Dziaania nieregularne

Sowiecki ruch partyzancki do dzi pozostaje zagad nieniem tyle interesujcym, co zagadkowym. Co
prawda w ostatnich latach pojawia si co raz wicej
opracowa rzucajcych nowe wiato na jego dzieje,
jednak wiele kwestii do tej pory nie zostao w peni
wyjanionych. Przyczyn tego stanu rzeczy jest nie
tylko ograniczony dostp do archiww, ale take
kilka dziesicioleci celowego faszowania historii
i tworzenia legend o dzielnych i oddanych spra wie komunizmu partyzantach.

Sputnik Partyzana
Adam Kaczyski

Schemat partyzanckiej
ziemianki oraz wykonana
wg. podobnego wzoru.

66

Teoretyczne podstawy
sowieckiej taktyki partyzanckiej
Sputnik Partyzana, gdy taki tytu nosi
przedmiot naszych rozwaa, po raz pierwszy
wydao wydawnictwo Moda Gwardia, w 1942.
Broszura, ktra bya pomylana jako podrcznik
partyzanckiej sztuki przetrwania wkrtce zyskaa
ogromn popularno. Poszczeglne jej rozdziay dotyczyy nie tylko zagadnie zwizanych
z walk, ale take zawieray wiele cennych wskazwek na temat ycia w lesie. Oprcz instrukcji
budowy szaasw i ziemianek Sputnik Partyzana bardzo szeroko omawia zasady maskowania,
skrytego przemieszczania si oraz ochrony
przed puapkami zastawianymi przez wroga.

W czci typowo wojskowej znajdoway si instrukcje dotyczce poszczeglnych typw uzbrojenia, sztuki minerskiej oraz podstawowe zasady
taktyki partyzanckiej. Wszystkie, nawet najbardziej zoone zagadnienia zostay przedstawione
wyjtkowo prostym jzykiem, zrozumiaym nawet
dla prostych kochonikw nie majcych do tej
pory adnej stycznoci z wojskiem. Cao uzupeniay liczne rysunki i schematy, ktre bardzo
skutecznie wspomagay tekst pisany. Z czasem
broszura rozrastaa si do co raz wikszych rozmiarw, a jej kolejne wydania wraz ze zrzutami zaopatrzenia trafiay do oddziaw partyzanckich.

6/2009

Dziaania nieregularne
Przyjrzyjmy si zatem kilku wybranym zagadnieniom poruszanym na amach Sputnika.

Miejsce dyslokacji oddziau

Wedug zalece zawartych w pierwszym wydaniu Sputnika Partyzana z 1942 r. partyzancka siedziba zawsze powinna by doskonale chroniona poprzez odpowiednio rozbudowany
system czujek. W uzasadnionych przypadkach
w jego skad miao wchodzi a kilka piercieni
wok bazy. Dodatkowo na najbardziej zagroone
kierunki naleao wysya obserwatorw, ktrzy
byli znacznie wysunici w stosunku do ochrony
staej. Niejednokrotnie obserwatorzy zajmowali
swoje stanowiska na skraju lasu, skd mogli obserwowa ca okolic i odpowiednio szybko
alarmowa o ruchach przeciwnika.
Jedn z gwnych zasad obowizujcych
przy budowie partyzanckich ziemianek byo wyposaanie ich w przynajmniej dwa wyjcia,
przy czym jedno z nich, na og zapasowe powinno prowadzi do odpowiednio zamaskowanego
okopu umoliwiajcego skuteczn obron. Jeeli pozwala na to czas ziemianki naleao czy
ze sob systemem podziemnych przej, dajcych moliwo skrytego manewru. Wedug instrukcji zawartej w Sputniku wok partyzanckiej bazy powinno si przygotowa rwnie
system zapr utrudniajcych podejcie nie tylko
piechocie przeciwnika, ale i pojazdom opancerzonym. Cho te ostatnie pojawiay si w lasach
niezwykle rzadko, to jednak zdaniem autorw
Sputnika zawsze naleao si liczy z tak moliwoci. Wszystkie zapory w miar moliwoci
wzmacniano minami, ktre speniay podwjn
rol nie tylko niszczyy ewentualn si yw
przeciwnika, ale take swoim wybuchem bardzo
skutecznie podnosiy alarm.
Przy wyborze miejsca dyslokacji oddziau
z zasady unikano wsi oraz pojedynczych domostw. Powodem tego nie bya bynajmniej troska
o los mieszkacw mogcych podlega represjom ze strony wroga, ale wzgldy taktyczne.
Wejcie do wsi byo moliwe tylko po dokadnym
rozpoznaniu i tylko w terenie, gdzie w najbliszej
okolicy nie byo adnych posterunkw si okupacyjnych. Po zajciu miejscowoci naleao zapewni nie tylko ochron samych zabudowa,
ale take rozstawi, podobnie jak w przypadku
bazy lenej, piercie ubezpieczenia w pewnej
odlegoci od miejsca zakwaterowania oddziau.
Duy problem stwarzali mieszkacy, ktrzy
delikatnie mwic nie przepadali za rabujcymi
ich z ostatnich resztek jedzenia partyzantami.
Wedug wskazwek Sputnika pod adnym pozorem nikogo ze wsi nie wypuszczano, a wszystkie osoby, ktre przybyy do wsi podczas stacjonowania w niej partyzantw byy natychmiast

