimo wymienionych niedogodności nie powi-
nien mieć trudności z obroną. Do tego właśnie obozu ściągać
miały formacje koronne znajdujące się na Ukrainie.
Zanim spróbuję odtworzyć liczebność i skład armii Marcina
Kalinowskiego pod Batohem, podejmę próbę ustalenia, któ-
rych sił z całą pewnością nie było podczas bitwy.
Mikołaj Jemiołowski twierdził, że wraz z hetmanem pod
Batoh przybyły wszystkie chorągwie ,, [...] wojska między
Bohem a Dnieprem zostającego", natomiast pozostała część
armii stała na Kijowszczyźnie i Polesiu19. W obu wypadkach
Jemiołowski się myli. Z kilku innych źródeł dowiadujemy się
0 chorągwiach, które pod Batohem nie znalazły się, choć były
na Prawobrzeżu.
Z listów Dłużewskiego i Gieczyńskiego, pisanych 3 czerw-
ca, dowiadujemy się, jakich sił w obozie nie było: blisko był
obozu wojewoda bracławski Piotr Potocki, ale w bitwie
udziału nie brał. Częścią sił z Zadnieprza, pułkiem Sapiehów
1 swoim dowodził wojewoda ruski Stanisław Lanckoroński.
Podczas bitwy siły te stacjonowały pod Chwastowem lub, co
mniej prawdopodobne, pod Ochmatowem20. W odniesieniu do
wojsk zadnieprzańskich w grupie Lanckorońskiego, chodzi
prawdopodobnie o oddziały dowodzone przez komendanta
Baru, Andrzeja Potockiego (maksymalnie 3 tys.) bądź pułk
Michała Wojniłowicza. Inne bowiem źródła wymieniają od-
działy Jana Kalinowskiego miecznika bracławskiego, młod-
szego brata hetmańskiego, Sebastiana Machowskiego i Krzy-
sztofa Tyszkiewicza. Prawdopodobnie właśnie do zgrupowa-
19
[ J e m i o ł o w s k i ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s. 33.
20
Dłużewski podaje Ochmatów ( M i c h a ł o w s k i , Jakuba Michałows-
kiego... księga pamiętnicza..., s. 656); Gieczyński wymienia Chwastów
(Grabowski, Ojczyste spominki..., s. 83).
91
ia Lanckorońskiego odnosiła się uwaga Chmielnickiego, który
n
\v liście z 27 maja do wojewody putywulskiego Chył-
kowa zapisał, że Polacy na dwa obozy wojska zbierają21.
Uwaga ta nie może odnosić się do sił młodszego Kalinow-
skiego i Tyszkiewicza, z pewnością nie będących podczas
bitwy przy Lanckorońskim, ponieważ w tym czasie nie tworzy-
ły one zwartej grupy22. Gdyby przy Lanckorońskim znajdowała
się cała grupa Andrzeja Potockiego, jego siły w sumie liczyłyby
ponad 4 tysiące żołnierzy, co jednak wydaje się liczbą zawyżo-
ną. Niemniej jednak 14 czerwca oddziały te najprawdopodob-
niej znajdowały się już pod Lwowem, gdzie też przebywały siły
Piotra Potockiego oceniane na 1,5 tysiąca żołnierzy23.
Według Jemiołowskiego oddziały z Zadnieprza dowodzone
przez młodszego Kalinowskiego i Tyszkiewicza na wieść
o klęsce zamek białocerkiewski obsadziły piechotą, a jazda
z artylerią polową ruszyła przez Lubar w kierunku Sokala24.
Najprawdopodobniej była to jednak tylko grupa młodszego
Kalinowskiego, w której skład wchodził pułk Machowskie-
go25. Nie sposób jednak podać choćby w przybliżeniu siły tej
grupy. Oddziały Tyszkiewicza (4 pułki) 4 czerwca26 wyruszy-
ły z Kijowa do Chwastowa i dalej „ku Honczaryszcz prosto
do Konstantynowa [Starego]". W drodze spodziewając się
21
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 260.
22
Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, s. 187; J e r l i c z , Latopi-
siec..., s. 139; [ J e m i o ł o w s k i ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego...,
s. 34-35.
23
Manuscripta Martini Gołiński, s. 582.
24
[ J e m i o ł o w s k i ] , Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s. 35. Fakt
porzucenia artylerii przez wycofujące się z Zadnieprza oddziały potwierdza
Olbrycht Giżycki. 23 czerwca 1652 r. zapisał: „[...] Armata w Lubartowie
została, o której już powątpiewać potrzeba [...]", Biblioteka im. Czartoryskich
w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-228.
25
Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, s. 187.
26
J e r l i c z , Latopisiec..., s. 139; Hru s z e w s k i {Istorija Ukrainy-Rusy,
s. 433, 441) powołując się na niego podał błędną datę 14 czerwca, mylnie
sądząc, że Jerlicz posługiwał się kalendarzem starego stylu.
 92
powszechnej rebelii (jak przed 4 laty), spaliły swe tabory, po
czym zatrzymały się w Dostojanowie27. Przed 14 czerwca
„Wojska z Zadnieprza [...] już Konstantynów minęli"28, ale
trudno powiedzieć, o którą grupę chodzi, jak również, czy
i kiedy oddziały Tyszkiewicza połączyły się z grupami młod-
szego Kalinowskiego i A. Potockiego. Morale tych oddziałów
było bardzo niskie: „Wojsko co za Dnieprem było [...] pod
samym Beresteczkiem stanęli, ale i tym już służba wychodzi
[...] i poczynają się na głowę buntować [...]"29 Pod koniec
czerwca wszystkie „zadnieprzańskie" jednostki znalazły się
pod Sokalem, w początkach lipca „to wojsko, które z Za
Dniepra przyszło, to jest 7000 rozjechało się z pod Sokala"30.
O jeszcze innej grupie wojsk polskich dowiadujemy się
z Krótkiego Latopisa o wojnach Polaków z Kozakami. Znaj-
duje się tam fragment: „Jmć pan Kondracki y tak wiele
inszych jch mościów te uszli do Kamieńca, bo nie doszli tylko
kilka mil do Batoha, a już nieprzyjaciel wojsko zniósł był
nasze, nad którymi chorągwiami miał komendę imć p. Jan
Kondracki31 [właściwa forma nazwiska brzmi: Konradzki
- W. J. £>.]".
W roku 1652 Jan Konradzki, kapitan kamieniecki, był
rotmistrzem kozackiej (pancernej) chorągwi księcia Dominika
Zasławskiego. Jego chorągiew pomiędzy drugim a trzecim
kwartałem tego roku nie wykazuje zmian. Nieco inaczej jest
z dwiema pozostałymi kozackimi chorągwiami księcia. Drugą
27
Tamże. Obawy polskich oddziałów o wybuch powszechnej rebelii
w tym czasie potwierdza Giżycki: „ W o j s k o co za Dnieprem było popaliwszy
wozy i impedimenta pod s a m y m Beresteczkiem stanęli [...]"; Biblioteka im.
Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147, s. 225-228.
28
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 657.
29
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147,
s. 225-228.
30
[ M i c h a ł ó w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 661.
31
Pamjatniki izdannyje kijewskoju komisjeju, s. 187.
93
dowodził chorąży nowogrodzki Krzysztof Korycki, który
z całą pewnością był pod Batohem. Jakby na przekór jego
chorągiew na przełomie drugiego i trzeciego kwartału wy-
kazuje wzrost o 14%. Trzecia chorągiew książęca dowo-
dzona była przez Stanisława Górskiego podczaszego kijow-
skiego. W tym samym czasie wykazuje ona spadek o 25%.
Niestety, żadne z wykorzystywanych przeze mnie źródeł,
jak również „Polski Słownik Biograficzny" i herbarze nie
wspominają o udziale Jana Konradzkiego w kampanii bato-
howskiej32. Być może, należy jego misję łączyć ze wzmian-
ką u niezbyt solidnego ukraińskiego dziejopisa Samoiła
Wieliczki. Twierdzi on, że w dniu bitwy pod Batohem
oddziały kozackie dowodzone przez Tymofieja Chmielnic-
kiego, świtem wyrąbały 7 tysięcy straży polskiej pod Łady-
żynem33. Żadne ze źródeł nie wspomina o wysłaniu jakich-
kolwiek jednostek do Ładyżyna, jeśli jednak przyjmiemy,
że zapis Wieliczki jest prawdziwy, to odnosić się on może
tylko do oddziałów posiłkowych Konradzkiego. Idąc dalej
tym tropem można z dużym prawdopodobieństwem przy-
jąć, że starcie nastąpiło 2 czerwca, tj. drugiego dnia bitwy,
a to dlatego, że dla Kozaków (a tym samym dla Wieliczki)
trwała ona tylko dzień, bowiem 1 czerwca nie brali oni
udziału w walkach.
Jak silna była grupa Konradzkiego? Może w jej skład
oprócz własnej chorągwi Konradzkiego weszły dwie chorąg-
wie księcia Zasławskiego? Może znajdowała się również
chorągiew pancerna strażnika wojskowego Mariusza Stani-
sława Jaskólskiego z pułku nieżyjącego już Mikołaja Potoc-
kiego? Mariusza Stanisława Jaskólskiego pod Batohem z całą
pewnością nie było34, ale jego chorągiew pomiędzy drugim
32
Herbarze: Niesieckiego, Bonieckiego, Uruskiego, PSB.
33
W i e l i c z k o , op.cit., s. 62.
34
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 268.
94
i trzecim kwartałem 1652 r. wykazuje straty 40-procentowe35.
Biorąc pod uwagę, że grupa ta była zbyt słaba, by się przebić,
można z całą pewnością stwierdzić, iż jej udział w bitwie
prawdopodobnie niczego by nie zmienił, a prowadzone przez
Konradzkiego szeregi podzieliłyby okrutny los czekający ar-
mię Kalinowskiego. Znacznie prawdopodobniejsze jest jed-
nak, że Konradzki nie prowadził dodatkowych posiłków, ale
wraz z innymi „ichmościami", stanowiącymi średnią kadrę
dowódczą, przebywając w końcu maja na przykład w Kamień-
cu, otrzymał wiadomość o pojawieniu się Tatarów na Brac-
ławszczyźnie i podobnie jak dwa dni wcześniej Marek Sobie-
ski z przyjaciółmi zamierzał przedostać się do obozu.
Bez dostępu do innych źródeł nie mogę dostatecznie wyjaś-
nić tego problemu, niemniej moim zdaniem trzy wymienione
chorągwie księcia Dominika Zasławskiego wraz z innymi
chorągwiami armii koronnej 1-2 czerwca znajdowały się
w obozie pod Batohem, a tym samym nie były prowadzone
przez Konradzkiego. To, że ich udziału w bitwie nie można
wyśledzić poprzez Archiwum Skarbu Wojskowego może
świadczyć o zawarciu umowy Dominika Zasławskiego z Ja-
nem Kazimierzem o szybkiej rekonstrukcji oddziałów.
Kolejną trudnością, na którą natrafiamy podczas próby
rekonstrukcji bitwy pod Batohem, jest ustalenie liczby wojska
koronnego znajdującego się w obozie. W relacjach źródło-
wych największą liczbę podaje Wieliczko - do 50 tysięcy,
znacznie mniejszą Jerlicz i Rudawski - 20 tysięcy. Informacja
Jerlicza jest precyzyjniejsza, szacuje on bowiem, że jazdy
było 12 tysięcy, a piechoty 8 tysięcy. Wielkość tę przyjęła
35
W i m i n e r , Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii
koronnej w latach 1648-1655, „SMHW", t. V, Warszawa 1960, patrz wykaz
jednostek wojska koronnego i ich stanu liczebnego w okresie od 1.06.1647 do
31.03.1655 r.
36
J e r l i c z , Latopisiec..., s. 137; R u d a w s k i , Historia polska...,
s. 188; W i e l i c z k o , op.cit., s. 60; K o n o p c z y ń s k i , Dzieje Polski
Nowożytnej, t. 2, s. 11.
95
część historyków polskich, między innymi Władysław Konop-
czyński36. Niższy stan wojska podaje rezydujący w Warszawie
nuncjusz Giovanni de Tores. W liście z 25 maja pisał on
o 15 tysiącach wojska polskiego znajdujących się przy het-
manie Marcinie Kalinowskim, za nim liczbę tę przyjęli Hru-
szewski i Maciszewski37. Tylko 9 tysięcy, w tym 6 tysięcy
jazdy i 3 tysiące piechoty wymieniają Kochowski i praw-
dopodobnie korzystający z tego samego źródła ksiądz Józefo-
wicz. Najniższy stan wojsk w obozie podaje Wierzbowski,
autor Konnotaty wypadków - miało to być zaledwie 5 tysięcy
żołnierzy.
Jan Wimmer, opierając się na przeprowadzonych przez
siebie badaniach Archiwum Skarbu Wojskowego, szacuje
liczbę wojsk polskich pod Batohem na 10 tysięcy wyborowe-
go żołnierza38. I ta właśnie liczba najbliższa jest podawanej
przez kilkunastu uczestników bitwy, a przekazana przez nie-
znanego informatora Jakubowi Michałowskiemu 12 czerwca
1652 r. Twierdzi on, że „12 tysięcy wojska beło naszego"39.
Wielkość ta zasługuje na szczególne zaufanie, jako że po-
twierdziło ją kilkunastu uczestników wydarzeń, którzy musieli
orientować się, jakie siły zgromadzono w obozie. Nie potrafię
tylko zrozumieć, dlaczego Hruszewski, znając tę relację,
wybrał wersję podaną przez nuncjusza. Spośród zgromadzo-
nych w obozie 12 tysięcy, około 5 tysięcy żołnierzy wchodzi-
ło w skład doborowych regimentów piechoty, co stanowiło
41% wszystkich oddziałów.
Teraz należy się zastanowić, jak to się stało, że mimo
ogłoszenia uniwersału jeszcze w kwietniu, do 1 czerwca armia
37
Żereła, XVI, s. 142, list z 25 maja; H r u s z e w s k i , Istorija Ukrai-
ny-Rusy, s. 433; M a c i s z e w s k i (Szlachta polska i jej państwo, s. 232)
napisał o stratach sięgających kilkunastu tysięcy.
38
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146; J ó z e f o w i c z, op. cit.,
s. 1 5 1 ; W i e r z b o w s k i , Konnotata wypadków, s. 85; W i m m e r, Historia
piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 223.
39
Manuscripta Martini Goliński, s. 582, zapis na marginesie strony.
 96
polska nie skoncentrowała się. Poza obozem znajdowała się
blisko połowa sił koronnych. W drugim kwartale 1652 r. na
etacie było około 22,5 tysiąca żołnierzy, z czego na Ukrainie
przebywało niecałe 20 tysięcy, ale w rzeczywistości było ich
mniej, bowiem „[...] Nasze wojsko barzo zubożało jako
powiadał Pan Aksak Rotmistrz JKMci, który miał u Jego
Królewskiej Mości od Towarzystwa audiencję f...]" 4 0 . Tylko
nieznacznie liczba wojsk polskich na Ukrainie w tym okresie
zwiększy się po dodaniu niezbyt już licznych pocztów mag-
nackich (bezpowrotnie minęły czasy, kiedy książęta utrzymy-
wali 6-tysięczne wojska nadworne, jak Jeremi Wiśniowiecki
w początkowej fazie powstania).
Na postawione pytanie częściowej odpowiedzi udziela Ko-
chowski: „[...] ledwie trzecia część komputu [w obozie była],
jedni dla zasług na deputacyi, a drudzy w domu, zgubionej
fortuny pilnowali, trzeci nie pilnowali chorągwi, nie mając
zapłaty" 41 . Innym powodem były stosunki Kalinowskiego
z ówczesną magnaterią. Stanisław Lanckoroński nie spieszył
się pod komendę hetmana, jako że nie mógł mu zapomnieć
awersów sprzed roku. Zatrzymując się z kilkoma pułkami pod
Chwastowem (lub Ochmatowem) świadomie nie wypełniał
hetmańskiego rozkazu o jak najszybszej koncentracji. Z rodziną
Potockich skłócony był Kałinowski przede wszystkim na tle
podziału urzędów po Mikołaju Potockim. Ponadto jeśli Potoccy
serio traktowali plany matrymonialne hetmana, mogli w nim
widzieć poważnego konkurenta dla młodego Piotra, a zbrojną
próbę interwencji wbrew woli królewskiej traktowali jako
prywatną imprezę hetmana. To ostatnie stanowisko przyjąć
mogli także inni przedstawiciele ówczesnej elity władzy.
Między bajki włożyć można wysunięte przez Kubalę,
a podchwycone przez historyków twierdzenie, jakoby „Panię-
40
Biblioteka im. Czartoryskioh w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 183.
41
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146.
97
ta obiecały potężne przystawić chorągwie, po wszystkich zam-
kach magnatów gotowano się w pole. Miała to być jakaś roman-
tyczna wyprawa, na którą cała niemal młódź rycerska dała sobie
hasło: bronić pięknej księżniczki i nie dopuścić, aby z pominię-
ciem Potockich, Wiśniowieckich, Kalinowskich, w ręce dzikiego
i nieokrzesanego Kozaka się dostała"42. Znajdujemy co prawda
u Jemiołowskiego zwrot „kwiat młodzieży" w odniesieniu do
części sił w obozie polskim będących, podobnie u Kochowskiego
w zdaniu z przedmowy Przyjemskiego na naradzie przed decydu-
jącym starciem: „Zatem hetmanie z jazdą umkniej się i tę młódź
ojczyźnie w przyszłe czasy uprowadź [...]"43, ale zarówno w pier-
wszym, jak i drugim wypadku bardziej chodzi tu o zwrot poetycki
niż zawartość treściową. W rzeczywistości Potoccy, Wiśniowiec-
1
cy, Sapiehowie, Lanćkorońscy nie udzielili Kalinowskiemu popar-
cia.
Nie wiem jednak, jak interpretować fakt, że pod Batoh „nie
zdążył" ze swoimi oddziałami młodszy brat hetmański, mie-
cznik bracławski Jan Kałinowski. Reasumując: oddziały ko-
ronne, które pod Batohem 1 czerwca nie znalazły się, po
prostu nie zamierzały tam dotrzeć, być może z wyjątkiem
nieznacznych sił prowadzonych przez Jana Konradzkiego,
z różnych zresztą, jak widać, powodów.
Nie wiadomo, kiedy i z jakimi chorągwiami pod Batoh
przybył oboźny koronny Samuel Kałinowski. Najprawdopo-
dobniej nastąpiło to na przełomie kwietnia i maja, wkrótce po
ogłoszeniu przez hetmana uniwersału. Z relacji Rudawskiego
wynika, że piechota cudzoziemska przybyła w momencie,
kiedy obóz został już zatoczony i znajdował się w nim hetman
Kałinowski ze swoimi chorągwiami. Jako ostatnie pod pol-
skim obozem pojawiły się najprawdopodobniej chorągwie
polskiej jazdy.
42
K u b a 1 a, Krwawe swaty, s. 141.
43
[J e m i o ł o w s k i], Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego... s. 35; K o -
c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146.
' - Batoh 1652
98
Końcowy opis koncentracji armii polskiej, o kapitalnym
wręcz znaczeniu, przekazał Stanisław Temberski: „Polaków
6 tys., pozostała część wojsk późno przybywszy, władzą
hetmana wzgardziło [...]" Tatarzy „obserwowali trwogę wojsk
polskich, zobaczywszy taborem umocnioną część wojska,
część zaś wyraźnie przeciwną walce [...]'>44 Najwyraźniej
jeszcze przed uzyskaniem kontaktu z wrogiem, tj. przed
piątkiem 31 maja 1652 r. doszło do niesubordynacji i to nie
kilku oddziałów, ale blisko połowy armii! Żadne inne źródło
nie podaje takiej informacji. Czy wobec tego można zaufać
Temberskiemu, który przecież sam pod Batohem nie był
i mógł po prostu zostać źle poinformowany? Niestety, za
wiarygodnością jego przekazu przemawiają przede wszystkim
wydarzenia z 1-2 czerwca, których nie da się wyjaśnić
inaczej jak tylko na podstawie tego właśnie przekazu. Praw-
dopodobne jest tylko, że liczba wojska, które ignorowało
rozkazy Kalinowskiego, jest zawyżona i „zaledwie" część (ale
większa niż połowa) oddziałów jazdy narodowego autoramen-
tu zebranych w końcu maja w obozie pod Batohem dopuściła
się niesubordynacji. Niestety bez dostępu do nowych źródeł
nie da się tego problemu dostatecznie wyjaśnić.
Wątpliwości można mieć jedynie co do szacunków Tem-
berskiego. Moim zdaniem liczba 6 tysięcy żołnierzy posłusz-
nych hetmanowi jest zaniżona. Z małym ryzykiem błędu
można przyjąć, że wierne pozostały chorągwie pułku hetmań-
skiego (9), jak również trzy regimenty piechoty polskiej
obecne w obozie podczas bitwy. Z relacji porucznika Wilcz-
kowskiego wynika, że w obozie pod Batohem znajdowały się
również kobiety i dzieci. Pozwala to na wyciągnięcie wnios-
ku, że żołnierze, przy których były rodziny, po nawiązaniu
kontaktu z wrogiem będą bronić domu, tj. wypełniać rozkazy
Kalinowskiego. Niestety, nie wiem, jak licznej grupie żoł-
nierzy towarzyszyły rodziny.
44
Temberski, Annales, s. 210.
99
Z dalszego rozwoju wydarzeń wiemy, że z pewnością
wierne hetmanowi były wszystkie regimenty piechoty cudzo-
ziemskiej - w sumie około 3700 żołnierzy (4100 porcji bądź,
jak podają uczestnicy wydarzeń - 4 tysiące piechoty). Można
zatem przyjąć, że również pozostałe formacje cudzoziem-
skiego autoramentu biorące udział w bitwie posłuszne były
rozkazom hetmańskim i przebywały w obozie, tj. rajtaria
(razem 850 koni i porcji), około 760 rajtarów i dragonia
(razem 1383 koni i porcji), łącznie około 1140 dragonów.
W sumie daje to 5,6 tysiąca wojska cudzoziemskiego auto-
ramentu posłusznego rozkazom hetmańskim.
Wierność i posłuszeństwo oddziałów cudzoziemskich wo-
bec Kalinowskiego miały całkiem przyziemne podłoże. Zgod-
nie z treścią obowiązujących je artykułów królewskich za
niewykonanie rozkazów hetmana bądź kadry dowódczej gro-
ziła kara śmierci.
W jaki sposób doszło do sytuacji, w której oddziały jazdy
narodowego autoramentu (w świetle źródeł trudno mówić
o udziale piechoty polskiej w bitwie, bowiem były to zaledwie
trzy chorągwie) w przededniu starcia odmawiają wykonywa-
nia rozkazów hetmańskich?
Nastroje panujące w armii polskiej w pierwszej połowie
1652 r. znakomicie przedstawił wybitny znawca epoki
- Adam Kersten, w pracy Stefan Czarniecki: „wiadomość
o zerwanym sejmie i zawieszeniu spraw wojskowych odbiła
się głośnym echem w działaniach na Ukrainie. Stałe starcia
z ludnością, tłumienie powstań lokalnych, akcje pacyfikacyj-
ne, niebezpieczeństwo szybkiego rozpoczęcia wojny - wszyst-
ko to nie wpływało uspokajająco na wojsko. Niewyznaczenie
komisji do zapłaty stworzyło sytuację wręcz katastrofalną.
Tym razem rzeczywiście groziło związkiem. Nie sądzę, by
jakiekolwiek plany polityczne Opalińskiego zdolne były spro-
wokować żołnierzy do konfederacji, głód i brak pieniędzy
mogły to zrobić o wiele lepiej. W każdym razie hetman bał się
zgromadzić wojsko w obozie, gdyż wtedy związek był pewny.
 100
W oddziałach nastąpiło zupełne rozluźnienie dyscypliny. Zna-
czna część szlachty samowolnie rozjechała się do domów.
Rozczarowanie, jakie spotkało wojsko, które po udanej
kampanii 1651 r. obiecywało sobie solidne nagrody, dotknęło
bezpośrednio i Czarnieckiego. Ani przezorna polityka, ani
nawet list do króla, nie przyniosły na razie oczekiwanych
rezultatów. Wzburzenie i rozgoryczenie oddziałów koronnych
może nie byłoby zbyt groźne, gdyby w Warszawie nie zdawa-
no sobie dobrze sprawy, że odrzucenie ugody białocerkiew-
skiej i ostre przyjęcie na sejmie poselstwa kozackiego stwa-
rzało nie tylko faktyczne przesłanki wojny, które już dawno
istniały, ale też formalnie przywracały, możliwość szybkich
działań wojennych. Wbrew wielu fałszywym wiadomościom
0 zamiarach strony ukraińskiej nie ulegało wątpliwości, że
wiosną dojdzie do starcia. Jedyną odpowiedzią strony polskiej
był uniwersał Kalinowskiego z kwietnia 1652 r. nakazujący
natychmiastowe ściąganie całego wojska koronnego na Ukrai-
nę. Wtedy to zapewne w maju pociągnął tam Czarniecki ze
swymi oddziałami. Kampania, która rozpoczynała się w ta-
kich warunkach, była z góry skazana na niepowodzenie
45
1 klęskę" .
Gwałtowny spadek dyscypliny i morale oddziałów koron-
nych postępujące od czasu zerwania sejmu, który nie uregulo-
wał zapłaty dla wojska, to objawy niesubordynacji w armii
widoczne jeszcze przez koncentracją. Jak wynika z listu
Marka Sobieskiego, przed 29 maja duża część średniej kadry
dowódczej przebywała poza Batohem (w Winnicy i praw-
dopodobnie w Kamieńcu)46, a to ułatwiało sianie fermentu
w obozie. Do tego należy dodać nieprzyjemne cechy charak-
teru hetmana, doskonale opisane przez Kubalę: „Był to rześki
starzec, ale jak dziecko niecierpliwy, w zdaniu swojem zacie-
kły, a przy tym dumny i pomsty chciwy [...] Pomimo że
45
K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 172-173.
46
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie..., s. 345.
101
w ciągłych bojach nabył dużo doświadczenia, nie miał zdol-
ności na wodza, bo ani myśleć sam, ani drugich słuchać nie
potrafił. Wielkich instynktów mu brakowało, w swojem zda-
niu uporczywie się kochał i przyszłym rzeczom zabiegać nie
umiał. Żołnierze ani zaufania, ani przywiązania do niego nie
mięli* bo szczęścia nie miał, w komendzie był surowym
i zawsze bardziej wielkim panem niż wodzem być się wyda-
wał. Nieprzyjaciel niewiele go sobie ważył, a Kozacy go
nieubłaganym wrogiem swoim rozumieli"47.
Nieobecność rotmistrzów i poruczników w obozie sprawiła,
że między hetmanem a jego armią powstała przepaść nie do
pokonania. Jeśli żołnierze rzeczywiście mieli o Kalinowskim
opinię taką, jaką przedstawił Kubala, to dziwić się należy, że
w ogóle pojawili się pod Batohem. Z pewnością większości
zebranych oddziałów znane było zdanie dowódców, między
innymi Przyjemskiego i Odrzywolskiego, o lokalizacji obozu,
sami żołnierze również orientowali się, jakie niesie to za-
grożenie. Można jedynie powątpiewać, by już wtedy zawiąza-
li koło. Prawdopodobnie fakt taki znalazłby odbicie w źród-
łach.
Należy zakładać, że właśnie nastroje zebranych pod Bato-
hem oddziałów wpłynęły znacząco na decyzję Kalinowskiego,
choć nigdy nie zrealizowaną, o przeniesieniu obozu. Wydaje
się, że ogromną rolę odegrała tu obecność Tatarów na Brac-
ławszczyźnie w momencie, gdy armii polskiej daleko było
jeszcze do osiągnięcia pełnej gotowości bojowej.
Reasumując: w końcu maja, jeszcze przed pojawieniem się
przeciwnika, ferment i niezadowolenie wśród żołnierzy jazdy
narodowego autoramentu zebranych w obozie pod Batohem
przybrały już groźne rozmiary, doszło do jawnej niesub-
ordynacji wobec hetmana.
Tymczasem pod obozem pojawiły się pierwsze czambuły
tatarskie...
47
K u b a l a , Krwawe swaty, s. 142.

