PROF.

DR WITOLD SYLWANOWICZ,
PROF. DR HAB. MED. ALEKSANDER MICHAJLIK
I DOC. DR HAB. MED. WITOLD RAMOTOWSKI

ANATOMIA I FIZJOLOGIA
CZOWIEKA
PODRCZNIK DLA REDNICH SZK MEDYCZNYCH

WARSZAWA 1980

PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH

Podrcznik zatwierdzony do uytku rednich szk medycznych przez

Departament Szkolnictwa i Nauki
Min. Zdrowia i Opieki Spo. p i s m e m ND-51/M/77 z dnia 3.XII.1977 r.

C o p y r i g h t by Pastwowy Zakad W y d a w n i c t w Lekarskich, 1980 r.

Ryciny w y k o n a l i : Aleksander Dawidziuk i Zenon

Projekt okadki: Maksymilian Katuny

Nowacki

Redaktor: m g r Elbieta Kozowska-Abgarowicz

Redaktor techniczny: Tadeusz Wojdowski, Marian Krupicki
Korektor: m g r Zofia Kalinowa

ISBN 83-200-0168-4
PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH - WARSZAWA 1980
Wydanie l/VII. Nakad 5000IR225 egz. Objto ark. wyd. 38,8=34.0 ark druk. Papier offset kl. III. 90 g.
70x100cm. Oddano do skadania w kwietniu 1978 r. Podpisano do druku i druk ukoczono w styczniu
1980 r. Zam. nr. 2997/K 0-122
ZAKADY GRAFICZNE DOM SOWA POLSKIEGO" - WARSZAWA
Cena z 90.-

SPIS TRECI

WSTP

WIADOMOCI OGLNE

Budowa i czynnoci komrki

Podzia komrki
Rozmnaanie
Krtki zarys rozwoju zarodkowego czowieka
Organogeneza . .
Tkanki . .
Tkanka nabonkowa
Tkanka czna . .
Tkanka miniowa
Tkanka nerwowa
Posta czowieka jako cao
Okolice ciaa
Budowa i proporcje ciaa w zalenoci od wieku
Zmianyzachodzceworganizmiewciguycia
Symetria i asymetria

Metameria
Proporcje ciaa ludzkiego i ich zmiany w cigu ycia
Rnice konstytucyjne budowy ciaa
Przegld ukadw narzdw
Ukad narzdw ruchu
Minie
Ukad trawienny
Ukad oddechowy
Ukad krenia
Serce
Ukad moczowo-pciowy
Ukad moczowy
Ukad pciowy
Ukad nerwowy
Ukad gruczow dokrewnych

8
9
10
13
13
14
16,
19
21
23
24
27
29
31
32
33
34
35
35
38
43
44

45
46

49
49
49
50
51

UKAD NARZDW RUCHU .

53

Ukad kostny-osteologia

53

Dane oglne
O kostna
Czynno koci
Rozwj i wzrost koci
Osteologia szczegowa
Krgosup
Szkielet klatki piersiowej
Koci koczyny grnej
Koci obrczy koczyny grnej
Koci koczyny grnej wolnej
Koci koczyny dolnej

53
55
56
57
59
59
64
65
66
67
72

Koci obrczy koczyny dolnej wolnej

73

Koci koczyny dolnej wolnej

75

Koci gowy
Dane oglne
Dczaszkowyprzedni
D czaszkowy rodkowy
Dczaszkowytylny
Czaszka trzewna
Czaszka noworodka
Ukadwizadowy-syndesrrjologia
Poczenia krgw .
Czynno krgosupa
Poczenia eber.
Klatka piersiowa jako cao
Poczenia koczyny grnej
Staw mostkowo-obojczykowy
Staw barkowo-obojczykowy
Staw ramienny
Staw okciowy . .
Stawpromieniowo-nadgarstkowy
Stawy rki
Rka jako cao
Poczenia koczyny dolnej
Poczenia obrczy koczyny dolnej
Staw krzyowo-biod rowy
Spojenie onowe
Miednica jako cao
Poczenia koczyny dolnej wolnej
Staw biodrowy
Staw kola nowy
Poczenia koci goleni
Stawskokowo-goleniowy
Stawy stopy
Stopa jako cao
Poczenia koci czaszki
StawskronioWo-uchwowy
Ukad m i n i o w y - m i o l o g i a
Wstp.
Budowa mini
Podstawy miomechaniki
Miologia szczegowa
Minietuowia
Minie klatki piersiowej
Przepona
Minie brzucha
Pochewka minia prostego brzucha
Wizado pachwinowe
Czyn no m ini brzucha
Minie grzbietu
Powi piersiowo-ldwiowa
Czynno mini grzbietu
Minie szyi i gowy
Minie gowy
Minie waczowe

VI

80
80
83
84
84
84
87
87
87
89
90
90
91
91
91
92
94
96
96
97
98
98
98

98
99
99
99
101
103
104
105
106
107
107
107
107
108
109
110
110
110
112
114
114
115
115
115
119
119
120
122
122

Czynno mini waczowych

122

Minie mimiczne .
Czynno mini mimicznych
Minie koczyny grnej
Minie obrczy koczyny grnej

123
124
124
124

D pachowy
Czynno mini obrczy koczyny grnej
Miniekoczynygrnejwolnej
Minie ramienia
Minie przedramienia
Minie rki.
Pochewki cigien rki
Czynnominikoczynygrnejwolnej
Vlinie koczyny dolnej
Minieobrczykoczynydolnej
Grupa przednia miniobrczykoczynydolnej
Grupa tylna mini obrczy koczyny dolnej (minie poladkowe)
Minie gbokie miednicy
Czynnominiobrczykoczynydolnej .
Minie koczynydolnej wolnej

124
125
126
126
128
131
134
134
135
135
135
135
136
137
137

Minie uda
Grupa przednia mini uda
Grupa tylna mini uda
Grupa przyrdkowa mini uda
Powizieuda
Czynno mini uda
Minie goleni
Grupa przednia mini goleni
Grupa tylna mini goleni
Grupa boczna mini goleni
Powizie goleni
Minie stopy
Czynno mini goleni i stopy
Fizjologia mini
Dane oglne
Przemiana materii i energii w miniach
Skurczminia
Pobudzenie minia
Zmczenie
Zjawiska elektryczne w miniu .

UKAD TRAWIENNY

137
137
138
139
140
141
141
141
142
144
144
145
147
161
161
162
163
164
166
167

168

Budowa cian przewodu pokarmowego

170

Jama ustna
Podniebienie
Zby
Jzyk
Bona luzowa jzyka
Minie jzyka
Gruczoy linowe.
linianka przyuszna
linianka poduchwowa
linianka podjzykowa
Gardo . . .

170
171
172
176
176
177
178
178
178
178

179

VII

Cz nosowa ga rda
Cz ustna ga rda
Cz krtaniowa garda .
Budowa ciany garda
Trawieniepokarruwjamieustnej
Poykanie

179
180

180
180
181
182

Przeyk

183

odek....
Budowa ciany odka
Trawienie pokarmu wodku
Sok odkowy
.'
Metody otrzymywania soku odkowego
Skad soku odkowego
Regulacja wydzielania soku odkowego
Wymioty
Jelito.
Jelito cienkie
Budowa jelita cienkiego
Gruczoy jelita cienkiego
Dwunastnica
Jelito cienkie krezkowe
Jelitogrube
Jelito lepe i wyrostek robaczkowy
Okrnica
Odbytnica
Wielkie gruczoy trawienne
Wtroba
Budowa wtroby
Budowa mikroskopowa wtroby
Drogi ciowe i pcherzyk ciowy
Czynnoci wtroby
Trzustka
Budowa wewntrzna trzustki
Czynnoci trzustki
Otrzewna
Trawienie p o k a r m w w jelicie cienkim
Ruchy jelita cienkiego
Trawieniechemicznewjeliciecienkim
Wchanianie
Trawienie pokarmw w jelicie grubym
Ruchy jelita grubego
Ka
Defekacja
Przemiana materii i energii. Odywianie
Przemiana biaka
Przemiana wglowodanw
Regulacja poziomu cukru we krwi
Przemiana tuszczw
Przemiana w o d y i soli mineralnych

183
185
186

Solewapnia

VIII

"

Solefosforu
Sole sodu i potasu
Innesole
Witaminy

187
187
188
189
189
189
189
191
191
192
193
194
195
196
196
196
197
199
200
202
203
203
204
204
205
205
207
210
212
212
213
213
214
215
218
222
222
225
226

227
227
227
227

Przemiana energii
Metody pomiaru wydatkowania energii
Wspczynnik oddechowy
Oznaczanie wytwarzanej energii na podstawie przemiany gazowej
Przemiana podstawowa
Przyrost czynnociowy przemiany energii
Swoistodynamiczne dziaanie pokarmu
ywienie
Zapotrzebowanie kaloryczne
Regulacja temperatury
Bilans cieplny ustroju
Produkcja ciepa .
Straty ciepa
Regulacja temperatury ciaa

UKAD ODDECHOWY . .

230

230
231
232
232
233
234
234
234
238
238
239
239
240

242

Drogi oddechowe
Nos i jama nosowa
Krta
Chrzstki krtani
Wizada krtani
Minie krtani
Jama krtani
;
Tchawica
Oskrzela
Puca
Topografia puc
Budowa oskrzeli i puc
Unaczynienie i unerwienie puc
Opucna
rdpiersie
Fizjologia ukadu oddechowego
Oddychanie pucne
Mechanika oddychania
Czynniki wpywajce na cinieniewjamieopucnej
Pojemno puc
Krenie pucne
Wymiana gazw
Rola krwi w procesie oddychania
Oddychanie tkankowe
Rola dwutlenku wgla w regulacji rwnowagi kwasowo-zasadowej
Regulacja oddychania

243
243
245
246
247
248

UKAD MOCZOWY

271

Budowa nerki
Czynno nerek
Przepyw krwi przez nerki
Przesczanie kbkowe
Pomiar przesczania kbkowego
Reabsorpcja kanalikowa
Regulacja reabsorpcji
Wydzielanie
Regulacja rwnowagi kwasowo-zasadowej
Regulacja gospodarki wodnej

251
252
252
255
256
257
258
259
259
260
260
261
262
263
264
266
267
268
269

272
273
274
275
275
277
278
279
279
281

IX

Mocz .
Moczowd
Pcherz moczowy
Oddawanie moczu
Cewka moczowa

282
283
284
285
285

UKAD PCIOWY

287

Narzdy pciowe mskie.

287

Narzdy pciowe mskie wewntrzne

Jdro
Tkanka rdmiszowa i wydzielanie wewntrzne jdra
Najdrze
Nasieniowd
Gruczo krokowy
Gruczoy opuszkowo-cewkowe .
Powrzek nasienny
Przewody wytryskowe
Narzdy pciowe mskie zewntrzne
Prcie.
Wzwd prcia
Moszna
Narzdy pciowe eskie
Narzdy pciowe eskie wewntrzne
Jajnik
Hormony pciowe eskie
Jajowd
Macica
Pochwa
Zewntrzne czci pciowe eskie
Wzgrek onowy
Wargi sromowe wiksze
Wargi sromowe mniejsze
Przedsionek p o c h w y .
Bona dziewicza
echtaczka
Opuszki przedsionka
Gruczoy przedsionkowe wiksze
Sutek
Akt pciowy, spkowanie
Zapodnienie. Cia. Pord
Implantacja
Cia
Pord
Mechanizm porodowy. .
Termin porodu

UKAD KRENIA

288
288
290
292
293
293
294
294
294
295

296
297

297
298

298
298
302
304
305
310

312
312
313
313
314
314
314

5
315
315

317
318
318
320

320
321
323

324

Serce

325

Ksztat serca
Przedsionek prawy
Komora prawa
Przedsionek lewy
Komora lewa
Budowa serca

325
327
327
328
328
328

Worek osierdziowy
Pooenie serca
Unaczynieni i unerwienie serca . .
Naczynia krwionone
Ttnice
yy
Naczynia wosowate
Naczynia ttnicze krenia wielkiego . .
Ttnica gwna (aorta)
Gazie uku aorty
Ttnica szyjna wsplna. . .
Ttnica szyjna zewntrzna
Gazie ttnicy szyjnej zewntrznej
Ttnica szyjna wewntrzna
Ttnica podobojczykowa
Ttnica pachowa
Ttnica ramienna
Gazie aorty zstpujcej.
Odgazienia aorty piersiowej
Gazie aorty brzusznej
Gazie cienne aorty brzusznej
Gazietrzewnenieparzysteaortybrzusznej
Gazie trzewne parzyste aorty brzusznej
Gazie kocowe aorty brzusznej
Ttnica biodrowa wewntrzna
Ttnica biodrowa zewntrzna
Ttnica udowa
Ttnica podkolanowa
Ttnice goleni i stopy
Naczynia ylne krenia wielkiego
.ya gwna grna
ya nieparzysta krtka
ya ramienno-gowowa
yy gowy i szyi
yy koczyny grnej
yy powierzchowne koczyny grnej
yy gbokie koczyny grnej
ya gwna dolna
Dopywy cienne yy gwnej dolnej
Dopywy trzewne yy gwnej doi nej
yy biodrowe wsplne
yy koczyny dolnej
Ukad yy wrotnej
Poczenia yywrotnej z ukadami yy gwnej grnej i dolnej
Naczynia krenia maego
Krenie podowe
Ukad chonny
Naczynia i wzy chonne koczyny dolnej
Naczynia i wzychonne jamy brzusznej i miednicy maej
Naczynia i wzy chonne klatki piersiowej
Naczynia i wzy chonne gowy i szyi
Naczynia i wzy chonne koczyny grnej
ledziona
Budowa ledziony

. . . .

33U
330
331
332
332
332
333
333
333
335
335
336
336
337
338
339
340
342
342
343
343
343
345
345
345
346
347
348
348
350
350
350
350
351
352
352
352
354
354
355
355
356
357
358
358
359
359
361
362
363
364
364
364
365

XI

Czynno ledziony
Fizjologia ukadu krenia
Wiadomoci oglne
Czynno serca
Uderzenie koniuszkowe i tony serca-.
Praca serca
Objto m i n u t o w i
Objto minutowa a opr o b w o d o w y
Objto minutowa a powrtylny
Objto minutowa a czsto skurczw
Objto minutowa a objto wyrzutowa (rzutserca)
Zjawiska elektryczne w sercu
Automatyzm serca
Czynno naczy krwiononych
Krenie krwi w ttnicach
Cinienie krwi
W p y w siy cikoci na cinienie krwi
Ttno
'
Szybko prdu krwi
Krenie krwi wtkankach
Regulacja przepywu tkankowego krwi
Baroreceptory
Stenie C0 2
Stenie 0 2
Nerwy czuciowe
Orodkowy ukad nerwowy
Inne czynniki regulujce objto oyska naczyniowego
W p y w nerww rozszerzajcych naczynia
Pyn tkankowy i limfa
Powstawanie i resorpcja pynu tkankowego
Obrzk
Krenie pucne

KREW

. ... .

366
366
366
367
368
369
372
372
372
374
375
375
377
378
378
378
381
382
382
383
383
383
384
385
385
385
385
386
387
387
388
389

391

Osocze krwi

392

Odczyn krwi
Krzepnicie krwi
Substancje przeciwkrzepliwe
Limfa
Elementy upostaciowane krwi
Krwinki czerwone (erytrocyty)
Krwinki pytkowe (pytki krwi,trombocyty)
Szpik kostny
Krwinki biae
Limfocyty
Monocyty
Ukad siateczkowo-rdbonkowy
Mechanizmy obronne krwi

395
395
396
397
397
397
399
400
400
401
401
401
401

Antygeny
Przeciwciaa
Mechanizm powstawania przeciwcia
^
Grasica . .
Reakcja antygen-przeciwciao
Grupy krwi i przetaczanie krwi

402
402
402
403
403
404

XII

UKAD NERWOWY

407

Neuron
Rdze krgowy
Orodki rdzenia krgowego
Odruch
Opony rdzenia krgowego
Opony mzgowia
Opona twarda mzgowia
/
Pajczynwkamzgowia . . . . .
Opona mikka mzgowia
Pyn mzgowo-rdzeniowy
Mzgowie
.....
Rdze przeduony
Tyomzgowie wtrne
rdmzgowie
Midzymzgowie i jdra podkorowe kresmzgowia
Kresomzgowie
Pkule mzgowe
Kora
Komory boczne pkul mzgowych
Wchomzgowie
Orodki korowe
Orodki m o w y
Elektroencefalografia
Odruchywarunkowe
Sen . .
Twr siatkowaty
Nerwy czaszkowe
Nerwy wchowe (I).
Nerw wzrokowy (II)
Nerw okoruchowy (III)
Nerw bloczkowy (IV)
Nerw trjdziel ny (V)
Nerw odwodzcy (VI)
Nerw twarzowy (VII)
Nerw przedsionkowo-limakowy (VIII)
Nerw jzykowo-gardowy (IX)
Nerw bdny (X)
Nerw dodatkowy (XI)
Nerw podjzykowy (XII)
Nerwy rdzeniowe
Gazie grzbietowe nerww rdzeniowych
Gazie brzuszne nerww rdzeniowych.
Splot szyjny
Splot ramienny
Nerwy midzyebrowe
Splot ldwiowy .
Splot krzyowy
Splot s r o m o w y .
Splot guziczny
Ukad nerwowy autonomiczny
Zwoje autonomiczne
Cz wspczulna ukadu autonomicznego

407

412
415
415
417
418
... ... -

418
419
419
420
420
424
425
427
427
430
430
430
432
433
433
435
435
436
437
438
439
439
441
442
443
443
444
444
445
446
446
447
448
449
450
450

451
451
455
455
456
458
458
458
461
462

XIII

Cz przywspczulna ukadu autonomicznego

Autonomiczne unerwienie narzdw i tkanek

463
464

UKAD NARZDW ZMYSW

Narzdy czucia powierzchniowego i gbokiego
Narzd smaku . . .
Narzd powonienia
Narzd przedsionkowo-limakowy
Narzd limakowy
Ucho zewntrzne
Bona bbenkowa
Ucho rodkowe
Jama bbenkowa
Kosteczki suchowe
Trbka suchowa
Ucho wewntrzne
limak
Kanay pkoliste
agiewka i woreczek
Narzd wzroku
Budowa oglna
Gaka oczna
Bona wknista gaki ocznej
Twardwka
Rogwka
. . . .
Bona naczyniowa gaki ocznej

466
467
469

470
471
471
472
473
473
473
474
475
475
477
478
479
479
481
481
481
482
483

Naczyniwka
Ciao rzskowe .
Tczwka
Bona wewntrzna gaki ocznej
Nerwwzrokowy
Zawarto gaki ocznej
Komora przednia gaki ocznej
Komora tylna gaki ocznej
Soczewka
Ciao szkliste
Czynnoci optyczne gaki ocznej
Akomodacja
Adaptacja
Naczynia i nerwy gaki ocznej
Narzdy dodatkowe oka
Aparat ruchowy gaki ocznej
Aparat ochronny gaki ocznej

483
483
484
484
486
486
487
488
488
489
489
491
492
492
493
493
494

Spojwka. .
Narzd zowy
Gruczo zowy
Drogi zowe. .

495
495
495
496

POWOKA WSPLNA

497

Budowa oglna skry

Budowa szczegowa skry
Twory nabonkowe skry
'
Gruczoy skry
Gruczoy potowe

497
499
501
501
501

XIV

Gruczoy ojowe
Gruczoy sutkowe
Wosy
Paznokcie

>
503
503

GRUCZOY DOKREWNE

504

506

Przysadka
Gruczotarczowy
Gruczoy przytarczyczne

512
514

Grasica
'..
Gruczoynadnerczowe .
Aparat wysepkowy trzustki
Gruczoy pciowe jako gruczoy dokrewne
Jajnik
Jdro
Hormony lokalne

515
516
519
523
523
525
525

507

WSTP

Ju w najwczeniejszych okresach rozwoju ludzkoci czowiek styka si

z chorob. Musia doznawa skalecze czy zranie w yciu codziennym,
szczeglnie na owach lub przy cikiej pracy fizycznej i szuka pomocy
u zajmujcych si sztuk leczenia, ktrzy byli jednoczenie czarodziejami
i kapanami. lady wykonywanych przez nich zabiegw, nieraz do skomplikowanych, znajduj archeolodzy na odkopywanych szcztkach koci ludzkich.
Zajmujcy si leczeniem musieli przez dugi szereg pokole zdobywa
i pogbia znajomo budowy i czynnoci ciaa ludzkiego. Pierwsze uporzdkowane wiadomoci anatomiczne pochodz z pitego wieku przed nasz er,
dajc pocztek anatomii, nauce o budowie ciaa ludzkiego, najstarszej z podstawowych nauk lekarskich. Fizjologia, nauka o czynnociach organizmu,
zacza si rozwija znacznie pniej i dopiero od wieku XVII rozpoczyna si
szybki postp w tej dziedzinie.
Obie wymienione nauki s czciami biologii - nauki o yciu. Naley
pamita, e budowa i czynnoci organizmu s ze sob cile powizane
i oddziauj wzajemnie na siebie. Jako przykad mona poda budow rki
czowieka, dziki ktrej moe on wykonywa zarwno cik prac fizyczn,
jak i precyzyjne czynnoci. Natomiast praca znacznie obciajca stopy, jak
dwiganie ciarw przez robotnikw portowych czy taniec w balecie klasycznym, prowadzi do wyranego pogrubienia koci rdstopia. Z tego wzgldu
omawiamy rwnolegle budow i czynnoci ciaa ludzkiego.
W cigu wiekw nauka o yciu nagromadzia ogromn liczb faktw.
Z koniecznoci musimy ograniczy si do poznania zaledwie jej czci, jak
jest anatomia i fizjologia czowieka, w zakresie niezbdnym do opanowania
obranego zawodu.
Biologia wspczesna dzieli si na dwa due dziay: morfologi, czyli nauk
o ksztatach istot ywych, i ergologi - nauk o ich czynnociach. Naley
pamita, e jest to jedynie podzia umowny, gdy obie te czci s ze sob
cile powizane.
Zarwno jedna, jak i druga omawiaj wiat istot ywych, podzielony na
wiat rolinny i zwierzcy. W kadym z nich znajdujemy bardzo wiele form,
rnicych si od siebie zarwno budow, jak i trybem ycia. W dugim
szeregu form ewolucyjnych zwierzt musimy ograniczy si do Czowieka,
ktry w gromadzie Naczelnych naley do ssakw, bdcych krgowcami
staocieplnymi. W rozwoju wewntrzmacicznym pd ludzki jest zaopatrzony
midzy innymi w bon podow, zwan owodni, o czym bdzie mowa dalej.
Umieszczamy wic czowieka wrd o w o d n i o w c w , w przeciwiestwie do
bezowodniowcw, a wic ssakw, u ktrych owodnia si nie rozwija.
1

Czowiek, jako najwyej zorganizowany w r d Naczelnych, jest przedmiotem bada antropotomii, ktr zwykle nazywamy anatomi Czowieka, oraz
jego fizjologii.
Badajc budow czowieka, moemy atwo zaznajomi si z jego ksztatami
zewntrznymi. Ukryte s jednak przed nami jego narzdy wewntrzne, pooone w jamach ciaa: w jamie czaszki (cavum cranii), w jamie klatki piersiowej
(cavum thoracis), w jamie brzusznej (cavum abdominis) i w jamie miednicy
(cavum pelvis). Nie dostrzegamy rwnie lecych w gbi ciaa naczy
krwiononych, nerww, mini, jak rwnie szczegw ich budowy.
Do tych ukrytych narzdw moemy dosta si podczas sekcji i preparowania zwok. Metoda ta jest niezbdna do poznania stosunkw przestrzennych.
Do tego te celu suy rwnie metoda rentgenowska, ktra daje jednak tylko
zarysy narzdw, moliwe do zarejestrowania na kliszy fotograficznej. Natomiast przy wprowadzeniu do naczy (krwiononych, limfatycznych) lub do
przewodu pokarmowego rodkw cieniujcych mona t metod bada
przebieg naczy, ksztaty odcinkw tego przewodu, jak rwnie obserwowa
bezporednio szereg czynnoci fizjologicznych.
Przytoczone metody nie tumacz nam jednak zoonych czynnoci narzdw. Moemy, na przykad, pozna ksztaty wtroby, stwierdzi wydzielanie
ci. Ale eby poj szczegowo czynnoci tego narzdu, m u s i m y pozna
jego b u d o w mikroskopow, korzystajc z przyrzdw optycznych, wymagajcych specjalnej metody bada.
W zwizku z t y m dzielimy anatomi na dwa due dziay - anatomi
makroskopow i mikroskopow, czyli histologi, nauk o tkankach, z ktrej
wydzielono nauk o komrce - cytologi.
Anatomia makroskopowa dzieli si z kolei na szereg gazi, z ktrych kada
omawia b u d o w ciaa ludzkiego z innego punktu widzenia. Medyk najpierw
poznaje anatomi p r a w i d o w (opisow). Dla potrzeb artystw-plastykw
powstaje anatomia artystyczna albo plastyczna, ktra jest waciwie anatomi powierzchni ciaa ludzkiego. Chirurga interesuje pooenie i ukad wzaj e m n y narzdw wewntrznych oraz drogi dostpu do nich, jak rwnie ukad
koci, staww, mini, naczy krwiononych i n e r w w , zwaszcza pooonych
na koczynach. Std te wzia pocztek anatomia topograficzna, korzystajca
m.in. z metody przekrojw zarwno caego ciaa, jak i jego czci.
A n a t o m i a kliniczna zwraca szczegln uwag na b u d o w i pooenie
narzdw wewntrznych, co jest szczeglnie wane dla lekarza ze wzgldw
praktycznych. Anatomia rentgenowska (rentgenoanatomia) szczegowo
opisuje koci i stawy oraz narzdy wewntrzne, zawarte w jamach ciaa.
Szczeglne znaczenie naley przypisa stosunkowo n o w e m u kierunkowi
nauczania, mianowicie anatomii osobnika ywego. Omawia ona szczegy
b u d o w y ciaa, dostpne badaniu bez sekcji jedynie metodami klinicznymi.
Nale do nich ogldanie (inspectio), badanie d o t y k i e m ( p a l p a t i o ) , o p u k i w a nie ( percussio ), osuchiwanie ( auscultatio) oraz w s p o m n i a n e wyej badanie
promieniami Roentgena. Metody te mog by stosowane bezporednio lub
2

przy uyciu szeregu narzdzi, jak suchawki, wzierniki, narzdzia pomiarowe

itp.
Fizjologia korzysta rwnie z rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych,
metod i urzdze do bada czynnoci osobnikw zdrowych, jak rwnie do
prac laboratoryjnych, klinicznych i dowiadcze na zwierztach.
Jak ju wspomniano, badanie skomplikowanych czynnoci organizmu jest
zwizane z koniecznoci uprzedniego dokadnego poznania jego budowy.

WIADOMOCI O G L N E

BUDOWA I CZYNNOCI KOMRKI

Najprostsze organizmy ywe skadaj si z jednej komrki, ktra spenia
wszystkie ich czynnoci yciowe. Czowiek naley do istot wielokomrkowych, zbudowanych z bardzo duej liczby komrek (ok. 30 bilionw) o rozmaitych ksztatach i czynnociach. W zasadzie jednak budowa tych komrek jest
podobna.
Komrka, stanowica podstawow jednostk ywej substancji, skada si
drobnej masy protoplazmy, zawierajcej jdro i otoczonej bon komrkow.
Ksztaty komrek s bardzo rne. Spotykamy komrki kuliste, cylindryczne,
szecienne, wyduone, spaszczone, gwiadziste i in. Od ciaa komrki mog
odchodzi rnego rodzaju wypustki, czsto w postaci wkien pojedynczych
lub rozgazionych. Wiele komrek po, izolowaniu przyjmuje ksztat kulisty.
Komrki takie wystpujce w wielkiej masie maj ksztat wielocianw, cile
stykajcych si ze sob.

Ryc. 1. Rne ksztaty komrek.

Wielko ciaa komrek jest na og zwizana z ich czynnoci i waha si

w granicach od paru mikrometrw do paru milimetrw. Komrki miniowe
mog by znacznie dusze. Natomiast dugo wypustek jest nieraz bardzo
znaczna i moe dochodzi do kilkudziesiciu centymetrw, jak to widzimy
w niektrych komrkach nerwowych.
Protoplazma komrkowa, zwana cytoplazm, ma bardzo skomplikowan
5

budpw, zwizan z jej czynnociami. Cytoplazma wikszoci komrek ma

posta sieci zoonej z cienkich parzystych bon elementarnych, tworzcych
tzw. siateczk rdplazmatyczn, ktra tworzy granice jam rnego ksztatu wskich kanaw, cewek, okrgych pcherzykw itp. S w niej zawarte tzw.
organelle komrkowe, jak centrosom, odgrywajce du rol przy podziale
komrki; mitochondria, zwizane z dostarczaniem energii komrce; rne
wkienka (miniowe, nerwowe); aparat siateczkowy wewntrzny (Golgiego), ktry jest zwizany z produktami wytwarzanymi przez komrk.
Poza nimi znajdujemy w niej inne zmienne wtrty komrkowe w postaci
ziarenek czy grudek oraz przestrzenie, zwane wakuolami, wypenione
pynami.

Ryc. 2. Schemat komrki widzianej w mikroskopie elektronowym.

W ciele komrki ley jdro komrkowe, otoczone bon jdrow, wyranie

odgraniczajce jego zawarto od cytoplazmy. Protoplazm tworzc jdro
nazywamy karioplazm.
Jdro miewa rne ksztaty - kulisty, wyduony, kiebaskowaty, segmentowany i in. Jest ono niezbdnym skadnikiem komrki. Komrki pozbawione
jder, jak np. krwinki czerwone, ktre trac jdra w trakcie rozwoju, mog y
przez pewien czas, ale nie mog si rozmnaa.
Mwic o czynnociach komrki, naley wspomnie o tym, e w rnych
organizmach nie s one jednakowe. Jak wiemy, istniej organizmy j e d n o i wielokomrkowe. Pierwsze skadaj si z jednej komrki, ktra spenia
wszystkie czynnoci yciowe. U drugich znajdujemy wielk rozmaito ksztatw komrek, przystosowanych do okrelonych czynnoci.
Dla przykadu wymienimy czynnoci ruchu, tego najbardziej widocznego
przejawu ycia. Niektre organizmy jednokomrkowe, jak np. ameba, poruszaj si ruchem pezakowatym, wypuszczajc w pewnym kierunku cz swej
6

Ryc. 3. Komrka poruszajca si ruchem pezakowatym.

protoplazmy w postaci nibynek ( pseudopodia ) , za ktrymi poda - jak

gdyby przelewajc si - reszta protoplazmy (p. ryc. 3). U czowieka, jako
organizmu wielokomrkowego, istniej zgrupowane specjalne komrki miniowe, ktre kurczc si powoduj ruch, odbywajcy si na zupenie innych
zasadach.
Jednokomrkowce odbieraj bodce ze wiata zewntrznego przez kontakt
z otoczeniem, w ktrym przebywaj i reaguj na te bodce bezporednio,
zbliajc si lub oddalajc od ich rda i wykazujc w ten sposb tropizm
dodatni lub ujemny. Czowiek natomiast ma specjalne komrki nerwowe,
odbierajce bodce wietlne, termiczne, chemiczne i inne, ktre przekazuj je
do orodka ukadu nerwowego, powodujc odruchow lub wiadom czynno organizmu.
Jednokomrkowce pobieraj poywienie bezporednio ze rodowiska
pynnego, w ktrym yj. U wielokomrkowcw istniej cae masy wysoko
wyspecjalizowanych komrek, wypeniajcych rne zadania w bardzo zoonym procesie trawienia.
Z powyszych przykadw wynika, e u najniszych istot ywych jedna
komrka spenia zadania caego organizmu. Dlatego te niektrzy proponuj
nazywa je nie pierwotniakami, lecz organizmami jednokomrkowymi, speniajcymi wszystkie czynnoci yciowe.
Przy dzisiejszym stanie wiedzy rO mona poda cisej definicji ycia.
Moemy jednak okreli cechy istot ywych, odrniajce je od martwych. S
7

to przede wszystkim przemiana materii i energii , czyli metabolizm, oraz

zdolno rozmnaania. Metabolizm odbywa si w kadej komrce, natomiast
jedynie niektre komrki ywe w organizmie dojrzaym nie wykazuj zdolnoci podziau, jak np. komrki nerwowe czy wspomniane krwinki czerwone
czowieka, nie posiadajce jder komrkowych.
Mwilimy wyej o najbardziej widocznym przejawie ycia, jakim jest ruch.
Charakteryzuje on gwnie organizmy zwierzce, lecz nie jest cech wszystkich komrek. Jest on waciwoci pewnych tkanek lub nawet pojedynczych
komrek, jak niektre biae krwinki. Wystpuje on jedynie w okrelonych
miejscach i w warunkach, podyktowanych przez cao organizmu.

Podzia komrki
Na skutek przebiegajcych w komrce skomplikowanych procesw metabolicznych ciao jej powiksza si - komrka wzrasta. Proces ten nie moe by
nieograniczony i kiedy masa komrki wystarcza na wytworzenie komrki
potomnej, nastpuje podzia jej na dwie czci.
Istniej dwa rodzaje podziau komrki - bezporedni, amitotyczny, i poredni, mitotyczny, czyli mitoza. U organizmw wyszych, zarwno rolinnych, jak
i zwierzcych, wystpuje zwykle podzia poredni.
Mitoza polega na rwnomiernym podziale materii, przenoszcym cechy
dziedziczne na dwie komrki potomne.
Czsteczki materii, przenoszce cechy dziedziczne, jak np. ksztat nosa czy
maowiny usznej, barwa oczu, wosw, skry itp., ktre mieszcz si w jdrze
komrkowym, nosz nazw genw. S one zbudowane z czsteczek kwasu
dezoksyrybonukleinowego, oznaczanego skrtem DNA, ktre maj zdolno
samopomnaania si i powikszania w ten sposb iloci materii, przenoszcej
cechy dziedziczne.
Podzia komrki odbywa si w jdrze i cytoplazmie. W jdrze nastpuje
rozlunienie zbitego kbka chromatyny, w cytoplazmie tworzy si tzw. aparat
podziaowy. Skada si on z dwch centriol, pochodzcych z centrosomu,
ktre rozchodz si do przeciwlegych biegunw komrki, i wrzeciona utworzonego z przebiegajcych midzy nimi promieniowa biegunowych. W tym
czasie bona jdrowa ulega rozpuszczeniu i zawarta w jdrze chromatyna
ukada si w poszczeglne ptle, zwane chromosomami. Liczba ich u rozmaitych gatunkw jest rna, u czowieka wynosi ona 46. Tworz one 23 pary
dobranych do siebie pod wzgldem wielkoci i ksztatu tworw, zwanych
autosomami, i dwa rne chromosomy pciowe. Trzeba zaznaczy, e w garniturze chromosomw" wystpuj formy rnego ksztatu, ale zawsze tworzce ten sam zesp (ryc. 4).
W trakcie podziau komrki wszystkie chromosomy ulegaj rozszczepieniu
podunemu. Kada z powek chromosomw wdruje do przeciwlegego
bieguna i w ten sposb kada komrka, powstaa z podziau, zachowuje
pierwotn liczb chromosomw.
8

Ryc. 4. Mapa genetyczna przedstawiajca ukad niektrych genw w chromosomach. iu>iorem

czerwonym oznaczono geny determinujce skad krwi; zielonym - syntez enzymw biorcych
udzia w przemianie materii; niebieskim - syntez innych enzymw; tym - geny przekazujce
pewne choroby dziedziczne; fioletowym - geny wyznaczajce rne inne funkcje.

Jednoczenie dzieli si cytoplazma razem z organoidami komrkowymi

i dwie powstae z podziau komrki oddzielaj si od siebie. Tak zakoczona
zostaje mitoza, ktra trwa okoo godziny. Do nastpnej mitozy dochodzi po
duszej przerwie 10-20 h.
W ten sposb rozmnaaj si komrki w organizmach istot ywych, powodujc wzrastanie organizmu lub zamian komrek starzejcych si czy uszkodzonych.

Rozmnaanie
Podalimy wyej zasady podziau rnych komrek organizmu. Wystpuje
jednak w nim rwnie cakiem odmienny, bardzo zoony podzia, spotykany
w komrkach pciowych, ktry opiszemy jedynie oglnie.
Wiemy, e w organizmach jednego gatunku znajduje si staa liczba chromosomw. Wiemy te, e organizmy potomne rozwijaj si z dwch czcych
si komrek pciowych. Ot gdyby po zapodnieniu komrki jajowej przez
wniknicie do niej plemnika nastpi zwyky podzia mitotyczny tej podwjnej
komrki, to w jej ciele znalazaby si podwjna liczba chromosomw, prowadzca do powstania komrek potomnych o podwjnym garniturze chromosomw. Byyby to komrki niezdolne do ycia.

Zapobiega temu podzia redukcyjny komrek pciowych, czyli mejoza. Jej

zadaniem jest, jak wspomnielimy, zapewnienie zapodnionej komrce jajowej waciwej liczby chromosomw, a z drugiej strony - wprowadzenie do
masy zarodkowej genw z chromosomw zarwno mskiej, jak i eskiej
komrki pciowej.
Komrki pciowe u obu pci, zwane gametami, przechodz w cigu rozwoju
i dojrzewania skomplikowane przemiany, prowadzce do zmniejszenia liczby
chromosomw o poow. Proces ten nosi nazw redukcji chromosomw.
Komrka jajowa jeszcze niedojrzaa, zwana oocytem I rzdu, dokonuje
dwch podziaw, w wyniku ktrych zostaj przez ni wytworzone dwa ciaka
kierunkowe, zabierajce z niej poow garnituru chromosomw, zwanych
autosomami, oraz jeden chromosom pciowy X. Podobne przemiany zachodz w niedojrzaej komrce pciowej mskiej, zwanej spermatocytem I rzdu.
Dzieli si on na dwie komrki, zwane spermatocytami II rzdu, z ktrych kady
zabiera poow autosomw i jeden chromosom pciowy. Poniewa w spermatocycie I rzdu istniej dwa rne chromosomy p c i o w e - X i Y, to powstajce
z jego podziau dwa spermatocyty II rzdu maj garnitury chromosomw
rnice si od siebie - jeden ma chromosom X, determinujcy pe esk,
a drugi Y.
Mejoza odbywa si w trakcie dojrzewania gamet w ten sposb, e chromosomy homologiczne (determinujce te same cechy) ukadaj si parami.
W kadej takiej parze znajduj si cile przylegajce do siebie chromosomy
podobnego ksztatu i wielkoci, z ktrych jeden pochodzi z jaja, a drugi
z plemnika. Proces ten, zwany koniugacj chromosomw, prowadzi do
wymiany niektrych odcinkw chromosomw, zawierajcych okrelone geny. Powstaje w ten sposb nowa cakowicie przypadkowa kombinacja genw
ojca i matki, prowadzca do powstania nowych cech dziedzicznych.
Dalsze podziay blastomerw odbywaj si na drodze mitozy.

KRTKI ZARYS ROZWOJU ZARODKOWEGO

CZOWIEKA
Na podstawie bada paleontologicznych wiemy, e ycie nie pojawio si
w postaci takich i tylu form, jak obecnie. Rozwijao si ono przez dugi okres,
kiedy na ziemi powstay warunki do jego rozwoju, a wic kiedy kula ziemska
ozibia si, utworzya si atmosfera, pojawia si woda.
Pierwsze formy ycia musiay powsta w wodzie, gdy reakcje chemiczne,
na ktrych opiera si ycie w tej postaci, jak znamy, mog zachodzi jedynie
w rodowisku wodnym.
Znamy ju oglne drogi rozwoju organizmw zwierzcych. Wrd zwierzt
wodnych znalazy si takie, ktre mogy y w wodzie i na ldzie. Potem formy
ldowe zaczy si rnicowa, przechodzc stopniowo do form wyszych
i wreszcie Naczelnych, wrd ktrych najwyszy stopie osign Czowiek,
dziki najwyej rozwinitemu ukadowi nerwowemu, a szczeglnie mzgowi.
10

Ten rozwj wiata zwierzcego nazwano rozwojem filogenetycznym lub

filogenez. Ot badajc rozwj osobniczy zarodka zwierzt wyszych i czowieka, czyli rozwj ontogenetyczny, embriolodzy zauwayli, e w ontogenezie
czowiek na og przechodzi kolejne stadia filogenezy. Na pocztku zarodek
ma posta zapodnionej komrki jajowej, z ktrej tworz si inne formy
embrionalne (zarodkowe) podobne do organizmw najprostszych, w niczym
nie przypominajcych czowieka. Nastpnie formy embrionalne, zoone
z wielu komrek, staj si w bardzo oglnym stopniu podobne do zarodkw
zwierzcych, posiadajcych krgosup, gow, tuw i cztery koczyny, eby
wreszcie zyska formy noworodka, jeszcze jednak odmienne od czowieka
dorosego, zwaszcza pod wzgldem proporcji poszczeglnych czci ciaa.
Wrd organizmw zwierzcych napotykamy najprostsze formy, wyksztacajce si przez podzia zapodnionych komrek pciowych, z ktrych powstaje
skupienie w ksztacie grudki, noszce nazw moruli.
Jest to stadium rozwojowe komrki, po podziale jej na dwa blastomery
pierwsze. Dalsze podziay na blastomery drugie (4), blastomery trzecie (8),
czwarte (16) itd. prowadz do powstania moruli.

Kjflk

V)

Ryc. 5. Pocztkowe stadia zapodnionej komrki jajowej: A - k o m r k a jajowa, S - d w a blastomery

pierwsze, C - blastomery drugie, D - blastomery trzecie.

Dopki morula nie jest zbyt dua, komrki jej mog czerpa poywienie
z otaczajcego j pynu. Jednak przy powikszaniu si ich liczby musz si one
ukada na powierzchni rosncego tworu, eby mc czerpa poywienie
z otoczenia. W zwizku z t y m wewntrz moruli tworzy si jama wypeniona
pynem, a cay zarodek przedstawia jak gdyby kul podobn do piki. Ta forma
nosi nazw blastuli (ryc. 6). Dzielce si komrki na jednym z biegunw s
wysze, na drugim nisze.
W dalszym cigu u zarodka lancetnika nastpuje stadium gastrulacji.
Biegun blastuli z wyszymi komrkami ronie wolniej, natomiast przeciwlegy, szybszy w rozwoju, zaczyna obrasta cay rozwijajcy si twr. W wyniku
tego nastpuje wpuklenie si bieguna z wyszymi komrkami do przeciwlegej
ciany blastuli, utworzonej z niszych komrek, na podobiestwo ucinitej
pici piki. W ten sposb powstaje twr, zwany gastrul, ktry mona
porwna do worka o podwjnych cianach, z nieco zwonym wejciem.
Midzy warstwami tego worka wytwarza s nieco tkanki. Warstwy komrek
nosz nazw listkw zarodkowych. Warstwa zewntrzna, z ktrej powstaje
11

Blastula

Gastrula

Ryc. 6. Rozwj zapodnionego jaja w stadium blastuli i gastruli.

powoka zewntrzna i ukad nerwowy, nosi nazw ektodermy (derma, grec. skra). Wewntrzna - entoderma, tworzy cew jelitow. Wreszcie z listka
zarodkowego rodkowego - mezodermy, powstaj koci, minie i niektre
inne narzdy.
Jak w s p o m n i a n o , niektre organizmy zatrzymuj si w s w y m rozwoju na
stadium gastruli. W podobny sposb jest zbudowane ciao mieszkajcej
w naszych wodach stubi. Z caych kolonii podobnych t w o r w s utworzone
gbki i inne f o r m y , zwane jamochonami. U tych zwierzt pokarm jest
pobierany przez otwr gbowy do wntrza j a m y ciaa, gdzie ulega on trawieniu. Produkty trawienia s wchaniane przez warstw entodermaln, a nie
strawione resztki s wyrzucane przez ten sam o t w r na zewntrz.
U zarodka ludzkiego proces gastrulacji przebiega w sposb nieco odmienny, lecz w zasadzie podobny. W dalszym rozwoju zarodka nastpuje jego
wyduenie si przez tworzenie si wzdu osi ciaa segmentw, czyli podobnych do siebie odcinkw, zwanych te metamerami. lady tego podziau
pozostaj w organizmie rozwinitym, n p . w postaci krgw, eber, mini,
naczy i n e r w w midzyebrowych oraz w budowie niektrych innych narzdw. Natomiast niektre czci ciaa cakowicie zatraciy b u d o w metameryczn, jak np. gowa czy koczyny.
Jak w s p o m n i a n o wyej, komrka jajowa czowieka zawiera bardzo ma
ilo materii, z ktrej moe powsta jedynie zarodek we wczesnych stadiach
rozwojowych. Std te wszystkie potrzebne dla jego rozwoju materiay zarodek, rozwijajcy si w macicy, czerpie z organizmu matki drog krwi, dochodzcej do narzdu, zwanego oyskiem, ktre rozwija si w jamie macicy
ciarnej i zostaje wydalone po porodzie. Naczynia krwionone matki nie cz
si z naczyniami podu, ktry ma wasne krenie krwi, odbywajce si midzy
podem i oyskiem. Wymiana cia potrzebnych do ycia i rozwoju podu oraz
wydalanie produktw przemiany materii podu odbywa si w oysku drog
przenikania (osmozy). Puca podu s nieczynne, a krew jego natlenia si
rwnie w oysku.
12

Organogeneza
Jak w s p o m n i a n o , w stadium gastruli zarodek skada si z trzech listkw
zarodkowych - ektodermy, meodermy i entodermy. W dalszym rozwoju
z w y m i e n i o n y c h listkw ksztatuj si narzdy ciaa. Najczciej jednak powstaj one nie z jednego listka zarodkowego, lecz z ich kombinacji.
M w i l i m y , e z ektodermy powstaje p o w o k a wsplna ciaa (integumentum commune) i ukad n e r w o w y . Ot jedynie bardzo powierzchowna jej
warstewka, zwana naskrkiem, oraz paznokcie, wosy i gruczoy skry powstaj z ektodermy. Warstwa gbsza - skra waciwa - powstaje z meodermy,
jak rwnie lece jeszcze gbiej minie szkieletowe i koci. Z tego te listka
powstaj naczynia krwionone i krew. Przewd p o k a r m o w y powstaje z entodermy, tak jak i puca oraz wszystkie gruczoy przewodu p o k a r m o w e g o gruczoy jelitowe, wtroba i trzustka. Jednak znaczna cz cian przewodu
pokarmowego powstaje z meodermy.
Pomimo zespalania si i mieszania tkanek w rozwoju zarodka wsplne
pochodzenie z jednego listka zarodkowego odgrywa niekiedy rol w patologii.
Dla przykadu zaznaczymy, e miejsca bolesnych w y p r y s k w na skrze,
wystpujcych przy ppacu (herpes zoster), odpowiadaj na og przebiegowi n e r w w rdzeniowych lub te niektrych czaszkowych pochodzcych
z ektodermy, podobnie jak nabonek skry.
Rozwj zarodka odbywa si szybko. Ju w drugim miesicu ycia podowego formuj si oglnie ksztaty gowy i twarzy, zawizuje si stosunkowo
bardzo due serce, pojawiaj si zawizki koczyn w postaci parzystych
guzkw, z ktrych grne ukadaj si bliej gowy, dolne za bliej zawizka
ogonowej czci krgosupa. W t y m czasie zarodek ma dugo ok. 12 m m .
Zarodek dwumiesiczny ma ju ksztaty ludzkie, jednak o cakiem zmienionych proporcjach. Wybitnie dua jest gowa i bardzo mae koczyny. W t y m
okresie m w i m y ju o podzie (fetus), ktry w cigu dziesiciu miesicy
ksiycowych od chwili zapodnienia dojrzewa i jest przygotowany do ycia
poza organizmem matczynym. W t y m czasie wyksztacaj si na rzdy wewntrzne, zmieniaj si proporcje, ktre jednak przy kocu ciy jeszcze bardzo
rni si od proporcji dziecka, a jeszcze bardziej czowieka dorosego.
Po dojrzeniu podu nastpuje pord (partus). Noworodek zaczyna oddycha
i krenie krwi midzy podem i oyskiem drog naczy ppkowych zostaje
przerwane. Noworodek sam wic zdobywa tlen, a poywienie czerpie z mleka
matki, ktre trawi za pomoc wasnego przewodu pokarmowego, a nie
strawione resztki poywienia wydala na zewntrz.
TKANKI
Wystpujce w organizmie ludzkim narzdy maj rne, nieraz bardzo
skomplikowane zadania, wymagajce udziau licznych komrek o podobnej
budowie. Takie skupienia komrek o podobnej budowie i czynnociach nosz
nazw tkanek. Rozrniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek. S to:
13

1) tkanka
2) tkanka
3) tkanka
4) tkanka

nabonkowa,
czna,
miniowa,
nerwowa.

Kada z nich ma inn budow i zadania, jednak adna nie moe samodzielnie peni okrelonej czynnoci, co mona stwierdzi w sztucznej hodowli
tkanek. Dopiero rne tkanki, poczone w okrelony sposb mog tworzy
narzdy, czyli czci organizmu, przeznaczone do wykonywania okrelonych
czynnoci. Tak wic narzdem nazwiemy serce, zbudowane gwnie z tkanki
miniowej; odek, zbudowany z tkanki nabonkowej i miniowej; oko,
zbudowane ze wszystkich rodzajw tkanek itp.
Kady narzd jest zaopatrzony w odywiajce go naczynie krwionone oraz
nerwy, kierujce jego prac.
Jednak do wykonywania zoonych czynnoci yciowych, jak np. odywianie, nie wystarczy jeden narzd. Potrzeba tu narzdw przyjmujcych i rozdrabniajcych poywienie, jak zby i jzyk; trawicych je, jak odek i jelita, za
pomoc sokw trawiennych wytwarzanych przez gruczoy trawienne. Dla
przykadu w y m i e n i m y lin, sok odkowy, sok jelitowy, sok trzustkowy,
i in.
Szereg narzdw, wykonujcyh zoon czynno organizmu, nazywamy
ukadem (systema, apparatus). M a m y w i c ukad narzdw ruchu ( systema
organorum motus), ukad oddechowy ( apparatus respiratorius s. systema
respiratorium) itd.
Podzia tkanek przeprowadzamy na podstawie ich budowy i czynnoci.

Tkanka nabonkowa
Tkanka nabonkowa skada si z komrek cile do siebie przylegajcych
i nie wytwarzajcych istoty midzykomrkowej. Tworzy ona warstwy, pokrywajce powierzchnie skry, narzdw wewntrznych lub wycieajce ciany
jam ciaa. Komrki nabonka maj due, pcherzykowate jdra, niezbyt silnie
si barwice. Zalenie od ksztatw komrek odrniamy nabonek paski,
szecienny (kostkowy) i waeczkowaty (cylindryczny) (ryc. 7). Ksztaty nabonka okrelamy wedug ksztatw komrek warstwy powierzchniowej, nato.miast warstwa podstawowa skada si zawsze z komrek waeczkowatych,
ktre rozmnaajc si powoduj przechodzenie komrek do warstw powierzchownych, std starzejce si komrki ulegaj zuszczeniu.
Nabonek paski skada si z komrek, w ktrych jeden w y m i a r (grubo)
jest znacznie mniejszy od dwch pozostaych, cile przylegajcych do siebie.
Nabonek paski w i e l o w a r s t w o w y pokrywa skr i najbardziej powierzchowne
jego warstwy ulegaj zrogowaceniu. Dziki t e m u skra ochrania gbsze
w a r s t w y ciaa przed wysychaniem, promieniowaniem pozafiokowym oraz
przenikaniem do organizmu trucizn i bakterii.
14

Ryc. 7. Rne rodzaje nabonka.

Nabonek kostkowy na powierzchni ma komrki ksztatu zblionego do

szecianu. Wyciea on gwnie drogi moczowe.
Nabonek cylindryczny wyciea przewd pokarmowy i drogi oddechowe.
Moe on mie na powierzchni rzski, ktre poruszaj si w jednym kierunku;
nazywamy go wwczas nabonkiem m i g a w k o w y m . Odgrywa on du rol
w drogach oddechowych, usuwajc z puc drobne czsteczki kurzu czy wgla,
pochodzce z dymu.
Nabonek jest tkank atwo regenerujc si dziki szybkiemu rozmnaaniu
si komrek.
Komrki nabonka speniaj szereg wanych dla caego organizmu czynnoci.
Poza wymienion czynnoci ochronn niektre komrki nabonkowe maj
zdolno wchaniania pewnych cia na drodze osmozy albo te wydzielania lub
wydalania okrelonych produktw przemiany materii. Wspomniany nabonek
cylindryczny, wycieajcy przewd jelitowy, ma zdolno wchaniania produktw trawienia, ktre nastpnie wydziela do drg chonnych, z ktrych te
produkty trafiaj do krwi.
Inny rodzaj komrek nabonkowych ma zdolno wydzielnicz. W bonie
luzowej jelita, zwaszcza grubego, midzy komrkami cylindrycznymi s
15

rozrzucone komrki kubkowe, wydzielajce luz. Czsto komrki wydzielnicze

zbieraj si w wiksze skupienia, tworzc gruczoy. Gruczoy te, majce ksztat
pcherzykw lub ceweczek, mog wystpowa pojedynczo, jako gruczoy
pcherzykowe lub cewkowe proste. Jeeli tworz one skupienie ceweczek lub
pcherzykw, powstaj gruczoy pojedyncze rozgazione, natomiast grupa
takich gruczow, majcych wsplny przewd wyprowadzajcy, tworzy gruczo zoony rozgaziony (ryc. 8). W ten sposb s np. zbudowane niektre
gruczoy trawienne, gruczoy sutkowe i inne.
aa

Gruczo cewkowy
prosty

Gruczo
pcherzykowy
prosty

Gruczo cewkowy zwinity

Gruczo
pcherzykowy
gronkowy

Gruczo pcherzykowy
rozgaziony

Gruczo cewkowy
rozgaziony

Gruczo pcherzykowy
zoony

Ryc. 8. Rne rodzaje gruczow zewntrzwydzielniczych.

Komrki wydzielnicze tworz czasami skupienia, pozbawione przewodw

wyprowadzajcych. Nazywamy je gruczoami wydzielania wewntrznego
albo gruczoami dokrewnymi. Nazwa ta pochodzi std, e gruczoy takie s
otoczone gsto sieci naczy krwiononych, wchaniajcych ich wydzielin
wprost do krwi. Nale do nich: gruczo tarczowy, przysadka, nadnercze i inne.

Tkanka czna
W przeciwiestwie do tkanki nabonkowej tkanka czna charakteryzuje si
wytwarzaniem istoty midzykomrkowej, w ktrej przebiegaj liczne wkna.
Ksztat komrek bywa bardzo rny i jest powizany z istot midzykomrkow.
Tkanka czna wystpuje w kilku postaciach, a mianowicie:
16

Ryc. 9. Rne rodzaje tkanki cznej.

1. Tkanka czna waciwa:

a) wiotka,
b) zbita,
2. Tkanka czna tuszczowa,
3. Tkanka czna chrzstno-szklista,
4. Tkanka czna wknista,
5. Tkanka czna sprysta,
6. Tkanka czna kostna.
Istnieje jeszcze kilka innych rodzajw rzadziej wystpujcych.
2 - Anatomia i fizjologia

Odmian tkanki cznej jest rwnie krew, w ktrej komrki s zawieszone

w pynnej istocie midzykomrkowej. Dokadny opis krwi znajduje si w odrbnym rozdziale.
Tkanka czna waciwa wiotka skada si z komrek gwiadzistych i licznych wkien. Jedne z nich s mikkie, wiotkie i tworz grube, falisto
przebiegajce pczki. S to wkna klejodajne. Drugie - wkna spryste, s
znacznie ciesze i przebiegaj pojedynczo tworzc zaamania. Tkanka ta
tworzy pajczynowate sieci lub nieco grubsze warstwy otaczajce i czce
narzdy, np. skr z lecymi gbiej narzdami, dziki czemu skra moe si
atwo przesuwa nad lecymi pod ni miniami lub komi. Natomiast
tkanka zbita tworzy pczki silnych wkien sprystych, wystpujcych
w organizmie w postaci cigien lub wizade.
Tkanka tuszczowa skada si z kulistych komrek, ktrych ciao poza
niewielk iloci plazmy jest wypenione pynnym tuszczem, stanowicym
materia zapasowy.
Komrki chrzstne maj ksztat owalny i le w torebkach otoczonych istot
midzykomrkow. W chrzstce szklistej istota ta nie wykazuje wyranej
budowy - std jej nazwa. Natomiast w chrzstce wknistej wystpuje duo
grubych pczkw wkien klejodajnych przebiegajcych rwnolegle midzy
rzdami komrek. W chrzstce sprystej wystpuj liczne wkna spryste,
silnie pokrzyowanemidzy sob i tworzce nieregularn siateczk. Chrzstka
szklista wystpuje np. na kocach koci, tworzcych stawy. Chrzstka wknista tworzy m.in. krki (chrzstki) midzykrgowe, a sprysta wystpuje np.
w maowinie usznej. Chrzstka jest tkank do odporn, tworzc w pewnym okresie ycia podowego szkielet rozwijajcego si podu.
Jeszcze bardziej odporna i wytrzymaa jest nastpna odmiana tkanki cznej
- tkanka kostna. Tworzy si ona na podstawie tkanki chrzstnej, ktra ulega
kostnieniu przez osadzanie si w niej soli wglanw i fosforanw wapnia.
Kostnienie odbywa si stopniowo, rozpoczynajc od wczesnych okresw
ycia podowego i koczy si w wieku od kilkunastu do dwudziestu paru lat.
Tkanka kostna wystpuje pod dwiema postaciami - jako istota zbita oraz
istota gbczasta. Pierwsza wystpuje w trzonach koci dugich, druga za
w kocach tych koci oraz w kociach rnoksztatnych. Istota zbita skada si
z jednostek architektonicznyph, zwanych osteonami. Osteon jest tworem
cylindrycznym, powstajcym dokoa kanaliku, w ktrym przebiega drobna
ttniczka, otoczona blaszk kostn. Na zewntrznej powierzchni tej blaszki
ukadaj si koncentryczne acuchy komrek kostnych w tzw. jamkach
kostnych, poczonych drobniutkimi kanalikami, czcymi jam ki kostne
w jedn sie. W tych kanalikach le drobne wypustki komrek kostnych,
powizanych w ten sposb ze sob. Komrki te s otoczone nastpn blaszk
kostn, acuchem komrkowym itd. Naley zaznaczy, e w tych koncentrycznych blaszkach kostnych przebiegaj skone wkna tkanki cznej, krzyujce
si ze sob. Ukad taki wzmacnia znacznie ca ko.
Jak wspomniano, ko powstaje na podstawie cznotkankowej lub chrzstnej. Sole wapnia stanowi dwie trzecie czci koci, natomiast reszt tworzy
18

tzw. chrzstka kostna, czyli oseina. Dziki solom mineralnym ko nabiera

twardoci i wytrzymaoci, natomiast oseina nadaje jej pewien stopie elastycznoci. Dziki obu skadnikom ko staje si doskonaym materiaem do
budowy szkieletu, jako narzdu podpory ciaa.
Podany stosunek midzy skadnikami organicznymi i mineralnymi wystpuje u osobnikw dorosych. U noworodka i dziecka oseiny jest stosunkowo
wicej, koci s bardziej elastyczne i rzadziej ulegaj zamaniom ni u osobnikw dorosych. Natomiast w wieku starczym zwiksza si stosunkowo ilo
soli mineralnych, a zmniejsza si zawarto oseiny - koci staj si bardziej
kruche i std razem z wiekiem ronie liczba zama koci.
Tkanka siateczkowata skada si z niezbyt licznych komrek gwiadzistych,
wytwarzajcych gst siateczk o drobnych oczkach, w ktrych le liczne
limfocyty (p. Krew). Z tej tkanki s zbudowane liczne gruczoy chonne,
wystpujce w ukadzie krenia.

Tkanka miniowa
Zasadnicz waciwoci tkanki miniowej jest kurczliwo. Tkanka miniowa wystpuje w dwch postaciach. Bardziej pierwotna i prostsza w budowie tkanka miniowa gadka skada si z wrzecionowatych komrek dugoci
kilkunastu do paruset mikrometrw i wystpuje w postaci bon w cianach
przewodu pokarmowego, w drobnych rozgazieniach oskrzeli, w przewodach
gruczow, w cianach naczy, w skrze i szeregu narzdw wewntrznych.
Komrki maj w zgrubiaej czci rodkowej paeczkowate jdro i zaostrzaj
si ku kocom. Ukadaj si one obok siebie w bony, przebiegajce zwykle
w jednym kierunku.
W protoplazmie komrek miniowych, zwanej sarkoplazm, znajduj si
wkienka kurczliwe, ktre na obwodzie komrki tworz wizki zwane miofibrylami. Pod wpywem rozmaitych bodcw wkienka si kurcz, powodujc
zmian ksztatw komrki - skraca si ona i grubieje. W ten sposb bony
miniowe zaoone w cianach przewodw, naczy krwiononych lub narzdw mog podnosi cinienie w ich wntrzu i powodowa przemieszczanie
si ich treci, np. przechodzenie treci odka i jelit przez cay przewd
pokarmowy.
Do bodcw, powodujcych skurcze miniwki gadkiej nale przede
wszystkim bodce nerwowe, niezalene od naszej woli. Bodce te wychodz
z orodka ukadu nerwowego na drodze odruchw, wywoanych rwnie
stanami psychicznymi. Na przykad pod wpywem strachu kurcz si drobne
minie owosionej czci gowy, powodujc podnoszenie si wosw mwimy, e wosy si je". Chd moe wywoa gsi skrk", ktra
rwnie powstaje przy skurczu mini przywosowych, o czym bdzie jeszcze
mowa w rozdziale o skrze.
Tkanka miniowa poprzecznie prkowana ma budow znacznie bardziej
19

skomplikowan. Jej nazwa pochodzi od janiejszych i ciemniejszych prkw

poprzecznych, widocznych pod mikroskopem przy ogldaniu wkna miniowego.
Wkna miniowe poprzecznie prkowane s tworami o wielu jdrach,
otoczonymi cienk bonk, zwan sarkolemm. Wkna te maj stosunkowo
due wymiary - grubo ich wynosi 10-100 ^m, za dugo od jednego
milimetra do kilkunastu centymetrw. Wkno jest wypenione wkienkami
kurczliwymi - miofibrylami.
Wkna miniowe wystpuj w duych skupieniach, tworzc narzdy,
zwane miniami. Dziki znacznej dugoci wkien minie poprzecznie
prkowane, zwane rwnie szkieletowymi, przyczepione do koci mog
wykonywa rozlege ruchy rnych czci ciaa.
Minie poprzecznie prkowane, podobnie jak minie gadkie, kurcz si
odruchowo pod wpywem rnych bodcw - mechanicznych, chemicznych,
elektrycznych, ktre odbywaj si bez udziau naszej woli. Nie mogc panowa nad ruchami, moemy jednak dowolnie kurczy pewne grupy mini dla
wykonania okrelonych zamierzonych ruchw. M w i m y wic, e s one
zalene od naszej woli.