6/2009

chwytane i prowadzone na przesuchanie. Podobnie jak w przypadku baz lenych, kwaterunek

we wsi wymaga wczeniejszego przygotowania
systemu ognia, sygnaw alarmowych, drg odwrotu oraz dokadnie wyznaczonych punktw
zbornych.

Sputnik Partyzana
oprcz podstawowej
wiedzy wojskowej
zawiera take mnstwo
informacji na temat
przetrwania w lesie.

Niszczenie obiektw
Wedug sowieckich instrukcji kluczow kwesti zwizan z niszczeniem obiektw byo dokadne przeprowadzenie rozpoznania. Przed planowan akcj naleao zapozna si z caym
terenem, ustali drogi podejcia oraz odwrotu.
Szczeglnie duo uwagi wymagao rozpoznanie
samego obiektu oraz zdobycie danych na temat
jego ochrony i moliwoci jej wsparcia przez dodatkowe siy przeciwnika. Do zada zwizanych

Elementy partyzanckiej
sztuki przetrwania
suszenie ubrania
i butw.

67

Dziaania nieregularne
ktrymi mgby porusza si pocig. Nawet niewielka ilo min, w tym rwnie miny pozorowane, mogy skutecznie spowolni tempo pocigu.
W przypadku, kiedy grupa partyzancka liczya
zaledwie kilka osb, instrukcje w wyrany sposb
zakazyway wdawania si w jakkolwiek walk
i nakazyway jak najszybsze oderwanie si
od ewentualnego pocigu.
Podczas wykonywania akcji na obiekty przeciwnika naleao pamita o tym, i byy one zawczasu przygotowywane do obrony, m.in. poprzez dokadne rozplanowanie systemu ognia.
Zagroeniem nie bya tylko dobrze wstrzelana
bro rczna, ale take np. modzierze, ktre byy w stanie skutecznie pokry ogniem nie tylko
newralgiczne podejcia, ale take i najbardziej
prawdopodobne drogi odwrotu. Z tego te wzgldu partyzantom nie wolno byo czy si w zwarte grupy, ktre byy szczeglnie wraliwe na tego
typu ostrza.

Akcje kolejowe

Przykady prawidowego
i zego obserwowania
przedpola.