SKŁAD ARMII POLSKIEJ
Na podstawie opracowania Jana Wimmera Materiały do
zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach
1648-1655 oraz Dyaryusza Oświęcima, a także herbarzy
pokusić się można o próbę odtworzenia składu jednostek
polskich znajdujących się w obozie pod Batohem. Przyjąłem,
że były tam chorągwie, które zgodnie z rachunkami Ar-
chiwum Skarbu Wojskowego opracowanymi przez Wimmera
przestały istnieć w trzecim kwartale 1652 r. lub ich liczebność
w tym czasie spadła w stosunku do poprzedniego kwartału co
najmniej o 40%. Wiemy, że poza Batohem w tym okresie nie
było walk na taką skalę, poza starciem oddziałów Konradz-
kiego pod Ładyżynem, bliżej nie znanymi mi potyczkami pod
Jagielnicą toczonymi symultanicznie lub tuż przed bitwą pod
Batohem, o czym wspominał torturowany Kozak Aleksy
Sawranow. Z kontekstu wynika jednak, że chodzi raczej
o potyczkę. Ponadto po bitwie batohowskiej Kozacy oblegali
Kamieniec, ale bezkutecznie i strona polska nie poniosła
większych strat48.
Niestety, na tej podstawie nie ustalimy wszystkich chorą-
gwi walczących pod Batohem po polskiej stronie. Świadczy
0 tym przykład regimentów Bogusława Radziwiłła mocno
przerzedzonych pod Batohem. Zgodnie z rachunkami Ar-
chiwum Skarbu Wojskowego oddziały te nie wykazują strat
osobowych w trzecim kwartale. Stało się tak, ponieważ w za-
mian za szybką ich rekonstrukcję Jan Kazimierz zgodził się
wówczas zapłacić księciu za pełne stany49. Zdaniem Wim-
mera jest bardzo prawdopodobne, że z innymi dowódcami
1 właścicielami zawarł król podobne umowy.
48
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 325-327 i 268.
49
AGAD, Archiwum Radziwiłłów, t. 10, sygn. 1261-1263.
103
Bardzo ważną kwestią, na którą należy zwrócić uwagę
przy odtwarzaniu składu oddziałów polskich walczących
pod Batohem, jest problem pułku zmarłego hetmana Miko-
łaja Potockiego. Przy omawianiu tego zagadnienia posłuży-
łem się składem pułku, w jakim brał on udział w bitwie
50
beresteckiej, a nie podczas popisu sokalskiego . Źródłowo
potwierdzona jest obecność dwóch chorągwi tego pułku
starosty krasnostawskiego Marka Sobieskiego (husarskiej
i pancernej). W bitwie brała także udział husarska chorą-
giew marszałka wielkiego koronnego Jerzego Lubomir-
skiego (przestała istnieć w trzecim kwartale). Prawdopodo-
bnie była tam również kozacka chorągiew strażnika woj-
skowego Aleksandra Zamoyskiego (straty w trzecim kwar-
tale około 57%) 51 .
Spierać się można o udział husarskiej chorągwi Mikołaja
Potockiego, której porucznikiem był Stefan Czarniecki. Dwaj
ostatni jego biografowie: Adam Kersten i Zdzisław Spieralski,
uważają, że był on wraz ze swoją chorągwią pod Batohem
podczas bitwy52. Ja jestem odmiennego zdania, problem ten
jednak rozwinę w zakończeniu. W sumie więc byłoby to
cztery lub pięć chorągwi, podczas gdy pułk składał się
z osiemnastu53. Co działo się w tym czasie z pozostałymi
jednostkami tego pułku, czy walczyły pod Batohem, jeśli nie,
to dlaczego? Odpowiedź na te pytania wbrew pozorom nie
jest zbyt trudna.
Jeszcze za życia Mikołaja Potockiego po zakończeniu ubie-
głorocznej kampanii Kalinowski popadł w bardzo złe stosunki
50
Oświęcim, Dyaryusz..., s. 306-313.
51
J e r l i c z , Latopisiec..., s. 138-139; W i m m e r , Materiały do zagad-
nienia organizacji..., „SMHW" t. V, patrz: wykaz jednostek wojska koron-
nego i ich stanu liczebnego w okresie od 1.06.1647 do 31.03.1655 r.
52
K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 1 7 4 - 1 7 5 ; S p i e r a l s k i , Stefan Czar-
niecki, s. 98-99.
53
O ś w i ę c i m , Dyaryusz..., s. 307-308. Według popisu sokalskiego pułk
ten składał się z 24 chorągwi (tamże, s. 285-286).
104
z kadrą oficerską pułku hetmana wielkiego. Po jego śmierci
stosunki te znacznie się pogorszyły, toteż gdy w drugiej
połowie marca wobec zaognienia sytuacji na Zadnieprzu
zaistniała konieczność wysłania oddziałów posiłkowych, Kali-
nowski prawdopodobnie zdecydował się posłać tam między
innymi większość chorągwi z pułku Potockiego. Cała grupa
liczyła około 3 tysięcy, a jej dowódcą został starosta halicki
Andrzej Potocki, rotmistrz chorągwi kozackiej pułku Potoc-
kiego.
Z moich badań wynika, że żadne z większych ugrupowań
przebywających w chwili ogłoszenia hetmańskiego uniwer-
sału na Zadnieprzu nie brało udziału w bitwie. Odnosi się to
również do chorągwi pułku nie żyjącego już Mikołaja Potoc-
kiego.
Jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt, że pod Batohem
Marcin Kalinowski nie dysponował również własnym puł-
kiem, było przy nim zaledwie kilka chorągwi. Podczas sokal-
skiego popisu pułk ten składał się z 17 chorągwi jazdy
i 2 chorągwi piechoty polskiej. Do bitwy beresteckiej przy-
stąpił w liczbie 15 chorągwi jazdy i 2 piechoty, ale w znacznie
zmienionym składzie: ubyły 2 chorągwie husarii, a 5 kozac-
kich zastąpiono innymi (również kozackimi). Spośród tych
oddziałów pod Batohem z pewnością znalazły się zaledwie
3 chorągwie husarii (2 Kalinowskich, jedna Zygmunta Dyn-
hofa), 4 (wg sokalskiego popisu), lub 3 (wg stanu spod
Beresteczka) kozackie (3 Kalinowskich, jedna Krzysztofa
Koryckiego) i 2 chorągwie piechoty (Kalinowskich). Pozo-
stałe chorągwie tego pułku, tak zarówno według stanu spod
Sokala, jak i spod Beresteczka pomiędzy drugim i trzecim
kwartałem wykazują nieznaczny tylko spadek liczebności,
bądź ich stan pozostał na tym samym poziomie. Gdyby
poniosły znaczne straty lub zostały zniesione, nie byłoby
komu odrestaurować ich błyskawicznie — wszak hetman
i jego syn polegli w bitwie.
105
W pierwszej połowie 1652 r. w skład pułku Marcina Kalinow-
skiego z pewnością wchodziły te chorągwie, które tworzyły go
zarówno podczas sokalskiego popisu, jak i podczas bitwy:
1) Aleksandra Cetnera chorążego podolskiego,
2) Kazimierza Piaseczyńskiego starosty mławskiego,
3) Benedykta Ujejskiego rotmistrza JKM (on sam w marcu
1652 przebywał na prawym brzegu Dniepru),
4) Romana Zahorowskiego rotmistrza JKM,
5) JPM Jana Liniewskiego — wszystkie kozackie (pancer-
ne) — razem 540 koni i porcji, i co najmniej drugie tyle (5 lub
4) pozostałych chorągwi tego pułku (niestety, nie wiem, czy te
spod Sokala czy też spod Beresteczka).
Moim zdaniem chorągwie te (5 wymienionych i następne
5 lub 4) weszły w skład zadnieprzańskiej grupy brata hetmań-
skiego Jana Kalinowskiego, miecznika bracławskiego i w bit-
wie udziału nie brały. Pod Batohem hetman polny Marcin
Kalinowski dysponował tylko 9 chorągwiami swego pułku:
3 husarskimi, 4 kozackimi i 2 piechoty, razem około 810
żołnierzami jazdy i 245 piechoty.
Biorąc pod uwagę wszystkie wcześniejsze spostrzeżenia,
skład jednostek w obozie pod Batohem 1-2 czerwca przed-
stawiał się następująco:
Chorągwie husarskie
1) Samuela Kalinowskiego oboźnego koronnego pod
dowództwem Sokolnickiego 116
2) Marcina Kalinowskiego hetmana polnego koronnego 150
3) Aleksandra Koniecpolskiego chorążego koronnego
pod dowództwem Stanisława Wyżyckiego 150
4) Jerzego Lubomirskiego marszałka wielkiego koronnego 123
5) Marka Sobieskiego starosty krasnostawskiego 85
6) Zygmunta Dynhofa starosty sokalskiego 111
7) Tobiasza Minora 75
8) Jana Odrzywolskiego kasztelana czernihowskiego 63
razem 873 koni i porcji
 107

14) Aleksandra Z. Przedwojeńskiego podstolego cie-

chanowskiego 100
15) Konstantego Szczawińskiego wojewodzica brzes-
ko-kujawskiego 81
16) Władysława Leszczyńskiego podkomorzego po-
znańskiego 95
17) Konstantego Wiśniowieckiego pod dowództwem
Krzysztofa Paczyńskiego 100
18) druga tegoż pod dowództwem Andrzeja Dobrzań-
skiego 96
19) Andrzeja Rokitnickiego 96
20) Jakuba Rokitnickiego 64
21) Michała Stanisławskiego chorążego halickiego 61
22) Samuela Czaplickiego 100
23) Jana Uchernickiego 77
24) Floriana Czepowskiego 75
25) Jerzego Bałabana 92
26) Wincentego Zielińskiego 84
27) Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego wojewody
ruskiego pod dowództwem Hieronima Lanckoroń-
skiego 183
28) Aleksandra Zamoyskiego strażnika koronnego 100
razem 2732 koni i porcji
Rajtaria

1) regiment Bogusława Radziwiłła koniuszego Wiel-

54
Chorągwie kozackie dowodzone przez W. Niemierzyca i H. Lanckoroń-
skiego, podobnie jak husarska chorągiew T. Minora, wchodziły w skład pułku
S. Lanckorońskiego, ich zniesienie (Niemierzyca i Minora), jak również 62%
straty świadczą o udziale w bitwie, niemniej obecność tych oddziałów nie
osłabia mojej tezy o niechętnym stanowisku S. Lanckorońskiego do całego
przedsięwzięcia. Chorągwie te były na żołdzie skarbu państwa i po otrzyma-
niu uniwersału nie mając kontaktu z Lanckorońskim udały się pod Batoh.
kiego Księstwa Litewskiego 600
2) regiment Stanisława Dynhofa starosty wieluńskiego 250
razem 850 koni i porcji
55
Chorągiew ta pomiędzy drugim a trzecim kwartałem 1652 r. wykazuje
spadek liczebny zaledwie o 14%. Jednakże biorąc pod uwagę fragment
Pamiętników o Koniecpolskich (s. 347), w którym czytamy o A. Koniecpol-
skim: „niemal pułk utracił w marsowej szkole mężów dobrze wyćwiczonych
pod nieszczęsnym Batowem zniesionych" i źródłowo potwierdzoną obecność
jej dowódcy, S. Wyżyckiego ( K u b a l a , Wojna moskiewska, s. 351, przypis
141), przyjąłem, że chorągiew uczestniczyła w bitwie.
108 109

przeze mnie podana jest zbliżona do uzyskanej przez Jana

Piechota typu polskiego
1) Marcina Kalinowskiego 200
2) Samuela Kalinowskiego 73
3) Mikołaja Mazowieckiego 193
razem 466 porcji
Jazda lekka (wołoska)
1) Jerzego Ruszczyca 92
Daje to 11 145 koni i porcji, tj. około 10 030 regularnego
żołnierza, z czego ponad połowę (około 5600) stanowiły dobo-
rowe jednostki cudzoziemskiego autoramentu.
Pod Piławcami właśnie piechota broniąca do końca przepraw
umożliwiła jeździe ucieczkę. Pod Beresteczkiem stanowiące
czoło oddziały piechoty i rajtarii wspomagane przez artylerię
zmusiły Tatarów do ucieczki, co przesądziło o losach starcia
(jazda polska pod Beresteczkiem po dwóch dniach walk czuła
wyraźny respekt przed Tatarami). Do tej pory jednak te doboro-
we oddziały stanowiły piątą, czwartą część całej armii, pod
Batohem było ich więcej niż 45%. W przybliżeniu liczba
Wimmera, ale wartość ta jest jednocześnie zawyżona i zaniżo-
na. Zawyżona, bo jak pokazuje przykład księcia Bogusława
Radziwiłła, dowódcy często zwiększali stany swych jedno-
stek, czerpiąc z tego procederu korzyści finansowe. Zaniżona,
bo z pewnością nie odtworzyliśmy pełnego składu jednostek
polskich znajdujących się w obozie podczas bitwy56. Za
uczestnikami bitwy przyjąłem liczbę 12 tysięcy wojsk pol-
skich przebywających w obozie 1-2 czerwca. Do zestawienia
tego dodać należy regiment dragonii Marcina Czarnieckiego,
choć próżno go szukać wśród jednostek opłacanych przez
skarb państwa w trzecim kwartale 1652 r. Skoro jednak
regiment ten bił się pod Batohem, o czym wyraźnie świadczy
Kasper Niesiecki57, i nie był opłacany przez Rzeczpospolitą,
to znaczy, że był na utrzymaniu któregoś z domów magnac-
kich, może Kalinowskich58.
56
Skoro król zawiera! u m o w y o wypłacie pieniędzy za zniesione pod
Batohem chorągwie i regimenty (co uniemożliwia wyśledzenie ich udziału za
pomocą kwitów ASW), to jest rzeczą prawdopodobną, że podobne umowy
zawierał z dowódcami i właścicielami chorągwi, które pod Batohem zniesio-
ne nie zostały, ale poniosły znaczne straty.
57
K. N i e s i e c k i , Herbarz polski, Lipsk 1841, t. 3, s. 197-198.
58
Wśród posłów żołnierskich przybyłych w początkach marca 1652 r. na
sejm znalazł się Marcin Czarniecki. Delegaci domagali się m.in. pozytywnego
dla Marcina Kalinowskiego rozpatrzenia sporu z S. Madalińskim, może
delegaci byli w jakiś sposób powiązani z hetmanem polnym? C z a p l i ń s k i ,
Dwa sejmy, s. 112.

ARMIA KOZACKO-TATARSKA POD BATOHEM
Kozacy bezpośrednie przygotowania do nowego starcia
rozpoczęli nieco później od Polaków. Rozkaz mobilizacyjny
wydal Chmielnicki dopiero w drugiej połowie maja, nieco
wcześniej na Ukrainie pojawili się Tatarzy. Ustalenie składu
i siły armii kozacko-tatarskiej biorącej udział w bitwie pod
Batohem nastręcza większych trudności niż w wypadku strony
polskiej. Również margines błędu jest większy.
Nowy rejestr wojska kozackiego był gotowy już w drugiej
połowie stycznia 1652 r.1
W liście do króla z 25 lutego tego roku Chmielnicki pisał
o 8 tysiącach Kozaków zebranych ponad rejestr, którzy pozo-
stają pod jego rozkazami w związku z przygotowywaną
wyprawą „morską' , Kochowski podaje, że Chmielnicki zrobił
dwa rejestry: jeden z przeznaczeniem dla króla obejmujący 20
tysięcy ludzi, drugi dla siebie na 40 tysięcy3.
Moim zdaniem istnieje związek pomiędzy listem Chmiel-
nickiego a wzmianką u Kochowskiego. Faktem bezspornym
jest, że siły Chmielnickiego w pierwszej połowie 1652 r.
łącznie na prawym i lewym brzegu Dniepru wynosiły mini-
mum 30 tysięcy Kozaków. Jednocześnie po wypadkach mar-
cowych ewentualny wybuch nowej wojny z Rzecząpospolitą
spowodowałby szybki wzrost tej liczby.
1
Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 247.
2
Tamże, s. 251.
3
Kochowski, Historia panowania..., s. 142.
111
Na podstawie dostępnych źródeł bardzo trudno ustalić,
które pułki nie podporządkowały się ugodzie białocerkiew-
skiej i pozostały na Zadnieprzu. Z pewnością był to pułk
czernihowski Stanisława Pobodajły4. Pod koniec kwietnia na
lewym brzegu przebywały również pułki: mirhorodzki, przy-
łucki i połtawski5. Wydaje się przy tym prawdopodobne, że
niemal wszystkie pułki zadnieprzańskie w pierwszej połowie
tego roku stacjonowały na swoich terytoriach (oprócz wymie-
nionych chodzi jeszcze o pułki: perejasławski i nieżyński,
którym dowodził Iwan Zołotarenko, szwagier Bohdana
Chmielnickiego).
Dwa-trzy tygodnie przed wybuchem wojny z Rzecząpos-
politą na naradzie w Czehryniu zapadła decyzja o rozlokowa-
niu części sił wzdłuż granicy z Moskwą. Na dowódcę frontu
północnego (litewskiego) wyznaczono pułkownika czerniho-
wskiego Stanisława Pobodajłę, którego mianowano hetmanem
nakaźnym. Hruszewski, opierając się na relacji setnika Semki,
twierdzi, że mobilizacja kozacka przeprowadzona w drugiej
połowie maja objęła cztery pułki: perejasławski, przyłucki,
mirhorodzki i połtawski. Punktem zbornym był Perejasław6,
leżący na wysokości Chwastowa po drugiej stronie Dniepru.
Były to tylko pułki lewobrzeżne, koncentracja przebiegała na
lewym brzegu i, co bardzo ważne, żołnierze dwóch z nich,
mirhorodzkiego i prawdopodobnie przyłuckiego, po egzekucji
ich pułkowników nie w pełni ufali Chmielnickiemu. Nie
mogąc skorzystać z rejestrów 1652 r. (prawdopodobnie nie
zachowały się) posłużyłem się rejestrem pozborowskim, i tak:
- pułk perejasławski, w 1652 r. dowodzony prawdopodob-
nie przez Fedora (Fesko) Łobodę, składał się z 19 setni i liczył
2986 rejestrowych;
Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 250.
Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 433.
Tamże, s. 433. Niestety, nie udało mi się ustalić czegoś o wspomnianym
setniku.
 112

- pułk mirhorodzki, w 1652 r., dowodzony przez pułkow- Jeremi Wiśniowiecki

nika nakaźnego Matwieja Iwaniwa, składał się z 16 setni
i liczył 3009 rejestrowych;
- pułk przyłucki, w 1652 r. dowodzony przez Jaśka Woro-
niczenka, składał się z 20 setni i liczył 1996 rejestrowych;
- pułk połtawski, w 1652 r. dowodzony prawdopodobnie
przez Martyna Puszkara, składał się z 19 setni i liczył 2970
rejestrowych.
Łącznie oddziały te według rejestrów z 1649 r. liczyły
10 961 Kozaków rejestrowych. Hruszewski mylił się jednak
sugerując, że zostały one użyte pod Batohem. Jego uwadze
umknął fakt, że rozkazy mobilizacyjne dla tych pułków
wydane zostały na kilka dni przed bitwą. Cytowany przez
niego rozkaz dla pułku przyłuckiego nosi datę 18 maja, a więc
został wydany zaledwie pięć dni przed bitwą, przy czym
najpierw odbyć się miała koncentracja setni, a dopiero później
pułku7. Jest rzeczą fizycznie niemożliwą, by w ciągu zaledwie
pięciu dni pułki zmobilizowały się, zebrały z Perejasławiu,
pokonały odległość ponad 250 km (w tym przeprawiły się
przez Dniepr) i z marszu niemalże przystąpiły do walki. By
rozwiać wszelkie wątpliwości, należy zauważyć, że Chmielnic-
ki wraz z taborem kozackim wyruszył spod Tarasówki w kie-
8
runku Batoha o dzień wcześniej, czyli 27 maja .
Wydaje się, że Chmielnicki, zdając sobie sprawę z nad-
ciągającego, nieuchronnego już konfliktu, postanowił przygo-
tować się do niego jak najlepiej. Obawiając się, by roz-
proszone na Zadnieprzu jednostki kozackie po wybuchu woj-
ny nie zostały zaskoczone przez pułki polskie, dokonał rzeczy
oczywistej - koncentracji oddziałów bynajmniej bez zamiaru
natychmiastowego ich użycia w nadchodzącej bitwie. Chciał
być maksymalnie przygotowany do obrony, ponieważ dotych-
czas zarówno w 1649 r. jak i 1651 r. oddziały hetmana

7
Tamże, s. 433, 438.
8
Tamże, s. 435. Janusz Radziwiłł
 Korpus artylerii
polskiej z połowy
XVII wieku

Rajtaria z połowy Piechota zaciągu

XVII wieku cudzoziemskiego
 Oficerowie wraz
z muszkieterem Lekka jazda polska
zaciągu z pierwszej polowy
XVII wieku
cudzoziemskiego

Piechota
polsko-węgierska
z pierwszej polowy
XVII wieku Dragonia z potowy XVII
wieku
 113

polnego litewskiego księcia Janusza Radziwiłła biły Kozaków

na tym teatrze operacyjnym. To skłoniło hetmana kozackiego
do podjęcia szczególnych środków ostrożności. Pobodajło
jako hetman nakaźny miał zająć się obroną frontu północnego.
Kontrakcja Radziwiłła wobec podjęcia kozackiej wyprawy na
Mołdawię była tym bardziej prawdopodobna, że był on zię-
ciem Lupula, hospodara Mołdawii.
Moim zdaniem cztery pułki: perejasławski, mirhorodzki,
przyłucki i połtawski w rzeczywistości stanowiły trzon sił
Pobodajły, nie sposób bowiem walczyć z siłami Radziwiłła
tylko jednym pułkiem czernihowskim, liczącym w myśl pak-
tów zborowskich 998 Kozaków (ostatni pułk lewobrzeżny
- nieżyński, prawdopodobnie przebywał przy Chmielnickim
i brał udział w bitwie). Być może powodem wybrania Perejas-
ławia na miejsce koncentracji była zbiórka oddziałów pol-
skich dowodzonych przez wojewodę ruskiego Stanisława
Lanckorońskiego w Chwastowie9. Jest przy tym rzeczą oczy-
wistą, że Chmielnicki, przygotowując się do walki na prawym
brzegu Dniepru, nie zamierzał użyć tylko czterech pułków
lewobrzeżnych (nie licząc posiłków tatarskich), liczebnością
ustępujących armii Kalinowskiego. Prawdopodobnie był on
doskonale zorientowany o liczebności oddziałów polskich, jak
i w zamiarach Kalinowskiego. Z pewnością więc nie zdecydo-
wałby się podjąć improwizowanego ataku na obóz polski,
w którym znaczną część stanowiły doborowe oddziały - wete-
rani wojny trzydziestoletniej. Na nich Tatarzy nie wywarliby
wrażenia podobnego do wywołanego pod Piławcami na od-
działach jazdy polskiej.
Biorąc to wszystko pod uwagę, sądzę, że Chmielnicki do
rozpoczęcia i pomyślnego przeprowadzenia skutecznych dzia-
łań ofensywnych pod Batohem potrzebował co najmniej dwu-
Stanisław Koniecpolski
9
Dłużewski podaje Ochmatów ( M i c h a ł o w s k i , Jakuba Michalow-
skiego... księga pamiętnicza..., s. 655); Gieczyński zaś Chwastów (Gra-
bów ski, Starożytności..., s. 83).

8
- Batoh 1652
114
krotnej przewagi. To, że obóz był duży i zdobyć go było
łatwo, nie przesądzało niczego - obozy chocimski i zbaraski
zmniejszano kilkakrotnie w trakcie prowadzonych walk, pod
Batohem można było spodziewać się tego samego.
Zeznający po bitwie na torturach jeniec z pułku humań-
skiego, Aleksy Sawranow(yj), twierdził, że brały w niej udział
trzy pułki kozackie: czehryński, humański i żabotyński, dowo-
dzone przez Tymofieja Chmielnickiego10. Pułk żabotyński
w ogóle nie istniał (chodzi tu o setnie żabotyńską pułku
czehryńskiego, liczącą 174 Kozaków w 1649)". Można więc
wysunąć twierdzenie, że młody Chmielnicki dowodził dwoma
pułkami: czehryńskim i humańskim (bądź trzema, z których
dwa to czehryński i humański).
Starosta żydaczowski Dzierżek podający wiadomości na
podstawie relacji pana Jasnogórskiego, twierdzi, że pod Bato-
hem były cztery pułki kozackie: czehryński, czerkaski, prze-
cławski i korsuński12. Pułk przecławski, podobnie jak żabotyń-
ski, nie istniał, nie było nawet setni o tej nazwie.
Przebywający przy taborze kozackim posłowie moskiewscy
przed 27 maja zapisali, że znajdowały się tam trzy pułki:
13
korsuński, kaniowski i czerkaski , które wkrótce ruszyły na
Batoh.
Prawdopodobny skład armii kozackiej walczącej pod Bato-
hem przedstawiał się następująco:
- pułk czehryński - Sawranow, Jasnogórski;
- pułk humański - Sawranow, Sobieski;
10
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 325-327.
11
O ś w i ę c i m , Dyaryusz..., s. 213; G a j e c k y , The cossak..., s. 594.
12
[ M i c h a ł ó w ski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza—,
s. 659. Może chodzi o Stanisława Jasnogórskiego żyjącego w tym czasie? Ale
był on kuchmistrzem nadwornym, co więc miałby robić pod Batohem?;
A. B o n i e c k i , Herbarz polski, Warszawa 1900-1901, t. 8, s. 312;
S. U r u s k i, Rodzina - Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1905, t. 6, s. 17.
13
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.
115
- pułk czerkaski - Jasnogórski, posłowie moskiewscy;
- pułk korsuński - Jasnogórski, posłowie moskiewscy;
- pułk kaniowski - posłowie moskiewscy.
W 1649 r. pułki te liczyły:
- czehryński, składał się z 19 setni, jednego kurynia i liczył
3220 rejestrowych;
- humański, składał się z 14 setni i liczył 2977 rejest-
rowych, pod Batohem dowodzony przez pułkownika Grodzic-
kiego (lub Józefa Hłucha);
- czerkaski, składał się z 18 setni i liczył 2990 rejest-
rowych, w 1652 r. dowódcą był Baran Chudyj;
- korsuński, składał się z 19 setni i liczył 3470 rejest-
rowych, w 1652 r. dowódcą był Borys Kildiev;
- kaniowski, składał się z 16 setni i liczył 3167 rejest-
rowych (G. Gajecky nie ustalił, kto dowodził pułkiem w tym
okresie).
Armia Chmielnickiego składałaby się więc co najmniej
z pięciu pułków Prawobrzeża o łącznej liczebności około
15 824 Kozaków rejestrowych (według stanu z 1649), ale nie
sposób bez dostępu do innych jeszcze nie znanych źródeł
ukraińskich powiedzieć, czy były to wszystkie siły kozackie
użyte pod Batohem. Nie sposób też odpowiedzieć, gdzie
w tym czasie przebywały i co robiły pozostałe pułki Prawo-
brzeża: kijowski, białocerkiewski, bracławski, kalnicki i po-
wołocki w sile około 10 tysięcy (według stanu z 1649). Część
tych wojsk z pewnością stanowiła osłonę na wypadek zamiaru
przyjścia z pomocą broniącym się w obozie Polakom przez
grupy Lanckorońskiego lub Potockiego. Wydaje się jednak, że
Chmielnicki nie przeznaczył do tych zadań tak dużych sił,
bowiem nie doszło do żadnych walk z oddziałami Potockiego
czy Lanckorońskiego. Jest pewne, że gdyby Kozacy mieli
takie siły nie zaangażowane pod Batohem, do walk musiałoby
dojść.
Można tu jednak zgłosić zastrzeżenie, że pułki Prawobrzeża
będąc niejako „na widoku" musiały wykonywać postanowię-
 116
nia ugody białocerkiewskiej i stany ich były w przybliżeniu
0 połowę niższe niż w roku 1649. W tym wypadku grupa
Chmielnickiego liczyłaby około 8 tysięcy rejestrowych, nato-
miast pułki nie użyte pod Batohem prawie 5 tysięcy. I tak
chyba było, według bowiem uczestnika bitwy Sawranowa
pułki: czehryński, humański i żabotyński (setnia), wchodzące
w skład sił Tymofieja Chmielnickiego liczyły 3 tysiące.
Liczba ta nie całkiem jest pozbawiona sensu. Pułki czehryński
1 humański według rejestrów z 1649 r. liczyły 6197 Kozaków
rejestrowych. Po sporządzeniu nowego rejestru, obejmującego
w przybliżeniu 50% stanu wyjściowego, liczebność tych puł-
ków spadała do 3098 rejestrowych.
Na podstawie tych przypuszczeń można wysunąć wniosek,
że na Prawobrzeżu sporządzenie rejestrów łączyło się z reduk-
cją liczebności pułków. Oczywiście nie oznacza to, że pod
Batohem Kozaków było zaledwie 8 tysięcy. Najprawdopodob-
niej towarzyszyło im kolejne 8 tysięcy ludzi, o których
Chmielnicki pisał do króla jeszcze w lutym tego roku, przygo-
towanych do użycia w wyprawie „morskiej"14. W sumie
byłoby to 16 tysięcy Kozaków, do których z małym ryzykiem
błędu dodać można około 900 Kozaków pułku nieżyńskiego,
bowiem obecność dowódcy tego pułku, Iwana Zołotarenki
(wuj pana młodego - Tymofieja) pod Batohem jest źródłowo
15
potwierdzona . Milczenie dostępnych źródeł na temat ewen-
tualnej obecności pozostałych pięciu pułków Prawobrzeża pod
Batohem nie przesądza sprawy, ale też nie pozwala na uznanie
ich udziału w bitwie. Biorąc pod uwagę wszystkie te spo-
strzeżenia przyjmuję, że armia kozacka pod Batohem liczyła
około 17 tysięcy, w tym do 9 tysięcy Kozaków rejestrowych
(wspomniane przez Chmielnickiego 8 tysięcy zgodnie z jego
słowami nie wchodziło do rejestru)16.
14
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 250-251.
15
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 148; J ó z e f o w i c z, Kroni-
ka, s. 153.
16
K r y p i a k i e w i c z , Dokumenty..., s. 250.
117
Pozostaje jeszcze sprawa posiłków tatarskich. 23 maja na
uroczysku Borok17 niedaleko Czehrynia doszło do spotkania
dowódców tatarskich i Chmielnickiego. Zapadły wówczas
ostateczne decyzje związane z rozpoczynaną kampanią. Część
wojsk tatarskich pozostała na lewym brzegu Dniepru z zada-
niem posiłkowania oddziałów Pobodajły. Trzon ich przepra-
wił się jednak na prawy brzeg, by posiłkować siły główne
Chmielnickiego18. Ustalenie, kto dowodził ordą i jaka była jej
liczebność nastręcza wiele trudności. Należy pamiętać, że
Tatarzy traktowali wyprawę jako łupieżczą, punktem docelo-
wym była Mołdawia, stąd możliwa obecność wielu ochot-
ników nie podlegających zwierzchnictwu chana krymskiego.
W polskiej historiografii istnieją na ten temat duże rozbieżno-
ści. Część historyków uważa, że dowodził Karaczy bej, inni
- że Nuradyn sołtan. Źródła również podają dwie wersje:
Wilczkowski (za Koryckim) i Kochowski utrzymują, że był to
Nuradyn, Rudawski i Wieliczko, że Karaczy. Jasnogórski,
wymieniając liczbę Tatarów pod Batohem (20 tysięcy), twier-
dzi, że nie było go przy nich. Uczestnik bitwy Tatar Mamet
podaje, że dowodził Nuradyn sołtan19.
Ostateczne rozwiązanie tego problemu stało się możliwe
dzięki dotarciu przeze mnie do relacji jeszcze jednego uczest-
nika bitwy batohowskiej (na tę relację naprowadził mnie dr
Marek Wagner, za co składam mu serdeczne podziękowania).
Uczestnikiem tym był Stanisław Zygmunt Druszkiewicz, owe-
go czasu towarzysz husarskiej chorągwi Marcina Kalinow-
skiego. O dowództwie ordy mający prawdopodobnie wieści
od Tatarów, u których znalazł się w niewoli po bitwie, tak
napisał: „[...] Muradin Sołtan był z ordą młodym natenczas,
a Karasz bej substytutem do niego"20.
17
Nazwa: Birok, Borok, Barok, nie da się zidentyfikować na podstawie
Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego.
18
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.
19
Tamże, s. 443.
20
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
[w:] „Dziennik Literacki", Lwów 1856, t. 2, s. 124-132.
 118
Wydaje się, że rozbieżności w źródłach wzięły się stąd, że
to właśnie z czambułami Karaczy beja wspierającymi 3-ty-
sięczną grupę Tymofieja toczyli Polacy walki 1 czerwca,
podczas gdy orda Nuradyna brała udział tylko w decydującym
szturmie dnia następnego. Oczywiście Karaczy bej w pełni
uznawał władzę Nuradyna.
Bez porównania większe trudności przysparza ustalenie
liczebności ordy. Uczestnicy bitwy, Mikołajowie: Dłużewski
i Gieczyński, wymieniają liczbę 16 tysięcy, Jasnogórski i his-
toryk Rudawski - 20 tysięcy, Hruszewski, opierający się na
relacji posłów moskiewskich - 30 tysięcy, Jerlicz - 70 tysię-
cy21. Dane te z całą pewnością są zawyżone. Podczas bitwy
beresteckiej liczebność ordy, na której czele stał chan Islam
Gerej, wahała się w granicach 20 tysięcy. Liczba Tatarów pod
Karaczy bejem nie przekraczała zwykle 2 tysięcy (tyloma na
ogół dysponował bej perekopski). Natomiast orda Nuradyna
zazwyczaj sięgała 5 tysięcy. Daje to łącznie 7 tysięcy Tata-
rów. Większość ta mogła być nieco wyższa, cel wyprawy
mógł bowiem przyciągnąć żądnych łupu ochotników nie
podlegających władzy chana Islam Gereja. Jednakże, moim
zdaniem, nawet z nimi liczebność ordy nie przekraczała
8 tysięcy.
Reasumując: połączone siły kozacko-tatarskie w bitwie pod
Batohem liczyły około 24 tysięcy, w tym 17 tysięcy Kozaków
i 7 tysięcy ordy. Miały one dwukrotną przewagę liczebną nad
oddziałami koronnymi znajdującymi się w obozie pod Batohem.
Jeszcze przed 22 maja Chmielnicki wraz z pułkami stac-
jonującymi wokół Czehrynia opuścił swą siedzibę, utrzymując
swe zamiary w tajemnicy i założył tabor na uroczysku Borok
(z opisu posłów moskiewskich można wnioskować, że było to
gdzieś nad Taśminą przez Czehryń płynącą). 23 maja w nie-
21
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michalowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 655; G r a b o w s k i , Starożytności..., s. 82; W. R u d a w s k i , Historia
polska..., s. 186; H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 438; J e r l i c z ,
Latopisiec..., s. 136.
119
wielkiej asyście wyruszył z Boroka w dół Taśminy, by spotkać
się z Tatarami. Do taboru powrócił, gdy ten stał już pod
Tarasówką. Było to 24, najpóźniej 25 maja. Tego dnia w roz-
mowie z posłem moskiewskim podał przyczyny wznowienia
wojny z Rzecząpospolitą: Polacy już trzykrotnie, jak mówił,
zawierali z nim ugodę (pokój), krzyż całowali, ale słowa nie
dotrzymują. Tej wiosny wyrąbali kozackie miasta Lipowy(iec)
i Rebuchy(ę), a teraz szykują się na wojnę z Kozakami. Dlatego
on, widząc ich obłudę, idzie bić się z nimi22.
Podobne przyczyny podał w liście z 27 maja pisanym
w taborze pod Tarasówką do wojewody putywulskiego Fedora
Chyłkowa. W nim Chmielnicki zrezygnował już z tytułu
hetmana JKMci, tytułując się hetmanem wojska zaporoskiego
(w liście do tego samego adresata z 22 kwietnia jest jeszcze
hetmanem z wojskiem królewskiej miłości zaporoskim i nie
wspomina o wojnie)23. „[...] lachy nieprzyjaciele nasi, chrześ-
cijanom biedę wielką czynią i na dwa obozy wojska zbierają.
Zaczym i my ruszyliśmy się z wojskiem, a prosimy racz
wasza miłość przyczynić się [...] by jego carska wysokość nas
od miłościwej łaski swojej nie odtrącał i pomocną rękę nam
podał przeciwko nieprzyjaciołom naszym"24.
Przytoczona wypowiedź i fragment listu wskazują niezbi-
cie, że w dniach 25-27 maja Chmielnicki był już ostatecznie
zdecydowany na wojnę z Rzecząpospolitą. Opuszczając Czeh-
ryń w tajemnicy zwiększał środki ostrożności, dzięki temu
zarówno koncentracja, jak i siła jego wojska znacznie dłużej
zachowane w tajemnicy być mogły. Przybycie na miejsce
koncentracji dowództwa tatarskiego i podział sił tatarskich
świadczą o rozpoczęciu wyprawy.
Tego samego dnia (27 maja) tabor wyruszył spod Tarasów-
ki. Armia kozacko-tatarska podzielona była na co najmniej
22
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.
23
Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 259.
24
Tamże, s. 260.
 120
trzy zgrupowania. Jako pierwszy ruszył na Bracław Tymofiej
z czambułami Karaczy beja. Nieco bardziej na południe
kierował się trzon armii kozackiej dowodzony przez samego
Chmielnickiego, za nim dopiero orda Nuradyna25. Siły Tymo-
fieja liczyły według Wieliczki 5-6 tysięcy i wyruszyły dzień
lub dwa dni wcześniej niż Chmielnickiego. Według jeńca
Sawranowa pułki kozackie dowodzone przez Tymofieja liczy-
ły 3 tysiące, a Tatarzy Karaczy beja kilkanaście tysięcy.
Biorąc jednak pod uwagę sytuację, w jakiej się znajdował,
składając te zeznania, próba wyolbrzymienia roli Tatarów
staje się zupełnie zrozumiała26. W rzeczywistości liczebność
towarzyszących Tymofiejowi czambułów Karaczy beja nie
przekraczała 2 tysięcy, co daje łącznie 5 tysięcy - wielkość
zgodną z relacją Wieliczki27. Część tych sił (setnia-dwie?)
w drodze pod Batoh zaangażowana została w bliżej nie znane
walki o Jagielnicę i prawdopodobnie nie wzięła udziału
w bitwie.
Siły główne Bohdana Chmielnickiego liczyły około 14 tysię-
cy i wyruszyły z Tarasówki później niż grupa Tymofieja28.
Z Tarasówki do Ładyżyna armia kozacka musiała pokonać
około 230 kilometrów w ciągu niecałych sześciu dni (za-
kładając, że tabor wyruszył już 27 maja), czyli dziennie
około 38 kilometrów. Wymagało to od piechoty ogromnego
25
Jeniec Sawranow zeznał, że grupa Tymofieja poruszała się samodziel-
nie (Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 265-267); H r u s z e w s k i (Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435) za kierunek
marszowy tej grupy uznał Bracław.
26
W i e 1 i c z k o, op. cit., s. 61; Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie,
Teki Naruszewicza, 146, s. 265-267.
27
Sawranow twierdził, że 3 tys. Kozaków dowodzonych przez Tymofieja
towarzyszyła kilkunastotysięczna orda Karaczy beja. Zeznając tak dawał do
zrozumienia, że klęskę Polakom zadali Tatarzy. Tym samym próbował się
niejako „odciążyć" (Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Narusze-
wicza, 146, s. 265-267). S. W i e l i c z k o (op. cit., s. 61-62) podał, że siły
Tymofieja to 5-6 tys. Karaczy bej zaś miał ok. 40 tys. Tatarów.
28
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435.
121
wysiłku. Choć jest możliwe, że część sił kozackich nie
wyruszała z Tarasówki, a do grupy Chmielnickiego dołączyła
gdzieś po drodze. Niestety, bez wykorzystania innych niż
obecnie dostępne źródeł ukraińskich nie sposób tego rozstrzy-
gnąć. Chmielnicki nie poszedł za synem, jak twierdzi Wielicz-
ko29, ale ruszył z taborem najdogodniejszą drogą przez Tar-
gowicę i Humań. Przebywający w Winnicy Marek Sobieski
30 maja zapisał: „pułk humański już się przedał do nich,
a Chmielnicki na Torhowicy stanął"30. Zapis ten odnosić się
może tylko do jazdy kozackiej, bo nie jest możliwe, by
w ciągu dwóch-trzech dni kozacka piechota pokonała odleg-
łość nieco ponad 150 kilometrów, czyli dziennie 50 lub 75
kilometrów.
W dniu wysłania listu do Kalinowskiego (31 maja) Chmiel-
nicki według Wieliczki znajdował się zaledwie kilka kilome-
trów od polskiego obozu. Wieliczko podaje jeszcze jedną
ogromnie ważną informację: Chmielnicki „z wojskiem całym
kozackim stanął w miejscu zakrytym, ponieważ był bez
taboru". Otóż, jak wiemy, kozacka sztuka wojenna opierała
się już od dawna na walce z wykorzystaniem silnie umoc-
nionego taboru, stosowanego również przez wojska Rzeczy-
pospolitej. Ale w wojsku kozackim inaczej niż w armii
polskiej większość stanowiła piechota, bez osłony taboru
nawet przy osłonie czambułów tatarskich nie mogąca się
oprzeć jeździe polskiej. Byłaby to chyba jedyna duża bitwa
Kozaków z Polakami, przeprowadzona i wygrana przez nich
bez użycia taboru w sytuacji, gdy trzeba było pobić umoc-
nionego w obozie przeciwnika.
Tak jednak nie było pod Batohem w roku 1652. Tatar
Mamet, mówiąc o wojskach kozackich pod Batohem, wyraź-
nie mówił o taborze, z relacji polskich uczestników bitwy:
Dłużewskiego i Gieczyńskiego wiemy, że Kozacy mieli dzia-
29
W i e 1 i c z k o, op. cit., s. 61.
30
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie..., s. 346.
 122 123