Ryc. 10. Rodzaje tkanki miniowej: A-misie gadki, B-misie poprzecznie prakowany, Cmisie sercowy.

20

Odmienny rodzaj tkanki poprzecznie prkowanej stanowi tkanka miniowa serca. Wkna miniowe s rwnie prkowane, lecz tworz odgazienia, czce si z ssiednimi wknami. Poza tym wkna s podzielone na
odcinki dugoci kilkudziesiciu mikrometrw przegrod, zwan wstawk,
dobrze widoczn pod mikroskopem.
Tkanka miniowa serca - w przeciwiestwie do innych mini poprzecznie
prkowanych, kurczy si cakowicieniezalenie od naszej woli.
Tkanka miniowa poprzecznie prkowana ma jedynie niewielk zdolno
regeneracji.

Tkanka nerwowa
Tkanka nerwowa jest najwyej zorganizowan tkank czowieka. Jest ona
szczeglnie wraliwa na brak tlenu, ktrego zuywa wicej od innych tkanek
i bez ktrego szybko ginie.
Komrki nerwowe nie rozmnaaj si po urodzeniu i czowiek przynosi na
wiat stay komplet tych komrek, ktrych liczba wynosi ok. 30 miliardw.
Komrki nerwowe maj zdolno wytwarzania stanw pobudzenia, ktre
mog by wysyane do innych komrek. Stany te s przewodzone drog
wytworzonej przez komrk wypustki, zwanej wypustk osiow, aksonem lub
neurytm. Neuryt odchodzi od komrki ksztatu gruszkowatego w jej zwonym kocu, zwanym biegunem. Nie oddaje on wikszych odgazie i dopiero
w kocu rozpada si na cienkie gazki.

Opisana komrka nerwowa nosi nazw jednobiegunowej. Istniej te

wyduone komrki dwubiegunowe, wytwarzajce drug wypustk rozgazion, zwan dendrytem. Drog tej wypustki dochodz d komrki bodce
z obwodu. Dendrytw moe by znacznie wicej i wtedy komrka riosi nazw
wielobiegunowej*.
W niektrych miejscach, np. w zwojach rdzeniowych, spotykamy komrki,
w ktrych neuryt i dendryt cz si bezporednio po odejciu od komrki
i biegn razem tworzc wraenie komrki jednobiegunowej. Po krtkim
przebiegu neuryt i dendryt rozdzielaj si i biegn w przeciwnych kierunkach.
Tego rodzaju komrki nazywamy pozornie jednobiegunowymi.
Ciao komrki ze wszystkimi wypustkami nosi nazw neuronu.
Komrki nerwowe, zalenie od ich czynnoci, dzielimy na czuciowe
i ruchowe.
Dugo wypustek komrki nerwowej bywa bardzo rna, gdy zaley ona
od czynnoci komrki. Poniewa bodce biegn midzy zakoczeniami wypustek na obwodzie a komrk, droga ich moe by bardzo duga. Na przykad
dendryt komrki nerwowej czuciowej, lecej w zwoju krgowym przy krgosupie, moe dochodzi do ciaka czuciowego, umiejscowionego w skrze
opuszki palca; neuryt komrki ruchowej, lecej w rdzeniu krgowym w krgosupie moe zaopatrywa komrki minia koczyny dolnej, lecego
w stopie. W t y c h wypadkach wypustki maj dugo kilkudziesiciu lubwicej
centymetrw.
Wiemy, e komrki nerwowe nie rozmnaaj si, mog jednak one odbudowywa niektre swe czci. Dotyczy to te wypustek, z ktrych tworz si
nerwy. Uszkodzony nerw moe wrci do swych czynnoci po pewnym,
zwykle duszym, okresie czasu.
Przewodzenie bodcw odbywa si drog wypustek, ktre prowadz liczne
wkienka nerwowe, zwane neurofibrylami. Neurofibryle wystpuj rwnie
w protopazmie komrki nerwowej, czyli neuroplazmie, tworzc siateczk
otaczajc jdro komrkowe. W neuroplazmie wystpuj rwnie liczne
ziarenka substancji zasadochonnej, zwanej tigroidem, z ktrej skadaj si
tzw. ciaka Nissla, odgrywajce rol w przemianie materii komrki.
Z tkanki nerwowej zbudowane jest mzgowie i rdze krgowy. Wypustki
komrek - poza orodkowym ukadem nerwowym - wchodz w skad
nerww.
Tkanka nerwowa jest zbudowana na zrbie, utworzonym z rnoksztatnych
komrek rozgazionych, powizanych ze sob i z komrkami nerwowymi.
Komrki te tworz glej, stanowicy rusztowanie podtrzymujce tkank nerwow, a z drugiej strony porednicz w jej odywianiu. Komrki glejowe
pochodz z zewntrznego listka zarodkowego, podobnie jak i komrki
nerwowe.
* Wielko takich komrek bywa czasem znaczna. Spotykamy je np. w rogach przednich
rdzenia krgowego i na cienkich preparatach po ich zabarwieniu moemy dojrze te komrki
goym okiem. Komrki wielobiegunowe maj ksztat gwiazdowaty.

22

POSTA CZOWIEKA JAKO CAO

Omawiajc posta czowieka naley zaznajomi si z szeregiem okrele
anatomicznych, dotyczcych linii, zaznaczanych na skrze, sucych do
okrelania rzutw narzdw wewntrznych na powierzchni ciaa. Rwnie
dla opisu stosunkw topograficznych niezbdne jest poznanie paszczyzn
ograniczajcych przestrzenie, w ktrych ukadaj si narzdy wewntrzne,
oraz kierunkw wyznaczanych w t y c h paszczyznach. Znajcte pojcia, bdziemy moglj przedstawi okolice ciaa ludzkiego, niezbdne do umiejscowienia
zmian czy omawianych szczegw na powierzchni ciaa.
Dalej zwrcimy uwag na zmiany budowy i proporcji ciaa, zachodzce wraz
z wiekiem w cigu caego ycia.
Przystpujc do opisu ciaa umawiamy si, e przedstawiamy je w pozycji

ssm wm

JIIf
., Ryc. 12. Anatomiczna pozycja ciaa z zaznaczeniem paszczyzn orientujcych.

23

pionowej, zwrcone do nas przodem, z rkami opuszczonymi, domi skierowanymi do przodu.

Jak wiadomo, ciao ludzkie wykazuje na og symetri dwustronn, o ktrej
szczegach bdzie mowa dalej. Linia porodkowa przednia, biegnca przez
rodek czoa, nosa, brdki, szyi i tuowia, stanowi granic midzy praw i lew
poow ciaa. Po stronie tylnej, od szczytu gowy wzdu krgosupa a do jego
koca - koci guzicznej, biegnie linia porodkowa tylna. Jedna i druga
stanowi osie pionowe ciaa. Jeeli te dwie linie poczymy lini prost,
poziom, to otrzymamy o strzakow, ktrej nazwa pochodzi od kierunku
strzay. Jak wiemy, dwie przecinajce si linie proste okrelaj paszczyzn. Ta
wic paszczyzna, dzielca ciao na symetryczne poowy, nosi nazw paszczyzny porodkowej i jest jedn z paszczyzn strzakowych, ktrych nieskoczon liczb moemy przeprowadzi po obu stronach ciaa, rwnolegle do
paszczyzny porodkowej.
Jeeli przeprowadzimy o poziom poprzecznie prostopadle do linii porodkowej ciaa, to liniete okrelaj paszczyzn czoow, mniej wicej rwnoleg
do paszczyzny czoa. Paszczyzn czoowych rwnolegych do opisanej moemy przeprowadzi bardzo wiele, bliej czy dalej w stosunku do ciany
przedniej tuowia.
Wreszcie trzeci rodzaj paszczyzn, to paszczyzny poziome, okrelone osiami strzakow i poprzeczn, rwnolege do podstawy. Liczba tych paszczyzn
rwnie moe by bardzo dua, gdy mona je przeprowadzi na dowolnej
wysokoci.
Na kadej z tych paszczyzn okrelamy kierunki. Na kadej paszczynie
strzakowej moemy zaznaczy kierunek przedni i tylny (oznaczany czasem
jako brzuszny i grzbietowy). Na paszczyznach czoowych odrniamy, podobnie jak na strzakowych, kierunek grny (prowadzcy do gowy) i dolny w stron stp. Wreszcie na paszczyznach poziomych odrniamy kierunki
boczny i przyrodkowy oraz przedni i tylny, podobnie jak na paszczyznach
strzakowych.
Na koczynach m w i m y o kierunkach bliszym i dalszym, okrelanym
w stosunku d tuowia. Te same okrelenia stosujemy w stosunku do
pooenia na paszczyznach czy w przestrzeni. M w i m y wic np., e odek
ley w grnej czci jamy brzusznej, nerki le na jej cianie tylnej, puca s
pooone bocznie do rdpiersia itp.
Okrelajc pooenie narzdw, stosujemy rwnie nazwy: zewntrzny,
wewntrzny i rodkowy, powierzchowny i gboki, poduny i skony oraz dla
oznaczenia strony - prawy i lewy.

Okolice ciaa
Aby umoliwi okrelenie miejsca na powierzchni ciaa, korzystamy
z umownych linii pionowych oraz poziomych. Z linii pionowych poznalimy:
1. Lini porodkow przedni i 2 - tyln. Przebiegaj one w paszczynie
24

symetrii na powierzchni przedniej i tylnej, a wic pierwsza przez rodek czoa,

nosa, warg, brdki, szyi, mostka i wzdu kresy biaej brzucha do rodka
spojenia pnowego, druga za od miejsca poczenia obu koci ciemieniowych
i koci potylicznej do krgosupa i wzdu krgosupa do szczytu koci
guzicznej. Do nich dochodz jeszcze nastpujce:
3. Linia s u t k o w a ( linea mamillaris), biegnca pionowo przez brodawk
sutkow, lec zazwyczaj u mczyzn na wysokoci czwartego midzyebrza.
Ze wzgldu na to, e u kobiet pooenie brodawki sutkowej jest zmienne
zalenie od rozwoju i czynnoci gruczou sutkowego, moemy okreli pooenie tej linii, opuszczajc j pionowo ze rodka obojczyka, jako lini rodkowoobojczykow (linea medioclavicularis), ktra pokrywa si z lini sutkow.
4. Linia pachowa ( linea axillaris) biegnca pionowo po cianie bocznej
klatki piersiowej od szczytu dou pachowego do jej brzegu dolnego.
5. Linia o p a t k o w a (linea scapularis), biegnca pionowo po powierzchni
tylnej klatki piersiowej przez kt dolny opatki, rwnolegle do krgosupa.
O m w i o n e linie pozwalaj si zorientowa co do pooenia okrelanego
punktu w poszczeglnych okolicach, ktrych nazwy s powizane z nazwami
ciaa. Odrniamy wic okolice gowy, szyi, klatki piersiowej itd., ktre kolejno
omwimy.
Okolice g o w y . Odrniamy tu okolice nieparzyste - czoow i potyliczn
(regio frontalis et r. occipitalis), oraz parzyste - ciemieniowe i skroniowe (r.
parietalis et r. temporalis). Odpowiadaj one mniej wicej kociom czaszki
0 tych nazwach. Granice ich s zaznaczone na ryc. 12.
Okolice twarzy. Okolica nosowa (r. nasalis) obejmuje grzbiet, powierzchnie
boczne i podstaw nosa. Okolica ustna (r. oralis) otacza szpar ustn, a wic
obejmuje wargi i kty ust. Okolica brdkowa (r. mentalis) ley na brdce, pod
okolic ustn. Okolica oczodoowa (r. orbitalis) obejmuje powierzchni ograniczon brzegami oczodou, od gry graniczy z okolic czoow, od przyrodka
- z nosow, za od dou - z nastpn okolic podoczodoow (r. infraorbitalis),
ktra od strony bocznej ssiaduje z okolic jarzmow (r. zygomatica). Do, tyu
od jarzmowej ley wymieniona ju okolica skroniowa. Bocznie od okolicy
ustnej przechodzimy na okolic policzkow (r. buccalis), ktra graniczy z okolic przyuszniczo-waczow (r. parotideomasseterica), dochodzc do tylnego
1 dolnego brzegu uchwy.
Okolice szyi. Granic midzy twarz i szyj stanowi atwo wyczuwalny brzeg
dolny uchwy. Na szyi rozrniamy cztery parzyste okolice. Nad skonie
przebiegajcym w a e m minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego ley
okolica tej samej nazwy (r. sternocleidomastoidea). Midzy ni i lini porodkow ciaa ley okolica przednia szyi. (r. collianterior), ograniczona od gry
brzegiem uchwy. W tej okolicy odrniamy trjkt poduchwowy ( t r i g o n u m
submandibulare), lecy pod brzegiem uchwy i nieco niej trjkt ttnicy
szyjnej (fr. caroticum). Bocznie od okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej
ley okolica boczna szyi (r. collilateralis), dochodzca do wyranie odcinajcego si brzegu minia czworobocznego, przyczepiajcego si do obojczyka.
Granic doln tej okolicy stanowi obojczyk. Okolic t zajmuje trjktopatko25

wo-obojczykowy (tr. omoclaviculare), zwany te doem nadobojczykowym

wikszym, szczeglnie dobrze widocznym u osb szczupych przy pocignitych ku grze barkach. Do tyu od tego trjkta rozciga si okolica tylna szyi (r.
colli posterior), zwana potocznie okolic karku.
Okolice klatki piersiowej. Okolica podobojczykowa (r. infraclavicularis) ley
w dole tej samej nazwy i graniczy od dou z okolic sutkow (r. mammalis),
dochodzc do poziomu dolnego koca mostka. Midzy ramieniem a cian
boczn klatki piersiowej ley d pachowy ( fossa axillaris), ograniczony
powierzchni klatki piersiowej, zajt przez okolic pachow (r. axillaris).
Okolice brzucha. Jeeli na cianie przedniej tuowia przeprowadzimy poprzeczne linie poziome: jedn - przez podstaw wyrostka mieczykowatego
mostka, drug - przez najnisze punkty boczne klatki piersiowej i trzeci przez kolce biodrowe grne przednie, to podzielimy cian przedni brzucha
na trzy obszary: grny - nadbrzusze ( e p i g a s t r i u m ) , rodkowy - rdbrzusze
(mesogastum) i dolny - podbrzusze ( h y p o g a s t r i u m ) . Nastpnie przeduajc
lini sutkow z kadej strony do pachwiny, dzielimy kady z w y m i e n i o n y c h
obszarw na trzy pola stanowice dziewi okolic. W czci pionowej rodkowej ley u gry okolica nadbrzusza (r. epigastrica), pod ni okolica ppkowa (r.
umbilicalis) i najniej okolica onowa (r. pubica). W czciach bocznych
znajdujemy okolice parzyste (prawe i lewe) u gry podebrow (r. hypochondriaca), niej - boczn brzucha (r. lateralis abdominis) i u dou - pachwinow
(r. inguinalis).
Okolice grzbietu. Cz porodkow grzbietu obejmuje okolica krgowa (r.
vertebralis). Na koci krzyowej znajdujemy okolic krzyow (r. sacrali).
Bocznie od okolicy krgowej i do dou od granicy z karkiem a do poziomu kta
dolnego opatki ley okolica opatkowa (r. scapularis). Poniej opatki, na klatce
piersiowej ley okolica podopatkowa (r. subscapularis), a do koci miednicznej cignie si okolica ldwiowa (r. lumbalis).
Okolica kroczowa (r. perineali) ma ksztat ukonika, lecego na d o l n y m
kocu tuowia. Ograniczaj j linie czce szczyt koci guzicznej z guzami
kulszowymi, oraz guzy kulszowe z brzegiem d o l n y m spojenia onowego. Linia
poprzeczna czca guzy kulszowe dzieli.krocze na dwa trjkty, z ktrych
przedni stanowi okolic moczowo-pciow (r. urogenitalis), tylny za okolic
odbytow [r. analis).
Okolice koczyny grnej. Bark jest zajty przez okolic naramienn (r.
deltoidea). Rami ma okolic ramienn przedni (r. brachiianterior) i ramienn tyln (r. brachii posterior). Od stawu okciowego bior nazw otaczajce go
okolica okciowa tylna (r. cubitiposterior) i okolica okciowa przednia (r. cubiti
anterior), ktrej rodek zajmuje d okciowy ( fossa cubitalis). Na przedramieniu przy doni odwrconej do przodu w pozycji stojcej odnajdujemy okolic
przedni przedramienia (r. antebrachii anterior) i okolic tyln przedramienia
(r. ante brachii posterior). Wreszcie na rce odrniamy grzbiet rki ( d o r s u m
manus) - i do ( palma manus).
Koczyna dolna. Powierzchni zewntrzn miednicy zajmuje okolica poladkowa (r. glutea). Przedni i tyln powierzchni uda obejmuj okolice tej
26

<-

samej nazwy (r. femoris anterior et posterior). Okolice przednia i tylna kolana
(r. genus anterior et posteriori otaczaj staw kolanowy. Midzy stawem
kolanowym i stop le okolice przednia i tylna goleni (r. cruris anterior et
posterior). Na stopie ley okolica pitowa (r. calcaneus), wreszcie odrniamy
na niej grzbiet stopy (dorsum pedis) i podeszw (planta pedis).

Budowa i proporcje ciaa

w zalenoci od wieku
W organizmie y w y m tocz si bez przerwy rne procesy, w ktrych
przejawia si ycie. Czasami natenie ich si zmniejsza, jak np. praca serca
i puc w czasie snu, albo si zwiksza, jak przy cikiej pracy. Inne pracuj
z przerwami, jak np. odek. Wynikiem tych procesw s te zmiany zachodzce w organizmie.
Jak ju w i e m y , ycie organizmu rozpoczyna si z chwil zapodnienia
komrki jajowej przez plemnik. Pocztkowe f o r m y zarodka w niczym nie
przypominaj czowieka (ryc. 14). Po czterech tygodniach zarodek ma ksztat
silnie zagitego walca. U zarodka piciotygodniowego, ktrego dugo
prawie podwoia si w cigu tygodnia, mona ju pozna zarysy czci ciaa
(ryc. 14). Silnie zgita gowa, stanowica prawie poow dugoci tuowia,
jeszcze bez zarysw szyi, przylega do duego uwypuklenia ciany przedniej
tuowia - guza sercowego, opierajcego si na ppowinie, pojawiaj si te
pierwsze zarysy koczyn.

j *

Ryc. 13. Wzgldne rozmiary jaja u czowieKa, ryb i ptakw.

Tl

Zarodek szeciotygodniowy ma ju wyranie zaznaczone koczyny, chocia

jeszcze bardzo mae, natomiast znacznie lepiej rozwinit gow, ktrej
szczegy wybitniej zarysowuj si u zarodka siedmiotygodniowego. Wreszcie zarodek omiotygodniowy ma ju ksztaty ludzkie, chocia o cakiem
innych proporcjach. Gowa jest prawie tej wielkoci co tuw, a koczyny s
wicej ni o poow krtsze od tuowia. Cz twarzowa gowy jest bardzo
maa w stosunku do czci mzgowej, wskie fady powiekowe nie zasaniaj
jeszcze oczu (ryc. 14).

Ryc. 14. Wczesne stadia rozwoju zarodka czowieka. A- 4 tyg., 6 - 5 tyg., C- 6 tyg.,
D-7 tyg., - 8 tyg.

Dalszy okres rozwoju zarodka polega na nierwnomiernym wzrastaniu

czci ciaa i jego narzdw, a wic np. wolniejszy rozwj gowy, natomiast
szybszy tuowia i koczyn, wolniejszy wzrost wtroby, za szybszy przewodu
jelitowego itp., co doprowadza do ustalenia si proporcji waciwych dla
noworodka i rozwoju narzdw do stanu, w ktrym dalszy ich rozwj moe
odbywa si poza organizmem matczynym. W t y m okresie rozwijajcy si
organizm nazywamy podem ( foetus).
28

10

Ryc. 15. Wzrost i rozwj zewntrznych ksztatw ciaa w okresie podowym (cyfry oznaczaj
miesice ksiycowe).

Zmiany zachodzce w organizmie

w cigu ycia
Nieprzerwane procesy biologiczne zachodzce w organizmie prowadz do
szeregu zmian zarwno w jego budowie, jak i czynnociach. Inna jest budowa
noworodka, inna czowieka dojrzaeg, podobnie jak i czynnoci rozmaitych
narzdw. Dlatego te nie mona da jednego oglnego opisu czowieka, tylko
naley uwzgldni zmiany zachodzce w jego budowie i czynnociach narzd w zwizane z wiekiem osobnika.
Z tych wzgldw ycie osobnika dzielimy na pi okresw, wystpujcych
kolejno i przechodzcych stopniowo bez wyranych granic w nastpny.
Po urodzeniu si osobnik wchodzi w w i e k dziecicy ( i n f a n t i a ) , ktry trwa do
okresu pokwitania. Wiek ten naley podzieli na wyranie rnice si od
siebie podokresy: wiek oseska, wczesnego dziecistwa i pnego dziecistwa.
Wiek oseska trwa od urodzenia do pocztku zbkowania, ktre normalnie
rozpoczyna si w 6 - 8 miesicu ycia. W t y m czasie tocz si w organizmie
dziecicym niezmiernie intensywne procesy wzrastania, wyraajce si
w przyrocie dugoci i ciaru ciaa. W cigu pierwszych szeciu miesicy
wzrost noworodkw pci mskiej (c?) powiksza si rednio o 15 cm,u nieco
mniejszych noworodkw pci eskiej ( $ ) o 16 c m , a c i a r s i p o d w a j a . W t y m
te okresie (okoo 1 1 / 2 mies.) osesek zaczyna podnosi gwk, co prowadzi
do wytworzenia si normalnej krzywizny szyjnej krgosupa.
Wiek wczesnego dziecistwa trwa od pocztku zbkowania do momentu
wyrzynania si pierwszych zbw staych, ktre nastpuje w 6 - 7 roku ycia
29

Pd 2 mies.

Pd 4 mies.

Noworodek

2 rok ycia

6 lat

12 lat

25 lat

Ryc. 16. Dwa okresy ycia podowego i pi okresw po urodzeniu. Dla ukazania charakterystycznych zmian proporcji rnych czci ciaa w rnych okresach rozwoju postacie przedstawiono
w jednakowych rozmiarach.

dziecka. W t y m okresie dziecko rozpoczyna chodzi (koniec pierwszego pocztek drugiego roku ycia), co prowadzi do wytworzenia si krzywizny
ldwiowej krgosupa. W t y m te okresie 6-12-krotnie powiksza si wikszo narzdw szyi, klatki piersiowej, j a m y brzusznej i miednicy, za jeszcze
silniej wzrastaj przewd pokarmowy, kociec i miniwka. Trzewia szyi
i serce s ustawione wysoko. Rwnie wysoko ustawiona jest stosunkowo
dua (zwaszcza we wczeniejszych okresach) wtroba. Klatka piersiowa jest
krtka i zaokrglona, podcika tuszczowa obfita.
Wiek pnego dziecistwa trwa od pocztku wyrzynania si zbw staych
do pojawienia si 28 zbw (brak jeszcze zbw mdroci), co zbiega si
z pocztkiem pokwitania (12-14 lat).
Wiek modzieczy (iuvenilitas) trwa od czasu wyrnicia si 28 zbw
(14-16 lat) do ukoczenia wzrostu wysokoci (20-25 lat).
Wiek dorosy ( v i r i l i t a s ) i w i e k dojrzay (maturita) - to lata najwikszej
wydolnoci i przydatnoci do pracy. Przypada on na lata 25-55 u mczyzn
i 20-50 u kobiet. Granica midzy t y m i okresami nie jest wyrana i u rnych
osobnikw wystpuje w rnych latach. Przypada ona na pierwsze sabe
objawy starzenia si, jak pocztek kostnienia szww czaszki. Wiek dojrzay
trwa do czasu przekwitania ( c l i m a c t e r i u m ) u kobiet i do wystpowania zmian
starczych u obu pci, jak wypadanie w o s w , silne zuycie zbw, kostnienie
szww czaski, starczowzroczno, przyrost ciaru ciaa zwaszcza u pyknikw. Grna granica wieku dojrzaego jest obecnie zmienna osobniczo i moe
si przesuwa w granicach 10 lat. W t y m okresie w organizmie daj si
zauway zmiany wsteczne, ktre stopniowo wzmagaj si w nastpnym
okresie.
30

Nowo-4 mies. 8 mies. 1 rok 2 )4 roku 4 lata

rodek

7 lat

12 lat

15 lat

Osobnik
dorosy

Ryc. 17. Wzrost i rozwj zewntrznych form ciaa.

Wiek staroci (senium) trwa od 55-60 lat do koca ycia. Niektrzy rozrniaj trzy stopnie staroci: pierwszy - t o lata 60-70, drugi - w a c i w a s t a r o do 80 lat i trzeci - po latach 80. Po 60 latach wosy siwiej, wystpuj
zmarszczki z p o w o d u zaniku tkanki tuszczowej i zmian skry, ktra traci
napicie. Narzdy wewntrzne starzej si i s mniej sprawne, wzrost nieco
obnia si, chocia postawa ciaa moe jeszcze pozosta sprysta i prosta.
Okoo 70 lat w o s y bielej, staj si rzadsze, ysina si powiksza, zazwyczaj
wystpuje wyrane pochylenie tuowia lub nawet starcze wygicie krgosupa
piersiowego. Napicie mini zmniejsza si, wystpuje zwiotczenie wizade.
W ostatnim okresie wystpuj wyrane objawy zanikowe, chocia czsto
sprawno umysowa bywa zachowana.

Symetria i asymetria
Ju wyej w s p o m n i a n o o t y m , e ciao ludzkie wykazuje budow dwustronnie symetryczn, to znaczy, e poowy przedzielone paszczyzn porodkow
maj si do siebie, jak odbicia w lustrze. Std te czowiek ma szereg narzdw
parzystych, jak oczy, uszy, koczyny i inne. Jednakta symetria nie jest idealna.
31

Zwykle koczyna grna prawa jest nieco dusza i silniejsza, w przeciwiestwie do koczyny dolnej; poniewa stopa lewa w wikszoci przypadkw jest
nieco dusza, obuwie naley przymierza na lew nog. Rwnie i twarz nie
jest cakowicie symetryczna - czsto dostrzegamy asymetri, zwaszcza w budowie nosa, oczu lub uszu. Dotyczy to rwnie innych szczegw.
Natomiast znaczn asymetri dostrzegamy w pooeniu i budowie niektrych narzdw wewntrznych. Niektre narzdy nieparzyste zarodka, jak
serce, wtroba, ledziona, odek, jelito, wyrostek robaczkowy, zmieniaj
swe pooenie i le niesymetrycznie: serce w wikszej czci po stronie lewej,
wtroba po prawej, ledziona i odek po stronie lewej, wyrostek robaczkowy
z jelitem lepym - po stronie prawej, za ptle jelita cienkiego - nieregularnie
ukadaj si w jamie brzusznej.
/
Rnice te tumaczymy gwnie zmianami rozwojowymi, uzalenionymi
wzajemnie. Tak wic puco lewe jest mniejsze od prawego, gdy wczeniej
rozwijajce si serce zajmuje wicej miejsca po stronie lewej klatki piersiowej.
Nerka prawa ley niej od lewej z p o w o d u silnie rozwijajcej si po stronie
prawej wtroby, ktra spycha nerk praw ku doowi.

Metameria
We wczesnych okresach rozwoju zarodka dostrzegamy wystpowanie
u niego w czci tylnej okolicy g o w o w e j ksztatowanie si odcinkw o podobnej budowie, formujcych si w miar rozwoju zarodka w kierunku od
zawizka gowy do koca tuowia. Te odcinki nosz nazw praczonw altto
s o m i t w . Powstaj one ze rodkowego listka zarodkowego, ktry daje zawizek koca, mini i skry, powstajcych z poszczeglnych somitw.
Budowa organizmu z s o m i t w w dalszym cigu si zaciera, jednak niektre
jej szczegy pozostaj w organizmie ludzkim na stae. Widzimy wic, e
krgosup skada si z podobnych w zasadzie do siebie krgw, midzy
ktrymi przebiegaj podobne wizada. Z krgami s powizane ebra kostne,
ktre s w peni rozwinite w czci piersiowej krgosupa, natomiast w innych jego czciach wystpuj w postaci szcztkowej. W obrbie klatki
piersiowej ebra s poczone ze sob pasmami miniowymi, tworzcymi
minie midzyebrowe zewntrzne i wewntrzne. Rwnie w miedzyebrzach przebiegaj naczynia krwionone i nerwy midzyebrowe, zaopatrujce
minie i pokrywajce je pasma skfy. T w o r y te, stanowice podobne do
siebie czci ciany klatki piersiowej, nazywamy metamerami (greckie: metapo, meros - cz, a wic kolejne czci); m w i m y wic, e klatka piersiowa
ma budow metameryczn. lady tej b u d o w y znajdziemy i w innych czciach
ciaa, natomiast nie widzimy ich w budowie koczyn.

32

Ryc. 18. Krzy w. Andrzeja - kanon rzymskiego architekta Witruwiusza uzupeniony przez
Leonarda da Vinci, ktry dorysowa posta w rozkroku z uniesionymi nieco ramionami. Wok tej
figury nakreli koo, ktrego rodek znajduje si w ppku. Wysoko gowy wg tego kanonu jest
maa (Vg wysokoci ciaa).

Proporcje ciaa ludzkiego i ich zmiany w cigu ycia

Od dawna wielcy malarze i rzebiarze, ktrzy byli jednoczenie znawcami
anatomii lub te badaczami ciaa ludzkjego, jak Leonardo da Vinci, Micha
Anio Buonarotti, czy Rafael Santi, dyli do ustalenia klasycznych, a wic
najbardziej harmonijnych, proporcji ciaa ludzkiego. Taki k a n o n " , w ktrym
czowiek z rozkrzyowanymi koczynami dawa si wpisa w koo, ustanowi
Leonardo. Dzisiaj przyjmujemy, e sig, czyli odlego midzy kocami
opuszek palcw rodkowych rk przy poziomo odwiedzionych koczynach
rwna si w przyblieniu wysokoci ciaa.
Jednak naley zaznaczy, e proporcje te mona okreli tylko bardzo
oglnie, gdy zale one od szeregu czynnikw dziedzicznych, konstytucyjnych i zewntrznych, a take pci i przede wszystkim od wieku.
W i e m y ju, e pd ma stosunkowo du gow, ktra w wieku 2 miesicy
ycia podowego w y n o s i tyle, co cay t u w z koczynami dolnymi. Natomiast
wysoko g o w y czowieka dorosego w y n o s i Vs wysokoci caego ciaa.
3 - Anatomia i fizjologia

33

Z tego wida, e podczas wzrastania osobnika gowa ronie znacznie wolniej

ni tuw i koczyny dolne. Wysoko gowy noworodka wynosi 1 / 3 cz
dugoci jego tuowia z koczynami. Koczyny.dolne podu dwumiesicznego
stanowi mniej ni V 4 jego dugoci, u noworodka okoo 3 / 8 , podczas gdy
u czowieka dorosego stanowi one poow dugoci ciaa. A wic w miar
wzrastania zmniejsza si stosunkowo wysoko gowy, a zwiksza si dugo
koczyn dolnych.
Zmieniaj si rwnie proporcje obu koczyn. U podu koczyny dolne s
znacznie krtsze od grnych i cho te rnice w cigu ycia podowego
zmniejszaj si, to jeszcze noworodek ma koczyny dolne krtsze od grnych.
Dopiero w pierwszych piciu latach ycia dziecka dugo koczyn staje si
mniej wicej rwna, a w dalszych latach dugo koczyn dolnych zaczyna
przewaa.
Jak wspomniano, na proporcje ciaa wpywa rwnie pe. Ot proporcje
i ksztaty ciaa kobiet s bardziej zblione do wystpujcych u dzieci ni
u mczyzn. Koczyny dolne u kobiet s stosunkowo krtsze ni u mczyzn,
rwnie klatka piersiowa na przekroju poziomym jest u kobiet, podobnie jak
u maych dzieci, bardziej okrga, podczas gdy u mczyzn jest bardziej paska.

Rnice konstytucyjne budowy ciaa

Jak podano wyej, proporcje ciaa ludzkiego zalene s rwnie od typu
konstytucyjnego. Pewne proporcje wizano ze skonnoci do pewnych
chorb, czy te uwaano za wynik procesw chorobowych. Byy rne prby
ustalenia typw konstytucyjnych; na og mona jednakzgodzisiz Kretschmerem, e wszystkie formy dadz si uj w trzy typy, ktre pokrtce'
opiszemy.
Typ leptosomiczny odznacza si wikszymi wymiarami dugociowymi,
natomiast mniejszymi szerokociowymi i obwodami. Leptosomicy maj posta wyduon, dugie koczyny dolne, dug wsk klatk piersiow, wskie
opadajce barki. Szyja duga, cienka, twarz wska, duga, nos duy, wski,
wargi cienkie. Na og szczupli, nie maj skonnoci do tycia.
Typ eurysomiczny, czyli pykniczny charakteryzuj, w przeciwiestwie do
leptosomicznego, mniejsze wymiary dugociowe, natomiast wiksze szerokociowe i obwody. Pyknicy maj budow krp, przysadzist, krtkie grube
koczyny, duy obwd brzucha, klatki piersiowej i szyi, co spowodowane jest
rwnie skonnoci do odkadania si tuszczu. Klatka piersiowa krtka,
szeroka i gboka, kt podmostkowy rozwarty. Barki szerokie, kark gruby.
Twarz szeroka, okrga, cera rumiana, nos krtki, szeroki, oczy pytko osadzone.
Typ atletyczny charakteryzuje jego nazwa. Stanowi on rodzaj poredni
midzy opisanymi poprzednio, zbliony do typu klasycznego lekkoatlety.
Budowa wysmuka, harmonijna, kociec i minie dobrze rozwinite, klatka
piersiowa dobrze wysklepiona, kt podmostkowy prosty. Barki szerokie.
34

natomiast mniejszy o b w d w pasie i wskie biodra. Szyja miernego o b w o d u

i dugoci, twarz owalna, nos prosty, wargi mierne.
Naley zaznaczy, e opisane typy konstytucyjne wystpuj w czystej
postaci niezbyt czsto, natomiast typy mieszane spotyka si w rnych
formach, z przewag tego czy innego typu. Typ eurysomiczny nieraz wystpuje w latach starszych, kiedy bardziej przejawia si skonno do tycia.

PRZEGLD UKADW NARZDW

Jak ju w i e m y , liczne narzdy ciaa ludzkiego, przeznaczone do rozmaitych
czynnoci, wypeniaj swe zadania czc si w wiksze czy mniejsze ukady.
Rwnie ukady narzdw nie pracuj samodzielnie, tylko cz swe czynnoci
z prac innych ukadw. Nadrzdnym ukadem jest ukad nerwowy, ktry
reguluje wszystkie czynnoci organizmu, a poza t y m jest siedliskiem wiadomoci. Jedynie harmonijna wsppraca wszystkich narzdw prowadzi cfo
normalnych czynnoci caego organizmu. Pamita o t y m lekarz, ktry nie leczy
chorego narzdu, lecz chory organizm.
Rozrniamy nastpujce ukady narzdw:
1. Ukad narzdw ruchu.
6. Ukad nerwowy.
2. Ukad trawienny.
7. Ukad gruczow dokrewnych.
3. Ukad oddechowy.
8. Ukad narzdw zmysw.
4. Ukad naczyniowy.
9. Powoka wsplna.
5. Ukad moczowo-pciowy.

Ukad narzdw ruchu

Najatwiej dostrzegalnym przejawem ycia jest ruch, ktrego rdem jest
tkanka miniowa, z ktrej s zbudowane minie. S one przewanie umocowane na kociach, ktre odgrywaj rol dwigni, nie mogcych porusza si
samodzielnie. Dlatego te omawiany ukad dzielimy na ukad narzdw ruchu
biernego, do ktrego nale koci, stawy i wizada, oraz czynnego, ktry
tworz minie szkieletowe.
Nauka o kociach ( o s t e o l o g i a ) dzieli si na ogln i szczegow. W t y m
przegldzie o m w i m y jedynie podstawy osteologii oglnej, natomiast poszczeglne koci bd o m w i o n e w osobnym rozdziale.
Koci (ossa) obok zbw s najbardziej wytrzymaymi narzdami organizmu, z ktrych zbudowany jest szkielet, narzd p o d p o r o w y ciaa. Na zgniatanie
ko jest wytrzymalsza od granitu, na zgicie odporniejsza od dbu, natomiast
najsabsza jest na rozciganie. Obok tak duej wytrzymaoci ko jest rwnie
sprysta. Niedue odksztacenia, np. mae wygicie koci wraca do n o r m y
natychmiast po ustaniu siy dziaajcej. Jeeli sia ta przekracza odporno
koci, ulega ona zamaniu.
Te waciwoci ko zawdzicza s w y m skadnikom - organicznej chrzstce
35

kostnej, zwanej osein i solom wapnia (gwnie w g l a n o m i fosforanom).

Oseina nadaje kociom sprysto, sole wapnia - twardo i odporno.
Koci w wieku m o d y m zawieraj wicej oseiny i s dziki temu bardziej
elastyczne, natomiast u ludzi starych atwiej ulegaj zamaniom.
Pod wzgldem ksztatu dzielimy koci na dugie, krtkie i paskie. Koci
dugie le gwnie w koczynach; do paskich nale koci pokrywy czaszki,
opatka; koci rnoksztatne, jak np. krgi i koci nadgarstka zaliczamy do
koci krtkich.
Koci dugie skadaj si z trzonu ( corpus) i d w c h k o c w (extremitas).
Trzon jest zbudowany z istoty zbitej (p. Tkanki), natomiast koce - z istoty
gbczastej, pokrytej pa powierzchni koci istot gbczast. Wewntrz trzonu
znajduje si jama szpikowa (cavum medullare), wypeniona szpikiem t y m
(medulla ossium flava), stanowicym substancj tuszczow. U podu jama
szpikowa jest wypeniona szpikiem c z e r w o n y m (medulla ossium rubra), w y twarzajcym krwinki czerwone - erytrocyty. Koci krtkie i paskie s zbudowane podobnie do kocw koci dugich; w siateczce istoty gbczastej ley
szpik czerwony.
Koci s pokryte mocn bon cznotkankow, zwan okostn (periosteum). Jest ona obficie unaczyniona i unerwiona, od niej te w gb koci
wchodz naczynia odywne. Ko pozbawiona okostnej, a t y m samym rda
odywiania, obumiera. Na wewntrznej powierzchni okostnej ley warstwa
komrek kociotwrczych (osteoblastw), ktre mog budowa tkank kostn w okresie wzrastania koci lub czy jej czci po zamaniach.
Poczenia koci. Niektre koci przeznaczone do ochrony wraliwych
narzdw, jak np. koci czaszki, s poczone ze sob nieruchomo, tworzc
szwy (suturae). Inne s poczone ze sob s t a w a m i (articulationes), pozwalajcymi na ruchy w rnych zakresach. W niektrych stawach ruchy zachodz
dokoa jednej tylko osi, w innych dokoa dwch czy wikszej liczby osi.
Nazywamy je odpowiednio stawami jedno-, dwu- lub wieloosiowymi.
Do staww jednoosiowych nale np. stawy palcw rki, ktre moemy
zgina i prostowa. Przykadem stawu dwuosiowego jest staw nadgarstkowy,
w ktrym moemy rk zgi (w kierunku doni) i wyprostowa (w kierunku
grzbietu) oraz odwodzi i przywodzi rk (w stron kciuka i palca maego).
Wreszcie w stawach wieloosiowych, jak ramienny i biodrowy, moemy
wykonywa dowolne ruchy: zgicia i prostowania (do przodu i do tyu),
odwodzenia i przywodzenia (ku bokowi i do tuowia), oraz o b r o t w (na
zewntrz i do wewntrz).
Staw czy dwie lub wicej koci, na ktrych wystpuj gadkie, ograniczone
powierzchnie stawowe. Jedna z koci ma na kocu wypuk g o w s t a w o w
(caput articulare) w postaci wycinka kuli, walca lub bardziej skomplikowan,
druga - odpowiednio zagbione wydrenie, zwane panewk czy wydreniem s t a w o w y m (cavitas glenoidalis). Zarwno gowa, jak i wydrenie s
pokryte szklist chrzstk s t a w o w (cartilago articularis). Chrzstki s zwilone lisk mazi s t a w o w ( s y n o v i a ) , dziki czemu tarcie w stawie midzy gow
a panewk jest minimalne.
36

rj

i;

ll
It ..
MSi2
'W
1S

f i
%

1
1

Ryc. 19. Stawy czowieka o rnym stopniu swobody ruchw: 1 - stawy wieloosiowe, 2 - stawy
jednoosiowe, 3 - staw dwuosiowy.

Staw otacza torebka s t a w o w a ( capsula articularis), zoona z zewntrznej

warstwy wknistej i wewntrznej maziowej. Przytrzymuje ona koci wzgldem siebie i zrastajc si z obu komi zamyka jam s t a w o w (cavum
articulare), do ktrej bona maziowa wydziela potrzebn ilo mazi.
Torebka stawowa nie jest jedynym czynnikiem przytrzymujcym koci
w stawach. Du rol gra te cinienie atmosferyczne, lecz najsilniej przeciw37

dziaaj rozchodzeniu si koci (a wic i zwichniciu stawu) minie, ktre,

przytrzymuj koci tworzce staw. Rwnie du rol odgrywaj silne nieraz
wizada wzmacniajce torebk stawow lub przebiegajce wewntrz stawu
i bezporednio midzy komi, jak to widzimy w stawie kolanowym.

Minie
Jak widzimy, same koci i stawy nie mog wykonywa ruchu. Ruch moe si
odbywa pod wpywem okrelonych si, np. siy cikoci. Jeeli uniesiemy
koczyn grn do poziomu, a potem zwolnimy minie, to koczyna opadnie. Podobnie opada gowa na piersi siedzcego w pocigu i zasypiajcego
pasaera. S to ruchy bierne, zachodzce bez udziau mini, ktre stanowi

f-

Ryc. 20. Rodzaje mini. Ukad wkien miniowych. A - m . wrzecionowaty, 6- m. dwubrzucowy, C - m . ppierzasty, D - m . pierzasty, C - m . paski, F - m . z e smugami cignistymi, G - m .
dwugowy, H- m. okrny.

38

narzdy ruchu czynnego. Rozpoczynaj si one i kocz na kociach, ktre

stanowi ukad dwigni poczonych stawami.
Minie szkieletowe s zbudowane ztkanki miniowej poprzecznie prkowanej, zalenej od naszej woli. Jednostk czynnociow jest misie (musculus). Minie maj rne ksztaty. Najczciej s to wyduone t w o r y walcowate, grubsze w rodku, przechodzce na kocach w mocne cigna ( t e n d i n e s ) ,
zbudowane z tkanki cznej wknistej. Minie tego rodzaju nazywamy
wrzecionowatymi. Wystpuj one gwnie na koczynach. Cz rodkowa
minia wrzecionowatego nosi nazw brzuca ( venter ), koniec bliszy nazyw a m y gow (caput), koniec dalszy ogonem ( cauda ). Misie majcy dwa
przyczepy blisze nazywamy d w u g o w y m (m. biceps), trzy - t r j g o w y m (m.
triceps), cztery - c z t e r o g o w y m ( m. quadriceps). Jeeli koniec dalszy minia
dzieli si na kilka cigien, m w i m y o miniu wieloogoniastym.
W cianach tuowia napotykamy minie o ksztacie bon, zwane miniami
paskimi (musculi piani). Misie paski nie ma brzuca ani gw, a jego
wkna przechodz w cienkie, paskie cigna, zwane rozcignami ( aponeuroses).
Dziaanie mini. Minie przyczepiajce si do dwch koci, przy skurczu
skracaj si i zbliaj te koci do siebie. Jak ju w i e m y , ruchy te s okrelone
budow staww i ksztatami koci, do ktrych si przyczepiaj.
Dla wyjanienia dziaania mini rozpatrzymy przykady dwigni, na ktrych
zasadach one pracuj. Dwigni z punktu widzenia mechaniki jest kada ko

Ryc. 21. Rodzaje dwigni: A - dwignia rwnowana, B - dwignia siowa, C - dwignia

szybkociowa.

39

duga, jako belka sztywna podparta na nieruchomym punkcie oporu. Jeeli

punkt ten ley na j e d n y m z kocw belki, to m a m y do czynienia z dwigni
jednoramienn, natomiast jeeli ley on pod jakimkolwiek miejscem midzy
kocami belki, to stanowi ona dwigni dwuramienn (ryc. 21). Ramieniem
dwigni nazywamy wic cz belki, lec midzy punktem oparcia i miejscem przyoenia siy dziaajcej na dwigni, za pomoc ktrej m a m y
pokona opr O dla wykonania pewnej pracy. Dwignia jest zrwnowaona,
jeeli sia i opr s rwne, jak np. odwanik i masa t o w a r o w a na szalach wagi.
Jeeli do jednego z ramion dwigni zrwnowaonej przyoymy si, to drugie
rami wykona ruch w o d w r o t n y m kierunku.
Waga jest przykadem dwigni dwuramiennej zrwnowaonej; w nauce
0 miniach bdziemy mieli do czynienia z dwigniami rnoramiennymi.
Zasada ich dziaania - p. ryc. 22. S one zrwnowaone, jeeli iloczyn siy
P przez rami AB dwigni bdzie rwny iloczynowi siy Pi przez rami BC
dwigni. Z tego wynika, e przy dwigni rwnoramiennej wystarczy bardzo
maa sia do wyprowadzenia jej ze stanu rwnowagi, natomiast przy dwigni
rnoramiennej trzeba rnych si do jej zastosowania. Przykadem moe by
staw okciowy, ktrego schemat przedstawia ryc. 22: punkt podparcia B,
wyrostek okciowy AB i przedrami BC. Do wyrostka okciowego przyczepia
si bardzo silny misie t r j g o w y ramienia, PA. Przy jego skurczu zajmuje on
pozycj PAh za przedrami - pooenie AiCh Jest to przykad dwigni
szybkociowej, w ktrej silny misie skraca si mao, a wykonuje obszerny
ruch rki, jak przy ciosie pici czy kuciu motem.
W dwigni jednoramiennej zarwno punkt przyoenia siy, jak i punkt
przyoenia oporu le na j e d n y m ramieniu dwigni, midzy punktem oparcia
1 w o l n y m kocem dwigni. Na t y m s a m y m przykadzie stawu okciowego
rozpatrzymy dziaanie minia d w u g o w e g o ramienia. Rozpoczyna si on na
opatce u gry i koczy si na koci promieniowej w pobliu stawu. Jest to
silny misie, ktry m.in. dziaa na przedrami, powodujc zgicie stawu
okciowego. Przy nie obcionej rce przedrami dziaa jak dwignia szybkociowa, np. przy rzutach czy uderzeniu rakietk pingpongow. Natomiast
misie ramienno-promieniowy, rozpoczynajcy si na dolnej czci koci
ramiennej, a koczcy si na koci promieniowej w pobliu rki, dziaa na staw
okciowy z du si, zginajc jednak przedrami stosunkowo w o l n o . M a m y tu
przykad dwigni siowej.
Ruchy s w przewaajcych wypadkach wynikiem dziaania kilku lub wikszej liczby mini, ktre wspdziaaj jako synergici. Minie te przewanie
wykonuj okrelone ruchy, jako zginacze, odwodziciele, zwieracze itp. Trzeba
jednak pamita, e rozkurcz minia nie powoduje ruchu przeciwnego, a wic
np. ustanie skurczu minia zginacza palcw rki nie powoduje ich prostowania. Do tej czynnoci s preznaczone minie przeciwnicze - antagonici,
a 'wic prostowniki, przywodziciele, rozwieracze itd. Czasem dziaaj jednoczenie synergici i antagonici, a jeeli napicie ich jest jednakowo silne, to
nie powoduj one ruchu, a ustalaj stawy, hamujc czynnoci.
Sia minia nie zaley od dugoci, ale od liczby jego wkien. Znamy to
40

Ci
Ryc. 22. Schemat dziaania m. trjgowego w stawie okciowym (dwignia dwuramienna szybkociowa).

z codziennej obserwacji - minie grube widzimy u ludzi silnych, natomiast

cienkie u dzieci i osobnikw sabo wywiczonych. Liczba wkien wie si
z przekrojem minia: im wikszy jest przekrj, tym wiksza jest sia minia.
Takie stosunki spotykamy jednak nie we wszystkich miniach, lecz tylko
w takich, gdzie wkna miniowe biegn rwnolegle do ich osi dugiej
(ryc.20). Najczciej s to minie wrzecionowate, ktrych przekrj poprzeczny w najgrubszym miejscu jest jednoczenie przekrojem fizjologicznym, to
znaczy trafiajcym wszystkie Wkna prostopadle do ich przebiegu. Znamy te
41

wm

Xtt
i

Ryc. 23- Schemat dziaania m. dwugowego ramienia w stawie okciowym (dwignia jednoramienna szybkociowa).

takie minie, w ktrych wkna dochodz do cigna skonie na j e d n y m lub,

na obu kocach. S to minie ppierzaste i pierzaste (ryc.20). eby wykona
ich przekrj fizjologiczny, naley robi przekroje poprzeczne w kilku miejscach,
eby wszystkie wkna byy raz przecite. Suma powierzchni przekrojw da
przekrj fizjologiczny minia.
Stwierdzono eksperymentalnie, e misie o przekroju 1 cm 2 ma si ok. 10
kg (7-11,1 kg). Jest to tzw. jednostka siy miniowej, ktrej wielko jest
zmienna i zaley od wieku, stanu oglnego i stanu psychicznego osobnika
(napicie w o l i , stres itp.). Na podstawie przekroju fizjologicznego minia
mona okreli jego si.
Wynikiem skurczu minia jest ruch. Misie kurczc si, jak ju w i e m y ,
skraca si i grubieje i taki skurcz nosi nazw izotonicznego. Jednak skurcz
minia moe nie w y w o a ruchu, jak np. skurcz mini szczk przy ich
zaciniciu albo skurcz przy utrzymywaniu uniesionej rki. Tego rodzaju
skurcz nazywamy izometrycznym, tzn. nie zmieniajcym dugoci.
Pewna cz wkien pozostaje w stanie skurczu nawet w spoczynku. Taki
stan nosi nazw napicia staego {tonus). Stopie jego jest rny i zaley od
wieku, stopnia zmczenia, jak rwnie konstytucji osobnika. Napicie to
spada w czasie snu i moe by zniesione w stanie omdlenia lub przez gbok
narkoz. Ustaje cakowicie po mierci.
Do ukadu narzdw ruchu czynnego nale urzdzenia pomocnicze mini.
Skadaj si na nie wspomniane ju cigna, pochewki cigien i mini,
troczki cigien, bloczki, kaletki maziowe, powizie. Pochewki otaczaj cigna, chroni je i, praktycznie biorc, znosz ich tarcie. Pochewki mini
otaczaj minie i przytrzymuj je w okrelonym pooeniu, wpywajc w niektrych wypadkach na rodzaj ich ruchw. Powizie otaczaj grupy miniowe,
czc je w grupy czynnociowe. Szczeglnie silne s one na koczynach.
Bloczki s to wyrostki kostne, oczka chrzstkowe lub ptelki cigniste, przez
ktre przerzucaj si cigna, zmieniajc kierunki swego przebiegu.
42

in

^ k ' '
c
Ryc. 24. Schemat dziaania m. ramienno-promienjowego (dwignia jednoramienna siowa).

W miejscach, gdzie cigna mog by ucinite lub ocieraj si o koci przy

ruchach, spotykamy wczone do cigna drobne zazwyczaj kostki, zwane
trzeszczkami. Wyjtkowo du trzeszczk jest rzepka ( patella ), ochraniajca
staw kolanowy, ktra peni jednoczenie rol bloczku dla cigna mini
prostujcych staw kolanowy.

Ukad trawienny
Do podtrzymania wszystkich procesw yciowych, jak w i a d o m o , niezbdny
jest dopyw pokarmw, w o d y i tlenu. Woda i pokarmy s przyjmowane przez
ukad trawienny, do przyswajania tlenu suy ukad oddechowy.
Woda jest wchaniana bezporednio przez narzdy trawienia, w stanie nie
43

zmienionym, natomiast pokarmy musz by strawione, czyli doprowadzone

do stanu, w jakim mog by wchonite przez jelita i wczone do krwiobiegu.
Do tych celw suy skomplikowany ukad narzdw trawienia.
Ukad t r a w i e n n y jest w zasadzie cew dugoci kilku metrw, o cianch
z bony luzowej, miniowej i surowiczej, do ktrej uchodz przewody
licznych gruczow trawiennych.
Pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jama ustna ( cavum
oris), przyjmujca pokarm. Mieci si w niej jzyk (lingua) i zby ( dentes),
rozdrabniajce pokarmy. Do jamy ustnej uchodz przewody linianek ( glandulae salivares), ktrymi pynie lina (saliva). Jzyk za pomoc liny f o r m u j e
ksy i przesuwa je do garda ( p h a r y n x ) , gdzie zostaj one przeknite. Gardo
jest w s p l n y m odcinkiem drg pokarmowych i oddechowych, ktre tu si #
krzyuj. Z garda ksy pokarmu przechodz do przeyku i dalej do odka,
gdzie pokarm ulega trawieniu mechanicznemu pod w p y w e m jego ruchw
i chemicznemu pod dziaaniem soku odkowego ( succus gastricus). Czciowo strawiony pokarm, dziki ruchom perystaltycznym odka, zostaje
przesunity do pierwszego odcinka jelita cienkiego - dwunastnicy ( duoder
num), gdzie zostaj strawione skadniki pokarmw - biaka, tuszcze i wglowodany. Trawienie odbywa si za pomoc sokw trawiennych, wydzielanych
przez gruczoy j e l i t o w e (glandulae intestinale), trzustk (pancreas) i w t r o b
(hepar). Pod w p y w e m sokw trawiennych skadniki pokarmw o duych
czsteczkach zostaj rozbite na ciaa prostsze, o maych czsteczkach, ktre
mog przej przez bony pprzepuszczalne jelita.
W dalszych odcinkach jelita cienkiego (intestinum tenue) - w jelicie czczym
i krtym (jejunum et ileum), nastpuje wchanianie produktw trawienia do
naczy krwiononych i chonnych, przebiegajcych w cianie jelita, ktre
rozprowadzaj je po caym organizmie. Pozostaa tre jelita cienkiego przechodzi do jelita grubego ( intestinum crassum),\N ktrym nastpuje trawienie
resztek pokarmw, wchanianie w o d y i f o r m o w a n i e kau, wydalanego nastpnie przez odbyt (anus).

Ukad oddechowy
Do przemian fizykochemicznych, zachodzcych w organizmie, jest niezbdny tlen, ktrego g w n y m rdem jest powietrze atmosferyczne, pobierane
przez ukad oddechowy. Powietrze wchodzi przez nozdrza przednie do j a m y
n o s o w e j (cavum nasi), podzielonej przegrod nosa (septum nasi) i przepywa
przez szereg.przestrzeni, ograniczonych m a o w i n a m i n o s o w y m i (conchae
nasales). Maowiny s pokryte bogato unaczynion bon luzow. Przepywajce powietrze zostaje ogrzane i nasycone par wodn, powstajc z w y dzieliny bony luzowej. Na wilgotnej bonie luzowej osiadaj te czsteczki
kurzu.
Jam nosow otaczaj przestrzenie dodatkowe, zwane zatokami przynosow y m i (sinus paranasales), otrzymujce nazwy od koci, w ktrych si znajdu44

j. S to zatoki parzyste: czoowa, klinowa, sitowa i najwiksza z nich szczkowa. Zatoki te s wypenione powietrzem, dziki czemu chroni wntrze
czaszki przed ozibieniem powietrzem przepywajcym przez jam nosow.
Graj one rwnie rol rezonatorw, nadajcych odmienn barw gosu
kademu osobnikowi.
Z j a m y nosowej klimatyzowane w opisany sposb powietrze przechodzi
przez nozdrza tylne ( choanae ) do jamy garda, gdzie krzyuje si z drog
pokarmow.
Dalej powietrze wchodzi do krtani (larynx), ktra jest narzdem gosu, bdc
jednoczenie odcinkiem granicznym grnych drg oddechowych. Nastpnymi narzdami ukadu s dolne drogi oddechowe, do ktrych naley tchawica
(trachea), dzielca si na dwa oskrzela g w n e ( b r o n c h i principales), wchodzce do wnk puc, rozgaziajce si na drobniejsze oskrzela.
Waciwymi narzdami oddechowymi s puca ( pulmones). Le one w jamie klatki piersiowej, w ktrej znajduje si rwnie serce. Kady z tych trzech
narzdw ley w oddzielnej jamie surowiczej. Serce zajmuje jam osierdzia,
o czym bdzie m o w a dalej. Kade puco ley w zamknitej przestrzeni,
wysane} bon surowicz, zwan opucn, ktra jako opucna cienna ( p l e u r a
parietalis) wyciea ciany Jamy opucnej (cavum pleurae) i przechodzi na
puca jako opucna pucna ( pleura visceralis). Puco szczelnie wypenia jam
opucnej, ktra staje si jedynie szczelin wosowat, lec midzy w y m i e nionymi blaszkami opucnej. W jamach opucnej znajduje si troch pynu
surowiczego, uatwiajcego ruchy puca, zachodzce wewntrz klatki piersiowej podczas oddychania.
Puco prawe jest nieco wiksze od lewego, gdy cz jego miejsca zajmuje
serce, lece po stronie lewej klatki piersiowej. Wewntrz puca, jak w s p o m niano, oskrzela dziel si na drobniejsze gazki, ktrym towarzysz naczynia
krwionone. Dochodz one razem z oskrzelikami do pcherzykw pucnych,
w ktrych zachodzi w y m i a n a gazw midzy krwi i powietrzem, wypeniajcym pcherzyki. Krew przepywajca przez naczynia wosowate, oplatajce
pcherzyki pucne, oddaje do pcherzykw dwutlenek wgla, a zabiera z nich
tlen i odpywa do y pucnych, a nastpnie do serca, jako krew natleniona.
Przestrze leca midzy praw i lew jam opucnej nosi nazw rdpiersia
(mediastinum). Ley w n i m serce, grasica, przeyk, due naczynia i nerwy.