68

z rozpoznaniem obiektu wchodzio take poznanie jego cech szczeglnych umoliwiajcych wybr najlepszego sposobu niszczenia. Ze wzgldu
na charakter i uzbrojenie oddziaw partyzanckich w gr wchodziy jedynie takie sposoby jak:
napad ogniowy, podpalenie lub wysadzenie
w powietrze. Zadaniem rozpoznania byo take
wybranie najdogodniejszej pory dziaania (noc,
wit, dzie)
W sytuacji, kiedy zadanie byo powierzane
stosunkowo licznemu, minimum kilkunastoosobowemu oddziaowi, dzielono go na trzy grupy.
Pierwsza grupa, okrelana mianem uderzeniowej
w myl instrukcji miaa zniszczy si yw
przeciwnika oraz poprzez opanowanie terenu zapewni powodzenie dziaa grupy minerskiej.
Trzecia grupa, tzw. osonowa, wkraczaa do akcji
dopiero po wykonaniu zadania, zapewniajc
sprawne wykonanie odwrotu. Grupa osonowa
dysponujc stosunkowo nielicznymi siami powinna umoliwi odskok reszcie oddziau. Z tego te
wzgldu na jej wyposaeniu powinno znajdowa
si duo broni automatycznej oraz spory zapas
amunicji, umoliwiajcy skuteczne przyduszenie ogniem ewentualnego pocigu. Zalecano
rwnie, aby w miar moliwoci minowa drogi,

Podobnie jak i w przypadku innych dziaa

prowadzonych przez oddziay partyzanckie
w przeprowadzaniu akcji skierowanych przeciwko szlakom kolejowym przeciwnika kluczow rol odgrywao rozpoznanie. W przypadku kolei
niezbdne byy informacje nie tylko o ruchu pocigw, ale take i te mwice o systemie
ochrony danego odcinka torw. Dla uzbrojonych w lekk bro partyzantw szczeglnym zagroeniem byy bowiem nie piesze patrole, ale
opancerzone drezyny oraz wczane w skad
pocigw specjalne wagony przystosowane
do prowadzenia ognia.
Akcje skierowane przeciwko transportowi kolejowemu naleao przeprowadza w miejscach
gwarantujcych uzyskanie jak najwikszych
zniszcze. Do tego celu szczeglnie nadaway
si uki torw, nasypy, mosty oraz przepusty. Najlepszym jednak miejscem dla przeprowadzania
dziaa kolejowych byy zakrty torw pooone
w wykopie. Dziki temu po wykolejeniu lokomotywa wbijaa si w bok wykopu powodujc szczeglnie niszczycielskie spitrzanie si kolejnych
wagonw. Przeprowadzenie akcji w ten sposb
uatwiao rwnie wykonanie napadu ogniowego.
Ostrza skierowany w d by bardzo skuteczny,
a strome ciany wykopu utrudniay onierzom
przeciwnika opuszczenie ocalaych wagonw
i zajcie dogodnych pozycji obronnych. Rwnie
prby ostrzeliwania si z dou byy z wiadomych
wzgldw mao skuteczne.
Wykolejanie pocigw zawsze powinno by
czone z innymi akcjami dywersyjnymi takimi jak
niszczenie sieci cznoci, czy te przygotowywanie zasadzek na oddziay wroga spieszce
z pomoc.

6/2009

Dziaania nieregularne
Podczas atakw na skady przewoce onierzy przeciwnika instrukcja zalecaa rozstawienie oddziau w taki sposb, aby jak najszybciej
mc zamkn piercie okrenia. Ze wzgldu
na przewidywane zniszczenie pierwszych wagonw wikszo si powinna by skupiona w rodkowej oraz tylnej czci skadu. Natychmiast
po zatrzymaniu pocigu naleao w odlegoci kilkudziesiciu metrw od ostatniego wagonu rozstawi karabin maszynowy, ktry mgby prowadzi ogie wzdu skadu. Zadaniem pozostaych
uczestnikw akcji byo raenie siy ywej przeciwnika ogniem na wprost. Kluczowym czynnikiem
bya w tym momencie dyscyplina prowadzenia
ognia, ktra zapobiegaa ostrzeliwaniu wasnych
si zamykajcych okrenie z drugiej strony wykolejonego skadu. Po przeamaniu oporu przeciwnika naleao przeszuka uszkodzone wagony
i w miar moliwoci zabra wszystkie mogce
si przyda rzeczy, szczeglnie za bro, amunicj oraz medykamenty. Ostatni faz dziaania
byo niszczenie ocalaych wagonw poprzez
podpalenie, lub wysadzenie ich w powietrze.