ła, co przesądza obecność taboru. Być może relację Wieliczki Winnicy32, leżącej na północny zachód od obozu polskiego.
należy powiązać z przytaczanym fragmentem listu Marka Czambuły te wykonywały zadania rozpoznawcze. Miały spraw-
Sobieskiego. Prawdopodobnie traktuje ona o jeździe kozac- dzić, czy w pobliżu nie ma innych sił polskich. Chmielnicki
kiej, która poruszała się znacznie szybciej od taboru i rzeczy- nie chciał przykrych niespodzianek.
wiście mogła dotrzeć pod Ładyżyn 31 maja (pokonując 230
kilometrów w ciągu pięciu dni). 32
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie..., s. 345. Chodzi o czambuły Karaczy-
Najtrudniej ustalić, którędy poruszała się orda Nuradyna. -beja, bowiem orda Nuradyna pojawiła się pod Batohem prawdopodobnie
Mamet relacjonował: „Nurredin przeszedłszy Dniepr, stanął dopiero drugiego dnia bitwy ( H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 435
i 443).
w dolinie 4 wiorsty od wojska kozackiego, a Kozaków
obstąpili Polacy [pod Batonem]". Pozwala to tylko wysunąć
wniosek, że orda poruszała się samodzielnie. Można przypu-
szczać, że główne siły tatarskie zwyczajowo poruszały się
utartym Czarnym Szlakiem: od Czarnego Lasu wzdłuż In-
gulca na zachód w stronę Bohu. Mamet nie mówił o tym
wyraźnie, ale można domniemywać, że do połączenia ordy
z siłami Chmielnickiego doszło tuż przed decydującym
szturmem, dopiero drugiego dnia bitwy, czyli 2 czerwca
1652 r.31
Wszystko to pozwala na próbę odtworzenia planu operacyj-
nego armii kozacko-tatarskiej. Podzielona co najmniej na trzy
zgrupowania (choć jest możliwe, że czambuły Karaczy beja
były tylko luźno powiązane z oddziałami Tymofieja, a grupa
Chmielnickiego składała się z idącej przodem jazdy i porusza-
jącej się za nią piechoty) poruszające się oddzielnie z zamia-
rem koncentracji gdzieś niedaleko polskiego obozu. W razie
wykrycia któregoś ze zgrupowań dowództwo polskie zachęco-
ne jego nikłą liczebnością na pewno zdecydowałoby się na
przyjęcie bitwy. Gdyby wojska kozacko-tatarskie poruszały
się w zwartej masie i zostały wykryte, Polacy mogliby za-
mknąć się w obozie i uchylić od bitwy.
Na Bracławszczyźnie już przed 30 maja pojawiły się czam-
buły tatarskie Karaczy beja. Tego dnia Tatarzy byli pod
Hińcami, około 5 kilometrów na południowy wschód od

31
Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 443.

PIĄTEK, 31 MAJA 1652-OSTATNI DZIEŃ
PRZED BITWĄ
Tymczasem „[...] ultima maj Chmielnicki posłał do p. het-
mana naszego dając mu znać, iż jego synaczek Tymoszek ze
swawolnymi kozakami wypiszczykami i z ordą tatarską jedzie
[...] żebyś był ostrożny, bo pewnie jutro będziesz miał gości,
nie dowierzając wysłano na podjazd, ale iż passy pozastępo-
wali beli Kozacy regestrowi, gdzie podjazdy nasze trudno
prześć mogli przed nimi, wrócili się"1. Wysłanie tego listu
potwierdzają także inne źródła: Kochowski, Rudawski, Twar-
dowski, Wieliczko, a także uczestnik bitwy Jasnogórski2.
Rudawski i Wieliczko podają jeszcze jedną bardzo ważną
informację zawartą w liście: „Ostrzegam więc Waszą Mość,
abyś odstąpił z wojskiem ku polskim granicom, a opuścił
pogranicze wołoskie, które zajmujesz".
Od razu narzuca się pytanie, jaki był rzeczywisty cel
wysłania tego listu? Czy Chmielnicki naprawdę chciał ostrzec
Kalinowskiego przed próbą interwencji? Jeśli tak, to dlaczego
zawarł w nim bardzo prowokacyjny ustęp o „polskich grani-
cach"? Dlaczego kłamał, dając do zrozumienia, że sam
1
Manuscripta Martini Goliński, s. 581.
2
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 144; R u d a w s k i , Historia
polska..., s. 187; T w a r d o w s k i, Wojna domowa z Kozaki i Tatary... s. 71;
W i e l i c z k o , op. cit., s. 61; [M i c h a ł o w s k i], Jakuba Michalowskiego-
księga pamiętnicza..., s. 659.
125
przebywa w Czehryniu3. Zgodnie z prawdą napisał, że siły
Tymofieja nie są zbyt liczne, ale „zapomniał" dodać, że sam
również zbliża się do polskiego obozu z armią ponad trzykrot-
nie liczniejszą od oddziałów syna i znacznie większą niż siły
Kalinowskiego.
„Śmiał się [Kalinowski] z wykrętu Chmielnickiego, a licząc
za niesławę sobie i Rzeczypospolitej słuchać rozkazów bezec-
nego buntownego Kozaka, wnet do boju począł się gotować"4.
Na to właśnie liczył Bohdan Chmielnicki i to był rzeczywi-
sty cel wysłania listu. Był on jakby przesłaniem: czekaj na
mojego syna, wkrótce będzie u ciebie. Ale tym samym tracił
atut zaskoczenia, dobrowolnie pozbywał się go - dlaczego?
Wyjaśnienie znajduje się w liście Marka Sobieskiego: „Obóz
stoi nad Batohem pod Czetwertynówką, ale się rusza na inne
miejsce"5. Chmielnicki dowiedział się od szpiegów lub obser-
watorów, że Polacy zamierzają opuścić pole batohowskie.
Tym samym mogli mu się „wymknąć" bądź połączyć z in-
nymi siłami polskimi (Potockiego lub Lanckorońskiego), co
znacznie utrudniłoby, jeśli nie uniemożliwiło wręcz rozbicie
oddziałów polskich.
Niemal natychmiast nasuwa się kolejne pytanie, dlaczego
31 maja zamiast uderzyć na obóz polski, Chmielnicki uprze-
dził Polaków o nadchodzącym starciu, tracąc tym samym
element zaskoczenia? Odpowiedź jest prosta. Koncentracja
armii kozacko-tatarskiej nie była jeszcze zakończona i co
ważniejsze, nadal znajdowała się na lewym brzegu Bohu
i dopiero przygotowywała do przeprawy. W żadnym wypadku
Chmielnicki nie mógł dopuścić, by do bitwy doszło podczas
przeprawy jego wojsk przez rzekę. Niemal na pewno zakoń-
czyłaby się ona klęską, pomimo liczebnej przewagi jego
3
Wieliczko, op. cit, s. 61.
4
Rudawski,ffij(ona^faj..., s. 187-188.
5
M a l e w s k a , Listy staropolskie..., s. 346.
 126
wojsk. Wysyłając list do osobistego wroga, Marcina Kalinow-
skiego, Chmielnicki był pewien, że hetman polny uczyni
odwrotnie, niż on radzi. Pozostanie w obozie, przygotowując
się do starcia, a kozacko-tatarska armia zdąży się przeprawić,
zanim Kalinowski przeniesie obóz spod Batohu. Pozostawał
jeszcze jeden, ale za to kluczowy problem, jak bezpiecznie
dokonać przeprawy, która trwać musiała minimum dzień?
Po odebraniu listu Kalinowski popełnił kolejny błąd. Nie
przeprowadził należytego rozpoznania, nie sprawdził, gdzie
się znajduje i jakimi siłami dysponuje przeciwnik i, co
najważniejsze, gdzie i kiedy zamierza dokonać przeprawy.
Uzyskanie odpowiedzi na te pytania mogło przesądzić o suk-
cesie Polaków w nadchodzącym starciu.
Piątek 31 maja był ostatnim dniem przed bitwą. Jerlicz
mylnie utarczki przebijających się do obozu Polaków (Sobies-
kiego, Kalińskiego, Czerniejewskiego) przyjął za pierwszy
dzień bitwy. Ludwik Kubala jeszcze bardziej przesunął pierw-
sze starcie. Twierdzi, że nastąpiło ono w czwartek 30 maja..
Jego zdaniem w dniu tym doszło do poważnych walk polskiej
jazdy z ordą Nuradyna.
SOBOTA, 1 CZERWCA 1652 - PIERWSZY DZIEŃ
BITWY
Faktycznie do pierwszych walk doszło w sobotę 1 czerwca.
Uczestnicy tych wydarzeń tak je relacjonowali: „[...] Naza-
jutrz zaraz a die 1 Juny w sobotę przed południem na-
stępowała horda tatarska, z któremi beło i janczarów kilkanaś-
cie tysięcy i wypadł nasz komunik, dosyć mężnie stanął,
wsparli Tatarów i nasiekli ich niemało, trwała ta utarczka aż
do wieczora w sobotę"1.
Dwaj inni uczestnicy bitwy, Dłużewski i Gieczyński, dali
podobny obraz, ale przynoszący jeszcze jedną ważną infor-
mację: „Prima Juni Horda podstąpiła w liczbie szesnastu
tysięcy pod wojsko nasze. Ochotnie wojsko zrazu pokazywa-
ło się tego dnia. Mianowicie trzy pułki zapędziły były za pół
mile Hordę, gdzie znowu posiłek Hordzie przyszedł. Gdzie
skoro wsparli naszych, zaraz górę wzięli, i nie bez szkody
było w rycerstwie. Której zabawy było aż do wieczora [...]"2
Z relacji tych wynika, że w pierwszym dniu bitwy oddziały
polskie biły się tylko z Tatarami. Po stronie polskiej użyto
1
Manuscripta Martini Goliński, s. 581.
2
[Mich a ł o wski], Jakuba Michałówskiego... księga pamiętnicza...,
s. 654; podobnie G r a b o w s k i , Ojczyste spominki..., s. 82.
 128
trzech pułków3. Skoro walki były wyrównane, prawdopodob-
nie Tatarzy zaangażowali w walce podobne siły. Polacy
walczyli z Tatarami nogajskimi i budziackimi dowodzonymi
przez Karaczy beja, których liczebność wahała się w grani-
cach 2 tysięcy, bowiem Mamet twierdzi, że orda Nuradyna
przystąpiła do szturmowania polskiego obozu razem z Koza-
kami, co nastąpiło dopiero drugiego dnia bitwy. Trzy pułki
jazdy polskiej po początkowych sukcesach zostały wciągnięte
w zasadzkę i poniosły straty. Być może to właśnie było
przyczyną, że dowództwo polskie nie zdecydowało się na
użycie tego dnia większych sił.
Ale jest jeszcze inne znaczenie bardziej przekonujące wy-
tłumaczenie. Żaden z przekazów nie mówi, jak zachowały się
wobec nieprzyjaciela nieposłuszne oddziały. Pozostaje więc
tylko cytowany już przekaz Temberskiego: Tatarzy „obser-
wowali trwogę wojsk polskich, zobaczywszy taborem umoc-
nioną część wojska, część zaś wyraźnie przeciwną walce
Najwyraźniej pomimo obecności nieprzyjaciela i uzyskane-
go kontaktu bojowego większość chorągwi jazdy nadal nie
zamierzała podporządkować się rozkazom hetmańskim i brać
udziału w bitwie. Być może więc Kalinowski użył do tych
walk większości posłusznych mu oddziałów (jeśli nie wręcz
3
B a r a n o w s k i (Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych
i czterdziestych XVII wieku, Warszawa 1957, s. 24) podał, że liczebność
jednego pułku wynosiła do 400 jezdnych, co oznaczałoby, iż w walkach
z Tatarami 1 czerwca pod Batohem brało udział do 1200 jezdnych. Jest to
błędne twierdzenie, bowiem podczas popisu sokalskiego (27 V 1651) pułk
Mikołaja Potockiego liczył 4 chorągwie husarskie, 17 kozackich i 3 ar-
kebuzerskie (razem 24), podczas gdy w tym samym czasie pułk Jeremiego
Wiśniowieckiego liczył zaledwie 3 husarskie i 5 kozackich chorągwi (O-
ś w i ę c i m , Dyaryusz—, s. 285-287). Liczebność i skład pułków były zróż-
nicowane i często ulegały zmianom. Wspomniany pułk Potockiego już
kilkanaście dni później składał się z 18 chorągwi i w tej postaci brał udział
w bitwie (tamże, s. 307-308).
4
T e m b e r s k i , Annales, s. 210.
129
wszystkich). Rzecz jasna, nie było mowy o pokonaniu przez
trzy pułki nielicznych w sumie czambułów Karaczy beja. Dla
dalszego przebiegu bitwy ogromne znaczenie, większe od
dyskusyjnego wyniku starcia, ma fakt, że zgodnie z relacjami
uczestników oddziały Kalinowskiego wpadły w zasadzkę, a to
oznacza, że Tatarzy zdobyli prawdopodobnie polskiego „języ-
ka" i z pierwszej ręki poznali tragiczną sytuację w obozie.
Pierwszego czerwca wojska Karaczy beja przystąpiły do
walki, która nie mogła przynieść korzystnego dla nich roz-
strzygnięcia (nawet gdyby ordyńcy odnieśli sukces nad polską
jazdą i tak nie mogli nawet marzyć o zdobyciu obozu), ale też
nie takie było ich zadanie. Trwające cały dzień walki miały
odwrócić uwagę Polaków od przeprawy głównych sił Chmiel-
nickiego, dokonywanej na innym odcinku. Z zadania tego
Tatarzy wywiązali się doskonale. Tym samym armia polska
straciła niepowtarzalną okazję wydania Chmielnickiemu bit-
wy w warunkach bardzo dla niego niekorzystnych. Było to
fatalnym skutkiem braku rozpoznania, choć ogromny wpływ
na niepodjęcie zdecydowanej akcji zaczepnej miała też bun-
townicza postawa części oddziałów polskiej jazdy. Niewyko-
rzystane sytuacje potrafią się mścić.
Pojawia się jednak wątpliwość. Czy jeden dzień wystarczał
dla przeprawienia się armii Chmielnickiego?
Boh na tym odcinku płynie dość łagodnym jarem, niemniej
znacznie utrudniającym przeprawę. Budowa mostu na rzecze
nie wchodziła w rachubę, ponieważ była zbyt czasochłonna
i jednocześnie bardzo trudna do ukrycia. Wynika stąd, że
Kozacy do przeprawienia się potrzebowali brodów, ale czy
takie istniały w promieniu kilku kilometrów od Batohu?
Problem ten możemy rozwiązać dzięki opisowi walk toczo-
nych w tym rejonie dwadzieścia lat później. W ciągu tego
czasu w strukturze geologicznej terenu nie mogły zajść duże
zmiany. „Tymczasem pan hetman zaporoski dufając naszej
wygranej, bez naszej wiedzy z taborem od Czetwertinówki
ruszył nazad [w kierunku Ładyżyna], co nieprzyjaciel [Tata-
9
- Batoh 1652
 130
rzy] postrzegłszy, z gór z tamtej strony [lewego brzegu Bohu]
kilką przepraw poszedł, który przez wszystek trakt od Czet-
wertynówki odwodami dobrze trzymając gdy ze wszystkich
stron nas opasał nierównej sile ulec przyszło"5 - było więc
kilka łatwych do pokonania przepraw pomiędzy Ładyżynem
a Czetwertynówką. Co więcej, ponieważ żadne ze źródeł nie
wspomina, by na kilka (kilkanaście) dni przed bitwą padały tu
deszcze, można przyjąć, że stan wód był jak zazwyczaj w tym
okresie dosyć niski. Niemniej problematyczną, a zarazem
bardzo ważną kwestią jest ustalenie, w jaki sposób i gdzie
armia kozacko-tatarska dokonała przeprawy. Mamy na ten
temat tylko dwie, do tego rozbieżne relacje Wieliczki i Kuba-
li. Obydwaj opisując bitwę popełnili błędy: Wieliczko zam-
knął walki w jednym dniu, a trzon sił kozackich według niego
był bez taboru. Kubala rozciągnął bitwę do czterech dni (od
czwartku 30 maja do niedzieli 2 czerwca), ale w swym opisie
„zgubił" jeden dzień6.
Być może relacja Wieliczki opiera się na niepisanych
przekazach ukraińskich. Twierdzi on, że przed przeprawą,
w dniu, w którym Chmielnicki wysłał list do Kalinowskiego
(31 maja), nastąpiło połączenie sił Tymofieja i ojca, po czym
nocą odbyła się przeprawa. Czambuły Karaczy beja prze-
prawiły się poniżej obozu polskiego, siły kozackie zaś powy-
żej na wysokości Ładyżyna.
O ile do przyjęcia jest sposób, w jaki dokonano przeprawy,
o tyle niemożliwe wydaje się, by armia kozacko-tatarska
przeprawiała się nocą, było to zbyt ryzykowne i trudne do
wykonania, choć teoretycznie możliwe. Wyczynu takiego
dokonał nocą z 7 na 8 września 1514 r. pod Orszą książę
Konstanty Ostrogski. Przeprowadził on nocą przez Dniepr
5
W. S. B r o e l P l a t e r , Zbiór pamiętników do dziejów polskich, War-
szawa 1859, t. 3, s. 168-169.
6
S. W i e l i c z k o , op. c/f., s. 59-63; K u b a l a , Krwawe swaty,
s. 144-145.
131
w odległości 4-5 kilometrów od ponad 60-tysięcznej armii
moskiewskiej 20-tysięczną armię polsko-litewską. Jazda prze-
szła znanym Ostrogskiemu brodem, artyleria i piechota zaś
przeprawiły się po moście pontonowym naprędce skonstruo-
wanym. W odniesieniu do wydarzeń związanych z bitwą
batohowską, poza Wieliczką nikt nie wspomina, by armia
Chmielnickiego przeprawiała się nocą przez Boh. Co więcej,
gdyby rzeczywiście doszło do przeprawy nocą z 31 maja na
1 czerwca, to pułki kozackie z pewnością próbowałyby wyko-
rzystać niepowodzenia jazdy koronnej w walkach z Tatarami
i uderzyć na obóz polski. Tak się jednak nie stało, w tych
dniach Polacy nie toczyli żadnych walk z Kozakami.
Mało prawdopodobne wydaje się, by czambuły Karaczy
beja w całości przeprawiały się razem z Kozakami. Zgodnie
z listem Marka Sobieskiego 29 maja Tatarzy byli już pod
Winnicą, a więc na północny zachód od obozu polskiego.
Ponowna przeprawa na lewy brzeg rzeki i to w przededniu
starcia stawała się dla nich zupełnie bezcelowa. Jest więc
bardzo prawdopodobne, że część sił Karaczy beja znalazła się
pod obozem polskim już 30 maja idąc w ślad za powracający-
mi z Winnicy do jednostek Polakami. Jest możliwe, że
ordyńcy pojawili się kilka dni wcześniej, co wynika z listu
7
Sobieskiego .
Pomysł rozdzielenia sił podczas przeprawy był dobry. Tata-
rzy mogli przeprawić się szybko i zająć ubezpieczeniem
przeprawy armii kozackiej. Jeśli Kozacy przeprawiali się
powyżej polskiego obozu, to najdalej w odległości 3-4 kilo-
metrów na północ. Tu Sob od strony wschodniej wpływa do
Bohu, przeprawa powyżej oznacza konieczność przejścia
dwóch rzek, co czyni ją bezsensowną. Ale czy w ciągu
jednego dnia 17-tysięczna armia (Wieliczko uważa, że
Chmielnicki miał do 26 tysięcy, nie licząc oddziałów Tymo-
fieja) mogła wraz z taborami przeprawić się w jednym
7
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie..., s. 345.
 132
miejscu, oddalonym od polskiego obozu o 3-4 kilometry, do
tego utrzymując to w tajemnicy?
Zupełnie inną wersję przeprawy podaje Kubala. Niestety,
nie udało mi się ustalić, z jakich źródeł korzystał przy
ustalaniu porządku przekraczania rzeki (powołuje się na Ru-
dawskiego, ale u niego nic nie ma na ten temat). Według
Kubali przeprawa głównych sił kozackich odbyła się poniżej
polskiego obozu, pomiędzy Czetwertynówką a rzeczką płyną-
cą na południe od Batohu, częściowo w trakcie walk Polaków
z Tatarami (dowodzonymi przez Nuradyna) błędnie datowa-
nych na 30 maja. Z mapy w skali do 1:200 000 wynika, że
jeśli rzeczywiście przeprawa głównych sił kozackich odbyła
się poniżej polskiego obozu, to z pewnością na wysokości
Czetwertynówki.
Zanim zdecydujemy, czyja relacja jest bardziej prawdopo-
dobna, jeszcze raz spójrzmy na mapę:
1) pomiędzy obozem polskim a Ładyżynem na przestrzeni
3^1 kilometrów rozciąga się równina umożliwiająca polskiej
jeździe rozwinięcie szarży;
2) pomiędzy obozem a Czetwertynówką odległość jest
blisko dwukrotnie większa, płynie tam niewielka rzeczka (ale
w dość stromym jarze), przez co akcja polskiej jazdy byłaby
znacznie utrudniona.
Na podstawie ralacji Wieliczki i Kubali, jak również krót-
kiej analizy topograficznej, uważam, że jako pierwsi nie-
znacznie poniżej polskiego obozu przeprawili się Tatarzy
Karaczy beja (ale nie wspomniane przeze mnie czambuły
obecne wcześniej pod Winnicą). Nieco później do przeprawy
przystąpili Kozacy jednocześnie przynajmniej w dwóch miejs-
cach: na wysokości Ładyżyna powyżej polskiego obozu 3-ty-
sięczna grupa Tymofieja, poniżej obozu i rzeczki między
Czetwertynówką a obozem płynącej, siły główne Chmielnic-
kiego - około 14 tysięcy z taborem. Być może w tym samym
miejscu, ale nieco później przeszła rzekę orda Nuradyna.
133
Plan Chmielnickiego był dobry. Nawet gdyby Polacy zorien-
towali się, o co chodzi i przystąpili do ataku, to w zależności od
tego, gdzie próbowaliby interweniować, istniały różne warianty
obrony. Gdyby oddziały polskie uderzyły na grupę Tymofieja,
natychmiast same mogły zostać zaatakowane przez Tatarów
Karaczy beja. Uderzenie na główne siły Chmielnickiego było
możliwe dopiero po rozbiciu czambułów tatarskich, zabez-
pieczeniu tyłów na wypadek interwencji Tymofieja i obejściu
rzeczki poniżej obozu płynącej. Do walk na przeprawach
jednak nie doszło. Polacy o nich nawet nie wiedzieli.
Niestety, nie można na podstawie dostępnych źródeł powie-
dzieć, czy w ciągu tego dnia armia Chmielnickiego zakoń-
czyła już przeprawę, a tym samym, czy wszystkie siły kozac-
kie mogły być użyte w walce nazajutrz.
O przyczynie walk polsko-tatarskich 1 czerwca pisali Ra-
dziwiłł i Kochowski. Obaj twierdzą, że zostały one wywołane
zabraniem koni z pastwisk. Radziwiłł uważa, że Polacy za-
brali je Tatarom, a piszący później, ale wyjątkowo dobrze
poinformowany Kochowski, twierdzi, że było odwrotnie8.
Moim zdaniem rację ma kanclerz. O obecności Tatarów
w okolicach obozu Polacy doskonale wiedzieli od kilku dni.
Można więc przypuszczać, że albo karmili konie zebranym
wcześniej furażem, którego sterty zalegały w obozie, albo wypa-
sali je tuż przed obozem w zasięgu polskich dział. To zaś
oznaczałoby, że Tatarzy z pewnością nie chcieliby ich atakować.
Przed obozem znajdowały się jednak nieposłuszne oddziały,
których żołnierze na pewno wypasali konie na błoniu, ale byli to
zbyt doświadczeni ludzie, by robić to poza zasięgiem dział. Być
może, wierne hetmanowi polskie chorągwie uderzyły na Tatarów
wypełniając jego rozkazy. Może hetman zamierzał sprowokować
sytuację i zmusić nieposłuszne chorągwie do udziału w walkach,
a może po prostu zamierzał dostać w swoje ręce „języka"?
8
Radziwiłł, Pamiętnik..., s. 345; Kochowski, Historia panowa-
nia..., s. 145.
 134
Wobec braku wzmianki o tych zajściach w relacjach naocz-
nych świadków należy przyjąć, że było to niewiele znaczące
wydarzenie (mała liczba koni), ale nie można jednoznacznie
rozstrzygnąć, kto komu zabrał konie.
Między bajki włożyć należy insynuację, że jedną z przy-
czyn klęski pod Batohem była panika jazdy wywołana obec-
nością Tatarów; żadne ze źródeł polskich i ukraińskich nie
zawiera takiego wątku.
NARADA
Jeszcze w trakcie walk z Tatarami hetman Kalinowski
wydał rozkaz wzywający dowódców na naradę, sytuacja ogól-
na bowiem nie była zbyt optymistyczna.
Dzień wcześniej Kozacy powstrzymali polskie podjazdy na
brodach, co pozwalało przypuszczać, że grupują tam wojska
i przygotowują się do przeprawy, którą chcą utrzymać w tajem-
nicy. Obecność ordyńców i potyczki toczone z nimi świad-
czyć mogły o bliskości i nieuchronności starcia.
Spośród wszystkich dostępnych źródeł tylko Jerlicz i Ko-
9
chowski wspominają o naradzie . Według Kochowskiego,
odbyła się ona w przerwie między walkami z Tatarami
a decydującym starciem. Twierdzi on mylnie, że bitwa trwała
tylko jeden dzień. Jerlicz jest bardziej precyzyjny i pisze, że
Polacy zebrali się pomiędzy sobotą (1 czerwca) a niedzielą
(2 czerwca). Jak twierdzą uczestnicy wydarzeń (Dłużewski,
Gieczyński i inni informatorzy), walki z Tatarami pierwszego
dnia bitwy zakończyły się dopiero w sobotę wieczorem.
Można wobec tego przyjąć, że narada polskiego dowództwa
odbyła się po ich zakończeniu, czyli w nocy z soboty na
niedzielę.
9
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 144-145; J e r l i c z , Latopi-
siec..., s. 137.
135
Jerlicz i Kochowski przytaczają z narady tylko przemowę
Zygmunta Przyjemskiego, stąd można wnosić, że był on
najważniejszym mówcą. Jego propozycję tak zapisał Kochow-
ski: „[...] Zatem hetmanie z jazdą umkniej się i tę młódź
ojczyźnie w przyszłe czasy uprowadź, piechoty z którymi ja
zostanę w okopach, zamkniemy się impet nieprzyjacielski
utrzymując, byle amunicyji i prowiantów stawało i tak od-
szedłszy co prędzej, zbierz wojsko, strasznym będziesz nie-
przyjacielowi, nie opuścisz wojska, ale część zostawisz
i wkrótce możesz przybyć [...] i za Bożą pomocą obiecuję
w okopach dwa miesiące bronić się dokładnie [...]" Wszyscy
chwalili propozycję Przyjemskiego „[...] lecz hetman w nie-
szczęście swoje i drugich uparł się [by w obozie pozostać
i bitwę przeprowadzić], żołnierze dotychczas posłuszni narze-
kali na hetmana w głos [...]"'°
W ogromnym uproszczeniu plan ten zakładał ocalenie
jazdy kosztem piechoty. Przyjemski był jednak zbyt doświad-
czonym żołnierzem, by szafować życiem ponad 5 tysięcy
piechoty, musiały więc istnieć realne szansę obrony obozu
(odpowiednio zmniejszonego). Kalinowski odrzucił ten plan
właśnie dlatego, że zgłosił go Przyjemski, do którego hetman
czuł bardziej lub mniej skrywaną niechęć. Prawdopodobnie
wzięła się ona stąd, że na naradzie przed bitwą berestecką Jan
Kazimierz poważał zdanie Przyjemskiego i Stefana Czarniec-
kiego, ignorując opinie obu hetmanów. Kalinowski mógł
ponadto zazdrościć Przyjemskiemu umiejętności i zasłużonej
opinii świetnego żołnierza.
Niemal natychmiast można zadać pytanie - dlaczego mimo
pomyślnego (choć zdaję sobie sprawę, że jest to stwierdzenie
dyskusyjne) zakończenia starć z Tatarami w pierwszym dniu
10
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146; podobnie J e r l i c z ,
Latopisiec..., s. 137; J ó z e f o w i c z (Kronika..., s. 152) zapisał, że: „Radzili
starzy żołnierze, aby się cofnął i zostawił tylko piechotę dla bronienia wałów
i obozu: lecz Kalinowski mniemał, że to hańba się cofać i pociecha dla
nieprzyjaciół [...]"
 136
walk mówiono na naradzie o ewakuacji jazdy i pozostawieniu
piechoty osamotnionej w obliczu przeważających sił wroga?
Co więcej, projekt taki zgłosił żołnierz najbardziej chyba
w wojsku koronnym zebranym pod Batohem doświadczony.
Czy jest możliwe, by dowództwo polskie dowiedziało się
jednak od któregoś z podjazdów wysłanych dzień wcześniej
0 obecności i przybliżonej liczebności pułków kozackich
1 wiadomości te trzymało w tajemnicy? Nie wydaje się to
możliwe z dwóch powodów:
1) gdyby wiedziano o liczebności sił kozackich i ich poło-
żeniu względem obozu polskiego, z pewnością Polacy dążyli-
by do zaatakowania ich podczas dokonywanej przeprawy
- nic takiego się nie wydarzyło;
2) niezależnie od tego przystąpiono by do zmniejszenia
i umocnienia obozu, rezygnując z walk z Tatarami (bądź przy
użyciu większych sił próbowano by wyeliminować ich przed
nadciągnięciem Kozaków), ponadto stale obserwowano by
oddziały kozackie;
3) niemal na pewno nie utrzymano by tych wieści w tajem-
nicy przed własnymi żołnierzami, a oznacza to, że nieposłusz-
ne hetmanowi oddziały podjęłyby próbę opuszczenia obozu
przed niepożądanym starciem z przeciwnikiem - żadne ze
źródeł nie wspomina o takich zajściach.
Na podstawie tych rozważań możemy odrzucić przypusz-
czenie, że podczas narady dowódcy znali siłę, położenie
i zamiary Chmielnickiego i to był powód, dla którego Przy-
jemski proponował ewakuację jazdy z obozu.
Czy jest więc możliwe, aby Przyjemski nie znając liczebno-
ści i położenia sił przeciwnika zestawił w jakąś logiczną
całość wydarzenia kilku ostatnich dni i zanim armia kozacka
pojawiła się na placu bitwy, ocenił szansę polskie na zbyt
nikłe i stąd pomysł ewakuacji jazdy? Tę wersję również
możemy z całym spokojem odrzucić. Przyjemski był świet-
nym żołnierzem, ale żadne źródło nie wspomina, by był
jasnowidzem.
137
Skąd więc powstał ten pomysł w głowie tak doświad-
czonego żołnierza, dlaczego z góry zakładał klęskę oddziałów
polskich w starciu z przeciwnikiem, przecież pierwszy dzień
walk przyniósł wynik korzystny dla Polaków? Z pewnością
troska o własne życie nie leżała u podstaw wysunięcia takiego
projektu, wszak Przyjemski zamierzał pozostać wraz z piecho-
tą w obozie, co oznaczało udział w bitwie. A może żoł-
nierzowi wcale nie chodziło o przeciwnika, o którym przecież
najprawdopodobniej nic konkretnego nie wiedział, może cho-
dziło mu o polską jazdę, może to właśnie ona wzbudzała jego
obawy?
Przyjemski proponując pozostawienie piechoty w obozie
deklarował jednocześnie, że pozostanie wraz z nią. Skoro tak,
to najwyraźniej widział szansę obrony, których nie dostrzegał
w razie pozostawienia jazdy w obozie. Poparciem dla tej tezy
jest przytaczany już tekst Temberskiego: „[...] Tatarzy Nogaj-
scy i Budziaccy obserwowali [1 czerwca] trwogę wojsk
polskich, zobaczywszy taborem umocnioną część wojska,
część zaś wyraźnie przeciwną walce [...]"
Po pierwszym dniu walk z Tatarami Karaczy beja naj-
wyraźniej nie udało się nakłonić chorągwi jazdy do posłuchu
i powrotu do obozu. Można jednak przypuszczać, że część
oddziałów zdecydowała się na powrót pod komendę hetmań-
ską w piątek, kiedy w obozie pojawili się porucznicy i rotmis-
trze dotychczas przebywający w Winnicy bądź Kamieńcu.
Bez wątpienia w świetle relacji Temberskiego obawy Przy-
jemskiego były jak najbardziej uzasadnione, a jego plan
należało traktować jako nieuniknioną konieczność.
Dla dalszego przebiegu bitwy o wiele ważniejsze skutki od
przyczyn wysunięcia planu ewakuacji jazdy miało odrzucenie
go przez Kalinowskiego.