Ukad krenia
Wszystkie komrki organizmu ludzkiego potrzebuj niezbdnych do ycia
materiaw, jak tlen, woda, zwizki organiczne i zwizki nieorganiczne. Jednoczenie musz one wydala produkty przemiany materii, zbdne lub nawet
szkodliwe dla organizmu. Do zapewnienia tych warunkw suy ukad krenia. Nale do niego naczynia krwionone, w ktrych kry krew, wprowadzana w ruch przez silny narzd miniowy - serce, oraz naczynia chonne,
odprowadzajce pyny tkankowe drog chonki (limfy) do krwi. Krew dostar45

cza komrkom tlen i poywienie, jak rwnie zabiera produkty przemiany

materii z tkanek i przekazuje je narzdom wydalajcym je z organizmu (puca,
nerki, skra). Krew, limfa i pyny tkankowe stanowi rodowisko wewntrzne
organizmu.
Krew ( sanguis) skada si z pynnego osocza i skadnikw morfotycznych.
Osocze, zawierajce okoo 92% w o d y , skada si z surowicy (serum) i fibrynogenu. Fibrynogen jest ciaem biakowym, ktre po wypyniciu z naczynia
krwiononego cina si i tworzy skrzep. Do skadnikw morfotycznych krwi
nale elementy komrkowe, jak krwinki czerwone i biae oraz pytki krwi.
Krwinki czerwone, erytrocyty, s to mae komrki o rednicy okoo 7,5 (im,
zawierajce barwnik zwany hemoglobin. Hemoglobina tworzy nietrwae
poczenie z tlenem - oksyhemoglobin. W atmosferze dwutlenku wgla
oddaje ona tlen i czy si z dwutlenkiem wgla, tworzc zwizek C0 2 -hemog lobin. Na tej waciwoci polega zdolno zabierania z tkanek C0 2 i oddawanie im tlenu oraz o d w r o t n y proces zachodzcy w pucach, gdzie stenie tlenu
w powietrzu znajdujcym si w pcherzykach pucnych jest wysokie, za
dwutlenku niskie.
Krwinki czerwone rozwijaj si w szpiku kostnym. Pocztkowo s to komrki
jdrzaste, ktre w toku dojrzewania trac jdra i trafiaj do krwiobiegu jako
komrki bezjdrzaste. Krwinki te yj krtko, bo zaledwie okoo 100 dni, po
czym zostaj wyapane z krwiobiegu przez wtrob i przetwarzane.
Krwinki biae dziel si na granulocyty, limfocyty i monocyty. Granulocyty
s nieco wiksze od krwinek czerwonych i maj 6 - 1 2 (j,m rednicy. Granulocyty maj due patowate jdra, a w protoplazmie ich znajduj si trzy rodzaje
ziarnistoci, ktre daj si wykry barwnikami obojtnymi, kwanymi lub
zasadowymi. Na tej podstawie rozrniamy najliczniejsze granulocyty obojtnochonne (neutrofile) oraz znacznie rzadsze kwasochonne (eozynofile) i zasadochonne (bazofile).
Limfocyty s mniejsze od erytrocytw, maj due kuliste jdra lece bliej
o b w o d u komrki. Monocyty s najwikszymi krwinkami biaymi. Maj pasmo
barwice si, jdro nerkowatego ksztatu oraz s obdarzone zdolnoci ruchu
i fagocytozy.
Pytki k r w i (trombocyty) s bardzo maymi komrkami jdrzastymi o rednicy okoo 0,2 |xm. Bior one udzia w procesie krzepnicia krwi.
V

Serce
Serce (cor) jest narzdziem miniowym, wtaczajcym krew do ukadu
ttniczego. Chocia jest ono zbudowane ztkanki miniowej poprzecznie prkowanej (nieco rnicej si od mini szkieletowych), to jednak skurcze jego
nie s zalene od woli.
Serce ma ksztat stoka, w ktrym rozrniamy podstaw serca i jego
koniuszek. Podstawa jest zwrcona ku grze, t y o w i i stronie prawej, koniuszek
- ku doowi, przodowi i stronie lewej.
Jak wspomniano wyej (p. Ukad oddechowy), serce ley w rdpiersiu
46

w jamie osierdzia. Otoczone jest w o r k i e m osierdziowym ( p e r i c a r d i u m ) , zbud o w a n y m z d w c h w a r s t w - wknistej i surowiczej. Warstwa zewntrzna,
zwana osierdziem w k n i s t y m ( p e r i c a r d i u m fibrosum), jest mocn bon
ochronn. Warstwa wewntrzna (osierdzie surowicze) u podstawy serca
przechodzi na jego cian jako nasierdzie ( e p i c a r d i u m ) . Midzy blaszk
surowicz osierdzia i nasierdziem znajduje si wosowata jama osierdzia,
w ktrej jest nieco pynu surowiczego, zmniejszajcego tarcie midzy w o r k i e m
osierdziowym i sercem.
Wntrze serca jest podzielone przegrod serca (s eptum cordis) na poowy
praw i lew. Kada z tych pow jest podzielona poprzeczn przegrod na
dwie czci - grn i doln. W ten sposb tworz si cztery jamy serca: u jego
podstawy le dwa przedsionki - p r a w y i l e w y ( a t r i u m dextrum etsinistrum),
za poniej przegrody poprzecznej, zwanej przegrod przedsionkowo-komorow (s eptum atrioventriculare), le dwie k o m o r y serca - prawa i lewa
(ventriculus dexter et sinister).
Z podstawy serca wychodz dwa due naczynia, zwane ttnicami, ttnica
gwna, czyli aorta, i pie pucny, dzielcy si na dwie ttnice pucne.
Aorta po krtkim przebiegu ku grze zatacza uk i oddajc szereg gazi
biegnie ku doowi przy krgosupie. W jamie brzusznej koczy si podziaem
na dwie ttnice biodrowe wsplne, przechodzce do koczyn dolnych.
Wszystkie gazie aorty dziel si na coraz drobniejsze ttniczki, ktre
wreszcie przechodz w naczynia w o s o w a t e o rednicy 7 - 8 (xm. Naczynia te
przenikaj do wszystkich narzdw, doprowadzajc do nich tlen i poywienie.
W t y c h naczyniach prd krwi zostaje bardzo zwolniony, co umoliwia w y m i a n
gazw i produktw przemiany materii midzy krwi i tkankami.
Po spenieniu swych zada krew zbiera si w wiksze naczynia, zwane
yami (venae), prowadzce j w kierunku serca. Z y koczyn dolnych
i tuowia powstaje dua ya g w n a dolna (vena cava interior), z koczyn
grnych gowy i szyi - ya gwna grna (vena cava superior). Obie te yy
uchodz do przedsionka prawego.
Opisana droga krwi nosi nazw krenia albo krwiobiegu wielkiego.
Po wypenieniu si przedsionka prawego nastpuje jego skurcz (jednoczesny z lewym) i krew przepywa do komory przez otwr przedsionkowo-komorowy prawy. Jest on zaopatrzony w zastawk tej samej nazwy, zoon z 3 - 7
patkw. Dawniej nie rozrniano w tej zastawce patkw dodatkowych
i nazywano j zastawk trjdzieln ( valva tricuspidalis), a ta tradycyjna nazwa
dotrwaa do dzi.
Zastawka ta moe otwiera si tylko w stron komory. Kiedy po skurczu
przedsionkw kurcz si komory, to zastawka zamyka si i nie pozwala na
cofnicie si krwi do przedsionka, natomiast caa krew zostaje wyrzucona do
pnia pucnego {truncus pulmonalis) oraz jego rozgazie - ttnic pucnych i zostaje skierowana do puc.
Ttnice pucne ( arteriae pulmonales) s jedynymi ttnicami, prowadzcymi
krew yln, to znaczy odtlenion, bogat w C0 2 . W pucach oddaje ona
dwutlenek wgla i ulega natlenieniu, a wic zostaje przygotowana do ponow47

nego skierowania do tkanek. Pynie w i c ona z puc do serca czterema (czasem

trzema) yami pucnymi (venae pulmonales), ktre prowadz krew ttnicz*
natlenion i uchodz do przedsionka lewego. W przedsionku t y m koczy si
krenie pucne, czyli krwiobieg may.
Z przedsionka lewego krew przepywa o t w o r e m przedsionkowo-komorow y m l e w y m do komory lewej. Otwr ten zasania zastawka dwudzielna (valva
bicuspidali), ktra dziaa na zasadach podanych wyej. Przy skurczu k o m o r y
lewej krew zostaje wyrzucona do aorty, o czym ju bya m o w a wyej.
W kreniu wielkim krew odbywa du drog, na ktrej musi przezwyciy
znaczne opory. Dlatego komora lewa ma ciany prawie trzykrotnie grubsze od
prawej, ktra wypenia znacznie lejsz prac.
Krenie chonki, czyli limfy (lympha), rozpoczyna si w przestrzeniach
midzykomrkowych d r o b n y m i w o s o w a t y m i naczyniami chonnymi (vasa
lymphatica). Prowadz one produkty przemiany materii, ktre komrki wydalaj do przestrzeni midzykomrkowych. Na swej drodze naczynia przechodz
przez szeregi w z w chonnych (nodi lymphatici), zbudowanych z tkanki
cznej siateczkowatej, w ktrych s wytwarzane limfocyty. Prd limfy ulega
w nich zwolnieniu i nastpuje jej kontrola oraz ewentualna walka z zarazkami,
trafiajcymi do organizmu przez skr oraz drogi pokarmowe, oddechowe czy
moczowe.
Drobne naczynia chonne czc si tworz wiksze pnie, ktre towarzysz
naczyniom krwiononym.
Naczynia chonne, rozpoczynajce si w bonieluzowej przewodu jelitowego, zbieraj si w wiksze pnie, uchodzce do wzw chonnych trzewnych,
lecych na tylnej cianie jamy brzusznej. Pynca w nich chonka ma kolor
mleczny, spowodowany domieszk przechodzcych do niej z jelita cienkiego
zemulgowanych cia tuszczowych, skd pochodzi jej nazwa - mlecz ( c h y l u s ) .
Z wzw trzewnych mlecz pynie do zbiornika mleczu ( cisterna chyli), od
ktrego rozpoczyna si due naczynie chonne - p r z e w d piersiowy (ductus
thoracicu). Biegnie on przez rdpiersie i uchodzi do poczenia duych pni
ylnych, prowadzcych krew z lewej strony gowy, szyi i koczyny grnej
lewej.
Jak wynika z powyszego, krew dochodzi do najdrobniejszych ttniczek
dziki pracy serca, ktre podtrzymuje cinienie w ttnicach. Ale w naczyniach
wosowatych spada ono tak znacznie, e krew nie moe doj do serca,
zwaszcza z koczyn i tuowia. Dotyczy to rwnie limfy. Do podnoszenia si
krwi i limfy su zastawki ylne i duo liczniejsze od nich limfatyczne. Maj one
ksztat f a d w pksiycowatych, zrdnitych w y p u k y m brzegiem ze cian
naczynia, a w o l n y m brzegiem skierowanym ku ujciu naczynia. Poniewayy
i naczynia limfatyczne biegn w ssiedztwie mini, bywaj one w pewnych
miejscach uciskane przez kurczce si minie. Ucisk naczynia powoduje
dziki zastawkom przesunicie zawartego w n i m pynu ku grze o jedno lub
wicej piter zastawek.
Na wiksze pnie, uchodzce do serca, dziaa rwnie tzw. cinienie ujemne,
panujce w klatce piersiowej, o czym bdzie mowa przy oddychaniu.
48

Ukad moczowo-pciowy
Ukad moczowo-pciowy ( systema urogenitale) skada si z d w c h czci:
ukadu wydalniczego (moczowego) i ukadu rozrodczego (pciowego).

Ukad m o c z o w y
Jak ju w i e m y z poprzedniego rozdziau, produkty przemiany materii trafiaj
do krwi. Zadaniem ukadu moczowego jest oddzielenie ich od krwi i wydalenie
z organizmu.
Pierwsz rol speniaj nerki (renes). Le ond na tylnej cianie jamy
brzusznej w przestrzeni zaotrzewnowej, po obu stronach krgosupa. S to
due narzdy o ksztacie zblionym do ziaren fasoli.
Brzeg przyrodkowy nerki jest wcity i tworzy jej wnk, do ktrej wchodzi
dua ttnica nerkowa ( a r t e r i a renalis), a wychodzi ya nerkowa (vena renalis)
i m o c z o w d (ureter), odchodzcy od miedniczki n e r k o w e j (pe/v/s renalis),
ktra ley w gbi nerki. Ttnica nerkowa oddaje szereg gazi, ktre dziel si
na drobniejsze ttniczki, tworzce tzw. kbuszki nerkowe (glomerulirenales).
S to kbki naczy wosowatych, prowadzcych krew ttnicz, otoczone
torebkami nerkowymi, do ktrych zostaje odsczany silnie rozcieczony mocz
p i e r w o t n y (urina). Mocz ten przechodzi.przez skomplikowany ukad kanalikw
nerkowych, w ktrych woda zostaje wchonita z powrotem do krwi, przez co
nastpuje jego zagszczenie.
Zagszczony mocz ostateczny zbiera si w miedniczce nerkowej, z ktrej
moczowd prowadzi go do zbiornika - pcherza m o c z o w e g o ( vesica urinaria).
Po zebraniu si w n i m pewnej iloci moczu (250-500 cm 3 ) jest on wydalany
przez cewk moczow (urethra).
Pcherz moczowy ley w miednicy mniejszej, do tyu od spojenia onowego.
Jest on zbudowany z silnej, kurczliwej bony miniowej, wewntrz-wysany
bon luzow, odporn na dziaanie moczu.
Cewka moczowa eska jest krtkim (3-5 cm) przewodem, o rednicy okoo
7 m m , otwierajcym si w zatoce moczowo-pciowej, natomiast mska jest
znacznie dusza i wsza.

Ukad p c i o w y
Narzdy pciowe mskie. Su one do wytwarzania plemnikw i w p r o w a dzenia ich do narzdw eskich. Plemniki s wytwarzane w jdrach (testes)
i po procesie dojrzewania wyprowadzane do zbiornikw, zwanych najdrzami. Z kadego najdrza (epididymis)prowadzi dugi przewd,zwany nasieniow o d e m ( ductus deferens), ktry wchodzi do j a m y otrzewnej przez kana
pachwinowy i kieruje si w okolic dna pcherza moczowego. W tej okolicy
le te dwa pcherzyki nasienne (vesiculae seminales), ktre produkuj ciecz,
4-Anatomia i fizjologia

49

wchodzc w skad nasienia (sperma). Rwnie pod dnem pcherzyka ley

pojedynczy gruczo k r o k o w y (prostata), produkujcy skadnik nasienia. iMasie-'
n i o w d kadej strony czy si w obrbie gruczou krokowego z przewodem
pcherzyka nasiennego, tworzc krtki w s p l n y p r z e w d w y t r y s k o w y (ductus ejaculatorius), uchodzcy do cewki moczowej. Przewd ten jest czynny
w czasie wytrysku nasienia (ejakulacji). W akcie pciowym do cewki moczowej
w y p y w a rwnie wydzielina gruczou krokowego.
Cewka moczowa wchodzi do narzdu kopulacyjnego - prcia (penis)
i otwiera si ujciem zewntrznym na jego szczycie.
Narzdy pciowe eskie. Narzdem wytwarzajcym komrki pciowe eskie jest jajnik { o v a r i u m ) , pooony w miednicy mniejszej, w jamie otrzewnej.
Komrka jajowa (ovum) moe by zapodniona przez plemnik, co prowadzi do
rozwoju zarodka.
Zarodek moe si rozwin wycznie w organizmie matczynym, ktry te
ma szereg narzdw, umoliwiajcych mu to zadanie. Zapodniona komrka
jajowa musi by przede wszystkim wyprowadzona z jamy otrzewnej do
narzdu, w ktrym ma si rozwija pd. Narzdem t y m jest macica (uterus),
do ktrej jajo wdruje drog j a j o w o d u (tuba uterina).
Macica jest silnym narzdem m i n i o w y m , obficie unaczynionym, lecym
w miednicy mniejszej. Wewntrz niej znajduje si jama macicy (cavum uteri),
w ktrej zarodek moe si rozwija, zaopatrywany drog krwi matki, przepywajcej przez umieszczony w jamie macicy narzd, zwany oyskiem (p/acenta).
Zarodek po d w c h miesicach zaczyna przyjmowa ksztaty ludzkie i od
tego czasu staje si podem (foetus). Po dziewiciu miesicach ciy nastpuje
pord (partus) i pd zostaje w y d a l o n y z macicy na skutek jej skurczw
i dziaania toczni brzusznej matki. Pd przechodzi przez p o c h w (vagina)
i zostaje wydalony z ona matki, poczony z ni jedynie ppowin, narzdem
czcym oysko z podem. Po porodzie ppowina zostaje podwizana
w d w c h miejscach i przecita, a urodzony pd, zwany noworodkiem,
rozpoczyna wasne ycie pierwszym oddechem.
Wkrtce po porodzie na skutek skurzw macicy oysko oddziela si od
ciany macicy i zostaje wydalone.

Ukad nerwowy
Wszystkie czynnoci organizmu musz by powizane ze sob i uoone we
w s p l n y m planie. Funkcje te spenia ukad n e r w o w y (systema nervosum),
ktry rwnie peni czynnoci psychiczne i jest siedliskiem wiadomoci.
Czynnoci podstawow ukadu nerwowego jest odruch, czyli proces
odbywajcy si bez udziau wiadomoci, polegajcy na odebraniu podniety
ze wiata zewntrznego i natychmiastowej reakcji, jak np. cofnicie rki przy
dotkniciu gorcego przedmiotu, czy zamknicie powiek przy zagroeniu oka.
Odruchy uwiadamiamy sobie dopiero po ich zakoczeniu, ale wikszo
50

w ogle nie jest notowana w naszej wiadomoci, jak np. oddychanie, praca
narzdw wewntrznych itp. Pewne podobiestwo odruchw maj praksje,
a wic czynnoci wyuczone, zautomatyzowane, zachodzce rwnie bez
udziau wiadomoci, jak np. jazda na rowerze.
Ukad n e r w o w y dzielimy na orodkowy, czyli centralny, i o b w o d o w y . Do
orodkowego naley m z g o w i e ( encephalon) i rdze krgowy {medulla
spina lis). Mzgowie skada si z pnia mzgu (truncus cerbri), mdku
(cerebellum) i kory m z g o w e j (cortex cerebri). Rdze zawiaduje odruchami
prostymi, pie mzgu wraz z mdkiem zawiaduje odruchami zoonymi,
wreszcie kora jest narzdem wyszych czynnoci nerwowych i siedliskiem
wiadomoci.
cznikami midzy orodkowym ukadem n e r w o w y m i narzdami s nerwy, utworzone z pczkw wypustek komrek nerwowych, ktre przewodz
podniety. Jedne z nich prowadz podniety uwiadamiane i nie uwiadamiane
z obwodu, a wic z narzdw, do ukadu nerwowego orodkowego. S to
nerwy czuciowe. Inne prowadz podniety w o d w r o t n y m kierunku: z mzgowia i rdzenia krgowego do mini - s to nerwy ruchowe. Jeszcze inne,
przenoszce z ukadu orodkowego podniety przez nas nie uwiadamiane do
narzdw wewntrznych, nale do ukadu nerwowego autonomicznego
(systema nervosum autonomicum). Nazw t obejmujemy integraln cz
ukadu nerwowego, zawiadujc czynnociami narzdw wewntrznych, do
ktrych nale misie sercowy, miniwka gadka, wchodzca w skad
naczy i innych narzdw, oraz gruczoy.
W skad n e r w w wchodz najczciej jednoczenie wkna czuciowe, ruchowe i autonomiczne. Takie nerwy nazywamy mieszanymi.
W i e m y ju, e ukad nerwowy o b w o d o w y tworz nerwy, ktre odchodz od
mzgowia i rdzenia krgowego. M a m y 12 par n e r w w czaszkowych i 31 par
rdzeniowych, tworzcych liczne rozgazienia, sploty i zespolenia, ktre bd
omwione w anatomii szczegowej.

Ukad gruczow do krewnych

Gruczoy ( glandulae) s to narzdy powstae przewanie z nabonka, posiadajcego zdolnoci wydzielnicze. Liczba gruczow w organizmie jest bardzo
dua, najwicej jest ich w ukadzie trawiennym. Gruczoy z reguy wyprowadzaj sw wydzielin drog przewodw - s to gruczoy wydzielania
zewntrznego. Niektre jednak nie maj przewodw i wydzielaj swe produkty bezporednio do krwi. S to gruczoy bezprzewodowe (glandulae sine
ductibus). S one obficie unaczynione i wydzielina ich zostaje wchonita
przez naczynia na drodze osmozy. Dlatego zostay one nazwane dokrewnymi.
Gruczoy dokrewne wydzielaj ciaa zwane hormonami. Nale one, podobnie jak w i t a m i n y , do biokatalizatorw, ktrych mae iloci wystarczaj do
przyspieszenia szeregu reakcji biochemicznych, majcych zasadnicze znaczenie dla ycia organizmu. Brak ich moe spowodowa cikie zaburzenia w jego
51

czynnociach, dlatego te schorzenia gruczow dokrewnych nieraz mog

decydowa o yciu chorego. Do gruczow dokrewnych nale: przysadka,
gruczo tarczowy (tarczyca), gruczoy przytarczyczne, aparat wysepkowy trzustki, gruczoy nadnerczowe (nadnercza), gruczoy pciowe (jdra i jajniki),
grasica, szyszynka.
Przysadka ( h y p o p h y s i s ) spenia rol nadrzdn w r d gruczow dokrewnych, wpywajcych na ich wydzielanie. Ley ona w jamie czaszki, na powierzchni dolnej mzgu. Poza t y m h o r m o n y przysadki wpywaj na zasadnicze
czynnoci organizmu, jak wzrastanie, rozwj osobnika itd.
Gruczo tarczowy (glandula thyroidea) ley na szyi i jest najwikszym
gruczoem dokrewnym, zreszt o znacznych wahaniach w y m i a r w i ciaru.
Hormony tarczycy wpywaj na przemian materii, dojrzewanie i szereg
innych czynnoci organizmu.
Gruczoy przytarczyczne grne i dolne ( glandulae parathyroideae), w liczbie 3 - 4 , le na tylnej powierzchni tarczycy i maj w p y w na gospodark
wapniow organizmu.
Aparat w y s e p k o w y trzustki jest zaoony w samym ciele tego gruczou
w postaci wysepek sabo barwicych si komrek. Wydziela insulin i glukagon, h o r m o n y regulujce gospodark cukrow.
Nadnercze {glandula suprarenali), gruczo parzysty, ley w jamie brzusznej, na grnych biegunach nerek. Wydziela okoo trzydziestu h o r m o n w ,
regulujcych wane czynnoci yciowe. Midzy innymi wytwarza adrenalin,
h o r m o n wpywajcy na ukad krenia.
Gruczoy pciowe - jdro (testis) i jajnik (ovarium) - poza wytwarzaniem
komrek pciowych, s wanymi gruczoami dokrewnymi, powodujcymi
dojrzewanie pciowe organizmw oraz wystpowanie drugorzdnych cech
pciowych, jak np. zarostu na twarzy u mczyzn czy budowy miednicy
u kobiet. Jajniki wydzielaj rwnie h o r m o n y regulujce przebieg ciy.
Grasica ( t h y m u s ) jest gruczoem wieku dziecicego, na og czynnym do
okresu pokwitania i potem stopniowo zanikajcym. Co do czynnoci grasicy
brak dostatecznych wyjanie. Przypuszczalnie pobudza ona wzrastanie
i chroni organizm przed zakaeniem i zatruciem.
Szyszynka {corpus pineale) jest t w o r e m wielkoci maego ziarnka fasoli,
lecym w jamie czaszki pod patem spoida wielkiego mzgu. Zalicza si do
gruczow dokrewnych, chocia o jej czynnociach brak pewnych wiadomoci. Prawdopodobnie hamuje ona dojrzewanie, bronic organizm dziecicy
przed niewaciwym rozwojem czynnoci narzdw pciowych.

UKAD NARZDW RUCHU

W przyrodzie spotyka si rne rodzaje si powodujcych ruch. Ruch

mechaniczny powstaje wskutek dziaania si grawitacji, pola magnetycznego
i elektrycznego, rnicy cinie itp. W biologii najczciej spotykany jest ruch
powodowany si kurczcych si mini, tzw. ruch miogenny. U krgowcw
sia mini przenoszona jest na ukad szkieletowy, ktry skada si z koci
poczonych ruchomo stawami.
W skad ukadu narzdw ruchu wchodz zatem:
1) ukad kostny,
2) ukad stawowo-wizadowy,
3) ukad miniowy.
Ukad kostny i s t a w o w o - w i z a d o w y stanowi' biern cz ukadu narzdw ruchu, podczas gdy ukad miniowy jest jego czci czynn.
UKAD KOSTNY - OSTEOLOGIA

Dane oglne
W skad szkieletu czowieka dorosego wchodzi 206 oddzielnych koci.
Liczba ta jednak jest zmienna: u dziecka 15-letniego jest wiksza (356),
u starcw mniejsza. Rnica wynika ze zrastania si poszczeglnych czci
koci u ludzi modych i ze zrastania si niektrych koci u osb w wieku
podeszym.
Ko zbudowana jest z dwch podstawowych skadnikw: organicznego,
tzw. oseiny, nadajcej koci elastyczno^ i mineralnego, gwnie oli kwasu
fosforowego i w g l o w e g o (p. Tkanka kostna). Fosforan wapnia i magnezu oraz
wglan wapnia nadaj koci odpowiedni twardo.
Osein Tnona wydzieli poddajc ko dziaaniu silnych kwasw, ktre
usuwaj z niej sole mineralne. Odwapniona ko zachowuje ksztat, jest
bardzo sprysta i atwo odksztaca Ina. Poddanie koci dziaaniu wysokiej
temperatury usuwa z niej elementy organiczne (osein). Taka ko jest
bardzo krucha i rozsypuje si nawet przy stosunkowo sabym uderzeniu.
Wzajemny stosunek ilociowy i jakociowy oseiny i skadnika mineralnego
warunkuje waciwoci mechaniczne koci. Koci u dzieci, bogate w skadniki
organiczne, s elastyczne i odporne nazamania. Koci ludzi w wieku starszym
s mao elastyczne i kruche ze wzgldu na przewag w nich skadnikw
mineralnych.
Pod wzgldem budowy wyrnia si istot k o s t n zbit ( substantia compacta) i istot gbczast (substantia spongiosa).
53

Z koci zbitej zbudowane s trzony koci dugich i powierzchowne warstwy

koci paskich (sklepienie czaszki, mostek, opatka, koci biodrowe). Istota
gbczasta wchodzi w skad kocw koci dugich, znajduje si midzy blaszkami zbitymi koci paskich, jest rwnie tworzywem wikszej czci koci
krtkich i rnoksztatnych (koci nadgarstka i stpu).
Wyrnia si: 1) koci dugie, 2) koci paskie i 3) koci krtkie rnoksztatne.
' Koci dugie, ktrych wikszo wchodzi w skad szkieletu koczyn, zbudowane s z trzonu {corpus) i pooonych na jego kocach zgrubiaych nasad
{epiphyses). W wieku dziecicym nasada oddzielona jest od trzonu warstw
chrzstki nasadowej {cartilago epiphysialis). Chrzstka ta jest miejscem
wzrostu koci na dugo. Jak ju wspomniano, zanika ona po ukoczeniu
wzrostu i wtedy nasada czy si bezporednio z trzonem. Cz trzonu
ssiadujc z chrzstk nasadow nazywa si przynasad ( m e t a p h y s i s ) .
Nasady koci dugich pokryte s w caoci lub w czci chrzstk s t a w o w
(cartilago articularis). Chrzstka stawowa umoliwia swobodne ruchy w stawie, a ponadto jest miejscem wzrostu nasad.
Budow koci dugiej mona zatem przedstawi nastpujco:
Chrzstka stawowa
Nasada blizsza
Chrzstk nasadowi"
Pi/yruisif i

HHHHHHHHb
f"/,ii.i^id i

< I " / Iitk.l lid . i ' i r t y 1

Nasada dalsza
Chrzstk stawowa
Nasady zbudowane s przede wszystkim z istoty gbczastej, trzony z istoty
kostnej zbitej. W obrbie przynasad w miar zbliania si do nasady warstwa
istoty zbitej staje si ciesza, a masa istoty gbczastej powiksza si.
Do koci paskich zalicza si koci sklepienia czaszki, opatk, mostek i koci
biodrowe. Maj one ksztat cieszych lub grubszych, najczciej powyginanych, pyt. Zewntrzna i wewntrzna warstwa koci paskiej zbudowana jest
z tkanki kostnej zbitej. Midzy nimi ley rdkocie ( d i p l o e ) zbudowane
z substancji gbczastej. Koci paskie w m o d y m wieku maj niekiedy dodatkowe punkty kostnienia umieszczone najczciej na obwodzie koci. W takich
przypadkach oddzielone s one od waciwej koci paskiej chrzstk nasadow.
Koci krtkie i rnoksztatne trudno zaliczy do jednej z w y m i e n i o n y c h
wyej grup. Maj one najczciej ksztat nieregularnej bryy. Na ich powierzch54

niach wystpuj dodatkowe guzki, bruzdy i wyrostki. Koci krtkie i rnoksztatne w swojej masie zbudowane s z tkanki gbczastej, ktr pokrywa cienka
warstwa istoty kostnej zbitej.
Ksztat koci jest uwarunkowany czynnoci, ktr one speniaj. Budowa
koci, czyli jej architektonika, opiera si na zasadzie najwikszej wytrzymaoci
przy najmniejszej iloci budulca. Std te trzony koci dugich maj ksztat rur
wytrzymaych na obcienie osiowe i zginanie. Nasady koci dugich, koci
rnoksztatne i rdkocie koci gbczastej zbudowane s z tkanki gbczastej,
ktrej ukad beleczek pozwala na przenoszenie odpowiednich dla danej koci
si ciskajcych i rozcigajcych (ryc. 25). Nawet ju po uksztatowaniu si
koca zmiana w a r u n k w mechanicznych (np. po zamaniu) powoduje zmian
architektoniki koci w kierunku dostosowania do nowych warunkw.
Ukad beleczek kostnych zgodny jest zatem z przebiegiem linii si tworzc
tzw. trajektorie. W miejscach obcie beleczki wystpuj obficiej i s grubsze. W polach mechanicznie martwych jest ich mniej i s ciesze.

Ryc. 25. Schemat przebiegu beleczek kostnych w grnej nasadzie koci udowej.

Okostna
Powierzchni koci pokrywa bona zwana okostn (periosteum). Zbudowana jest ona z dwch warstw. Zewntrzna, bogato unaczyniona, warstwa
utworzona jest z tkanki cznej. Wewntrzna, przylegajca bezporednio do
koci, warstwa okostnej zawiera liczne elementy komrkowe, z ktrych
komrki kociotwrcze (osteoblasty) bior udzia w budowie i odtwarzaniu
koci. Przechodzce z okostnej do powierzchownych warstw koci wkna
klejodajne przytwierdzaj okostn (wkna Sharpeya). Wraz z nimi wnikaj do
koci drobne naczynia krwionone unaczyniajce powierzchown jej
warstw.
55

Czci chrzstne szkieletu pokrywa bona, zwana ochrzstn ( pechondrium). Zbudowana jest ona podobnie do okostnej. Od strony j a m y szpikowej
ko pokrywa bona rdkostna (endosteum). Oddziela ona ko od szpiku
kostnego.
Szpik kostny ( m e d u l l a ossium), wypeniajcy j a m y szpikowe koci dugich,
ma u osb dorosych zabarwienie tawe, std jego nazwa - szpik ty. Barwa szpiku zaley od duej iloci tkanki tuszczowej, z ktrej przede wszystkim
jest zbudowany. Szpik kostny wypenia rwnie przestrzenie midzybeleczkowe tkanki kostnej gbczastej. U n o w o r o d k w wystpuje wycznie szpik czerw o n y , w ktrym wytwarzane s krwinki czerwone. W miar wzrostu organizmu szpik czerwony przemienia si w szpik ty. Szpik czerwony pozostaje
jedynie w niektrych kociach (krgi, mostek, ebra i opatka).

Czynno koci
Ko jest yw tkank biorc udzia w przemianie materii. Jest ona ponadto
najwikszym zbiornikiem soli mineralnych, przede wszystkim soli wapnia.
Wap pobierany jest z przewodu pokarmowego i wydalany w wikszoci przez
Ca
Szkielet 1000 g
Tkanki 1 g

400 mg
400 mg

200 mg

Ryc. 26. Krenie wapnia w ustroju.

56

nerki. Istnieje ciga wymiana wapnia midzy koci a pynami tkankowymi

w iloci ok. 400 mg na dob (ryc. 26).
ywy udzia w przemianie wapniowej bior komrki. Komrki kociotwrcze (osteoblasty) maj zdolno odkadania wapnia w koci. W przeciwiestwie do nich osteoklasty zawieraj enzymy wypukujce wap, ktry przechodzi do pynu midzykomrkowego. Prawidow przemian wapniow reguluj hormony przytarczyc i kory nadnercza. Dla sprawnego przebiegu procesw
niezbdna jest witamina D.

Rozwj i wzrost koci

Tkanka kostna moe rozwin si albo bezporednio na podou tkanki
cznej zarodkowej (mezenchymy), albo te za porednictwem chrzstki.
-Mezenchyma

Chrzstka
Ko

Ko

Na podou cznotkankowym rozwija si obojczyk, koci twarzy i sklepienia

czaszki. Wszystkie inne koci powstaj na podou chrzstnym. Kostnienie na
podou chrzstnym moe rozpoczyna si od powierzchni chrzstki (kostnienie odchrzstne). Z chwil wytworzenia si pierwszych warstw koci
Nasada
Przynasada-

Chrzstka
nasadowa

Jdro
kostnienia

Trzon

Ryc. 27. Schemat rozwoju koci dugich. Kolorem tym oznaczono ko, kolorem niebieskim chrzstk. .

57

ochrzstna zmienia si w okostn i dalej postpujce kostnienie nazywa si

odokostnowym.
Kostnienie rozpoczynajce si w gbi chrzstki nazywamy rdchrzstnym. W ten sposb rozwijaj si jdra kostnienia nasad koci dugich i koci
krtkie. Przetrwaa po skostnieniu nasady i graniczca z trzonem warstwa
chrzstki nosi nazw chrzstki nasadowej. Chrzstka nasadowa znika po
zakoczeniu wzrostu koci. Chrzstka nasadowa jest miejscem wzrostu koci
na dugo. Komrki chrzestne lece w ssiedztwie nasady rozmnaaj si
i przesuwajc si w kierunku trzonu ulegaj licznym zmianom, ktrych w y n i kiem jest powstanie nowej koci. Zniszczenie chrzstki nasadowej zatrzymuje wzrost trzonu koci dugiej.
Rol chrzstki wzrostowej nasad peni chrzstka stawowa. Jej zniszczenie
w okresie wzrostu organizmu powoduje zatrzymanie lub upoledzenie wzros tu nasady. Okostn umoliwia wzrost koci na grubo.
Koci maj rwnie zdolno regeneracji. Zamana ko, jeli jest odpowiednio unieruchomiona, zrasta si. Zrost o d a m w przebiega w kilku fazach
(ryc. 28). Podczas zamania dochodzi do w y l e w u krwi w ssiedztwie odamw.
Krew ta krzepnie. Do skrzepu wrastaj z otoczenia i jamy szpikowej drobne
naczynia i dochodzi do rozplemu komrek. W przestrzeniach midzykomrkowych wytrcaj si sole mineralne. W ten sposb powstaje kostnina pierwotna.

i
B

Ryc. 28. Fazy zrastania si zamanej koci: A - w y l a n a do szczeliny zamania krew, 6- rozwj
ziarniny, C - powstanie tkanki kostnawej, D - blizna kostna.

W nastpnej fazie komrki kociogubne (osteoklasty) usuwaj zwapnia

tkank kostniny, a jednoczenie komrki kociotwrcze odbudowuj ko.
Pozostaoci po zamaniu jest blizna kostna (callus).
Koci maj zdolno dostosowywania swego ksztatu do dziaajcych na nie
si. Waciwo ta jest szczeglnie wyrana u dzieci. Zamanie, w ktrym
odamy ustawiaj si pod ktem, moe wygoi si bez znieksztacenia (ryc. 29).
58

Ryc. 29. Modelowanie ksztatu koci po zroniciu si odamw w nieprawidowym ustawieniu.

Osteologia szczegowa
W rozdziale o m w i m y kolejno: 1) koci krgosupa i klatki piersiowej, 2)
koci koczyny grnej, 3) koci koczyny dolnej oraz 4) koci czaszki.

Krgosup
Krgosup (columna vertebralis) skada si z koci, zwanych krgami
(vertebrae). Krgi czc si ze sob tworz elastyczny sup bdcy osi
tuowia. Grny koniec krgosupa podpiera czaszk, dolny czy si z komi
miednicy. Wewntrz krgosupa ley rdze krgowy.
Krgosup skada si z 33-34 krgw i dzieli si na pi odcinkw (tab. 1).
T y p o w y krg skada si z trzonu, uku oraz siedmiu wyrostkw. Masywnie
zbudowany trzon krgu zwrcony jest ku przodowi. Do jego tylnej powierzchni przylega uk, ktry zamyka od tyu otwr krgowy, bdcy odcinkiem kanau
krgowego. Z ukiem cz si dwie pary w y r o s t k w s t a w o w y c h sucych do
poczenia z ssiednimi krgami i std znajduj si na nich powierzchnie
stawowe. Symetrycznie pooone w y r o s t k i poprzeczne su midzy innymi
jako miejsce przyczepu mini. Wyrostek kolczysty przymocowuje si na
59

tylnej czci uku i tworzy mocn dwigni dla mini. Ksztat krgw zmienia
si w zalenoci od odcinka krgosupa, z ktrego pochodz.
Krgi szyjne maj may i spaszczony w kierunku strzakowym trzon.
Wyrostki stawowe s niskie, ich powierzchnie stawowe ustawione skonie
w stosunku do paszczyzny poziomej. Wyrostki poprzeczne, rozdwojone na

60

Tabela 1
Odcinki krgosupa
Odcinek

Liczba krgw
7
12
5
5
4-5

Szyjny
Piersiowy
Ldwiowy
Krzyowy
Guziczny

Wyrostek
kolczysty

Trzon

Otwr
wyrostka

poprzecznego
Wyrostki
stawowe
grne

,a/ 1 * i
Wyrostek
stawowy
dolny

Wyrostek
poprzeczny

Ryc. 31. Krg szyjny.

kocach, przebite s pionowo o t w o r e m w y r o s t k a poprzecznego, przez ktry

przechodzi ttnica krgowa. Otwr krgowy ma ksztat trjktny.
Pierwszy krg szyjny nosi nazw krgu szczytowego (atlas). Nie ma on
trzonu, lecz skada si z dwch ukw: przedniego i tylnego. Miejsca ich
poczenia s zgrubiae i nosz nazw czci bocznych. Na tylnej powierzchni
uku przedniego ley doek zbowy sucy do poczenia z zbem krgu
obrotowego. Na czciach bocznych le doki s t a w o w e grne do poczenia
z kykciami koci potylicznej i dolne, przylegajce do odpowiednich powierzchni stawowych krgu obrotowego.
Krg o b r o t o w y (axis) jest d r u g i m krgiem szyjnym. Wyduony ku grze
trzon tworzy zb krgu obrotowego. Przednia powierzchnia stawowa zba
przylega do doka zbowego krgu szczytowego, powierzchnia tylna - do
wizada poprzecznego.
61

Ostatni sidmy krg szyjny ma dugi wyrostek kolczysty i std zosta

nazwany krgiem w y s t a j c y m ( v e r t e b r a promineris).
Krgi piersiowe s wiksze od krgw szyjnych. Trzony krgowe s paskie,
ich w y m i a r strzakowy jest wikszy od poprzecznego. Wyrostki stawowe s
dugie, ich powierzchnie stawowe ustawione w paszczynie zblionej do
czoowej. Dugie i pochylone ku doowi wyrostki kolczyste zachodz na siebie
dachwkowato.
Na zgrubiaym kocu dugich w y r o s t k w poprzecznych ley doek e b r o w y
wyrostka poprzecznego, sucy do poczenia si z guzkiem ebra. Na
bocznych powierzchniach trzonw w ssiedztwie krawdzi znajduj si doki
ebrowe. Doki dwch ssiadujcych krgw tworz powierzchnie stawowe,
suce do poczenia z g o w a m i eber.
Krgi ldwiowe, najwiksze, maj trzony nerkowatego ksztatu. Ich w y m i a r
poprzeczny jest wikszy od strzakowego. Due wyrostki stawowe ustawione
s strzakowo. Wyrostki poprzeczne cienkie i dugie s waciwie szcztkowymi ebrami, std te nosz one nazw w y r o s t k w ebrowych. Wyrostki
kolczyste krgw ldwiowych s wysokie, silnie rozwinite i ustawione
poziomo w paszczynie strzakowej.

B
Ryc. 32. Krg piersiowy widziany od gry (A) i od strony prawej (S).

62

Wyrostek
ebrowy.
Wyrostek kolczysty

Ryc. 33. Krg ldwiowy.

Ko krzyowa (os sacrum) powstaa ze zronicia si ze sob piciu krgw

krzyowych. Ma ksztat zwajcego si ku doowi graniastosupa. Wyrniamy w niej podstaw zwrcon ku grze, oraz wierzchoek, zwrcony ku t y o w i
i doowi. Od przodu znajduje si gadka powierzchnia miedniczna, grzbietowa
powierzchnia koci krzyowej jest nierwna. Na powierzchni miednicznej
widoczne s cztery pary o t w o r w krzyowych miednicznych, ktre cz si
z kanaem krzyowym. Na nierwnej powierzchni grzbietowej znajduj si
grzebienie, powstajce ze zronicia si odpowiednich w y r o s t k w krgowych. Grzebie p o r o d k o w y powsta ze zronitych wyrostkw kolczystych.
Wyrostki stawowe utworzyy grzebienie krzyowe porednie, a wyrostki
poprzeczne grzebienie boczne. Midzy grzebieniami porednim i bocznym
le o t w o r y krzyowe grzbietowe. Wzdu koci krzyowej biegnie kana
krzyowy - przeduenie kanau krgowego. Kana koczy si rozworem
krzyowym. Na masywnie zbudowanych czciach bocznych koci krzyowej
le powierzchnie uchowate, czce si z p o d o b n y m i powierzchniami koci
miednicznej.
Ko guziczna (os coccygis) ma u czowieka charakter szcztkowy. W skad
niej wchodzi 4 lub 5 krgw, majcych posta trjktnych lub okrgych
kostek. Podstawa koci guzicznej czy si z koci krzyow.
63

Szkielet klatki piersiowej

Szkielet klatki piersiowej skada si z 12 krgw piersiowych, 12 par eber
i mostka.
ebra (costae) maj posta wygitych pksiycowato blaszek kostnych.
Kade z nich ma koniec przedni, czyli mostkowy, trzon i koniec t y l n y - k r g o s u powy. Koniec przedni koci ebrowej czy si z chrzstnym przedueniem
ebra, zwanym chrzstk ebrow. Zgrubiay koniec tylny ebra nosi nazw
g o w y ebra. Nieco bocznie od niej ley guzek ebra. Gowa ebra czy si
z dokami e b r o w y m i lecymi na krawdziach trzonw krgowych. Guzek
ebra jest miejscem poczenia stawowego z dokiem ebrowym wyrostka
poprzecznego.
Trzon ebra ma wypuk powierzchni zewntrzn i wkls wewntrzn.
Przy d o l n y m , ostrym brzegu ebra znajduje si pytka bruzda ebra, w ktrej
biegn naczynia i nerwy midzyebrowe.
W zalenoci od sposobu poczenia eber z mostkiem dziel si one na: 1)
ebra p r a w d z i w e (IVII), dochodzce bezporednio do mostka i czce si
z nim chrzstk ebrow; 2) ebra rzekome (Vlll-X), czce si z mostkiem
porednio poprzez chrzstk ebra pooonego wyej; 3) ebra w o l n e (XI i XII),
nie majce poczenia z mostkiem, lece swobodnie w cianie brzucha.
Mostek ( sternum) naley do nieparzystych koci ustroju. Ma on ksztat
paskiej koci ograniczajcej od przodu klatk piersiow. Rozrniamy rozszerzon cz grn - rkoje mostka, wyduon cz rodkow - trzon
mostka i ma zwajc si cz doln, zwan w y r o s t k i e m mieczykowatym.
Rkoje czy si z trzonem pod ktem rozwartym od tyu, nazwanym ktem
mostka.
Na grnej krawdzi rkojeci znajduje si wcicie szyjne. Po obu jego
stronach le wcicia obojczykowe czce si z obojczykami. Na bocznych
krawdziach rkojeci mostka le wcicia ebrowe eber I i II. Na krawdziach
trzonu mostka znajduj si wcicia dla eber od III do VI. Wcicie dla ebra VII
znajduje si na granicy midzy trzonem a wyrostkiem mieczykowatym.

Ryc. 34. Poczenie eber z krgiem i mostkiem.

64

Wciocii

Pierwszy krg
piersiowy

mn-.ik-

Rkoje
mostka

obojczykow

Trzon
- iV!slk, mostka

Wyrostek
mieczykowaty

ebra
rzekome

ebra
wolne
Ryc. 35. Szkielet klatki piersiowej.

Klatka piersiowa { t h o r a x ) jako cao ma ksztat citego stoka, spaszczonego od przodu ku tyowi. Rozrnia si o t w r grny klatki piersiowej oraz
znacznie wikszy o t w r dolny. Otwr grny ograniczaj trzon I krgu piersiowego, pierwsze ebra i grny brzeg rkojeci mostka. Paszczyzna otworu jest
pochylona do przodu. Dolny otwr klatki piersiowej ograniczaj trzon XII
krgu piersiowego, XII ebra, koce eber XI, chrzstki eber rzekomych
i wyrostek mieczykowaty mostka. Paszczyzna otworu dolnego klatki piersiowej pochylona jest ku tyowi. cian klatki piersiowej tworz ebra, mostek
i odcinek piersiowy krgosupa.

Koci koczyny grnej

W skad szkieletu koczyny grnej wchodzi 37 koci, Dziel si one na: 1)
koci obrczy koczyny grnej, do ktrych zalicza si obojczyk i opatk, oraz
2) koci koczyny grnej wolnej. Nale do nich: ko ramienna, 2 koci
przedramienia, 8 koci nadgarstka, 5 koci rdrcza i 14 koci palcw.
5 - Anatomia i fizjologia

1:

65

/
f K. promieniowa

Koci obrczy koczyny grnej

Obojczyk (c/av/cu/a) stanowi jedyne bezporednie poczenie midzy kocem koczyny grnej a szkieletem klatki piersiowej. Obojczyk czy wyrostek
barkowy opatki z wciciem obojczykowym mostka. Ma on ksztat wyduonej
litery S. Koniec barkowy obojczyka jest spaszczony od gry ku doowi,
a koniec mostkowy zgrubiay. Grna i przednia powierzchnia obojczyka jest
gadka. Na powierzchni dolnej znajduj si nierwnoci, do ktrych przymocowuj si wizada. Obojczyk jest dobrze widoczny i wyczuwalny przez skr.
66

Brzeg
grny

Wyrostek
kruczy

Wcicie
opatki

Powierzchnia
, stawowa
obojczyka
-Wyrostek
barkowy
Wydrenie
stawowe

D nadgrzebieniowy

Grzebie
opatki
,
Brzeg krgosupowy

D
podgrzebieniowy

:Brzeg
pachowy

Ryc. 37. opatka prawa.

opatka ( scapula) naley do koci paskich. Ma ona ksztat trj kta. Dwa jego
dusze boki tworz zaokrglony brzeg boczny i ostry brzeg przyrodkowy. Na
krtszym brzegu g r n y m znajduje si wcicie opatki. Bocznie od niego ley
skierowany ku przodowi w y r o s t e k kruczy.
Brzegi opatki, czc si ze sob, tworz kty: dolny, grny i boczny. Kt
boczny jest zgrubiay. Na nim znajduje si nieco wklsa powierzchnia dla
stawu ramiennego, zwana wydreniem s t a w o w y m . opatka ma dwie powierzchnie: przednia powierzchnia ebrowa, wklsa, zwrcona jest ku ebrom,
powierzchni grzbietow opatki przedziela wystajcy grzebie opatki. Ponad mm ley d nadgrzebieniowy, poniej d podgrzebieniowy. W przedueniu grzebienia opatki znajduje si silnie rozwinity w y r o s t e k barkowy. Na
wyrostku t y m ley powierzchnia s t a w o w a dla poczenia z barkowym kocem
obojczyka.
Koci koczyny grnej w o l n e j
Ko ramienna (humerus) naley do koci dugich. Wyrnia si w niej
koniec grny, trzon i koniec dolny. Na kocu g r n y m znajduje si g o w a koci
ramiennej. Gow ogranicza szyjka anatomiczna koci ramiennej. Bocznie od
szyjki le dwa guzki oddzielone od siebie bruzd midzyguzkow. Ku t y o w i
od niej ley guzek wikszy, ku przodowi - guzek mniejszy. Od g u z k w
w kierunku trzonu cign si grzebienie g u z k w wikszego i mniejszego.
Nieco poniej guzkw znajduje si tzw. szyjka chirurgiczna koci ramiennej,
nazwana tak, poniewa jest to miejsce czstych zama.
Trzon koci ramiennej, o przekroju zblionym do kolistego, na tylnej:
powierzchni ma skonie przebiegajc pytk bruzd n e r w u promieniowegp.

Nierwno na bocznej powierzchni trzonu jest miejscem przyczepu minia

naramiennego i nosi nazw guzowatoci naramiennej.
Koniec dalszy koci ramiennej jest spaszczony w paszczynie czoowej i ma
do zoon budow. Po obu stronach koca znajduj si wyniosoci, zwane
nadkykciami, z ktrych przyrodkowy jest znacznie duszy od bocznego. Pod
nadkykciem przyrodkowym ley bruzda n e r w u okciowego. Midzy nadkykciem i nieco poniej nich ley kykie koci ramiennej, na ktrym znajduj si
powierzchnie stawowe dla poczenia z komi przedramienia.
Powierzchnia boczna suca do poczenia si z koci promieniow ley
na wyniosoci zwanej gwk koci ramiennej. Przyrodkowo ley bloczek
czcy si z koci okciow. Powyej btoczka na tylnej powierzchni koci
ramiennej ley gboki d wyrostka okciowego, w ktry wsuwa siwyrstek
okciowy koci okciowej podczas prostowania przedramienia.
Ko promieniowa ( radius) ley po bocznej stronie przedramienia. Grny jej
koniec uksztatowany jest w postaci g o w y koci promieniowej. Na szczycie
Bruzda
midzyguzkowa

Gowa koci ramiennej

Guzek
wikszy
Szyjka
chiru:
k. rar
guzka
wikszego

Grzebie
mniejszego

Trzon
k. ramiennej

Nadkykiec
borany

-Nadkykiec
przyrodkowy

k. ramiennej
Ryc. 38. Ko ramienna widziana od przodu.

Gowa <
koci
^
koci
ramiennej

^Szyjka
anatomiczna
Guzek
mniejszy
^Szyjka
chirurgiczna
k. ramiennej

Trzon|k. ramiennej 1
' .

.Guzowato
;
m;
naramienna
- Bruzda
n. promieniowego

. D wyrostka
okciowego
Nadkykiecprzyrodkowy

Bruzda
n. okciowego

fNadkykiec
boczny

Bloczek

Ryc. 39. Ko ramienna widziana od tyu.

gowy znajduje si wklsa powierzchnia stawowa dla poczenia z gwk

koci ramiennej, a dookoa gowy ley o b w d stawowy, ktry styka si
zodpowiednim wciciem koci okciowej. Poniej gowy znajduje si guzowato koci promieniowej, bdca miejscem przyczepu minia dwugowego
ramienia.
Trzon koci promieniowej m przekrj trjktny. Jego przedni zgrubiay
brzeg przechodzi ku doowi w wyrostek rylcowaty. Szeroki, dolny koniec koci
promieniowej ma powierzchni stawow nadgarstka dla poczenia si
z komi nadgarstka. Na przyrodkowej powierzchni dalszej nasady koci
promieniowej znajduje si wcicie okciowe, suce do poczenia z gow
koci okciowej.
Ko okciowa (u/na) jest dusza od koci promieniowej i zwa si
stopniowo ku doowi. Na kocu grnym znajduje si wcicie bloczkowe.
Ograniczaj je od gry wyrostek okciowy, a od dou wyrostek dziobiasty. Na
powierzchni bocznej u podstawy wyrostka dziobiastego ley wcicie promieniowe, suce do poczenia z obwodem stawowym gowy koci promienio69

K. promieniowa

K okciowa

Ryc. 40. Uoenie koci przedramienia w odwrceniu.

Ryc. 41. Uoenie koci przedramienia w nawrceniu.

Ryc. 42. Koci rki.

wej. Nieco poniej wyrostka dziobiastego znajduje si guzowato koci

okciowej. Trzon koci, trjktny w czci grnej i rodkowej, zwa si
i zaokrgla w czci dolnej. Koniec dalszy koci okciowej tworzy gowa koci
okciowej. Ma ona obrczkowat powierzchni stawow do poczenia z wciciem o k c i o w y m koci promieniowej. Na przyrodkowej powierzchni g o w y
koci okciowej ley krtki i cienki w y r o s t e k rylcowaty.
Koci rki (ossa manus) dziel si na koci nadgarstka, rdrcza i koci
palcw. Osiem koci nadgarstka ukada si w dwa szeregi: bliszy-ssiadujcy z komi przedramienia, i szereg dalszy-czcysiz komi rdrcza. Ich
uoenie przedstawia tab. 2.
Z koci promieniow cz si trzy pierwsze koci szeregu bliszego.
cznie tworz one jajowatego ksztatu powierzchni stawow, wchodzc
w skad stawu promieniowo-nadgarstkowego. Dolne powierzchnie szeregu
bliszego cz si z komi szeregu dalszego. Centraln koci nadgarstka jest
ko gwkowata. Dolne powierzchnie dalszego szeregu koci nadgarstka
71

cz si z podstawami koci rdrcza. Doniowa powierzchnia nadgarstka

jako caoci jest wklsa i tworzy bruzd nadgarstka, w ktrej le cigna
zginaczy palcw rki.
Do koci rdrcza naley pi koci dugich, ktre oznacza si kolejno,
poczynajc od kciuka. Ko rdrcza skada si z trzonu i dwch kocw.
Koniec bliszy utworzony jest przez podstaw. Podstawa czy si z komi
nadgarstka. Na kocu dalszym znajduje si gowa koci rdrcza, ktra czy
si z podstaw bliszego paliczka odpowiedniego palca.
Koci palcw rki tworz paliczki (phalanges). Palec I - kciuk, ma dwa
paliczki, pozostae palce maj ich po trzy. Paliczek ssiadujcy z koci
rdrcza nazywa si bliszym, d r u g i - r o d k o w y m , a t r z e c i - d a l s z y m . Paliczki
blisze i rodkowe maj podstaw, trzon i gow. Paliczek dalszy jest spaszczony i na jego kocu dalszym znajduje si pksiycowatego ksztatu
guzowato paliczka dalszego.
Po stronie doniowej stawu rdrczno-palcowego I palca le dwie mae
kosteczki, zwane trzeszczkami.

Tabela 2

Szereg bliszy
Szereg dalszy

Strona promieniowa

Strona okciowa

k. deczkowata, k. ksiycowata
k. czworoboczna, wiksza
k. czworoboczna, mniejsza

k. trjgraniasta, k. grochowata
k. gwkowata, k. haczykowata

Koci koczyny dolnej

W skad szkieletu koczyny dolnej wchodzi 31 koci, ktre dziel si na koci
obrczy koczyny dolnej i koci koczyny dolnej wolnej.
K. krzyowa
-K. biodrowa

Kolec biodrowy
przedni grny
Kolec biodrowy
przedni dolny

Uff

Fdnowka
st;iwu
biodrowego

Otwr
zasoniony

K. onowa
K kulbzowa
Spojenie
onowe
Ryc. 43. Miednica.

72

Koci obrczy koczyny dolnej

Obrcz koczyny dolnej, w przeciwiestwie do obrczy koczyny grnej,
zbudowana jest bardzo mocno i skada si z dwch koci miednicznych i koci
krzyowej. cz si one ze sob tworzc mocny piercie kostny, zwany
miednic (pelvis).
Ko miedniczna (os coxae) rozwija si z trzech oddzielnych koci, ktre
w wieku dziecicym oddziela warstwa chrzstki. Najwiksza z nich, skierowana ku grze i ku bokowi, nazywa si koci biodrow (os ilium). Od strony
dolnej i tylnej ley ko kulszowa (os ischii), od przodu i dou - ko o n o w a (os
pubis).
W y m i e n i o n e koci cz si w obrbie duej i gbokiej panewki s t a w u
biodrowego, sucej do poczenia z gow koci udowej. W dolnej czci
brzegu panewki widnieje wcicie panewki. Poniej panewki ley o t w r

Ryc. 44. Koci koczyny dolnej.

73

Grzebie
biodrowy

Talerz
biodrowej

Kolec biodrowy
przedni grny

Kolec biodrowy
tylny grny

Trzon
k. biodrowej

Wcicie kulszowe wiksze

Panewka
Kolec kulszowy
Wcicie kulszowe

Otwr
zasoniony

Guz kulszowy-

Ryc. 45. Ko miedniczna.

zasoniony. Jego nazwa pochodzi od bony zasonowej przymocowujcej si

do krawdzi otworu. Od tyu i dou otwr zasoniony ograniczaj trzon i ga
koci kulszowej. W miejscu ich poczenia znajduje si guz kulszowy, a nieco
powyej niego kolec kulszowy. Kolec kulszowy oddziela wcicie kulszowe
mniejsze od lecego powyej gbokiego wcicia kulszowego wikszego. Od
przodu i dou otwr zasoniony ograniczaj gazie koci onowej grna
i dolna. W miejscu poczenia obu gazi koci onowej znajduje si powierzchnia spojenia suca do poczenia si z tak sam powierzchni drugiej koci
miednicznej.
Ko biodrowa, tworzca cz koci miednicznej, zalicza si do koci
paskich. Bezporednio z panewk ssiaduje trzon koci biodrowej, przechodzcy nastpnie w talerz koci biodrowej. Powierzchnia wewntrzna talerza
biodrowego jest nieckowato zagbiona i nosi nazw dou biodrowego. D
ten ogranicza kresa ukowata.
Na zewntrznej powierzchni talerza koci biodrowej przyczepiaj si minie poladkowe. Wyrazem tego s kresy poladkowe. Od gry talerz koci
biodrowej ogranicza grzebie biodrowy. Grzebie ten koczy si z przodu
kolcem biodrowym przednim grnym, a od tyu kolcem biodrowym tylnym
grnym. Grzebie koci biodrowej i wymienione wyej kolce s dobrze
wyczuwalne przez skr. Poniej kolca biodrowego przedniego grnego ley
kolec biodrowy przedni dolny.
74

Podobnie na tylnej czci talerza koci biodrowej znajduje si kolec biodrowy t y l n y dolny. W jego ssiedztwie na zgrubiaej przyrodkowej czci koci
biodrowej widoczna jest powierzchnia uchowata, suca do poczenia ztak
sam powierzchni koci krzyowej. Ku tyowi od powierzchni uchowatej ko
biodrowa jest nierwna i tworzy w t y m miejscu guzowato biodrow, ktra
jest miejscem przyczepu mocnych wizade czcych ko biodrow z koci
krzyow.
Koci koczyny dolnej w o l n e j
Ko u d o w a ( f e m u r ) jest najwiksz koci ustroju. Skada si z koca
bliszego, trzonu i koca dalszego. Na kocu bliszym znajduje si gowa koci
u d o w e j {caputfemoris), o ksztacie zblionym do kuli. Na jej szczycie ley doek
g o w y koci udowej. Gowa czy si z szyjk koci udowej. Na granicy szyjki
i trzonu koci udowej od przodu ley kresa midzykrtarzowa, od tyu granic t stanowi grzebie midzykrtarzowy. Linia i grzebie cz ze sob dwie
due wyniosoci, zwane krtarzami. Krtarz wikszy ley w przedueniu
trzonu, a jego szczyt znajduje si na wysokoci rodka gowy koci udowej.
Krtarz mniejszy ley poniej i nieco ku tyowi od dolnej powierzchni szyjki
koci udowej.
Gowa
k. udowej

Kresa
11 dzykrtarzowa
Krtarz
mniejszy

!
i

1
1
Trzon

Nadkykiec b o c z n y _
Kykie boczny

Nadkykiec
przyrodkowy
Kykie
przyrodkowy
Powierzchnia
rzepkowa

Ryc, 46. Prawa ko udowa od przodu.

75

Grzebie
midzykrtarzowy

-Kresa
chropawa

-D
midzykykciowy
Ryc. 47. Prawa ko udowa od tyu.

Rurowaty trzon koci udowej jest nieco wygity ku przodowi. Na jego tylnej
powierzchni znajduje si kresa chropawa, bdca miejscem przyczepu
mini.
Koniec dalszy koci udowej ma dwa kykcie suce do poczenia z koci
piszczelow. Kykie przyrodkowy jest wikszy. Kykcie oddziela gboki d
midzykykciowy. Powierzchnie stawowe pokrywajce kykcie cz si ze
sob od przodu tworzc powierzchni rzepkow. Na powierzchni zewntrznej
kadego kykcia znajduj si wyniosoci, zwane odpowiednio nadkykciami
przyrodkowym i bocznym.
Ksztat koci udowej zmienia si wraz ze wzrostem dziecka. Podstawowym
zmianom ulegaj kt szyjkowo-trzonowy i kt przodoskrcenia szyjki. Kt
szyjkowo-trzonowy zawarty jest pomidzy osi szyjki koci udowej a osi
trzonu. U niemowlcia przekracza on zwykle 135, u osobnika dorosego
w y n o s i 115-120. Kt przodoskrcenia szyjki powstaje w w y n i k u skrzyowania
si naoonych na siebie osi szyjki koci udowej i osi poprzecznej ciaa lecej
w paszczynie kykci. Kt przodoskrcenia szyjki u niemowlt przekracza
zwykle 30, u osb dorosych w y n o s i ok. 12. Prawidowe wartoci ktw maj
bardzo wane znaczenie w budowie i czynnoci stawu biodrowego.
Ko piszczelowa (tibia) jest podstawow n o n " koci goleni i ley po jej
stronie przyrodkowej. Koniec bliszy koci piszczelowej (gowa koci piszcze76

Wynioso
midzykykciowa
Gowa
k. piszczelowejGuzowato
k. piszczelowej

Trzon

Kostka
przyrodkowa
Ryc. 48. Ko piszczelowa.

Iowej) uksztatowany jest w postaci kykci bocznego i przyrodkowego, ktrych powierzchnie stawowe wchodz w skad stawu kolanowego. Midzy
kykciami ley wynioso midzykykciowa zoona z d w c h g u z k w : bocznego i przyrodkowego. U podstawy kykcia bocznego po jego boczno-tylnej
stronie ley powierzchnia s t a w o w a strzakowa, suca do poczenia z gow
strzaki.
Trzon koci piszczelowej ma przekrj trjktny. Z trzech brzegw trzonu
najbardziej w y d a t n y jest brzeg przedni. Rozpoczyna si on poniej kykci
chropaw wyniosoci, zwan guzowatoci piszczeli. Brzeg przedni koci
piszczelowej i jej powierzchnia przyrodkowa przykryte s tylko skr i dobrze
przez ni wyczuwalne.
Rozszerzony koniec dalszy piszczeli zakoczony jest wyrostkiem kostnym,
zwanym kostk przyrodkow, dobrze wyczuwaln przez skr. Po stronie
bocznej dalszej nasady koci piszczelowej znajduje si wcicie strzakowe.
Dolna powierzchnia nasady tworzy powierzchni s t a w o w doln i suy do
poczenia z koci skokow wchodzc w skad koci stpu.
Rzepka (patella) jest oddzieln koci wchodzc w skad stawu kolanowego. Wyrnia si w niej podstaw oraz skierowany ku d o o w i wierzchoek.
Tylna stawowa powierzchnia rzepki styka si z powierzchni rzepkow koci
udowej. Powierzchnia przednia jest chropowata i pokrywa j rozcigno
minia czworogowego uda.
77

\f

-Gowa strzakiPowierzchnia stawowa

gowy strzaki

-Trzon-

-Kostka bocznaRyc. 49. Strzaka.