Zasadzka na drodze
Zasadzki organizowane na drogach, podobnie jak i w przypadku akcji kolejowych musiay
by poprzedzone dokadnym rozpoznaniem. Najlepszym miejscem do przeprowadzania napadw
na transport samochodowy przeciwnika byy lene przesieki, groble oraz niewielkie mostki.
W takich warunkach zniszczenie bd unieruchomienie pierwszej maszyny w kolumnie natychmiastowo powodowao korek. W dalszej kolejnoci
niszczono ty kolumny, uniemoliwiajc tym samym wydostanie si z puapki.
Dla zniszczenia pierwszego samochodu stosowano najczciej odpalany elektrycznie adu-

nek wybuchowy, ktrego eksplozja bya jednoczenie sygnaem do rozpoczcia ostrzau pozostaych pojazdw. Aby uniemoliwi ochronie
transportu ucieczk i zajcie pozycji obronnych
na poboczu drogi ustawiano miny przeciwpiechotne. Podobnie jak w przypadku napadw
na pocigi starano si pozyska jak najwicej potrzebnych dla dziaania partyzantki materiaw
wojskowych. W przypadku znacznej przewagi
nad przeciwnikiem cakowicie dawiono jego
opr i dokadnie przeszukiwano ciaa polegych
onierzy, zwracajc szczegln uwag na mapy
oraz dokumenty. Jeeli w trakcie walki udao si
zdoby jeca, wwczas wyznaczone osoby

Zrywanie kabli
telefonicznych byo
najprostsze na
rodkowym odcinku
pomidzy supami.
Oprcz tego autorzy
Sputnika zalecali
przepiowywanie supw,
tuczenie izolatorw,
powodowanie spi oraz
najzwyklejsz w wiecie
kradzie kabla. Aby
dodatkowo utrudni
prac cznociowcw
kocwki pocitego
przewodu naleao
chowa, lub w wymylny
sposb przywizywa
np. do okolicznych
drzew. Oprcz tego
poprzez uporczywe
wyginanie naleao
rozrywa przewody bez
naruszania izolacji.

Wiele metod walki

byo pomimo swojego
prymitywizmu niezwykle
skutecznych.

6/2009

69

Dziaania nieregularne
w moliwie najszybszy sposb wyprowadzay go
poza rejon walki.

Teren zabudowany

Wykorzystanie cienia
do maskowania si
przed obserwacj
z powietrza.

70

Napad na przeciwnika stacjonujcego w terenie zabudowanym stanowi dla oddziaw partyzanckich jedno z najtrudniejszych zada. Ze
wzgldu na system obrony przeciwnika tego typu
dziaania przeprowadzano tylko noc, ewentualnie przy zej pogodzie. Ograniczona widoczno
podczas dziaa nocnych stwarzaa rwnie problemy dla atakujcych partyzantw. W ciemnoci
kluczow spraw pozostawao odrnianie swoich od przeciwnika. W tym celu, albo rozbijano
oddzia na niewielkie grupki, w ktrych wszyscy
doskonale si znali, albo wyznaczano jak cech rozpoznawcz, np. bia opask na ramieniu.
Gwn zasad stosowan podczas nocnych
napadw na wsie byo jednoczesne atakowanie
wielu obiektw. Po przenikniciu grupy uderzeniowej do rodka bronionej miejscowoci cze
si odwodowych zwizywaa walk zewntrzny
piercie ochrony. Gwne siy rozdzielay si
na szereg grup, spord ktrych kada atakowaa wyznaczone wczeniej cele. Na og byy to
przystosowane do obrony piwnice, solidne murowane budynki lub przygotowane zawczasu okopy
w przydomowych ogrdkach. Bardzo czsto zdarzao si, e obrocy zajmowali rwnie pozycje
na strychach domw kryjc si za kominami, kt-