NIEDZIELA, 2 CZERWCA 1652 - DRUGI DZIEŃ BITWY
Próbę rekonstrukcji wydarzeń drugiego dnia bitwy rozpocz-
nę od analizy pięciu relacji uczestników walk pod Batohem.
Na pierwszą składają się dwa identyczne przekazy sporzą-
dzone w nocy z 3 na 4 czerwca 1652 r. w Konstantynowie
Nowym na północny zachód od Winnicy 150 (!) kilometrów
od Batohu. Są to listy do kanclerza wielkiego koronnego
Jędrzeja Leszczyńskiego dwu towarzyszy wojskowych, Miko-
łajów: Dłużewskiego i Gieczyńskiego1. Na pierwszy rzut oka
oba są identyczne, jednak przy ich porównaniu okazuje się, że
nieznacznie różnią się między sobą.
Druga relacja to konfesata (wymuszone na torturach ze-
znania) Aleksieja Sawranowa, Kozaka pułku humanskiego spo-
rządzona pomiędzy 6 a 20 czerwca. Sawranow nie mówi
wprost, że brał udział w bitwie, ale nie może to dziwić
wziąwszy pod uwagę okoliczności, w jakich doszło do spisania
zeznań. Relacja ta jest bardzo nieskładna, ale ponieważ po-
chodzi od strony „przeciwnej", ma dla nas ogromne znaczenie.
Trzecia relacja spisana została 12-czerwca 1652 r. przez
nieznanego autora w formie listu do Wojskiego lubelskiego
1
Dłużewski - bliżej nie znany, tylko U r u s k i (Rodzina..., t. 3, s. 171)
wspomina o Mikołaju dziedzicu Dlużewa, ale w odniesieniu do 1620 r.
Gieczyński - Niesiecki, Boniecki, Uruski w ogóle nie wymieniają tego
nazwiska.
139
Jakuba Michałowskiego; „z pewnej relatiej z kilku towarzyst-
wa niedobitków i kilkunastu czeladzi, z którymi kilka mil
jechał z rannemi i przez drogę tak daleką strudzonemi, którzy
[mu] tak referowali [...]" Ma ona ogromną wartość, bowiem
wiadomości w niej zawarte, sporządzone kilka dni po bitwie,
mogą być znacznie bardziej wyważone od tych pisanych „na
gorąco", a co najważniejsze, liczba informatorów pozwalała
na pewną konfrontację informacji.
Autorem czwartej relacji jest uczestnik bitwy po stronie
przeciwnej, Tatar o imieniu Mamet, z ordy Nuradyna. Sporzą-
dzona została w grudniu 1652 r. przez posłów moskiewskich
słuchających wieści o bitwie pod Batohem od Mameta. Za-
sługuje ona na szczególną uwagę, ponieważ jej autor nie był
emocjonalnie tak zaangażowany, jak polscy uczestnicy relac-
jonujący bitwę, nie podlegał żadnym presjom, jak w wypadku
Sawranowa, nie ukrywa nawet tego, że po bitwie jeńcy polscy
zostali wymordowani. Wartość tej relacji oceniam bardzo
wysoko.
Piąta relacja bezpośredniego uczestnika wydarzeń jest znacz-
nie późniejsza, pochodzi z 1664 r. Spisał ją Stanisław Zyg-
munt Druszkiewicz, będący w roku 1652 towarzyszem chorą-
gwi husarskiej Marcina Kalinowskiego. Niestety, o samej
bitwie napisał bardzo niewiele.
Biorąc pod uwagę znikomą ilość materiału źródłowego
(o kapitalnym dla nas znaczeniu), pozwolę sobie na przyto-
czenie wybranych fragmentów opisujących wydarzenia dru-
giego dnia bitwy.
Mikołaj Dłużewski: „Nazajutrz secunda juni z południa
sam Chmielnicki z taką potęgą swoją nastąpił, iż i godziny nie
mogliśmy onej zatrzymać, ale nas wkolusieńko ogarnąwszy
Horda wzięła na szable, a Kozacy tabor tak opanowali, iż
z gruntu nas ze wszystkiem wojskiem zniesiono. JMP Hetman
ten zaraz w redutę wlazł do Codzoziemców, ale i tam nie
długo się zabawił, gdyż tę działami do koła obtoczyli, mając
ich kilkadziesiąt. Tedy albo zabity, albo też żywego z niej
 140
wzięto. Jeśli się poddali, to musieli. Gdyż w takowych redu-
tach i bez wody i naprędce robionych przy nawałności nie
może się utrzymać, a jeszcze w takowej konfuzyi, która się
stała, że kiedy już bić się to wtenczas trąbiono, aby się
zerwała luźna czeladź. A obóz był takowy, żeby go sto tysięcy
ledwie obroniło. W czele tylko jeden rząd postawił, a w tyle
żadnej dusze do obrony nie mógł mieć ani odwodu, gdzie jako
chcieli tako nas zaraz wzięli i którędy chcieli do obozu tak
Kozacy jako Tatarowie wpadli. Mnie Pan Bóg z pod jednej
Chorągwie do usługi Rzplitej tylko z towarzyszem jednym
[M. Gieczyńskim - W.J.D.] przedziwnym sposobem dał
w pław przejść. Rzadko kto, albo mało bardzo uszedł, bo
bardzo przeprawy częste i lasy gęste wkoło tego miejsca były
[...] lecz wątpię, by kto uszedł, przez tak gęste wojska
przebijając się. Cudzoziemcy stawili się dobrze i Rajtarowie,
lecz rzadko który będzie do usługi i obrony Rzplitej z nich [...]
Co dawszy cale wysokiemu WMci Dobrodzieja naszego roz-
sądkowi upraszam przy tem, aby ta wiadomość nieszczęsna,
lubo nie po filozofsku wypisana, jako od zbitego kiścieniem
i oczy mającego od prochu opalone, wdzięcznie była przyjętą
mając mnie ubogiego żołnierza w pamięci służącego przez
kilka dwadzieścia lat ustawicznie"2.
List nieznanego nadawcy do Jakuba Michałowskiego „[...]
A interim w nocy [z 1 na 2 czerwca] reduty i szańce rzucali
[Polacy], a Kozacy w nocy zaszli im w tył z czerdzieści albo
50 tysięcy, o których nasi nie wiedzieli [...] 2 Juni skoro
brzask poczęła Horda nacierać już znowu, a przy szańcach
propter se fugierro [?] zostawili piechotę niemiecką, która
była pół ośma tysiąca. Wypadł nasz komunik sparł Tatarów
znowu, którzy podawszy tył skoro uciekali, a interim Kozacy
na tabor uderzyli z tyłu, z którymi tak się piechota strzelała, że
przez 3 godziny nie było widać tylko ogień, kiedy też mieli
2
[Mich a ł o w ski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 655-656.
141
[...?] Nagle Tatarowie predali uczynili odwrót i poszli na tabor
i [...?] się iż nie strzymać Kozaki już w taborze [uciekać?]
wszczynają, udali się w [...] z tej niemieckiej kompanii i jeden
nie wyszedł aż wszystek wyścinali, pana polnego [hetmana]
konia postrzelono w zad, o którym powiadano, że już nie żyje.
P[ana] Przyjemskiego zabito i p[ana] starostę winnickiego tak
udają już regimentarze posieczeni pobrani w niewolę. 12 000
wojska naszych było, którego nie wyszło i półtora tysiąca
Stanisław Zygmunt Druszkiewicz: ,,[...] Kilka tysięcy [zło-
tych] pachniało, kiedy wsiadłem na koń na skrzydło! Ale to
wszystko siadło pod Batowem! Kozacy z ordą nastąpiwszy
znieśli wojsko, hetman zginął i siła poginęła paniąt. Szczęś-
liwy bardzo co uszedł, tych co żywcem pobrano do więzienia,
nazajutrz zaraz pościnano wszystkich [...] I mnie natenczas
żywcem było wzięto, obuchem z konia zbito, srogim w łeb
razem, przez misiurkę. Pół roku krew ciekła uszyma, a rok
cały jak w dzwonek dzwoniło w głowie. Mila od Batoha
uchodzącego pod Władyżynem mnie wzięto, a tak tulit casus,
że ciż Tatarowie znów z tejże wsi [Karenek] z Krymu com się
im był i na Żółtych dostał Wodach. Na tureckim siedziałem
koniu, w pancerzu oprawnym i pieniądze przy mnie znaleźli,
dwieście czerwonych złotych i to mi dało żywot, że się
znajomym dostałem Tatarom. Niewypowiedzianie o to się
starali, aby mnie nie ścięli, i to też nie mniej pomogło, że
umiałem ich język. W swoje suknie przebrali, szablę sachaj-
dak dali i między sobą uwozili [...]"
4
Aleksy Sawranow: ,,[...] Pod Batohem było wojsko, które
siedziało na koniach wszystkich uszło, niemiecka piechota
zginęła, iż w niewolę ich nic prawie [nikt] nie dostał. W Ho-
dożynie zamknęło się coś piechoty, tam ich dostano i wysie-
3
Manuscripta Martini Goliński, s. 581-582.
4
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
s. 124-132.
 142
czono. Jednakże siła piechoty uszło. O Panie Hetmanie nie
słyszał, jak się obraca, słyszał, że uszedł z niewoli ktoś, ale
nie wie [kto], bo pogłoski między wojskiem, że żadnego Pana
nie masz w niewoli tylko czeladź. Tymoszko pogniewawszy
się z ojcem umyślnie szedł na wojsko [polskie], po rozgromię
wojska dnia 3 ruszył się do Kamieńca Podolskiego [...]"*
Mamet: ,,[...] Nurredin przeszedłszy Dniepr stanął w dolinie
4 wiorsty od wojska kozackiego, a Kozaków obstąpili Polacy.
Nurredin posłał Mameta z Kozakami do taboru, by zamel-
dował o przyjściu i on Chmielnicki zobaczywszy (zobaczył?)
0 trzeciej w dzień, jak hetmani i Polacy porzuciwszy tabor
rozbiegli się w różne strony. Nurredin ze swymi ludźmi
1 hetman [Chmielnicki] ruszyli, pobili ich i zabrali do niewoli
- a to z nimi się stało na skutek gniewu Bożego, a nie przez
Nurredina i hetmana. W boju Tatarzy wzięli Polaków do
niewoli [,..]"6
Już na pierwszy rzut oka widać, że relacje te tworzą dwa
obrazy, niezbyt ze sobą współgrające. Analizując relacje
polskich uczestników bitwy, otrzymujemy przygnębiający
i dosyć skomplikowany obraz przebiegu wydarzeń.
Bitwa rozpoczęła się 2 czerwca przed południem (nieznany
nadawca - „skoro brzask") od starcia polskiej jazdy z ordyń-
cami sprowokowanej przez Tatarów. Polacy odnieśli w nim
wyraźny sukces, zmuszając Tatarów do odwrotu. Niestety, nie
wiemy, jakie siły zaangażowano w walce. Można jednak
założyć, że skoro orda Nuradyna nie brała w niej udziału
(Mamet o tym nie wspomina), to nawet gdyby Karaczy bej
użył większości swych sił, byłoby to maksymalnie 2 tysiące
Tatarów. Ponieważ mimo potencjalnej przewagi nie uzyskali
Polacy rozstrzygnięcia, wydaje się, że użyli podobnych lub
tylko nieznacznie większych sił.
5
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146.
s. 265-267.
6
H r u s z e w s k i , Istorija Ukrainy-Rusy, s. 443.
143
Jaki w takim razie był cel wyprowadzenia jazdy z obozu?
Załóżmy, że tego dnia Kalinowski zamierzał zdecydowanym
uderzeniem na Tatarów rozstrzygnąć bitwę. Nie wiemy, jak
długo trwały te walki i co w tym czasie robiły oddziały nie
zaangażowane w boju. Prawdopodobnie przebywały na błoniu
przed obozem i tam zastał je atak kozacki na tabor. Dłużewski
i Gieczyński nic nie wspominają o porannych walkach z Tata-
rami, dla nich zmagania bitewne drugiego dnia zamknęły się
w jednym zmasowanym ataku wykonanym około południa,
w którym „z gruntu nas ze wszystkiem wojskiem zniesiono".
Nieznany nadawca listu nie podaje, w jakiej porze dnia
Kozacy uderzyli na tabor, konkretyzuje jednak miejsce: były
to tyły obozu, i twierdzi, że minęły przynajmniej trzy godziny,
zanim złamali opór i weszli do taboru. W tym samym mniej
więcej czasie Tatarzy dotychczas zajmujący pozycje defen-
sywne zaatakowali jazdę. Zmuszona do odwrotu zawróciła do
taboru, gdzie odkryła, że już jest lub zaraz będzie zdobyty
przez Kozaków. Ponieważ z ich obecności na polu bitwy
dotychczas nie zdawała sobie sprawy, rozpoczęła bezładną
ucieczkę.
Biorąc pod uwagę, że Dłużewski i Gieczyński milczeniem
pominęli pierwszą fazę walk (starcie jazdy z Tatarami),
można z całą pewnością stwierdzić, że decydujące dla prze-
biegu bitwy było uderzenie Kozaków na tabor. Musiało ono
być ogromnym zaskoczeniem, skoro czeladź dopiero w chwili
ataku zaczęła sposobić się do obrony obozu („wtenczas
trąbiono, aby się zerwała luźna czeladź" - Dłużewski). Naj-
większe straty poniosła w bitwie piechota cudzoziemska („iż
w niewolę ich nic prawie [nikt] nie dostał" - Sawranow;
„rzadko który będzie do usługi i obrony Rzplitej z nich"
- Dłużewski). Większość jazdy polskiej dostała się do niewoli
(„lecz wątpię, by kto uszedł przez tak gęste wojska przebijając
się" - Dłużewski, „w boju Tatarzy wzięli Polaków do niewo-
li" - Mamet).
144
Ten uproszczony przebieg walk mógłby stać się podstawą
pełnej rekonstrukcji bitwy, gdyby nie relacje... Mameta i Saw-
ranowa. Z relacji Mameta wynika jednoznacznie, że atak
kozacki nastąpił po bliżej nie wyjaśnionych zajściach w pol-
skim obozie. Nie wiadomo, dlaczego oddziały polskie po-
rzuciły obóz i rozpoczęły bezładną ucieczkę. Moment ten
wykorzystali Tatarzy i Kozacy, uderzyli na uciekających i na
próbujących bronić się jeszcze w obozie. Informację Mameta
uwiarygodnia zeznanie Sawranowa: „Pod Batonem było woj-
sko, które siedziało na koniach, wszystko uszło" - inna
sprawa, że daleko nie uciekło.
Te dwa przekazy stawiają przed nami bardzo poważny
problem do rozwiązania. Aby to uczynić, musimy sięgnąć po
źródła zawierające informacje na temat bitwy niekoniecznie
z pierwszej ręki. Na jej temat pisali między innymi: Albrycht
Stanisław Radziwiłł, Wawrzyniec Jan Rudawski, Samuel ze
Skrzypny Twardowski, Joachim Jerlicz, Wespazjan Kochow-
ski, Stanisław Temberski, Mikołaj Jemiołowski i ukraiński
dziejopis Samoił Wieliczko. Tylko jeden z wymienionych
autorów relacji (S. Wieliczko) patrzy na bitwę od strony
przeciwnej.
Jedynie Radziwiłł i Jerlicz pisali o wydarzeniach „na
bieżąco".
Albrycht Stanisław Radziwiłł, sprawujący w tym czasie
urząd kanclerza wielkiego litewskiego, z racji koligacji ro-
dzinnych, pełnionego urzędu i wynikającej z tego pozycji na
dworze, należał do grona osób najlepiej poinformowanych
zarówno w sprawach prywatnych, publicznych, jak i państwo-
wych w Rzeczypospolitej. Opis wydarzeń pod Batohem za-
warł w Pamiętniku o dziejach w Polsce (tytuł oryginału:
Memoriale rerum gestarum in Polonia a morte Sigismundi III),
obejmującym lata 1632-1656. Wartość źródłowa tej pracy jest
pod każdym względem ogromna. O bitwie pod Batohem tak
napisał: „Tatarzy 2-go tego miesiąca czerwca napadli
na naszych, ale kiedy ci ich mocno odparli, następ-
145
nego dnia z większym impetem natarli na nasze wojsko.
A kiedy naszym zabrakło odwagi i zamyślali o ucieczce,
hetman rozkazał piechocie strzelać do zbiegów i kilku padło
zabitych. Wtedy Tatarzy licząc, że, jak to było umówione
- z tyłu Kozacy zaatakowali nasz obóz, natarli potężną siłą
i zmusili całe nasze wojsko do ucieczki [...]"7
Joachim Jerlicz zostawił po sobie dzieło zatytułowane
Latopisiec albo kroniczka różnych spraw i dziejów z lat
1648-1673. Jest to swego rodzaju diariusz, niestety nie
wolny od niedokładności i pomyłek. O wydarzeniach na
polach batohowskich tak pisał: „Hetman mając koło albo
radę [przed bitwą] umyślił konno uchodzić niesłuchając rady
Pana Przyjemskiego, który piechotą niemiecką sprawował,
który radził, aby onego i piechotę z nim zostawiwszy i wszys-
tkie ciężary i harmatę, sam konno uchodził obronną ręką ku
Kamieńcu. Niesłuchając rady tej Pan Hetman kazał się
ruszyć, gdzie wojsko w porządku nie stało i niesporządzono.
W tym czasie potężnie Orda nastąpiła i zerwali obóz którego
i wzięli w dzień niedzielny [2 czerwca], którego panów
żołnierzy mało co uszło albo uciekło, ale wszyscy do rąk
pogańskich w niewolę dostali się, a innych pozabijali i tamże
na placu zostawili [...]"8 Relacja jego zawiera znacznie
więcej błędów niż przekaz Radziwiłła. Ten ostatni błędnie
podaje tylko datę ostatecznego starcia - 3 czerwca, Jerlicz
zawyża liczbę Tatarów do 70 tysięcy, pierwsze walki datuje
na 31 maja i, co chyba najważniejsze, pomija udział Koza-
ków w bitwie.
Te dwa źródła podają różne przyczyny klęski. Według
Radziwiłła były nimi zamieszanie i bratobójcze walki w pol-
skim obozie, zdaniem Jerlicza - niefortunna decyzja Kalinow-
skiego o przesunięciu taboru. Tę drugą wersję możemy od-
rzucić, jako że nie potwierdza jej żadne inne źródło.
7
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345-346.
8
J e r l i c z , Latopisiec..., s. 137-138.
10 - Batoh 1652
 146
Autorzy pozostałych wymienionych przeze mnie źródeł:
zarówno pamiętnikarze (Jemiołowski), jak i siedemnastowie-
czni historycy (Kochowski, Rudawski, Temberski, Twardo-
wski), albo przyjmują bratobójcze walki w obozie polskim za
jedną z przyczyn klęski Polaków, albo milczą na temat tego
incydentu.
Wespazjan Kochowski jest autorem Historii panowania
Jana Kazimierza, której tom pierwszy obejmujący lata
1648-1654 ukazał się w 1684 r. Dwaj znawcy epoki: Adam
Przyboś i Adam Kersten, bardzo wysoko ocenili wartość tego
dzieła.
Według Kochowskiego bitwę rozpoczęli Tatarzy zabierając
Polakom pasące się konie. Kiedy ponownie pojawili się przed
polskim obozem, uderzyły na nich chorągwie jazdy dowodzo-
ne przez Marka Sobieskiego i Jana Odrzywolskiego. Walki te
skłoniły polskie dowództwo do odbycia narady, na której
głównym mówcą był Zygmunt Przyjemski. Wystąpił on z pro-
pozycją ewakuacji jazdy z obozu (podobnie u Jerlicza), plan
ten jednak odrzucił Kalinowski. Tymczasem na polu bitwy
Tatarzy odparci przez jazdę wycofali się, ale na tyły obozu
uderzyli Kozacy Tymofieja Chmielnickiego. Dalej wypadki
potoczyły się błyskawicznie.
Dowodzący obroną tylnej części obozu atakowanej przez
Kozaków Przyjemski znalazłszy się w trudnej sytuacji, zażą-
dał od hetmana posiłków. Ten jednak udzielić ich nie mógł,
bowiem czoło obozu, mimo że ubezpieczane przez działa,
zaatakowali Tatarzy. Podczas walk w centrum obozu wybuchł
szybko rozprzestrzeniający się pożar. Rannego hetmana na
stanowisku dowodzenia zastąpił Marek Sobieski, ale wobec
przewagi nieprzyjaciela i szalejącego ognia obrona była już
niemożliwa. Po bitwie zakończonej klęską armii koronnej
nastąpiła trzydniowa rzeź jeńców polskich.
Zdaniem Kochowskiego bitwa trwała dzień. Opis jej autor
oparł na relacji Jana Szczawińskiego. Klęska nastąpiła wsku-
147
tek zmasowanego dwustronnego ataku kozacko-tatarskiego,
któremu towarzyszył pożar9.
Podobny w treści, aczkolwiek znacznie późniejszy jest opis
kronikarza lwowskiego księdza Jana Tomasza Józefowicza
zawarty w Kronice miasta Lwowa. Autor musiał czerpać
informacje ze źródeł wykorzystanych przez Kochowskiego
(bądź bezpośrednio z jego pracy), jako że opisy obu są bardzo
zbliżone, przy czym opis Józefowicza jest mniej dokładny10.
O wiele ogólniejsza jest relacja Mikołaja Jemiołowskiego
zawarta w Pamiętniku obejmującym lata 1648-1679, spisa-
nym pod koniec życia (zm. około 1693). Według niego
przyczyny klęski armii koronnej pod Batohem tkwiły w przy-
gniatającej przewadze przeciwnika (siły Chmielnickiego oce-
nia na 100 tysięcy), któremu nie mogli się oprzeć Polacy
w nadmiernie rozciągniętym i nie obwarowanym obozie.
Z przedstawionego przez Jemiołowskiego opisu bitwy wyni-
ka, że w chwili ataku kozacko-tatarskiego oddziały polskie
znajdowały się przed obozem".
Duże znaczenie ma praca Wawrzyńca Jana Rudawskiego,
której tytuł w tłumaczeniu z łaciny brzmi: Historia polska od
śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, czyli Dzieje
panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r. Rudawski
zbierał materiały już wcześniej, a zadanie miał ułatwione,
bowiem ojciec jego, Jan, był sekretarzem Jana Kazimierza
i mógł udostępnić synowi dokumenty królewskie, ojczym zaś,
Hutten, sekretarzował królowej. Rudawski pisał na dworze
austriackim dla Leopolda I, mógł sobie pozwolić na krytykę
i odważne poglądy. Pisząc o bitwie korzystał „[...] z listu Bpa
krakowskiego księcia siewierskiego do żony księcia Ostrow-
skiego w tychże dniach czerwca pisanego". Według Rudaw-
skiego pierwszy dzień bitwy, w którym Polacy toczyli walki
9
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 144-150.
10
J ó z e f o w i c z, Kronika..., s. 151-154.
11
[J e m i o ł o w s k i], Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego..., s. 34.
 148
z Tatarami, był dla oddziałów polskich pomyślny, a morale
wysokie. Następnego dnia pod obozem pojawiły się główne
siły kozackie, ale do bitwy nie doszło, ponieważ hetman
zakazał Polakom wychodzić z obozu. Przerażeni siłami prze-
ciwnika żołnierze jazdy rozpoczęli bunt, zawiązali koło i nie
słuchając rozkazów ani próśb hetmana przygotowywali się do
ucieczki. Oskarżyli Kalinowskiego o doprowadzenie do kryty-
cznej sytuacji, ktoś rzucił myśl, aby wydać hetmana Kozakom
i w ten sposób uzyskać od nich wolne wyjście. Hetman
próbował jeszcze rozmawiać ze zbuntowanymi oddziałami
jazdy, ale gdy nie dało to żadnych wyników, przestraszony
rozmiarami rokoszu i zamiarami buntowników schronił się do
szeregów piechoty cudzoziemskiej. Po otrzymaniu od syna
wiadomości, że jazda gotuje się już do ucieczki, rozkazał
piechocie otworzyć do niej ogień. Posłuszna hetmańskiemu
rozkazowi piechota strzelała raczej na postrach, nie chcąc
zabijać i ranić jeźdźców. Mimo to rozwścieczona jazda w od-
powiedzi puściła na piechotę konie zapasowe. Przez cały ten
czas Kozacy i Tatarzy stali i przyglądali się wietrząc podstęp.
Dopiero od zbiegów dowiedzieli się, co dzieje się w polskim
obozie, wtedy podjęli decyzję o rozpoczęciu ataku. Uderzyli
jednocześnie ze wszystkich stron. Jeńców nie brano.
Opis ten wyróżnia się w sposób zasadniczy spośród pozo-
stałych mówiących o buncie. O ile według Radziwiłła, Twar-
dowskiego i Temberskiego do zajść w obozie doszło po ataku
nieprzyjaciela, o tyle według Rudawskiego bunt i bratobójcze
walki nastąpiły w czasie, kiedy nie toczyły się żadne walki.
Oddziały polskiej jazdy na długo przez atakiem nieprzyjaciela
wypowiedziały posłuszeństwo hetmanowi i postanowiły uciec
z obozu pozostawiając w nim piechotę .
12
Kolejna praca, w której zawarty jest opis bitwy pod Bato-
nem, to Wojna domowa z Kozaki i Tatary z Moskwą potym
Szwedami i z Węgry przed lat dwanaście za panowania ...
R u d a w s k i , Historia polska..., s. 188-191.
149
Jana Kazimierza ... autorstwa Samuela ze Skrzypny Twardow-
skiego, wydana w Kaliszu w 1660 r. Adam Przyboś wartość
źródłową tego poematu ocenił bardzo wysoko.
Zdaniem Twardowskiego bitwa rozpoczęła się atakiem
tatarskim, przed którym Polacy umacniali obóz. Tatarzy zo-
stali odrzuceni. W pogoń za nimi ruszyła polska jazda, która
jednak zagalopowała się zbyt daleko i wpadła w zasadzkę.
Przestraszone chorągwie w panice rzuciły się do ucieczki.
Hetman nie mogąc powstrzymać uciekających: „Piechocie
gotowej do nich strzelać rozkaże. Czym padło ich więcej niż
od nieprzyjaciela". Pozostałym w obozie oddziałom cudzoziem-
skim nie udało się obronić taboru, choć zażarta walka trwała
do rana. Przez cały czas bitwy Chmielnicki stał w odległości
2 kilometrów nie biorąc w niej udziału. Twardowski podobnie
jak Radziwiłł uważa, że piechota na rozkaz hetmana ot-
worzyła ogień do jazdy wówczas, gdy po niepomyślnych
walkach z Tatarami ogarnięte paniką chorągwie zaczęły ucie-
kać. Skorzystali z tego Tatarzy i wdarli się do obozu, co
ostatecznie przesądziło losy bitwy. Walki trwały według niego
jeden dzień. Milczeniem pomija udział w niej Kozaków,
wspomina jednak o chłopach ukraińskich, dobijających ran-
nych żołnierzy polskich13.
Bardzo podobny w treści, ale znacznie mniej dokładny opis
wydarzeń przedstawił anonimowy autor Pamiętników o woj-
nach kozackich za Chmielnickiego... wydanych z rękopisu we
Wrocławiu w 1842 r. Schemat wydarzeń jest taki sam jak
u Twardowskiego, ale błędy są znacznie większe. Obóz polski
lokowany jest pod Bałorowem, nazwisko Kalinowskiego
w ogóle się nie pojawia, a zmarły hetman Potocki miał
14
zdaniem autora pracy na imię Michał .
Znacznie bardziej skomplikowany, ale zarazem pełniejszy
obraz interesujących nas wydarzeń przedstawił na kartach
13
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., sz. 70-73.
14
Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego
autora [spisane], Wrocław 1842, s. 107-108.
 150
Annales Stanisław Temberski będący od 1641 r. oficjalnym
historiografem Akademii Krakowskiej. Ostateczna wersja je-
go dzieła (obejmującego lata 1647-1672) powstała po zakoń-
czeniu wojny szwedzkiej, choć materiały z dostępnych mu
druków i rękopisów zbierał znacznie wcześniej. Niektóre
relacje opracowywał na bieżąco.
W pierwszym dniu bitwy uwzględnił znany nam już opis
walk trzech polskich pułków z Tatarami nogajskimi i budziac-
kimi. Dopiero następnego dnia pojawił się pod obozem
Chmielnicki z Tatarami. Widząc Kozaków, nieposłuszne het-
manowi oddziały jazdy zaczęły jawne przygotowania do
ucieczki. Tymczasem armia kozacko-tatarska otoczyła już
obóz polski, a walki dotychczas toczące się na jego przedpolu
przeniosły się na teren obozu. W trakcie walk w oddziałach
polskich nastąpił ostateczny rozłam. Część żołnierzy zrezyg-
nowała z obrony obozu myśląc tylko o ucieczce.
Najsilniej broniły się oddziały piechoty „cudzoziemskiej"
Zygmunta Przyjemskiego, część z nich w trakcie bitwy przy-
stąpiła do sypania okopów (?!). Ostatecznie jednak przewaga
wrogów i brak jednolitej obrony wśród Polaków stały się
przyczyną klęski .
15
Ostatni z wykorzystanych przeze mnie opisów sporządził
ukraiński dziejopis Samoił Wieliczko pod koniec XVII w.
i zamieścił w pracy pod tytułem Opowieść o wojnie Kozaków
z Polakami. Mimo iż relacja zawiera dużo błędów (między
innymi siły polskie ocenia na... 50 tysięcy) to biorąc pod
uwagę, że pochodzi od strony przeciwnika, zdecydowałem się
ją przytoczyć. Wieliczko podobnie jak Twardowski uważa, że
bitwa trwała dzień. Rozpoczęła się skoro świt atakiem na
7-tysięczną polską straż przednią w Ładyżynie, którą z miej-
sca zniesiono. Następnie wykorzystując zaskoczenie Kozacy
uderzyli na niczego nie spodziewających się śpiących za
obozowymi umocnieniami Polaków. Ci jednak odrzucili Ko-
15
Temberski, Annales, s. 210-211.
151
żaków. Wtedy od tyłu uderzyli Tatarzy i „pochłonęli" cały
obóz, tylko osiem regimentów piechoty broniło się bez armat
na placu przed obozem mając za plecami rzekę. Do nich
wkrótce dołączyła jazda, ale nie mogąc wytrzymać ognia
kozackich muszkietów i szabel wciąż atakującej ordy Polacy
zaczęli skakać do Bohu, w ucieczce szukając ratunku. Kali-
nowski nijak nie mogąc powstrzymać uciekających rozkazał
piechocie otworzyć do nich ogień i strzelać nie zważając na
stopień. „Gdy tak się stało i gdy do 10 tys. polskiego
konnego wojska padło na brzegu Bohu, wtedy Karaczy bej
i Chmielnicki wszystkimi siłami uderzyli na Polaków i roz-
bili ich" 16 .
Po zapoznaniu się z tymi relacjami aż trudno uwierzyć, że
odnoszą się one do tego samego wydarzenia, tym bardziej że
z wyjątkiem Wieliczki pochodzą od jednej tylko strony. Mimo
to odnosi się wrażenie, że bratobójcze walki w obozie pol-
skim, problem kluczowy dla odtworzenia przebiegu bitwy,
miały jednak miejsce. Zdecydowanie przemawiają za tym
relacje Radziwiłła, Rudawskiego, Temberskiego i Twardow-
skiego. Spośród relacji milczących na temat buntu (Jerlicza,
Kochowskiego, Józefowicza i Jemiołowskiego), tylko Histo-
ria Kochowskiego może się równać z pracami autorów wy-
mienionych wcześniej.
A jednak sprawa nie jest taka prosta. Przeglądając dostępną
mi korespondencję kilku osób z czerwca i lipca 1652 r.,
poruszających problem klęski oddziałów koronnych pod Bato-
hem, dojść można do przeciwnego od przytoczonego wyżej
wniosku.
1) 3 czerwca Bohdan Chmielnicki w liście pisanym do
wojewody putywulskiego Chyłkowa w taborze pod Batohem
chwali się zwycięstwem, nie wspomina jednak o jakimkol-
wiek buncie ;
17
16
Wieliczko, op. cit., s. 63.
17
Krypiakiewicz, Dokumenty..., s. 261.
 152
2) 13 czerwca starosta żydaczowski Dzierżek relacjonując
bitwę Jerzemu Lubomirskiemu na podstawie rozmowy z pa-
nem Jasnogórskim (najprawdopodobniej jej uczestnikiem) nie
wspomina o buncie18;
3) 14 czerwca nieznany nadawca pisał ze Lwowa o klęsce
(byli już w nim niedobitkowie spod Batohu), o buncie ani
słowa19;
4) 14 czerwca niejaki Zygmunt Jurkowski donosił księciu
Januszowi Radziwiłłowi o zniesieniu armii koronnej, o żad-
nym buncie nie wspomina20;
5) 20 czerwca Stefan Czarniecki do Jerzego Lubomir-
skiego pisał o wybuchu nowej wojny z Kozakami, o buncie
ani słowa21;
6) 10 lipca „Awizy od P. Wilczkowskiego porucznika
pułku Wojewody Sandomierskiego", który na temat bitwy
rozmawiał z jej uczestnikiem pułkownikiem Krzysztofem
Koryckim, opisuje przebieg rzezi, ale o buncie nie wspomi-
na22.
Na sejmie ekstraordynaryjnym zwołanym w drugiej poło-
wie lipca 1652 r. badano przyczyny klęski korzystając z listu
Adama Kisiela (prawdopodobnie nie zachował się) i relacji
uczestników bitwy. Wymieniano różne przyczyny: podział
wojska na dwie części, prowokacyjne zachowanie się chorą-
gwi polskich przebywających na Zadnieprzu i odwlekanie
połączenia się z głównymi siłami, nieopłacenie wojska,
i w końcu - choć na sali tego nie mówiono - powszechnie
obwiniano króla, który -jak twierdzono - nie pozwolił wyko-
18
[Mich a ł o w ski], Jabuba Michałowskiego... księga pamiątnicza...,
s. 659-660.
19
Tamże, s. 656-657.
20
A G A D , Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 6225.
21
[ M i c h a ł ó w ski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 660-661.
22
Tamże, s. 661.
153
rzystać zwycięstwa pod Beresteczkiem. O buncie, bratobój-
czych walkach czy niesubordynacji nikt nie wspominał na sali
sejmowej23.
Czyżby zmowa milczenia? A może rzeczywiście w obozie
polskim nic szczególnego nie zaszło. Ale w takim razie,
dlaczego Sawranow z całej bitwy zapamiętał tylko, że wybito
piechotę cudzoziemską, a jazda polska uciekła. Skąd wziął się
opis Mameta, mówiący, że Polacy po prostu zaczęli uciekać
nie chcąc się bić. Skąd wzięły się opisy bratobójczych walk
u Radziwiłła, Rudawskiego, Temberskiego i Twardowskiego?
Nieco światła na tę sprawę rzuca fragment listu z 23 czerw-
ca 1652 r. pisanego przez Olbrychta Giżyckiego, starostę
orleńskiego, którego treść jakby uchyla rąbka tajemnicy: „Już
to niepochybne dochodzą wiadomości, iż już wojsko zniesio-
ne. Dotąd jednak żebyśmy co pewnego mieć mogli, jakim się
to sposobem stało, żadnej pewnej i rzetelnej informacji nie
odbieramy jeszcze, bo ci wszyscy, co na wyprowadzenie
wojska z obozu w pole nalegali, zaraz uciekli. Od tychże
samych o hetmanie i innych, kędy się podziali, nic dopytać się
nie można, bo i sami nie są wiadomi, gdyż nie przyszło im do
sprawy rozpytanie się o tym i jak jedni twierdzą, że zabity,
drudzy zaś, że do więzienia razem z drugiemi zabrany utrzy-
mują. Trzeci zaś powiadają, że przy piechocie w oblężeniu
broniącej się jak tylko mogą [został] [...]"
24
Nasuwa się pytanie, czy istnieje związek pomiędzy tekstem
Giżyckiego, „bo ci wszyscy, co na wyprowadzenie wojska
z obozu w pole nalegali, zaraz uciekli", a zeznaniem Saw-
ranowa: „Pod Batohem było wojsko, które siedziało na ko-
niach, wszystko uszło", i relacją Mameta: „zobaczyli o trze-
ciej w dzień jak hetmani i Polacy porzuciwszy tabor rozbiegli
się w różne strony". Przy rekonstrukcji przebiegu bitwy pod
23
C z a p 1 i ń s k i, Dwa sejmy, s. 170-172.
24
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 225-228.
 154
Batohem nie da się uniknąć udzielenia odpowiedzi na pytanie,
czy oddziały jazdy narodowego autoramentu podniosły bunt
w obozie podczas bitwy, jeśli tak, to jak wpłynął on na wynik
walki?
Historycy dotychczas dość zgodnie wypowiadali się na ten
temat.
Jako pierwszy głos zabrał piszący w ubiegłym stuleciu
Ludwik Kubala, dokonując w swej pracy rzeczy niemal
niemożliwej (z pozoru), odtworzył bowiem przebieg bitwy na
podstawie opisów Rudawskiego i Kochowskiego. W jego
pracy bunt i bratobójcze walki są głównymi przyczynami
klęski. Współcześni historycy: Adam Kersten, Jan Wimmer,
Zbigniew Wójcik, Jarema Maciszewski, Tadeusz Wasilewski
i Zygmunt Spieralski, również są zdania, że przyczyną klęski
armii polskiej pod Batohem były bratobójcze walki w obozie
polskim podczas bitwy (aczkolwiek słusznie nie uważają, że
jest to jedyna przyczyna)25.
Nieco innego zdania są dwaj bliżej zajmujący sie tym
problemem historycy ukraińscy: Michaił Hruszewski i Iwan
Krypiakiewicz. Hruszewski, korzystając tylko ze źródeł przeze
mnie omawianych (ale nie wszystkich), stwierdził, że przejawy
buntu wystąpiły już po zdobyciu taboru przez Kozaków, kiedy
część jazdy widząc wroga w obozie chciała go „przekupić"
wydaniem hetmana. Krypiakiewicz powielił zdanie Hruszew-
skiego, ale w późniejszej pracy Bohdan Chmielnicki całkowicie
usunął z opisu bitwy wątek buntu oddziałów jazdy26.
Opinia historyków, aczkolwiek wymowna, nie rozstrzyga
jednak tego problemu. By go rozwikłać, przeprowadzimy
25
K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 175; W i m m e r , Historia..., s. 223;
Z. W ó j c i k , Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 75;
Maciszewski, Szlachta polska..., s. 232; Wasilewski, Jan Kazi-
mierz..., s. 132; S p i e r a l s k i , Stefan Czarniecki, s. 9 8 - 9 9 .
26
Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, s. 438; I. Krypiakiewicz,
Istorija Ukrainskogo wijska, Lwów 1936, s. 214; t e g o ż , Bohdan Chmielni-
cki, s. 190.
155
analizę logiczno-porównawczą dostępnych źródeł. Próbę roz-
strzygnięcia sprawy buntu zacznę od przyjrzenia się bliżej
relacjom polskich uczestników - przede wszystkim w nich
znajduje oparcie teza, że wypadki opisane przez Radziwiłła,
Rudawskiego, Temberskiego i Twardowskiego nie miały
miejsca w obozie polskim. Dogłębna analiza tych relacji
sprawia, że nasuwają się pewne wątliwości:
1) Dlaczego uczestnicy bitwy nie oskarżają wprost dowódz-
twa, czy też konkretnie hetmana o nieudolność i spowodowa-
nie klęski, jej przyczyny podając niejako na drugim planie?
2) Dlaczego niedobitkowie, informatorzy nieznanego nadaw-
cy, nie powiedzieli mu, w jakim celu drugiego dnia bitwy
wszystkie oddziały jazdy polskiej opuściły tabor, skoro w wal-
kach z Tatarami zaangażowanych było nie więcej niż połowa
chorągwi?
3) Dlaczego niedobitkowie nie powiedzieli nieznanemu
nadawcy, co robiły oddziały jazdy będące, jak twierdzili,
przed obozem przez trzy godziny, tj. wtedy, kiedy Kozacy bili
się z piechotą?
4) Dlaczego Druszkiewicz z bitwy pod Batohem pamięta
tylko swą ucieczkę i otrzymane w głowę uderzenie obuchem
(nie chciano go zabić), podczas gdy podobną sytuację sprzed
czterech lat tak opisał: „Znieśli nas na Żółtych Wodach dnia
16 [maja 1649]. Broniliśmy się potężnie i desperackośmy się
bili, rzuciliśmy się byli piechotą w nocy obronną ręką (bośmy
już byli odpadli koni) i od Żółtych Wód trzy mile uszliśmy
broniąc się i potężnie bijąc się, na ostatek nas rozerwali na
Wiązawku (jest uroczysko w Dzikich Polach). Komu Pan Bóg
śmierci nie dopuścił, to żywcem wzięto, żaden człowiek tam
ujść nie mógł i mnie wzięli do więzienia Tatarowie po-
strzelonego z łuku w łopatkę i łokcie posieczonego, w szyję
z samopału"27.
27
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
t. 2, s. 124-132.
 156
5) Dlaczego uczestnicy bitwy nie próbują tłumaczyć, jak to
się stało, że po uderzeniu Kozaków na tyły obozu, czoło
bronione przez około 7 tysięcy polskiej jazdy i działa zaatako-
wali Tatarzy, którzy nie byli przecież zbiorowymi samobój-
cami?
Pytania te rodzą wątpliwości, które spotęgowane relacjami
Mameta i Sawranowa skłaniają mnie do odrzucenia przebiegu
wydarzeń przedstawianego przez polskich uczestników bitwy.
W obozie musiało zajść coś szczególnego i to w jego czele,
jako że tyłów nieprzerwanie broniła piechota cudzoziem-
skiego autoramentu.
Należy teraz postawić pytanie, czy w obozie polskim
nastąpiła niesubordynacja części oddziałów jazdy, które w ob-
liczu wroga postanowiły uciec, jak w 1620 pod Cecorą, kiedy
wojsko zwątpiło w Żółkiewskiego i nocą po bitwie rozpoczęło
paniczną ucieczkę. Obok zwykłych żołnierzy uciekali tacy
panowie jak: Mikołaj Potocki - późniejszy hetman wielki
koronny, Janusz Tyszkiewicz - wojewoda wileński, książę
Samuel Korecki, czy generalny starosta podolski Walenty
Kalinowski. A może doszło w obozie do bratobójczych walk
oddziałów jazdy z piechotą cudzoziemskiego autoramentu,
która na rozkaz hetmana miała otworzyć do nich ogień? Tak
było jedenaście lat później podczas wyprawy królewskiej na
Ukrainę. Na rozkaz króla chorągwie jazdy (między innymi
Jana Sobieskiego i Stefana Czarnieckiego) robiły „porządek"
z piechotą cudzoziemską, która nie chciała zwrócić klejnotów
zastawionych za wciąż nie wypłacony żołd.
Pamiętając, że między niesubordynacją i jawnym buntem
jest pewna granica (choć czasem ona zaciera się), możemy
przystąpić do próby rekonstrukcji przebiegu bitwy.
Spośród przedstawionych przeze mnie opisów szczególnie
wyróżnia się opis Rudawskiego. Dlatego też od niego rozpo-
cznę rozważania konfrontując wnioski z opisami pozostałych
autorów, także tych nie wspominających o buncie. Według
Rudawskiego szturm kozacko-tatarski nastąpił na dwie godzi-
157
ny przed zmierzchem i był spowodowany walkami bratobój-
czymi między piechotą cudzoziemskiego autoramentu a jazdą
polską. Do walk tych dojść miało wtedy, kiedy jazda zaczęła
się sposobić do przygotowywanej na noc ucieczki, mimo
stanowczego zakazu hetmańskiego. Oddziały jazdy tak wale-
czne dnia poprzedniego, w niedzielę 2 czerwca na wieść
o tym, że na plac boju przybyły pułki kozackie, zawiązały
koło i wymówiwszy posłuszeństwo hetmanowi rozpoczęły
przygotowania do ucieczki.
Wywód ten jest dość prawdopodobny , niemniej pojawia się
jedna, ale bardzo poważna wątpliwość. Otóż choć Polacy
o obecności Kozaków w pobliżu obozu wiedzieli już od 31 ma-
ja, tj. od dnia, w którym podjazdy polskie zostały powstrzy-
mane na przeprawach, to ich obecność 2 czerwca w pobliżu
obozu polskiego była ogromnym zaskoczeniem („o których
Polacy nie wiedzieli" - nieznany nadawca), a udział w bitwie
tym bardziej (czeladź dopiero w chwili ataku zaczęła sposobić
się do obrony obozu - Dłużewski i Gieczyński). Tylko Kubala
twierdzi, że Polacy znali siłę wojsk kozackich na dzień przed
bitwą (ocenianą na... 200 tysięcy ludzi)28, ale z całą pewnością
myli się.
To, że wojsko polskie dowiedziało się o obecności armii
kozackiej już podczas bitwy, ma ogromną wymowę. Otóż
w tych okolicznościach wersja przedstawiona przez Rudaw-
skiego wymaga rewizji. Skoro jazda polska dowiedziała się
o obecności i uderzeniu Kozaków dopiero po porannych
walkach z Tatarami, to kiedy zawiązała koło? Przecież nie
w trakcie szturmu kozacko-tatarskiego, nie miała wtedy na to
czasu zajęta... własną ucieczką.
W związku z tym wobec przedstawionych przez Rudaw-
skiego okoliczności zawiązania rokoszu należy rozważyć trzy
możliwości:
1) Wiadomość o zawiązaniu koła jest nieprawdziwa;
28
K u b a l a , Krwawe swaty, s. 144.
 158
2) Jest prawdziwa, ale odnosi się do okresu nieco wcześ-
niejszego;
3) Jest prawdziwa, dotyczy drugiego dnia bitwy, ale powód
i czas zawiązania koła były inne.
Czy Rudawski otrzymał informację na temat przyczyn
i przebiegu zamieszek w polskim obozie? Chyba nie, skoro po
jej przedstawieniu dopisał: „[...] ja sam mam sprzeczne o niej
[bitwie] relacje, lecz przyjąłem tę, którą za najprawdziwszą
poczytałem, którą mam z listu [...]"
Dysponując kilkoma innymi wersjami, wybrał tę jedną.
Czyżby pozostałe były mniej prawdopodobne? A może częś-
ciowo przynajmniej potwierdzały tę, którą wybrał i przed-
stawił? Ponadto podobną do przedstawionej przez niego wersję
wydarzeń przekazali Albrycht Stanisław Radziwiłł i Stanisław
Temberski, opierając się przy tym na niezależnych od siebie
źródłach. Bez wątpienia opisane przez Radziwiłła, Tember-
skiego i Twardowskiego wydarzenia w obozie polskim z 2 czer-
wca 1652 r. podczas bitwy z armią kozacko-tatarską miały
bezpośredni związek z nocną naradą dowódców.
BUNT - REKONSTRUKCJA WYDARZEŃ
Odrzucenie planu Przyjemskiego stało się bezpośrednią
przyczyną wzrostu niezadowolenia żołnierzy, którzy głośno
zaczęli krytykować decyzję hetmana. Liczba niezadowolo-
nych z godziny na godzinę rosła, prawdopodobnie też w nocy
założyli koło i postanowili działać de facto w myśl planu
Przyjemskiego. Plan ten bardzo im odpowiadał, bowiem naj-
ważniejsza dla nich sprawa - uzyskanie zapłaty za ostatni
kwartał ubiegłego roku i bieżącą służbę - pozostawała nie
załatwiona (odłożono ją do sejmu ekstraordynaryjnego zwoła-
nego na połowę lipca). Nie widzieli więc potrzeby i obowiąz-
ku sumiennej służby dla Rzeczypospolitej.
Błyskawiczny wzrost niezadowolenia był możliwy dlatego,
że część wojsk zebranych pod Batohem już od dość dawna
miała negatywny stosunek do hetmana Kałinowskiego, prawie
nikt w obozie nie wierzył w jego talenty militarne. Powszech-
nym autorytetem cieszył się stary, doświadczony żołnierz,
jeden z głównych autorów i wykonawców sukcesu berestec-
kiego - Zygmunt Przyjemski (ale zapisana 23 czerwca 1652
przez Olbrychta Giżyckiego wiadomość, jakoby przed bitwą
hetman upijał się, wydaje się co najmniej przesadzona)1.
Jakie działania zamierzał podjąć Kalinowski po odrzuceniu
planu ewakuacji jazdy.
1
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146,
s. 225-228.
 160