Strzaka (fibula) ley po stronie bocznej i nieco do tyu w stosunku do

piszczeli. Koniec bliszy nosi nazw g o w y strzaki. Ma ona powierzchni
stawow do poczenia z powierzchni stawow strzakow, lec u podstawy kykcia bocznego piszczeli.
Dugi i cienki trzon strzaki ma ksztat trjktny. Zgrubiay, dalszy koniec
strzaki, nosi nazw kostki bocznej. Kostka ta wchodzi w skad stawu skokowo-goleniowego. Jest ona dobrze widoczna i wyczuwalna przez skr. Nieco
powyej kostki znajduje si powierzchnia stawowa wchodzca we wcicie
strzakowe koci piszczelowej.
Koci stopy (ossa pedis) dzielimy na: koci stpu, koci rdstopia i koci
palcw.
Do koci stpu zalicza si ko skokow, ko pitow, ko dkowat, trzy
koci klinowate i ko szecienn. Ich ukad przedstawia si nastpujco:
Ko
Ko
pitowa

Ko
dko wata

Ko
szecienna

Ko
klinowata
boczna

Ko'
klinowata'
porednia

Ko
klinowata
przyrodkowa

Ko
rdstopia
V

Ko
rdstopia
IV

Koci
rdstopia
III i II

Ko
rdstopia

78

Ko skokowa (talus) ley pomidzy komi goleni, koci pitow i koci

dkowat. Najwyej pooon czci koci skokowej jest bloczek pokryty
powierzchniami s t a w o w y m i : grn, kostkow - przyrodkow i boczn. Su one do poczenia z komi goleni. Ku przodowi i przyrodkowo skierowana
jest gowa koci skokowej, na ktrej znajduje si powierzchnia stawowa,
suca do poczenia z koci dkowat. Na dolnej powierzchni koci
skokowej znajduj si powierzchnie s t a w o w e pitowe do poczenia z koci
pitow.
Ko pitowa ( calcaneus) jest najwiksz koci stpu. Ley ona pod koci
skokow. Najsilniej rozwinita, skierowana ku tyowi, cz koci pitowej
nosi nazw guza pitowego. Przednia cz koci pitowej jest obniona. Na
jej grnej powierzchni le powierzchnie s t a w o w e skokowe. Przedni, pasko
city, koniec koci pitowej pokrywa powierzchnia s t a w o w a szecienna,
suca do poczenia z koci o tej samej nazwi.
Ko d k o w a t a (os naviculare) ma ksztat miseczki. Jej wklsa powierzchnia przylega do g o w y koci skokowej. Na krawdzi przyrodkowej koci
dkowatej znajduje si wyczuwalne przez skr zgrubienie, zwane guzowatoci koci dkowatej. Na stronie wypukej miseczki" znajduj si powierzchnie stawowe, suce do poczenia z komi klinowatymi.
Koci klinowate J (ossa cuneiformia) le midzy koci dkowat a komi
rdstopia. Maj one ksztat klinw, ostrzami zwrconymi w stron podeszw o w . Odrnia si ko klinowat przyrodkow, poredni i boczn.
skokowa

Paliczek
K. rdstopia K. klinowata K. dkowata
podstawowy
przyrodkowa

K. pitowa

Ryc. 50. Koci stopy od strony przyrodkowej.

K. skokowa

Ryc. 51. Koci stopy od strony bocznej.

79

Ko szecienna (os cuboideum), wiksza od koci klinowatych, ley midzy

koci pitow od tyu, IV i V koci rdstopia od przodu a koci klinowat
boczn od strony przyrodkowej.
r
Koci rdstopia (ossa metatarsalia) w liczbie piciu nale do koci
dugich. W kadej z nich wyrnia si podstaw, trzon i gow. Ko rdstopia I jest najgrubsza. Na podeszwowej stronie g o w y le dwie mae oddzielne
kostki, zwane trzeszczkami. Podstawa V koci rdstopia jest wyduona
w kierunku bocznym, tworzc guzowato V koci rdstopia.
Koci palcw stopy (ossa digitorum pedis) skadaj si z paliczkw. Paluch
ma dwa paliczki, pozostae palce skadaj si z trzech paliczkw.

Koci g o w y
Dane oglne
Kociec g o w y nosi nazw czaszki (cranium). Cz grn i tyln czaszki
nazywa si czaszk mzgow (mzgoczaszk), cz przednio-doln - c z a s z k trzewn (trzewioczaszk).
Mzgoczaszka jest mocn puszk kostn osaniajc mzgowie.
Czaszka trzewna skada si z szeregu koci o bardzo zoonej budowie.
Mieszcz si w niej narzdy zmysw oraz narzd ucia, sucy do rozdrabniania pokarmw.
Czaszka skada si z koci poczonych szwami, jedynie uchwa czy si
z pozosta czci czaszki za pomoc s t a w w uchwowych. Ko gnykowa
nie ma pocze z czaszk. W budowie czaszki udzia bior nastpujce koci
(p. tab. 3).
Tabela3
Czaszka mzgowa
K. potyliczna
K. czoowa
K. klinowa
K. sitowa
Kk. ciemieniowe
Kk. skroniowe

Czaszka trzewna
kk. szczkowe
kk. jarzmowe
kk. podniebienne
kk. nosowe
maowiny nosowe dolne
kk. zowe
uchwa
lemiesz
k. gnykowa

Z praktycznego punktu widzenia wygodniej jest zapozna si z czaszk jako

caoci bez wchodzenia w szczegy anatomiczne poszczeglnych koci
skadowych.
Czaszka mzgowa pokryta sklepieniem (calvaria) jest puszk kostn dla
pomieszczenia mzgowia. Przedni cz tej puszki tworzy ko czoowa (os
80

Szew wiecowy
" "-V.

K. czoowa

^Ko
ciemieniowa

Skrzydo wiksze
k. klinowej
Szew
wgowy
Kana
nosowo-zowy

K. skroniowa
K. potyliczna
Otwr
suchowy
zewntrzny

Wyrostek
skroniowy uchwy

Wyrostek kykciowy

Szczka

Wyrohluk
sutkowaty

utllwV

Wyrostek
rylcowaty
Kt uchwy

Ryc. 52. Czaszka od strony lewej.

frontale). Wypukoci kostne nad brzegami oczodow nazywaj si u k a m i

b r w i o w y m i . Midzy ukami ley gadkie pole kostne, zwane gadzizn. Granic
oczodow od gry stanowi brzegi nadoczodoowe. Posuwajc si wzdu
koci czoowej ku grze i ku tyowi napotykamy na szew w i e c o w y , miejsce
poczenia koci czoowej z komi ciemieniowymi. Obie koci ciemieniowe
czy szew strzakowy. Ku tyowi od koci ciemieniowych znajduje si ko
potyliczna, ktra czy si z komi ciemieniowymi s z w e m w g o w y m . Na
tylno-dolnej powierzchni koci potylicznej ley guzowato potyliczna zewntrzna. Od niej w kierunku podstawy czaszki cignie si grzebie potyliczny
zewntrzny. Po obu stronach grzebie, ; a przebiegaj poprzecznie kresy karkow e , bdce miejscem przyczepu mini.
Boczne zewntrzne powierzchnie czaszki mzgowej utworzone s z koci
skroniowych i czciowo koci klinowych. Spaszczona i czciowo zaklnita
boczna powierzchnia czaszki nosi nazw dou skroniowego. Od przodu
ograniczaj go poczone szwem w y r o s t k i : j a r z m o w y koci skrbniowej i skron i o w y koci jarzmowej. Od zewntrz d skroniowy ogranicza uk j a r z m o w y ,
powstay z poczenia si wyrostka skroniowego koci jarzmowej z wyrostkiem j a r z m o w y m koci skroniowej. Nieco poniej i ku t y o w i od uku jarzmow e g o ley przewd suchowy zewntrzny. Poza nim znajduje si duy, chropowaty w y r o s t e k s u t k o w a t y , doskonale wyczuwalny przez skr. Wyrostek
ten zawiera w sobie liczne komory wypenione powietrzem.
6 - Anatomia i fizjologia

81

Wyrostek
zebodoowy
Podniebienie twarde -

K. podniebienna
_ Nozdrza
tylne

Lemiesz -- - Otwr owalny D uchwowy

Wyrostek rylcowatyOtwr szyjny
zewntrzny
Otwr
ry Icowo - sutkowy
Wyrostek
sutkowaty

D
skrzydowy
Otwr
kolcowy
Podstawa
k. potylicznej
Cz
skalista
k. skroniowej
Wyrostek
kykciowy
Otwr
potyliczny wielki

Ryc. 53. Podstawa czaszki od dou.

Dolna ciana mzgaczaszki nosi nazw podstawy czaszki. Jej budowa jest
bardzo zoona. Ogldajc czaszk od dou, spostrzega si przede wszystkim
o t w r potyliczny wielki. Przez otwr ten rdze krgowy czy si z mzgowiem. Po obu stronach otworu le kykcie koci potylicznej, suce do
poczenia z dokami stawowymi grnymi krgu szczytowego. Ku przodowi
od otworu potylicznego wielkiego ley podstawa koci potylicznej. Bocznie od
podstawy po obu jej stronach znajduj si czci skaliste koci skroniowych,
zwane rwnie piramidami. W bocznej czci piramidy, w ssiedztwie znanego ju nam wyrostka sutkowatego koci skroniowej; ley dugi" i cienki
wyrostek rylcowaty, a obok niego znajduje si o t w r rylcowo-sutkowy dla
nerwu twarzowego. W poowie dugoci czci skalistej ley duy o t w r
szyjny zewntrzny prowadzcy do kanau ttnicy szyjnej. Cz skalist koci
skroniowej od ssiednich koci potylicznej i klinowej oddzielaj wskie szczeliny. Na bocznej czci koci skalistej, tu ku przodowi od otworu suchowego
zewntrznego, znajduje si d uchwowy - miejsce stawowego poczenia
z wyrostkiem kykciowym uchwy.
Ku przodowi od czci skalistej koci skroniowej ley ko klinowa. W jej
tylnej czci znajduje si o t w r owalny, przez ktry opuszcza czaszk nerw
uchwowy - III ga v nerwu trjdzielnego. Nieco ku tyowi i bocznie ley
niewielki o t w r kolcowy. Cz koci klinowej ssiadujca z nozdrzami
82

Cz oczodoowa k. czoowej

Grzebie koguci
Blaszka sitowa
/Skrzydo
niniejsze
k. klinowej

Skrzydo mniejsze,
k. klinowej

^Siodo
tureckie

Kana wzrokowy.

- - Skrzydo
wiksze
k. klinowej

Otwr okrgyOtwr owalny

Otwr kolcowy^
Cz. skalista
k. klinowej

Otwr potyliczny wielki

--Stok
Kana
kykciowy

Grzebie
potyliczny
wewntrzny

Ryc. 54. Wntrze podstawy czaszki. Kolorami oznaczono podzia na d czaszkowy przedni,
rodkowy i tylny.

t y l n y m i nosi nazw w y r o s t k w skrzydtowatych. Kady z w y r o s t k w ma dwie

blaszki. Blaszka przyrodkowa ogranicza od tyu i boku szeroki o t w r prowadzcy do jamy nosowej, zwany nozdrzami t y l n y m i . Midzy blaszk przyrodkow a blaszk boczn ley d skrzydowy, w ktrym przymocowany jest
misie o tej samej nazwie.
Nozdrza tylne przedzielone s przegrod, ktrej tyln cz stanowi lemiesz
(vomer). Kostn przegrod midzy jam nosow a jam ustn tworzy podniebienie twarde. W czci tylnej zbudowane jest ono z koci podniebiennej,
pozostaa, wiksza cz podniebienia twardego, naley do szczki. Wakowate zgrubienie koci szczkowej, w ktrym tkwi zby, nazywa si w y r o s t k i e m
zbodoowym.
Wewntrzna powierzchnia podstawy czaszki podzielona jest na trzy czci,
zwane doami czaszkowymi - przednim, rodkowym i t y l n y m .
D czaszkowy przedni
Boczne, symetryczne czci dou czaszkowego przedniego tworz czci
oczodoowe koci czoowej. Midzy nimi ley blaszka s i t o w a , nazwana t a k o d
licznych przebijajcych j otworkw, przez ktre przechodz nici nerwu
wchowego. W rodkowej czci blaszki wystaje tzw- grzebie koguci, miejsce przyczepu sierpu mzgu. Tyln cz dou czaszkowego przedniego
tworz skrzyda mniejsze koci klinowej, koczce si wyrostkami pochyymi
83

przednimi. U ich podstawy ley kana w z r o k o w y , przez ktry przechodzi nerw

wzrokowy. Pod skrzydem mniejszym znajduje si szczelina oczodoowa
grna, ktra oddziela je od skrzyda wikszego koci klinowej, wchodzcego
w skad dou czaszkowego rodkowego.
D czaszkowy r o d k o w y
D czaszkowy rodkowy ma ksztat podobny do motyla. Cz rodkow
dou zajmuje trzon koci klinowej. Jest on wewntrz pusty i ma poczenie
z jam nosow. Grna powierzchnia przypomina ksztatem siodo, std nazwa
siodo tureckie. Zagbienie na grnej powierzchni trzonu nosi nazw dou
przysadki. Tyln granic dou tworzy grzbiet sioda. Po obu stronach sioda
le pytkie rynienkowate zagbienia, zwane bruzdami ttnicy szyjnej.
W skad kadej czci bocznej dou czaszkowego rodkowego wchodz:
skrzydo wiksze koci klinowej i cz piramidy koci skroniowej. W skrzydle
wikszym koci klinowej widniej trzy otwory. Najbliej szczeliny oczodoowej
grnej ley o t w r okrgy. Ku t y o w i i bokowi od niego znajduj si znane ju
nam o t w o r y : o w a l n y i kolcowy. Granic dou czaszkowego przedniego
i tylnego stanowi grne brzegi czci skalistej koci skroniowej oraz grzbiet
sioda.
D czaszkowy tylny
D czaszkowy tylny ma posta gbokiej jamy. W czci centralnej dou
widnieje o t w r potyliczny wielki, obok ktrego maj ujcia kanay n e r w u
podjzykowego. Bocznie od nich le kanay kykciowe, przez ktre przechodz yy. Ku przodowi od otworu potylicznego wielkiego ley cz podstawna
koci potylicznej. Jej pochylenie w kierunku o t w o r u potylicznego wielkiego
nosi nazw stoku. Po przeciwlegej stronie otworu widnieje grzebie potyliczny wewntrzny ktry wraz z przebiegajc poprzecznie bruzd zatoki poprzecznej tworzy wynioso krzyowat. W dole czaszkowym t y l n y m ley
mdek.
Wewntrzna powierzchnia sklepienia czaszki jest stosunkowo gadka. Niewielkie zagbienia, odpowiadajce zakrtom mzgu, nazywaj si w y c i s k a m i
palczastymi. Poza nimi wystpuj pytkie rozgazione bruzdy ttnicze i ylne.
W ssiedztwie szwu strzakowego znajduj si liczne okrge zagbienia,
zwane doeczkami ziarenkowymi.
Czaszka trzewna
Czaszka trzewna jest utworzona przez koci przedniej czci czaszki. Czciowo bya ju o nich mowa przy opisywaniu przedniego dou czaszkowego.
Obecnie zajmiemy si przedni cian czaszki, czyli tzw. twarz kostn.
Poniej znanych nam ju u k w b r w i o w y c h koci czoowej znajduj si
oczodoy. Oczod (orbita) ma ksztat czworociennego ostrosupa. W jego
wierzchoku znajduje si kana wzrokowy, przez ktry przechodz nerw wzrokowy i ttnica oczna. Podstaw wymienionego ostrosupa stanowi wejcie do
84

Ryc. 55. Czaszka widziana od przodu.

oczodou. Na jego grnej krawdzi ley wcicie lub o t w r nadoczodoowy,

przez ktry przechodzi n e r w nadoczodoowy. Z czterech cian oczodou,
grnej, dolnej, bocznej i przyrodkowej, ta ostatnia ma najbardziej zoon
budow. cian przyrodkow tworz cztery koci, a mianowicie: cz
oczodoowa koci czoowej, blaszka oczodoowa koci sitowej, ko zowa
i powierzchnia oczodoowa szczki.
W obrbie maej, czworoktnej koci zowej ley bruzda zowa, ktra
z podobn bruzd lec na wyrostku czoowym szczki tworzy pocztek
kanau nosowo-zowego, czcego oczod z jam nosow. W gbi oczodou
widoczne s dwie szczeliny. Szczelina oczodoowa grna prowadzi do wntrza czaszki. Przez szczelin t przechodz nerwy unerwiajce czuciowo gak
oczn i okolic podoczodoow oraz nerwy unerwiajce minie poruszajce
gak oczn.
Midzy oczodoami ley jama nosowa ( cavum nasi). Przedziela j kostna
przegroda nosowa utworzona z blaszki pionowej koci sitowej i z lemiesza.
Wejcie do j a m y nosowej kostnej nazywa si o t w o r e m g r u s z k o w a t y m .
Ograniczaj go brzegi koci nosowych od gry i koci szczkowe od boku i od
dou. Obie koci szczkowe cz si ze sob s z w e m midzyszczkowym, a na
dolnej krawdzi o t w o r u gruszkowatego tworz kolec n o s o w y przedni.
85

Na bocznych cianach jamy nosowej znajduj si blaszki kostne, zwane

maowinami. Widoczna w jamie nosowej przednia cz maowiny nosowej
dolnej ma posta wywinitej ku doowi i ustawionej w kierunku strzakowym
blaszki kostnej. Powyej ley czciowo widoczna maowina nosowa rodkowa. Maowina nosowa grna pooona jest najwyej i jest od przodu niewidoczna. Maowina nosowa rodkowa i grna s czciami koci sitowej.
Jama nosowa ma poczenia z zamknitymi przestrzeniami kostnymi,
lecymi w ssiedztwie i zwanymi zatokami obocznymi nosa. Rozrniamy: 1)
zatoki czoowe, lece midzy przedni i tyln blaszk koci czoowej, 2) zatok klinow, lec w trzonie koci klinowej, 3) zatoki szczkowe (najwiksze),
lece we wntrzu trzonw koci szczkowych, 4) k o m r k i s i t o w e , majce
posta niewielkich jamek lecych w labiryncie koci sitowej.
Cz twarzy kostnej" lec poniej j a m y nosowej i oczodow tworz
koci szczkowe i jarzmowe. Tu poniej oczodou znajduje si o t w r podoczodoowy, przez ktry przechodzi nerw podoczodoowy wraz z towarzyszcymi naczyniami. Poniej o t w o r u ley d szczki.
Ko j a r z m o w a (oszygomaticum), tworzca wynioso policzkow, bierze
udzia w budowie oczodou i, czc si z wyrostkiem jarzmowym koci
skroniowej, tworzy uk jarzmowy. Dolny zgrubiay brzeg szczki tworzy w y r o s tek zbodoowy szczki, w ktrym tkwi zby.
uchwa ( m a n d i b u l a ) jest jedyn ruchom koci czaszki. Ko skada si
z podkowiasto wygitego t r z o n u uchwy i zagitych ku grze gazi uchwy.
Na zewntrznej powierzchni trzonu ley guzowato brdkowa. Po obu jej
stronach na wysokoci dolnego zba przedtrzonowego znajduje si o t w r
b r d k o w y , ktry prowadzi do kanau koczcego si o t w o r e m uchwy,
lecym na przyrodkowej powierzchni gazi uchwy. Przez kana uchwy
przechodzi III ga nerwu trjdzielnego. Ga ta unerwia czuciowo zby
uchwy i doln cz twarzy. Dolna krawd trzonu uchwy jest zaokrglona.
W linii rodkowej znajduje si tu guzowato brdkowa. Brzeg grny trzonu
uchwy zajmuje w y r o s t e k zbodoowy, w ktrym t k w i w zbodoach 16
zbw.
W miejscu przejcia trzonu w ga uchwy ley rozwarty kt uchwy,
ktry jest dobrze wyczuwalny przez skr.
Ga uchwy koczy si d w o m a wyrostkami: od przodu znajduje si
w y r o s t e k dziobiasty, sucy jako przyczep minia skroniowego, z tyu
w y r o s t e k kykciowy. Wyrostek zakoczony jest gow w ksztacie bloczka,
ktra wchodzi w skad stawu uchwowego. Poniej wyrostka kykciowego ley
szyjka uchwy. Wyrostek dziobiasty od wyrostka kykciowego oddziela wcicie uchwy.
Ko g n y k o w a (os hyoideum) ley poniej uchwy i nie czy si bezporednio z komi czaszki. Ko gnykowa ma ksztat podkowy. Jej rodkowa cz
nosi nazw trzonu. Do trzonu przymocowane s dwie pary wyrostkw,
zwanych rogami. Przeduenie trzonu ku t y o w i tworzy rogi wiksze. Rogi
mniejsze le na granicy trzonu i rogw wikszych i skierowane s ku grze.
86

Czaszka n o w o r o d k a
Koci sklepienia czaszki rozwijaj si zcznotkankowej pokrywy otaczajcej
mzgowie. Mae punkty kostnienia zapocztkowuj rozwj koci sklepienia,
powikszaj si one i stopniowo zbliaj do siebie. Na granicach ich zetknicia
do dugo utrzymuje si tkanka czna. Boniaste miejsca poczenia trzech
lub czterech koci nosz nazw ciemiczek ( f o n t i c u l i ) . Ciemiczko przednie
(czoowe) ma ksztat czworoboku. Znajduje si w miejscu poczenia parzystych u noworodka koci czoowych z komi ciemieniowymi. Ciemiczko tylne
(potyliczne) ma ksztat trjktny i ley w miejscu zetknicia si koci potylicznej
z komi ciemieniowymi. Z pozostaych dWch ciemiczko k l i n o w e ley
midzy komi czoow, ciemieniow, skrzydem wikszym koci klinowej
i usk koci skroniowej. Ciemiczko sutkowate znajduje si midzy komi
ciemieniow, skroniow i usk koci potylicznej.
Obecno ciemiczek i nie skostniaych pocze midzy komi sklepienia
czaszki umoliwia dostosowywanie si ksztatu czaszki do kanau miednicy
maej podczas porodu. Ciemiczka zarastaj wkrtce po urodzeniu, tylko
ciemiczko czoowe zamyka si w drugim roku ycia.
UKAD WIZADOWY - SYNDESMOLOGIA

Poczenia krgw
W krgosupie wystpuj rnego rodzaju poczenia krgw. Midzy
trzonami krgowymi le krki midzykrgowe (discivertebrales), zbudowane z chrzstki. Obwodowa cz krka zawiera liczne wkna spryste
i nazywa si piercieniem w k n i s t y m . Cz centralna, ppynna, bogata
w wod, nosi nazw jdra miadystego. Jdro miadyste amortyzuje
wstrzsy i pozwala na ruchy midzy krgami. Krki midzykrgowe dostosowuj swj ksztat do ksztatu trzonw. S one stosunkowo niskie w odcinku
szyjnym i wysokie w czci ldwiowej krgosupa. Nie ma krka midzykrgowego midzy krgiem szczytowym a o b r o t o w y m . Ostatni krek midzykrg o w y ley pomidzy trzonem V krgu ldwiowego a koci krzyow.
Poczenia trzonw krgw wzmacniaj wizada. Wizado podune przednie wie ze sob przednie powierzchnie trzonw i krkw midzykrgowych. Wizado podune tylne wzmacnia tyln cz pocze trzonw od
strony kanau krgowego. Wizado to rozpoczyna si przy otworze potyliczn y m wielkim czaszki i biegnie do koci krzyowej.
uki krgowe ssiednich krgw czy tzw. wizado te. Wypenia ono
w o l n e przestrzenie midzy ukami. Zawierajc du ilo wkien sprystych,
wizado te jest bardzo elastyczne. Napina si ono podczas zginania
krgosupa i pomaga w jego prostowaniu.
Wyrostki poprzeczne krgw cz wizada midzypoprzeczne, a wyrostki
kolczyste - wizada midzykolczyste. Z ostatnimi wspdziaa wizado
nadkolcowe, przebiegajce midzy szczytami w y r o s t k w kolczystych piersiow e g o i ldwiowego odcinka krgosupa. W odcinku szyjnym wizado nad87

.Vizado
j ! podune

j;'

''

-Jdro
'! miadyste

Wizado te'

tfft-IA

Wizadof
nadkolcowe I;/

Piercie

Wizadomidzykoiczyste w / ^ ^ f ^ e " " ^

Wizada stawumidzykrgowego

izado
Podune
4" przednie

w knisty

'

i\

dii
A

Ryc. 56. Poczenie krgw.

kolcowe przechodzi w wizado karkowe, rozpite midzy wyrostkami kolczystymi krgw szyjnych a grzebieniem potylicznym zewntrznym koci
potylicznej.
Wyrostki stawowe ssiednich krgw maj powierzchnie stawowe wchodzce w skad staww midzykrgowych. Wyrostki zachodz na siebie dachwkowato, tak e wyrostki krgu lecego wyej pokrywaj od gry i od tyu
wyrostki krgu niszego. Wyrostki krgw szyjnych ustawione s w paszczynie zblionej do poziomej, w odcinku piersiowym ustawienie ich jest skone,
za w odcinku ldwiowym pionowe. Poszczeglne pary wyrostkw stawowych czy torebka stawowa i wizada. Poczenie dwch grnych krgw
szyjnych i krgu szczytowego z koci potyliczn wymaga oddzielnego omwienia.
Kykcie koci potylicznej czc si z dokami stawowymi grnymi krgu
szczytowego tworz staw szczytowo-potyiiczny. Zachodz w nim ruchy
zginania i prostowania gowy.
Krgszczytowy z krgiem obrotowym czy si w trzech miejscach; s to:
stawy szczytowo-obrotowe boczne prawy i lewy oraz staw szczytowo-obrotowy porodkowy midzy zbem krgu obrotowego a dokiem zba lecym na
uku przednim krgu szczytowego. Od tyu zb krgu obrotowego przytrzymuje wizado poprzeczne. Uniemoliwia ono przesuwanie si zba krgu obrotowego do tyu w kierunku kanau krgowego. Wszystkie trzy stawy tworz
czynnociow cao pod nazw stawu szczytowo-obrotowego. Zachodz
w nim ruchy obrotowe wok osi pionowej przechodzcej przez zb krgu
obrotowego.
88

Czynno krgosupa
Krgosup jako cao spenia trzy podstawowe funkcje:
1) jest osi ciaa i jego gwn podpor,
2) jest narzdem ruchu,
3) osania rdze krgowy.
1. W paszczynie czoowej krgosup jest prosty. Pojawienie si wyranego
bocznego wygicia krgosupa moe wiadczy o chorobie zwanej skolioz.
W paszczynie strzakowej krgosup jest wygity w ksztacie podwjnej
litery S. Cz szyjna krgosupa zwrcona jest wypukoci ku przodowi.
Krzywizna piersiowa skierowana jest wypukoci do tyu. Odcinek ldwiowy
krgosupa wygity jest ku przodowi, a odcinek krzyowy ku tyowi. Wygicie
do przodu nazywa si tordoz ( l o r d o s i s ) , a do tyu - kifoz (kyphosis).
U n o w o r o d k w cay krgosup wygity jest do tyu. Pierwsza ksztatuje si
lordoza szyjna. Ma to miejsce w czasie unoszenia gowy przez dziecko lece
na brzuchu. Lordoza ldwiowa powstaje w wyniku przybierania przez dziecko
postawy stojcej. Charakterystyczne wygicia krgosupa czowieka umoliwiaj prawidowe przenoszenie obcienia mas ciaa oraz amortyzuj
wstrzsy.
2. Budowa krgosupa zezwala na ruchy gowy, szyi i tuowia. Ruchy
midzy poszczeglnymi krgami maj niewielki zakres, jednak sumujc si
umoliwiaj du swobod zmiany pooenia poszczeglnych jego odcinkw.
Wyrniamy ruchy w trzech podstawowych paszczyznach: zginanie i prostow a n i e w paszczynie strzakowej, pochylanie boczne w paszczynie czoowej
i obracanie w paszczynie poprzecznej. Poczenie opisanych ruchw daje
ruch zwany obwodzeniem krgosupa. Rnice w budowie krgw powoduj,
e pochylenie boczne jest wiksze w odcinku szyjnym i piersiowym, a zginanie
i prostowanie w odcinku szyjnym i ldwiowym. ebra utrudniaj ruchy
odcinka piersiowego. Charakterystyczna budowa w y r o s t k w stawowych odcinka ldwiowego uniemoliwia jego ruchy obrotowe.
3. Otwory krgowe poszczeglnych krgw tworz cznie kana k r g o w y
(canalis vertebralis), w ktrym mieci si rdze krgowy. Po obu stronach
krgosupa widniej o t w o r y midzykrgowe, przez ktre przechodz nerwy
rdzeniowe. Rdze krgowy lecy w kanale krgowym ochraniaj od przodu
trzony krgowe i krniki midzykrgowe, od boku i tyu rol t speniaj uki
krgowe wraz z przyczepiajcymi si do nich wizadami.
Sprysto krgosupa, uwarunkowana jego rozczonowaniem na elementy kostne i chrzstne, przyczynia si rwnie do ochrony rdzenia krgowego
przed wstrzsami.
W miar starzenia si organizmu zmienia si rwnie krgosup. Wskutek
utraty pynu przez jdro miadyste krki midzykrgowe staj si nisze.
T u w skraca si, nasila si kifoza piersiowa, zmniejsza lordoza szyjna i ldw i o w a . Postawa staje si nieprawidowa, t u w pochyla si ku przodowi,
wystpuje tzw. garb starczy.
Zmiany zwizane ze starzeniem maj charakter nieodwracalny, ale i w c i g u
89

doby krgosup ulega okresowym zmianom. Pod wpywem obcienia w cigu dnia krki midzykrgowe spaszczaj si i krgosup si skraca. Po
wypoczynku zmiany te cofaj si.

Poczenia eber
Ko ebrowa czy si z krgosupem w dwch punktach. Gowa ebra
tworzy staw gowy ebra z dokiem ebrowym lecym na krawdziach
ssiednich trzonw, za guzek ebra Obraca si na powierzchni doka ebrowego'wyrostka poprzecznego (staw ebrowo-poprzeczny). Stawy ebrowo-krgowe wzmacniaj wizada promieniste gowy lece od przodu. Wizada
rdstawowe gowy dziel staw na dwie poowy - grn i doln. ebra I, XI
i XII nie maj tego wizada, poniewa kade z nich styka si tylko z jednym
krgiem. Stawy ebrowo-poprzeczne wzmacniaj wizada o tej samej nazwie.
Oba stawy mechanicznie stanowi jedn cao. Jest to staw jednoosiowy,
w ktrym ma miejsce obracanie si zebra wok osi czcej doek ebrowy
trzonw krgowych z dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego. Skony
przebieg osi od gry i przodu ku doowi i tyowi powoduje, i unoszenie eber
czy si z ich odchylaniem ku bokowi. Ma to wane znaczenie w mechanice
oddychania.
Przednie koce eber cz si z mostkiem za porednictwem chrzstek
ebrowych. Chrzstki ebra VIII, IX i X cz si ze sob tworzc uk ebrowy.
Elastyczne i spryste chrzstki ebrowe odksztacaj si podczas unoszenia
eber, a oddaj energi opuszczajc ebra. Twardnienie i kostnienie chrzstek
ebrowych wystpuje w starszym wieku i zmniejszajc elastyczno klatki
piersiowej utrudnia oddychanie.
Klatka piersiowa jako cao
Klatka piersiowa czowieka jest spaszczona w kierunku przednio-tylnym
i poszerzona w wymiarze poprzecznym. Od przodu klatk piersiow ogranicza
mostek, z boku ebra, od tyu cz piersiowa krgosupa. Otwr grny klatki
piersiowej ogranicza I ebro i grny brzeg rkojeci mostka. Otwr dolny klatki
piersiowej ma ksztat nieregularny i jest ograniczony XII krgiem piersiowym,
XII ebrem, kocem XI ebra, ukami ebrowymi i wyrostkiem mieczykowatym
mostka.
Klatka piersiowa kobiet jest szersza w czci dolnej w stosunku do grnej.
U mczyzn otwr dolny klatki piersiowej jest stosunkowo mniejszy, a grna
cz klatki piersiowej szersza. Ksztat klatki piersiowej jest rwnie zmienny
osobniczo. Podstawowe znaczenie ma tu wielko kta podmostkowego
lecego pomidzy ukami ebrowymi obu stron. U osobnikw astenicznyh
jego warto zbliona jest do 60, podczas gdy u osobnikw pyknicznych
przekracza 90.
Klatka piersiowa bierze udzia w oddychaniu. Na ruchy oddechowe klatki
90

piersiowej skadaj si ruchy eber kostnych, chrzstek ebrowych, mostka

i krgosupa. Ruchy eber i chrzstek ebrowych cz si z ruchem mostka,
ktry przy unoszeniu eber przesuwa si ku przodowi i ku grze. Prostowanie
piersiowego odcinka krgosupa powoduje unoszenie eber, a zginanie opuszczanie eber.
W w y n i k u opisanych ruchw zmienia si pojemno klatki piersiowej.
Podczas wdechu klatka piersiowa zwiksza swj w y m i a r strzakowy i czoowy.
Jej w y m i a r wysokociowy zwiksza si rwnie, ale wskutek skurczu przepony.
Dokadniejsze dane dotyczce mechaniki oddychania przedstawiono
w rozdz. Ukad oddechowy.

Poczenia koczyny grnej

Koczyna grna czy si z t u o w i e m poprzez obrcz koczyny grnej.
Jedyn koci czc koczyn grn woln poprzez opatk z kocem
tuowia jest obojczyk. Poczenie to ma miejsce w stawie mostkowo-obojczykowym
(articulatio sternoclavicularis).
Staw mostkowo-obojczykowy
W skad tego stawu wchodz: powierzchnia mostkowa obojczyka i powierzchnia wcicia obojczykowego rkojeci mostka. Staw jest podzielony na dwie
komory przez krek rdstawowy. Torebk stawow wzmacniaj wizada
m o s t k o w o - o b o j c z y k o w e , midzyobojczykowe (czce mostkowe koce obu
obojczykw) i wizado obojczykowo-ebrowe, biegnce od mostkowego
koca obojczyka do I ebra. Staw obojczykowo-mostkowy jest stawem wieloos i o w y m i aczkolwiek rozlego ruchw w t y m stawie jest niewielka, to
przeciwlegy koniec obojczyka przesuwa si do znacznie we wszystkich
kierunkach.
S t a w barkowo-obojczykowy
Staw barkowo-obojczykowy ( a r t i c u l a t i o acromioclavicularis) czy wyrostek barkowy z powierzchni stawow barkowego koca obojczyka. Torebk
stawow wzmacniaj wizada barkowo-obojczykowe oraz wizada czce
obojczyk z wyrostkiem kruczym opatki. Wizado kruczo-obojczykowe skada
si z dwch pasm i ono gwnie ustala obojczyk wzgldem opatki.
Szerokie mocne wizado kruczo-barkowe, rozpite midzy wyrostkami
kruczym i barkowym, nie w p y w a na umocowanie obojczyka, a jedynie chroni
od gry staw ramienny przed urazami i zapobiega w y s u w a n i u si g o w y koci
ramiennej ku grze.
Ruchy stawu barkowo-obojczykowego polegaj na niewielkich przesuniciach o b u koci wzgldem siebie. Zawarto stawu ma wane znaczenie
w mechanice ruchw stawu ramiennego.
91

S t a w ramienny
Staw ramienny ( a r t i c u l a t i o humeri) czy koczyn grn woln z jej
obrcz. Powierzchnie stawowe tworz gowa koci ramiennej i wydrenie
stawowe opatki. Pytkie wydrenie uzupenia i pogbia chrzstny obrbek
Torebka stawowa
cigno m. dwugowego I

Obrbek
stawowy

Ryc. 57. P r z e k r j przez s t a w r a m i e n n y .

Gwka k. ramiennej

-Bloczek
k. ramiennej
okciowa

Doek gowy
k. promieniowej

cigno
m. dwugowego
ramienia

Ryc. 58. Staw okciowy otwarty od przodu.

92

stawowy. Do jego wolnego brzegu przyczepia si torebka stawowa. Przyczep

ramienny torebki ley w obrbie szyjki anatomicznej. Torebka stawu ramiennego jest luna, jej uwypuklony ku doowi fad nazywa si zachykiem
pachowym. Zachyek umoliwia pene odwodzenie ramienia, a jego zaronicie, np. po dugotrwaym unieruchomieniu, znacznie ogranicza ruchy
w stawie.
Torebk wzmacnia szereg krtkich wizade, najmocniejsze z nich to wizado kruczo-ramienne. Przez torebk stawu ramiennego przechodzi cigno

Ryc. 59. Zakres ruchw w stawie ramiennym.

93

Ryc. 60. Ruchy obrotowe w stawie ramiennym: A - pooenie porednie, B- obracanie na

zewntrz, C - o b r a c a n i e do wewntrz, D- najwikszy zakres obracania ramienia do wewntrz.

g o w y dugiej minia d w u g o w e g o ramienia w drodze do przyczepu znajdujcego si na guzku nadpanewkowym, lecym powyej wydrenia panewkowego.
Staw ramienny naley do s t a w w wieloosiowych. Podstawowe kierunki
i zakresy ruchw podano na ryc. 59, 60.

Staw okciowy
S t a w o k c i o w y (articulatio cubiti) skada siztrzech staww: ramienno-okciowego, ramienno-promieniowego i promieniowo-okciowego bliszego.
W skad stawu ramienno-okciowego wchodzi wcicie bloczkowe koci
okciowej i bloczek koci ramiennej. Staw ramienno-promieniowy czygwk koci ramiennej z dokiem g o w y koci promieniowej. Staw promieniowo-okciowy bliszy powstaje z poczenia wcicia promieniowego koci okciowej z o b w o d e m s t a w o w y m gowy koci promieniowej. Obie koci przytrzymuje wizado piercieniowate przyczepiajce si do krawdzi wcicia promieniowego koci okciowej i obejmujce gow koci promieniowej. Wszystkie
trzy stawy obejmuje wsplna torebka stawowa. Stabilno stawu w paszczynie czoowej zapewniaj wizada poboczne. Wizado poboczne okciowe
czy nadkykiec przyrodkowy koci ramiennej z koci okciow. Wizado
poboczne promieniowe wzmacnia torebk stawow od strony bocznej.
Ruchy w stawie okciowym skadaj si z ruchw w poszczeglnych stawach skadowych. Staw ramienno-okciowy i ramienno-promieniowy cznie
94

tworz staw jednoosiowy, w ktrym zachodz ruchy zginania i prostowania.

Ruch prostowania koczy si oparciem wyrostka okciowego o dno dou
wyrostka okciowego koci ramiennej.
W stawie p r o m i e n i o w o - k c i o w y m bliszym gowa koci promieniowej
lizga si ruchem o b r o t o w y m we wciciu p r o m i e n i o w y m koci okciowej.
Jednoczenie doek gowy koci promieniowej obraca si na gwce koci
ramiennej. Obracanie koci promieniowej na zewntrz nazywa si odwracaniem ( s u p i n a t i o ) przedramienia, ruch przeciwny nosi nazw nawracania
(pronatio). Odwracanie i nawracanie odbywa si w stawie promieniowo-okc i o w y m bliszym i w sprzonym z nim czynnociowo stawie promieniowo-okciowym dalszym.
Zakres ruchw w w y m i e n i o n y c h stawach przedstawia ryc. 61.
/

Ryc. 61. Zakresy ruchw w stawie promieriiowo-okciowym i okciowym.

S t a w p r o m i e n i o w o - o k c i o w y dalszy tworzy wcicie okciowe koci promieniowej i o b w d stawowy gowy koci okciowej. Jama stawu zamknita
jest torebk wzmocnion wizadami. Do ustalenia obu koci przedramienia
przyczynia si rwnie bon midzykostna, rozpita midzy zwrconymi do
siebie krawdziami obu koci.
Staw promieniowo-okciowy dalszy jest stawem jednoosiowym. O obrotu
czy gow koci okciowej z gow koci promieniowej. Ko promieniowa
s w y m kocem dalszym zatacza uk dookoa g o w y koci okciowej. W pooeniu odwracania obie koci przedramienia s rwnolege, a do skierowana
jest ku przodowi. W nawrceniu ko promieniowa krzyuje si od przodu
z koci okciow, a do zwraca si ku tyowi.

95


Staw promieniowo-nadgarstkowy
Ko promieniowa jest nieco dusza od okciowej. W przedueniu koci
okciowej ley krek s t a w o w y rozcigajc si od przyrodkowej krawdzi
dalszej nasady koci promieniowej do wyrostka rylcowatego koci okciowej.
Dolna powierzchnia krka wraz z powierzchni stawow dalszej nasady koci
promieniowej tworz cznie wkls powierzchni stawow stawu promieniowo-nadgarstkowego. W skad eliptycznej, wypukej powierzchni tego stawu wchodz powierzchnie stawowe bliszego szeregu koci nadgarstka
z wyjtkiem koci grochowatej. Torebka stawowa stawu promieniowo-nadgarstkowego wzmocniona jest szeregiem krtkich wizade.
S t a w promieniowo-nadgarstkowy ( a r t i c u l a t i o radiocarpea) jest eliptyczn y m stawem d w u o s i o w y m . O duga tego stawu ustawiona jest w paszczynie rki. Wok niej zachodz ruchy zginania i prostowania. Odwodzenie (w
stron promieniow) i przywodzenie odbywa si dookoa osi prostopadej do
paszczyzny rki (ryc. 62).

Ryc. 62. Zakres ruchw w stawie promieniowo-nadgarstkowym i midzynadgarstkowym.

S t a w y rki
S t a w y midzynadgarstkowe (articuiationes intercarpeae) le midzy bliszym i dalszym szeregiem koci nadgarstka, jak rwnie midzy poszczeglnymi komi nadgarstka. Przebieg powierzchni stawowych jest do zoony.
Wszystkie te stawy maj wspln torebk stawow wzmocnion krtkimi
wizadami.
W stawach midzynadgarstkowych maj miejsce drobne przesunicia
wzajemne koci. Najobszerniejszy jest ruch zginania rki. Zesztywnienie
staww midzynadgarstkowych znacznie ogranicza ruchomo rki.
96

Stawy nadgarstkowo-rdrczne (articulationes carpometacarpeae) le

na granicy dalszego szeregu koci nadgarstka i podstaw koci rdrcza od II
do V. S to stawy zwarte o maej ruchomoci.
Staw nadgarstkowo-rdrczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis), w przeciwiestwie do pozostaych staww rdrczno-nadgarstkowych,
ma duy zakres ruchomoci. Staw ten czy siodekowate powierzchnie koci
czworobocznej wikszej i podstaw I koci rdrcza. Jest to staw dwuosiowy.
Zachodz w nim ruchy zginania i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia kciuka. Ruch zoony nosi nazw przeciwstawiania kciuka pozostaym
palcom rki.
S t a w y rdrczno-paliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) le
midzy g o w a m i koci rdrcza i podstawami bliszych czonkw palcw. Ich
powierzchnie stawowe zblione s ksztatem do elipsy. Torebki stawowe
wzmacniaj wizada. W stawach moliwe s ruchy zginania, prostowania
oraz odwodzenia i przywodzenia palcw w stosunku do palca III.
Stawy midzypaliczkowe (articulationes interphalangeae) le midzy
czonkami palcw. W kciuku wystpuje tylko jeden staw, w pozostaych palcach jest ich dwa - bliszy i dalszy. Wypuk powierzchni stawu midzypaliczkowego stanowi bloczek, w k l s - j e g o odbicie na podstawie dalszego czonka palca. S to stawy jednoosiowe, w ktrych moliwe s jedynie ruchy zginania i prostowania. Ruchom bocznym zapobiegaj wizada poboczne, wzmacniajce torebki stawowe.
Rka jako cao
Koci nadgarstka (Doczone wizadami tworz podun bruzd nadgarstka, ktra jest zwrcona w stron doniow. Bruzd t zamyka przebiegajce
poprzecznie wizado, zwane troczkiem zginaczy. Ogranicza on od strony
doniowej kana nadgarstka, przez ktry przechodz cigna zginaczy, gazie
nerwowe i naczynia. Dziki licznym stawom rka jest narzdem bardzo
elastycznym", majcym zdolno przystosowania si do ksztatu chwytanych przedmiotw.
Precyzyjny c h w y t zapewnia przeciwstawianie kciuka palcowi II (wskazicielowi) i pozostaym palcom rki. Wiksze przedmioty ujmowane s w cgi,
ktrych j e d n y m ramieniem jest kciuk, a d r u g i m pozostae palce. Rka umoliwia rwnie chwytanie przedmiotw na doni ustawionej ku grze i palcami
dostosowanymi do ksztatu przedmiotu. Cztery palce rki mog ponadto
pracowa jako haki. Ma to miejsce np. podczas odsuwania szuflady stou
palcami zahaczonymi o jej doln krawd.

7 - Anatomia i fizjologia

97

Poczenia koczyny dolnej

Poczenia obrczy koczyny dolnej
Obrcz koczyny dolnej tworz obie koci miedniczne, ko krzyowa i ko
guziczna. Koci te, czc si za pomoc trzech staww oraz licznych i mocnych
wizade, tworz miednic (pelvi).
Koci miedniczne cz si z koci krzyow, stawami krzyowo-biodrowymi, a midzy sob spojeniem o n o w y m .

S t a w krzyowo-biodrowy
S t a w krzyowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) tworz stykajce si powierzchnie uchowate koci krzyowej i biodrowej. Powierzchnie te s nierwne i poczone rdstawowo wizadami midzykostnymi. Staw wzmacniaj
od przodu wizada krzyowo-biodrowe brzuszne, a od tyu - wizada
krzyowo-biodrowe grzbietowe. Od gry wzmacnia staw wizado biodrow o - l d w i o w e . czy ono wyrostek poprzeczny V krgu ldwiowego z tyln
czci grzebienia koci biodrowej. Niezalenie od wymienionych wizade
ko krzyow i biodrow cz przebiegajce w duej odlegoci od stawu
bardzo mocne wizada krzyowo-guzowe i krzyowo-kolcowe.
Wizado krzyowo-guzowe (lig. sacrotuberale) biegnie od bocznego brzegu koci krzyowej i guzicznej do guza kulszowego. Wizado krzyowo-kolcowe (lig. sacrospinale) czy boczny brzeg koci krzyowej i guzicznej z kolcem
kulszowym. Oba wizada zamykaj miednic od boku i tyu i przeksztacaj
wcicia kulszowe w o t w o r y kulszowe. Otwr kulszowy wikszy ley powyej
wizada krzyowo-kolcowego, otwr kulszowy mniejszy ley poniej tego
wizada. Dolne ograniczenie otworu kulszowego mniejszego stanowi wizado krzyowo-guzowe.
Otwr zasoniony koci miednicznej zamyka bona zasonowa, majca
w grnej czci otwr, przez ktry przechodz naczynia i nerw zasonowy.

Spojenie o n o w e
Obie koci miedniczne cz si ze sob spojeniem o n o w y m (symphysis
pubica). Spojenie zbudowane jest z grubej warstwy chrzstki wknistej.
Poczenia wzmacniaj wizada przebiegajce powyej i poniej spojenia.
Niekiedy w spojeniu wystpuje jama spojenia - szczelinowata przestrze
ustawiona strzakowo.
Stawy miednicy nale do pocze cisych i ruchy w nich zachodzce maj
charakter niewielkich przesuni.
98

Miednica jako cao

Miednica dzieli si na miednic wiksz i miednic mniejsz. Granic
midzy nimi stanowi kresa ukowata, grzebienie onowe i przedni brzeg
podstawy koci krzyowej. Miednic wiksz ograniczaj od bokw talerze
biodrowe. ciany miednicy mniejszej utworzone s z koci krzyowej i guzicznej od tyu, koci kulszowej, czci koci biodrowych oraz wizade krzyowo-guzowych i krzyowo-kolcowych od bokw. Od przodu miednic mniejsz
ograniczaj koci onowe i spojenia onowe. Miednica mniejsza jest kanaem
kostnym, przez ktry przesuwa si pd podczas porodu. Kanaten rozpoczyna
si w c h o d e m do miednicy, ograniczonym kresami ukowatymi, grzebieniami
o n o w y m i i krawdzi podstawy koci krzyowej, koczy za w y c h o d e m
miednicy ograniczonym koci guziczn, wizadami krzyowo-guzowymi
oraz gaziami koci o n o w e j i kulszowej.
Istniej rnice ksztatu miednicy uwarunkowane pci. Miednica kobieca
jest szersza i krtsza. Talerze biodrowe s bardziej rozchylone. Owalny w c h d
do miednicy mniejszej kobiet jest wikszy, jego o duga ustawiona poprzecznie. Spojenie o n o w e jest nisze, kt o n o w y zawarty midzy gaziami
dolnymi obu koci o n o w y c h wikszy. Kana miednicy maej kobiet ma ksztat
cylindryczny, w przeciwiestwie do miednicy mskiej, w ktrej jest on lejkowaty. W pionowej postawie ciaa paszczyzna wchodu tworzy z paszczyzn
poziom kt ok. 60. Nazywamy go ktem pochylenia miednicy.
W praktyce pooniczej istnieje konieczno oceny b u d o w y miednicy na
podstawie p o m i a r w wykonywanych na osobniku ywym. Najwaniejsze
z nich to:
1. Szeroko miednicy midzykolcowa (odlego midzy kolcami biodrow y m i przednimi g r n y m i wynosi przecitnie 25 do 26 cm).
2. Najwiksza szeroko miednicy, mierzona na najbardziej oddalonych
punktach grzebieni biodrowych, wynosi rednio 28-29 cm.
3. Szeroko midzykrtarzowa - 31-32 cm.
4. Sprzna zewntrzna (odlego od grnego brzegu spojenia onowego
do wierzchoka wyrostka kolczystego V krgu ldwiowego) - redni w y m i a r
18-21 cm.
5. Sprzna anatomiczna - odlego midzy przedni krawdzi podstawy
koci krzyowej lub tzw. w z g r k i e m (promontorium) a g r n y m brzegiem
spojenia onowego - rednio 11 cm.
Wymienione powyej i szereg innych pomiarw pozwalaj poonikowi
oceni prawidowo budowy miednicy, a co za t y m idzie - zapobiec nieprzewidzianym powikaniom podczas porodu.

Poczenia koczyny dolnej wolnej

Staw biodrowy
Staw biodrowy ( a r t i c u l a t i o coxae) czy obrcz koczyny dolnej z koczyn
doln woln. W skad stawu wchodzi gboka panewka koci miednicznej
i gowa koci udowej. Powierzchnia stawowa panewki ma posta szerokiego,
99

nie zamknitego od dou piercienia obejmujcego zagbienie, zwane doem

panewkowym. Na brzegu panewki przymocowuje si chrzstny obrbek
panewkowy.
Gowa koci udowej objta jest przez panewk poza rwnik. Z tego powodu
ruchy w stawie biodrowym maj mniejszy zakres ni w stawie ramiennym.

Ryc. 63. Przekrj przez staw biodrowy.

Torebk stawu biodrowego wzmacnia szereg wizade. Najsilniejsze z nich

jest wizado biodrowo-udowe. Biegnie ono od okolicy kolca biodrowego
przedniego dolnego do kresy midzykrtarzowej. Wizado to hamuje nadmierne prostowanie uda i ma due znaczenie w utrzymywaniu wyprostnej
postawy ciaa. Wizado onowo-udowe ogranicza odwodzenie uda, a wizado kulszowo-udowe zapobiega nadmiernemu przywodzeniu. Wizado gowy koci udowej ley rdstawowo i czy doln cz dou panewkowego
z dokiem gowy koci udowej. U dziecka w wizadle tym przebiegaj naczynia
zaopatrujce w krew cz gowy ssiadujc z przyczepem wizada. W wieku
pniejszym naczynia te zanikaj. Wizado gowy koci udowej nie ma
wikszego znaczenia mechanicznego.
Staw biodrowy naley do staww wieloosiowych. Prawidowe zakresy
ruchw w t y m stawie przedstawiono na ryc. 64.
100

S t a w kolanowy
S t a w kolanowy (articulatio genus) ma zoon budow. W jego skad
wchodz powierzchnie stawowe trzech koci: udowej, piszczelowej i rzepki.
Pask stawow powierzchni piszczeli uzupeniaj dwie pksiycowe chrzstki wkniste, zwane kotkami s t a w o w y m i (menisci articulares). kotka
przyrodkowa przyczepia si rogiem przednim ku przodowi od wyniosoci
koci piszczelowej, rogiem t y l n y m poza t wyniosoci. Na obwodzie kotka
zrasta si z torebk stawow i wizadem pobocznym przyrodkowym. kotka boczna jest szersza od przyrodkowej, zbliona ksztatem do nie zamknitego koa. kotka przymocowuje si przed i poza wyniosoci koci piszczelowej i zrasta si z torebk stawow. Nie czy si ona z wizadem pobocznym
strzakowym.
Ko udow i piszczelow cz mocne wizada poboczne i wizada
krzyowe. Wizado poboczne piszczelowe biegnie od nadkykcia przyrodkow e g o koci udowej do koci piszczelowej. Zrasta si ono z torebk stawow
i kotk przyrodkow. Wizado poboczne strzakowe ma posta powrzka
i czy nadkykiec boczny z gow strzaki. Wizado nie zrasta si z torebk
stawow. Wizada poboczne s napite przy w y p r o s t o w a n y m kolanie i w t y m
pooeniu uniemoliwiaj ruchy boczne goleni.
Wizada krzyowe le rdstawowo. Wizado krzyowe przednie biegnie
od przyrodkowej powierzchni kykcia bocznego koci udowej do pola midzykykciowego przedniego. Wizado krzyowe tylne czy powierzchni
boczn kykcia przyrodkowego koci udowej z polem midzykykciowym
t y l n y m piszczeli. Krzyujc si ze sob, wizada zapobiegaj w y s u w a n i u si
koci piszczelowej ze stawu kolanowego do przodu (wizado krzyowe
przednie) lub do tyu (wizado krzyowe tylne). Wizada te, owijajc si
dookoa siebie, hamuj ruch obracania goleni do wewntrz.
Z powierzchni rzepkow koci udowej styka si rzepka. Do rzepki przymocowuje si cigno minia czworogowego uda. cigno to zrasta si
z przedni powierzchni rzepki i przechodzi bezporednio w wizado rzepki,
koczce si na guzowatoci piszczeli. Torebka stawowa przymocowuje si na
krawdziach kykci piszczeli, bocznych brzegach rzepki i krawdziach kykci
koci udowej. Torebka ma szereg uchykw, z ktrych najwikszy, zwany
kaletk nadrzepkow, ma posta odwrconej do gry kieszonki, lecej
midzy tyln powierzchni minia czworogowego a przedni powierzchni
koci udowej.
Staw kolanowyjest najbardziej zwarty w pozycji wyprostowania. Stabilno
t zapewniaj napite wizada poboczne i tylna cz torebki stawowej.
Wan rol w stabilizacji kolana odgrywa rwnie prawidowa czynno
mini, a szczeglnie minia czworogowego uda. Zgicie kolana zlunia
napite wizada i w tej pozycji moliwe s niewielkie ruchy boczne i obrotowe
piszczeli.
Staw kolanowy naley do staww jednoosiowych. Teoretycznie o obrotu
przebiega w linii czcej oba nadkykcie koci udowej. W rzeczywistoci
101

Ryc. 64. Zakres ruchw w stawie biodrowym: A - z g i n a n i e , B- prostowanie, C- odwodzenie, Dobracanie na zewntrz, E- obracanie do wewntrz.

Wizado
krzyowe
tylne

Wizado
poboczne
boczne

cigno
m. dwugowego
uda

Wizada sts..
piszczelowo- strzakowego
bliszej"
Bona midzykuoli.a'i

Wizado
krzyowe
przednie
kotka
boczna
Wizado
poboczne
przyrodkowe
Wizado
waciwe
rzepki
Powierzchnia
stawowa
rzepki

Ryc. 65. Otwarty staw kolanowy.

Ryc. 66. Zakres ruchw w stawie kolanowym: A- zginanie, B - p r o s t o w a n i e .

pooenie osi zmienia si w zalenoci od ustawienia goleni w stosunku do

uda. W pocztkowej fazie zginania stawu powierzchnie stawowe przetaczaj
si po sobie, w nastpnej fazie dochodzi rwnie do ich wzajemnego przesuwania si.
Poczenia koci goleni
Ko piszczelowa i strzakowa cz si stawem piszczelowo-strzakowym,
bon midzykostn i wizozrostem piszczelowo-strzakowym.
103

Wizado
przyrodkowe
(trjgraniaste)

Szpara stawu
skokowo-goleniowego t
Wizado
strzakowo-skokowe

8 v

K. szecienna

V-

K. skokowa

-Staw
poprzeczny
stpu
Koci klinowate
Staw
stpowo-rdstopny

Ryc. 67. Przekrj przez stawy stopy.

S t a w piszczelowo-strzakowy (articulatio tibiofibuaris) tworz powierzchnie stawowe gowy strzaki i powierzchnia stawowa strzakowa kykcia bocznego koci piszczelowej. Torebk stawow wzmacniaj liczne wizada.
Trzony koci piszczelowej i strzakowej czy bona midzykostna goleni.
Wizozrost piszczelowo-strzakowy znajduje si w miejscu poczenia dalszego koca strzaki z wciciem strzakowym piszczeli. Wizozrost wzmacniaj
wizada piszczelowo-strzakowe przednie i tylne. Ruchy w stawie i wizozrocie piszczeloWo-strzakowym polegaj na niewielkich przesuniciach
strzaki w gr i w d oraz rwnie niewielkich ruchach obrotowych.
Staw skokowo-goieniowy
S t a w s k o k o w o - g o i e n i o w y ( a r t i c u l a t i o talocruralis) czy koci goleni z koci skokow. Poczone wizozrostem dalsze nasady piszczeli i strzaki tworz
wspln panewk w ksztacie klamry obejmujcej bloczek koci skokowej.
Kostka przyrodkowa tej klamry jest dwukrotnie krtsza od kostki bocznej,
ktra lizga si po powierzchni kostkowej bocznej bloczka koci skokowej.
Torebka stawowa przymocowuje si na krawdziach dalszych nasad piszczeli
i strzaki i obejmuje bloczek koci skokowej. Torebk wzmacniaj liczne
i mocne wizada. Wizado przyrodkowe (trjgraniaste) czy kostk przyrodkow z komi skokow, pitow i dkowat. Ma ono przebieg wachla104

rzowaty. Kostka boczna powizana jest z komi stopy wizadami biegncymi

do koci skokowej i pitowej.
Staw skokowo-goieniowy naley do staww jednoosiowych zawiasowych.
O obrotu czy tu szczyt kostki przyrodkowej z poow dugoci kostki
bocznej. O ta ustawiona jest skonie na zewntrz w stosunku do paszczyzny
czoowej.
Staw skokowy jest najbardziej zwarty w penym wyprostowaniu stopy.
W t y m ustawieniu szerszy z przodu bloczek koci skokowej wklinowuje si
midzy kostki goleni, a silnie napite wizada uniemoliwiaj ruchy boczne.
W zgiciu podeszwowym stopy staw jest rozluniony i w t y m ustawieniu
atwiej ulega uszkodzeniom urazowym.
S t a w y stopy
Staw
skokowo-pitowo-dkowy
(articulatio
talocalcaneonavicularis).
Ko skokowa czy si z koci pitow. Powierzchnie stawowe tylne koci
skokowej i pitowej oddzielone s zatok stpu od mniejszych powierzchni
stawowych rodkowych i przednich. Torebk stawow wzmacniaj liczne
krtkie wizada. Zatok stpu wypeniaj wizada i naczynia krwionone
wchodzce do koci skokowej.
Gowa koci skokowej przylega do wklsej powierzchni koci dkowatej.
Torebka stawowa przyczepia si w ssiedztwie brzegw powierzchni stawowych.
Obie czci stawu bior udzia w ograniczonych ruchach odwracania
i nawracania stopy. Odwracanie polega na unoszeniu przyrodkowego brzegu
stopy. W czasie nawracania brzeg przyrodkowy stopy opuszcza si, a unosi
brzeg boczny.
S t a w poprzeczny stpu (articulatio tarsi transversa), zwany dawniej staw e m Choparta, skada si ze s t a w w skokowo-dkowatego i pitowo-szeciennego. W stawie t y m odbywaj si zoone ruchy odwracania i przywodzenia oraz nawracania poczonego z odwodzeniem przedniej czci stopy.
Ko dkowata czy si od przodu z komi klinowatymi, a ko pitowa
105

z koci szecienn. Ponadto istniej stawy midzy komi klinowatymi oj"az

staw czcy ko klinowat boczn z koci szecienn. Torebki stawowe
w y m i e n i o n y c h pocze wzmacniaj liczne wizada. Niewielkie ruchy w tych
stawach polegaj na przesuniciach wzajemnych koci, co w p y w a na zwikszenie elastycznoci stopy.
S t a w y stpowo-rdstopne (articulationes tarsometatarseae) znajduj si
na granicy dalszych powierzchni stawowych koci klinowatych i koci szeciennej z jednej strony a powierzchniami s t a w o w y m i bliszymi wszystkich
koci rdstopia. Koci rdstopia I, II i III cz si z komi klinowatymi
przyrodkow, poredni i boczn. Koci rdstopia IV i V cz si z koci
szecienn. Wszystkie stawy cznie tworz aman lini, poniewa podstawa
II koci rdstopia wklinowuje si midzy ko klinowat przyrodkow
i boczn. Stawy stpowo-rdstopne okrela si w chirurgii wspln nazw
stawu Lisfranka. Ruchy w stawach stpowo-rdstopnych polegaj na niewielkich wzajemnych przesuniciach koci.
S t a w y rdstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) cz
gowy koci rdstopia z wklsymi powierzchniami podstaw paliczkw. Torebki stawowe wzmacniaj wizada poboczne. W stawach zachodz ruchy
zginania i prostowania palcw oraz w mniejszym zakresie przywodzenia
i odwodzenia.
S t a w y midzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae pedis) cz poszczeglne czonki palcw. Wypuke bloczki znajdujce si na kocach
dalszych paliczkw cz si z odpowiednio uksztatowanymi podstawami
paliczkw. Torebk stawow kadego stawu wzmacniaj wizada poboczne.
Stawy midzypaliczkowe nale do staww jednoosiowych, w ktrych wystpuj ruchy zginania i prostowania.