re jako jedyne zapewniay jako tak ochron

przed kulami.
Spord grupy uderzeniowej wydzielano rwnie niewielki, ale dobrze uzbrojony odwd, ktry w razie koniecznoci wspomaga grupy nie
mogce zdawi oporu na wyznaczonych im
obiektach. Partyzanci czekajcy w odwodzie zabezpieczali poszczeglne ulice m.in. poprzez odpowiednie ustawienie rcznych karabinw maszynowych i w przypadku wywizania si walki
ulicznej wchodzili do niej jako pierwsi. Jednoczesne atakowanie w wielu miejscach powodowao
znaczny chaos wrd obrocw oraz w znaczcy
sposb utrudniao ocen liczebnoci nacierajcych si. Dla zwikszenia psychologicznego efektu nocnego napadu autorzy Sputnika Partyzana
zalecali uycie duej iloci granatw oraz gste
prowadzenie ognia, co sprawiao wraenie dziaania znacznie wikszych si.
W atakach na miejscowoci oprcz grupy
uderzeniowej i niewielkiego odwodu zwizujcego zewntrzny piercie obrony uczestniczya
take grupa zabezpieczajca, do zada ktrej naleao zapobieenie ewentualnym prbom
ucieczki obrocw. Grupa zabezpieczajca
wchodzia rwnie do walki w momencie, gdy
do obrocw prbowaa dotrze pomoc z zewntrz. W przypadkach, gdy partyzanci dysponowali wikszymi siami napady na miejscowoci
mona byo czy z zasadzkami na drogach wymierzonymi w ewentualn odsiecz.

6/2009

Lektura

Partyzanci Wielkiej
Wojny Ojczynianej

Bibliografia:
Sputnik Partizana, Moskva 1942
Antypartyzanckaja vojna 1941 1945, pod red. A. Tarasa,
Minsk 2005.
Kenneth Slepyan, Partyzanci Stalina, Pozna 2008

6/2009

Fot. archiwum autora

Wyjcie z walki
Dla oddziaw partyzanckich jednym z kluczowych zagadnie decydujcych o by albo nie
by, byo umiejtne wyjcie z walki. W myl oglnie stosowanej zasady w przypadku przejcia
przeciwnika do ataku nigdy nie wolno byo przedua obrony, gdy w takiej sytuacji mia on czas
na podcignicie dodatkowych si.
Upyw czasu dziaa zdecydowanie na niekorzy partyzantw. W momencie okrenia oddziau naleao jak najszybciej odnale najsabszy punkt w piercieniu zacinitym przez wroga
i uderzy w to miejsce wikszoci si. Po wykonaniu rozcicia w liniach przeciwnika w oba jego
skraje powinny wej karabiny maszynowe osaniajce swoim ogniem odwrt gwnych si.
W miar opuszczania okrenia przez kolejnych
partyzantw sia ognia grupy osonowej powinna
wzrasta, tak aby stworzy wraenie uporczywego trwania w obronie. Dopiero po wycofaniu si
caoci oddziau kaemy oraz partyzanci zabezpieczajcy odwrt mogli opuci swoje pozycje.
Podczas wykonywania odwrotu i przebijania si
przez piercie okrenia kluczow kwesti pozostawaa dyscyplina. Szczegln rol odgrywali
tutaj dowdcy, ktrzy mieli za zadanie opanowa
sytuacj i za wszelk cen (do rozstrzeliwania
opornych wcznie) nie dopuci do przeksztacenia odwrotu w paniczn ucieczk.
Partyzanci, ktrym udao si wyj z okrenia szybko opuszczali bezporedni rejon walki
i dokonywali przegrupowania. Po zebraniu gwnych si oddziau rozpoczyna si marsz szykiem
ubezpieczonym. Po przejciu 2-3 kilometrw niewielka grupa osonowa organizowaa obron
przed pocigiem, po czym dla zmylenia tropu rozpoczynaa odwrt w kierunku innym ni gwne
siy. W razie koniecznoci cigany oddzia rozbija si na niewielkie grupki, lub nawet pojedynczych ludzi, ktrzy na wasn rk szukali schronienia i po przeczekaniu zagroenia zjawiali si
we wczeniej umwionych punktach zbornych.
Analizujc wszystkie zalecenia zawarte
w Sputniku Partyzana musimy pamita, i byy one przede wszystkim zaoeniami teoretycznymi, nie majcymi wiele wsplnego z wojenn
rzeczywistoci. Sputnik by pomylany jako
swoisty zbir wskazwek, ktrych rzetelne wykonanie miao zapewni sukces i przetrwanie
na polu walki. Niestety wojenna rzeczywisto
i typowo sowieckie wykonanie sprawio, i teoria czsto pozostawaa bardzo odlega od praktyki.
l