Rudawski milczy na temat narady, ale twierdzi, że rankiem

Bazyli Lupul
drugiego dnia bitwy (w niedzielę 2 czerwca) Kozacy obiegli
już obóz polski, wobec czego hetman zrezygnował z jakich-
kolwiek działań ofensywnych. Zabronił jeździe opuszczania
obozu i zamierzał przygotować się do jego obrony, bowiem
tego dnia nie toczyły się żadne walki z Tatarami. Jerlicz
uważał, że po odrzuceniu planu Przyjemskiego hetman zamie-
rzał wraz z taborem opuścić Batoh. Kochowski twierdzi zaś,
że odrzucając plan Przyjemskiego hetman decydował się na
stoczenie bitwy w polu2.
W świetle innych relacji, w tym uczestników bitwy, właśnie
ta wersja jest najbardziej prawdopodobna, ale czym sugerował
się hetman przy podejmowaniu decyzji, będącej całkowitym
zaprzeczeniem planu Przyjemskiego?
I tu wypada jeszcze raz przytoczyć przedstawiony przez
nuncjusza plan kampanii przyjęty przez Kalinowskiego - za-
mierzał on rozbić ordę, zanim wejdzie ona do Mołdawii
i połączy się z Kozakami, później planował uderzyć na Koza-
ków, a po ich pobiciu zaprowadzić porządek na Ukrainie3.
Plan ten nie do przyjęcia dla żadnego realnie myślącego
dowódcy, wciąż zdaje się inspirował poczynania Kalinow-
skiego. Rzeczywiście, przy założeniu, że zamierzał go realizo-
wać, zmniejszenie obozu i sypanie dodatkowych fortyfikacji
nie było konieczne. Rozbicie Tatarów (stanowiące pierwszy
etap planu) mogło pociągnąć za sobą dyslokację taboru w zależ-
ności od tego, gdzie znajdowałaby się armia Chmielnickiego.
Hipoteza ta ma jednak dwie słabe strony. Otóż uczestnicy
bitwy twierdzą, że nocą z 1 na 2 czerwca sypano umocnienia
ziemne, ale nie zmniejszano przy tym obozu. Być może
chodzi tu o piechotę cudzoziemskiego autoramentu dowodzo-
ną przez Przyjemskiego i wykonującą jego rozkaz, co zresztą

2
R u d a w s k i , Historia polska..., s. 189; J e r l i c z , Latopisiec...,
s. 137; K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146.
3
Żerela, XVI, s. 143, list z 1 czerwca 1652 r.
Domna Rozanda
Tymofiej Chmielnicki Car Aleksy Michajłowicz
Marek i Jan Sobiescy przed grobem Stefana Żółkiewskiego Stefan Czamiecki
Tabor kozacki w bitwie obronnej

Tatar w boju
 161
4
potwierdza Temberski, choć w odniesieniu do 2 czerwca . Ale
jest też możliwe, że Kalinowski mimo wszystko podjął pod-
stawowe środki ostrożności i zarządził powiększenie umoc-
nień ziemnych, rzecz jasna nie rezygnując przy tym z planów
ofensywnych. Jeszcze większym problemem była niesubordy-
nacja ponad połowy chorągwi jazdy obecnych pod Batohem.
Czyżby hetman rzeczywiście liczył na to, że uda mu się
sprowokować sytuację, która zmusi nieposłuszne oddziały do
udziału w bitwie? Moim zdaniem tak właśnie było i dlatego
Kalinowski podjął decyzję o podjęciu walk z Tatarami przez
wierne mu chorągwie. Na poparcie tej tezy zauważę tylko, że
w niedzielę 2 czerwca Polacy wcale nie musieli brać udziału
w porannych walkach z Tatarami. Znacznie prościej byłoby
bronić się zza wałów obozowych powstrzymując ordyńców
zaporą ogniową dział i muszkietów.
Podjęcie przez Kalinowskiego decyzji o stoczeniu walki
z Tatarami na przedpolu obozowym było poważnym błędem,
nawet jeśli wciąż nie miał on konkretnych informacji o poło-
żeniu i sile armii kozackiej. Należało bez wątpienia pozo-
stawić zbuntowane chorągwie samym sobie. Gdyby Tatarzy
zamierzali atakować obóz polski, swe uderzenie skierowaliby
przeciwko nieposłusznym hetmanowi oddziałom rozłożonym
najprawdopodobniej tuż pod polskim obozem, bowiem scze-
pienie się z tymi chorągwiami w walce chroniło ordyńców
przed ogniem polskiej artylerii. Dla nieposłusznych oddziałów
oznaczałoby to przymusowy udział w bitwie.
Ale jest możliwe, że po pierwszym dniu walk zbuntowane
chorągwie zdecydowały się powrócić do obozu (co zresztą
częściowo potwierdza starosta orleński Olbrycht Giżycki)
- patrz dalej przypis 5). Jeśli było tak rzeczywiście, to
katastrofalnym wręcz błędem była decyzja o podjęciu walk
z Tatarami. Kalinowski od dwóch dni (tj. od piątku 31 maja)
wiedział o obecności Kozaków na lewym (wschodnim) brzegu
Żołnierz tatarski
4
Manuscripta Martini Goliński, s. 582; T e m b e r s k i , Annales, s. 211.