Stopa jako cao

W rozwoju ontogenetycznym stopa przystosowaa si do przenoszenia
duych i zmiennych obcie. Kociec stopy tworzy sklepienie podune
i poprzeczne. Prawidowo zbudowana stopa dotyka do podoa guzem koci
pitowej oraz g o w a m i I i V koci rdstopia. Opiera si ona rwnie czciowo
na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyrodkowy stopy jest uniesiony tworzc
sklepienie podune. Sklepienie poprzeczne tworzy odpowiednie uoenie
koci rdstopia. Taka budowa stopy umoliwia nie tylko przenoszenie duych
obcie, ale przyczynia si rwnie do amortyzacji wstrzsw.
Stop jako cao wzmacniaj liczne wizada. Ich osabienie powoduje
powstanie znieksztacenia stopy, do ktrych naley przede wszystkim -stopa
paska.
Do najwaniejszych wizade stopy nale wizado pitowo-dkowe i wizado podeszwowe dugie.
Wizado p i t o w o - d k o w e (ligamentum calcaneonaviculare), gruboci
okoo 5 m m , czy obie w y m i e n i o n e koci i podtrzymuje od dou gow koci
106

skokowej. Jego osabienie przyczynia si do obnienia g o w y koci skokowej,

a co za t y m idzie - do obnienia podunego sklepienia stopy.
Wizado p o d e s z w o w e dugie ( l i g a m e n t u m plantare longum) rozpoczyna
si na koci pitowej ku przodowi od guza pitowego i koczy na podstawach
II do V koci rdstopia.
Rozcigno p o d e s z w o w e ( a p o n e u r o s i s p l a n t a r i s ) przebiega podskrnie midzy koci pitow a komi rdstopia. Ma ono charakter ciciwy uku, ktra
czy przedni i tyln cz stopy. Napicie rozcigna jest dobrze wyczuwalne
przez skr na przyrodkowej stronie podeszwy.

Poczenia koci czaszki

Koci czaszki cz si ze sob szwami lub za pomoc chrzstkozrostw,
a jedynie uchwa czy si z czaszk stawem skroniowo-uchwowym.

Staw skroniowo-uchwowy
S t a w s k r o n i o w o - u c h w o w y ( a r t i c u l a t i o temporamandibularis) tworz w y rostek kykciowy uchwy oraz d uchwy koci skroniowej. Krek s t a w o w y
dzieli jam stawu na dwie czci - grn i doln. Staw obejmuje torebka
stawowa wzmocniona wizadem pobocznym. W czasie otwierania ust krek
stawowy przemieszcza si wraz z wyrostkiem kykciowym ku przodowi. Ruchy
boczne wystpujce podczas ucia polegaj na naprzemiennym przesuwaniu
si ku przodowi raz jednego, to znw drugiego wyrostka kykciowego.

UKAD MINIOWY - MIOLOGIA

Wstp
Minie s biologicznymi silnikami wykonujcymi prac mechaniczn.
Przemiany chemiczne zachodzce w miniach wyraaj si skurczem czynnym skrceniem dugoci minia. Sia ta jest t y m wiksza, im wicej
znajduje si w nim czynnych wkienek miniowych, innymi sowy - im
misie ten jest grubszy, im wiksza jest powierzchnia przekroju prostopadego do przebiegu wkien, tzw. przekroju fizjologicznego. 1 cm 2 przekroju
fizjologicznego zawiera wkna miniowe zdolne rozwin si od 2 do 10 kp
w zalenoci od rodzaju minia.
U czowieka wystpuj trzy rodzaje wkien miniowych:
1. Minie gadkie wchodz w skad cian naczy i narzdw wewntrznych. Ich skurcz jet powolny, dugotrway i niezaleny od naszej woli.
2. Minie poprzecznie prkowane s p o d s t a w o w y m i s i l n i k a m i " wchodzcymi w skad narzdu ruchu. Ich skurcz jest szybki i zaley od w o l i
czowieka.
107

3. Misie sercowy zbudowany jest z sieci wkien miniowych poprzecznie prkowanych o specyficznej budowie. Jego czynno jest automatyczna
i nie podlega naszej woli.
Przedmiotem zainteresowania miologii s minie poprzecznie prkowane. Praca mini tej grupy powoduje zmian pooenia czci ciaa lub caego
ustroju. Minie stanowi 2 / 5 ciaru ciaa i wystpuj w licbie ok. 400
jednostek anatomicznych.

Budowa mini
Misie poprzecznie prkowany skada si z w k i e n miniowych, swoistych komrek zwanych miocytami. Wewntrz komrki znajduj si rwnolegle uoone wkienka kurczliwe, tzw. miofibryle.
Na kocach komrki miofibryle przechodz w cigno. Wkna miniowe
ukadaj si w pczki otoczone cienk bon cznotkankow, zwan omisn
wewntrzn. Grubsza bona otaczajca wiele pczkw nazywa si omisn
zewntrzn. Cay misie otacza cznotkankowa powi. Tworzy ona elastyczn powok i oddziela misie od mini ssiednich.
Cz czynn minia nazywamy brzucem ( venter). Brzusiec koczy si
cignem (tendo). cigno jest zbudowane z pasm tkanki cznej wknistej
zbitej. Minie paskie - szerokie, maj zakoczenia w postaci mocnych
blaszek, zwanych rozcignami.
Minie maj rnorodne ksztaty. Najprostsz posta stanowi misie
w r z e c i o n o w a t y , majcy oby, wyduony brzusiec, przechodzcy na zwajcych si kocach w cigna. Misie moe zawiera wiele brzucw koczcych si w s p l n y m cignem. Wtakich przypadkach brzuce otrzymuj nazw
gw. Istnieje wic misie d w u g o w y , t r j g o w y i czworogowy. Dwa brzuce
przedzielone cignem porednim tworz misie dwubrzucowy.
Minie wrzecionowate zalicza si do mini dugich. Minie szerokie maj
paski brzusiec zakoczony rozcignem. Niektre z mini posiadaj brzusiec
podzielony na odcinki pasemkami tkanki cznej wknistej, zwanymi smugami cignistymi.
W zalenoci od ukadu mini i cigien odrnia si rozmaite f o r m y tych
pocze. W miniu w r z e c i o n o w a t y m cigna le w przedueniu brzuca,
w innych miniach wkna dochodz do cigna pod ktem z obu jego stron
(misie pierzasty) lub z jednej strony (misie ppierzasty).
Poza o m w i o n y m i rodzajami mini w ustroju wystpuj jeszcze minie
krtkie, majce mae w y m i a r y i krtkie cigna.
Minie mieszane nie daj si zaliczy do adnej z wyej w y m i e n i o n y c h
grup (np. misie okrny ust).
Podczas skurczu misie zblia do siebie oba przyczepy. Najczciej s to
przyczepy na kociach, w innych przypadkach mog to by przyczepy na
powiziach, torebkach stawowych lub wewntrznej powierzchni skry (minie mimiczne).
108

Jak ju w s p o m n i a n o , minie maj na og dwa przyczepy. Odrni naley

przyczep pocztkowy ( o r i g o ) i kocowy (insertio). Przyczep pocztkowy
znajduje si bliej paszczyzny porodkowej tuowia, a na koczynach bliej
tuowia. Przyczep pocztkowy jest zwykle punktem staym minia, podczas
gdy przyczep kocowy jest jego punktem ruchomym. W niektrych ruchach
oba przyczepy mog by ruchome albo przyczep kocowy moe sta si
punktem staym.

Podstawy miomechaniki
Rola mini sprowadza si do wykonywania pracy poprzez zblienie przyczepw. Najwiksz wydajno osiga misie, ktry od swego penego
rozlunienia przechodzi do penego skurczu.
Misie powodujcy ruch w jednym stawie nazywamy jednostawowym,
minie dusze mog przerzuca si nad wieloma stawami (minie dwu-,
trj- i wielostawowe).
Pooenie minia lub jego cigna w stosunku do osi obrotu stawu
warunkuje charakter czynnoci. Minie lece ku przodowi od tej osi nazywaj si zginaczami, przeciwlege - prostownikami. Po stronie przyrodkowej
le przywodziciele, a po bocznej odwodziciele. Minie obracajce maj
przebieg skony, spiralny lub poprzeczny. Skony przebieg mini powoduje,
i mog by one jednoczenie np. miniami zginajcymi i obracajcymi.
Zwykle nawet prosty ruch (zginanie palca) wykonuje nie jeden, ale kilka
mini. Nosz one nazw mini wspdziaajcych (synergistycznych). Minie wykonujce ruch przeciwny nosz nazw antagonistw.
W b r e w pozorom obie grupy miniowe dziaaj jednoczenie. Na przykad
zginanie palca powoduj synergistycznie dziaajce zginacze, ale jednoczenie sabiej pobudzone minie ahtagonistyczne dziaaj jak wczany w miar
potrzeby hamulec. Minie antagonistyczne kontroluj czynno synergistw. Przy zrwnowaeniu dziaania synergistw i antagonistw, czyli podczas
obustronnego hamowania, ruchu nie ma, a staw zostaje czynnie ustalony.
Wzajemn zaleno przeciwstawnych grup miniowych precyzyjnie kontroluje ukad nerwowy.
Ruch dokadny, precyzyjny, w y m a g a ustalenia staww, ktre aktualnie nie
bior udziau w ruchu. Czynno t wykonuj minie stabilizujce.
Tak wic ruch miogenny wyraa si czynnoci mini synergistycznych
pod kontrol antagonistw i przy wspdziaaniu stabilizatorw. Wspomniane
grupy miniowe s odpowiedzialne za koordynacj ruchw, to jest dokadne
i celowe ich wykonywanie. Koordynacja dotyczy siy skurczw poszczeglnych g r u p miniowych, ich rozlegoci i nastpstwa w czasie. Koordynacj
ruchw zapewnia orodkowy ukad nerwowy. Koordynacja niektrych ruchw jest przekazywana dziedzicznie (ssanie, oddychanie).
Minie dziaaj na koci poczone stawami. Z mechanicznego punktu
widzenia koci s dla mini dwigniami. W kadej dwigni istniej: 1) punkt
109

podparcia - miejsce, w ktrym obraca si rami dwigni, 2) miejsce przyoenia siy miniowej, 3) miejsce przyoenia oporu, ktry musi by przezwyciony si mini.
1. Punktem podparcia dwigni kostnej jest staw, a cilej o obrotu,
dookoa ktrej odbywa si ruch w stawie.
2. Miejscem przyoenia siy miniowej jest kocowy przyczep cigna.
Przyczepy umiejscowione blisko stawu umoliwiaj szybki ruch przy stosunkowo niewielkiej amplitudzie skurczu minia. W tych przypadkach miejsce
przyoenia oporu znajduje si dalej od miejsca przyoenia siy, a dwigni
tego typu nazywamy szybkociow. W przeciwiestwie do dwigni szybkociowej dwignia siowa ma punkt przyoenia siy daleko od stawu. W tyfeh
przypadkach nawet saby misie, ale dziaajcy na dugiej dwigni, potfafi
pokona duy opr.
. 3. Opory wystpujce podczas ruchu to opory wewntrzne, jak tarcie,
i opory zewntrzne pokonywane przez minie podczas wykonywania pracy.
W ustroju istniej dwa rodzaje dwigni. W dwigni jednoramiennej miejsce
przyoenia siy i oporu znajduje si po jednej stronie w stosunku do punktu
podparcia. Dwignia dwuramienna ma punkt podparcia pomidzy punktami
przyoenia siy i oporu.
Nie caa sia minia jest wykorzystywana do pokonania oporw. Sia ta ma
posta wektora zgodnego z przebiegiem kocowego odcinka cigna. Rozkada si on na dwie skadowe: skadow obrotow i skadow stawow.
Pierwsza z nich jest si uyteczn, skadowa stawowa powoduje dociskanie
powierzchni stawowych. Zauwamy, e stosunek obu skadowych zaley od
wielkoci kta cignowo-kostnego. Im kt ten jest wikszy, tym skadowa
obrotowa siy minia jest wiksza. Zwikszenie odlegoci midzy cignem
a osi obrotu wpywa korzystnie na rozkad si. Odlego t zwikszaj
wyrola kostne, do ktrych przyczepiaj si cigna. Wpyw na powikszenie
skadowej obrotowej ma rwnie prawidowe wyjciowe ustawienie koczyny
przed podjciem pracy. Na przykad unoszc ciki przedmiot najpierw zginamy staw okciowy.
Zestawienie mini wraz z opisem ich przyczepw i czynnoci podano wtab.
4 na kocu rozdziau.

Miologia szczegowa
Minie tuowia
W skad mini tuowia wchodz: 1) minie klatki piersiowej, 2) minie
brzucha i 3) minie grzbietu.
Minie klatki piersiowej
Minie klatki piersiowej dziel si na dwie grupy. Grup powierzchown
tworz minie, ktrych zakoczenia znajduj si na kociach obrczy koczyny grnej i koci ramiennej. Grup gbok tworz waciwe minie klatki
110

Ryc. 69. Minie tuowia od strony bocznej.

piersiowej, ktre powoduj ruchy eber. Wraz z przepon grupa ta tworzy

zesp mini oddechowych.
Najwikszym z mini klatki piersiowej jest misie piersiowy wikszy.
Przyczepia si on do przymostkowej czci obojczyka, przedniej powierzchni
mostka i chrzstek ebrowych od S do VI ebra. Jego wkna biegn zbienie
w kierunku bliszego koca koci ramiennej, koczc si krtkim cignem na
grzebieniu guzka wikszego. Misie przywodzi i obraca rami do wewntrz.
Uniesione rami silnie obnia, jak przy rbaniu drzewa. Po unieruchomieniu
przyczepu ramiennego dziaa jako pomocniczy misie wdechowy.
Misie piersiowy mniejszy ley pod miniem piersiowym wikszym, jego
wkna przebiegaj pionowo. Rozpoczyna si na wyrostku kruczym opatki,
a koczy na przedniej powierzchni eber od II do V. Misie obnia opatk,
a przy ustalonej opatce unosi ebra.
Misie zbaty przedni przykrywa boczn powierzchni klatki piersiowej.
Poszczeglne przyczepy majce ksztat zbw znajduj si na ebrach. Mi111

Ryc. 70. Przepona widziana od strony klatki piersiowej.

sie koczy si na d o l n y m kcie i przyrodkowym brzegu opatki. Misie

przesuwa opatk do przodu i obraca j skierowujc wydrenie panewkowe
ku grze. Przy ustalonej opatce jest pomocniczym miniem w d e c h o w y m .
Minie midzyebrowe wypeniaj przestrzenie midzyebrowe, czc
ssiednie ebra. Minie midzyebrowe zewntrzne przebiegaj skonie
w kierunku dolnozbienym i s miniami w d e c h o w y m i . Minie midzyebr o w e w e w n t r z n e maj przebieg grozbieny; poniewa obniaj ebra
nale do mini wydechowych.

Przepona
Przepona ( d i a p h r a g m a ) jest szerokim, cienkim i wysklepionym kopulasto ku
grze miniem, ktry oddziela jam klatki piersiowej od jamy brzusznej.
W przeponie wyrnia si trzy czci, nazwane od miejsca ich przyczepu.
Cz ldwiowa przepony przymocowuje si odnogami na krgach XII piers i o w y m i II ldwiowym. Cz ebrowa, najszersza, odchodzi od wewntrznych powierzchni VII do XII ebra. Cz m o s t k o w a , najmniejsza, przymocow u j e si do wewntrznej powierzchni mostka. Wszystkie trzy czci przepony
kocz si w tzw. orodku cignistym, ktry jest byszczc bon w ksztacie
licia koniczyny.
Przepon przebija szereg o t w o r w , przez ktre przechodz gwne naczynia
krwionone i przeyk.
W czci ldwiowej przepony ley rozwr przeykowy, przez ktry przechodz rwnie towarzyszce przeykowi nerwy bdne. Ku t y o w i od rozworu
przeykowego, tu przy krgosupie, ley rozwr a o r t o w y , przez ktry przechodzi ttnica gwna i przewd piersiowy limfatyczny. Na granicy przedniego
i prawego patka orodka cignistego przepony widnieje obszerny o t w r yy
g w n e j dolnej.
112

M. podopatkowy

- Mm. midzyebrowe
wewntrzne

M. zbaty przedni

Mm. midzyebrowe
zewntrzne

M. najszerszy grzbietu

s-f- M. skony
brzucha
wewntrzny

M. poladkowy
redni

Ryc. 71. Minie tuowia - warstwa gbsza.

Przepona jest gwnym miniem wdechowym. W czasie skurczu przepona

si spaszcza. Powoduje to powikszenie pionowego wymiaru jamy klatki
piersiowej. Jednoczenie zmniejsza si wymiar wysokociowy jamy brzusznej. Dziki temu skurcze przepony powoduj rytmiczne zmiany cinienia
w klatce piersiowej i jamie brzusznej. W czasie skurczu przepony cinienie
w jamie klatki piersiowej obnia si, a w jamie brzusznej wzrasta. Rnica
cinie umoliwia oddychanie i przyczynia si do wypierania krwi ylnej
z jamy brzusznej do jamy klatki piersiowej.
Z przepon jako podstawowym miniem wdechowym wsppracuj minie midzyebrowe zewntrzne, minie piersiowe wiksze i mniejsze oraz
misie zbaty przedni.

8 - Anatomia i fizjologia

113

Minie brzucha
Minie brzucha tworz przedni i boczne ciany j a m y brzusznej. W skad
ciany przedniej wchodz minie proste, ciany boczne zbudowane s
z krzyujcych si wkien mini skonych brzucha zewntrznych, skonych
brzucha wewntrznych oraz mini poprzecznych brzucha i czworobocznych
ldwi.
Od wyrostka mieczykowatego do spojenia o n o w e g o cignie si kresa biaa,
oddzielajca minie brzucha prawej i lewej strony. Rwnolegle po obu
stronach biegnie prawy i lewy misie prosty. Bocznie od niego le minie
skone zewntrzny i wewntrzny oraz poprzeczny brzucha. Minie czworoboczne ldwi biegn rwnolegle do krgosupa.
Misie prosty brzucha biegnie od zewntrznej powierzchni chrzstek V-VII
pbra do spojenia onowego. Na przebiegu wkien miniowych znajduje si
szereg wstawek cznotkankowych, zwanych s m u g a m i cignistymi. Minie
proste s silnymi zginaczami tuowia.
Misie skony zewntrzny brzucha jest paskim miniem biegncym od
zewntrznych powierzchni V-XII eber ku doowi i przyrodkowo. Przyczep
kocowy minia znajduje si na grzebieniu b i o d r o w y m , wizadle pachwinow y m i kresie biaej. Dziaajc jednostronnie obraca t u w w kierunku przeciwnym, zgina i pochyla go ku bokowi. Obustronny skurcz mini wzmaga
toczni brzuszn.
Misie skony w e w n t r z n y brzucha ley pod miniem skonym zewntrznym brzucha, ma dolnorozbieny kierunek wkien. Misie rozciga si od
kresy biaej do grzebienia biodrowego i powizi piersiowo-ldwiowej. Misie zgina, pochyla i obraca t u w ku swojej stronie. Skurcz obustronny
wzmaga toczni brzuszn.
Misie poprzeczny brzucha, lecy najgbiej, przyczepia si do powizi
piersiowo-grzbietowej i biegnie do kresy biaej. Poprzeczny przebieg jego
wkien powoduje, e jego skurcz zwiksza toczni brzuszn.
Misie czworoboczny ldwi ley obok krgosupa, czc XII ebro z w y rostkami poprzecznymi krgw ldwiowych i grzebieniem b i o d r o w y m . Misie pochyla t u w w swoj stron i obnia XII ebro. Rozcigna szerokich
mini brzucha wchodz w skad pochewki minia prostego brzucha, kresy
biaej i wizada pachwinowego (p. tab. 4).

Pochewka minia prostego

brzucha

Pochewka minia prostego brzucha skada si z blaszki przedniej, lecej

przed miniem prostym, i tylnej, lecej poza nim. W grnej czci pochewki
w skad blaszki przedniej wchodz: poowa gruboci rozcigna minia
skonego brzucha wewntrznego i rozcigno minia skonego zewntrznego brzucha. Druga poowa rozcigna minia skonego wewntrznego i rozcigno minia poprzecznego brzucha tworz tyln blaszk pochewki. W dolnej czci pochewki cian przedni tworz rozcigna wszystkich mini, tj.
skonych i poprzecznego brzucha. Blaszka tylna tej czci pochewki jest
114

cienka, zbudowana tylko z powizi poprzecznej i otrzewnej ciennej. Granica

midzy grn a doln czci blaszki tylnej pochewki nosi nazw kresy
ukowatej.
Kresa biaa, biegnca midzy wyrostkiem mieczykowatym mostka a spojeniem o n o w y m , zbudowana jest z krzyujcych si wkien rozcigien mini
skonych i poprzecznych.

Wizado

pachwinowe

Wizado pachwinowe jest to cznotkankowy powrzek biegncy od kolca

przedniego grnego koci biodrowej do guzka onowego. Rozcigna mini
brzucha wplataj si w to wizado, tworzc ponad nim szczelinowat przestrze, zwan kanaem p a c h w i n o w y m (canalisinguinaHs). Kana pachwinowy
biegnie rwnolegle do wizada pachwinowego na przestrzeni 4 - 5 cm od gry
i boku, ku doowi i przyrodkowo, przebijajc cian jamy brzusznej. Rozpoczyna si on w jamie brzusznej w poowie dugoci wizada pachwinowego
piercieniem p a c h w i n o w y m gbokim, a koczy piercieniem p a c h w i n o w y m
powierzchownym. ciany kanau pachwinowego tworz: od przodu rozcigno minia skonego brzucha zewntrznego, od gry dolny brzeg minia
skonego wewntrznego i poprzecznego brzucha, od dou wizado pachwinowe, od tyu powi poprzeczna brzucha i otrzewna.
Przez kana pachwinowy przechodzi u mczyzny powrzek nasienny,
u kobiet - wizado obe macicy. Wzdu kanau mog przedostawa si do
moszny i pod skr trzewa (jelita, sie wielka), tworzc tzw. przepukliny
pachwinowe (herniae inguinales).

Czynno mini brzucha

Minie brzucha jako cao speniaj trzy podstawowe czynnoci:
1. S miniami w y d e c h o w y m i dziki temu, e ich skurcz powoduje obnienie eber, a uciskajc na trzewa wtaczaj przepon do jamy klatki piersiowej.
2. Powoduj zwikszenie cinienia w jamie brzusznej. cznie z przepon
i miniami miednicy tworz tzw. toczni brzuszn. Tocznia brzuszna powstaje w przebiegu szeregu funkcji fizjologicznych (pord, defekacja, oddawanie moczu). Prawidowe napicie mini brzucha przyczynia si do zachowania prawidowej postawy ciaa.
3. S miniami ruchowymi tuowia. Powoduj zginanie tuowia, cznie
z miniami krgosupa obracaj grn cz tuowia w stosunku do czci
dolnej oraz pochylaj t u w w stron boczn.
Minie grzbietu
Minie grzbietu dziel si na trzy warstwy: 1) powierzchown, 2) poredni
i 3) gbok.
1. Powierzchowne minie grzbietu maj kocowe przyczepy na kociach
obrczy koczyny grnej i koci ramiennej. Przyczepy pocztkowe znajduj si
na wyrostkach kolczystych krgw. Do tej grupy mini nale: 1) misie
115

Ryc. 72. Warstwa powierzchniowa mini grzbietu.

czworoboczny, 2) misie najszerszy grzbietu, 3) misie rwnolegoboczny

i 4) misie dwigacz opatki.
Misie czworoboczny ma ksztat duego trjkta, jego dugi bok ley w linii
wyrostkw kolczystych. W tym miejscu misie przyczepia si do koci
potylicznej, wizada karkowego oraz wyrostkw kolczystych krgw piersiowych. Wkna miniowe zbiegaj si w kierunku opatki i przyczepiaj si do
bocznej V 3 czci obojczyka, wyrostka barkowego i do grzebienia opatki.
Cz grna minia unosi opatk i obraca j wydreniem stawowym ku
grze. Po ustaleniu przyczepu opatkowego misie pochyla w bok gow
i obraca j w stron przeciwn. Cz rodkowa minia zblia opatk do
krgosupa, a cz dolna obnia opatk.
Misie najszerszy grzbietu, najwikszy z powierzchownych mini grzbietu, rozpoczyna si na wyrostkach kolczystych szeciu dolnych krgw piersiowych, wyrostkach kolczystych krgw ldwiowych, koci krzyowej i grzebieniu biodrowym. Wkna minia biegn zbienie i przyczepiaj si do grzebienia guzka mniejszego koci ramiennej. Misie przywodzi do tyu i obraca
rami do wewntrz. Po ustaleniu przyczepu ramiennego (np. podczas zwisu na
rkach) podciga tuw ku grze.
Misie rwnolegoboczny i misie dwigacz opatki przebiegaj midzy
wyrostkami kolczystymi dwch ostatnich krgw szyjnych i czterech pierw116

Ryc. 73. Minie grzbietu po usuniciu m. czworobocnego i lewego m. najszerszego grzbietu.

szych piersiowych i do brzegu przyrodkowego opatki. Minie zbliaj

opatk do krgosupa. Dziki skonemu przebiegowi wkien misie dwigacz opatki unosi opatk ku grze. Misie rwnolegoboczny zblia opatk
do krgosupa (p. tab. 4).
2. Do w a r s t w y poredniej mini grzbietu zalicza si minie zbate: tylny
grny i tylny dolny. Ze wzgldu na swoje przyczepy otrzymay one nazw
mini kolcowo-ebrowych (p. tab. 4).
3. Do warstwy gbokiej nale minie wypeniajce bruzd midzy wyrostkami kolczystymi a ktami eber. Wkna tych mini biegn rwnolegle lub
skonie do krgosupa. Gwn czynnoci tych mini jest prostowanie
tuowia, std nazwa - misie prostownik grzbietu. Misie jest najgrubszy
w odcinku ldwiowym i uwypukla si w tym miejscu po obu stronach
wyrostkw kolczystych. Pokryty jest powizi ldwiow-grzbietow. Misie
prostownik grzbietu dzieli si na lecy bocznie misie biodrowo-ebrowy
i przyrodkowo misie najduszy.
Misie biodrowo-ebrowy rozpoczyna si na grzebieniu biodrowym,
biegnie ku grze i przyczepia si krtkimi cignami do eber w okolicy ich
ktw. Dziaajc obustronnie, prostuje krgosup i obnia ebra. Podczas
skurczu jednostronnego pochyla krgosup ku tyowi i ku bokowi.
Misie najduszy rozpoczyna si na grzebieniu biodrowym. Wyrostkach
kolczystych krgw ldwiowych, grzebieniu porodkowym, koci krzyowej
117

i na wyrostkach poprzecznych VIIXII krgw piersiowych. Przyczepy kocowe minia najduszego znajduj si na ebrach oraz na wyrostkach poprzecznych krgw piersiowych dolnych i ldwiowych. Misie jest bardzo
silnym prostownikiem krgosupa. W dziaaniu jednostronnym prostuje i pochyla oraz obraca krgosup w swoj stron.

Mm. krtkie
podpotyliczne

M. patowy
szyi

M. najduszy^M. biodrowo- ebrowy

M. skony
wewntrzny
brzucha

M. prostownik
grzbietu

Ryc. 74. Gboka warstwa mini grzbietu.

W czci szyjno-piersiowej krgosupa le rwnie minie przyczepiajce

si na czaszce. Ich czynno polega nie tylko na prostowaniu krgosupa, ale
rwnie w p y w a na ruchy g o w y w stawie szczytowo-potylicznym i szczytowo- o b r o t o w y m . Nale do nich misie patowaty, misie pkolcowy i minie
podpotyliczne.
Misie p a t o w a t y ma przyczep pocztkowy na wyrostkach kolczystych
lll-V krgw piersiowych, koczy si na wyrostkach sutkowatych i bocznych
czciach koci potylicznej oraz na wyrostkach poprzecznych dwch grnych
118

krgw szyjnych. Dziaajc obustronnie, misie prostuje gow. W skurczu

jednostronnym pochyla i obraca gow w swoj stron.
Misie ptkolcowy skada si z licznych pczkw biegncych od wyrostkw poprzecznych 5 dolnych krgw szyjnych i w y r o s t k w poprzecznych
krgw piersiowych do wyrostkw kolczystych 6 dolnych krgw szyjnych i 5
grnych piersiowych. Zgina on krgosup w swoj stron i obraca w stron
przeciwn. Dziaajc obustronnie prostuje krgosup.
Minie podpotyliczne skadaj si z 6 jednostek miniowych czcych
dwa grne krgi szyjne ze sob i z koci potyliczn. Minie prostuj
i obracaj gow.
Poza w y m i e n i o n y m i duymi miniami istniej krtkie minie krgosupa. Minie midzykoIczyste, czce wyrostki kolczyste, prostuj krgosup.
Minie midzypoprzeczne - pochylaj krgosup ku bokowi. Minie czce wyrostki
poprzeczne krgw niszych z wyrostkami kolczystymi krgw wyszych obracaj krgosup
w stron przeciwn (p. tab. 4).
-

Powi

piersiowo-idwiowa

Powi piersiowo-idwiowa otacza misie prostownik grzbietu i wraz

z krgosupem tworzy rodzaj pochewki powiziowo-kostnej. Blaszka tylna
powizi cignie si od dolnego brzegu minia zbatego tylnego grnego do
grzebienia koci biodrowej, przyczepiajc si do w y r o s t k w kolczystych
krgw piersiowych, ldwiowych i na grzebieniu krzyowym porodkowym.
Boczna krawd tylnej blaszki przymocowuje si do ktw eber, a w czci
ldwiowej czy si z blaszk przedni. Blaszka przednia powizi piersiowo-ldwiowej biegnie midzy doln krawdzi XII ebra a grzebieniem koci
biodrowej. Przyrodkowo przyczepia si do wyrostkw poprzecznych, a bocznie czy si z blaszk tyln.
Powi piersiowo-idwiowa umoliwia prawidow czynno minia
prostownika grzbietu, zapobiegajc przemieszczaniu si jego podczas ruchw
bocznych.

Czynno

mini grzbietu

Powierzchowna grupa mini grzbietu w p y w a na ruchy obrczy koczyny

grnej i ramienia. Minie te unosz obrcz (dwigacz opatki, grna cz
minia czworobocznego), obniaj j (dolna cz minia czworobocznego)
i wspdziaaj w obracaniu opatki, co ma miejsce przy odwodzeniu ramienia
powyej kta 90.
Misie najszerszy grzbietu jestsilnym przywodzicielem ramienia. W z w i s i e
misie ten podciga t u w ku grze.
Grupa gbokich mini grzbietu peni wan rol mini antygrawitacyjnych, gdy ich napicie zapobiega zginaniu tuowia.
Asymetryczny skurcz mini grzbietu powoduje boczne pochylenie tuowia
119

i gowy. Minie majce skony przebieg obracaj krgosup wok bslz

pionowej.
Niektre minie grzbietu dziaaj jako pomocnicze minie oddechowe.
Misie zbaty tylny grny unosi ebra, jest zatem miniem wdechowym.
Wkna minia prostownika grzbietu, majce przyczep na ebrach, dziaaj
jako minie wydechowe. Nie dotyczy to mini ustalajcych dolne ebra.
Prawidowe czynne ich unieruchomienie stwarza dobre warunki dla pracy
przepony, ktra, jak wiemy, jest gwnym miniem wdechowym.
Misie prostownik grzbietu naley do najsilniejszych mini ustroju. Jego
najwiksza sia znacznie przekracza 300 kp.

Minie szyi i gowy

Minie tej grupy dziel si na powierzchowne i gbokie minie szyi,
minie uchwy oraz minie mimiczne.
Tu pod skr ley symetryczny misie szeroki szyi.
Misie rozpoczyna si w skrze klatki piersiowej, a koczy w okolicy

M. wacz

M. dwubrzucowy
M. patowy gowy

M. tarczowo-gnykowy
M. gnykowo- mostkowy

M. czworoboczny

M opatkowognykowy
M. mostkowo-obojczykowo- sutkowy

Ryc. 75. Minie szyi. Usunity m. szeroki szyi.

120

dolnego brzegu uchwy. Obnia on uchw i kty ust, wspdziaa przy

otwieraniu ust.
Najmocniejszym, dobrze widocznym przez skr, miniem szyi jest misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczepia si on w okolicy stawu
obojczykowo-mostkowego, biegnie skonie ku grze i ku tyowi i koczy si na
wyrostku sutkowatym koci skroniowej.
Oba minie, dziaajc wsplnie, prostuj, odchylaj ku tyowi i zginaj
gow nieco zgit. Po ustaleniu grnych przyczepw unosz mostek, s
zatem pomocniczymi miniami wdechowymi. Skurcz jednego minia powoduje obrt gowy ku stronie przeciwnej i pochylenie ku stronie wasnej, tak
e twarz zwraca si ku grze i ku stronie przeciwlegej.
Nieco gbiej le minie pod- i nadgnykowe, czce ko gnykow
z mostkiem, opatk, chrzstk tarczowat i uchw. Minie te powoduj
ruchy krtani i opuszczaj uchw.
Do gbokich mini szyi nale trzy minie pochye, biegnce pomidzy
wyrostkami poprzecznymi krgw szyjnych a grn powierzchni I i II ebra,
oraz minie dugie gowy i szyi, lece na przedniej powierzchni trzonw
krgw szyjnych.

^ j P

M. uchwowo-gnykowy

M. poi

M. pochyy
rodkowy
Ryc. 76, Minie szyi. Usunity m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy.

121

Poszczeglne grupy mini szyi oddzielaj cznotkankowe blaszki noszce nazw powizi szyi.
Rozrnia si powi szyi powierzchown, przedtchawicz i przedkrgow. Blaszka powierzchowna otacza misie mostkowo-sutkowo-obojczykowy, tworzc dla niego pochewk. Powi
przymocowuje si na brzegu uchwy, wyrostku sutkowym, wyrostkach poprzecznych krgw
szyjnych, obojczyku i mostku.
Blaszka przedtchawicza ma ksztat trjkta rozpitego midzy koci gnykow, miniami
opatkowo-gnykowymi i grnymi brzegami obojczyka i mostka.
Blaszka przedkrgow pokrywa minie gbokie szyi, przyczepiajc si po bokach do wyrostkw poprzecznych.

Czynno mini szyi jest zoona i rnokierunkowa. Wpywaj one na

ruchy g o w y i szyi, uczestnicz w ruchach uchwy. Przesuwajc chrzstk
tarczow, a z ni krta, wspdziaaj w jej czynnoci gosowej. Minie
nadgnykowe tworz elastyczne i ruchome dno j a m y ustnej. Minie przyczepiajce si do obojczyka, mostka i eber, s ponadto pomocniczymi miniami
wdechowymi.
Minie g o w y

Minie

waczowe

W skad tej grupy wchodz minie, ktrych praca zwizana jest z czynnoci ucia. Przyczepy pocztkowe tych mini znajduj si na kociach czaszki,
przyczepy kocowe le na uchwie. Najobszerniejszy z nich misie skroniow y , wypenia d skroniowy czaszki, a jego przyczep kocowy znajduje si na
wyrostku dziobiastym uchwy. Misie unosi uchw i cofa j do tyu.
Misie wacz, najmocniejszy z mini uchwy, rozpociera si midzy
ukiem j a r z m o w y m a zewntrzn powierzchni kta uchwy. Unosi on uchw,
przez co zwiera zby.
Wspdziaa z miniem waczem misie skrzydowy przyrodkowy, ktry ma przyczep
kocowy na wewntrznej powierzchni kta uchwy.
Misie skrzydowy boczny czy okolic podskroniow czaszki z wyrostkiem kykciowym
uchwy. Misie ten wysuwa uchw ku przodowi (p. tab. 4).

Czynno mini waczowych

Czynno mini waczowych zwizana jest z czynnoci przewodu pokarm o w e g o i polega na rozcinaniu i miadeniu pokarmw wprowadzonych do
j a m y ustnej. Minie zwierajce szczk i uchw s wielokrotnie silniejsze od
mini opuszczajcych uchw, ktre nale do mini szyi.
Wyrnia si trzy rodzaje ruchw uchwy. Unoszenie uchwy i zwieranie
zbw wykonuj misie skroniowy, misie wacz i misie skrzydowy
przyrodkowy. Wysuwanie uchwy do przodu powoduj minie skrzydowe
boczne i czciowo minie wacze. Cofanie uchwy zwizane jest z czynnoci tylnej czci minia skroniowego.
Ruchy obrotowe uchwy polegaj na jednostronnym przesuwaniu si
wyrostka kykciowego uchwy z dou uchwowego ku przodowi. Czynno t
122

wykonuj dziaajc naprzemiennie minie wysuwajce uchw do przodu.

Kurczenie si mini raz po jednej, raz po drugiej stronie powoduje charakterystyczne ruchy ucia. Jak ju wspomniano, z miniami uchwy wspdziaaj minie szyi, ktre opuszczaj i cofaj uchw do tyu.

Minie

mimiczne

Minie mimiczne przyczepiaj si w skrze twarzy, zmieniaj jej rysy,

przyczyniajc si do odzwierciedlenia stanw psychicznych, takich jak: gniew,
smutek lub rado. Minie mimiczne powoduj rwnie zamykanie i otwieranie szpar powiekowych, szpary ustnej i w p e w n y m stopniu nozdrzy. Minie
zamykajce maj przebieg okrny. Nale do nich misie okrny oka
i misie okrny ust. Minie otwierajce maj przebieg promienisty i dziel
si na szereg jednostek przyjmujcych nazwy od czynnoci, ktre wykonuj,
np. misie marszczcy brwi, misie miechowy. Jedynym miniem mimicznym, majcym rwnie przyczep na kociach, jest misie policzkowy.
czy on wyrostki zbodoowe szczki i uchwy, wchodzi w skad jamy ustnej,
tworzc jej^cian boczn. Jego skurcz powoduje przesuwanie pokarmu

WSmBSgMgm-.
M . czoowy

Ryc. 77. Minie mimiczne.

123

midzy zby, pociga ku bokowi kciki ust i zwiksza cinienie w jamie ustnej
jak przy dmuchaniu.
Drugi d u y " misie potyliczno-czoowy wspdziaa z czepcem cigriistym. Czepiec cignisty ( galea aponeurotica), jest to rozlege rozcigno pokrywajce sklepienie czaszki. Jest on mocno zronity ze skr, przesuwa si
natomiast swobodnie po sklepieniu czaszki. Ruchy te wykonuje w s p o m n i a n y
misie czoowo-potyliczny.
Czynno mini mimicznych
Jak ju wspomniano, minie mimiczne twarzy wykonuj trzy podstawowe
czynnoci: 1) s miniami w y r a z o w y m i twarzy, 2) wspdziaaj w zamykaniu
i otwieraniu szpar powiekowych i szpary jamy ustnej oraz 3) niektre z nich
(misie policzkowy, misie okrny ust) wspdziaaj w procesie przyjmowania i przesuwania pokarmw midzy zbami.
Minie koczyny grnej
Minie koczyny grnej dziel si na: 1) minie obrczy koczyny grnej,
2) minie ramienia, 3) minie przedramienia i 4) minie rki.
Minie obrczy koczyny grnej
Minie obrczy koczyny grnej maj przyczep pocztkowy na opatce
i obojczyku; przyczep kocowy umiejscowiony jest na koci ramiennej.
Najwikszym z nich jest misie naramienny.
Misie ten przerzuca si ponad stawem ramiennym, obejmujc go od
przodu, boku i tyu. Przyczep bliszy minia naramiennego znajduje si na
bocznej czci obojczyka, wyrostku barkowym i grzebieniu opatki. Wkna
miniowe zbiegaj si stokowato ku doowi, koczc si na guzowatoci
naramiennej koci ramiennej. Przednia cz minia zgina rami w stawie
ramiennym, boczna odwodzi, a tylna cofa ku tyowi.
Pod miniem naramiennym ley pi krtkich mini rozpitych midzy
guzkami koci ramiennej a opatk. Minie te wspuczestnicz w odwodzeniu i ruchach obrotowych w stawie ramiennym. Zwieraj one staw dociskajc
do siebie powierzchnie stawowe i zapocztkowuj odwodzenie ramienia (tab.
4).

pachowy

ciany dou pachowego tworz minie: piersiowy wikszy i najszerszy

grzbietu.
D pachowy (fossa axillaris) uwidacznia si w czasie odwodzenia ramienia.
Ma on ksztat trjciennej piramidy, ktrej wierzchoek jest skierowany ku
grze. Podstaw piramidy tworzy powi pachowa, rozpita pomidzy dolnymi krawdziami minia piersiowego wikszego i najszerszego grzbietu.
Powi ta jest wcignita w gb dou pachowego przez cznotkankowe
wizado pachowe podwieszajce, przyczepiajce si do wyrostka kruczego.
124

M. riaramienny
M. piersiowy
wikszy
M. ramienny
M. trjgowy ramienia

M. prostownik palcw-

M. dwugowy
ramienia

M. odwodziciel
dugi
kciuka
M. prostownik
krtki kciuka
M. prostownik
dugi
kciuka
M. przywodziciel
kciuka

Ryc. 78. Minie koczyny grnej.

Czynno mini obrczy koczyny grnej

Czynno mini obrczy koczyny grnej pozostaje w cisym zwizku
z czynnoci minia piersiowego wikszego, minia najszerszego gYzbietu,
jak rwnie z czynnoci mini ramienia przyczepiajcych si na kociach
obrczy koczyny grnej. Minie obrczy koczyny grnej s przede wszystkim silnymi odwodzicielami ramienia. Nale do nich: boczna cz minia
naramiennego, misie nadgrzebieniowy i czciowo podgrzebieniowy. Dwa
ostatnie minie zapocztkowuj ruch i zwieraj staw ramienny.
Obrcenie zewntrzne ramienia stanowi pozycj wyjciow dla szeregu
czynnoci. W t y m pooeniu atwiejsze i obszerniejsze jest odwodzenie ramienia. Do mini obracajcych rami na zewntrz nale te, ktre przyczepiaj
125

si do tylnej czci guzka wikszego (misie oby mniejszy, misie podgrzebieniowy).

Obracanie ramienia do wewntrz wykonuj minie przyczepiajce si do
guzka mniejszego i jego grzebienia. S to minie: oby wikszy, podopatkowy oraz najszerszy grzbietu i piersiowy wikszy. Minie te nale rwnie do
silnych przywodzicieli ramienia. Zgina rami cz przednia minia naramiennego, prostuje - cz tylna. W ruchach tych wspdziaaj niektre
minie ramienia.

Minie koczyny grnej w o l n e j

Minie

ramienia

Minie ramienia dziel si na dwie grupy. Grupa przednia zawiera zginacze

przedramienia. Nale do nich: lecy powierzchownie misie d w u g o w y
ramienia i znajdujcy si pod nim misie ramienny. Trzeci nalecy do tej

Ryc. 79. Minie ramienia i opatki od przodu.

126

grupy misie kruczo-ramienny nie wpywa na ruchy w stawie okciowym,

natomiast przywodzi i zgina rami w stawie ramiennym.
Najmocniejszy z nich misie d w u g o w y ramienia gow dug rozpoczyna
si na guzku nadpanewkowym opatki, a gow krtk na wyrostku kruczym.
Dugie cigno pocztkowe gowy dugiej przebiega rdstawowo pokryte
torebk stawu ramiennego, po czym przechodzi przez bruzd midzyguzkow,
poniej ktrej obie gowy minia dwugowego cz si ze sob.
Wsplny przyczep kocowy minia znajduje si na guzowatoci koci
promieniowej oraz w powizi przedramienia. Misie zgina i odwraca przedrami, ponadto gowa duga odwodzi rami, a krtka przywodzi i zgina rami.
Grup tyln mini ramienia tworz gowy silnie rozwinitego minia
trjgowego ramienia. Gowa duga tego minia rozpoczyna si na guzku
podpanewkowym opatki, gowa boczna ma przyczep na tylnej powierzchni
koci ramiennej w grnej czci trzonu, gowa przyrodkowa przymocowuje
si na dolnej czci powierzchni tylnej trzonu koci ramiennej. Midzy obiema

M. naramienny

Gowa duga
m. trjgowego
Gowa boczna
m. trojgowego

- M. dwugowy
ramienia

M. ramienny

M ramiennopromieniowy
M, prostownik
promieniowy
dugi
ladgarstka

Ryc. 80. Minie ramienia od strony bocznej.

127

g o w a m i ley nerw promieniowy przebiegajcy w brudzie nerwu prmieniow e g o koci ramiennej. Wszystkie trzy g o w y minia trjgowego kocz si
w s p l n y m cignem na wyrostku okciowym koci okciowej. Misie trjgowy ramienia jest bardzo silnym prostownikiem stawu okciowego.
Minie ramienia otacza powi ramienia, od ktrej odchodz dwie przegrody midzyminiowe przyczepiajce si do koci ramiennej. Przegroda midzyminiowa przyrodkowa i boczna oddziela minie zginacze od prostownikw (p. tab. 4).

Minie

przedramienia

Minie przedramienia w wikszoci maj ksztat wrzecionowaty. Na o b w o dzie przechodz w dugie cigna poruszajce rk i palcami. Minie przedramienia wykonuj rwnie ruchy odwracania i nawracania przedramienia.
Wikszo z nich to minie wielostawowe, std zoono ich mechaniki.
Minie przedramienia dzieli si na trzy grupy: przedni, boczn i tyln.
Minie grupy przedniej dziaaj w wikszoci jako zginacze staww okciow e g o i promieniowo-nadgarstkowego oraz jako zginacze palcw. Bior one

jfiSl
M. ramienno
-promieniow

M. nawrotny
oby

M. zginacz
promieniowy
nadgarstka
M. zginacz
okciowy
nadgarstka
M. doniowy
dugi

Ryc. 81. Minie przedramienia.

128

pocztek od nadkykcia przyrodkowego koci ramiennej. Przyczep dalszy

minia nawrotnego obego znajduje si na trzonie koci promieniowej.
Zginacz nadgarstka promieniowy i zginacz nadgarstka okciowy przymocowuj si do doniowej powierzchni podstaw koci rdrcza i do koci
nadgarstka.
Najwikszy z tej grupy mini - zginacz powierzchowny palcw - koczy
si na podstawach paliczkw rodkowych II, III, IV, V palca. W drodze do
palcw cigna przechodz przez kana nadgarstka pod cznotkankowym
troczkiem zginaczy. Na wysokoci bliszego paliczka kade ze cigien rozdwaja si tworzc szczelin, przez ktr przechodzi cigno zginacza gbokiego.
Zginacz palcw powierzchowny zgina stawy rdrczno-palcowe i midzypaliczkowe blisze.
Warstwa gboka przedniej grupy mini przedramienia skada si z mi-

M. ramienny

M. ramienno-promieniowy

M. zginacz
okciowy
nadgarstka
M. zginacz
dugi
kciuka
M. zginacz
gboki
palcw

J r
Ryc. 82. Warstwa gboka mini przedramienia.
9 - Anatomia i fizjologia

129

nia zginacza kciuka dugiego, zginacza gbokiego palcw i minia nawrotnego czworobocznego. Pocztkowy przyczep mini warstwy gbokiej znajduje si na trzonach koci przedramienia i na czcej je bonie midzykostnej.
Przyczep kocowy zginacza dugiego kciuka ley na podstawie dalszego
paliczka kciuka. Zginacz palcw gboki ma cztery cigna kocowe dla
palcw II, III, IV i V. cigna przechodz przez kana nadgarstka, po czym kade
z nich zmierza do podstawy dalszego paliczka odpowiednich palcw, przechodzc przez szczelin w cignie zginacza powierzchownego palcw.
Misie nawrotny czworoboczny przebiega prawie poprzecznie czc
przednie powierzchnie dalszych odcinkw trzonw koci przedramienia.
Do grupy bocznej zalicza si minie pokrywajce boczny brzeg koci
promieniowej i rozpoczynajce si na nadkykciu bocznym i dalszym kocu
koci ramiennej. Do grupy tej nale: misie ramienno-promieniowy, pros-

M. ramienno-promieniowy
M. prostownik
promieniowy
dugi
nadgarstka
M. prostownik
promieniowy
krtki
nadgarstka
M. prostownik
palcw

M. odwodziciel
dugi
kciuka
M. prostownik
krtki
kciuka
M. prostownik
dugi
kciuka

Ryc. 83. Minie przedramienia od strony bocznej.

130

towniki nadgarstka p r o m i e n i o w y dugi i krtki oraz misie odwracacz przedramienia. Misie ramienno-promieniowy koczy si na dalszej czci trzonu
koci promieniowej. Misie zgina okie, odwraca przedrami ustawione
w pronacji i odwrotnie - nawraca przedrami ustawione w odwrceniu.
.
Prostowniki nadgarstka przyczepiaj si do grzbietowej powierzchni podstaw II i III koci rdrcza. Minie zginaj przedrami w stawie okciowym,
prostuj i odwodz rk w stron promieniow. Misie odwracacz koczy si
na bocznej i przedniej powierzchni koci promieniowej, odwraca on przedrami wspdziaajc z miniem d w u g o w y m ramienia. Minie grupy tylnej
ukadaj si w dwie warstwy - powierzchown i gbok.
Minie warstwy powierzchownej rozpoczynaj si w s p l n y m brzucem na
nadkykciu bocznym koci ramiennej. Najmocniejszym miniem tej grupy
jest p r o s t o w n i k palcw. Brzusiec minia przechodzi w cztery cigna biegnce wsplnie przez pochewk troczka prostownikw na grzbiet rki, gdzie
biegn do rozcigien grzbietowych palcw. cigna prostownika III, IV i V palca cz wizada poprzeczne, ktre utrudniaj prostowanie poszczeglnych
palcw.
Misie p r o s t o w n i k nadgarstka okciowy koczy si na grzbietowej powierzchni podstawy V rdrcza. Misie prostuje nadgarstek i przywodzi go
w stron okciow. Pozostae dwa minie tej grupy - to krtki misie
okciowy, prostujcy przedrami i wspdziaajcy miniem t r j g o w y m
ramienia, oraz prostownik palca maego.
Warstw gbok tworz minie wpywajce na ruchy kciuka i palca
wskazujcego. Minie odwodziciel i p r o s t o w n i k kciuka krtki przyczepiaj
si na koci promieniowej i do bony midzykostnej. cigna obu tych mini
biegn skonie ku doowi, ograniczajc od strony doniowej zagbienie,
zwane tabakierk anatomiczn. Misie odwodziciel kciuka dugi koczy si
na podstawie I koci rdrcza. cigno prostownika kciuka krtkiego koczy
si na grzbietowej powierzchni paliczka bliszego kciuka.
Misie p r o s t o w n i k kciuka dugi przyczepia si na koci okciowej i na bonie midzykostnej. Jego cigno biegnie skonie ku d o o w i i przyczepia si do
podstawy dalszego paliczka kciuka. cigno prostownika kciuka dugiego
ogranicza tabakierk anatomiczn od strony grzbietowej. Misie prostownik
wskaziciela towarzyszy odpowiedniemu cignu minia prostownika palcw, koczc si wraz z nim w rozcignie grzbietowym wskaziciela.

Minie rki
Minie rki le na jej powierzchni doniowej, powierzchnia grzbietowa
zawiera tylko cigna mini przedramienia. Minie rki dziel si na trzy
grupy: 1) grupa boczna tworzy tzw. kb kciuka - wynioso zawierajc
minie poruszajce kciukiem i I koci rdrcza, 2) grupa przyrodkowa
naley do palca maego i tworzy wynioso zwan kbkiem, 3) grupa
rodkowa zawiera minie waciwe doni.
131

M. przywodziciel
kciuka
M. odwodziciel
krtki
kciuka
M. przeciwstawiacz
kciuka

Ryc. 84. Minie rki od strony doniowej.

Minie kbu wspdziaaj z miniami przedramienia w ruchach kciuka. Nale do nich:

m isie odwodziciel krtki kciuka, przeciwstawiacz kciuka, zginacz krtki i przywodziciel kciuka.
Przyczepy pocztkowe tych mini znajduj si na kociach nadgarstka, przyczepy kocowe na
I koci rdrcza i paliczku bliszym kciuka. Misie odwodziciel krtki kciuka koczy si na
bocznej powierzchni paliczka bliszego. Przeciwstawiacz przyczepia si do bocznego brzegu
I koci rdrcza. Przebieg wkien tego minia jest skony w stosunku do koci. Zginacz krtki
dziaa na podstaw bliszego paliczka. Przywodziciel kciuka ma poprzeczny przebieg wkien,
przyczepia si po przyrodkowej stronie podstawy bliszego paliczka kciuka.
Kbik skada si z szeregu drobnych mini uoonych rwnolegle do V koci rdrcza.
Minie rozpoczynaj si na kociach nadgarstka. Odwodziciel palca maego i zginacz krtki
palca maego kocz si na podstawie bliszego paliczka. Przeciwstawiacz palca maego koczy
si na brzegu okciowym V koci rdrcza. Czynnoci mini s zgodne z ich nazwami (p. tab. 4).
Do mini rodkowych zalicza si minie giistowate o dugich i cienkich brzucach, oraz
minie midzykostne, lece w przestrzeniach midzy komi rdrcza.
Minie giistowate, w liczbie czterech, odchodz od cigien zginacza gbokiego palcw

132

w okolicy nadgarstka i biegn do rozcigien grzbietowych palcw II, III i V, po drodze owijajc si
dookoa promieniowej strony paliczka bliszego. Minie zginaj palce w stawach rdrczno-palcowych, prostuj w stawach midzypaliczkowych.

Ryc. 85. Minie rki od strony grzbietowej.

Minie midzykostne dzieli si na doniowe i grzbietowe. Przyczepiaj si

one do koci rdrcza w okolicy ich podstaw, po czym przechodz na grzbiet
palcw przyczepiajc si na podstawach paliczkw bliszych. Cztery minie
midzykostne grzbietowe odwodz palce II i IV od palca III. Trzy minie
midzykostne doniowe przywodz palce II, IV i V do palca III. Jednoczesny
skurcz wszystkich mini powoduje zginanie bliszych paliczkw.
133

Pochewki cigien

rki

Dugie cigna zginaczy palcw otoczone s p o c h e w k a m i w k n i s t y m i w y sanymi od wewntrz bon maziow zapewniajc lizganie si cigien. Obszerna pochewka cigien zginacza powierzchownego i gbokiego palcw
obejmuje cigna na wysokoci kanau nadgarstka. czy si ona z pochewk
wknist V palca. Pochewki wkniste palcw II, III i IV nie cz si bezporednio z pochewk cigien zginaczy. Pochewka wknista dugiego zginacza
kciuka dusza od pozostaych, przechodzi przez kana nadgarstka, nie czy si
jednak z pochewk cigien zginaczy powierzchownych i gbokich. Taki ukad
anatomiczny sprawia, i zakaenia pochewek cignistych palcw I i V atwiej
szerz si w kierunku nadgarstka i przedramienia.
W okolicy nadgarstka cigna przytrzymywane s przez przebiegajce
poprzecznie wkniste pasma tkanki cznej, zwane troczkami. Troczek prost o w n i k w skada si z szeciu przegrd, midzy ktrymi przechodzi dziesi
cigien prostownikw. Troczek zginaczy rozpina si midzy koci deczkowat i czworoboczn z jednej strony, a koci grochowat i haczykowat
z drugiej. Zamyka on od strony doniowej kana nadgarstka.
Po stronie doniowej rki minie wasne i cigna zginaczy pokrywa
rozcigno doniowe.

Czynno

mini koczyny grnej wolnej

Minie zginacze speniaj podstawow rol w czynnoci koczyny grnej

i s mocniejsze od prostownikw. Z prostownikami wspdziaa na og sia
cikoci o b w o d o w y c h odcinkw koczyny. Zginacze ramienia dziaaj na
przedrami jako na dwigni szybkociow, natomiast zginacze przedramienia, przyczepiajce si do nadkykcia przyrodkowego koci ramiennej, zginaj staw okciowy dziaajc na przedrami w charakterze mini siowych na
dugiej dwigni. Przy ustaleniu o b w o d o w e g o odcinka koczyny charakter
dwigni ulega odwrceniu. Minie przedramienia staj si szybkociowe,
a ramienia siowe. Wstpne ustawienie przedramienia w zgiciu 30 poprawia
warunki czynnoci zarwno mini zginajcych, jak prostownikw.
Najsilniejszym zginaczem przedramienia jest misie d w u g o w y ramienia,
jest on jednoczenie najsilniejszym miniem odwracajcym przedrami.
W tej czynnoci wspdziaaj z nim minie majce skony przebieg w stosunku do osi przedramienia. W wikszoci czynnoci przedrami ustawione
jest w zgiciu i lekkim nawrceniu, rka ustawia si w zgiciu grzbietowym 30
i niewielkim odchyleniu okciowym, kciuk w przeciwstawieniu do lekko zgitych palcw. Jest to tzw. czynnociowe ustawienie koczyny grnej. Podstaw o w e znaczenie w czynnoci rki odgrywa przeciwstawianie kciuka pozosta y m palcom. Na ten ruch skadaj si: 1) odwodzenie I koci rdrcza
(wykonuje misie odwodziciel kciuka), 2) przeciwstawianie I koci rdrcza
poczone z obrotem kciuka w stawie rdrczno-palcowym (misie przeciw134

stawiacz), 3) zginanie kciuka w stawie rdrczno-palcowym i midzypaliczkow y m (misie zginacz dugi i zginacz krtki kciuka).
Budowa rki pozwala na rnego rodzaju chwyty, wyrniamy: a) precyzyjny chwyt opuszkami kciuka i palca wskazujcego, b) chwyt kciuka z boczn
powierzchni wskaziciela, c) chwyt trzema palcami, jak przy pisaniu owkiem,
d) chwyt ca rk, jak przy posugiwaniu si motkiem, e) c h w y t czterema
palcami bez udziau kciuka, jak hakiem, i szereg innych.
Due moliwoci c h w y t n e w poczeniu z ruchami o b r o t o w y m i przedramienia i duym zakresem ruchw w stawie ramiennym i okciowym tworz z rki
doskonae i uniwersalne narzdzie pracy, nie majce sobie rwnego w przyrodzie.

Minie koczyny dolnej

Minie obrczy koczyny dolnej
Minie obrczy koczyny dolnej cz koci miednicy z koci udow
i dziel si na trzy grupy: grup przedni, grup tyln (mini poladkowych)
i grup mini gbokich.

Grupa przednia mini obrczy koczyny dolnej

Grupa przednia obejmuje minie zginajce staw biodrowy. Najmocniejszy
z nich jest misie b i o d r o w o - l d w i o w y . Skada si on z dwch czci:
misie b i o d r o w o - l d w i o w y wikszy rozpoczyna si na trzonach krgw
ldwiowych, a misie b i o d r o w y na caej wewntrznej powierzchni talerza
biodrowego. Oba minie czc si ze sob przechodz pod wizadem
p a c h w i n o w y m i kocz si m o c n y m cignem na krtarzu mniejszym koci
udowej. Misie zgina udo a do jego oparcia o przedni powierzchni
brzucha. Po unieruchomieniu przyczepu udowego pochyla miednic ku przodowi, co ma miejsce podczas siadania z pozycji lecej.

Grupa tylna mini obrczy koczyny dolnej

(minie
poladkowe)
Minie poladkowe s silnymi prostownikami i odwodzicielami uda. Ich
czynno umoliwia prawidow postaw i chd.
Misie poladkowy w i e l k i rozpoczyna i na tylnej czci zewntrznej
powierzchni talerza biodrowego, na koci krzyowej i wizadle krzyowo-guzowym, koczy na guzowatoci poladkowej trzonu koci udowej. Misie
prostuje udo w stawie biodrowym, obraca je na zewntrz i odwodzi. Minie
poladkowe redni i may cz zewntrzn powierzchni talerza biodrowego
z krtarzem wikszym. Minie odwodz udo w stawie b i o d r o w y m . Podczas
stania na jednej nodze zapobiegaj opadaniu miednicy po stronie nie obcionej, przez co wspdziaaj w utrzymaniu r w n o w a g i ciaa.
135

M. ldwiowy
wikszy
M. biodrowy
M. napracz
powizi
szerokiej

M. grzebieniowy
M. przywodziciel
wielki
M. krawiecki
M. prosty uda
M. obszerny
przyrodkowy
M. obszerny
boczny

Ryc. 86. Minie obrczy koczyny dolnej i uda od przodu.

Z miniami poladkowymi rednim i m a y m wspdziaa napracz powizi szerokiej (p. Minie uda).