Fenomen radzieckiego ruchu partyzanckiego podczas II wojny wiatowej, bez

wtpienia w peni zasuguje
na dogbne zbadanie i to zbadanie nowoczesne, wolne
od naleciaoci ideologicznych
i politycznych. Niestety wikszo opublikowanych w ubiegej epoce radzieckich opracowa powiconych temu
zagadnieniu bya skaona w taki czy inny sposb komunistyczn ideologi. Obecnie
czytelnikom zainteresowanym
poznaniem tego zjawiska w sukurs przychodzi praca amerykaskiego (cho sdzc z nazwiska majcego sowiaskie
korzenie) historyka Kennetha Slepyana zatytuowana Partyzanci Stalina. Radziecki ruch oporu w czasie II wojny wiatowej.
Autor podj ambitne zadanie stworzenia penej monografii tego
zjawiska ze szczeglnym uwzgldnieniem aspektw politycznych
i spoecznych. Prawie pisetstronicowa publikacja obejmuje pocztki i rozwj wojny partyzanckiej w ZSRR w latach 1941-42 (ze
szkicem na temat stosunku wadz ZSRR do walki partyzanckiej
przed wybuchem wojny), radzieckie denia do utrzymania kontroli
nad terenami okupowanymi przez Niemcw, warunki bytowe i uzbrojenie partyzanckich oddziaw, relacje z miejscow ludnoci, stosunek do kolaborantw, rol partii komunistycznej, obecno kobiet
w oddziaach, akcje bojowe, a take rzecz charakterystyczna dla
stalinowskiego sposobu widzenia wiata swoiste partyzanckie odchylenie nazywane partizanszczin i tpione przez central.
Osobny rozdzia zosta powicony kwestiom narodowociowym
w wojnie partyzanckiej i relacjom radzieckich partyzantw z Ukraicami,
ydami, Polakami czy Tatarami (na Krymie). Wtek polski jest w ksice
obecny i zosta on opisany cakiem udanie, cho skromnie. A prosioby
si szersze zarysowanie burzliwych relacji polskich i sowieckich oddziaw partyzanckich obejmujcych pene spektrum dziaa od wsppracy i wsplnej walki z Niemcami do otwartej wrogoci i wzajemnych atakw. Trzeba jednak przyzna, e o skomplikowanych relacjach
narodowociowych i historycznych w naszej czci Europy autor pisze
z wyczuciem i unikajc czstych u zachodnich badaczy uproszcze.
Sprawnie i przystpnie napisana, oparta na rdach archiwalnych, relacjach wiadkw i bogatej literaturze przedmiotu praca Slepyana jest bardzo ciekaw lektur, obowizkow dla wszystkich mionikw II wojny wiatowej. Publikacja ta zostaa objta patronatem
medialnym przez MMS Komandos.
(PS)
Kenneth Slepyan, Partyzanci Stalina. Radziecki ruch oporu w czasie II wojny
wiatowej, prze. Jan Szkudliski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2008

71