Il-Batoh 1652
 162
Bohu. Nie mając informacji o sile i położeniu armii Chmiel-
nickiego w żadnym wypadku nie powinien wydawać od-
działom rozkazu przystąpienia do walk z Tatarami.
Rankiem 2 czerwca część chorągwi jazdy pod dowództwem
Marka Sobieskiego i Jana Odrzywolskiego wykonując rozkaz
hetmański wzięła udział w walkach z Tatarami. W czasie ich
trwania w obozie polskim znajdowały się tylko regimenty
piechoty, natomiast pozostałe chorągwie jazdy, wśród nich
znaczna liczba żołnierzy nie podporządkowująca się rozka-
zom hetmana, przebywały na błoniu przed obozem.
Nie ulega wątpliwości, że znające postawę części jazdy
polskiej dowództwo tatarsko-kozackie liczyło na rozłam
w szeregach przeciwnika, a taki rozwój wydarzeń dawał im
łatwe zwycięstwo przy stosunkowo niskich stratach własnych.
Dla Chmielnickiego, Nuradyna i Karaczy beja problemem
tylko było, czy Kozacy i Tatarzy powinni czekać na rozwój
wydarzeń w polskim obozie, czy też próbować wpłynąć na
decyzję zbuntowanych oddziałów i uderzyć na nie. Wydarze-
nia drugiego dnia bitwy wskazują, że początkowo wybrali
drugą ewentualność. Jednakże poranne walki Tatarów z po-
słusznymi dowództwu polskiemu chorągwiami nie przyniosły
rozstrzygnięcia, czambuły tatarskie odsunęły się poza zasięg
polskich dział, a Kozacy wciąż jeszcze pozostawali w ukryciu
czekając na dalszy rozwój wypadków lub jakiś sygnał. W trak-
cie toczonych na błoniu walk w obozie pozostawały tylko
regimenty piechoty, wszystkie chorągwie jazdy polskiej zna-
lazły się przed nim.
Prawdopodobnie pozostałe wierne hetmanowi chorągwie
opuściły obóz (za zgodą Kalinowskiego lub na jego rozkaz),
by być bliżej walk i w razie potrzeby udzielić walczącym
wsparcia, ale z pewnością pewna grupa (buntownicy) zamie-
rzała skorzystać z tego, że Tatarzy zajęci byli walkami
z kilkoma pułkami polskiej jazdy i wówczas podjąć za-
planowaną wcześniej ucieczkę. Potwierdzenie tego przypusz-
czenia znajdujemy we wspominanym już liście Olbrychta
163
Giżyckiego: „[...] bo ci wszyscy co na wyprowadzenie wojska
z obozu w pole nalegali zaraz uciekli [...]"5 Tkwi w tym
pewien paradoks, otóż o ile Kalinowski liczył na to, że udział
części wojska w walkach z Tatarami zmobilizuje także „nie-
posłusznych", o tyle „nieposłuszni" zamierzali ten czas wyko-
rzystać do ucieczki.
Uczestnicy bitwy oraz Kochowski twierdzą, że poranne
starcia jazdy z Tatarami zakończyły się pomyślnie dla strony
polskiej. Dowodzone przez Marka Sobieskiego i Jana Od-
rzywolskiego chorągwie zmusiły Tatarów do ucieczki. Ponow-
nie odważyli się oni zaatakować dopiero po kozackim uderze-
niu na obóz6.
Zupełnie inną wersję wydarzeń porannych przedstawił
Twardowski, za nim częściowo podchwycił ją Wieliczko, i co
najważniejsze - wybitny historyk ukraiński Hruszewski. We-
dług niego polskie chorągwie w pogoni za Tatarami wpadły
w zasadzkę, co wywołało panikę wśród oddziałów jazdy
polskiej, która w efekcie zaczęła uciekać w stronę Bohu.
Hetman nie mogąc powstrzymać jazdy rozkazał piechocie
cudzoziemskiej strzelać do uciekających7.
Opis ten zawiera bardzo ważną informację, a mianowicie,
że tragiczne wypadki w obozie polskim były następstwem
ataku tatarskiego i towarzyszącej mu paniki, zawiera jednak
dwa dość poważne błędy:
1) Potyczka jazdy polskiej z Tatarami, podczas której
została zwabiona w pułapkę, odbyła się pierwszego, a nie
drugiego dnia bitwy, co więcej - w rzeczywistości sytuacja
była niemal odwrotna. Tego dnia chorągwie polskie odniosły
niewielki, ale wyraźny sukces w walkach z Tatarami;
5
Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 147,
s. 225-227.
6
Manuscripta Martini Goliński, s. 581-582; K o c h o w s k i , Historia
panowania..., s. 147.
7
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 72-73.
 164
2) Przerażeni i uciekający przed Tatarami w stronę Bohu
jeźdźcy polscy nie mogli uciekać przez obóz polski, jako że
walka toczyła się na błoniu pomiędzy obozem a rzeką bądź na
równinie na północ od Batohu, poniżej Ładyżyna, i nie było
możliwości, by kierująca się ku rzece jazda „po drodze"
zahaczała o obóz polski.
Biorąc pod uwagę oba te zastrzeżenia, można z całą
pewnością stwierdzić, że Twardowski miał niedokładne infor-
macje, a co za tym idzie przedstawiony przez niego opis
sytuacji, w której hetman rozkazał piechocie strzelać dojazdy,
również może być niedokładny.
Nieco inaczej przedstawił okoliczności wydania piechocie
brzemiennego w skutki rozkazu Radziwiłł. Według niego po
walkach z Tatarami, „[...] kiedy naszym zabrakło odwagi
i zamyślali o ucieczce, hetman rozkazał piechocie strzelać do
zbiegów i kilku padło zabitych [...]" Dopiero po tych wyda-
rzeniach nastąpił atak Tatarów, którzy sądzili, że to Kozacy
od tyłu zaatakowali obóz polski, jak to było uprzednio za-
planowane8.
Prawdopodobnie po porannych walkach nastąpiła chwila
przerwy w działaniach. Nowe potężne uderzenie nastąpiło
nieco później, ale z pewnością poprzedziły je wydarzenia
opisane przez Twardowskiego, Radziwiłła i Rudawskiego.
Jaki był w rzeczywistości związek między wydarzeniami
w obozie polskim a uderzeniem przeciwnika? Niepowodzenia
w walkach z Tatarami nie mogły być ich przyczyną, bowiem
w tych starciach Polacy odnosili sukcesy. Wersja przedstawio-
na przez Wieliczkę również jest nieprawdziwa. Stworzona na
podstawie przekazu Twardowskiego ma podnosić rangę zwy-
cięstwa. W relacji Rudawskiego podobnie jak u Radziwiłła
wydarzenia w obozie polskim były przyczyną ataku kozacko-
-tatarskiego.
8
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik.., t. 3, s. 345.
165
Moim zdaniem tak właśnie było rzeczywiście, taki bowiem
przebieg wydarzeń znajduje oparcie w słowach Mameta twier-
dzącego, że atak sił Chmielnickiego i Nuradyna nastąpił po
niezrozumiałych zajściach w polskim obozie, w wyniku któ-
rych część oddziałów rzuciła się do ucieczki. Częściowo
wersję tę potwierdził Sawranow zeznając, że pod Batohem
jazda polska uciekła.
Po zakończeniu porannych walk przebywające na obozo-
wym przedpolu zbuntowane oddziały uznały, że nadszedł czas
ucieczki. Zamierzały wykorzystać sukces odniesiony przez
wierne hetmanowi chorągwie, w którego wyniku Tatarzy
zostali odrzuceni od obozu polskiego. Dawało to możliwość
„spokojnego" przedostania się do rzeki. Przebycie jej buntow-
nicy traktować mogli jako „drogę do wolności". Hetman,
któremu doniesiono bądź też sam się zorientował o zamiarach
zbuntowanych oddziałów, podjął jedną z najtragiczniejszych
decyzji: rozkazał piechocie cudzoziemskiego autoramentu ot-
worzyć ogień do buntowników i w ten sposób przywołać ich
do posłuszeństwa.
U podstaw tej decyzji leżały co najmniej dwie przyczyny:
1) Duma hetmana, która nakazywała mu za wszelką cenę
zmusić buntowników do posłuszeństwa;
2) Hetman mógł sądzić, że dopuszczenie do sytuacji,
w której część armii w obliczu wroga wypowiada mu po-
słuszeństwo i odchodzi, może być odebrane jako dowód jego
nieudolności i braku autorytetu. Tym samym mogły upaść
jego nikłe szansę na uzyskanie buławy wielkiej.
Pozostaje jeszcze udzielić odpowiedzi na następujące pyta-
nia: jak liczna była grupa buntowników? Dlaczego do jej
pacyfikacji Kalinowski użył piechoty cudzoziemskiej? Czy
starcie piechoty z jazdą w polskim obozie zakończyło się
krwawymi walkami?
Zanim udzielę odpowiedzi na te pytania, przytoczę frag-
roent książki Jana Wimmera Historia piechoty polskiej, w któ-
rej opisał on stosunki pomiędzy jazdą narodowego autoramen-
 166
tu a piechotą cudzoziemską w armii polskiej w omawianym
przeze mnie okresie: „Istotny wkład wojska cudzoziemskiego
autoramentu w zwycięstwo beresteckie nie przytłumił nie-
chęci, jaką wobec niego odczuwały od dawna masy szlachec-
kie. W jeszcze większym stopniu podzielali ją wobec cudzo-
ziemców żołnierze jazdy narodowego zaciągu. Operowali oni
argumentem, że żołd piechura i dragona, wynoszący w tym
czasie 36 zł za kwartał służby, jest niewspółmiernie wysoki
w stosunku do żołdu jazdy, otrzymującej 41 zł (husarze) i 31 zł
(jazda kozacka i lekka) za kwartał, przy czym nie brano pod
uwagę prawa do »stacji« i utrzymania w dobrach królew-
skich, przysługującego wyłącznie oddziałom konnicy. Obok
tych zawiści natury materialnej, w niechęci szlacheckich
towarzyszy kryła się i pogarda dla plebejskiego wojska,
cenionego i otaczanego opieką przez króla. Miała ona wkrót-
ce stać się przyczyną smutnych zajść i zagłady wojska pod
Batohem"9.
W obozie pod Batohem regimenty piechoty cudzoziem-
skiego autoramentu stanowiły nieco ponad 45% wszystkich
zgromadzonych oddziałów, co stanowiło wartość bardzo wy-
soką.
Tak więc wykorzystanie przez Kalinowskiego przy próbie
stłumienia buntu antagonizmu istniejącego pomiędzy jazdą
polską i cudzoziemską piechotą świadczy o dużej skali tego
zjawiska. Zbuntowanych mogło być zaledwie kilka chorągwi,
ale gdy pozostałe sympatyzując z nimi odmówiły pacyfikacji,
sprawy zaszły już tak daleko, że hetman poczuł się zagrożony;
być może rzeczywiście wśród buntowników pojawił się projekt
wydania Kalinowskiego Tatarom. Faktem jest, że schronił
się w szeregach cudzoziemskiej piechoty, wzburzony wydał
jej tragiczny w skutkach rozkaz otwarcia ognia do polskiej
jazdy. Fakt pobytu Kalinowskiego w szeregach piechoty potwier-
dzili uczestnicy bitwy: Dłużewski i Gieczyński - ale ich
9
W i mm er, Historia..., s. 222.
167
zdaniem hetman w redutach cudzoziemców znalazł się dopie-
ro po kozackim ataku. Hetmanowi nie pozostało nic innego,
jak użyć piechoty. Wobec milczenia źródeł nie sposób powie-
dzieć, jakich sił użył Kalinowski - roty czy może regimentu?
Fragment relacji Rudawskiego o zagrożeniu bezpieczeń-
stwa hetmana (we własnym obozie!) przemawiałby za tym, że
w buncie brała udział znaczna część oddziałów jazdy. Moim
zdaniem była to co najmniej połowa oddziałów jazdy ze-
branych w obozie.
Tylko u Temberskiego występują nazwiska, które łączyć
można z buntem: (Ludwik Aleksander) Niezabitowski, (Jerzy)
Bałaban, (Seweryn) Kaliński i (Mikołaj Kazimierz) Kosakow-
ski. Niestety, relacja Dłużewskiego przeczy tym przypusz-
czeniom: „Panowie ci byli przy JMP. Hetmanie [...] Marek
Sobieski, JMP. Bałaban, Pan Niezabitowski, Pan Kosakowski
Podsędek Bracławski, Pan Kaliński i inszych kilku rotmist-
rzów"10. Wobec takiej rozbieżności źródeł i braku informacji
na ten temat w innych opisach bitwy nie sposób wyjaśnić tego
problemu.
W odniesieniu do liczby ofiar tych walk w źródłach istnieją
znaczne rozbieżności. Twardowski, a za nim Wieliczko twier-
dzą, że było więcej ofiar niż podczas dotychczasowych starć
11
z nieprzyjacielem. Innego zdania są Radziwiłł i Rudwaski .
Pierwszy twierdzi, że od ognia piechoty padło niewielu zabi-
tych. Rudawski nie mówi tego wprost, ale według niego
piechota strzelała na postrach, co nie mogło spowodować
dużej liczby ofiar wśród jazdy, być może większe straty
poniosła piechota. Opisał on również manewr, jakim od-
powiedziała jazda na salwy piechoty. Otóż puściła ona zapa-
10
Temberski, op. cit., s. 211, [Michałowski], Jakuba Michałow-
skiego... księga pamiętnicza..., s. 655.
11
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 71-73; W i e -
1 i c z k o, op. cit., s. 61-63; R a d z i w 11, Pamiętnik..., t. 3, s. 345; R u d a w -
ski, Historia polska..., s. 190.
 168 169

sowę konie na szeregi piechoty. Na zamkniętej przestrzeni w stronę rzeki mógł przesądzić o podjęciu ataku przez Tata-
konie mogłyby stratować piechotę, prawdopodobnie jednak rów, którzy jednak nie zdołali „zgarnąć" wszystkich ucieki-
tak się nie stało. Po pierwsze dlatego, że gdyby manewr ten nierów. Do tego właśnie momentu bitwy odnoszą się słowa
rzeczywiście spowodował ofiary wśród piechoty, wspomnia- Mameta: „[...] zobaczył o trzeciej godzinie w dzień jak
łyby o nim inne źródła (przede wszystkim Radziwiłł i Twar- hetman i Lachy ze wszystkimi polskimi ludźmi porzuciwszy
dowski), po drugie, wydarzenia te miały miejsce najpraw- tabor rozbiegli się w różne strony [...]"
dopodobniej przed obozem, a nie na jego terenie. Uczestnicy
bitwy, informatorzy nieznanego nadawcy, twierdzą, że od
podjęcia walk porannych z Tatarami do momentu uderzenia
kozackiego na obóz znajdowało się w nim tylko 4 tysiące
piechoty. Wersję tę potwierdza niezbyt dokładny Jemiołowski
i częściowo Jerlicz. W jego relacji atak tatarski nastąpił po
tym, gdy „Pan Hetman kazał się ruszyć, gdzie wojsko w po-
rządku nie stało i nie sporządzono"12.
Reasumując: rankiem drugiego dnia bitwy (niedziela, 2 czer-
wca 1652) wierne Kalinowskiemu chorągwie jazdy na jego
rozkaz wzięły udział w walkach z Tatarami, co miało do-
prowadzić do zaangażowania w nich zbuntowanych oddzia-
łów jazdy przebywających wciąż przed obozem. Te jednak nie
podjęły walki, a sukces wiernych hetmanowi chorągwi zamie-
rzały wykorzystać do przeprowadzenia ucieczki. Widząc to
Kalinowski wydał rozkaz piechocie „cudzoziemskiej", by
otworzyła ogień do buntowników. Moim zdaniem w tym
momencie nie istniała już żadna realna możliwość przywoła-
nia zbuntowanych chorągwi do posłuchu, ale nawet gdyby
szansa taka istniała, to upadła wraz z kozackim uderzeniem na
tabor i niemal jednoczesnym atakiem Tatarów na zebraną
przed obozem jazdę, która w bezpośrednim starciu pozbawio-
na była wsparcia artylerii.
Część zbuntowanych oddziałów rzuciła się do ucieczki
jeszcze przed kozacko-tatarskim uderzeniem na obóz, zaraz
po salwach piechoty. Ten widok jazdy polskiej uciekającej

12
Manuscripta Martini Goliński, s. 582; [ J e m i o ł o w s k i ] , Mikołaja Je-
miołowskiego... księgapamiętnicza..., s. 34; J e r l i c z , Latopisiec..., s. 137.

SZTURM I KLĘSKA
To, co później nastąpiło w obozie polskim, nie miało nic
wspólnego ze zorganizowaną obroną. Obecność kobiet i dzie-
ci łatwo ulegających panice znacznie utrudniała opanowanie
sytuacji. Ponadto zarówno hetman, jak i buntownicy byli
zaskoczeni, a także najprawdopodobniej przerażeni zmasowa-
nym atakiem.
Zbuntowane chorągwie nie bardzo wiedziały, co robić i czy
nie podporządkować się ponownie władzy hetmana. Praw-
dopodobnie większość zbuntowanych oddziałów jazdy nawet
w tych okolicznościach zdecydowała się na ucieczkę, z całą
pewnością przy obozie pozostali ci, którym towarzyszyły
rodziny.
Brak zorganizowanej obrony sprawiał wrażenie, że prze-
ciwnik dysponuje przewagą w polu. Chroniąca obóz od strony
błonia (rzeki) artyleria polska była bezużyteczna, bowiem
raziłaby również własną jazdę. Ta jednak, nie otrzymawszy
uprzednio od hetmana innego rozkazu, nadal przebywała na
błoniu, fakt ten potwierdza Jemiołowski. Powrót do taboru zaś
wydawać się mógł bezcelowy wobec wrażenia optycznej
przewagi przeciwnika. W tej sytuacji kolejna grupa spośród
pozostałych przy obozie chorągwi zdecydowała się na uciecz-
kę. Wobec milczenia źródeł nie potrafię powiedzieć, ilu
żołnierzy uciekło w chwili ataku kozacko-tatarskiego, a ilu
próbowało podjąć obronę.
171
Radziwiłł twierdzi, że następstwem walk na błoniu był atak
tatarski. Jedni uczestnicy bitwy mówią, że szturm generalny
rozpoczął się od uderzenia Kozaków na tyły taboru, inni zaś:
Dłużewski, Gieczyński, Tatar Mamet i historyk Rudawski,
twierdzą, że uderzenie Tatarów i Kozaków nastąpiło jedno-
cześnie1.
Sądzić należy, że Kozacy i Tatarzy, mimo że nie przygoto-
wali uprzednio swego ataku, to w decydującym momencie
uderzyli niemal jednocześnie. Kozacy mogli nie wiedzieć, co
dzieje się przed polskim obozem, ale odgłosy bitwy (salwy
piechoty w kierunku jazdy polskiej) skłoniły ich do ataku. Jest
możliwe, że aż do tego momentu Polacy nie zdawali sobie
sprawy z obecności nieprzyjaciela w lesie za obozem. Kozacy
pozycje te zajęli jeszcze nocą2 i chyba czekali na sygnał do
ataku. Kiedy usłyszeli odgłosy walki, zdecydowali się ude-
rzyć.
Po drugiej stronie (od wschodu) stojące w bezpiecznej
odległości (ze względu na ogień polskich dział) czambuły
tatarskie na widok chorągwi pędzących w nieładzie w stronę
rzeki również zdecydowały się uderzyć. Tym bardziej że
zwarcie się z jazdą chroniło je przed ogniem artylerii. Teraz
Tatarzy musieli użyć większych sił, bowiem tylko nieznaczna
część jazdy przedostała się na drugą stronę rzeki3.
0 ile pierwsi buntownicy rzucili się do ucieczki tuż po
salwach piechoty cudzoziemskiej, o tyle kolejni mogli podjąć
taką decyzję kilka minut później, gdy z tyłu obozu usłyszeli
salwy piechoty zaatakowanej przez Kozaków. Nie sposób
jednak powiedzieć, ile upłynęło czasu od momentu, w którym
1
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345; Manuscripta Martini Goliński,
s. 582; [ M i c h a ł ó w ski], Jakuba Michałów skie go... księga pamiętnicza...,
s. 656; G r a b o w s k i , Starożytności..., s. 83; H r u s z e w s k i, htorija Ukrai-
ny-Rusy, s. 443; R u d a w s k i , Historia polska..., s. 191.
2
Manuscripta Martini Goliński, s. 582.
3
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałów skie go... księga pamiętnicza...,
s. 656-657.
 172
hetman rozkazał otworzyć ogień do jazdy, do chwili, kiedy
Tatarzy i Kozacy otoczyli wojska polskie pierścieniem.
Na pytanie, jak doszło do sytuacji, w której atak kozacki dla
zgromadzonej w obozie piechoty i przebywającej na błoniu
jazdy stanowił zaskoczenie? - odpowiedź kryje się w lokaliza-
cji obozu. Nocą z 1 na 2 czerwca Chmielnicki w tajemnicy
przesunął tabor spod Czetwertynówki w kierunku Batohu,
części sił kazał obejść obóz polski i przygotować atak od strony
zachodniej, gdzie obóz przylegał do lasu. Ustalenie dowództwa
i liczebności tej grupy jest bardzo trudne. Zdaniem Józefowicza
oddziałami dowodził pułkownik niżyński Zołotarenko, za nim
wersję tę powtórzył Kubala. Zdaniem Kochowskiego na czele
grupy stał Tymofiej Chmielnicki. Nie mając innych danych nie
potrafię rozstrzygnąć, kto ma rację, a kto się myli4.
Podobne kłopoty przysparza próba ustalenia liczebności
oddziałów. Zdaniem Kubali było to... 30 tysięcy Kozaków.
Prawdopodobnie zmasowane uderzenie piechoty kozackiej
na tyły obozu skłoniło dowództwo (Kalinowskiego, lub, co
bardziej prawdopodobne, Przyjemskiego) do przesunięcia
zdecydowanej większości piechoty cudzoziemskiej do obrony
tego właśnie odcinka, obronę czoła obozu pozostawiając
jeździe. Pomimo zaskoczenia, jakie towarzyszyło atakowi,
Kozakom nie udało się przez ponad trzy godziny5 złamać
oporu piechoty broniącej obozu. Liczebność jej uczestnicy
6
bitwy ocenili na 4 tysiące , niemniej lokalizacja obozu, choć
niezbyt fortunna, pozwalała na tym odcinku powstrzymywać
kilkakrotnie (2-3) liczniejszego przeciwnika. Tym bardziej że
były to doborowe jednostki w pełni ufające swemu dowódcy
Przyjemskiemu. Ponadto broniąca tego odcinka cudzoziemska
7 Ukrainy-Rusy, s. 443; R u d a w s k i , Historia polska..., s. 191. Różnica
piechota niemal na pewno dysponowała armatami . Obrona
4
J ó z e f o w i c z , Kronika..., s. 152; Kubala, Krwawe swaty, s. 147;
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147.
5
Manuscripta Martini Goliński, s. 582.
6 62, odnosi się do okresu od godziny 17°° do 1700, ale wciąż nie pokrywa
Tamże.
7 się to z pozostałymi relacjami.
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 146-147.
173
tego właśnie odcinka trwała najdłużej, zdaniem Twardowskie-
go do rana8. Sytuacja musiała być bardzo trudna, skoro
Przyj emski zdecydował się zwrócić do hetmana z prośbą
o posiłki. Kalinowski jednak ze względu na zły dla Polaków
rozwój sytuacji w czele obozu ich nie udzielił9.
Moment przystąpienia do ataku również jest rzeczą sporną:
Dłużewski i Gieczyński twierdzą, że działo się to w południe;
Mamet, że o trzeciej po południu; Rudawski zaś, że na dwie
godziny przed zapadnięciem zmroku10.
Nie potrafię odpowiedzieć, kto ma rację, intuicyjnie przyj-
mę jednak wersję Mameta - uderzenie kozackie na tyły taboru
najprawdopodobniej rozpoczęło się około trzeciej po połu-
dniu. W żadnym wypadku nie nastąpiło, jak twierdzą nie-
którzy historycy, nocą.
Podczas gdy tyłów broniły regimenty piechoty cudzoziem-
skiej, w czele obozu piechotę wspierały chorągwie jazdy, które
zdecydowały się pozostać przy hetmanie. Kalinowski próbował
jeszcze ratować sytuację, wspierali go w tym: 25-letni Marek
Sobieski i wiekowy już Jan Odrzywolski". W zaistniałej
sytuacji bardzo trudno było zorganizować obronę tego odcinka.
Zamieszanie na błoniu przed obozem, gdzie doszło do starcia
watah tatarskich z polskimi chorągwiami, wciąż wykluczało
użycie artylerii w celu oczyszczenia przedpola obozu.
8
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 72.
9
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147.
10
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michalowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 656; G r a b o w s k i , Ojczyste spominki..., s. 82; H r u s z e w s k i , Istoria
czasowa pomiędzy centrum Polski a okolicami Batohu wynosi blisko 40
minut (prawie 10 stopni różnicy), oznacza to, że zachód słońca w początkach
czerwca następuje tu 20 minut po godzinie 1900 (w Polsce tuż przed 20 00 ).
W związku z tym określenie Rudawskiego „dwie godziny do zapadnięcia
n o c y
11
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147.
 174
Zbuntowanym chorągwiom nie wiodło się lepiej. Strzały
piechoty zmusiły je do podjęcia ucieczki, w chwili kiedy nie
były do niej jeszcze przygotowane i w efekcie dla ogromnej
większości zakończyła się ona fiaskiem. Rzekę w tej fazie
walk prawdopodobnie udało się przekroczyć zaledwie kilkuset
żołnierzom, choć i ta liczba może być nieco zawyżona12. Tak
znikoma liczba „szczęśliwców" jest wynikiem doraźnych
warunków, w jakich odbywała się ucieczka. Nawet 2 tysiące
jazdy polskiej w zwartej masie na odkrytym terenie, z chorąg-
wiami husarskimi w roli zderzaka przebiłoby się bez więk-
szego trudu, choć przy znacznych stratach, przez liczniejsze
nawet oddziały Tatarów. Gdyby w grę wchodziło 5 tysięcy
jazdy, czyli około 70% wszystkich chorągwi polskiej jazdy
znajdujących się pod Batohem, a ucieczka przebiegać miała
według przedstawionego przeze mnie schematu, to połączone
czambuły Karaczy beja i orda Nuradyna nie byłyby w stanie
powstrzymać uciekających.
Tymczasem wciąż trwa zażarta walka w obronie taboru.
Toczyła się ona tylko na dwóch odcinkach: od wschodu
(błonie) zaatakowali Tatarzy, od zachodu (las) uderzyli Koza-
cy. Atak skrzydłowy (od północy i południa) był z góry
skazany na niepowodzenie - sforsowanie jarów pod ogniem
doborowej piechoty było niemożliwe.
Kochowski i Józefowicz twierdzą, że obóz dałoby się
jeszcze obronić, gdyby nie pożar, który w nim wybuchł. Fakt
ten potwierdził uczestnik bitwy Jasnogórski. Na podstawie
dostępnych źródeł nie można odpowiedzieć na pytanie, czy
ogień zaprószono przypadkowo, czy też sterty furażu zostały
umyślnie podpalone13. Ważne jest, że uniemożliwił on skute-
czną i planową obronę obozu.
12
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 656.
13
Tamże, s. 659; K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147; J ó z e -
f o w i c z , Kronika..., s. 152.n
175
Kilka rot piechoty przystąpiło do gaszenia ognia zagrażają-
cego im bezpośrednio i opuściło stanowiska bojowe. Wyko-
rzystali to natychmiast Kozacy, przełamali w tych punktach
obronę i wdarli się na wały14.
Nie najlepsza sytuacja armii polskiej stała się teraz kata-
strofalna. Los oddziałów cudzoziemskiej piechoty był przesą-
dzony. Ogień szalejący za plecami piechurów uniemożliwiał
odwrót, przed nimi stały pułki kozackie, przez które wobec
chroniącego je lasu przebić się nie było można. Najpraw-
dopodobniej mimo to kilka rot piechoty przystąpiło do sypa-
nia redut, choć nie sposób powiedzieć, czy wykonywały czyjś
rozkaz, czy też postępowały zgodnie z instynktem samoza-
chowawczym spotęgowanym wieloletnim doświadczeniem.
Gdyby broniąca się w redutach piechota dysponowała wodą,
zapasami żywności i amunicji oraz artylerią, obrona taka
mogłaby okazać się skuteczna. Niestety, było już za późno...
W bitwie Kozacy nie brali jeńców15, tym bardziej spośród
piechoty, za którą nie można się było spodziewać okupu.
Równie niekorzystnie rozwijała się sytuacja w czele obozu.
Walczący tam żołnierze po rozprzestrzenieniu się ognia straci-
li kontakt z broniącymi tyłów oddziałami Przyjemskiego.
W bliżej nie wyjaśnionych okolicznościach dowódcę tego
16
odcinka hetmana Kalinowskiego zastąpił Marek Sobieski .
Dowodzone przez niego oddziały, podobnie jak broniąca
tyłów piechota, za plecami miały ogień, a przed sobą żądnych
łupu Tatarów. Do nich po pewnym czasie dołączyły nie
zaangażowane dotychczas w walce pułki kozackie.
Drugi zmasowany atak piechoty kozackiej nastąpił około
godziny po pierwszym, ale skierowany był na czoło obozu.
W starciu z Kozakami dysponującymi dużą siłą ognia i praw-
dopodobnie wsparciem artylerii, stłoczone chorągwie polskiej
jazdy, częściowo spieszone, nie miały żadnych szans. Powoli
14
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 148.
15
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 72.
16
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 147.
 176
ogarniała je rozpacz. Szybkość, z jaką przeciwnik złamał opór
Polaków, rodziła myśl o ogromnej przewadze wroga, w ich
oczach dalsza obrona stawała się bezcelowa. Tam, gdzie stał
obóz, płonęło teraz wielkie ognisko, pomimo wczesnej jeszcze
pory widoczne wyraźnie z dość dużej odległości. Ze współ-
czuciem można było myśleć o odciętej za ścianą ognia piecho-
cie cudzoziemskiej, nadchodził najwyższy czas, by pomyśleć
0 sobie. Część spośród nielicznych już oddziałów pozostałych
przy obozie i dotychczas broniących się w oparciu o niego,
zdecydowała się szukać ratunku w ucieczce, jednak ogromna
większość z nich została schwytana przez Tatarów. Towarzysze
wojskowi w rękach ordyńców czuli się „bezpiecznie", jedynie
mogli się zastanawiać, jak wysokiego okupu żądać będą Tata-
rzy. Tych, którzy zdecydowali się uciekać wpław przez Boh,
w większości czekała śmierć. Dobijali ich Kozacy, jednych
siekąc, innych topiąc. Rzeka spłynęła krwią.
Po złamaniu oporu polskiego czoła oddziałom kozacko-ta-
tarskim udało się wedrzeć do obozu. Jednakże uderzenie na
wciąż broniącą się piechotę było niemożliwe, bo odgradzała ją
ściana ognia. Pozbawione jakichkolwiek szans nie tylko na
sukces, ale i na ocalenie życia, doborowe regimenty biły się
do końca, który dla nich oznaczał śmierć. Czy rzeczywiście
roty broniły się do rana? Wydaje się, że tak, choć nie można
odpowiedzieć jednoznacznie na to pytanie.
Aż trudno uwierzyć, że od momentu uderzenia Kozaków na
tyły obozu do złamania przez nich oporu polskiego czoła
minęła zaledwie godzina17. Bitwa jednak przeciągnęła się
dłużej, skoro niedobitko wie podali, że piechota broniła się
trzy godziny. To znaczy, że sami w tym czasie byli tam rów-
nież. Po złamaniu oporu czoła bitwa zmieniła swój charakter.
Rozpoczął się ciąg mniej lub bardziej krwawych pojedynków
1 pościgów, być może trwających aż do zmroku.
17
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michalowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 656; Grabowski, Ojczyste spominki, s. 82-83; Rudawski, Historia
polska..., s. 191.
177
Walki, które oddziały polskie toczyły między sobą na
błoniu przed obozem, będące bezpośrednią przyczyną ataku
kozacko-tatarskiego, przesądziły o losach bitwy.
Z relacji Mameta wiemy, że orda Nuradyna przybyła pod
Batoh niedługo przed bitwą, choć jest prawdopodobne, że
narada Chmielnickiego z Karaczy bejem odbyła się znacznie
wcześniej, być może w tym samym czasie, w którym naradza-
li się Polacy, tj. nocą z soboty na niedzielę. Karaczy bej
w pełni docenił znaczenie wiadomości o sytuacji w polskim
obozie uzyskanych od jeńców i wobec nieobecności Nuradyna
podzielił się nimi z Chmielnickim. Prawdopodobnie już
przedtem hetman kozacki miał jakiś plan uderzenia na obóz
polski, teraz jednak mógł znacznie spokojniej czekać na
Nuradyna i na rozwój wydarzeń. Biorąc jednak pod uwagę, że
najprawdopodobniej dopiero godzinę po rozpoczęciu bitwy
pułki kozackie zaatakowały czoło obozu, gdzie trwały walki
polskiej jazdy z Tatarami, można stwierdzić, że mimo wszyst-
ko rozwój wypadków zaskoczył Chmielnickiego.
Niestety, nie wiemy, które pułki atakowały od strony
zachodniej, bronionej przez piechotę Przyjemskiego, a które
od czoła razem z Tatarami. Nie wiemy również, jaki był
udział w bitwie sił Tymofieja, które zanim do niej doszło,
prawdopodobnie znajdowały się w okolicy Ładyżyna, około
3 kilometry na północ od polskiego obozu. Być może właśnie
ta grupa uderzyła na oddziały polskiego czoła.
Decydujące uderzenie kozacko-tatarskie na obóz nie musia-
ło jeszcze oznaczać klęski. Niestety, polska jazda zebrana na
błoniu nie zamierzała przyjmować bitwy. W decydującym
momencie zamiast przejść do kontruderzenia i odrzucić atak
tatarski, po prostu zaczęła uciekać. Jak pokazuje przykład
Druszkiewicza, Tatarzy w uciekających jeźdźcach polskich
widzieli przede wszystkim łup, nie wroga18.
18
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
t. 2, s. 124-132.
178
Jak ocenić współodpowiedzialnego za klęskę polskiej armii
hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego?
Kochowski, Józefowicz i Twardowski oraz kilku uczest-
ników bitwy, uważają, że poległ mężnie w obronie obozu19.
Innego zdania są Radziwiłł i Rudawski. Kanclerz zapisał, że
Kalinowski wraz z oddziałem piechoty (500 żołnierzy) opuś-
cił pole bitwy nosząc się z zamiarem ucieczki. Gdy wydostał
się poza obszar walk, od innych uciekinierów dowiedział się,
że w lesie Tatarzy prowadzą jego syna, zawrócił więc chcąc
go ratować, wtedy sam zginął20. Dłużewski i Gieczyński
twierdzą, że w chwili ataku hetman schronił się w szeregi
cudzoziemców. Rudawski podaje tylko, że hetman zginął
w lesie 3 kilometry od obozu.
Być może jakiś związek z wersją Radziwiłła ma zeznanie
Sawranowa. Twierdził on, że po bitwie Kozacy pułku humań-
skiego bili się z piechotą cudzoziemską, która broniła się
w Ładyżynie. Czy był to regiment wyprowadzony przez
hetmana z obozu podczas bitwy? A może to właśnie piechota
z tego regimentu została przez hetmana wyprowadzona na
błonie przeciw zbuntowanym chorągwiom, później broniła
czoła aż do chwili, gdy hetman podjął decyzję o opuszczeniu
pola bitwy w asyście doborowej piechoty, chcąc w ten sposób
ratować życie?
Niemniej frapująca jest odpowiedź na pytanie, czy w bitwie
brał udział Bohdan Chmielnicki?
Mamet twierdzi, że przed decydującym uderzeniem przeby-
wał w taborze niedaleko polskiego obozu21. Twardowski
zapisał, że Chmielnicki nie brał udziału w bitwie stojąc
w odległości 2 mil od pola walki i oczekując jej końca.
19
Manuscripta Martini Goliński, s. 582; Kochowski, Historia panowa-
nia..., s. 148; Józefowicz, Kronika..., s. 153; Twardowski, Wojna
domowa z Kozaki i Tatary..., s. 72-73.
20
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 346.
21
H r u s z e w s k i , Istorija UKrainy-Rusy, s. 443.
179
Podobnie uważał Kochowski22. Jeśli nawet tak było i Chmiel-
nicki próbował się w ten sposób zabezpieczyć, to i tak nie
ulega wątpliwości, że sprawował dowództwo. Prawdopodob-
nie to on podjął decyzję o uderzeniu pułków kozackich na
czoło polskiego obozu. Rozwój wydarzeń prawdopodobnie
zaskoczył go nie mniej niż Kalinowskiego, zmusił również do
zmiany planów.
Jaki plan miał Chmielnicki przed bitwą?
Radziwiłł twierdzi, że jako pierwsi zaatakować mieli obóz
Tatarzy - od czoła, dopiero później na jego tyły powinny
uderzyć pułki kozackie23. Plan zakładał wykorzystanie przez
Kozaków elementu zaskoczenia, jak również zaangażowania
części sił polskich w obronę czoła przed Tatarami, by dzięki
uzyskanej przewadze wedrzeć się do obozu od tyłu. Prob-
lematyczna pozostawała kwestia uderzenia Tatarów na polskie
czoło, ponieważ broniła go artyleria. Być może zamierzano
wciągnąć polską jazdę do walk poza obozem. Po użyciu
większych sił Tatarzy zmusiliby ją do odwrotu, podczas
którego pędzący za nią ordyńcy nie zagrożeni przez polską
artylerię i ogień muszkietów uderzyliby na obóz. Mimo to, że
Polacy ułatwili zadanie ordyńcom, plan Chmielnickiego (o ile
taki był) zawiódł; nie udało się złamać oporu broniącej tyłów
piechoty i wedrzeć do obozu od strony lasu. Zwycięstwo
przyniósł Chmielnickiemu rozwój wypadków w czele pol-
skiego obozu, gdzie jazda polska w większości uchyliła się od
bitwy, już w pierwszych chwilach rzucając się do ucieczki.
22
T w a r d o w s k i , Wojna domowa z Kozaki i Tatary..., s. 73; Ko-
chowski, Historia panowania..., s. 148.
23
R a d z i w i ł ł , Pamiętnik..., t. 3, s. 345.