Minie

gbokie

miednicy

Minie gbokie miednicy przyczepiaj si na przedniej powierzchni koci

krzyowej, bonie zasonowej i koci kulszowej w okolicy wcicia kulszowego
mniejszego. Przyczepy kocowe znajduj si na przyrodkowej powierzchni
krtarza wikszego. Dwa inne minie tej grupy rozpoczynaj si na zewntrznej powierzchni bony zasonowej i na koci kulszowej, a kocz wsplnie
z poprzednimi miniami na przyrodkowej powierzchni krtarza wikszego.
Wszystkie minie tej grupy obracaj udo na zewntrz (p. tab. 4).
136

Czynno

mini obrczy koczyny dolnej

Minie miedniczno-udowe ustalaj czynnie ko udow wzgldem miednicy. Silny prostownik stawu biodrowego, jakim jest misie poladkowy
wielki, zaliczamy do mini antygrawitacyjnych. Jego napicie jest niezbdne
dla utrzymania pionowej postawy ciaa, poniewa rzyt rodka cikoci ciaa
ley ku przodowi od osi obrotu staww biodrowych.
Minie odwodzce udo, a przede wszystkim misie poladkowy redni,
zapewniaj rwnowag ciaa podczas stania na jednej nodze i naprzemiennie
w czasie chodu. W staniu na jednej nodze przyczep krtarzowy minia
poladkowego redniego i maego jest ustalony, a skurcz mini pociga
miednic w swoj stron, jednoczenie przemieszcza si rzut rodka cikoci
w stron koczyny obcianej, padajc na jej paszczyzn podparcia.
Osabienie mini poladkowych redniego i maego powoduje opadanie
miednicy po stronie nie obcionej. Takie zjawisko nosi nazw objawu
Trendelenburga. U osb, u ktrych istnieje objaw Trendelenburga, chd jest
utykajcy, koyszcy, tzw. chd kaczkowaty. Wikszo mini miedniczno-udowych, a w szczeglnoci minie gbokie, obracaj udo na zewntrz. Do
wewntrz obraca udo przednia cz minia poladkowego redniego i misie poladkowy may. Dua przewaga mini obracajcych udo na zewntrz
powoduje, i u osb dugo lecych ustawienie to utrwala si.

Minie koczyny dolnej w o l n e j

Minie uda
Minie uda mona podzieli na trzy grupy: przedni, tyln i przyrodkow.
Z mechanicznego punktu widzenia s to minie dziaajce na staw biodrowy,
staw kolanowy, albo te na oba stawy rwnoczenie (minie dwustawowe).
Grupa przednia mini uda
Grupa przednia zawiera minie zginajce staw biodrowy. S to misie
krawiecki i misie czworogowy uda.
Misie krawiecki ley powierzchownie, biegnie skonie od kolca biodrow e g o przedniego grnego ku doowi i przyrodkowo. Jego cigno przechodzi poa nadkykciem przyrodkowym koci udowej i przyczepia si nieco
przyrodkowo od guzowatoci koci piszczelowej. Misie zgina udo, zgina
kolano i obraca udo na zewntrz. Jest to ruch zakadania nogi na nog
z oparciem goleni na udzie strony przeciwnej.
Najwikszym miniem koczyny dolnej jest misie c z w o r o g o w y uda.
W jego skad wchodz: misie prosty uda, biegncy od kolca biodrowego
przedniego dolnego, oraz minie obszerne - boczny, poredni i przyrodkowy - przyczepiajce si na trzonie koci udowej. Wymienione cztery minie
(std misie czworogowy) kocz si w s p l n y m cignem na rzepce i d a l e j 137

poprzez wizado waciwe rzepki - na guzowatoci koci piszczelonej.

Misie prosty uda zgina staw biodrowy. Misie czworogowy jako cao
prostuje staw kolanowy.
Do mini grupy przedniej zalicza si rwnie misie napracz powizi
szerokiej. Zaczyna si on na grzebieniu biodrowym w ssiedztwie kolca
biodrowego przedniego grnego i za porednictwem pasma biodrowo-piszczelowego, biegncego na bocznej powierzchni uda, zmierza do koci piszczelowej. Misie zgina, odwodzi i obraca na zewntrz udo, zgina kolano
wyprostowane i prostuje zgite.

M. dwugowy uda

Ryc. 87. Minie obrczy koczyny dolnej i mini uda od boku.

Grupa tylna mini uda

Tylna grupa mini uda obejmuje minie prostujce staw biodrowy
i zginajce staw kolanowy. Nale do nich minie: dwugowy uda, pboniasty, pcignisty i smuky.
138

M. poladkowy
wielki

M. dwugowy uda

* M. pboniasty

M . pcignisty

M smuky

Ryc. 88. Minie obrczy koczyny dolnej i mini uda od tyu.

Wymienione minie rozpoczynaj si na guzie kulszowym, biegn ku

doowi, po czym rozchodz si, ograniczajc bocznie i przyrodkowo d
podkolanowy. Misie d w u g o w y uda ogranicza d podkolanowy od boku
i przyczepia si do gowy strzaki. Gowa krtka tego minia rozpoczyna si
na trzonie koci udowej, gowa duga, jak ju wspomniano, na guzie kulszow y m . Pozostae minie (pboniasty, pcignisty, smuky) zmierzaj w kierunku przyrodkowym, okraj od tyu nadkykiec przyrodkowy koci udowej i przyczepiaj si w ssiedztwie guzowatoci koci piszczelowej. Wraz
z przyczepami minia krawieckiego i smukego tworz ukad cigien ( zwany
gsi stop".
Grupa przyrodkowa mini uda
Grupa przyrodkowa zawiera minie przywodzce udo. Rozpoczynaj si
one na koci onowej i kulszowej, a kocz na caej dugoci trzonu koci
udowej. Najduszy z nich misie smuky biegnie od dolnej gazi koci
139

M- poladkowy
may

Mm. miedniczno- udowe krtkie

M. przywodziciel
wielki
M. przywodziciel
dugi

M. obszerny
boczny
M. obszerny
przyrodkowy

Ryc. 89. Gboka warstwa mini obrczy koczyny dolnej i uda od tyu.

o n o w e j przez ca dugo przyrodkowej powierzchni uda, okra od tyu

nadkykiec przyrodkowy koci udowej i przymocowuje si do guzowatoci
piszczeli.
Pozostae cztery minie wypeniaj trjktn przestrze midzy koci
onow, kulszow a koci udow. Posuwajc si od gry, napotykamy
nastpujce minie: grzebieniowy, przywodziciel krtki, przywodziciel dugi i przywodziciel wielki. Przyczepy dalsze tych mini znajduj si na kresie
chropawej trzonu koci udowej (p. tab. 4).

Powizie uda
Minie uda otacza powi szeroka. Boczna cz tej powizi wzmocniona
jest przebiegajcymi podunie w k n a m i pasma biodrowo-piszczelowego.
Pasmo to czy si od gry z grzebieniem b i o d r o w y m , a na obwodzie przymo140

cowuje si do kykcia bocznego koci piszczelowej. 2 pasmem biodrowo-piszczelowym czy si misie napracz powizi szerokiej. Poszczeglne
grupy mini oddzielaj przegrody midzyminiowe.
Przegroda midzyminiowa boczna oddziela zginacze od prostownikw
uda i rozpina si midzy powizi szerok a kres chropaw koci udowej.
Przegroda midzyminiowa przyrodkowa oddziel prostowniki od mini
przywodzcych. Midzy miniem obszernym przyrodkowym a miniami
przywodzcymi ley kana przywodzicieli, zamknity od strony przyrodkowej
przez blaszk cignist. Kana przywodzicieli czy okolic pachwinow
z doem podkolanowym. Przez ten kana przechodz gwne pnie naczyniowe.
Wchodz one do kanau po przejciu pod wizadem pachwinowym.
Wizado pachwinowe z koci onow czy pasmo cigniste, zwane
ukiem b i o d r o w o - o n o w y m . Dzieli ono przestrze zawart midzy wizadem
p a c h w i n o w y m a komi miednicy na rozstp naczyniowy, lecy przyrodkowo i rozstp m i n i o w y , pooony od boku. Przez rozstp miniowy przechodzi misie ldwiowo-biodrowy i nerw udowy, przez rozstp naczyniowy ttnica i ya udowa. Poniej wizada pachwinowego ley trjkt udowy. Jego
granice stanowi wizado pachwinowe, misie krawiecki i misie przywodziciel wielki.

Czynno mini uda

Podstawow rol w postawie i w chodzie odgrywa misie czworogowy
uda. Silnie prostujc staw kolanowy naley on do mini antygrawitacyjnych.
Minie zginajce .gole s w wikszoci prostownikami stawu biodrowego.
Grupa przyrodkowa mini przywodzi udo. Minie majce przebieg skony
w stosunku do koci udowej (np. misie krawiecki) obracaj staw biodrowy.

Minie

goleni

Minie goleni dziel si na trzy grupy: a) grup przedni - minie prostowniki stopy, b) grup t y l n - z g i n a c z y i c) grup boczn, w skad ktrej wchodz
minie strzakowe.
Grupa przednia mini goleni
Grupa p r o s t o w n i k w obejmuje minie przymocowujce si do bocznej
powierzchni piszczeli, bony midzykostnej i ssiadujcej z ni powierzchni
strzaki. Dugie cigna tych mini przechodz pod troczkami prostownikw
na grzbiet stopy. cigno minia piszczelowego przedniego koczy si na
koci dkowatej. cigna prostownika dugiego palcw kocz si w rozcignach grzbietowych palcw od II do V. Misie prostownik dugi palucha
przyczepia si do grzbietowej powierzchni podstawy paliczka dalszego
palucha.
141

Grupa tylna mini goleni

Grupa zginaczy zawiera najsilniejszy z mini goleni - misie trjgowy

ydki oraz gbiej pooone minie: piszczelowy tylny, misie zginacz
palcw dugi i misie zginacz palucha dugi.
sin*
tsBaS

W'

- M. strzakowy
dugi
- M . piszczelowy
przedni
-M. prostownik
dugi palcw

-M. strzakowy
krtki
-M. prostownik
palucha

14
Ryc. 90. Minie goleni od przodu.

Misie trjgowy ydki skada si z minia brzuchatego ydki i minia

paszczkowatego. Misie brzuchaty ydki rozpoczyna si dwiema gowami boczn i przyrodkow - powyej odpowiednich kykci koci udowej. Misie
paszczkowaty przyczepia si do bliszych kocw piszczeli i strzaki. Oba
minie kocz si wsplnym cignem pitowym (Achillesa), przymocowujcym si do guza pitowego. Misie trjgowy ydki jest bardzo silnym
zginaczem podeszwowym stopy. Misie brzuchaty zgina ponadto kolano.
142

Zginacze gbokie rozpoczynaj si na piszczeli, tylnej powierzchni bony

midzykostnej i na strzace. cigno minia piszczelowego tylnego okra od
dou kostk przyrodkow i przymocowuje si na koci dkowatej i kociach
klinowatych. Misie zgina podeszwowo i odwraca (supinuje) stop.

M. podkolanowy

M. paszczkowaty

Gowa przyrodkowa
m. brzuchatego ydki

M. strzakowy
dugi

Ryc. 91. Minie goleni od tyu.

Misie zginacza palcw dugi przebiega poza kostk przyrodkow piszczeli, jego cztery cigna kocz si na dalszych paliczkach II - V palcw.
cigno zginacza dugiego palucha okra od tyu i dou kostk przyrodkow
i koczy si na dalszym paliczku palucha. Oba ostatnie minie zginaj palce
oraz zginaj podeszwowo i odwracaj stop.

143

M. podkolanowy

M. piszczelowy tylny

M. strzakowy dugi

M. zginacz
dugi
palucha

M. zginacz
dugi
palcw

v \Y
Ryc. 92. Gboka warstwa mini goleni od tyu.

Grupa boczna mini goleni

Grupa boczna zawiera minie nawracajce (pronujc) stop. Nale do
nich minie strzakowe dugi i krtki. Minie rozpoczynaj si na koci
strzakowej. Ich cigna przechodz poza kostk boczn. cigno minia
strzakowego dugiego zagina si przyrodkowo na podeszwow stron
stopy, krzyuje sklepienie poprzeczne i przyczepia si na koci klinowatej
przyrodkowej i podstawie I koci rdstopia. cigno minia strzakwego
krtkiego przyczepia si do guzowatoci V koci rdstopia. Oba minie
nawracaj i zginaj podeszwowo stop (p. tab. 4).

Powizie

goleni

Powi goleni otacza minie i czy si z o d p o w i e d n i m i powiziami uda

i stopy. Odchodzce od powizi przegrody oddzielaj minie strzakowe od
prostownikw i zginaczy.
144

M. brzuchaty ydki

Ryc. 93. Minie goleni od boku.

Minie

stopy

Na grzbiecie stopy znajduj si jedynie dwa cienkie minie. Prostownik

krtki palcw i prostownik krtki palucha rozpoczynaj si na kociach stpu.
Ich cigna wplataj swoje wkna w rozcigna grzbietowe palcw i palucha.
Minie podeszwowe stopy dziel si na trzy grupy: przyrodkowo lec
grup mini kbu palucha, boczn mini kbu palca V i grup rodkow.
W skad mini kbu palucha wchodzi misie odwodziciel palucha. Ley
on po stronie przyrodkowej stopy i odwodzi paiuch od palca II. Misie
zginacz krtki palucha przymocowuje si do paliczka podstawowego. Zgina
paluch w stawie rdstopno-palcowym. Misie przywodziciel palucha ma
10 - Anatomia i fizjologia

145

gow poprzeczn i skon. Jako cao przywodzi paluch do palca II. Gowa
poprzeczna wspdziaa w czynnym ksztatowaniu poprzecznego sklepienia
stopy
Minie kbu palca V s znacznie sabsze od mini kbu palucha. Nale
do nich odwodziciel, zginacz i przeciwstawiacz palca V.

Mm. midzykostne
grzbietowe

Ryc. 94. Minie grzbietowe stopy.

Do grupy mini rodkowych naley zginacz krtki palcw. Biegnie on od

guza pitowego, a koczy czterema rozczepionymi cignami na podstawach
rodkowych paliczkw II V palcw. Misie zgina palce i wzmacnia sklepienie podune stopy.
Wspdziaa z nim misie czworoboczny podeszwowy, biegncy od koci
pitowej do bocznego brzegu cigna dugiego zginacza palcw. Pozostae
minie grupy rodkowej - to minie midzykostne i minie giistowate. S
one sabiej rozwinite ni w koczynie grnej i speniaj podobn do nich
czynno (p. tab. 4).
146

M.zginacz
krtki
palucha
M. czworoboczny
podeszwy
M. zginacz
krtki
palca
maego
M. zginacz
krtki
palqw
M. odwodziciel
palca
maego
M. odwodziciel
palucha

Ryc. 95. Minie podeszwowe stopy.

Ryc. 96. Warstwa gboka mini podeszwowych stopy.

Czynno mini goleni i stopy

Minie goleni i stopy przystosoway si do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy stojcej i do pracy dynamicznej w chodzie.
Do najwaniejszych mini antygrawitacyjnych goleni naley misie trjg o w y ydki. Zgina on staw kolanowy i jest bardzo silnym zginaczem
podeszwowym stopy. Jego czynno w czasie chodu przejawia si w fazie
odbicia stopy od podoa. Minie grupy przedniej goleni oraz minie
odwracajce i nawracajce stop reguluj jej pooenie wzgldem podoa.
147

Gwnym zadaniem podeszwowych mini stopy jako caoci jest wzmacnianie podunego i poprzecznego sklepienia stopy. Wspdziaaj z nimi
minie goleni, a przede wszystkim misie piszczelowy tylny i w pewnej
mierze przedni. Bierne wzmocnienie uku podunego stopy tworzy silne
rozcigno podeszwowe, rozpite midzy guzem pitowym i podstawami
palcw.
Tabela 4
MINIE
Minie klatki piersiowej
Misie

Przyczep pocztkowy

M. piersiowy wikszy
przymostkowa cz
(m. pectoralis major) obojczyka, przednia
powierzchnia mostka,
chrzstki ebrowe eber IVI.

Przyczep kocowy

grzebie guzka wik- przywodzi rami, obszego koci ramiennej raca rami ku w e w ntrz, opuszcza podniesione rami

M. piersiowy mniejszy
przednia powierzchnia wyrostek
(m. pectoralis minor) II do V ebra
patki

kruczy o-

M. zbaty przedni
(m. serratus anterior)

boczna powierzchnia
klatki piersiowej
od I do IX ebra

kt d o l n y i brzeg przy r o d k o w y opatki

M m . midzyebrowe
zewntrzne

dolny brzeg ebra

wyszego

(mm.
intercostales
externi)
Mm.
midzyebrowe
wewntrzne
(mm.
intercostales
interni)

g r n y brzeg ebra
niszego
(kierunek
przebiegu dolnozbieny)

dolny
brzeg
wyszego

g r n y brzeg ebra
niszego
(kierunek
dolnozbieny)

ebra

Czynno

obnia opatk, przy

ustalonej opatce unosi ebra
cz. grna minia przesuwa opatk do przodu, cz. dolna obraca opatk pocigajc do
przodu jej kt dolny
unosz ebra - minie
wdechowe

opuszczaj
ebra
minie
wydechowe

Minie brzucha
M.

prosty
brzucha
(m. rectus abdominis)
M. skony zewntrzny
brzucha
(m.
obliquus
abdominis externus)
M. skony w e w n t r z n y
brzucha
(m. obliquus abdominis
intern us)
M. poprzeczny brzucha
(m. transversus abdominis)

148

chrzstki VVII ebra

ko o n o w a i spojenie zgina t u w , obnia

onowe
ebra, unosi miednic

powierzchnia zewntrzna VXII ebra

grzebie
wizado

biodrowy,
pachwino-

obraca t u w w stron
przeciwn, zgina i po-

w e , kresa biaa

chyla ku bokowi

X - X I I ebro pochewka m. prostego brzucha, kresa biaa

powi l d w i o w o -biodrowa, grzebie

k. b i o d r o w e j

obraca, zgina i pochyl t u w w swoj

stron, obnia ebra

powi wewntrzna
VIIXII ebra, powi
piersiowo-idwiowa

wizado pachwinow e , pochewka m.

prostego brzucha kresa biaa

zwiksza cinienie
jamie brzusznej

Misie

Przyczep pocztkowy

M. czworoboczny ldwi
(m. quadratus lumborum)

XII ebro, wyrostki po- grzebie b i o d r o w y

przeczne krgw ldwiowych

Przyczep k o c o w y

Czynno
obnia XII ebro, zgina
bocznie t u w

Minie grzbietu
M. Czworoboczny
(m. trapezius)

ko potyliczna, wi- boczna '/ 3 obojczyka,

zado karkowe, w y r o - wyrostek barkowy i
stki kolczyste krgw grzebie opatki
szyjnych i piersiowych

unosi opatk, zblia

opatk do krgosupa,
obraca opatk przy
unoszeniu ramienia powyej poziomu, pochyla g o w w bok i skrca w stron przeciwn,
do
dou
grzebie guzka mniej- przywodzi
szego koci ramien- i obraca rami do
wewntrz
nej

M. najszerszy grzbietu
(m. latissimus dorsi)

wyrostki kolczyste 6
dolnych krgw piersiowych, krgw ldwiowych, ko krzyowa, grzebie biodrowy

wyrostki
kolczyste
krgw szyjnych VI
i VII oraz piersiowych
I i II
wyrostki poprzeczne
M. dwigacz opatki
(m. levator scapulae) krgw szyjnych od
I do IV

brzeg przyrodkowy
opatki

zblia opatk do krgosupa

grna cz brzegu
przyrodkowego opatki

M. zbaty tylny g r n y
(m.
serratus
posterior superior)

w y r o s t k i kolczyste VI
i VII krgw szyjnych
i I-II krgw piersiowych

powierzchnia zewntrzna eber od II do V

unosi i zblia opatk

do krgosupa, przy
ustalonej opatce pochyla g o w ku tyowi i b o k o w i
unosi ebra, jest miniem w d e c h o w y m

M. zbaty tylny dolny

(m. serratus posterior inferior)

powi
ldwiowo-piersiowa na wysokoci w y r o s t k w kolczystych krgw piersiowych XI i XII

ebra od IX do XII

M.

rwnolegoboczny
(m.
rhomboideus)

prostuje
krgosup
przy skurczu obustronn y m , zgina bocznie w
czasie skurczu jednostronnego

M. prostownik grzbietu
(m. errector spinae)

a) M. biodrowo-ebrowy grzebie koci biodro-

(m. iliocostaiis)
M. najduszy
(m. lortgissimus)

ustala ebra dolne

pomocniczy
misie
wydechowy

kty eber

wej
grzebie koci biodro- ebra i wyrostki popw e j , wyrostki kolczys- rzeczne krgw pierte od I ldwiowego siowych i szyjnych
do IV krzyowego, w y rostki poprzeczne krg w piersiowych o d
VII do XII,

prostuje krgosup w
dziaaniu
obustronnym,
jednostronnie
zgina bocznie krgosup

149

Misie

Przyczep pocztkowy

Przyczep k o c o w y

Czynno

b) M. patowaty
. (m. splenius)

wyrostki kolczyste 5
grnych krgw piersiowych i 5 dolnych
szyjnych

wyrostki sutkowate i
boczne czci koci
potylicznej, wyrostki
poprzeczne 2 grnych
krgw szyjnych

dziaajc obustronnie
prostuje g o w , jednostronnie obraca i pochyla g o w w swoj
stron

c) M. pkolcowy
(m. semispinalis)

wyrostki poprzeczne
krgw piersiowych i
5 dolnych szyjnych

wyrostki kolczyste 5
grnych krgw piersiowych, 6 dolnych
szyjnych

zgina krgosup i gow w swoj stron

i obraca w stron przeciwn,
obustronnie
prostuje g o w i krgosup

d) M m . podpotyliczne
(mm.
suboccipitales)

guzek tylny I, w y r o s tek kolczysty II krgu

szyjnego,
wyrostki
poprzeczne I krgu
szyjnego

wyrostki poprzeczne
I krgu szyjnego, ko
potyliczna

zesp krtkich mini

- prostuj i obracaj
gow

Minie szyi
M. szeroki szyi
(m. plastysma)

skra szyi na pograni- skra w okolicy uchczu klatki piersiowej w y

obnia
ust

M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy
(m.
sternocleidomastoideus)

m o s t k o w y koniec obojczyka i rkoje

mostka

wyrostek sutkowaty
k. skroniowej

pochyla g o w w swoj stron i skrca gow w stron przeciwn

k. gnykowa

obnia k. gnykow

chrzstka tarczowata

obnia krta

M. mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus)

uchw

kt

rkoje mostka

M. mostkowo-tarczowy
(m.
sternothyreoideus)
M. dwubrzucowy
(m. digastricus)

Wyrostek sutkowaty
k. skroniowej

k. gnykowata
trzon uchwy

unosi k. g n y k o w i
krta, obnia uchw

M. r y l c o w o - g n y k o w y
(m.
stylohyoideus)

wyrostek rylcowaty k.
skroniowej

k. gnykowa

unosi k. gnykow

M. uchwowo-gnykowy
(m.
mylohyoideus)

wewntrzna powierzchnia trzonu uchwy

k. gnykowa

unosi k. gnykow, obnia uchw

M. b r d k o w o - g n y k o w y

kolec b r d k o w y uch-

unosi k. gnykow, ob-

wy

nia uchw

(m. geniohyoideus)
M m . pochye

(mm.

150

scaleni)

wyrostki poprzeczne
krgw szyjnych

ebra I i I

unosz ebra I i II (pomocnicze

minie
wdechowe),
zginaj
i pochylaj bocznie
szyj

Misie

Przyczep pocztkowy

Przyczep k o c o w y

Czynno

Misnie g o w y

Minie

waczowe

M. s k r o n i o w y
(m. temporalis)

powierzchnia
dou
skroniowego, powi
skroniowa, uk jarzmowy

wyrostek
uchwy

M. wacz
(m. masseter)

d o l n y brzeg uku jarzmowego

boczna powierzchnia
kta uchwy na guzowatoci waczowej

unosi uchw, dociska

uchw do szczki, nieco przesuwa j do
przodu

M. skrzydowy przyr o d k o w y (m. pterygoideus

medialis)

d skrzydowy wyrotka skrzydowego koci klinowej

powierzchnia
przyrodkowa kta uchwy

unoszc uchw
wspdziaa
z
skroniowym
i
czem

M. skrzydowy boczny
(m. pterygoideus lateralis)

powierzchnia
podskroniowa podstawy
czaszki, boczna blaszka wyrostka skrzydowatego

wyrostek
kykciowy
uchwy

dziaajc obustronnie
w y s u w a uchw ku
przodowi, jednostronnie obraca uchw ku
stronie przeciwnej

Minie

dziobiasty

unosi uchw,
tylna
minia
uchw

cz
cofa

mm:
wa-

mimiczne

M. policzkowy
(m. buccinator)

wyrostek zbodoowy szczki i cz zb o d o o w a uchwy

M. obniajcy w a r g
doln (m. depressor
labii inferioris)

uchwa
szyi

M. obniajcy kt ust
Im. depressor anguli
orisj

przednia
i
boczna
cz uchwy

M. potyliczno-czoowy
(m. occipitofrontalis)

brzusiec potyliczny do
koci potylicznej
brzusiec czoowy w czepiec cignisty pokrywajcy czaszk
skrze b r w i

wygadza
zmarszczki
czoa, przesuwajc czepiec cignisty do tyu
marszczy czoo, unosi
brwi

cz przyrodkowa
skry brwi

marszczy czoo, unosi

brwi

m. szeroki

M_m. marszzcy b r w i k.
czoowa
ponad
(m. corrugator su- szwem
czoowopercilii)
szczkowym

kt ust

pociga kt ust ku bokowi, przesuwa pokarm

midzy
zby,
zwiksza cinienie w
jamie ustnej

warga dolna

obnia w a r g doln

kt ust

obnia kt ust

151

Przyczep pocztkowy

Misie
M. okrny oka
(m. orbicularis oculi)

M. okrny ust

(m. orbicularis oris)

M m . j a r z m o w e wikszy
i mniejszy
(mm.
zygomatici
major et minor)
M. m i e c h o w y

(m. risorius)

Przyczep k o c o w y

Czynno

otacza szpar powiekow, dzieli si na cz

powiekow i o b w o d o w o lec cz oczodoow

cz. powiekowa opuszcza powiek, cay misie szczelnie zamyka

szpar powiekow i
zwa wejcie do oczodou

otacza szpar ustn, dzieli si na cz brze-

cz. brzena zwiera w a r gi i przyciska je do zb w , cz. w a r g o w a w y suwa zwarte w a r g i ku

przodowi

n i cz w a r g o w

k. jarzmowa

kt ust i warga grna

unosi kt ust i w a r g
grn

powi

kt ust

pociga kt ust ku bokowi

przyusznicza

skra policzka
Minie koczyny g r n e j

Minie

obrczy

M. naramienny
(m. deltoideus)

boczny odcinek obojczyka, wyrostek barkowy, grzebie opatki

M. nadgrzebieniowy

d nadgrzebieniowy
opatki

(m.

supraspinatus)

koczyny grnej
guzowato
naramienna k. ramiennej

zgina rami, odwodzi

rami, prostuje i cofa
rami
zwiera staw ramienny,
zapocztkowuje

od-

wodzenie ramienia
M. podgrzebieniowy
^ (m. infraspinatus)

d podgrzebieniowy
opatki

guzek wikszy k. ramiennej

wspomaga
nie

odwodze-

ramienia,

obraca

rami na zewntrz
M. oby mniejszy

brzeg boczny opatki

(m. teres minor)

M. oby wikszy
(m. teres major)

dolny kt opatki

grzebie guzka mniejszego

M. p o d o p a t k o w y

d podopatkowy

guzek mniejszy k. ramiennej, torebka sta-

Im.

subscapularis)

w u ramiennego

Minie

koczyny

grnej

obraca rami na zewntrz, przywodzi rami

przywodzi rami i obraca je do w e w n t r z
przywodzi, obraca ram i do wewntrz, napina torebk stawu ramiennego

wolnej

Minie ramienia
M. d w u g o w y ramienia
(m. biceps barchii)

152

gowa duga - guzek

nadgrzebieniowy opatki, gowa krtka wyrostek kruczy opatki

guzowato k. promieniowej,
powi
przedramienia
poprzez rozcigno m.
dwugowego

zgina i odwraca przedrami

gowa duga o d w o dzi rami, krtka przywodzi i zgina rami

Misie

Przyczep pocztkowy

M. ramienny
(m. brachialis)

dolna cz
guzowato k. okcioprzedniej powierzchni w e j
k. ramiennej

M. kruczo-ramienny
wyrostek
(m. coracobrachialis) patki

M. t r j g o w y ramienia
(m. triceps brachii)

kruczy o-

Przyczep k o c o w y

powierzchnia
rodkowa
k. ramiennej

przytrzonu

gowa duga - guzek

p o d p a n e w k o w y opatki

Czynno
zgina przedrami

zgina i przywodzi rami

prostuje rami w stawie okciowym

g o w a b o c z n a - g r n a wyrostek o k c i o w y
cz tylnej powierz- k. okciowej
chni trzonu k. ramiennej
g o w a przyrodkowa dolna cz tylnej powierzchni trzonu k. ramiennej

gowa duga
dzi rami

przywo-

Minie przedramienia
boczna powierzchnia
nawraca
przedrami,
1/
cz. k. zgina przedrami w
3 rodkowej
promieniowej
stawie o k c i o w y m

M. n a w r o t n y oby
(m. pronator teres)

M. zginacz promieniowy nadgarstka (m.

flexor carpi radialis)

nadkykiec przyrodk o w y k. ramiennej

M. d o n i o w y dugi
(m. palmaris longus)

podstawa
rdrcza

II i

III k.

rozcigno d o n i o w e

zgina
przedrami w
stawie
okciowym,
zgina rk, napina rozcigno d o n i o w e

k. grochowata, haczykowata i podstawa V

zgina i przywodzi rk
w stawie promienio-

k. rdrcza

wo-nadgarstkowym

nadkykiec przyrodkowy k. ramiennej

M. zginacz nadgarstka
o k c i o w y (m. flexor

carpi

ulnaris)

oraz
wyrostek dziobiasty
k. okciowej

M. zginacz powierzchow n y palcw (m. flexor digitorum superficialis)

nadkykiec przyrod- podstawy paliczkw

k o w y k. ramiennej, rodkowych palcw
wyrostek dziobiasty k, IIV
okciowej,
przednia
powierzchnia k. promieniowej

M. zginacz dugi kciuka

rodkowa '/ 3 cz
trzonu k. promieniowej

(m. flexor pollicis

longus)

zgina i nawraca przedrami, zgina i o d w o d z i

rk

podstawa
dalszego
paliczka kciuka

zgina rk w stawie
nadgarstkowym, zgina' palce w stawach
rd rczno-pa Icow y c h i midzypaliczkowych bliszych
zgina kciuk

153

Misie

Przyczep pocztkowy

Przyczep k o c o w y

Czynno

M. zginacz gboki palcw

(m. flexor digitorum
profundus)

grna poowa trzonu

k. okciowej

podstawy
dalszych
paliczkw I -V palcw

zgina palce w stawach

rdrczno-palizkow y c h i midzypaliczkowych, zgina rk w
stawie p r o m i e n i o w o -nadgarstkowym

M. nawrotny czworoboczny (m. pronator

uadratus)

dolna V 4 cz. trzonu k.

okciowej

dolna cz przedniej
powierzchni k. promieniowej

nawraca przedrami

wyrostek rylcowaty k.
promieniowej

zgina przedrami w
stawie o k c i o w y m , odwraca
lub
nawraca
przedrami do pooenia poredniego z pooe kracowych

grzbietowa
powierzchnia podstawy II k.
rdrcza

prostuje i o d w o d z i rk w stawie promieniowo-nadgarstkowym

grzbietowa powierzchnia III k. rdrcza

odwodzi rk w stron
promieniow,
prostuje rk

boczna i przednia powierzchnia k. promieniowej w grnej jej

czci

odwraca przedrami

M. prostownik palcw
(m. extensor digitorum)

rozcigno grzbietowe
IIV palcw rki

prostuje palce, prostuje rk w stawie promieniowo-nadgarstkowym

M.

rozcigno grzbietowe
palca V

prostuje palec V, prostuje rk w stawie pro-

M.

ramienno-promien i o w y (m. brachioradialis)

boczny brzeg dalszej

przynasady k. ramiennej

M. prostownik nadgarstka
promieniowy
dugi (m. extensor
carpi radialis longus)
M. prostownik nadgarstka
promieniowy
krtki (m. extensor
carpi
radialis
brevis)

nadkykiec boczny
k. ramiennej

M. odwracacz

(m.

supinator)

prostownik
pitego

palca

(m.
extensor
uinti)

digiti

mieniowo-nadgarstkowym

M. prostownik okciowy nadkykiec boczny k.

nadgarstka
ramiennej
(m.
extensor carpi
ulnaris)

grzbietowa

chnia podstawy V k.
rdrcza

rk w stawie promieniowo-nadgarstkowym

M. o k c i o w y

wyrostek o k c i o w y

prostuje przedrami w
stawie o k c i o w y m

(m.

154

anconeus)

powierz-

prostuje

przywodzi

Przyczep pocztkowy

Misie
M. odwodziciel dugi
kciuka (m. abductor

pollicis

longus)

powierzchnia
tylna
bony midzykostnej,
trzon k. p r o m i e n i o w e j

Przyczep k o c o w y
podstawa
rcz

I k, rd-

Czynno
prostuje

odwodzi

kciuk w stawie nadgarstkowo-rd rcznym

i trzon k. okciowej
M.

podstawa
paliczka
bliszego kciuka

prostuje i odwodzi
kciuk w stawie rdrczno-paliczkowym

M. prostownik dugi powierzchnia

tylna
kciuka (m. extensor bony midzykostnej
pollicis longus)
i trzon k. okciowej

podstawa
paliczka
dalszego kciuka

prostuje i nieco przywodzi kciuk

M. prostownik wskaziciela (m. extensor indicis)

rozcigno grzbietowe
palca wskazujcego

prostuje palec wskazujcy

prostownik krtki
kciuka (m. extesor
pollicis brevis)

Minie rki
M. odwodziciel krtki
kciuka (m. abductor
brevis pollicis)

k. deczkowata

boczna strona bliszego paliczka kciuka

M. przeciwstawiacz
kciuka (m. opponens
pollicis)

k. czworoboczna wiksza

brzeg boczny I k. rd- przeciwstawia

kciuk
rcz
pozostaym palcom

M. zginacz krtki kciuka (m. flexor pollicis

brevis)
M. przywodziciel kciuka (m. adductor poilicis)

podstawa
bliszego
paliczka kciuka

gowa

poprzeczna -

powierzchnia doniowa III k. rdrcza, go-

podstawa

bliszego

odwodzi kciuk

'zgina kciuk w stawie

rdrczno-palcowym

przywodzi

paliczka kciuka

palca II

kciuk

do

wa skona - k. gwkowata
M. odwodziciel palca
maego (m. abductor
digiti
minimi)

k. grochowata

podstawa bliszegopaliczka palca maego

odwodzi palec may od

palca IV

M. zginacz krtki palca

maego (m. flexor digiti minimi)

k. haczykowata

podstawa

M. przeciwstawiacz palca maego (m. opponens digiti minimi)

bliszego

zgina palec w stawie

paliczka palca maego

rdrczno-palcowym

brzeg o k c i o w y V k.
rdrcza

przyblia palec may

i przeciwstawia go
kciukowi

155

Misie
M. d o n i o w y krtki
(m. palmaris brevis)

Przyczep pocztkowy
rozcigno d o n i o w e

Przyczep k o c o w y

Czynno

skra ponad kbikiem marszczy skr

M m . giistowate
(mm.
lumbricales)

cigna zginacza
gbokiego palcw

rozcigna grzbietowa- zgina palce w stawach

te palcw IIV
rdrczno-paliczkow y c h , prostuje w staw a c h midzypaliczkowych

M m . midzykostne
grzbietowe (mm. interosse'. dorsales)

d w i e m a g o w a m i na
d w c h ssiednich kk.
rdrcza

rozcigna grzbietowe
palcw IIIV

odwodzi palce II i IV od
palca III, odwodzi i
przywodzi palec III
zgina palce w stawach
rdrczno-paliczkow y c h i prostuje w staw a c h midzypaliczkowych

rozcigna grzbietowe
palcw II, IV i V

przywodzi palce II, IV

i V do palca III, zgina
stawy rdrczno-paliczkowe i prostuje
midzypaliczkowe

M m . midzykostne do- kk. rdrcza II, IV, V

ni o w e
(mm. interossei palmares)

Minie koczyny dolnej

Minie

obrczy koczyny

M. biodrowo-ldwiowy (m. iliopsoas)

skada si z m. ldw i o w e g o wikszego i

m. b i o d r o w e g o

M. ldwiowy wikszy

trzony i wyrostki poprzeczne od I do IV krg w ldwiowych

(m. psoas major)

M. b i o d r o w y (m. iliacus)

krtarz
udowej

dolnej
mniejszy

k.

krtarz mniejszy koci u d o w e j

przy ustalonym udzie

pochyla miednic ku
przodowi.
zgina i obraca na zewntrz udo

d b i o d r o w y (wewntrzna powierzchnia
talerza biodrowego)

M. ldwiowy mniejszy trzon XII krgu piersio- powi biodrowa,

(m. psoas minor)
w e g o i I ldwiowego wynioso
biodrowo-onowa

zgina krgosup w odcinku l d w i o w y m

M. poladkowy wielki
(m.
gluteus
maximus)

tylna cz talerza bio- guzowato poladd r o w e g o , k. krzyowa, kowa k. udowej, prze-

prostuje, o d w o d z i i obraca na zewntrz udo

wizado
-guzowe

w stawie b i o d r o w y m

krzyowo-

M. poladkowy redni
(m. gluteus medius)

rodkowa cz. zewntrznej powierzchni talerza b i o d r o w e g o

M. poladkowy may
(m.
gluteus
minimus)

przednia cz. zewntrznej powierzchni talerza b i o d r o w e g o

156

groda
midzyminiowa boczna
krtarz wikszy koci
udowej

odwodzi, obraca na
zewntrz udo, cz. przednia minia obraca
udo do w e w n t r z

Misie

Przyczep pocztkowy

Przyczep k o c o w y

Czynno

M. gruszkowaty
(m. piriformis)

powierzchnia
miedniczna k. krzyowej

przyrodkowa powierzchnia krtarza wikszego

obraca udo
ntrz

M.

zasaniacz w e w ntrzny (m. obtura-

torius

internus)

M m . bliniacze
gemelli)

(mm.

M. czworoboczny uda
(m. quadratus femoris)

na

zew-

powierzchnia w e w n trzna bony zasonowej

kolec kulszowy, guz
kulszowy
krtarz wikszy i grzebie
midzykrtarzowy

guz kulszowy

M. zasaniacz zewnt- zewntrzna powierzrzny (m. obturatorius chnia bony zasonoexternus)

wej

Minie

d krtarzowy, przyrodkowa strona krtarza wikszego

koczyny

dolnej

wolnej

Minie uda
M. krawiecki
(m. sartorius)

M. c z w o r o g o w y uda
(m.
quadriceps femoris)
a) M. prosty uda
(m. rectus femoris)
b) M. obszerny boczny (m. vastus

kolec b i o d r o w y przedni grny

k. piszczelowa przyrodkowo od guzowatoci piszczeli

zgina, odwodzi i obraca na zewntrz udo w

stawie b i o d r o w y m

rzepka i za porednict w e m wizada wa-

prostuj staw kolanow y , ponadto m. prosty

c i w e g o rzepki do guzowatoci k. piszcze-

zgina udo

kolec b i o d r o w y przedni dolny

kresa ch ropowa na k.
udowej

lateralis)

lowej
c) M. obszerny poredni (m. vastus
intermedius)

przednia powierzchnia trzonu k. udowej

d) M. obszerny przy- kresa chropawa na k.

r o d k o w y (m. va- u d o w e j
stus medialisj

M.

dwugowy uda
(m. biceps femoris)

a) gowa krtka kresa chropawa

g o w a strzaki

s s i l n y m i zginaczami
s t a w u kolanowego.

157

Przyczep pocztkowy

Misie

Przyczep k o c o w y

b) gowa duga - guz

kulszowy

Czynno
przyczepiajc

si

do

guza kulszowego prostuj rwnie staw biodrowy

guz kulszowy

k. piszczelowa poniej
guzowatoci k. piszczelowej

M. smuky
(m. gracilis)

dolna ga k. u d o w e j

przyrodkowa powierzchnia piszczeli (gsia stopa)

M. grzebieniowy

grzebie k. o n o w e j

grna cz kresy

M. pcignisty
(m.
semitendinosus
M. pboniasty
(m.
semimembranosus)

(m.

chropawej

pectineus)

M. przywodziciel krtki
(m. adductor brevis)

przednia powierzchnia grnej gazi k. onowej

rodkowa cz. kresy

chropawej

M. przywodziciel dugi k. o n o w a poniej guz(m. adductor longus) ka o n o w e g o

M. przywodziciel wielki
(m. adductor magnus)

przywodzi udo, zgina

staw kolanowy

przywodz udo

dolna ga k. o n o w e j dolna cz. kresy chropawej, kykie przyi k. kulszowej

r o d k o w y k. u d o w e j
Minie goleni

M. piszczelowy przedni boczna powierzchnia

(m. tibialis anterior)
piszczeli, bona midzykostna, powi goleni
M.

prostownik dugi kykie boczny piszpalcw (m. extensor czeli, bona midzykodigitorum longus)
stna, strzaka

M. strzakowy trzeci
(m. fibularis tertius)

m. strzakowy trzeci
- cz. prostownika dugiego palcw, kykie
boczny piszczeli
M. prostownik dugi pa- bona midzykostna
lucha (m. extensor i strzaka
hallucis longus)

k. klinowata przyrodkowa, podstawa I k.

rdstopia

rozcigna grzbietowe
palcw IIV

zgina grzbietowo, nawraca stop, prostuje

IIV palce

grzbietowa powierzchnia podstawy V k.

rdstopia

zgina grzbietowo i nawraca stop

podstawa
dalszego
paliczka palucha

prostuje paluch

guz pitowy poprzez

cigno pitowe

zgina staw kolanowy,

zgina podeszwowo

M. t r j g o w y ydki (m.
triceps surae)

d w i e m a g o w a m i na

M. brzuchaty ydki
(m. gastrocnemius)

tylnej powierzchni ky- (Achillesa)

kci k. u d o w e j

158

zgina grzbietowo i odWraca supinuje (stop)

i odwraca stop

Misie

Przyczep pocztkowy

Przyczep k o c o w y

M. paszczykowaty
(m. soleus)

blisze koce piszczeli

i strzaki

M. podeszwowy (m.
plantaris)

kykie boczny k. udowej

wraz ze cignem pit o w y m do guza pitowego

zgina
stop

M. p o d k o l a n o w y
(m. popliteus)

kykie boczny k, udowej

k. piszczelowa p o w y ej
przyczepu
m.

zgina staw kolanowy,

obraca piszczel do w e wntrz przy zgitym
kolanie

zgina podeszwowo
odwraca stop *

paszczkowatego

M. piszczelowy t y l n y
(m. tibialis posterior)

Czynno

trzon piszczeli, strzaki k, dkowata, kk. kiii bona midzykostna

nowate, podstawy I I V kk. rdstopia

podeszwowo

zgina
podeszwowo
stop, przywodzi przedni cz stopy, odwraca stop

M. zginacz dugi palcw

torum

(m. flexor digi-

longus)

tylna

powierzchnia

trzonu koci piszcze-

podstawy
dalszych
paliczkw iiV palcw

lowej

zgina podeszwowo
i odwraca stop,
zgina palce IIV

M. zginacz dugi palucha (m. flexor hallucis longus)

strzaka, bona midzykostna, piszczel

podstawa
paliczka
dalszego palucha

zgina
podeszwowo
stop, zgina paluch

M.

gowa i boczna powierzchnia strzaki

cigno
przebiega
skonie pod podeszw do k. klinowatej
przyrodkowej i I k.
rdstopia

zgina

guzowato V k. rdstopia

zgina
podeszwowo
i nawraca stop

strzakowy dugi
(m.
peroneus longus)

M. strzakowy krtki
(m. peroneus brevis)

rodkowa i dolna cz.

strzaki

podeszwowo

i nawraca stop, o d w o dzi przedni cz sto-

PY

Minie stopy
M. prostownik krtki
palucha

grzbietowa powierzchnia koci pitowej

(m. extensor hallucis

brevis)

w okolicy wejcia do

M. prostownik krtki
palcw
(m. extensor digitorum brevis)

grzbietowa powierzchnia k. pitowej

rozcigno grzbietowe

prostuje paluch

palucha

zatoki stpu

M. odwodziciel palucha guz pitowy

(m. abductor hallucis)

rozcigna grzbietowe
palcw flV

prostuje palce IIV

trzeszczka przyrodkowa i podstawa bliszego paliczka palucha

odwodzi paluch od palca II, wzmacnia sklepienie podune stopy

159

Misie

Przyczep pocztkowy

M. zginacz krtki

k. szecienna, wizad-

Obie trzeszczki palu-

zgina paluch, wzmac-

o podeszwowe du-

cha i podstawa bli-

nia podune sklepie-

gie

szego paliczka palu-

nie stopy

palucha

(m.
flexor
brevis)

hallucis

Przyczep k o c o w y

Czynno

cha

M. przywodziciel palucha (m. adductor hallucis)

gowa skona IIIV k.

rdstopia, k. klinowata boczna, gowa
poprzeczna - torebki
s t a w w rdstopno-paliczkowych
ll-V
palca

trzeszczka boczna

M. odwodziciel palca
maego
(m. abductor digiti
minimi)

k. pitowa i rozcigno
podeszwowe

boczna powierzchnia
podstawy
paliczka
bliszego palca maego

o d w o d z i p f l c e V od
palcw IV, zgina palec m a y

M. zginacz krtki palca

maego (m. flexor
digiti minimi)

podstawa V k. rdstopi, wizado podeszwowe dugie

podstawa paliczka
bliszego palca maego

zgina i odwodzi palec

may od palca IV

M. zginacz krtki palc w (m. flexor digitorum brevis)

guz p i t o w y i rozcigno podeszwowe

rozczepione cigna
na podstawie rodkow e g o paliczka IIV
palca

zgina palce, wzmacnia sklepienie podune stopy

M. czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae)

k. pitowa

boczny brzeg cigien zgina palce i wzmacnia

podune
zginacza
dugiego sklepienie
stopy
palcw

M m . giistowate
(mm.
lumbricales)

cigna zginacza dugiego palcw

podstawa
bliszego
paliczka IIV palca

zginaj palce w staw a c h rdstopno-paliczkowych, przywodz

palce do palucha

M m . midzykostne
grzbietowe (mm. interossei dorsales)

ssiadujce ze sob
kk. rdstopia

grzbietowe rozcigna
palcw IIV

zginaj stawy rdstopno-paliczkowe, prostuj midzypaliczkowe

i przywodz palce do
palucha

M m . midzykostne po-

kk. rdstopia III, IV i V podstawy

bliszych
paliczkw palcw II,
III, IV i V

zginaj stawy rdstopno-paliczkowe, prostuj midzypaliczkowe

i odwodz palce od palucha

deszwowe (mm. interossei

plantares)

160

wzmacnia poprzeczne
sklepienie stopy, przywodzi paluch do palca

II

Fizjologia mini
Dane oglne
Jak w i e m y , misie zbudowany jest z cienkich, dugich komrek, zwanych
wknami miniowymi. Wkno miniowe ma dugo od 1 mm do kilkunastu centymetrw, a jego grubo nie przekracza 100 urn. Wkno otacza
bona k o m r k o w a ( s a r c o l e m m a ) . W duym powikszeniu mikroskopowym
widoczne jest poprzeczne prkowanie wkna skadajce si z naprzemiennie
uoonych jasnych i ciemnych prkw. W obrbie cytoplazmy wkna miniowego, tzw. sarkoplazmy, znajduj si uoone w osi dugiej komrki
wkienka miniowe (miofibryle), w ktrych w mikroskopie elektronowym
widoczne s jasne i ciemne prki.
Ciemne, podwjnie zaamujce wiato, prki nazywamy a n i z o t r o p o w y m i
(A). Prki jasne nosz nazw izotropowych i oznacza si je liter I. Dokadne
badania struktury prkw miniowych pozwoliy stwierdzi, i w rodku
prkw A znajduje si janiejsze pole H, a w rodku prka I ley ciemniejsza
wstawka Z. Odcinek wkienka zawarty midzy d w o m a wstawkami Z tworzy
jednostk kurczliw, zwan sarkomerem. Podczas skurczu wkienka wstawki
Z zbliaj si do siebie, a prki I i H staj si wsze. Szeroko prka
A pozostaje nie zmieniona. Taki obraz staje si zrozumiay po przeledzeniu
budowy wkienka miniowego.

Ryc. 97. Budowa minia poprzecznie prkowanego: 7 - s a r k o m e r , A - p r e k a n i z o t r o p o w y , /prek izotropowy, Z- wstawka Z, H - pole H.
11 - Anatomia i fizjologia

161

Szczegowe i mudne badania wykazay, i wkienko miniowe skada

si z dwch rodzajw biaek - aktyny i miozyny. Biaka maj posta dugich
nici uoonych naprzemiennie - ni miozyny ssiaduje z nici aktyny i odwrotnie. Miozyna rozciga si w obrbie prka A, nici aktyny biegn od wstawki
Z do granicy prka (ryc. 98). Jak wynika z ryciny, podczas skurczu nici aktyny
przesuwaj si w stosunku do miozyny, przy czym dochodzi do skrcenia
sarkomeru (odcinek Z - Z).

Przemiana materii i energii

w miniach

Zoone produkty pokarmowe wprowadzone do ustroju ulegaj przemianom na mniejsze czsteczki na drodze hydrolizy i fosfolizy.
Hydroliza polega na podzieleniu dLfych czsteczek na mniejsze z przyczeniem do kadej z nich wodoru (H) lub grupy OH. Ten rodzaj zmian zachodzi
w przewodzie pokarmowym (p. str. 208). W komrkach rozpad jest czciej
zwizany z procesem fosfolizy. Czsteczki dziel situ na mniejsze przyczajc kwas fosforowy (H3P04) w postaci H2PO3.
Paliwem" mini szkieletowych, wykorzystywanym jako czynnik energetyczny, jest glikogen. Minie szkieletowe zawieraj okoo 400 g glikogenu.
Glikogen zuywa si podczas pracy mini i odtwarza z glukozy znajdujcej si
we krwi.
Glikogen miniowy ulega fosfolizie do fosforanu glukozy, a nastpnie do
dwch czsteczek kwasu pirogronowego (CH3CO COOH) z jednoczesnym
wydzielaniem wysokoenergetycznych czsteczek kwasu adenozynotrjfosforowego (ATP) (p. str. 224).
Wwarunkach beztlenowych kwas pirogronowy nie rozpada si na C0 2 i H 2 0.
Dzieje si tak, poniewa koenzym niezbdny do dalszych przemian zostaje
unieczynniony w zredukowanej formie po przyczeniu dwch atomw wodoru. W tym ukadzie kwas pirogronowy przechodzi w kwas mlekowy, odczajc
jednoczenie od koenzymu wodr wedug schematu:

CH:,CO COOH
kwas pirogronowy

koenzym

2H

CH.,CH/OH/COOH
kwas mlekowy

koenzym

Nadmierne gromadzenie si kwasu mlekowego w miniach prowadzi do

ich zakwaszenia, wyraajcego si blem i zmczeniem mini. Wwarunkach
prawidowych we krwi znajduje si 10 mg% kwasu mlekowego. Po cikiej
pracy fizycznej jego poziom moe wzrosn do 200 mg%. Zwikszony w czasie
wypoczynku lub. wskutek nasilonego oddychania (hiperwentylacji) dopyw
tlenu powoduje, e okoo V 5 kwasu mlekowego utlenia si do dwutlenku
wgla i wody. Otrzymana z tej reakcji energia suy do przeksztacenia
pozostaej czci kwasu mlekowego z powrotem w glukoz.
162

Przy dostatecznej poday

dochodzi do przemiany tlenowej. W jej przebiegu kwas pirogronowy przeksztaca si w dwutlenek wgla i wod, z jednoczesnym uwolnieniem duej iloci energii zawartej w ATP i fosforanie kreatyny
(cykl kwasw trjkarboksylowych, czyli cykl Krebsa). Przemiany chemiczne
dostarczajce energii miniom obrazuje schemat:
Glikogen miniowy

Kwas pirogronowy
Przemiana tlenowa

Przemiana beztlenowa
Kwas mlekowy

C0 2 + H 2 0

ATP

Energia

Energia

Jak wynika ze schematu, do skurczu minia potrzebny jest wysokokaloryczny zwizek powstajcy w wyniku przemiany, a jest nim przede wszystkim
ATP. Wiemy rwnie, e czynnymi kurczcymi si biakami mini s miozyna
i aktyna, z ktrych zbudowane s miofibryle. Zachodzce reakcje mona
przedstawi nastpujco:
: . >
Aktynomiozyna
aktyna + miozyna
^
aktyna +
+
miozyna + ATP
A D P + fosforany
^ADP
+
+
fosforan
kreatyny
kreatyna + ATP

Energia dostarczana w wyniku beztlenowej i tlenowej przemiany wglowodanw w miniach w 75% zamienia si w ciepo, a tylko w 25% moe by
przeksztacona w energi mechaniczn, zatem wydajno silnika minioweg o " jest stosunkowo maa.
Skurcz minia
Skurcz jest wyrazem stanu czynnociowego minia. Misie kurczc si
zblia z pewn si swe przyczepy i jeeli jeden lub oba przyczepy minia s
ruchome, dochodzi do wzajemnego ich przemieszczania. Taki skurcz minia
nosi nazw skurczu izotonicznego. Oznacza to, e napicie minia podczas
skurczu izotonicznego nie zmienia si, natomiast zmienia si jego dugo
pocztkowa.
Pobudzony misie, ktrego oba przyczepy s3 unieruchomione, zwiksza
swoje napicie, a jego dugo nie ulega zmianie. Ten typ czynnoci minia
nazywamy skurczem izometrycznym.
W ruchach dowolnych istnieje wspdziaanie obu rodzajw czynnoci
mini. Podniesienie duego ciaru zapocztkowuje skurcz izometryczny
i dopiero po przezwycieniu oporu dochodzi do skurczu izotonicznego.
163

Niekiedy moemy si rwnie spotka z innymi stanami czynnociowymi

mini. Nale do nich: napicie miniowe, skurcztcowy (toniczny), skurcz
kloniczny i inne.
Napiciem miniowym nazywa si pewien stan pogotowia minia do
skurczu. Odrnia si napicie mini prawidowe, wzmoone lub obnione.
Wzmoone napicie mini wystpuje w niektrych chorobach orodkowego
ukadu nerwowego, obnione napicie spotyka si u ludzi w wieku podeszym
prowadzcych lecy lub siedzcy tryb ycia.
Skurcz tcowy, zwany niekiedy skurczem tonicznym, charakteryzuje si
silnym i dugotrwaym napiciem minia; w swoim dziaaniu przypomina
skurcz izometryczny.
Skurcz kloniczny polega na serii szybkich skurczw minia lub poszczeglnych jego czci. Przykadem skurczw klonicznych s np. dreszcze.

Pobudzenie minia
W warunkach dowiadczalnych misie mona pobudzi do skurczu czynnikami mechanicznymi, chemicznymi i za pomoc prdu elektrycznego.
W ustroju pobudzenie mini nastpuje za porednictwem nerwu ruchowego,
koczcego si na wknie miniowym tzw. pytk kocow. Zwykle jedno
wkno nerwowe, pochodzce od komrki ruchowej rogw przednich rdzenia,
koczy si na kilku komrkach miniowych. Czynnociowa cao zoona

- Wkno
odrodkowe
(neuryt)

Wkna
miniowe

Ryc. 98. Schemat jednostki ruchowej.

164

z komrki ruchowej (neurytu) wkna nerwowego i unerwionych przez ni

wkien miniowych nazywa si jednostk ruchow (ryc. 98).
Impuls biegncy nerwem ruchowym uwalnia w jego zakoczeniu - pytce
ruchowej - acetylocholin, ktra przenosi pobudzenie z pytki kocowej na
wkno miniowe. W ten sposb acetylocholina tworzy pomost midzy
nerwem a miniem. Zapocztkowuje ona depolaryzacj elektryczn wkna
miniowego, ktra poprzedza jego skurcz. Depolaryzacja wyraa si zmian
potencjau elektrycznego na powierzchni i wewntrz komrki miniowej.
W spoczynku wntrze komrki jest ujemne w stosunku do rodowiska zewntrznego, komrka jest zatem spolaryzowana poprzecznie. Pobudzenie wkna
miniowego do skurczu przez acetylocholin powoduje zwikszenie przepuszczalnoci bony komrkowej przede wszystkim dla jonw potasu i sodu.
Dochodzi do wyrwnania potencjaw, czyli nastpuje depolaryzacja wkna
miniowego. Powrt do stanu wyjciowego nazywa si repolaryzacj (p. str.
167).
Odpowied minia na stymulacj elektryczn nerwu mona zbada na
preparacie nerwowo-miniowym. Najprostsz jego postaci jest misie
trjgowy ydki aby wraz z odcinkiem unerwiajcego go nerwu ruchowego.
Misie zamocowujemy jednym kocem w uchwycie, drugi czymy z dwigni kimografu. Nerw pobudzamy za pomoc elektrod wczonych we wtrny
obwd cewki lub te przy uyciu prdu z baterii (ryc. 99).
Badanie rozpoczynamy od bardzo sabych impulsw nerwowych. Nie
powoduj one skurczu minia i nazywamy je bodcami podprogowymi.
Dalsze powikszanie siy bodca doprowadza po pewnym czasie (zwanym

Ryc. 99. Schemat skurczu minia pobudzonego prdem elektrycznym.

165

okresem utajonego pobudzenia) do drgnicia minia. Bodziec wywoujcy

taki skurcz nazywa si bodcem p r o g o w y m (tzw. reobaza). Pobudzenie
minia bodcem progowym powoduje skurcz tylko niektrych jego wkien.
Dalsze wzmacnianie siy prdu powoduje kurczenie si wikszej liczby wkien
miniowych nalecych do rnych jednostek motorycznych. Powoduj to
bodce nadprogowe. Przy odpowiednio duej sile bodca wszystkie wkna
badanego minia kurcz si i dalsze zwikszanie siy prdu pozostaje bez
wpywu na si rozwijan przez kurczcy si misie. Dzieje si to przy
zastosowaniu bodcw supramaksymalnych.
Ciekawe zjawiska moemy zauway w przypadku stosowania dwch
impulsw elektrycznych nastpujcych po sobie. Efekt zaley od czasu, ktry
upywa pomidzy pierwszym a drugim impulsem. Jeeli okres midzy kolejnymi pobudzeniami jest dostatecznie dugi, obserwujemy dwa identyczne
skurcze mini. Z kolei jeeli czas midzy pobudzeniami jest bardzo krtki
(rzdu kilku milisekund), drugi skurcz w ogle nie wystpi, poniewa bodziec
trafi na okres niewraliwoci-tzw. okres refrakcji minia. Pomidzy dwoma
przedstawionymi tu kracowymi sytuacjami drugi bodziec sumuje si z pierwszym, w rnym stopniu powodujc wzmoenie skurczu.
Po zastosowaniu serii bodcw o umiarkowanej czstotliwoci wystpuje
skurcz kloniczny. Zwikszenie czstotliwoci bodcw powoduje zwikszenie
siy skurczu minia i wywouje skurcz tcowy (toniczny).
Wspzalenoci midzy si bodca, czasem jego trwania i czasem, j a k i
upywa od chwili zadziaania bodca do wystpienia skurczu, s wykorzystywane w chronaksjometrycznym badaniu mini. Czasem chronaksji mini
nazywa si okres utajonego pobudzenia po zastosowaniu bodca o sile
podwjnej wartoci bodca progowego (podwjnej reobazy) (ryc. 99).

Zmczenie
Po wielokrotnie powtarzanym pobudzaniu preparat nerwowo-miniowy
ulega zmczeniu. Okres utajonego pobudzenia staje si duszy, skurcz sabszy, rozkurcz trwa dugo, przy czym misie trudno odzyskuje swoj dugo
pocztkow.
W preparacie nerwowo-miniowym wszystkie wkna miniowe s pobudzane synchronicznie, co nie odpowiada cile bodcom wysyanym przez
komrki nerwowe rdzenia i dlatego wyniki tych dowiadcze maj charakter
orientacyjny w poznaniu czynnoci mini.
W zmczonym miniu zwiksza si zawarto wody, misie jest obrzmiay i skrcony. W miniu takim podwyszony jest poziom kwasu mlekowego
i CO2, a obniony poziom glikogenu.
Systematyczny trening przyczynia si do lepszego przystosowania mini
do cikiej pracy fizycznej. Najbardziej typowym przejawem treningu jest
zwikszanie si masy minia. Znacznie bardziej ni objto zwiksza si
wytrzymao wiczonych mini. Przerwa w treningu powoduje obnienie
166

masy miniowej i wydolnoci mini, ubytek ten jest jednak stosunkowo

powolny. Obserwowano, i po roku od zaprzestania wicze mona jeszcze
stwierdzi wydolno mini wiksz ni wyjciow.