RZEŹ JENCOW
Krajobraz po bitwie wyglądał potwornie: obóz polski i jego
okolice zalegały stosy trupów. Nie pogrzebane nagie ciała
pozbawione przez Tatarów odzieży stały się pokarmem dla
dzikiego zwierza. Ale tych, którzy przeżyli bitwę, czekał los
jeszcze okrutniejszy. Wydarzenia po bitwie uczyniły ją wyjąt-
kową nawet w tej nadzwyczaj okrutnej wojnie. Począwszy od
3 czerwca nastąpiły wydarzenia (początkowo na polach bato-
howskich), które wstrząsnęły Rzecząpospolitą i ponownie
„zatruły krew pobratymczą". Większość jeńców polskich zo-
stała w okrutny sposób wymordowana. Sprawa ta, już wów-
czas osnuta mgłą tajemnicy, do dziś nie jest wyjaśniona.
Trudno jednoznacznie ustalić motywy i sprawców: Kozacy
czy Tatarzy?
W nowożytnych dziejach Polski podobna sytuacja zaist-
niała w końcu sierpnia 1531 r., niedługo przed bitwą pod
Obertynem. Wtedy to na rozkaz hetmana Jana Tarnowskiego
Polacy wycięli kilkuset jeńców mołdawskich wziętych pod
Gwoźdźcem. Trzy lata później po zdobyciu Staroduba Polacy
po raz drugi na rozkaz Tarnowskiego dokonali rzezi, tym
razem 1400 jeńców moskiewskich broniących miasta ponad
cztery tygodnie.
Ale sytuacja pod Batohem różniła się od opisanych wyżej.
Jeńcy polscy w rękach tatarskich, w sytuacji gdy spokojnie
mogli być „odtransportowani" na Krym, dotychczas nigdy nie
byli mordowani. Kozacy nie brali jeńców, stąd po bitwie
181
znajdowali się oni wyłącznie w rękach tatarskich. W niewoli
u ordyńców czuli się „bezpiecznie", stanowili dla nich „żywy
pieniądz". Gdyby ordyńcy mieli zabijać jeńców, byłaby to
praktyka zupełnie nie znana i sprzeczna z ich dotychczaso-
wym zachowaniem, więcej - sprzeczna z ich interesami.
Tatarzy mordując jeńców pozbawiali się korzyści material-
nych będących podstawowym motorem ich działań. Jeńcy
szlacheccy w ich ręku stanowili żywą gwarancję dochodu
w postaci okupu. Właśnie dlatego mimo wyraźnego rozkazu
Nuradyna sołtana, aby wydawać jeńców na rzeź, Tatarzy
przebierali ich w łachmany ratując tym samym życie (między
innymi: Krzysztofa Koryckiego, Stanisława Z. Druszkiewicza
i Krzysztofa Grodzickiego)1. I choć znacznie więcej było
w tym wyrachowania niż miłosierdzia, wielu Polaków stało
się wówczas pobratymcami ordyńców.
Rzeź jeńców przebiegać mogła w dwojaki sposób: Kozacy
wykupili jeńców, po czym ich wymordowali lub też zapłacili
Tatarom za jeńców i wymordowali ich Tatarzy.
Świadek tej okrutnej rozprawy z Polakami, Krzysztof Kory-
cki, tak o niej mówił porucznikowi Wilczkowskiemu miesiąc
później: „Chmielnicki dał zaraz Nuradyn sołtanowi 50 000
Talerów, Kamieniec mu obiecał był poddać, żeby niewolnika
wszystkiego ścinać pozwolił. Po rozgromieniu wojska, w Po-
niedziałek [3 czerwca] i we Wtorek [4 czerwca] wszystkich
niewolników ścinano. We Środę dopiero wyszedł emir, że kto
te dwa dni przeżył, niech żyje. Ale już tylko chłopcy mali
a białegłowy zostały się; a insi wszyscy poginęli, bo Chmiel-
nicki przy każdej przeprawie stawał z Sołtanem; a więźniów
odbierali, a zaraz kazali ścinać"2.
1
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
t. 2, s. 124-132; Józef o w \c z, Kronika..., s. 155-156; [Michało wski],
Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza..., s. 661; K o c h o w s k i ,
Historia panowania..., s. 150.
2
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 661.
 182
Inny świadek rzezi, Stanisław Z. Druszkiewicz, tak ją po
latach wspominał: „[...] Ten [Karaczy bej] namówiwszy się
z Chmielnickiem, przywiódł do tego sułtana, że wszystkich
kazał pościnać więźniów i co było dobrych kawalerów, naten-
czas wyginęli wszyscy [...]"3 Informacja podana przez niego
o tym, że w sprawie rzezi Chmielnicki najpierw porozumiał
się z Karaczy bejem (płacąc mu zapewne), a dopiero później
mając jego poparcie zwrócił się do Nuradyna, zasługuje na
zaufanie, Druszkiewicz bowiem władał biegle językiem tatar-
skim, a informacje na ten temat z pewnością uzyskał od
samych Tatarów.
Niemniej dramatyczny obraz wydarzeń pozostawił Waw-
rzyniec Rudawski: „[...] Przyjemski, Kalinowski syn Het-
mana, Marek hrabia Sobieski Starosta Krasnostawski do
Chmielnickiego przyprowadzeni polegli pod krwawym nożem
oprawcy. Przyjemski gdy usilnie zaklinał Chmielnickiego
zaprzestać rozlewu krwi chrześcijańskiej, powolnemi razami
został zakłuty [...]'*•
Najobszerniejszy i najbardziej dramatyczny obraz tych
zajść dał Kochowski: „[...] Lecz tego okrucieństwa stary
Chmielnicki był autorem, który trzy mile odeszłego od siebie
Tymoszka z kozakami dogoniwszy, nauczał, jak miał zwycię-
żywszy Polaków, sobie z nimi postępować. Nie chciał długo
Nuradyn pozwolić na toż okrucieństwo, nie tak z kompassyi
nad Polakami, jako żałując okupu, który mu zginie przez
wycięcie więźniów, ale Kozacy obowiązali się za każdą głowę
podług szacunku zapłacić, byle tylko kazał Nuradyn powyci-
nać Polaków. Zgodziwszy się na cenę od każdego Polaka,
wyprowadzono na majdan, a jak bydlęta, lub baranów rzeźnik,
ścinano więźniów, sama orda żałowała, mówiąc: że nam
zdobycz ginie. Kapłam i Chamambet, murzowie, kazali się
3
Pamiętniki Stanisława Zygmunta Druszkiewicza, stolnika parnawskiego,
s. 124-132.
4
R u d a w s k i , Historia polska..., s. 191.
183
wstrzymać Tatarom, ścinającym Polaków, Nuradynowi per-
swadowali, żeby tej ohydy i okrucieństwa tatarskiemu i swe-
mu imieniowi nie czynił. Wstrzymał się trochę, aż Kozacy
i tych murzów przekupili, wysadzili hordę nohajską, tłum
hultajski na wycięcie więźniów polskich; jednych ścinali,
drugich na śmierć kłuli, a gdy więźniowie konając wołali
Jezus! przestraszyli Tatarów, a zatem po gardłach siekali,
żeby imienia Jezus zbawiennego nie wspominali; 5000 znacz-
niejszych, jako i czeladzi, wycięto natenczas [...]"s
Użycie Tatarów nogajskich jako egzekutorów rzezi po-
twierdza ksiądz Józefowicz, podając przy tym identyczną
liczbę pomordowanych6. Radziwiłł określił liczbę wymordo-
wanych jeńców na ponad 2 tysiące.
Moim zdaniem rzeczywista wielkość lokuje się gdzieś
pośrodku. Straty polskie w bitwie wyniosły łącznie prawie 10
tysięcy, przy czym blisko 5 tysięcy w piechocie polskiej
i cudzoziemskiej. Z pozostałych 5 tysięcy jazdy pewna część
poległa w trakcie walki - według mnie do 1500 żołnierzy, po
bitwie w łykach tatarskich znalazło się około 3500, z których
części udało się przeżyć. Z obliczeń wynika więc, że podczas
rzezi nohajcy wymordowali prawie 3 tysiące żołnierzy służą-
cych w jednostkach jazdy narodowego zaciągu.
Przebieg wydarzeń przedstawiony w źródłach polskich po-
twierdził Tatar Mamet: „W boju Tatarzy wzięli Polaków do
niewoli i wtedy Chmielnicki i Kozacy umówili się z nur-
redinem, żeby on polecił Tatarom zabić Polaków, a za to
odstąpią chanowi krainę nad rzeką Bołwoju z miastami nad
rzeką Wingorod. Nuradyn słowa dotrzymał a hetman [Chmiel-
nicki] z Kozakami słowa nie dotrzymał i mówili Tatarzy, że
nie mają interesu chodzić Chmielnickiemu z pomocą przeciw
Polakom, dlatego, że Kozacy nie dali chanowi miast na
7
jeńcach oszukali a okup byłby duży" .
5
K o c h o w s k i , Historia panowania..., s. 149-150.
6
J ó z e f o w i e z, Kronika..., s. 154-156.
7
H r u s z e w s k i , lstorija Ukrainy-Rusy, s. 443.
184
Z relacji tych jawi się dość przejrzysty obraz wydarzeń:
Chmielnicki, korzystając z poparcia Karaczy beja, namówił
młodego Nuradyna sołtana, by odsprzedał mu jeńców, po
czym przekazał ich Tatarom nogajskim (najbardziej prymityw-
ny szczep), by wymordowali Polaków, być może płacąc im za
tę „usługę". Rzeź rozpoczęła się w poniedziałek 3 czerwca,
kiedy tabor kozacki stał jeszcze pod Batohem, i trwała do
środy. Przez te dwa dni, kiedy armia kozacko-tatarska znaj-
dowała się już w drodze pod Kamieniec, podczas postojów
Nogajcy z Kozakami poszukiwali w namiotach tatarskich
jeńców ukrywanych przez chcących otrzymać łup Tatarów.
Znalezionych prawdopodobnie zabijali na miejscu. Rzezi uni-
knęły (przynajmniej częściowo) kobiety i dzieci, które później
najprawdopodobniej sprzedano.
Na uwagę zasługuje motyw Kamieńca Podolskiego jako
karty przetargowej za rzeź jeńców. Poza relacją Koryckiego
informacja o tym znajduje się w „Nowinach ze Lwowa"
(14 czerwca 1652) i u Jerlicza. Chmielnicki wraz z Tatarami
po bitwie rzeczywiście przez dwa tygodnie oblegał Kamie-
niec. Ale bynajmniej nie należy z tego wnosić, że zamierzał
go zdobyć i oddać Tatarom. Przedtem oblegał go kilkakrotnie,
zawsze bezkutecznie, tym razem miało być tak samo. Chmiel-
nicki wiedział o tym i właśnie dlatego obiecał oddać twierdzę
Tatarom. Obietnica nic go nie kosztowała, a najprawdopodob-
niej wpłynęła na decyzję Nuradyna, który być może chciał
w ten sposób zaskarbić sobie łaskę chana. Niestety nie po-
trafię powiedzieć nic konkretnego na temat obietnic Chmiel-
nickiego przytaczanych przez Mameta.
Niełatwo jest również ustalić przyczyny tragicznej rzezi.
Zdaniem większości historyków miał to być odwet za Beres-
teczko, ale jest to hipoteza błędna. Kozacy wzięli odwet za
Beresteczko podczas bitwy 2 czerwca - nie biorąc jeńców, ale
likwidując siłę żywą przeciwnika. Rzeź jeńców dokonana
przez trzy następne dni miała zupełnie inny charakter, prze-
prowadzona była „spokojnie i systematycznie". Między bajki
185
należy też włożyć wersję podaną przez „Theatrum Euro-
peum", że Chmielnicki kazał schwytaną szlachtę chłostać na
śmierć i powtarzać: „żebyście nie sprzeciwiali się królowi, nie
zrywali sejmów, nie przeszkadzali w zatwierdzeniu ugody".
W sposób bardzo niejasny przedstawił przyczyny rzezi
Radziwiłł: „[...] bo kiedy Tatarzy uprowadzili jasyr z 2000
naszych, a inni barbarzyńcy chcieli dołączyć swoich jeńców,
szła za nimi wielka liczba. Chmielnicki donosi sułtanowi
[Nuradynowi], że nasi znowu gromadzą się pod Kamieńcem
i jeśli rozproszy się wojsko, zagraża największe niebezpie-
czeństwo, stąd posyła do Tatarów, aby powrócili. Kiedy ci
odmówili, rozkazał zabić wszystkich jeńców; co też nastąpiło.
Inni opowiadają, że Chmielnicki, chciwy krwi polskiej, za-
płacił sułtanowi za ścięcie dobrych obywateli. Tak wylana
niewinna krew wielu tysięcy woła o pomstę do Boga"8.
Pierwsza z podawanych przyczyn wydaje się wątpliwa już
choćby z tego powodu, że Chmielnicki nie mógł rozkazać
Tatarom, by wymordowali „swoich" jeńców, drugą potwier-
dzają także inne źródła.
Chmielnicki mordując jeńców „realizował" trzy cele:
1) Wymierzał Polakom „sprawiedliwość" - w liście do
Chyłkowa jako jedną z ważniejszych przyczyn wznowienia
wojny podał dokonaną przez Polaków rzeź Lipowego i Romn.
Rzeź po bitwie traktował jako wykonanie „wyroku" kary
śmierci na Lachach - „winowajcach";
2) Postępując w ten sposób odzyskiwał prestiż i autorytet
w armii, która po obradach komisji korsuńskiej miała powody,
by sądzić, że „zdradził" sprawę powstania;
3) Rzeź jeńców powinna powstrzymać Tatarów, którzy posia-
dając już łupy (jeńców) z pewnością zdecydowaliby się (a przynaj-
mniej znaczna ich część) powrócić na Krym. Bez nich trudno było
nawet myśleć o przeprowadzeniu wyprawy mołdawskiej, armia
kozacka bowiem poniosła pod Batohem poważne straty.
8
Radziwiłł, Pamiętnik..., t. 3, s. 346.
186
Na szczęście Tatarzy ocalili część jeńców (co prawda
niewielu) przed śmiercią. Kilku z nich: Krzysztof Grodzicki,
Sokołowski, Seweryn Kaliński, Stanisław Z. Druszkiewicz,
zostało przed 20 czerwca wykupionych przez załogę Kamień-
ca. Znalazł się tam również Krzysztof Korycki wypuszczony
na wolność przez pobratymca - Serefa Ghazi Agę beja
białogrodzkiego9.
Jednym z ocalonych jeńców miał być Stefan Czarniecki
„przez jednego Tatara przed tyraństwem Chmielnickiego
ukrytemu, a potem na wolą wypuszczonemu, natenczas tylko
roty usarskiej królewskiej porucznikowi"10. Adam Kersten na
podstawie tego fragmentu wysunął tezę o udziale Czarniec-
kiego w bitwie pod Batohem. Na jej poparcie wysunął na-
stępujące argumenty:
1) Obecność Czarnieckiego we Lwowie 14 czerwca 1652 r.
W dniu tym „podniósł Chorągwie JKMci", co oznaczało, że
jego hetmańska była rozbita pod Batohem. Skoro tak, to
Czarniecki jako jej porucznik też tam był;
2) Obecność regimentu dragonii Marcina Czarnieckiego.
Skoro Marcin zdążył i wziął udział w bitwie, dlaczego Stefan
miałby nie zdążyć?;
3) Dziękczynna tablica wbudowana w ścianę kościoła
w Czarncy mogła być świadectwem ocalenia;
4) Hasło zemsty za Batoh towarzyszące jego późniejszym
wyprawom na Ukrainę wzięło się z tego, że oglądał rzeź
jeńców i pragnął zemsty .
11
9 4) Biorąc pod uwagę, że w bitwie tej stracił niemal całą
Krzysztof Korycki w rozmowie z Wilczkowskim powiedział, że został
wypuszczony po bitwie przez swego pobratymca, Sefera, beja białogrodz-
kiego ( M i c h a ł o w s k i , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 661). Mariusz Jaskólski w liście do P. Potockiego z 20 czerwca 1652 r.
pisanym w Kamieńcu donosił o obecności tam K. Koryckiego wraz z innymi
jeńcami - K. Grodzickim, S. Kalińskim, p. Sokołowskim (Biblioteka im.
Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 268).
10
[J e m i o ł o w s k i], Pamiętnik Mikołaja Jemiolowskiego..., s. 37.
11
K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 174-175.
187
Jednak Kersten mylił się sądząc, że 1 i 2 czerwca podczas
bitwy Stefan Czarniecki znajdował się w obozie:
1) Przebywający we Lwowie 14 czerwca niedobitkowie
spod Batohu nie mają na temat bitwy konkretnych informacji,
nie wiedzą, kto poległ, a kto dostał się do niewoli, nie znają
losu jeńców - słowem, są to ci, którzy jako pierwsi rzucili się
do ucieczki. Czyżby Stefan Czarniecki, późniejszy bohater
narodowy również był buntownikiem? Nie, bo jego nie było
pod Batohem;
2) Pomimo że oddziały koncentrowały się od końca kwiet-
nia, dwa dni przed bitwą znaczna część kadry oficerskiej
przebywała poza obozem (między innymi w Winnicy, gdzie
był też Marek Sobieski). Z listu Sobieskiego12 wynika, że
wezwanie do obozu i wieści o przybyciu Tatarów z 30 maja
wszystkich zaskoczyły. Czarniecki prawdopodobnie również
przebywał poza obozem (ale nie w Winnicy), być może
załatwiał jakieś sprawy, pierwsze wiadomości o Tatarach
mógł odebrać razem z wieściami o klęsce. Ponadto przebywa-
jący w obozie Marcin Czarniecki egzekutorem swego tes-
tamentu spisanego... 31 maja 1652 (!) uczynił swego brata
Stefana13. Nie był on jedynym bratem Marcina, ale w odróż-
nieniu od pozostałych członków rodziny znajdujących się
wraz z Marcinem w obozie (zdaniem Kacpra Niesieckiego
pod Batohem zginęło 9 Czarnieckich)14, Stefan był poza nim;
3) Wbudowanie tablicy w ścianę kościoła mogło być formą
podzięki za to, że... nie zdążył na czas do obozu, bowiem jego
udział w bitwie zapewne kosztowałby go życie;
rodzinę, nie może dziwić, że jego następne wyprawy na
Ukrainę stały się bardziej krwawe. Nie oznacza to oczywiście,
że brał udział w bitwie. Ponadto należy przypomnieć, że po
12
M a 1 e w s k a, Listy staropolskie..., s. 345-346.
13
K e r s t e n , Stefan Czarniecki, s. 175.
14
N i e s i e c k i, Herbarz polski, t. 3, s. 197.
 188
Batohu wszelkie działania na tym terenie, prowadzone nie
tylko przez Czarnieckiego, stały się okrutniejsze.
Co najważniejsze podstawowy argument Kerstena - frag-
ment Pamiętnika Jemiołowskiego - zawiera mylną informa-
cję. Otóż królewska chorągiew husarska rzeczywiście wal-
czyła pod Batohem i poniosła ogromne straty, ale Czarniecki
nie był wtedy - jak podaje Jemiołowski - jej porucznikiem,
został nim dopiero 14 czerwca15, a więc niecałe dwa tygodnie
po bitwie. Jemiołowski skojarzył rzeczywiste uczestnictwo
królewskiej husarii z późniejszym nieco dowodzeniem jej
przez porucznika Stefana Czarnieckiego, przyjmując a priori,
że stan późniejszy był tożsamy z okresem, w którym od-
bywała się bitwa. Rację ma prawdopodobnie Ludwik Jenike,
historyk z końca XIX w., twierdząc, że pod Batohem walczył
i poległ bratanek Stefana - Stefan Stanisław, syn Marcina,
którego Jemiołowski mylnie skojarzył ze Stefanem wprowa-
dzając przy tym poprawkę, jakoby przeżył16.
Na koniec chciałbym posłużyć się listem (przytaczanym
także przez Kerstena, ale w odmiennym kontekście) Stefana
Czarnieckiego do Jerzego Lubomirskiego pisanego 20 czerw-
ca 1652 r.17 Utrzymany w spokojnym tonie nie zawiera ani
słowa (insynuacji też nie!) o klęsce. W czasie gdy całą niemal
Rzeczpospolitą porażoną wieścią o pogromie armii ogarnia
panika, Warszawa przygotowuje się do oblężenia, dokoła
miasta sypią wały, gdy wojsko przebywające na Ukrainie
razem z niedobitkami spod Batohu „wycofuje się" w stronę
Polski centralnej, Czarniecki proponuje przygotowania do
ofensywy. Obce są mu objawy strachu czy paniki, nie pała
żądzą zemsty, nie zna morale oddziałów, nie „czuje" wojska
15
[Mich a ł o w ski], Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 660-661. W czasie bitwy porucznikiem tejże chorągwi był Kłobukowski,
który zginął w tej bitwie (tamże, s. 659-660).
16
L. J e n i k e , Stefan Czarniecki, Warszawa 1890, s. 26-27.
17
[ M i c h a ł o w s k i ] , Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza...,
s. 660-661.
189
- bo nie widział rzezi po bitwie batohowskiej, bo nie brał
udziału w bitwie.
Batoh był bez wątpienia największą klęską siedemnasto-
wiecznej Rzeczypospolitej, znaczeniem odpowiadającą Piław-
com. O ile zwycięstwo piławieckie otworzyło przed Chmiel-
nickim nowe perspektywy i możliwości, o tyle spod Batohu
droga wiodła prosto do Perejasławia i unii z Moskwą. Straty
polskie były ogromne. W bitwie tej zginęło więcej „szlachec-
kiej braci" niż w dotychczasowych działaniach. Uczestnicy
twierdzą, że nie uszło więcej niż 15OO18. Zdaniem Wimmera
od pogromu uratowało się łącznie około 2 tysięcy19, ale
ustalenie, jakie straty poniosła armia koronna bezpośrednio
w bitwie, jakie zaś podczas rzezi jeńców, jest sprawą bardzo
trudną.
Pod Batohem zostało zniesionych: 8 chorągwi husarii,
20 chorągwi pancernych (kozackich), 4 chorągwie arkebuze-
rii, 2 regimenty dragonii, 2 regimenty piechoty cudzoziem-
skiego autoramentu20.
W trzecim kwartale 1652 r. po częściowym odtworzeniu
zrujnowanych jednostek stan poszczególnych formacji (łącz-
nie z jednostkami w bitwie udziału nie biorącymi) w stosunku
do drugiego kwartału wynosił: husaria - 53%, pancerni
- 87%, arkebuzeria - 65%, rajtaria - 95%, piechota cudzoziem-
skiego autoramentu - 52%, piechota polska - 91%, dragonia
Jak zauważył Wimmer, najważniejsze były straty jakoś-
ciowe, w zasadzie nie do odrobienia. Naruszony został rdzeń
armii. W czwartym kwartale 1652 r. armia koronna liczyła już
około 34 tysięcy żołnierzy, niemniej jakościowo była znacznie
18
Manuscripta Martini Goliński, s. 582.
19
W i m m e r , Historia..., s. 223.
20
W i m m e r , Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii
koronnej w 1. 1648-1655, patrz wykaz jednostek wojska koronnego i ich stanu
liczebnego w okresie od 1.06.1647 do 31.03.1655 r.
21
Tamże, s. 486-487.
 190
gorsza od zniesionej pod Batohem. Nowe zaciągi przeprowa-
dzono w Wielkopolsce i na Mołdawii, ale ich morale i stopień
opanowania sztuki walki były znacznie niższe niż oddziałów
zniesionych kilka miesięcy wcześniej. Być może istnieje jakiś
związek pomiędzy postawą armii koronnej w 1655 r. i klęską
pod Batohem. Z pewnością jednak jest wyraźna zależność
pomiędzy tą klęską i niepowodzeniami armii polskiej pod
Żwańcem, czyli rok później.
Klęska pod Batohem wywołała ogromne zmiany w Rzeczy-
pospolitej:
1) W sferze organizacyjno-taktycznej. Po Batohu na sejmie
lipcowym zniesiono ostatecznie podział na wojska komputo-
we i suplementowe, jako że komput stanowiący dotychczas
trzon armii przestał w zasadzie istnieć. Przyjęto zasadę każdo-
razowego ustalania komputu w zależności od potrzeby;
2) Wewnątrz kadry dowódczej. Ponieważ znaczna jej część
poległa w bitwie lub została później wymordowana, do ob-
sadzenia były urzędy: hetmana polnego koronnego po Mar-
cinie Kalinowskim, generała artylerii koronnej po Zygmun-
cie Przyjemskim, pisarza polnego koronnego po Zygmuncie
Przyjemskim, oboźnego koronnego po Samuelu Kalinow-
skim, hetmana wielkiego koronnego po zmarłym w listopa-
dzie 1651 r. Mikołaju Potockim;
Jak widać, król miał wiele atutów, by zjednać magnaterię,
a jednak trzy lata później został przez nią, jak i przez armię
zdradzony. Znacznie większe zmiany nastąpiły wśród średniej
kadry dowódczej narodowego i cudzoziemskiego autoramen-
tu. W autoramencie cudzoziemskim w 1652 r. staż oficerski
(oberszterski) rozpoczęło siedem osób i jest to najwyższa
wartość pomiędzy 1648 i 1696 r. W autoramencie narodowym
przyjęto dziewięciu nowych oficerów i jest to najwyższa
22
wartość pomiędzy 1648 i 1690 r. ;
22
M. W a g n e r, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII w.,
praca doktorska, s. 329, 375-376.
191
3) Po Batohu sporadyczne dotąd wypadki rzezi na Ukrainie
(Trylisy w sierpniu 1651, Lipowy i Rabuchy w marcu 1652)
nabrały masowego niemal charakteru. Wojsko przyjęło do
wiadomości, że chodzi o wyeliminowanie żywej siły przeciw-
nika i jego ewentualnego zaplecza. Jednocześnie wzrósł re-
spekt armii polskiej przed regularnymi oddziałami kozackimi,
czego przykładem są działania na Ukrainie rok później z ich
niezbyt chwalebnym epilogiem pod Żwańcem;
4) Po bitwie w armii polskiej w sposób delikatny zaczyna
się zmniejszać dysproporcja pomiędzy jazdą i piechotą;
5) W sferze polityki międzynarodowej. Po Batohu Moskwa
zaczęła poważniej myśleć o wciąż ponawianych ofertach
Chmielnickiego. Wynikiem tego było ponowne nawiązanie
rozmów pod koniec 1652 r., których finał nastąpił w styczniu
1654 r. w Perejasławiu.
Bitwa pod Batohem zakończyła się pogromem armii koron-
nej. W trakcie walk i późniejszej rzezi jeńców strona polska
nieodwracalnie straciła około 10 tysięcy wyborowego żoł-
nierza, co stanowiło 83% wszystkich biorących udział w wal-
kach. Zginęła lub została wymordowana duża część kadry
oficerskiej wyższego i średniego szczebla.
Cel strategiczny hetmana - niedopuszczenie armii kozac-
ko-tatarskiej do Mołdawii - nie został osiągnięty, a Rzeczpo-
spolita znalazła się w stanie wojny, pozbawiona połowy
swych sił. Czy musiało do tego dojść? Kto ponosi odpowie-
dzialność za klęskę?
Jak w żadnej innej kampanii, w tej dowództwo polskie
- mam tu na myśli hetmana Marcina Kalinowskiego - od
początku popełniało niemal same błędy. Przypomnę najpoważ-
niejsze z nich:
- umiejscowienie obozu na szlaku mohylowskim (Czeh-
ryń-Mohylów-Jassy) bez wcześniejszej koncentracji oddzia-
łów doprowadziło do tego, że starcie wywołane założeniem
obozu na szlaku nastąpiło w chwili, gdy znalazła się w nim
zaledwie połowa armii koronnej;
 192 193

- brak efektywnego rozpoznania po uzyskaniu kontaktu może Tatarzy, którym najbardziej odpowiadała równowaga
z przeciwnikiem 31 maja. Tego dnia Kałinowski otrzymał list w stosunkach Warszawa-Czehryń, po Batohu wykazali cał-
od Chmielnickiego, a podjazdy polskie zatrzymali Kozacy na kowity brak zainteresowania dla ewentualnego uderzenia na
przeprawach. Uniemożliwiło to narzucenie przeciwnikowi Rzeczpospolitą. Nie uderzając w głąb Rzeczypospolitej het-
walki w najtrudniejszej dla niego chwili - podczas przeprawy; man mógł mieć nadzieję na odciągnięcie starcia w czasie.
- niepodjęcie decyzji o zmniejszeniu obozu, co czyniłoby Armię Rzeczypospolitej pobił już kilkakrotnie, a mimo to nie
go znacznie łatwiejszym do obrony. Zmniejszenia można było mógł jej pokonać. Zdawał więc już sobie sprawę z tego, że
dokonać nocą po pierwszym dniu bitwy, kiedy część od- aby uniezależnić się od Rzeczypospolitej, musi wciągnąć do
działów przystąpiła do sypania nowych umocnień ziemnych. konfliktu nowych sojuszników - najlepiej Moskwę. Car jed-
Jeśli nie można tego było dokonać z powodu niesubordynacji nak wiosną tego roku wykazał brak zainteresowania rozwojem
części oddziałów, to należało pozwolić im opuścić obóz (czyli sytuacji na Ukrainie.
w zasadzie przyjąć plan Przyjemskiego) i wtedy przygotować Tymczasem Rzeczpospolita pogrążyła się w panice, jakiej
go do obrony. Oddanie przeciwnikowi inicjatywy, będące nie zaznała od początku tej wojny. Powszechne były obawy,
bezpośrednim następstwem braku rozpoznania, sprawiło, że że lada dzień Chmielnicki stanie u wrót Warszawy.
ze zwierzyny stał się on myśliwym;
- Kałinowski samowolnie, wbrew rozkazom królewskim,
zaangażował się w politykę mołdawską, co stało się bezpo-
średnią przyczyną wznowienia wojny na Ukrainie. 1 czerwca
1652 r. zarówno armia koronna, jak i Rzeczpospolita przygo-
towane do niej nie były. Nawet jeśli wybuch wojny był
nieuchronny, to zupełnie inaczej wyglądałby jej przebieg,
gdyby skoncentrowane oddziały koronne tworzyły 2O-tysięcz-
ną armię.
Można byłoby jeszcze zastanawiać się, dlaczego w czerwcu
1652 r. po Batohu Chmielnicki nie uderzył na Rzeczpospolitą,
w której powszechnie obawiano się tego. Obawy podzielał
nawet kanclerz wielki litewski Albrycht S. Radziwiłł23. Moim
zdaniem Chmielnicki z kilku powodów zdecydował się nie
przyjmować tego kierunku ataku. Naciskany przez Tatarów,
których pozbawił łupów, musiał przeprowadzić wyprawę na
Mołdawię. Podział sił w celu jednoczesnego zaatakowania
Rzeczypospolitej i Mołdawii nie wchodził jednak w grę, bo
mogłoby to przynieść klęskę jego wojskom. Ponadto być

23
Radziwiłł, Pamiętnik..., t. 3, s. 346.

EPILOG
Blisko trzy miesiące po opisanej bitwie w Jassach odbyło
się huczne wesele Tymofieja Chmielnickiego z Domną Ro-
zandą. Panu młodemu nie dane było jednak zbyt długo cieszyć
się wdziękami uroczej żony. Rok później we wrześniu 1653 r.,
broniąc obleganej przez Polaków i Siedmiogrodzian Suczawy,
„[...] Tymoszko wczasując się w kotarze swej od puszkarza
tak wymierzony, z działa postrzelony w nogę nad kolanem:
którego niż do zamku doniesiono, wiadomość pewna jest, że
miał zdechnąć".
Piękną hospodarównę czekał niemal równie okrutny los.
Najpierw małżonek „[...] bił swą żonę, nowo poślubioną córkę
księcia mołdawskiego, wyrzucając jej postępek z wielkim
wezyrem, gdy w zakładzie była w seraju i za łaską wezyra
chciała wydostać się na wolność". Później będąc brzemienną,
za namową matki zdecydowała się poślubić Mikołaja Fedoro-
wicza, który po śmierci Tymofieja dowodził broniącymi się
w Suczawie Kozakami jako wybrany przez nich hetman
nakaźny. Niestety, nie powstrzymało to Kozaków przed pod-
daniem miasta. Rozanda wraz z kozackimi pułkami opuściła
Suczawę i udała się do Czehrynia. Na Ukrainie przebywała do
śmierci Bohdana Chmielnickiego w 1657 r., po czym po-
stanowiła wrócić w rodzinne strony. Zaledwie trzy lata póź-
niej zostaia zamordowana przez rzezimieszków liczących na
pozostałości ze skarbu jej ojca.
195
Tragiczny los czekał również hospodara mołdawskiego
Bazylego Lupula. Małżeństwo Tymofieja z Rozandą dla
państw ościennych oznaczało sojusz kozacko-mołdawski.
Wznowiona pod Batohem wojna polsko-kozacka stawiała go
w pozycji wroga Rzeczypospolitej niemal na równi z Chmiel-
nickim, choć z oficjalnym uznaniem za wroga i zawarciem
przymierza z Siedmiogrodem i Wołoszczyzną zwlekano do
marcowego sejmu z 1653 r. ze względu na niejasne stanowis-
ko księcia Janusza Radziwiłła hetmana polnego litewskiego
wobec całej sprawy. Stała obecność kilkutysięcznej armii
kozackiej w Mołdawii miała zagwarantować wierność hos-
podara wobec nowych sprzymierzeńców. Sojusz kozacko-
-mołdawski stanowił również jawne wyzwanie dla hospodara
wołoskiego Mateusza Basaraby i księcia siedmiogrodzkiego
Jerzego II Rakoczego, tym bardziej że Chmielnickiemu udało
się uzyskać od nowego wezyra zgodę na objęcie we władanie
Mołdawii i Wołoszczyzny. Sojusz polsko-siedmiogrodzko-
-wołoski przeciwko Ukrainie i Mołdawii był więc niejako
naturalną koleją rzeczy. Niemal natychmiast też podjęto
„działania zaradcze". Z jednej strony uknuto spisek, który
miał obalić rządy Lupula, a tym samym rozerwać sojusz
kozacko-mołdawski, z drugiej zaś podjęto przygotowania do
zbrojnej interwencji na Mołdawię. Ostrzeżony przez wiernego
sługę Lupul zdołał wraz z rodziną i skarbami opuścić Jassy, po
czym schronił się w Kamieńcu. W początkach kwietnia 1653 r.
do stolicy hospodarstwa weszły wojska siedmiogrodzko-wołos-
kie. Nowym hospodarem mołdawskim ogłoszono Stefana Geor-
gicę - był on kanclerzem Lupula i szwagrem hospodara wołos-
kiego Basaraby. Nie dane mu było zbyt długo nacieszyć się
władzą. Lupul w tym czasie opuścił już Kamieniec, wynajął kilka
czambułów tatarskich i połączył się z Tymofiejem, który
zdążył już zebrać blisko 20-tysięczną armię. Obaj ponownie
wkroczyli do Mołdawii. W dwudniowej bitwie stoczonej
20-21 kwietnia 1653 r. w pobliżu Jass dowodzeni przez
Bohuna i Nosacza Kozacy rozbili doszczętnie armię siedmio-
 196 197

grodzko-wołoską. Georgica uciekł na Wołoszczyznę, a na i Jerzy II Rakoczy, który zabrał na swój dwór również żonę
tronie hospodarskim ponownie zasiadł Bazyli Lupul. Nie i syna Lupula.
zdążył się jadnak nacieszyć hospodarstwem, upadły plany W czasie gdy Kozacy opuszczali twierdzę, zdarzył się
nawiązania rozmów z Rzecząpospolitą, bowiem już 27 maja nieprzyjemny wypadek - część polskich chorągwi wbrew
wojska wołosko-siedmiogrodzkie pod Jałowicą zadały Koza- danemu słowu zaatakowała orszak ze zwłokami Tymofieja...
kom klęskę. Lupul wraz z zięciem Tymofiejem uciekli na Ostatnie akordy „mołdawskich awantur" miały miejsce
Ukrainę, by organizować nową wyprawę. Rozanda z matką właśnie pod Żwańcem, gdzie podobnie jak przed czterema
i legendarnymi skarbami schroniła się w Suczawie, którą laty pod Zborowem opuszczony przez Tatarów Chmielnicki
wkrótce potem obiegła armia siedmiogrodzko-wołoska. musiał ukorzyć się przed Janem Kazimierzem. Było to jednak
Tymczasem również armia polsko-litewska przygotowywa- „pyrrusowe zwycięstwo"...
ła się do wznowienia działań. Niestety, zebrane w obozie pod
Glinianami nie opłacone oddziały armii koronnej wykazały
się niesubordynacją, wobec czego trudno było mówić o goto-
wości do rozpoczęcia walk w najbliższym czasie.
W połowie sierpnia 1653 r. pod murami obleganej przez
Siedmiogrodzian i Wołochów Suczawy pojawiła się dowo-
dzona przez Tymofieja armia kozacka. Nie mogąc rozbić
przeciwnika Kozacy przedarli się do twierdzy, czym wzmoc-
nili siły obrońców. Wobec impasu, w jakim znalazły się obie
armie, wynik oblężenia zależał od tego, która ze stron pierw-
sza otrzyma posiłki. Jako pierwsze otrzymały posiłki wojska
oblegających, którym na pomoc nadciągnęło 40 polskich
chorągwi przysłanych przez Jana Kazimierza, mimo że armia
polska nie miała jeszcze pełnej gotowości bojowej. Chorąg-
wiami tymi dowodził kapitan kamieniecki Jan Konradzki.
Mimo uzyskanego wsparcia oblegający nie byli w stanie
pokonać oporu obrońców. Wydawać by się mogło, że roz-
strzygnięcie nastąpi w starciu głównych sił polsko-litewskich
oczekujących pod Żwańcem na nadejście armii kozacko-
-tatarskiej podążającej ku Suczawie. Niespodziewanie dla
wszystkich rana postrzałowa stała się przyczyną śmierci Ty-
mofieja Chmielnickiego, a niedługo potem Kozacy poddali
miasto. Uczynili to w chwili, gdy odsiecz była już blisko...
Do Suczawy powrócił nowy hospodar Stefan Georgica,
skarby Lupula rozdzielili pomiędzy siebie Mateusz Basaraba
 199

i pospolity człowiek miał wszelką gotowość do wojny należą-

cą, zwłaszcza w żywność dobrze się opatrzył jeszcze przed
Wielkanocą. A po Wielkanocy gdy listy moje obwołane będą
i każdemu wiadome, które jako obaczą roześle, aby na zajutrz
po wzięciu wiadomości o listach moich do obozu na miejsce
naznaczone ruszyć się i ciągnąć nie zamieszkali. Ruszyć się
jednak nad moją wolą niech nikt nie waży, aby się Lachom
ANEKS
zarazem do wojny przyczyny nie dało, lubo jej oni gwałtem
szukają, i pokoju chociaż przyobiecali dać nie chcą. Co dla
lepszej wiary i pewności przy pieczęci wojska zaporoskiego
Uniwersał Chmielnickiego do Kozaków i pospólstwa i do ten list ręką własną podpisuję.
Polaków Rusi przychylnych1. Pisano w Czehryniu 24 III 1652
Bohdan Chmielnicki Hetman wojska zaporoskiego Starosta Bohdan Chmielnicki Hetman wojska zaporozskiego
czehryński - Wszem, a zwłaszcza Półkownikom, Assawułom,
Sotnikom i wszystkim mołojcom wojska zaporoskiego po
miastach, miasteczkach i wsiach będących i Lachom po-
bratymstwo z nami trzymającym wiadomo czynię. Uważając,
pewne i wielkie przykrości i krzywdy, które znowu jako przed
tym wyrządzali nam i teraz wyrządzają Lachowie, którzy siłu
mołodców wojskowych zelży wie bezwinnie katują, mordują
i gubią, robić sobie każą nie tylko w dni zwyczajne ale i Boże,
czego nasza wiara cierpieć nie może i nie dopuszcza, a do
tego iż przez czas tak wielki, każdy prawie człowiek we
wszystkiej Ukrainie używał wolności i trudno onej będzie
miał zapomieć gdy nad Panem swoim Panem był, i równać się
na wojnie Panu kazał, teraz zaś znowu robić nam wszystkim
nie zda się, przetoż aby się naród nasz z tej niewolej wydrzeć
mógł przy tak dobrej jako nigdy nie było okazjej - której
jeżeli się gorzej nie opuściło, po gotowiu teraz opuszczać się
nie godzi, gdyż Lachowie nie wiedzą co robią sami, a bez-
miernego zuchwalstwa sami się zgubić chcą a nam żywot
darować. Napominam tedy, aby każdy nie tylko pogotowiu ale

1
Tekst uniwersału za: Grabowski, Ojczyste spominki..., t. 2,
s. 131-132.

BIBLIOGRAFIA
Bibliografia obejmuje tylko pozycje drukowane, wskazówki
w odniesieniu do źródeł rękopiśmiennych znajdują się w przypisach.
STARODRUKI I PUBLIKACJE ZRODEŁ
Akty otnoszaszczyjesa k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossi sobrannyje
i izdannyje Archeograficzeskuju komissjeju, Sankt Petersburg 1863.
B r o e l P l a t e r Władysław Stanisław, Zbiór pamiętników do
dziejów polskich, t. 1-4, Warszawa 1859.
G r a b o w s k i Ambroży, Ojczyste spominki w pismach do dziejów
dawnej Polski, t. 1-2, Kraków 1840-1845.
G r a b o w s k i Ambroży, Starożytności historyczne polskie, t. 1-2,
Kraków 1840.
[ J e m i o ł o w s k i Mikołaj], Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego,
towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełzkiego
obejmujący dzieje Polski od r. 1648 do 1679 współcześnie, porząd-
kiem lat opowiedziane, wyd. A. B e 1 o w s k i, Lwów 1850.
[J e r 1 i c z Joachim], Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza,
wyd. K. W. W ó j c i c k i, Warszawa 1853.
J ó z e f o w i c z J a n Tomasz, Kromka miasta Lwowa, Lwów 1846.
K o c h o w s k i Wespazjan, Historia panowania Jana Kazimierza,
Poznań 1840.
K r y p i a k i e w i c z Iwan, Dokumenty Bohdana Chmielnickiego,
Kijów 1961.
[Łoś Jakub], Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej
Władysława Margrabi Myszkowskiego, wojewody krakowskiego,
obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667, z rękopisma współczes-
nego dochowanego w zamku podhorodeckim wydane, wyd. Ż e g o -
ta P a u l i, Kraków 1858.
201
[ M i c h a ł o w s k i Jakub], Jakuba Michałówskiego, Wojskiego lu-
belskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiątnicza z daw-
nego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd.
Antoni H e 1 c e 1, Kraków 1846.
O ś w i ę c i m Stanisław, Dyaryusz 1643-1651, „Scriptores Rerum
Polonicarum", t. XIX, Kraków 1907.
Pamiętniki o Koniecpolskich, Lwów 1842.
Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nie-
znanego autora [spisane]. Wrocław 1842.
Pamjatniki izdannyje kijewskoju komissjeju, Kijów 1898.
Pamjatniki izdannyje vremiennoju komissjeju, Kijów 1845.
R a d z i w i ł ł Albrycht Stanisław, Pamiętnik o dziejach w Polsce,
t. 1-3, Warszawa 1980.
R a d z i w i ł ł Bogusław, Autobiografia, Warszawa 1979.
R u d a w s k i Wawrzyniec Jan, Historia polska od śmierci Włady-
sława IV aż do pokoju ołiwskiego, czyli dzieje panowania Jana
Kazimierza od 1648 do 1660 r.,t. 1, Petersburg 1855.
S a m o w y d e c , Letopis, [brmw.].
T e m b e r s k i Stanisław, Annales, [w:] „Scriptores Rerum Poloni-
carum", t. XVI, Kraków 1905.
T w a r d o w s k i Samuel ze Skrzypny, Woyna domowa z Kozaki
i Tatary, z Moskwą potym Szwedami i z Węgry przez lat dwanaście za
panowania Najjaśniejszego Jana Kazimierza tocząca się, Kalisz 1681.
Wossojedinenije Ukrainy z Rossiej, t. 1-2, Moskwa 1953.
W i e l i c z k o Samoił, Opowieść o wojnie Kozaków z Polakami,
Kijów 1926.
W i e r z b o w s k i Stanisław, Konnotata wypadków od 1634 do
1689, wyd. J. K. Z a ł u s k i , Lipsk 1858.
Żereła, t. XVI, wyd. M. H r u s z e w s k i , Lwów 1924.
OPRACOWANIA
B a r a n o w s k i Bohdan, Organizacja wojska polskiego w latach
trzydziestych i czterdziestych XVII wieku, Warszawa 1957.
B o n i e c k i Adam, Herbarz polski, Warszawa 1900-1901.
C z a p l i ń s k i Władysław, Dwa sejmy z roku 1652, Wrocław 1955.
Encyklopedia Ultima Thule, Warszawa 1927.
G a j e c k y Georg, The cossak administration of the hetmanate,
Harvard 1981.
G a w r o ń s k i Franciszek Rawita, Hetman kozacki Bohdan
Chmielnicki - szkic historyczny jego życia i walki, Lwów 1914.
G o ł o b u c k i j Wasyl, Zaporożskoje kozaczewstwo, Kijów 1957.
HruszewskiMichaił, Istorija Ukrainy-Rusy, t. IX, Kijów 1928.
 202
J e n i k e Ludwik, Stefan Czarniecki, Warszawa 1891.
K a c z m a r c z y k Jan, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988.
K e r s t e n Adam, Hieronim Radziejowski, Warszawa 1988.
K e r s t e n Adam, Na tropach Napierskiego, Warszawa [b.r.w.]
Kersten Adam, Stefan Czarniecki (1599-1665), Warszawa 1963.
K o n o p c z y ń s k i Władysław, Dzieje Polski Nowożytnej, t. 1-2,
Warszawa 1986.
K r a j e w s k i Michał, Historia Stefana na Czarncy Czarniec-
kiego, wyd. V, Warszawa 1859.
K r y p i a k i e w i c z Iwan, Bohdan Chmielnicki, Kijew 1954.
K r y p i a k i e w i c z Iwan, Istorija ukrainskogo wijska, Lwów 1936.
K u b a l a Ludwik, Szkice historyczne, Lwów 1923.
K u b a 1 a Ludwik, Wojna moskiewska, Warszawa 1910.
K u k i e ł Marian, Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków
1939.
M a 1 e w s k a Hanna, Listy staropolskie z epoki Wazów, [brmw.]
N i e s i e c k i Kacper, Herbarz polski, t. 3, Lipsk 1841.
P o d h o r o d e c k i Leszek, Sicz Zaporoska, Warszawa 1960.
R o 11 e Antoni, Iwan Bohun -pułkownik kozacki, Warszawa 1894.
S e r c z y k Władysław, Historia Ukrainy, Wrocław-Warsza-
wa-Kraków-Gdańsk 1979.
S p i e r a 1 s k i Zdzisław, Awantury mołdawskie, Warszawa 1967.
S p i e r a ł s k i Zdzisław, Stefan Czarniecki, Warszawa 1974.
T o m k i e w i c z Władysław, Kozaczyzna ukrainna, Lwów 1935.
T o m k i e w i c z Władysław, Sprawy ukrainne, Lwów 1939.
U r u s k i Seweryn, Rodzina - Herbarz szlachty polskiej, War-
szawa 1905.
W a g n e r Marek, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej
połowie XVII w., Warszawa 1988.
W a s i l e w s k i Tadeusz, Jan Kazimierz. Ostatni Waza na polskim
tronie, Katowice 1984.
W i d a ć k i Jan, Jeremi Wiśniowiecki, Katowice 1988.
W i m m e r Jan, Historia piechoty polskiej do roku 1864, War-
szawa 1978.
W i m m e r Jan, Materiały do zagadnienia organizacki i liczebno-
ści armii koronnej w 1. 1648-1655, „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości", Warszawa 1960.
Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, praca zbiorowa pod red. Jana
W i m m e r a, Warszawa 1973.
W ó j c i k Zbigniew, Dzikie Pola w ogniu. O kozaczyźnie w daw-
nej Rzeczypospolitej, Warszawa 1960.
Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, praca zbiorowa
pod red. Janusza S i k o r s k i e g o , t. 1-2, Warszawa 1965.
SPIS ILUSTRACJI
Jan Kazimierz Waza. Repr. z: M. N a g i el ski, Warszawa 1656,
Warszawa 1990.
Ludwika Maria Gonzaga. Tamże.
Jerzy Ossoliński. Repr. z: A. S . R a d z i w i ł ł , Pamiętnik o dziejach
w Polsce, Warszawa 1980.
Hieronim Radziejowski. Tamże.
Jerzy Sebastian Lubomirski. Repr. z: N a g i e 1 s k i, op. cit.
Islam Gerej III. Repr. z: F. R a w i t a - G a w r o ń s k i , Bohdan
Chmielnicki, t. I, Lwów 1906.
Bohdan Chmielnicki, Z dziejów Ukrainy. Księga pamiątkowa ku
czci..., red. W. Li p i ń s k i , Kijów 1912.
Zaporoskie działa, kule i moździerze. Repr. z: Eryka Lassoty i Wil-
helma Beauplana opisy Ukrainy, pod red. Z. W ó j c i k a , War-
szawa 1972.
Zaporoskie prochownice. Tamże.
Zaporoskie szable. Tamże.
Zaporoska piechota. Repr. z: A. K e r s t e n , Hieronim Radziejowski,
Warszawa 1988.
Walka Kozaków ze szlachtą. Repr. z: Z. W ó j cik, Wojny kozackie
w dawnej Polsce, Kraków 1989.
Bitwa pod Beresteczkiem 30 czerwca 1651. Tamże.
Jeremi Wiśniowiecki. Repr. z: J. W i d a c k i, Kniaź Jarema, Katowi-
ce 1984.
Janusz Radziwiłł. Repr. z: R a w i t a - G a w r o ń s k i , op. cit.
Mikołaj Potocki. Repr. z: Wój cik, Wojny kozackie...
Buława Marcina Kalinowskiego. Repr. z: Z. Ży g u l ski, Hetmani
Rzeczypospolitej, Kraków 1994.
Husaria polska na Ukrainie. Repr. z: W ó j c i k, Wojny kozackie...
Dragoni z pierwszej połowy XVII wieku. N a g i e 1 s k i, op. cit.
204

Rajtaria z połowy XVII wieku. Tamże.

Korpus artylerii polskiej z połowy XVII wieku. Tamże.
Piechota zaciągu cudzoziemskiego. Tamże.
Oficerowie wraz z muszkieterem zaciągu cudzoziemskiego. Tamże.
Piechota polsko-węgierska z pierwszej polowy XVII wieku. Tamże.
Lekka jazda polska z pierwszej połowy XVII wieku. Tamże.
Dragonia z połowy XVII wieku. Tamże.
Stanisław Koniecpolski. Repr. z: W i d a c k i , op. cit.
Bazyli Lupul. Repr. z: R a w i t a - G a w r o ń s k i , op. cit. SPIS MAP
Domna Rozanda. Repr. z: W ó j c i k , Wojny kozackie...
Tymofiej Chmielnicki. Tamże.
Car Aleksy Michajłowicz. Repr. z: W ó j c i k , Wojny kozackie...
Marek i Jan Sobiescy przed grobem Stefana Żółkiewskiego. Repr. z: Teatr działań wojennych
Ż y g u 1 s k i, op. cit. Bitwa pod Batonem
Stefan Czarniecki. Repr. z: Z. S p i e r a l s k i , Stefan Czarniecki
1604-1665, Warszawa 1974.
Tabor kozacki w bitwie obronnej. L. P o d h o r o d e c k i , Chocim
1621, Warszawa 1988.b
Tatar w boju. Tamże.
Żołnierz tatarski. Repr. z: W. A. S e r c z y k , Na dalekiej
Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984.
SPIS TREŚCI

Wstęp 3
Rzeczpospolita 1648-1652. Wojna z Kozakami 7
Stosunki z sąsiadami 13
Sprawy wewnętrzne 21
Ukraina 1648-1652 30
Armia koronna na Ukrainie w końcu 1651 i pierwszej połowie
1652 51
Sytuacja stron w przededniu bitwy 67
Koncentracja armii koronnej pod Batohem 82
Skład armii polskiej 102
Armia kozacko-tatarska pod Batohem 110
Piątek, 31 maja 1652 - ostatni dzień przed bitwą 124
Sobota, 1 czerwca 1652 - pierwszy dzień bitwy 127
Narada 134
Niedziela, 2 czerwca 1652 - drugi dzień bitwy 138
Bunt - rekonstrukcja wydarzeń 159
Szturm i klęska 170
Rzeź jeńców 180
Epilog 194
Aneks 198
Bibliografia 200
Spis ilustracji 204
Spis map 205