Zjawiska elektryczne w miniu

Pobudzenie wkna miniowego przez acetylocholin, wytwarzajc si
w pytce kocowej, powoduje zaburzenie rwnowagi elektrycznej wkna. Jak
wiemy, komrka miniowa, podobnie jak inne komrki ustroju, jest spolaryzowana. Wntrze komrki jest ujemne w stosunku do powierzchni zewntrznej bony komrkowej, ktra jest dodatnia. W cytoplazmie komrki znajduj
si biaka zawierajce potas, ktre rozpadaj si na dodatni jon potasu K +
i ujemne jony reszty biakowej. Dodatnie jony potasu mog przechodzi przez
bon komrkow na zewntrz, podczas gdy ujemne wielkoczsteczkowe jony
biaka pozostaj w komrce. W pynie pozakomrkowym znajduje si zdysocjowany chlorek sodowy, przy czym zarwno jon Na + , jak i ujemny Cl" mog
przenika przez barier bony komrkowej do wewntrz komrki i na zewntrz.
W wari^nkach rwnowagi spoczynkowej due stenie jonw K + w komrce
powoduje, i jony gromadz si przy bonie komrkowej i przechodz przez ni
na zewntrz. Wskutek utraty jonw K + wntrze komrki staje si ujemne
w stosunku do pynu pozakomrkowego. Rwnowag t mona uj nastpujco:
K+
Stenie
w komrce
wysokie

Cl"
Stenie
w komrce
niskie

K+
Stenie
poza komrk
niskie
Innymi sowy:

K + poza komrk
K+ w komrce

cr
Stenie
poza komrk
wysokie

Cl" w komrce
Cl~ poza komrk

Pobudzenie wkna miniowego polega na zwikszeniu przepuszczalnoci

bony komrkowej dla jonw K + i Na + . W miejscu pobudzenia jony K +
wydostaj si na zewntrz, za jony Na + wnikaj do wntrza komrki. Dochodzi do zniknicia ukadu polaryzacyjnego, przy czym adunki na zewntrz
i wewntrz komrki wyrwnuj si. Powrt do warunkw wyjciowych zrnicowania adunkw elektrycznych - nazywa si repolaryzacj.
Wahnicia potencjaw mog by zarejestrowane - ich zapis nosi nazw
elektromiogramu. Elektromiogram pojedynczego wkna skada si z krzywej
ilustrujcej depolaryzacj i repolaryzacj. Ukad ramion krzywej m w i o prawidowej lub nieprawidowej czynnoci bioelektrycznej wkna.
W badaniach klinicznych wykonuje si elektromiogramy pochodzce od
wielu wkien miniowych, std te zapis takiego elektromiogramu jest
wysoce zoony.
167

UKAD T R A W I E N N Y

Przewd pokarmowy ma za zadanie dostarczy organizmowi materiau do

budowy i odnowy wasnych tkanek oraz substancji energetycznych dla podtrzymania wszelkich procesw yciowych.
Podstawowe substancje doprowadzane w postaci pokarmu pod wzgldem
chemicznym dziel si na trzy due grupy - wglowodany, tuszcze i biaka.
Ponadto z pokarmem dostarczane s witaminy, sole mineralne i woda.
Wglowodany i tuszcze s gwnym rdem energii. Biaka s przede
wszystkim rdem aminokwasw - materiau niezbdnego do budowy
tkanek i narzdw. Przy nadmiarze pokarmu biakowego lub przy braku
wglowodanw i tuszczw aminokwasy ulegaj dezaminacji i mog by
zuyte dla celw energetycznych.
Energia zawarta w pokarmach pochodzi w kocowym efekcie od rolin
zielonych obdarzonych zdolnoci zatrzymywania i gromadzenia fotonw
promieniowania sonecznego w procesie fotosyntezy - pierwotnym rdem
wszelkiej energii organizmw ywych na ziemi jest zatem soce.
Pokarm pobierany przez czowieka z otoczenia ma przewanie posta nie
pozwalajc na bezporednie wykorzystanie go przez ustrj. Zesp pfbcesw, ktrym zostaje on poddany w przewodzie pokarmowym, nazywamy
trawieniem. Trawienie skada si z procesw mechanicznych i chemicznych.

Ryc. 100. Budowa i funkcja przewodu pokarmowego (wg Vandera).

168

Do procesw mechanicznych nale ucie, potykanie, ruchy robaczkowe

przeyku, ruchy odka i jelit, oddawanie stolca.
Trawienie chemiczne polega na przeksztacaniu duych czsteczek zoonych substancji organicznych w zwizki prostsze, ktre mog przenika przez
bony komrkowe i ktre organizm moe uy do budowy wasnych tkanek
oraz do podtrzymania procesw yciowych zwizanych z wydatkowaniem
energii.
W wyniku tych przemian wglowodany zostaj rozoone na cukry proste,

linianka
poduchwowa

odek
Wtroba
Pcherzyk
ciowy
Dwunastnica

Trzustka
Okrnica
poprzeczna
Jelito
czcze
Okrnica
.- itpujca

Okrnica
wstpujca

Jelito lepe
Wyrostek
robaczkowy

Esica
Odbytnica
Ryc. 101. Budowa przewodu pokarmowego.

169

gwnie glukoz i fruktoz; tuszcze na glicerol i kwasy tuszczowe, biaka - na

aminokwasy. W ywym ustroju, procesy te zachodz w temperaturze ciaa
dziki swoistym katalizatorom produkowanym przez gruczoy trawienne.
Nosz one nazw e n z y m w .
Trawienie odbywa si w obrbie przewodu pokarmowego. Ma on ksztat
dugiej cewy, rozpoczynajcej si szpar ustn i koczcej si odbytem. Do
ukadu tego nale: jama ustna, gardo, przeyk, odek, jelito cienkie, jelito
grube oraz wielkie gruczoy trawienne - wtroba i trzustka.

BUDOWA CIAN PRZEWODU POKARMOWEGO

cian przewodu pokarmowego tworz trzy zasadnicze warstwy: 1) bona
luzowa, 2) bona miniowa-i 3) bona surowicza.
1. Bona luzowa (tunica mucosa) stanowi warstw wycieajc powierzchni wewntrzn przewodu pokarmowego. Pod bon luzow ley warstwa
cznotkankowa, zwana tkank podluzow (telasubmucpsa). Obecno tkanki podluzowej sprawia, e bona jest w stanie ukada si w fady i wygadza
zalenie od rozcigania lub kurczenia si ciany narzdu. Na granicy bony
luzowej i tkanki podluzowej wystpuje warstwa mini gadkich, zwana
blaszk miniow bony luzowej.
2. Bona miniowa (tunica muscularis) jest nastpn warstw przewodu
pokarmowego. Skada si zwykle z dwch warstw wkien miniowych:
wewntrznej - okrnej i zewntrznej - podunej. S to wkna miniowe
gadkie. Pod wzgldem czynnociowym rni si one od mini poprzecznie
prkowanych t y m , e: 1) skurcz ich odbywa si znacznie wolniej i trwa duej;
stan napicia (tonus) mini gadkich utrzymuje si nawet po oddzieleniu ich
od orodkowego ukadu nerwowego, 2) maj wiksz rozcigliwo, 3)
obdarzone s zdolnoci rytmicznych skurczw, 4) s bardziej wraliwe na
bodce termiczne, chemiczne i rozciganie, a mniej na bodce elektryczne.
3. Bona surowicza (tunica serosa) jest cienk, gadk, biaaw bon, ktra
pokrywa powierzchni z e w n t r z ^ narzdw, zwrcon do wntrza jamy
brzusznej. Nazywamy j otrzewn (peritoneum).

J A M A USTNA
Jama ustna (cavum oris) jest pocztkowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Ograniczaj j: od gry - podniebienie, po bokach - policzki, od dou dwa minie uchwowo-gnykowe, tworzce tzw. przepon jamy ustnej;
cian przedni jamy ustnej tworz wargi, ograniczajce szpar ustn; w tyle
jama ustna czy si z gardem otworem zwanym cieni gardzieli.
uki zbowe grny i dolny dziel jam ustn na dwie czci, majce ksztat
szpary: na przedsionek j a m y ustnej, zawarty midzy ukami zbowymi a wargami i policzkami, oraz na znacznie wiksz jam ustn waciw. .
170

Zatoka
czoowa
Przegroda
nosowa

Zatoka
klinowa

Podniebienie
twarde
Podniebienie
mikkie
Jzyk
Migdaek
jzykowy

uchwa

Nagonia
K gnykowa
Chrzstk tdrczowdtrf

Tchawica

- Chrzstka
}
piercieniowata
Przeyk

Ryc. 102. Przekrj strzakowy przez jam ustn, gardo, krta i przeyk.

Szpar ustn ograniczaj w a r g i : grna (labium superius) i dolna (labium

inferius), czce si ze sob w kcie ust. Zrb warg stanowi misie okrny
ust (m. orbicularis oris).
Zrbm policzka (bucca) jest misie Doliczkowy (m.buccinator), pokryty
od zewntrz skr, od wewntrz - bon luzow. Napicie mini policzkowych utrzymuje policzki przy ukach zbowych. Z w a r g i policzkw bona
luzowa przechodzi pod ktem ostrym na wyrostki zbodoowe, gdzie zrasta
si z okostn, otacza szyjki zbowe oraz pokrywa przestrzenie midzyzbowe
tworzc dzisa (gingivae).

PODNIEBIENIE
Podniebienie (palatum) ma ksztat ukowatego sklepienia, wypukego ku
grze, oddzielajcego jam ustn od jamy nosowej. Cz przedni podniebienia, utworzon przez wyrostki podniebienne szczk i blaszki pbziome koci
171

podniebiennych wraz z bon luzow i zawartymi w niej t w o r a m i , nazywamy

podniebieniem t w a r d y m (palatum durum); cz tylna, skadajca sizblasz"kilcznotkankowej, mini i pokrywajcej je luzwki, nosi nazw podniebienia mikkiego (palatum molle).
Zwisajca ku tyowi cz podniebienia mikkiego jest wycignita w linii
rodkowej w postaci wyrostka zwanego jzyczkiem podniebiennym (uyula).
W kierunku bocznym i ku doowi odchodz od podniebienia mikkiego dwa
uki podniebienne: przedni - uk podniebienno-jzykowy-zd od bocznego
brzegu jzyka, t y l n y - u k p o d n i e b i e n n o - g a r d o w y - biegnie do bony miniowej garda. Pomidzy ukiem przednim a t y l n y m kadej strony znajduje si
due zagbienie - zatoka migdakowa (sinus tonsillaris), w ktrej znajduje si
due skupienie tkanki limfatycznej, zwane migdakiem podniebiennym (tohsilla palatina). Migdaek ten o ksztacie jajowatym ma wielko zmienn - moe
wystawa spoza uku podnjebienno-jzykowego, bd te by schowany za
nim prawie cakowicie.

ZBY
Zadaniem uzbienia jest chwytanie, rozdrabnianie i miadenie pokarmu.
U czowieka wystpuj dwa pokolenia zbw - zby mleczne (dentes decidui)
i zby stae (dentes permanentes). W skad uzbienia staego wchodz 32
zby, uoone w dwa uki.zbowe - grny i dolny po 16 zbw w kadym.
W kadym zbie rozrniamy koron (corona dentis), szyjk (collum dentis)
i korze (radix dentis). Korona wystaje do jamy ustnej i jest waciwym
elementem mechanicznym zba. Korze jest poczony z zbodoem za
pomoc silnej bony cznotkankowej, zwanej ozbn (periodontium). Pomidzy koron a korzeniem znajduje si szyjka zba.
Korona zba jest bardzo twarda i ma zabarwienie mlecznobiae. Zabarwienie oraz twardo zawdzicza w a r s t w i e okrywajcej j substancji, zwanej
szkliwem (enamelum). Korze pokrywa warstwa o zabarwieniu lekkotaw y m , zwana k o s t n i w e m (cementum). Szyjk osania wspomniane wyej
dzisa Na koronie kadego zba rozrniamy powierzchni zgryzu, bd te
brzeg sieczny, powierzchni przedsionkow lub twarzow, powierzchni
jzykow i dwie powierzchnie styczne, zwrcone do ssiednich zbw przedni i tyln, inaczej boczn i przyrodkow.
Wntrze korony zba zajmuje komora zba (cavum dentis), ktra przechodzi
w kana korzenia (canalis radicis), koczcy si o t w o r e m szczytowym zba
(foramen apicis dentis). Komor zbow i kana korzenia wypenia miazga
zbowa (pulpa dentis).
Trzon kadego zba zbudowany jest z zbiny (dentinum), pod wzgldem
b u d o w y odmiennej od tkanki kostnej.
Uzbienie czowieka jest zrnicowane - zby przednie, suce tylko do
odgryzania pokarmw, maj ksztat inny ni przystosowane do przeuwania
pokarmw zby tylne, w obrbie ktrych cinienie wywierane przez uki
172

Guzek policzkowy

Guzek
jzykowy

- Kana
korzenia
zba

Korze

Otwr szczytowy zba

Ryc. 103.

Szlif

poduny zba.

Kolec nosowy
przedni
Powierzchnia
policzkowa

Powierzchnia
wargowa
Powierzchnia
boczna
Powierzchnia
policzkowa

Zb
mdroci

Zby
sieczne
Kie

Zby przedtrzonowe
Otwr brdkowy

Zby trzonowe

Ryc. 104. Lewa poowa uzbienia staego (wg Toldta).

173

zbowe jest znacznie wiksze. W szeregu g r n y m i dolnym rozrniamy

z kadej strony nastpujce rodzaje zbw: 2 zby sieczne (dentes incisM), !
kie (dens caninus), 2 zby przedtrzonowe (dentes premolares) i 3 t r z o n o w e
(dentes molares), co schematycznie przedstawiamy za pomoc tzw. wzoru
zbowego:
M P C I
3 2 1 2

I C P M
2 1 2 3

3 2 1 2

2 1 2 3

W praktyce dentystycznej zby oznacza si kolejnymi liczbami, poczynajc

od linii porodkowej, i zapisuje nastpujco:
zb przedtrzonowy grny drugi prawy 51
kie grny Iewvl3
siekacz przyrodkowy dolny prawy Tl
zb trzonowy dolny lewy trzeciffitd.
Zby sieczne (dentes incisivi) maj koron w ksztacie duta; jest ona silnie
spaszczona od przodu ku tyowi, na skutek czego powierzchnia ucia przybiera posta wskiej i ostrej krawdzi siecznej. Powierzchnia w a r g o w a jest
wypuka, powierzchnia jzykowa wklsa. Korze siekaczy jest prawie dwa
razy duszy ni korona. Siekacz grny przyrodkowy jest najwikszy; siekacz
dolny przyrodkowy - najmniejszy.
Kie (dens caninus) jest zbem najduszym; korona jego ma ksztat stokowaty, nie ma wic na niej krawdzi siecznej, lecz tylko punktsieczny. Korze ka
jest blisko trzy razy duszy od jego korony.
Korona zbw przedtrzonowych albo d w u g u z k o w y c h (dentes premolares)
wykazuje na powierzchni ujcej rowek przebiegajcy strzakowo, ktry oddziela dwa guzki. Zby te maj jeden korze spaszczony od przodu ku t y o w i ;
na korzeniu widnieje poduny rowek. W szczce maj niekiedy dwa korzenie.

Zby
sieczne
przyrodkowy

Kie

I
II
Zby
przedtrzonowe

II
III
Zby trzonowe

Ryc. 105. Zby stae. Widok z boku lub od tyu (wg Todta).

174

Zby t r z o n o w e (dentes molares) na powierzchni korony maj po" kilka

guzkw, tote bywaj nazywane zbami wieloguzkowymi. Najmasywniejszy
jest zb trzonowy pierwszy, zarwno grny, jak i dolny.
Korona pierwszego zba trzonowego grnego ma ksztat okrgawy i wykazuje na powierzchni ucia cztery guzki. Drugi zb trzonowy grny ma cztery,
a czsto tylko trzy guzki. Trzeci zb trzonowy grny (zb mdroci) jest bardzo
zmienny osobniczo zarwno pod wzgldem ksztatu, jak i wielkoci.
Zby trzonowe dolne s cztero- lub picioguzkowe. Trzeci zb trzonowy
dolny, zwany rwnie zbem mdroci, podobnie jak grny, jest bardzo
zmienny.
Zby trzonowe grne maj po trzy korzenie: dwa po stronie policzkowej,
jeden po stronie jzykowej; dolne - po dwa korzenie: przedni i tylny.
Krzywizny obu ukw zbowych nie s jednakowe. uk grny ma ksztat
poowy elipsy, dolny - paraboli.

przyrodkowy
i boczny
Ryc. 106. Zby mleczne.

Powstajca w ten sposb rnica krzywizn zostaje czciowo wyrwnana

dziki temu, e zby grne s odchylone nieco ku przodowi, zby dolne - ku
tyowi. Korony zbowe obu ukw s przesunite wzgldem siebie w ten
sposb, e kady zb uku grnego styka si z d w o m a zbami uku dolnego
i odwrotnie. Wyjtek stanowi dolne zby sieczne przyrodkowe r trzeci
trzonowy grny, majce tylko po jednym antagonicie. Antagonistami nazywaj si stykajce si ze sob zby obu ukw.
W skad uzbienia mlecznego wchodzi 20 zbw: dwa sieczne, jeden kie
i dwa trzonowe w kadej powce obu ukw. Schematycznie przedstawiamy
to nastpujcym wzorem:
2 1 2
2 1 2

2 1 2
2 1 2
175

Poszczeglne zby mleczne maj ksztaty zblione do zbw staych; rni

si nieco od nich zabarwieniem, ktre jest niebieskawobiae. Przecitne
terminy wyrzynania si poszczeglnych zbw przedstawia tab. 5.
Naley przy t y m zaznaczy, e od tych przecitnych t e r m i n w mog si
zdarza rozmaite odchylenia w obie strony, jak rwnie, e zby mog
wyrzyna si w innej kolejnoci.

Tabela 5
Okresy wyrzynania si zbw
Zby mleczne

Zby stae

Zby sieczne przyrodkowe

6 - 8 mies.

Zby sieczne boczne

Zby trzonowe pierwsze
(przednie)

7-12 mies.
12-16 mies.

Ky

15-20 mies.

Zby trzonowe drugie (tylne)

20-30 mies.

zby trzonowe pierwsze

(przednie)
zby sieczne przyrodkowe
zby sieczne boczne

zby przedtrzonowe
pierwsze (przednie)
ky
zby przedtrzonowe drugie
(tylne)
zby trzonowe drugie (tylne)
zby trzonowe trzecie
(zby mdroci)

6- 7 lat
7- 8 lat
8- 9 lat

9-11 lat
11-13 lat
11-13 lat
12-14 lat
17-25 lat

JZYK
Jzyk
n y m na
linguae).
widnieje

(lingua) jest w a e m m i n i o w y m pokrytym swoist luzwk, pooodnie jamy ustnej. Gwna masa jzyka stanowi jego trzon (corpus
Na powierzchni grnej, stanowicej grzbiet jzyka (dorsum linguae),
bruzda porodkowa.

Bona luzowa jzyka

Bon luzow grzbietu jzyka pokrywaj liczne brodawki jzykowe, ktre
sprawiaj, e powierzchnia grna jzyka jest szorstka i ma w y g l d aksamitu.
Bona luzowa dolnej powierzchni jzyka jest cienka, ga"dka, delikatna, bez
brodawek.
Brodawki jzykowe (papillae linguales) s to wyrostki tkanki cznej, ktre
wystaj ponad powierzchni bony luzowej i s pokryte nabonkiem wielowar s t w o w y m paskim. U czowieka rozrniamy cztery rodzaje brodawek: 1)
nitkowate, 2) grzybowate, 3) okolone i 4) liciaste.
176

Koniec
jzyka

Ryc. 107. Jzyk.

Minie jzyka
Zrb jzyka utworzony jest przez minie, prkowane. Dzielimy je na dwie
grupy: 1) minie zewntrzne, czce si z otoczeniem, ktre rozpoczynaj si
poza jzykiem i kocz w jego trzonie, oraz 2) minie wasne jzyka. Do
mini zewntrznych nale:
1. Misie brdkowo-jzykowy (m. genioglossus)-misie, ktry pociga
jzyk ku przodowi i doowi.
2. Misie rylcowo-jzykowy (m. styloglossus) - jest antagonist minia
poprzedniego - pociga jzyk ku tyowi i ku grze.
3. Misie g n y k o w o - j z y k o w y (m. hyoglossus) - pociga jzyk ku doowi
i do tyu.
Wrd mini wasnych jzyka rozrniamy: dwa minie podune jzyka
- grny i dolny (m. longitudinalis linguae superior et interior), misie
poprzeczny jzyka (m. transversus linguae) i misie p i o n o w y jzyka (m.
verticalis linguae). Pczki tych mini przebiegaj w masie jzyka w trzech
prostopadych do siebie kierunkach. Skurcze mini wasnych jzyka zmieniaj jego ksztat i w y m i a r y .

12 - Anatomia i fizjologia

177

GRUCZOY LINOWE
W jamie ustnej znajduje si szereg gruczow linowych. Rozrniamy
gruczoy linowe mae i due. Do duych, zwanych take liniankami, nale:
linianka przyuszna (glandula parotis), linianka p o d u c h w o w a (gl. submandibularis) i linianka podjzykowa (gl. sublingualis).
Mae gruczoki linowe s rozsiane w cianach jamy ustnej i, zalenie od
okolicy, w jakiej wystpuj, rozrniamy w r d nich: gruczoy w a r g o w e ,
policzkowe, jzykowe, podniebienne.

linianka przyuszna
linianka przyuszna (glandula parotis) jest najwikszym gruczoem linowym (ciar 20-30 g), konsystencji mikkiej, barwy szarorowej. Ley na
zewntrznej powierzchni minia wacza pod powizi przyusznicz. Zwona cz linianki,' zwana czci gbok, wciska si w gb dou lecego za
gazi uchwy.
W caoci linianka przyuszna ma ksztat trjciennego klina o trzech
powierzchniach: bocznej, przedniej i tylnej.
Przewd linianki przyusznej (ductus parotideus) biegnie ku przodowi
i uchodzi do przedsionka jamy ustnej, koczc si m a y m o t w o r e m na
wzniesieniu bony luzowej, zwanym brodawk przyusznicz (papilla parotidea), lecym na wysokoci drugiego grnego zba trzonowego. Dugo
przewodu wynosi 40-60 m m , rednica 3 - 4 m m .

linianka poduchwowa
linianka p o d u c h w o w a (glandula submandibularis), mniejsza od poprzedniej (ciar 10-15 g), ma ksztat spaszczonego jaja. Ley w okolicy
poduchwowej, czciowo pokryta uchw. Dolna cz gruczou zajmuje
okolic pomidzy uchw a koci gnykow.
Przewd linianki poduchwowej, dugoci okoo 5 cm, biegnie ku przodowi
otwiera si na misku podjzykowym bocznie od wdzideka jzyka.

linianka podjzykowa
linianka podjzykowa (glandula sublingualis), najmniejsza spord wszystkich gruczow linowych (ciar 3 - 5 g), ley pod bon luzow jamy ustnej,
przylegajc do doka jzykowego uchwy. Skada si z kilku zrazikw i ma kilka
(5-8) przewodw mniejszych, ktre otwieraj si wzdu fadu podjzykowego, oraz jeden gwny przewd wikszy dugoci 37-45 m m , otwierajcy si
na miniu podjzykowym, najczciej razem z przewodem linianki poduchwowej.
178

Komrki
surowicze

Komrki
koszyczkowe

Ryc. 108. Budowa linianki.

GARDO
Gardo (pharynx) ma ksztat lejkowatej miniowo-wknistej spaszczonej
cewy, pooonej w tyle za jam nosow, jam ustn i krtani, a przed trzonami
krgw szyjnych. Rozciga si od podstawy czaszki do dolnego brzegu krtani,
tj. do poziomu VI krgu szyjnego, gdzie przechodzi w przeyk. Dugo garda
wynosi 12-14 cm. Wknista*warstwa ciany garda jest mocno przytwierdzo
na do podstawy czaszki. Grna cz garda ma ksztat lejka, ktry ku doowi
stopniowo przybiera posta spaszczonego cylindra, przy czym ciana przednia i tylna zbliaj $i ku sobie, tak e na poziomie wejcia do krtani stykaj si
one ze sob, tworzc wsk szpar, ktra rozszerza si w czasie przeykania
pokarmu.
Jam garda (cavum pharyngis) dzielimy na trzy czci: a) grn - nosow
(zwan te jam nosowo-gardow), b) cz rodkow - ustn i c) cz doln
-krtaniow.
Gardo ma szereg o t w o r w , ktre cz jam garda z jamami ssiednimi.
Z jam nosow cz je dwa nozdrza tylne, z jam bbenkow z kadej strony symetryczne ujcia gardowe trbek suchowych, z jam u s t n - c i e gardzieli, z krtani - wejcie do krtani. Ku doowi gardo przechodzi w przeyk
(esophagus).

Cz nosowa garda
Cz nosowa garda (pars nasalis pharyngis) czynnociowo naley do
ukadu oddechowego. ciany tej czci s przymocowane nieruchomo do
koci czaszki i dlatego jest ona zawsze otwarta. Na sklepieniu garda, przy
przejciu ciany grnej w tyln, znajduje si skupienie tkanki limfatycznej,
179

tworzce nieparzysty migdaek g a r d o w y (tonsilla pharyngea). Migdaek ten

u dzieci czasem przerasta, utrudniajc przepyw powietrza z jamy nosowej.
W bocznej cianie czci nosowej garda znajduje si z kadej strony owalny
lub trjktny otwr - ujcie gardowe trbki suchowej. Otwr ten ley nieco
ponad poziomem podniebienia twardego, na wysokoci tylnego koca maow i n y nosowej dolnej. Ujcie to ograniczaj od tyu i od gry dwa fady,
z ktrych wikszy, tylny, zwany jest w a e m t r b k o w y m . Bezporednio za
w a e m t r b k o w y m znajduje si wski, pionowo ustawiony, zachyek gardow y . Skupienie tkanki adenoidalnej w wale t r b k o w y m nosi nazw migdaka
t r b k o w e g o (tonsilla tubaria).

Cz ustna garda
Cz ustna garda (pars oralis pharyngis) ley bezporednio za jam ustn,
z ktr czy j cie gardzieli (isthmus faucium). Jak ju w s p o m n i a n o , ciana
boczna cieni gardzieli ma ksztat trjktnego pola, ograniczonego od przodu
ukiem podniebienno-jzykowym, a od tyu ukiem podniebienno-gardowym.
Pole to nosi nazw zatoki migdakowej, gdy ley tu migdaek podniebienny,
o ktrym w s p o m n i a n o przy omawianiu j a m y ustnej.
ciana tylna jamy ustnej garda jest widoczna i dostpna badaniu od strony
ustnej, przy rozwartych szczkach.
Migdaek podniebienny (tonsilla palatina) ma ksztat owalny, o osi dugiej,
ustawionej pionowo. Wielko migdaka jest zmienna. Dugo jego w y n o s i
przecitnie okoo 20-22 m m , szeroko 18-20 mm i grubo 12-15 m m ; moe
on ju to wystawa spoza uku podniebienno-jzykowego do j a m y garda, ju
to bywa za t y m ukiem schowany. Powierzchnia przyrodkowa migdaka
pokryta jest nabonkiem paskim. Na powierzchni tej znajduj si wskie,
gbokie wrby, w ktre wchodzi bona luzowa. Migdaki atwo ulegaj
powikszeniu, zwaszcza u dzieci. Przy stanach zapalnych mog one znacznie
zwa cie gardzieli.

Cz krtaniowa garda
Cz krtaniowa garda (pars laryngea pharyngis) pooona jest w tyle za
krtani, majc od przodu chrzstk nagoniow i wejcie do krtani. W cianie
bocznej tej czci garda znajduje si dosy gboki zachyek groszkowaty
(recessus piriformis). Cz krtaniowa, dosy szeroka u gry, ku doowi nagle
si zwa i na poziomie grnego brzegu krtani przechodzi w przeyk.

Budowa ciany garda

ciana ga rda skada si z czterech warstw. Liczc od zewntrz s t o : 1) bona
zewntrzna, 2) bona miniowa, 3) bona wknjsta i 4) bona luzowa.
180

1. Bona zewntrzna (tunica adventitia) stanowi przeduenie powizi policzkowo-gardowej. Pokrywa ona od zewntrz minie garda oraz czy je
z narzdami ssiednimi.
2. Bona miniowa (tunica muscularis) skada si z mini poprzecznie
prkowanych, przebiegajcych w dwch kierunkach: okrnym (zwieracze
garda) i podunym (dwigacze garda).
3. Bona w k n i s t a garda (membrana fibrosa), pooona pod warstw
miniow, jest mocn blaszk cznotkankow, ktra u gry przyczepia si do
podstawy czaszki.
4. Bona luzowa garda (tunica mucosa) pokryta jest w czci ustnej
i krtaniowej garda nabonkiem w i e l o w a r s t w o w y m paskim. W czci nosowej
garda wystpuje nabonek walcowaty migawkowy.
W czci ustnej garda nastpuje skrzyowanie drogi pokarmowej i oddechowej. Przy zaburzeniach w przeykaniu powietrze moe trafi do przeyku
(aerophagia) i dalej do odka, albo te czstki pokarmw mog trafi do
krtani i tchawicy (zakrztuszenie si, zachynicie si).
Cz krtaniowa garda, pooona poniej wejcia do krtani, naley wycznie do ukadu pokarmowego, cz nosowa - wycznie do ukadu oddechowego.

TRAWIENIE POKARMU W JAMIE USTNEJ

W jamie ustnej nastpuje dokadna ocena pokarmw, ktre si tu dostaj.
Skad chemiczny pokarmu w y w o u j e uczucie smaku. Rozrniamy cztery
podstawowe rodzaje smaku: sodki, gorzki, sony i kwany. Czuciem dotyku
rozpoznajemy konsystencj i stopie rozdrobnienia pokarmu, ktre dokonuje
si w trakcie ucia. Temperatura pokarmu w y w o u j e czucie zimna i ciepa.
Due znaczenie dla oceny przydatnoci pokarmu ma zmys wchu. Wszystkie
te wraenia decyduj o przyjciu pokarmu do dalszej przerbki lub wydaleniu
go na zewntrz.
Podczas ucia wydziela si do jamy ustnej dua ilo liny. lina jest
produktem czynnoci gruczow linowych. W skad gruczow linowych
wchodz dwa rodzaje komrek: luzowe i surowicze. Pierwsze produkuj
gst, cignc si wydzielin, drugie - lin rzadk, wodnist. Z komrek
surowiczych zbudowana jest linianka przyuszna i niektre gruczoy jzyka.
Gruczoy luzowe wystpuj na nasadzie jzyka, na podniebieniu mikkim
i t w a r d y m . W skad linianek poduchwowej i podjzykowej wchodz obydwa
rodzaje komrek.- Mieszane gruczoy, gwnie luzowe, wystpuj rwnie
w bonie luzowej policzkw, warg i koca jzyka.
lina (saliva) jest ciecz wodojasn, w skad ktrej wchodzi dua ilo w o d y
(99,5%), pewna ilo biaka, mucyny, sole mineralne oraz enzym trawicy
wglowodany - amylaza linowa, zwana te ptialin. Ciar waciwy liny
w y n o s i 1,005. Odczyn jej jest prawie obojtny (pH 6,4-7,0). Ilo wydzielanej
na dob liny ulega duym wahaniom, przecitnie wynosi 1-1,5 I.
181

Zadanie liny polega na: 1) zmikczeniu i zwileniu pokarmu w czasie ucia

i poykania, 2) pokryciu ksa pokarmu Iuzem w celu zmniejszenia tarcia
w czasie jego wdrwki przez gardo i przeyk, 3) rozpuszczeniu suchych
skadnikw pokarmowych, ktre tylko w roztworze mog pobudza zakoczenia smakowe w jamie ustnej, 4) wstpnym trawieniu skrobi, 5) wspdziaaniu
w utrzymaniu odpowiedniej iloci wody w ustroju.
Jeeli zawarto wody w ustroju spadnie poniej pewnej granicy, nastpuje
zahamowanie wydzielania liny i zmniejszenie wilgotnoci bony luzowej
jamy ustnej i garda, co wywouje uczucie pragnienia.
Amylaza linowa jest enzymem, ktry przypiesza zamian skrobi na
dekstryny i maltoz. Rozkad skrobi pod wpywem amylazy linowej zachodzi
najlepiej w temperaturze ciaa w odczynie obojtnym.
Skrobia gotowana ulega tym przemianom znacznie atwiej ni surowa.
Pokarm przebywa w jamie ustnej zbyt krtko, aby rozkad skrobi mg zaj
do daleko, zostaje on tu tylko zapocztkowany. Jeeli przeuty i zmieszany ze
lin pokarm zoony ze skrobi potrzymamy przez duszy czas w utach,
nabiera on smaku sodkawego.

POYKANIE
Poykanie jest zoonym aktem odruchowym, w ktrym odrniamy trzy
fazy zwizane z trzema pocztkowymi odcinkami przewodu pokarmowego jam ustn, gardem i przeykiem.
W fazie pje rwszej po karm przeuty i wymieszany ze lin, dziki ruchom
jzyka i policzkw, zostaje uformowany w ks. Poykanie rozpoczyna si przez
przycinicie koca jzyka do podniebienia, a nastpnie przesuwanie ksa ku
tyowi i przepchnicie go przez cie gardzieli do jamy^arda. W tym czasie
ks zostaje obficie zwilony wydzielin luzow gruczow lecych w okolicy
icieni gardzieli.
Od tej chwili rozpoczyna si druga faza poykania, niezalena od wolj,
zoona z serii szybkich i skomplikowanych ruchw, koordynowanych przez
orodki w rdzeniu przeduonym. W chwili gdy ks wchodzi do garda,
nastpuje odruchowy skurcz mini unoszcych podniebienie mikkie, ktre
przylega do tylnej ciany garda i uniemoliwia przedostanie si poykanego
pokarmu do jamy nosa. Powrotna droga do jamy ustnej jest zamknita
uniesion do gry nasad jzyka i przylegajcymi do niej szczelnie ukami
podniebiennymi. Odruchowy skurcz mini zwieraczy garda przesuwa przeykany ks ku doowi. Rwnoczenie krta zostaje podcignita ku grze
i przodowi i ukryta pod nasad jzyka, przy czym zostaje otwarte wejcie do
przeyku, do ktrego ks zostaje przepchnity.
Wszystkie ruchy wfazie drugiej powstaj na drodze odruchowej. Odruchy te
s wyzwolone przez podranienie zakocze nerww czuciowych na bodce
dotykowe. Znieczulenie tych okolic uniemoliwia poykanie.
W fazie trzeciej ks pokarmowy wdruje przez przeyk, przesuwany skurcza182

rii miniwki okrnej. W dolnej czci przeyku ks posuwa si znacznie

wolniej ni w 1 / 3 grnej, gdzie s minie poprzecznie prkowane.
Ks mikki i dobrze zwilony dochodzi do wpustu w cigu 5 s, suchy wdruje w o l n i e j (ok. 4 cm/s); powstaj przy t y m wtrne fazy skurczw, ktre
przepychaj ks do odka, odczuwane jako nieprzyjemne drapanie wzdu
przeyku. Pyny, dziki pchniciu nadanemu przy poykaniu i sile cikoci,
wyprzedzaj fal skurczu i dochodz do odka w cigu sekundy. Wpust
otwiera si w chwili, gdy dochodzi do fala perystaltyczna przeyku.

PRZEYK
Przeyk (esophagus) '\est najwsz czci przewodu pokarmowego. Ma on
ksztat dugiego wskiego cylindra, cigncego si od dolnej granicy garda, tj.
od poziomu VI krgu szyjnego, a do wpustu odka pooonego na wysokoci X - X I krgu piersiowego. Dugo przeyku wynosi 25-30 cm, rednica
przeyku pustego okoo 13 m m , w stanie rozcignitym moe osiga ponad
25 m m .
Odpowiednio do okolicy, w jakiej przebiega, rozrniamy w przeyku: cz
szyjn, piersiow i brzuszn. Krtka cz szyjna przeyku ley bezporednio
za tchawic, iuno czc si z jej cian tyln. Najdusza - cz piersiowa,
biegnie w rdpiersiu t y l n y m w kierunku ku doowi. Najkrtsza - cz
brzuszna, dugoci 2 - 5 cm, rozpoczyna si po przejciu przez otwr przeykowy przepony i koczy si w p u s t e m odka.
Przeyk na sWym przebiegu wykazuje trzy zwenia: pierwsze znajduje si
na granicy z gardem, drugie - w miejscu skrzyowania z l e w y m oskrzelem
g w n y m , trzecie - w obrbie przepony. W zweniach tych mog si
zatrzymywa przeknite ciaa obce. ciana przeyku skada si z trzech
warstw: bony luzowej, miniowej i zewntrznej.

ODEK
odek (ventriculus, gaster)j>tanowi workowate rozszerzenie przewodu
pokarmowego, ktre ma do spenienia dwa zadania: 1) stanowi zbiornik
pokarmu, 2) jest narzdem wydzielniczym wytwarzajcym kwas solny i enzymy. Pod w p y w e m tych enzymw pokarm zostaje zmieniony na pynn
miazg (chymus).
odek ley ukonie od gry i strony lewej ku doowi i stronie prawej
w okolicy nadbrzusznej i podebrzu lewym. Ksztat i pooenie odka
u czowieka ywego ustawicznie si zmieniaj i zale od jego wypenienia,
okresu'trawienia, stanu miniwki, jak rwnie od stanu narzdw ssiednich. Liekko wypeniony odek ma ksztat haka. W pocztkowym okresie
trawienia odek wyglda jak zoony z dwch czci: lewej - rozszerzonej
183

balonowato, i prawej - wskiej, cylindrycznej. Przy skurczonej miniwce

odek przybiera ksztat poczochy. Gdy miniwka traci cakowicie swe
napicie, co u czowieka ywego zdarza si niezwykle rzadko, odek przybiera ksztat retorty lub gruszki, taki jaki znajdujemy na zwokach i jaki zwykle
bywa opisywany w podrcznikach anatomii.
W odku rozrniamy dwie ciany: przedni, zwrcon ku przodowi,
doowi i ku stronie lewej, oraz cian tyln, skierowan ku tyowi, grze i ku
stronie prawej. ciany te cz si ze sob u gry wzdu tzw. krzywizny

Pcherzyk
ciowy

Wizado
obe
wtroby

Dno

^odka

Przewd
wtrobowy

-Przepona

Wtroba -
pat prawy

_ - Aorta
ya
wrotna

Przwd pcherzykowy

odek
Przewd
ciowy
wsplny

Dwunastnica

Trzustkd

Ryc. 109. Wtroba, odek, dwunastnica i trzustka. Schemat ilustrujcy wzajemne stosunki tych
narzdw.

mniejszej, u dou - wzdu krzywizny wikszej. W g r n y m kocu krzywizny

mniejszej odek czy si z przeykiem. Otwr stanowicy ujcie przeyku do
odka nazywa si w p u s t e m (cardia). Ujcie odka do dwunastnicy nazywa
si odwiernikiem (pylorus). Odw.iernik zaopatrzony jest w gruby piercie
miniwki okrnej, tworzcy misie zwieracz odwiernika, ktrego skurcz
oddziela wiato odka od dalszego odcinka przewodu pokarmowego.
Zaokrglona, obszerna cz odka pooona na lewo i ku grze od
wpustu, nazywa si d n e m odka. Dno umieszczone jest pod lew kopu
przepony. Cz odka ssiadujca z odwiernikiem nosi nazw czci
184

odwiernikowej. Pomidzy czci odwiernikow a dnem znajduje si trzon

odka.
Cz odwiernikow u czowieka ywego bardzo czsto oddziela od trzonu
lekkie przewenie.
o

Budowa ciany odka

ciana odka skada si z czterech warstw: 1) bony surowiczej, 2) bony

miniowej, 3) tkanki podluzowej i 4) bony luzowej.
1. Bona surowicza jest czci otrzewnej, ktra pokrywa cay odek
z wyjtkiem wskiego pasa wzdu obu jego krzywizn.
2. Bona miniowa, zbudowana z pczkw mini gadkich, skada si
z trzech warstw. Warstwa zewntrzna zawiera pczki miniowe uoone
podunie, najgciej skupione na krzywinie mniejszej i wikszej. rodkowa
warstwa skada si z pczkw o przebiegu okrnym. W cianie odwiernika
miniwka okrna grubieje bardzo znacznie, tworzc tam misie zwieracz
odwiernika. Niekompletn warstw wewntrzn stanowi wkna skone,
ktre wychodz z warstwy okrnej miniwki przeyku i rozchodz si
wachlarzowato na obie ciany odka.
3. Tkanka podluzowa jest do grub warstw tkanki cznej wiotkiej,
zawierajcej liczne naczynia krwionone i nerwy.
4. Bona luzowa stanowi wewntrzn warstw odka, skierowan ku
jego wiatu. Jest ona mikka, dosy gruba, barwy szarorowej, najgrubsza
w okolicy odwiernikowej, najciesza w obrbie dna. W pustym odku bona
luzowa jest silnie pofadowana. Fady te krzyuj si ze sob w rnych
kierunkach i jedynie w obrbie krzywizny mniejszej wystpuj trzy lub cztery
stae fady podune, cignce si od wpustu do odwiernika. Powierzchni
bony luzowej odka pokrywa nabonek jednowarstwowy walcowaty. Na
powierzchni tej przy niewielkim powikszeniu mona dostrzec liczne punkcikowate ujcia gruczow odkowych, tzw. doeczki odkowe. W odku
rozrniamy dwa rodzaje gruczow: gmczoy odkowe waciwe [gruczoy
odwiernikowe.
Gruczoy odkowe waciwe wystpuj w wielkiej liczbie (ok. 100 na 1
mm 2 ) w okolicy dna i trzonu odka. S to gruczoy cewkowe proste,
zawierajce dwa rodzaje komrek nabonkowych: kornrki gwne, wycieajce wiato gruczou, oraz komrki okadzinowe. Pierwsze wytwarzaj pepsynogen, drugie - kwas solny. Pepsynogen w obecnoci kwasu solnego zmienia
si w pepsyn, ktra jest enzymem proteolitycznym odka.
Gruczoy odwiernikowe wystpuj w czci odwiernikowej odka. S to
proste lub zoone gruczoy cewkowo-pcherzykowe, zbudowane z komrek
nabonka walcowatego. Wydzielaj one prawi e wycznie luz. luz ten tworzy
na powierzchni bony luzowej warstw gruboci ok. 1 mm, chronic j przed
strawieniem przez enzymy odkowe oraz zmniejszajc tarcie przy przechodzeniu pokarmu.
185

Trawienie pokarmu w odku

Pusty odek ma wiato niewiele wiksze od jelita cienkiego. Jego pojemno wynosi ok. 50 ml, a bona luzowa jest silnie pofadowana. W miar
nadchodzenia pokarmu ciany odka rozcigaj si. Dziki napiciu miniwki pojemno jest zawsze dopasowana do jego zawartoci. Przybywajcy
pokarm ukada si w ten sposb, e pierwsze jego porcje zajmuj miejsce przy
cianach i w czci odwiemikowej, nastpne ukadaj si "koncentrycznymi
warstwami w rodku.
W cigu ok. p godziny po spoyciu pokarmu aktywno ruchowa odka
pozostaje bardzo saba, nastpnie czynno jego stopniowo si wzmaga,
najpierw w postaci skurczw sabych, a pniej coraz mocniejszych, ktre
rozpoczynaj si w rodkowej jego czci i przesuwaj w kierunku odwiernika. Dziki tym ruchom pokarm zostaje wymieszany z sokiem odkowym

Ryc. 110. Schemat ruchw odka.

86

i zamieniony na pynn miazg pokarmow (chymus). W miar wzrostu

kwasoty treci odkowej skurcze odka staj si coraz silniejsze. Gdy
znajdujcy si w odku pokarm uzyska odpowiedni konsystencj, zstpujca fala perystaltyczna przepycha go do dwunastnicy. Odwiernik pozostaje
przez wikszy okres czasu otwarty i kurczy si w c h w i l i , gdy przechodzi przeze
fala perystaltyczna.
Cz odka ssiadujca z dnem nie wykazuje tak silnej aktywnoci
ruchowej. Zgromadzony tu pokarm pozostaje przez duszy czas we wzgldnym spokoju, nie zmieszany z sokiem odkowym, co pozwala na dalsze
dziaanie amylazy linowej. W miar przechodzenia miazgi pokarmowej do
dwunastnicy pokarm z okolicy dna odka przesuwa si do czci odwiernikowej.
Czas trawienia w odku jest rny i zaley od waciwoci spoytego pokarmu. Pokarmy pynne sabo zakwaszone przechodz przez odek bez zatrzymania. Niezbyt obfite posiki przebywaj w odku 1 - 2 h, w i k s z e - 5 - 7 h.

Sok odkowy
M e t o d y otrzymywania soku odkowego
W odku pokarm ulega dosy g r u n t o w n y m przemianom chemicznym p o d
w p y w e m soku odkowego.
Sok odkowyJest produktem czynnoci wydzielniczej gruczow odkowych. U czowieka otrzymano po raz pierwszy sok odkowy od chorego
z przewlek przetok odkow. W praktyce klinicznej do celw diagnostycznych otrzymuje si sok odkowy przez cienki zgbnik dugoci 50 cm, ktry
zostaje przeknity przez pacjenta i wprowadzony do odka. Uprzednio
odek przepukuje si wod, a nastpnie stosuje si jaki bodziec wydzielniczy, np. wstrzyknicie histaminy, insuliny lub pentagastryny, ktry powoduje
obfite wydzielanie soku odkowego.

Skad soku odkowego

Sok odkowy jest pynem bezbarwnym, wodojasnym, o charakterystycznym zapachu i odczynie silnie kwanym (pH - 1 ) . Ilo wydzielanego na dob
soku odkowego zalena jest od iloci i rodzaju spoywanego pokarmu
i waha si w granicach 1,5-2,5 I. W skad soku odkowego_wchodzi: kwas
solny 0,4-0,5%, sole mineralne, gwnie NaCI i KCI, w iloci 0,3-0,5%, oraz
niewielka ilo biaka. Sok odkowy zawiera rwnie enzymy trawienne:
pepsyn, chymozyn ijipaz.
Pepsyna jest enzymem proteolitycznym (proteaz) wydzielanym w postaci
nieczynnej, jako tzw. pepsynogen, przez komrki gwne gruczow odkowych. Pepsynogen pod w p y w e m kwasu solnego zamienia si w pepsyn.
187

Pepsynajest enzymem silnie dziaajcym w rodowisku kwanym. Powoduje

ona rozpadiydrolityczny biaek przez kilka etapw przejciowych doalbumoz
i peptonw. W ten sposb biaka zostaj przygotowane do cakowjtego
rozbicia przez enzymy trzustki - trypsyn i erepsyn, ktre rozkadaj peptony
najiminokwasy.
Podpuszczka (chymozyna) jest wydzielana w postaci enzymu rwnie przez
komorki gwne gruczow odkowych. Rozkada ona tylko rozpuszczalne
biako mleka - kazein, ktr zamienia na parakazein, ta za w obecnoci
wapnia wytrca si tworzc sernik, dalej trawiony przez pepsyn i trypsyn.
Najwicej podpuszczki zawieraj odki noworodkw karmionych mlekiem
matki.
Lipaza odkowa wystpuje w soku odkowym w niewielkiej iloci.
Dziaa ona tylko na te tuszcze, ktre nadchodz do odka w postaci
zemulgowanej, jak np. tuszcze mleka, mietany, jaj itp.
Kwas solny: 1) aktywuje pepsyno gen, zamieniajc go w pepsyn, 2)
wytwarza rodowisko kwane, ktre jest nieodzowne dla dziaania pepsyny, 3)
powoduje pcznienie wkien biakowych, ktre w-tym stanie atwiej ulegaj
dziaaniu pepsyny, 4) dziaa jako rodek antyseptyczny, zabijajc liczne drobnoustroje, ktre dostaj si do odka z pokarmem, 5) bierze udziaw regulacji
otwierania i zamykania odwiernika.

Regulacja wydzielania soku odkowego

Wydzielanie soku odkowego jest procesem, ktry rozpoczyna si jeszcze
zanim pokarm znajdzie si w odku, pod wpywem takich bodcw, jak:
widok, zapach lub nawet sama myl o pokarmie. Bodce te powstaj w korze
mzgowej i s przekazywane do odka przez wkna nerwu bdnego. Jest to
tzw. faza nerwowa wydzielania odkowego. Utrzymuje si ona 10-20 min od
chwili zadziaania bodca i przyczynia si do ok. V 3 caej sekrecji odkowej
zwizanej ze spoyciem pokarmu.
Natomiast podranienie ukadu wspczulnego hamuje czynno gruczow trawiennych.
Po fazie nerwowej nastpuje faza odkowa wydzielania, ktra rozpoczyna
si z chwil gdy spoyty pokarm znajdzie si w odku. Rozciganie odka
przez pokarm jest bodcem do wydzielania przez bon luzow czci
odwiernikowej swoistego hormonu zwanego gastryn. Gastryna dochodzc
do gruczow odkowych pobudza je do wydzielania sokw trawiennych,
szczeglnie - kwasu solnego. W fazie odkowej wydzielanie nie jest tak
obfite, trwa jednak znacznie duej - do kilku godzin.
P fazie odkowej nastpuje trzecia - faza jelitowa wydzielania odkowego. Udzia jej w oglnym wydzielaniu odkowym jest niewielki (ok. 5%).

188

WYMIOTY
W warunkach prawidowych pokarm nie wraca do przeyku, jednake silne
skurcze spastyczne mini brzucha, przepony i cian odka mog wyrzuci
zawarto odka przez przeyk i jam ustn na zewntrz, co nazywamy
w y m i o t a m i . W y m i o t y s odruchem obronnym, dziki ktremu ustrj pozbywa si szkodliwych substancji dostajcych si do odka. W y m i o t y poprzedzane s zwykle uczuciem nudnoci i o d r u c h o w y m wydzielaniem liny.
W y m i o t y mog by w y w o a n e przez podranienie odpowiednich n e r w w
czuciowych, np. przez dranienie podstawy jzyka, ciany garda, otrzewnej
itp., albo automatycznie przez podranienie odpowiednich orodkw w wyniku wprowadzenia do krwi pewnych trucizn, jak np. apomorfiny.

JELITO
Jelitem (intestinum) nazywamy najdusz cz przewodu pokarmowego,
rozpoczynajc si od odka i koczc odbytem. Jelito dzieli si neTdwle
odmienne czci: jelito cienkiej jelito grube.

Jelito cienkie
Budowa jelita cienkiego
Jelito cienkie (intestinum tenue) rozpoczyna si od odwiernika odka
i koczy ujciem do jelita grubego, pooonym w p r a w y m dole b i o d r o w y m .
Dugo jelita cienkiego po wyjciu ze zwok wynosi 45 m, rednica - 45-25
m m ; zaycia jest ono krtsze. Odlego od odwiernika do zastawki krtriiczo-ktniczej mierzona zgbnikiem u czwieka ywego w y n o s i ok. 3 m. Rozrniamy w n i m trzy odcinki: 1) dwunastnic (duodenum), 2) jelito czcze
(jejunum) i 3) jelito krte ( i l e u m ) . Dwunastnica stanowi pocztkowy odcinek
jelita cienkiego pozbawiony krezki. Jelito czcze przechodzi bez wyranej
granicy w jelito krte.
ciana jelita cienkiego skada si z czterech w a r s t w : 1 ) bony surowiczej, 2)
bony miniowej, 3) tkanki podluzowej i 4) bony luzowej.
1. Bona surowicza jest czci otrzewnej, ktra ze cian jamy brzusznej
przechodzi na jelito" za porednictwem krezki grzbietowej. Bona ta stanowi
warstw zewntrzn, ktra pokrywa jelito czcze i krte w caoci. Natomiast
dwunastnica ma pokryw surowicz tylko od przodu.
2. Bona miniowa utworzona jest z pczkw mini gadkich, uoonych
w dwch warstwach. Warstw zewntrzn tworzy miniwka poduna,
warstw wewntrzn - okrna. Warstwa okrna jest 2 - 3 razy grubsza od
podunej.
189

Fady jelita cienkiego

%J>,
Wycinek
-powikszony,
na ryc. B

A
Wycinek
powikszony
na ryc. A,

Kosmek jelitowy

Fad jelita
pokryty kosmkami

Wycinak powierzchni
kosmka w powikszeniu

Ryc. 111. Budowa ciany jelita cienkiego: , 4 - f a d jelitowy,/A;-powikszony wycinek, B - k o s m e k

jelitowy, C- mikrokosmki pokrywajce powierzchni nabonka jelitowego.

3. Tkanka podluzowa, czca bon luzow z bon miniow, przedstawia si w postaci dobrze rozwinitej w a r s t w y tkanki cznej wiotkiej, dziki
ktrej pooona nad ni bona luzowa ma du ruchomo.
4. Bona luzowa jest gruba i obficie unaczyniona. Pokrywa j nabonek
jednowarstwowy walcowaty, ktry tworzy liczne gruczoy jelitowe. Bona
luzowa jelita cienkiego tworzy liczne fady okrne. W odrnieniu od fadw
190

luzwki odka fady okrne jelita nie znikaj przy rozciganiu jelit. Fady
okrne rozpoczynaj si w odlegoci 2,5 - 5 cm za odwiernikiem i s
najlepiej rozwinite w dwunastnicy i pocztkowej czci jelita czczego; w dalszym odcinku jelita staj si coraz mniejsze, nieregularne i w kocu jelita
cienkiego zanikaj prawie zupenie. Pofadowanie zwiksza powierzchni
jelita, przez ktr odbywa si wydzielanie sokw trawiennych i wchanianie
pokarmu.
Powierzchni bony luzowej caego jelita cienkiego pokrywaj poza t y m
liczne drobne kosmki jelitowe, ktre nadaj jej wygld aksamitu. Liczba
kosmkw w jelicie czowieka siga kilku milionw. Dugo kosmka jelitowego
wynosi 0,5-1,5 m m , grubo ich jest znikoma. W dwunastnicy kosmki mog
by rozgazione, w pozostaych jelitach maj ksztat nitkowaty.
Kosmki s narzdami, za pomoc ktrych odbywa si wchanianie strawionego pokarmu. Pod powierzchni kadego kosmka znajduje si sie naczy
wosowatych krwiononych, do ktrych przenikaj z jelita produkty trawienia
w g l o w o d a n w i biaek. Zawiesina drobnych kropelek tuszczu natomiast
zostaje wchonita do naczynia chonnego, pooonego centralnie w osi
kosmka, skd zostaje doprowadzona do ukadu naczy chonnych (limfatycznych), nadajc mlecznobiae zabarwienie limfie (chonce) odpywajcej z jelit.
W cisym zwizku z naczyniami limfatycznymi, przebiegajcymi w cianie
jelita cienkiego, pozostaj skupienia tkanki limfatycznej w ksztacie okrgych
t w o r w wielkoci gwki szpilki, zwane grudkami limfatycznymi samotnymi.
Wiksze skupienia grudek limfatycznych nosz nazw grudek skupionych.

Gruczoy jelita cienkiego

W bonie luzowej jelita cienkiego wystpuj liczne gruczoy jelitowe.
Gruczoy jelitowe s to proste cewkowate zagbienia w bonie luzowej,
wysane nabonkiem walcowatym. Ujcia tych gruczow maj posta okrgych o t w o r k w pooonych pomidzy kosmkami jelitowymi. Gruczoy te
wystpuj na caej dugoci jeljta cienkjego.
Gruczoy dwunastnicze s to zoone gruczoy cewkowo-pcherzykowe,
wystpujce w bonie podluzowej dwunastnicy.
Gruczoy jelitowe i dwunastnicze wydzielaj sok jelitowy (succus entericus)
przeznaczony do trawienia pokarmu.

Dwunastnica
Dwunastnica (duodenum) jest pocztkowym odcinkiem jelita cienkiego,
dugoci ok. 25 cm, rednicy 3,5-5 cm, ktry czy si z odwiernikiem odka.
Nie ma ona krezki i jest przytwierdzona do tylnej ciany jamy brzusznej, lec
pozaotrzewnowo. Uchodz do niej przewody wyprowadzajce dwch najwi
kszych gruczow trawiennych - wtroby i trzustki.
191

Dwunastnica ma ksztat podkowy otwartej ku stronie lewej i ku doowi.

Rozrniamy w niej cztery czci: 1) cz grn, cignc si od odwiernika
(na wysokoci I krgu ldwiowego) ukonie ku tyowi, nieznacznie na prawo
i lekko ku grze; 2) cz zstpujc, biegnc prawie pionowo w d do
dolnego brzegu III krgu ldwiowego; 3) cz poziom, krzyujc poziomo
krgosup i 4) cz wstpujc, biegnc ukonie ku grze po lewej stronie
aorty brzusznej do poziomu II krgu ldwiowego, gdzie zgina si ku przodowi
i doowi, by przej w jelito czcze.
W pocztkowym odcinku dwunastnicy, zwanym przez radiologw opuszk
dwunastnicy, bona luzowa nie ma fadw. Mniej wicej w poowie czci
zstpujcej bona luzowa tworzy fad poduny dwunastnicy, koczcy si
wzniesieniem, zwanym brodawk wiksz dwunastnicy. Na brodawce tej
znajduje si ujcie przewodu ciowego wsplnego i przewd u trzustkowego. W pobliu tej brodawki znajduje si czasem brodawka mniejsza, na ktrej
wierzchoku otwiera si przewd trzustkowy dodatkowy.
Bona luzowa dwunastnicy.jest grubsza ni w pozostaej czci jelita
cienkiego. Pokrywaj j krtkie, do grube kosmki. Bona podluzowa wyrnia si tym, e zawiera, gwnie w grnej poowie dwunastnicy, gruczoy
dwunastnicze.

Jelito cienkie krezkowe

(jelito czcze i jelito krte)
Jelito czcze i jelito krte s przymocowane do tylnej ciany jjamy brzusznej
za pomoc krezki, s przeto take nazywane jelitem cienkim krezkowym.
Krezka jelita cienkiego jest podwjnym fadem otrzewnej, ktry schodzi
z tylnej ciany jamy brzusznej i w swym w o l n y m brzegu zawiera jelito. Brzeg
wolny krezki ma dugo rwn dugoci jelita, natomiast brzeg przeciwlegy,
przytwierdzony do ciany jamy brzusznej, zwany korzeniem krezki, jest krtki
(dugo jego wynosi tylko ok. 15 cm) i rozciga si skonie od lewej
powierzchni II krgu ldwiowego do okolicy prawego stawu biodrowo-krzyowego.
Tak wielka rnica dugoci obu brzegw krezki moe by wyrwnana tylko
przez silne pofadowanie brzegu wolnego, co czyni j podobn do krezy i std
nazwa. Wobec tego jelito cienkie ukada si w liczne ptle, ktre wypeniaj
wiksz cz jamy brzusznej i sigaj take do miednicy maej. Ptle te mog
przesuwa si i zajmowa rne pooenia w jamie brzusznej; dlatego te
pooenie poszczeglnych czci jelita cienkiego jest bardzo zmienne. Oglnie
mona powiedzie, e jelito czcze zajmuje lew cz jamy brzusznej poniej
odka, za ptle jelita krtego ukadaj si w prawej i dolnej czci jamy
brzusznej.
Pomidzy dwiema blaszkami krezki przebiegaj naczynia krwionone i limfatyczne oraz nerwy zdajce do jelita. W krezce znajduj si poza tym liczne
wzy chonne oraz pewna ilo tkanki tuszczowej.
192

Jelito czcze przechodzi w jelito krte bez wyranej granicy. Mniej wicej 2 / 5
grne czci jelita krezkowego stanowi jelito czcze, 3 / 5 dolne - jelito krte.
Rnice pomidzy jelitem czczym i krtym podaje tab. 6.
Tabela 6
Jelito czcze

Jelito krte

Szersze - rednica 31-39 mm

ciana jest grubsza, barwy ciemniejszej, obficiej unaczyniona
Fady okrne dobrze rozwinite
Kosmki krtkie i szerokie
Grudki limfatyczne samotne mniej liczne, mae
Grudek limfatycznych skupionych brak
Mniej tkanki tuszczowej w krezce
Przezroczyste plka w krezce w pobliu jelita

wsze - rednica 25-31 mm

ciana ciesza i janiejsza, bledsza i sabiej
unaczyniona
fady okrne niskie, krtsze, mniej liczne
kosmki cienkie, nitkowate
grudki limfatyczne samotne due i liczne
grudki limfatyczne skupione wystpuj
skupienie tkanki tuszczowej w krezce
krezka nieprzezroczysta

Jelito grube
Jelito grube (intestinum crassum) rozpoczyna si w p r a w y m dole biodrow y m szerokim w o r k o w a t y m odcinkiem lepo zakoczonym, zwanym jelitem
lepym albo ktnic. Jelito cienkie czy si z jelitem g r u b y m nie w jego
odcinku pocztkowym, lecz ok. 7 cm powyej koca jelita lepego. W pozosta y m odcinku jelita grubego rozrniamy nastpujce czci: okrnic, dzielc si na: a) wstpujc, b) poprzeczn, c) zstpujc i d) esowat oraz
odbytnic.
Dugo jelita grubego wynosi 130 - 150 cm. Najszersz czci jelita
grubego jest ktnica (ok. 75 mm rednicy). W miar posuwania si ku
odbytowi rednica jelita nieco si zmniejsza.
W jelicie g r u b y m , w odrnieniu do jelita cienkiego, warstwa miniwki
podunej nie jest rozoona w cianie jelita rwnomiernie, lecz skupiona
w trzech tamach szerokoci ok. 6 m m , przebiegajcych podunie w jednakowej od siebie odlegoci. Jedna z nich, tzw. tama swobodna, cignie si na
brzegu w o l n y m jelita, tama sieciowa - wzdu przyczepu sieci wikszej do
okrnicy poprzecznej i trzecia, tama krezkowa - wzdu krawdzi przyczepu
jelita. Tamy te s o 1 / 6 krtsze ni jelito, wskutek czego powstaj midzy nimi
trzy rzdy wybrzusze, zwanych wypukleniami okrnicy, porozdzielanych
poprzecznymi rowkami, ktre wpuklaj si do wiata jelita jako fady pksiycowate. Poza t y m jelito grube odznacza si t y m , e z jego powierzchni
zwisaj mae kieszonki wypenione tkank tuszczow, tzw. przyczepki sieciowe.

13 - Anatomia i fizjologia

193

Jelito lepe i w y r o s t e k robaczkowy

Jelito lepe (cecum) stanowi pocztkowy odcinek jelita grubego, pooony
poniej ujcia jelita krtego. Ma ono ksztat szerokiego, niesymetrycznego
worka, dugoci okoo 7 cm, rednicy - ok. 9 cm. Jelito lepe ley w p r a w y m
dole b i o d r o w y m , pokrywajc czciowo misie ldwiowo-udowy wikszy;
jest ono pokryte ze wszystkich stron przez otrzewn. Grny jego koniec
przechodzi w okrnic wstpujc.
Vi
f i

krtniczo-katnicza

Okrnica
wstpujca

lepe

Ryc. 112. Jelito lepe z uwidocznion zastawk krtniczo-ktnicz i wyrostkiem robaczkowym.

Na granicy z okrnic wstpujc do jelita grubego uchodzi jelito cienkie

ograniczone zastawk krtniczo-ktnicz. Utworzona przez bon luzow
i warstw okrn miniwki kocowego odcinka jelita krtego zastawka ta
nie pozwala na cofanie si zawartoci jelita grubego do jelita cienkiego. Okoo
2,5-3,5 cm poniej zastawki w cianie tylno-przyrodkowej jelita lepego
znajduje si ujcie wyrostka robaczkowego, zaopatrzone w fad luzwki,
zwany zastawk tego wyrostka.
Wyrostek robaczkowy ( a p p e n d i x v e r m i f o r m i s ) ma ksztat cienkiego uchyka
ktnicy o zmiennej dugoci i rednicy (przecitnie 7 - 9 cm dugoci i 6 mm
rednicy).
Wyrostek robaczkowy jest w caoci pokryty otrzewn i ma dosy du
krezeczk, ktra siga zwykle do jego koca i czy go z kocow czci krezki
jelita krtego. Wyrostek robaczkowy nie bierze bezporedniego udziau w trawieniu. wiato jego ulega czsto zaroniciu.

194

Okrnica
Okrnica wstpujca (colon ascendens) rozpoczyna si powyej ujcia
jelita krtego, skd biegnie ku grze i nieznacznie ku tyowi. Po dojciu do
trzewnej (dolnej) powierzchni wtroby tworzy zgicie prawe okrnicy i przechodzi w okrnic poprzeczn, skierowan przyrodkowo ku doowi. Dugo
okrnicy wstpujcej wynosi 12,5-20 cm; jest ona zwykle szersza ni okrnica zstpujca. Okrnica wstpujca jest w wikszoci przypadkw pokryta
otrzewn z trzech stron, tj. od przodu i z bokw. Niekiedy jednak powoka
surowicza otacza j ze wszystkich stron, tworzc krezk.
Okrnica poprzeczna (colon transversum) rozpoczyna si w podebrzu
prawym i biegnie ku stronie lewej i ku grze, gdzie zmienia kierunek tworzc
zgicie lewe okrnicy, by przej w okrhic zstpujc. Dugo jej w y n o s i
47-50 cm, a wic wicej ni linia prosta czca dwa jej koce, poniewa
okrnica poprzeczna biegnie ukiem, ktrego wypuko, skierowana ku
doowi, zwisa zwykle do wysokoci ppka.
Okrnica poprzeczna jest otoczona ze wszystkich stron otrzewn, ktra
tworzy na jej cianie tylnej podwjny fad, zwany krezk okrnicy poprzecznej. Krezka ta przyczepia si do tylnej ciany jamy brzusznej na wysokoci
grnego brzegu trzustki. Krezka okrnicy poprzecznej jest krtka w pocztkowej i kocowej czci okrnicy poprzecznej, natomiast w czci rodkowej
jest znacznie dusza, dziki czemu ta cz okrnicy moe znacznie si
oddala od tylnej ciany jamy brzusznej i zmienia swe pooenie w dosy
szerokich granicach. Od przodu okrnic poprzeczn pokrywa sie wiksza
(omentum majus). Ponad ni znajduje si wtroba, pcherzyk ciowy,
krzywizna wiksza odka i cz trzewna (dolna) powierzchni ledziony.
W tyle za okrnic poprzeczn znajduje si cz zstpujca dwunastnicy,
gowa trzustki i krezka jelita cienkiego; poniej - ptle jelita cienkiego.
W lewym podebrzu okrnica poprzeczna, jak wspomniano, przechodzi
w okrnic zstpujc. Zgicie lewe ley wyej i gbiej ni prawe i styka si ze
ledzion za czci wpustow odka. W pooeniu t y m zgicie okrnicy
utrzymywane jest przez fad otrzewnej, zwany wizadem przeponowo-okrniczym.
Okrnica zstpujca ( colon descendens) rozpoczyna si od zgicia lewego
okrnicy, skd biegnie ku doowi wzdu lewej ciany j a m y brzusznej i na
wysokoci grzebienia miednicy przechodzi w okrnic esowat. Dugo jej
wynosi 22-30 cm, rednica jest nieco mniejsza ni okrnicy wstpujcej.
Okrnica zstpujca jest w wikszoci przypadkw pokryta otrzewn z trzech
stron - od przodu i z bokw.
Okrnica esowata ( colon sigmoideum) rozciga si od grzebienia biodrowego do poziomu II i III krgu krzyowego. Dugo jej jest zmienna i waha si
w duych granicach: od 1 2 d o 8 4 cm (przecitnie 40 cm). Pokryta jest w caoci
otrzewn i ma dobrze rozwinit krezk, w zwizku z czym tworzy du ptl,
ktrej pooenie bywa rne, zalenie od dugoci krezki. Najczciej ptla ta
zwisa do miednicy maej.
195

Odbytnica
Odbytnica ( rectum) jest kocowym odcinkiem jelita grubego. Rozpoczyna
si na wysokoci III krgu krzyowego i koczy ok. 3,5 cm poniej wierzchoka
koci guzicznej. Dugo jej wynosi 15-20 cm. rednic ma mniejsz ni
okrnica esowata. Jest ona najmniejsza przy poczeniu z okrnic, najwiksza - w czci niszej, gdzie wystpuje wyrane rozszerzenie, zwane bak
odbytnicy. rednica pustej odbytnicy wynosi 2,5 cm, wypenionej - moe
dochodzi do 7,5 cm.
Tamy okrnicy na odbytnicy cz si ze sob i tworz jednolit warstw
miniwki podunej. Odbytnica na s w y m przebiegu tworzy dwa zgicia
w paszczynie strzakowej i kilka zgi w paszczynie czoowej. Pierwsze
zgicie strzakowe - zgicie krzyowe - odpowiada wygiciu koci krzyowej,
drugie - zgicie kroczowe, skierowane wypukoci ku przodowi, powstaje
wskutek zagicia si kocowego odcinka odbytnicy ku tyowi w okolicy
wierzchoka koci guzicznej. W paszczynie czoowej wystpuj najczciej
rwnie dwa zgicia, ktre zaznaczaj si na zewntrznej powierzchni wciciami, tworzcymi po stronie wewntrznej fady poprzeczne.
Otrzewna pokrywa tylko niewielk cz odbytnicy, mianowicie jej ciany
boczne i przedni do poowy ich dugoci. ciana tylna jest przymocowana za
pomoc tkanki cznej wiotkiej i tuszczowej do ciany i narzdw miednicy.
Bona miniowa odbytnicy skada si z dwch warstw: zewntrznej podunej, i wewntrznej - okrnej. Warstwa poduna jest znacznie grubsza
ni tamy okrnicy. Miniwka okrna grubieje w kierunku ku doowi, by
u ujcia odbytnicy utworzy gruby i wysoki (1-2 cm) piercie - misie
zwieracz w e w n t r z n y odbytu.
Bona luzowa odbytnicy nie tworzy regularnych fadw okrnych. Wyranie wystpuj jedynie wspomniane wyej fady poprzeczne, odpowiadajce
zgiciom odbytnicy. W kocowym odcinku odbytnicy, zwanym czci kroczow, bona luzowa tworzy 8 - 1 2 pionowych podunych s u p w odbytniczych, pooddzielanych od siebie zatokami. W supach tych znajduj si sploty
ylne. Otwr kocowy przewodu pokarmowego nazywamy o d b y t e m ( anus).

WIELKIE GRUCZOY TRAWIENNE

Wtroba
Wtroba (hepar) jest najwikszym gruczoem ciaa ludzkiego. Przecitny jej
ciar wynosi ok.
ciaru caego ciaa, tj. ok. 1,5 kg. 0 n o w o r o d k w i dzieci
ciar wzgldny wtroby jest jezcze wikszy. Wtroba jest narzdem bardzo
obficie ukrwionym, ma wic barw czerwonobrunatn. Zaraz po wyjciu ze
zwok traci swj ksztat i ulega spaszczeniu. Konsystencja wtroby jest
mikka, sprysto nieznaczna. Misz wtroby jest bardzo kruchy, tote przy
upadkach lub urazach wtroba atwo moe pka.
196

Wtroba zajmuje prawie cae podebrze prawe, znaczn cz nadbrzusza

i siga do podebrza lewego. Dolna granica wtroby pokrywa si z ukiem
ebrowym p r a w y m a do linii sutkowej prawej i w warunkach prawidowych
spod tego uku nie wychodzi. W linii rodkowej ciaa dolny brzeg wtroby
znajduje si w poowie odlegoci pomidzy podstaw wyrostka mieczykowatego a ppkiem.

Budowa w t r o b y
Wtroba ma ksztat zbliony do poowy jaja. Powierzchnia wypuka, zwana
powierzchni przeponow, jest zwrcona do przepony, za bardziej paska ku doowi. Na powierzchni dolnej, trzewnej. Widniej trzy bruzdy uoone
w ksztacie litery H. Bruzda poprzeczna, dugoci ok. 5 cm, nosi nazw w r t
w t r o b y (porta hepatis). Przez wrota wchodz do wtroby: ttnica wtrobowa, ya wrotna i nerwy, wychodz za przewd v^trobowy oraz naczynia
limfatyczne. Dwie inne bruzdy - poduna lewa i poduna prawa - przebiegaj w kierunku strzakowym. Kada z tych bruzd dzieli si na dwie czci przedni i tyln. W czci przedniej bruzdy lewej przebiega wizado obe
w t r o b y (ligamentum teres hepatis), bdce pozostaoci yy ppkowej.
W czci tylnej znajduje si wizado ylne - pozostao po przewodzie
ylnym (ductus venosu), ktry w yciu p o d o w y m czy y ppkow z y
gwn doln. Cz przednia bruzdy prawej nazywa si doem pcherzyka
ciowego ( fossa vesicae felleae), gdy ley tu pcherzyk ciowy. Cz

Wizado
wiecowe
Wizado
trjktne
lewe

Wizado
trjktne
prawe

Pcherzyk
odowy
, Ryc. 113. Wizada wtroby.

197

tylna nosi nazw bruzdy yy g w n e j dolnej ( sulcus venae cavae inferioris),

ktra tdy przebiega.
Wymienione bruzdy wyznaczaj na powierzchni trzewnej (dolnej) wtroby
granice czterech patw. Na lewo od rowka podunego lewego znajduje si
l e w y pat w t r o b y (lobus sinister hepatis). Pomidzy doem pcherzyka
ciowego a wizadem obym ley pat czworoboczny ( lobus quadratus),
Patem ogoniastym (lobus caudatus) nazywa si cz pooona pomidzy
bruzd yy gwnej dolnej a wizadem ylnym. Cz powierzchni trzewnej
pooona na prawo od bruzdy podunej prawej naley do prawego pata
w t r o b y (lobus dexter).
Powierzchnia przeponowa wtroby dzieli si na czci: przedni, grn,
tyln i praw. Czci te oddzielone s od siebie niezbyt wyranymi zaokrglon y m i brzegami. Jedynie powierzchnia przednia odgraniczona jest od trzewnej
(dolnej) wyranym brzegiem d o l n y m (margo inferioi).
. Wtroba otoczona jest bon cznotkankow, zwan torebk w t r o b y .
Torebka ta wnika razem z przewodem w t r o b o w y m i naczyniami do miszu
wtroby, tworzc wewntrz gruczou zrb dla tkanki gruczoowej wtrobowej.
Kocowe wyrostki tej torebki, w postaci wkien podporowych dla naczy
wosowatych, nosz nazw w k i e n kratowych.
Wiksza cz powierzchni wtroby pokryta jest otrzewn, ktra jest cile
zronita z torebk wtroby. Jedynie cz powierzchni przeponowej pata
prawego w otoczeniu yy gwnej dolnej, zronita z przepon, oraz cz
powierzchni dolnej, przylegajca do pcherzyka ciowego, nie maj pokrywy otrzewnowej.
Otrzewna przechodzca z wtroby na przepon tworzy poprzecznie biegnce wizado w i e c o w e (ligamentum coronarium hepatis); wotne brzegi
prawy i lewy tego wizada ze wzgldu na ich ksztat nazywa si wizadami
t r j k t n y m i p r a w y m i l e w y m (ligamentum triangulare dextrum etsinistrum).
Wizadem s i e r p o w a t y m w t r o b y ( l i g a m e n t u m falciforme hepatis) nazywa
si szeroki fad otrzewnej, ktry odchodzi od grnej i przedniej czci powierzchni przeponowej wtroby do dolnej powierzchni przepony oraz do przedniej
ciany jamy brzusznej a do ppka. Wizado to ley w paszczynie strzakowej. Linia przyczepu wizada sierpowatego wtroby wyznacza na jej powierzchni granic oddzielajc pat prawy od pata lewego. Dolny brzeg wizada
sierpowatego jest wolny. Biegnie w nim pasmo wkniste, zwane wizadem
o b y m w t r o b y (ligamentum teres hepatis), bdce pozostaoci istniejcej
w yciu p o d o w y m yy p p k o w e j (v. umbilicalis).
Podwjny fad otrzewnej odchodzcy od w r t wtroby ku krzywinie mniejszej odka i pocztkowej czci dwunastnicy nosi nazw sieci mniejszej
(omentum minus). W sieci tej rozrniamy dwie czci, zwane wizadami
w t r o b o w o - d w u n a s t n i c z y m i w t r o b o w o - o d k o w y m . W wizadle wtrobowo-dwunastniczym przebiega przewd ciowy wsplny, ttnica wtrobowa, ya wrotna, naczynia limfatyczne i nerwy zdajce do wtroby.
Na utrzymanie stosunkowo cikiego narzdu, jakim jest wtroba, w jego
pooeniu w grnej czci jamy brzusznej pod przepon skada si kilka
198

Najwaniejsz rol w tym wzgldzie odgrywa tocznia brzuszna,

ya gwna dolna oraz tkanka czna, wica cz powierzchni wtroby
z przepon. Udzia wizade w utrzymywaniu wtroby jest may.
czynnikw.

Budowa mikroskopowa wtroby

Z rnorodnymi czynnociami, jakie peni w ustroju wtroba, pozostaje
w zwizku jej swoista budowa, rnica si znacznie od budowy innych
gruczow nabonkowych. Wtroba wydziela , bierze udzia w przemianie
mterii, peni rol obronn, oczyszczajc krew z substancji szkdIiwych,
wytwarza mocznik, magazynuje wglowodany w postaci glikogenu oraz
czciowo tuszcze. Poza tym jest magazynem krwi oraz narzdem niszczcym
starzejce si krwinki czerwone. Do wtroby dochodzi nie tylko krew ttnicza,
lecz take krew ylna, prowadzona przez y wrotn z narzdw jamy
brzusznej.
Budowa wewntrzna wtroby w znacznej mierze zalena jest od waciwoci jej ukrwienia. Wtroba skada si z wielkiej liczby maych zrazikw o ksztacie wieloktnych pryzmatw, rednicy 1 - 2 mm, cile do siebie przylegajcych, poczonych tkank czn. 0 czowieka rozgraniczenie poszczeglnych
zrazikw nie jest wyrane, a ich zasig rozpoznajemy pod mikroskopem
wedug charakterystycznego ukadu naczy. Natomiast niektre zwierzta, jak
np. winia, maj bardzo wyranie oddzielone zraziki wtrobowe.
Ttnica wtrobowa i ya wrotna wchodzce przez wrota wtroby dziel si
na coraz mniejsze gazki. Ostatecznie gazki te przebiegaj pomidzy po-

Kanalik
ciowy

Odgazienie
yy
wrotnej

Ryc. 114. Budowa zrazika wtrobowego.

199

szczeglnymi zrazikami, noszc nazw naczy midzyzrazikowych. Od gazek midzyzrazikowych yy wrotnej odchodz ylne naczynia wosowate,
zdajce promienisto do rodka kadego zrazika, gdzie wpadaj do tzw. yy
r o d k o w e j zrazika (v. centralis), ktra biegnie w jego osi. yy rodkovye
poszczeglnych zrazikw, czc si ze sob w coraz to wiksze naczynia,
tworz ostatecznie kilka y w t r o b o w y c h (w. hepaticae), ktre wpadaj do
yy gwnej dolnej w pobliu tylnego brzegu w t r o b y pod przepon.
Kady zrazik utworzony jest z wielkiej liczby komrek wtrobowych, ktre s
uoone w tzw. beleczki, przebiegajce promienicie dokoa osi zrazika. S to
wieloktne komrki nabonkowe o okrgym jdrze i drobnoziarnistej iprotoplazmie, w ktrej zawarte s barwniki ciowe, kropelki glikogenu i tuszczu.
Wspomniana wyej sie naczy wosowatych ylnych przebiega pomidzy
beleczkami komrek wtrobowych, przy czym rdbonkowa ciana tych
naczy jest niekompletna, wskutek czego komrki w t r o b o w e w wielu miejscach pozostaj w bezporednim kontakcie z krwi.
Niektre komrki rdbonkowe maj posta tzw. komrek gwiadzistych.
Nale one do ukadu siateczkowo-rdbonkowego, penicego w ustroju
wan rol w procesach obronnych.
Beleczki wtrobowe s zoone z dwch warstw komrek, pomidzy ktrymi
znajduj si wskie wosowate kanaliki ciowe; do nich komrki w t r o b o w e
wydzielaj . Kanaliki te nie maj wasnych cian, lecz stanowi waciwie
szczeliny pomidzy ssiednimi komrkami. Maj one, podobnie jak sie
naczy ylnych, kierunek promienisty od rodka ku o b w o d o w i zrazika. Sie
kanalikw ciowych jest jednak niezalena od sieci naczyniowej. Naczynia
krwionone wosowate biegn wzdu krawdzi komrek wtrobowych, kanaliki za - wzdu ich p o w i e ^ c h n i . Kanaliki ciowe wpadaj do przewodzikw
ciowych midzyzrazikowych, ktrych ciany wyciea nabonek walcowaty.
Przewody ciowe czc si ze sob tworz ostatecznie przewd wtrobowy wsplny, ktry wychodzi z w r t wtroby. Zrb zrazikw, na ktrych
uoone s komrki wtrobowe, utworzony jest przez sie wkien podporow y c h , bdcych wypustkami kocowymi torebki wknistej.

Drogi ciowe i pcherzyk ciowy

Kanaliki ciowe tworz ostatecznie dwa przewody w t r o b o w e : wikszy,
wychodzcy z prawego pata, i mniejszy - z lewego. We wrotach wtroby
. przewody te cz si ze sob pod ktem rozwartym tworzc tzw. p r z e w d
w t r o b o w y w s p l n y (ductus hepaticus communls).
Przewd ten, dugoci 25-30 m m , rednicy ok. 4 m m , biegnie w wizadle
Wtrobowo-dwunastniczym na prawo i ku d o o w i i czy si pod ktem ostrym
z p r z e w o d e m pcherzykowym (ductus cysticus) wychodzcym z pcherzyka
ciowego.
Pcherzyk ciowy ( vesica fellea) wraz z przewodem pcherzykowym
mona rozpatrywa jako uchyek przewodu wtrobowego, sucy za zbiornik
200

ci, w ktrym ulega ona zagszczeniu wskutek wchaniania w o d y przez bon

luzow.
Pcherzyk ciowy ma ksztat gruszkowatego worka dugoci 8-12 cm,
szerokoci 30-50 m m , pojemnoci 30-50 ml. Rozrniamy w nim trzon
(corpus vesicae felleae), dno (fundus) i szyjk ( c o l l u m ) .
Dno
pcherzyka
ciowego

Trzon
pcherzyka
ciowego

Szyjka
pcherzyka
ciowego
}

Przewd
pcherzykowy
< rPrzewd
wtrobowy
Pzewd
ciowy
wsplny

Ryc. 115. Pcherzyk ciowy.

Trzon ley w opisanym wyej dole pcherzyka ciowego. Dno pcherzyka

rzutuje na przedni cian jamy brzusznej w kcie pomidzy brzegiem bocznym minia prostego brzucha i ukiem ebrowym prawym. Dno wystaje
nieco spod dolnego brzegu wtroby. Szyjka, skierowana ku w r o t o m wtroby,
zwa si stopniowo w kierunku przewodu w t r o b o w e g o wsplnego i ma dwa
esowate wygicia. W skad ciany pcherzyka ciowego wchodzi bona luzowa i bona
miniowa. Bona surowicza pokrywa tylko doln jego powierzchni. Powierzchnia bony luzowej tworzy drobn sie niewielkich fadw. W obrbie
przewodu pcherzykowego fady ukadaj si poprzecznie, tworzc tzw. fad
spiralny (plica spiralis). Bona miniowa jest sabo rozwinita. Przewd
pcherzykowy ( ductus cysticus) jest nieco duszy od przewodu w t r o b o w e g o
wsplnego (3035 mm), o mniejszej rednicy (3 mm).
Przewd ciowy w s p l n y (ductus choledochus), dugoci ok. 75 m m ,
rednicy zmiennej (ok. 8 mm), powstaje po poczeniu przewodu wtrobowego wsplnego z przewodem pcherzykowym. Kocowy odcinek przewodu
ciowego wsplnego spotyka si z przewodem trzustkowym przed wejciem do ciany dwunastnicy, ktr wsplnie przebijaj ukonie i otwieraj si
201

na brodawce wikszej dwunastnicy, w odlegoci 8,5-10 cm od odwiernika.

Przed ujciem oba przewody tworz rozszerzenie, zwane bak w t r o b o w o -trzustkow, lec w obrbie brodawki dwunastniczej. W ujciu prowadzcym z baki do. dwunastnicy znajduje si zwieracz, ktry reguluje przepyw
wydzieliny do dwunastnicy. Nosi on nazw zwieracza baki w t r o b o w o - t r z u s t k o w e j ( sphincter ampullae hepatopancreaticae).
j
Cholecystografia. Ukad drg ciowych daje si uwidoczni na zjdjciu
rentgenowskim, jeeli badanemu podamy doustnie lub doylnie pewne zwizki jodu, ktre s wizane w wtrobie i w y d a l a n e j ci. Badanie takie, zwane
cholecystografi, umoliwia rozpoznanie kamicy ciowej.
/

Czynnoci w t r o b y
Czynnoci wtroby s bardzo rnorodne. Poza udziaem w procesach
trawienia, o m w i o n y m dokadnie w innym miejscu (str. 209), wtroba bierze
udzia w gospodarce wglowodanowej, w przemianie biakowej i tuszczowej,
peni rol ochronn oraz wykonuje wiele innych czynnoci, niedostateczriie
jeszcze poznanych. W wtrobie odbywa si przemiana glukozy (cukru gronowego) na glikogen, czyli skrobi zwierzc, ktry jest magazynowany wJ<omrkach wtrobowych. Cukier g r o n o w y jest p o d s t a w o w y m materiaem energetycznym ustroju. Z chwil gdy zapotrzebowanie na glukoz przewyszy jej
dowz z pokarmem, enzymy wtroby zmieniaj zmagazynowany w niej
glikogen na cukier gronowy, ktry zostaje wydzielony do krwi.
Do bardzo wanych funkcji naley take regulacja poziomu poszczeglnych
aminokwasw we krwi. W wtrobie odbywa si przemiana aminokwasw na
glu koz ijnoczn i Mctry zosta je wydal o ny przez nerki jako odpadkowy produkt
przemiany, podczas gdy glukoza zostaje wykorzystana do syntezy glikogenu.
W wtrobie powstaj albuminy krwi oraz jest wytwarzana protrombina,
enzym biorcy udzia w krzpniciu krwi.
Poza t y m wtroba reguluje gospodark elaza, i miedzi, ktre si w niej
gromadz. W wtrobie take wytwarza si heparyna, substancja zapobiegajca krzepniciu krwi.
Rola ochronna wtroby polega na w y c h w y t y w a n i u z krwi substancji trujcych, ktre powstaj w jelitach wskutek procesw gnilnych lub dostaj si do
krwi wraz z pokarmem. Substancje te zostaj w wtrobie zwizane i wydalone
na zewntrz bd z ci, bd przez nerki.
Zestawiajc czynnoci wtroby mona przedstawi je w nastpujcych
punktach: 1) wtroba wytwarza , 2) magazynuje glikogen, tuszcze, biaka
i witaminy, 3) bierze udzia w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych, 4)
peni rol odtruwajc, 5) wytwarza biaka osocza, fibrynogen i protrombin,
6) jest centralnym narzdem przemiany w g l o w o d a n w , biaek i tuszczw.

202

Trzustka
Trzustka ( pancreas) jest dugim i wskim gruczoem o budowie zrazikowej,
barwy szarorowej lub torowej, konsystencji mikkiej, o ciarze ok.
70-90 g. Dugo jej wynosi 15-20 cm, szeroko 2,5-5,5 cm, grubo 1,7-2
cm. Trzustka jest uoona poprzecznie na tylnej cianie jamy brzusznej za
odkiem na poziomie I i II krgu ldwiowego.
Rozrniamy w niej: 1) g o w (caput pancreatis), pooon wewntrz ptli
dwunastniczej, 2) trzon ( c o r p u s pancreatis), cigncy si poprzecznie ku
stronie lewej i nieco ku grze, oraz 3) ogon ( cauda pancreatis), sigajcy do
wnki ledziony.
Gowa trzustki, nieco spaszczona, jest zronita z czci zstpujc dwunastnicy. Trzon i ogon na przekroju poprzecznym maj ksztat trjktny, w zwizku z czym odrniamy tu trzy powierzchnie. Powierzchnia przednia, pokryta
w caoci otrzewn, zwrcona jest ku przodowi i ku grze, tworzc oe dla
odka. Powierzchnia dolna, skierowana ku przodowi i doowi, rwnie
pokryta otrzewn, styka si z krezk okrnicy poprzecznej. ciana tylna,
zwrcona ku tyowi, zwizana jest tkank czn wiotk z narzdami pooonymi na tylnej cianie jamy brzusznej.
Centralnie w osi gruczou przebiega przewd t r z u s t k o w y ( ductus pancreaticus), do ktrego dochodz mniejsze przewody zrazikowe. Przewd g w n y , jak
i przewody zrazikowe, daj si atwo rozpozna, gdy ciana ich ma barw
biaaw, ktra odznacza si na tle ciemniejszego miszu gruczou.
Przewd trzustkowy otwiera si do dwunastnicy razem z przewodem
ciowym w s p l n y m . Czsto istnieje jeszcze przewd dodatkowy, znacznie
mniejszy i bardziej zmienny, ktry uchodzi okoo 2 cm powyej ujcia przewodu gwnego na brodawce dodatkowej.

Budowa w e w n t r z n a trzustki
Trzustka ma b u d o w zrazikow. Liczne drobne rozgazienia przewodw
zrazikowych w postaci dugich, cienkich cewek cz si z pcherzykami
gruczoowymi, umieszczonymi w zrazikach. Pcherzyki wydzielnicze s mae,
kuliste, wysane wysokimi walcowatymi lub stokowatymi komrkami gruczoowymi, ktre ograniczaj bardzo wskie wiato. Wewntrzna cz tych
komrek, zwrcona ku wiatu pcherzykw, jest janiejsza i zawiera duo
Ziarenek wydzieliny (zymogen), znikajcych po wydostaniu si wydzieliny do
wiata pcherzyka. Zewntrzna cz komrek jest ciemniejsza i skada si
z jednorodnej protoplazmy.
Wrd tkanki w kadym zraziku rozsiane s grupy odmiennych komrek,
tworzce w y s p y trzustki. Komrki te nie maj cznoci z przewodami wyprowadzajcymi, lecz s oplecione gst sieci naczy krwiononych wosowatych. Komrki beta tych w y s p wytwarzaj h o r m o n insulin, ktra jest bezpo203

rednio wydzielana do krwi. Wyspy trzustki tworz tzw. aparat w y s e p k o w y

trzustki, ktry naley do gruczow dokrewnych i zostanie o m w i o n y dokadnie w odpowiednim rozdziale.

Czynnoci trzustki

Trzustka wytwarza dwa rodzaje wydzieliny: sok trzustkowy, wydzielany do

dwunastnicy, ktry bierze znaczny udzia w trawieniu pokarmw (p. str. 208),
oraz powstajce w wyspach trzustki dwa h o r m o n y - insulin, ktra jest horm o n e m regulujcym przemian w g l o w o d a n o w (p. str. 524), i glukagon
(czynnik hiperg i ikerhizny), pod noszcy poziom cukru gronowego we krwj
przez rozpad glikogenu.

OTRZEWNA
Otrzewna ( p e r i t o n e u m ) jest cienk, gadk bon surowicz, ktra wyiea
ciany jamy brzusznej i miednicy oraz pokrywa cakowicie lub czciowo
pooone w tych jamach narzdy. Otrzewna stanowi jak gdyby worek, ktry
u mczyzn jest cakowicie zamknity, a u kobiety czy si ze wiatem
zewntrznym za porednictwem bardzo wskiego ujcia jajowodu. Cz
otrzewnej wycieajc od wewntrz ciany jamy brzusznej i miednicy nazyw a m y otrzewn cienn ( p e r i t o n e u m parietale), cz za pokrywajc narzdy - otrzewn trzewn ( p e r i t o n e u m viscerale). Otrzewna cienna wyciea
warstw cig cian przedni, ciany boczne i przepon. Na tylnej cianie
jamy brzusznej i na cianach miednicy otrzewna cienna przechodzi ze ciany
na narzdy i staje si otrzewn trzewn.
W zalenoci od tego, w jakim stopniu narzdy wewntrzne s pokryte przez
otrzewn, m w i m y o rnym ich pooeniu albo stosunku do otrzewnej. Jedne
narzdy s pokryte otrzewn ze wszystkich stron, inne tylko czciowo, a do
niektrych otrzewna przylega tylko z jednej strony.
O pierwszych m w i m y , e s pooone w e w n t r z o t r z e w n o w o . Nale tu:
odek, jelito cienkie z wyjtkiem dwunastnicy, ledziona, wtroba, jelito
lepe, wyrostek robaczkowy, okrnica poprzeczna, esica, grna cz odbytnicy, macica. Do drugiej grupy nale narzdy pierwotnie pooone wewntrzotrzewnowo; w trakcie rozwoju osobniczego znalazy si one wtrnie
w pooeniu czciowo pozaotrzewnowym, ktre nazywamy pooeniem
r d o t r z e w n o w y m ; nale tu: pcherz moczowy, rodkowa cz odbytnicy,
okrnica wstpujca i zstpujca. Wreszcie pooenie pozaotrzewnowe maj
nerki, nadnercza, trzustka i dwunastnica.
Otrzewna, schodzc ze ciany j a m y brzusznej na narzdy, tworzy fady
skadajce si z dwch blaszek bony surowiczej, zwane krezkami (mesenterium) lub wizadami ( l i g a m e n t u m ) . Blaszki, z ktrych skada si krezka lub
wizado, rozchodz si przy brzegu narzdu, do ktrego dochodz i ktry
204

otaczaj, tworzc jego bon surowicz. Na krezce zawieszone jest jelito

cienkie (z wyjtkiem dwunastnicy), okrnica poprzeczna i okrnica esowata.
Krezka okrnicy poprzecznej (mesocolon transversum) jest uoona poprzecznie wzdu brzegu trzustki. Zgicia okrnicz lewe i prawe cz si
z przylegajc do nich przepon za porednictwem wizade przeponowo-okrniczych lewego i prawego ( l i g a m e n t u m phrenicocolicum sinistrum et
dextrum).
Fad otrzewnej przechodzcy z przepony na przeponow powierzchni
wtroby nazywa si wizadem w i e c o w y m w t r o b y ( l i g a m e n t u m coronarium hepatis). Przedni cian jamy brzusznej czy z wtrob wizado
sierpowate ( l i g a m e n t u m falciforme hepatis). Pomidzy w r o t a m i wtroby
a krzywizn ma odka i grn czci dwunastnicy rozpita jest tzw. sie
mniejsza (omentum minus), skadajca si z dwch wizade: w t r o b o w o -dwunastniczego i wtrobowo-odkowego. Wizado wtrobowo-odkowe dzieli si wzdu krzywizny maej odka na dwie blaszki, ktre pokrywaj
przedni i tyln powierzchni odka, po czym znw cz si wzdu krzywizny wikszej odka, by utworzy tzw. sie wiksz (omentum majus).
Dwie blaszki sieci wikszej zwisaj od krzywizny wikszej odka do
spojenia onowego, pokrywajc od przodu ptle jelita cienkiego, po czym
zawijaj si ku grze i zrastaj si ze sob i z krezk okrnicy poprzecznej.
Przestrze pooona za sieci mniejsz i odkiem nazywa si torb
sieciow (bursa omentalis). Wejcie do tej przestrzeni stanowi tzw. o t w r
sieciowy (foramen epiplicum), pooony poza wizadem wtrobowo-dwunastniczym.
TRAWIENIE POKARMW W JELICIE CIENKIM

Ruchy jelita cienkiego

Ruchy jelita cienkiego maj do spenienia dwa podstawowe zadania: 1)
moliwie dokadne przemieszanie miazgi pokarmowej z sokami trawiennymi
i zetknicie strawionego pokarmu z powietrzchni chonn jelita i 2) przesuwanie z odpowiedni szybkoci miazgi pokarmowej w kierunku odbytu.
Zadania te spenia bona miniowa. Jej warstwa poduna kurczc si
skraca okrelony odcinek jelita i powiksza jego rednic, za warstwa okrna
zwa wiato jelita, co prowadzi do przesunicia treci do dalszego odcinka
jelita.
Do czynnikw pobudzajcych miniwk nale:
1. Mechaniczne podranienie - rozciganie przez pokarm; im szybciej
odbywa si rozciganie, t y m silniejsze s ruchy;
2. Podranienie chemiczne bony luzowej przez soki trawienne i substancje pokarmowe - kwasy, ugi i sole - w p y w a w rny sposb na motoryk jelit:
sabe roztwory kwasw, ugu, myda wzmagaj, silniejsze roztwory kwasw,
zwalniaj i hamuj ruchy jelit;
205

3. Bodce nerwowe nadchodzce do jelit drog nerwu bdnego i wspczulnego: nerw bdny pobudza ruchy jelit i zwiksza napicie miniwki,
nerw wspczulny dziaa antagonistycznie - dranienie nerww trzewnych
zwalnia ruchy jelitowe i zmniejsza napicie ich ciany. Bodce te tumacz
wpywy rnych stanw emocjonalnych na motoryk jelit; strach moe
wywoa burzliwe skurcze jelit (biegunka nerwowa). Naley jeszcze zaznaczy,
e miniwka jelita cienkiego poza oddziaywaniem na podranienia, z zewntrz obdarzona jest automatyzmem, ktry przejawia si w rytmicznych
skurczach nawet po przeciciu wszystkich pocze z orodkowym ukadem
nerwowym.

206

Rozrniamy trzy rodzaje ruchw jelita: 1) ruchy wahadowe, 2) ruch

robaczkowy (perystaltyczny) i 3) ruchy rozdzielcze (segmentacyjne).
1. Ruchy w a h a d o w e polegaj na rytmicznym wyduaniu si i kurczeniu
lub skracaniu odcinka jelita wskutek przesuwania si (2,5 cm/s) agodnej fali
skurczu wzdu jelita na krtkim odcinku 10-12 razy na minut.
2. Ruch robaczkowy odbywa si w ten sposb, e w p e w n y m miejscu,
pooonym za mas pokarmow, nastpuje skurcz miniwki podunej
wywoujcy skrcenie i rozszerzenie danego odcinka jelita. Natychmiast po
t y m skurczu w odcinku przed mas pokarmow nastpuje skurcz miniwki
okrnej, ktry wyciska tre jelita w kierunku odbytu. Skurcz ten przesuwa si
naprzd jako tzw. fala perystaltyczna. Jednoczenie wzdu jelita przebiega
kilka takich fal, ktre nadaj ruchom jelita wygld poruszajcej si ddownicy.
Szybko posuwania si fali perystaltycznej zalena jest od czynnikw w y m i e nionych wyej.
W niektrych przypadkach moe nastpi zmiana kierunku posuwania si
fali perystaltycznej, co nazywamy antyperystaltyk - zawarto jelita zostaje
przesunita w kierunku odka.
3. Ruchy rozdzielcze (segmentacyjne) polegaj na silnych skurczach miniwki okrnej w rnych odcinkach jelita przy biernym rozlunieniu miniwki podunej. W momencie nastpnym skurczone odcinki jelita ulegaj
rozlunieniu, a skurcze pojawiaj si w innych miejscach. Wskutek takiej
rytmicznej segmentacji miazga pokarmowa zostaje podzielona na szereg mas
wtrnych, co uatwia jej wymieszanie z sokami trawiennymi.
Wszystkie opisane wyej ruchy odbywaj si przy t r w a y m napiciu ( tonus)
ciany miniwki jelita.

Trawienie chemiczne w jelicie cienkim

Miazga pokarmowa (chymus) nadchodzca z odka do dwunastnicy nie
zawiera ju grubszych czstek pokarmowych i wskutek zawartoci kwasu
solnego ma odczyn kwany. Pod w p y w e m soku dwunastniczego odczyn ten
zmienia si na zasadowy, niezbdny dla czynnoci enzymw jelita cienkiego.
Wikszo skadnikw pokarmowych nie jest jeszcze cakowicie strawiona.
W dwunastnicy pod w p y w e m soku trzustkowego, ci oraz wydzieliny
gruczow dwunastniczych i jelitowych pokarm podlega zoonym procesom
chemicznym, w wyniku ktrych nastpuje rozszczepienie biaek, wglowodanw i tuszczw. Dalszy cig tych samych procesw odbywa si w jelicie
czczym i krtym pod w p y w e m soku jelitowego, wydzielanego przez gruczoy
jelitowe.
Naley podkreli, e trawienie jest procesem cigym - pokarm, ktry si
znalaz w jelicie cienkim, podlega rwnoczesnemu dziaaniu wszystkich enzym w trzustkowych i jelitowych. Wyodrbnienie z sokw trawiennych poszczeglnych enzymw, z ktrych kady daje si bada oddzielnie, przyczynio si
do wytworzenia pogldu, e trawienie odbywa si etapami.
207

Aby zapozna si bliej z tymi procesami, musimy kolejno rozpatrzy

waciwoci poszczeglnych sokw trawiennych, ktre dziaaj na miazg
pokarmow w jelicie.
Sok trzustkowy jest pynem wodojasnym, bezbarwnym, o odczynie zasadowym. U czowieka wytwarza si na dob ok. 1200 ml soku trzustkowego.
Odczyn zasadowy nadaje mu gwnie wodorowglan sodowy. W skad soku
trzustkowego wchodz trzy grupy enzymw, ktre hydrolizuj biaka, wglowodany i tuszcze. S to: 1) proteazy: trypsyna i erepsyna, 2) amylaza
trzustkowa (diastaza) i 3) lipaza, zwana take steapsyn.
Enzymy proteolityczne, trypsyna [erepsyna, rozkadaj czsteczki biaka na
aminokwasy. Trypsyna jest wydzielana w postaci nieczynnej, zwanej trypsynogenem. Trypsynogen zamienia si na czynny enzym pod wpywem swojstego enzymu zawartego w soku jelitowym, zwanego enterokinaz. Enterokinaza jest zatem jak gdyby enzymem enzymu". Do uaktywnienia trypsynogenu potrzebna jest bardzo niewielka ilo enterokinazy.
Trypsyna rozkada zarwno biaka, jak i dalsze produkty ich rozpadu albumozy i peptony; erepsyna dziaa natomiast tylko na peptony wytworzone
w odku pod wpywem pepsyny. Erepsyna wydzielana jest od razu w postaci
czynnej. Trypsyna jest'zatem drugim z kolei enzymem proteolitycznym, jaki
napotykamy w przewodzie pokarmowym. Dziaanie jej jednak nie polega na
zwykym dublowaniu roli pepsyny odkowej. W przeciwiestwie do niej
trypsyna rozwija wiksz aktywno w rodowisku sabo zasadowym, dziaa
znacznie wolniej na pewne gatunki biaek oraz doprowadza rozpad wielu
biaek do koca, tj. do aminokwasw.
Amylaza trzustkowa (diastaza) jest enzymem amylolitycznym, dziaajcym
podobnie jak ptialina linowa. Rozkada wielocukry do maltozy, ta za pod
wpywem swoistego enzymu maltazy, zawartej w soku jelitowym, ulega
przemianie na cukier gronowy (glukoz).
Lipaza trzustkowa (steapsyna) rozkada tuszcze na glicerol i kwasy tuszczowe. Najsilniejsze dziaanie rozwija lipaza w rodowisku zblionym do
obojtnego. Kwas solny niszczy lipaz. Czynno lipazy wzmaga si znacznie
pod wpywem ci. Proces hydrolizy poprzedzony jest zemulgowaniem
tuszczw. Odbywa si to w ten sposb, e po rozbiciu pewnej iloci tuszczw
przez lipaz powstajce kwasy tuszczowe tworz z wodorowglanem sodow y m myda, ktre przyczyniaj si do emulgowania tuszczw. Tuszcze pod
postaci takiej emulsji (zawiesiny drobnych kuleczek) maj znacznie wiksz
powierzchni, co bardzo uatwia dalsze dziaanie lipazy. Dziki zawartoci
wymienionych wyej enzymw sok trzustkowy odgrywa w procesie trawiennym bardzo wan rol.
Wydzielanie soku trzustkowego odbywa si w 3 - 5 min po spoyciu pokarmu i trwa 6-14 h, zalenie od skadu pokarmu.
Mechanizm wydzielania soku trzustkowego jest dwojakiego rodzaju: nerw o w y i humoralny.
Wydzielanie nerwowe odbywa si pod wpywem impulsw przekazywanych przez nerw bdny rwnoczenie zfaz nerwow wydzielania odkowe208

go. Sok trzustkowy wytwarzany w fazie nerwowej jest gsty, bogaty w enzymy
i substancje biakowe, zawiera mao wody i elektrolitw.
Znacznie wiksze znaczenie w czynnoci trzustki ma mechanizm humoralny. Istniej dwa hormony pobudzajce trzustk do wydzielania sokw trawiennych: sekretyna i pankreozymina. Sekretyna jest to niewielki polipeptyd
znajdujcy si w bonie luzowej grnego odcinka jelita cienkiego. Wyzwalanie i aktywacja sekretyny nastpuje pod wpywem nadchodzcej do jelita
miazgi pokarmowej, najsilniejszym jednak bodcem jest zawarty w niej kwas
solny.
Zaktywowana sekretyna dochodzi do trzustki drog krwionon pobudzajc
j do wydzielania duej iloci pynu o wysokim steniu jonu wodorowglanowego (do 145 mEq/l).
W myl reakcji chemicznej: HCI + NaHC0 3 -*NaCI + H 2 C0 3 nastpuje
zobojtnienie kwasu solnego, a powstajcy zamiast niego kwas wglowy
ulega szybko dysocjacji na dwutlenek wgla i wod. Wskutek dalszego
wydzielania wodorowglanu sodowego zawarto dwunastnicy uzyskuje
odczyn lekko zasadowy, optymalny dla dziaania enzymw trzustkowych.
Drugi hormon wydzielany przez bon luzow jelita pod wpywem bodca
pokarmowego - gwnie produktw czciowego trawienia biaek - pobudza
trzustk do wydzielania duej iloci enzymw trawiennych.
jest produktem czynnoci wydzielniczej komrek wtrobowych. Wytwarzana przez komrki przechodzi do wiata kanalikw ciowych,
a nastpnie do przewodu ciowego wsplnego, skd dostaje si bezporednio do dwunastnicy albo przez przewd pcherzykowy do pcherzyka ciowego. jest wytwarzana przez komrki nieustannie, ale do^dwunastnicy
wydalana jest okresowo w czasie przesuwania si treci pokarmowej z odka
do jelita. W przerwach midzy trawieniem gromadzi si w pcherzyku
ciowym. Tutaj nastpuje wchanianie wody przez bon luzow pcherzyka, wskutek czego ulega zagszczeniu. W zwizku z tym pcherzyka
rni si od ci wtrobowej znacznie wiksz zawartoci cia staych.
Rwnoczenie pcherzyk reguluje cinienie w kanalikach ciowych. Ilo
dobowa ci wynosi u czowieka 500-1000 ml.
Do najwanjejszych skadnikw ci nale kwasy ciowe i barwniki
ciowe.
W ci czowieka wystpuj gwnie kwasy glikocholowy i taurocholowy
w postaci soli sodowych. Barwnikiem ciowym jest bilirubina. Bilirubina
powstaje z produktu rozpadu krwinek czerwonych - hemoglobiny. Bilirubina
ma barw czerwonopomaraczow. Poza tym w skad ci wchodz: lecytyna, cholesterol, tuszcze i myda oraz mucyna.
Rola ci w procesach trawienia polega na: 1) aktywowaniu enzymw
trzustkowych, przede wszystkim lipazy; 2) emulgowaniu tuszczw - kwasy
ciowe zmniejszaj napicie powierzchniowe tuszczw, wskutek czego
rozbijaj si one na drobne kuleczki, co uatwia dziaanie lipazy; 3) rozpuszczaniu kwasw tuszczowych; 4) wzmaganiu perystaltyki jelit.
Z powyszego wynika, e najwaniejsze zadania przypadaj ci w procesie
14 - Anatomia i fizjologia

209

trawienia tuszczw. Zaburzenie w wydzielaniu ei pociga za sob zmniejszenie przyswajania tuszczw. wytwarza si w wtrobie nieustannie.
W przerwach pomidzy posikami ujcie przewodu ciowego wsplnego do
dwunastnicy jest jednak zamknite wskutek stosunkowo silnego napicia
minia zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej, a napywa do rozlunionego pcherzyka ciowego.
Po spoyciu pokarmu maa ilo ci zostaje wstrzyknita z pcherzyka do
dwunastnicy na drodze odruchowej, jednake dokadniejsze oprnieni
pcherzyka ciowego nastpuje pniej pod wpywem hormonu pankreozyminy. Pankreozymina wytwarza si w luzwce dwunastnicy pod wpywem
kontaktu z treci odkow. Dostajc si do krwi powoduje skurcze i oprnienie pcherzyka ciowego.
Po oprnieniu si pcherzyka spywa do dwunastnicy bezporednio
z wtroby dopty, dopki trwa okres trawienia, po czym nastpuje stopniowy
wzrost napicia zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej i ponowne gromadzenie si ci w pcherzyku. Otwarcie ujcia przewodu ciowego do
dwunastnicy nastpuje rwnie po sabym zadranieniu nerwu bdnego,
natomiast silne zadranienie tego nerwu powoduje skurcz zwieracza baki
wtrobowo-trzustkowej. Przeciwnie dziaaj bodce doprowadzane przez
nerw wspczulny.
Jest rzecz ciekaw, e unerwienie pcherzyka ciowego jest sprzone
z unerwieniem zwieracza baki wtrobowo-trzustkowej w ten sposb, e
skurczowi pcherzyka towarzyszy rozlunienie zwieracza i odwrotnie.

WCHANIANIE
Aby kocowe produkty trawienia pokarmu mogy by wykorzystane przez
organizm, musz si one przedosta z przewodu p o l ^ r m o w e g o ^ k j w j , ktra
rozniesie je po caym ustroju. Procesy, ktre d tego prowadz, nazywamy
wchanianiem. Wchanianie odbywa si w cianie przewodu pokarmowego
i jest zalene od wielkoci powierzchni choncej, od stenia skadnikw
podlegajcych wchoniciu, od czasu, w jakim si te skadniki stykaj z powierzchni chonn, i od szybkoci, w jakim wchonite substancje zostaj ze
ciany jelita odprowadzone z krwi.
Wszystkie te warunki najkorzystniej przedstawiaj si w jelicie cienkim,
ktre jest gwnym miejscem procesw wchaniania. Fady okrne i kosmki
jelitowe zwikszaj powierzchni chonn jelita ok. 23 razy; cigo procesw
trawienia pod wpywem enzymw zapewnia w jelicie due stenia koco;wych produktw podlegajcych wessaniu; czas, przez jaki przebywa miazga
pokarmowa w jelicie cienkim, jest stosunkowo dugi (kilka godzin), obfite
ukrwienie jelita zapewnia szybkie odprowadzenie wchonitego materiau.
O roli kosmkw jelitowych w procesie wchaniania wspomnielimy ju przy
opisie budowy jelita cienkiego. Naley tu doda, e w kosmkach znajduj si
wkna mini gadkich, dziki ktrym mog Si one rytmicznie kurczy.
210

Ryc. 118. Schemat kosmka jelitowego.

Skurcze kosmkw zaczynaj si w jaki czas po jedzeniu i s wywoane przez

bodce mechaniczne dranice, zawarte w miazdze pokarmowej, dziaajce
wic ze strony jelita. Kurczce si kosmki peni rol pewnego rodzaju pompy.
Przy skurczu kosmka zawarto jego naczy limfatycznych zostaje wycinit
w kierunku splotw pooonych gbiej w podluzwce. W ten sposb zostaje
uatwione przenikanie tych substancji, ktre s wchaniane do ukadu limfatyczneg.
Udzia irfnych odcinkw przewodu pokarmowego w procesach wchaniania
jest niewielki. W odku mog si wchania tylko bardzo w o l n o sole
mineralne, alkohol i woda. W jelicie grubym wchaniane s bardzo due iloci
wody.
Kocowymi produktami trawienia s: cukry proste, powstajce z rnych
wglowodanw, aminokwasy - produkty rozpadu hydrolitycznego biaek,
oraz kwasy tuszczowe j glicerol pochodzce z rozkadu tuszczw.
Wszystkie te substancje w odrnieniu od tych, z ktrych powstay, maj
zdolno przechodzenia przez bony zwierzce (dyfuzja).
Rozpuszczalne w wodzie cukry proste i aminokwasy zostaj wchonite do
naczy wosowatych krwiononych ukadu yy wrotnej i zanim przejd do
oglnego krwiobiegu, dostaj si najpierw do wtroby.
Tuszcze zostaj wchonite do ukadu limfatycznego. Podczas trawienia
pokarmu tuszczowego naczynia limfatyczne jelita cienkiego wypeniaj si
mleczem ( chylus ) , ktry skada si z limfy obadowanej kuleczkami tuszczu.
Uwolnione wskutek trawienia kwasy tuszczowe i glicerol w czasie przechodzenia przez bon luzow jelita ulegaj w komrkach luzwki ponownemu
poczeniu na tuszcze obojtne, ktre wchodz do centralnego naczynia
211

limfatycznego kosmka i ostatecznie zostaj odprowadzone do ukadu ylnego

przez przewd piersiowy limfatyczny ( ductus thoracicus). Wchonite w ten
sposb tuszcze maj posta drobniutkich kuleczek, zwanych chylomikronami, o rednicy 0,5-1,0 ^im, pokrytych na powierzchni bon zoon z biaek.
Pewna cz kwasw tuszczowych i glicerolu przechodzi jednak do naczy
wosowatych i wdruje z krwi do wtroby. Po obfitym poywieniu biakowym
rwnie cz aminokwasw moe przechodzi do naczy limfatycznych.

Trawienie pokarmw w jelicie grubym

Ruchy jelita grubego
Ujcie jelita cienkiego do jelita grubego pozostaje pod kontrol zastawki
krtniczo-ktniczej, ktra normalnie jest zamknita wskutek staego napicia
tonicznego miniwki okrnej, tworzcej w t y m ujciu rodzaj minia
zwieracza.
W momentach oprnienia si odka jelito krte zostaje pobudzone na
drodze odruchowej do skurczw, ktre przesuwaj ppynn jego zawarto
do jelita lepego. Skurcze takie wystpuj w odstpach 5-minutowych przez
cay czas przebywania pokarmu w odku. W ten sposb napenia si
stopniowo jelito lepe, okrnica wstpujca i poprzeczna, przy czym te
odcinki okrnicy pozostaj wci nieruchome. Czas, w jakim nastpuje
wypenienie tych czci jelita grubego, jest rny u rnych osobnikw.
Po wypenieniu si jelita lepego i wspomnianych odcinkw okrnicy
powstaj w nich lokalne skurcze, przy ktrych pojawiaj si i znikaj wybrzuszenia ( haustra ), powodujc dokadne wymieszanie ich zawartoci. Inny
rodzaj ruchw jelita grubego, zwany perystaltyk, pojawia si 3 - 4 razy na
dob i trwa tylko przez krtki czas. Ruchy te polegaj na szybko nastpujcym
skurczu, ktry rozpoczyna si mniej wicej w poowie okrnicy i w c i g u kilku
sekund przesuwa zawarto do czci zstpujcej i okrnicy esowatej. Ruchw tych zwykle nie odczuwamy.
Udzia jelita grubego w procesach trawiennych jest niewielki, gdy pokarm
zostaje strawiony i wchonity w gwnej mierze ju w jelicie cienkim. Sok
wydzielany przez jelito grube zawiera duo mucyny, ma odczyn sabo zasadowy i niez:awiera enzymw. Wtreci, jaka dostaje si do jelita grubego, znajduje
si pewna ilo nie strawionego pokarmu. Pozostajc przez duszy czas
w jelicie grubym, nie strawione skadniki ulegaj dalszemu dziaaniu enzym w , ktre tu przechodz razem z miazg pokarmow z jelita cienkiego.
W odrnieniu od jelita cienkiego flora bakteryjna jelita grubego jest bardzo
bogata. Pod w p y w e m dziaania bakterii w zasadowym rodowisku jelita
grubego nastpuje gnicie biaek, ktre nie zostay strawione i wchonite
w jelicie cienkim. Gnicie rni si od trawienia midzy innymi t y m , e rozpad
jbiaj^ ^
- aminokwasy zostaj rozbite i zamienione na
zwizki prostsze.
212

Niektre z nich, jak np. indol, skatol, fenole itp., s dla ustroju trujce. Cz
ich zostaje wydalona z kaem, cz za wchonita do krwi dostaje si do
wtroby, ktra zamienia je na zwizki mniej toksyczne, tworzc z nich poczenia estrowe, ostatecznie wydalane przez nerki z moczem. Zawarto tych
zwizkw w moczu wskazuje przeto na nasilenie procesw gnilnych w jelicie
grubym.

Ka
W jelicie grubym wskutek wchaniania wody nastpuje zagszczenie treci
i zamiana jej na ka. W formowaniu mas kaowych du rol odgrywa luz
wytwarzany przez bon luzow jelita grubego, ktry zlepia nie strawione
resztki pokarmu. W skad kau wchodzi: 1) woda, 2) nie strawione i nie dajce
si strawi resztki pokarmu, 3) barwniki pochodzce z nie strawionego
pokarmu oraz barwniki ciowe, 4) due iloci drobnoustrojw, 5) produkty
dziaania bakterii, 6) cholesterol, 7) sole mineralne sodu, potasu, wapnia,
magnezu i elaza.
Ilo kau zalena jest od iloci spoywanego pokarmu. Przy diecie rolinnej
wytwarza si wicej kau ni przy pokarmie misnym.
Cay, proces trawienia przy pokarmie rolinnym lub mieszanym trwa 1 - 2
doby, przy czym poow tego czasu zajmuje przesuwanie si resztek pokarmowych w jelicie grubym.

Defekacja
Oddawanie kau, czyli defekacja, rozpoczyna si od parcia na stolec, ktre
zostaje wywoane przez rozciganie cian odbytnicy nadchodzcymi masami
kaowymi. U wikszoci ludzi odbytnica pozostaje pusta a do chwili pojawienia si czucia parcia. W przerwach pomidzy oddawaniem stolca ujcie
zewntrzne odbytnicy jest zamknite wskutek staego tonicznego skurczu
obydwch mini zwieraczy odbytu. Z chwil gdy rozciganie odbytnicy
osignie pewien stopie nasilenia, nastpuj odruchowe skurcze jej ciany
i rozlunienie zwieraczy odbytu, przy czym ka zaczyna si wydobywa na
zewntrz. Do wydalenia kau przyczynia si wydatnie aktywne parcie toczni
brzusznej, tj. wzrost cinienia w jamie brzusznej, powstajcy wskutek silnego
wydechu przy zamknitej goni i skurczu mini brzucha. Defekacja koczy
si skurczem minia dwigacza odbytu, ktry wciga wynicowujc si przy
tym bon luzow odbytnicy.
Orodki nerwowe kierujce odruchem defekacji mieszcz si w odcinku
krzyowym rdzenia krgowego. Zniszczenie tego orodka prowadzi do rozlunienia mini zwieraczy odbytu i nietrzymania kau.

213

Przemiana materii i energii.

Odywianie
Cech szczegln procesw przemiany materii i energii w ustrojach ywych
jest to, e odbywaj si one w stosunkowo niskiej temperaturze (30-40).
Podobne reakcje przeprowadzone sztucznie wymagaj dugiego czasu, wysokiej temperatury albo silnie dziaajcych zwizkw, jak silne kwasy lub ugi.
Reakcje chemiczne w ustroju ywym przebiegaj stosunkowo szybko i w niskiej temperaturze dziki biologicznym katalizatorom - enzymom, ktre
wzmagaj i przypieszaj przebieg reakcji chemicznych. Dziaanie enzymw
jest swoiste, tzn. kady enzym dziaa tylko na pewn substancj (substrat) lub
grup substancji. Enzymy musz pasowa do substratu jak klucz do zamka."
Enzymy rozwijaj najsilniejsze dziaanie w temperaturze ciaa (ok. 38). Dziaanie rnych enzymw jest rwnie zalene w znacznym stopniu od odczynu
rodowiska, w jakim si znajduj. Jedne dziaaj najskuteczniej w odczynach
kwanych, inne - w obojtnych lub sabo zasadowych.
Procesy przemiany mona podzieli na dwie grupy: 1) anabolizm, asymilacja i 2) katabolizm, dysymilacja. Anabolizmem nazywamy sum procesw,
w wyniku ktrych komrki pobieraj z krwi substancje pokarmowe i tworz
z nich cz^wasnej protoplazmy. Substancje nie majce cech ycia zostaj
przy tym zamienione na yw materi. O naturze zmian anabolicznych wiemy
stosunkowo niewiele; najprawdopodobniej s to reakcje chemiczne odwrotne
do hydrolizy, przy ktrych mae czsteczki zostaj zamienione na due z utrat
wody.
Katabolizmem nazywamy procesy rozpadu substancji wchodzcych
w skad protoplazmy. Due czsteczki zostaj rozbite na zwizki prostsze, ktre
zostaj zuyte przez jnne komrki, przewanie jednak
wntrz. Procesy kataboliczne polegaj gwnie na: 1) rozszczepianiu duych
czsteczek na mniejsze, 2) hydrolizie, tj. rozbijaniu duych czsteczek na
mniejsze z przyczeniem wody, 3) utlenianiu.
Substrat
Substrat

Enzym

Enzym

a .J
Enzym

Enzym

Ryc. 119. Mechanizm dziaania enzymu.

214

Produkty
dziaania
enzymu

Przemiana biaka
Biaka s najwaniejszymi skadnikami komrek i pynw tkankowych. S to
zwizki niezwykle skomplikowane, odznaczajce si bardzo du mas czsteczkow. W skad czsteczki biaka moe wchodzi wiele tysicy atomw. Biaka
zawieraj zawsze wgiel - C, wodr - H, tlen - O i azot - N, czasami siark,
fosfor lub elazo. Poddajc czsteczki biakowe reakcjom rozkadowym stwierdzono, e typowymi produktami rozpadu biaek s stosunkowo proste zwizki
- aminokwasy. Trawienie biaek pokarmowych polega na serii przemian pod
wpywem enzymw proteolitycznych zawartych w soku odkowym, soku
trzustkowym i jelitowym, ktre doprowadzaj do rozbicia wielkich czsteczek
na podstawowe skadniki - aminokwasy.
Aminokwasy s wchaniane w jelicie cienkim, a przechodzenie ich przez
komrki bony luzowej ze wiata jelita do krwi jest procesem czynnym
wymagajcym energii. Aminokwasy zostaj przeniesione do wtroby z krwi
yy wrotnej, gdzie cz ich ulega zatrzymaniu, cz za przechodzi do
krenia oglnego. Wtroba jest gwnym, cho nie jedynym, miejscem
syntezy i degradacji aminokwasw.
Znaczenie fizjologiczne rozmaitych aminokwasw badano karmic zwierzta dowiadczalne rnymi biakami, w ktrych pewne okrelone aminokwasy
nie wystpuj. Stwierdzono przy tym, e wyczenie z pokarmu pewnych
aminokwasw pociga za sob znaczne zaburzenia w czynnociach fizjologicznych ustroju. Okazao si, e ustrj czowieka nie potrafi wytwarza pewnych
aminokwasw i te musz by doprowadzone z pokarmem. Niej podajemy
list aminokwasw wyosobnionych z biakowego pokarmu czowieka. Rozstrzelonym drukiem s wydrukowane aminokwasy, ktre musz by doprowadzone z zewntrz:

glikokol
alanina
w a l i na
leucyna
izoleucyna
arginina
lizyna

norleucyna
fenyloalanina
tyrozyna
seryna
treonina
histydyna
cystyna

metionina
kwas asparaginowy
kwas glutaminowy
kwas hydroksyglutaminowy
prolina
hydroksyprolina
tryptofan

Aminokwasy su do syntezy wasnego biaka ustrojowego, std te

najwiksze zapotrzebowanie na pokarm biakowy istnieje w kadym ustroju
rosncym, budujcym nowe komrki i tkanki. Ale rwnie dojrzay organizm
potrzebuje do pokanych iloci aminokwasw na ten cel, gdy pewna cz
biaka zawartego w ywych komrkach ulega rozpadowi i musi by zastpiona
nowym.
Aminokwasy nie uyte do budowy wasnych tkanek, zostaj rozoone
z wyzwoleniem energii. Pierwszym etapem tego rozkadu jestdezaminacja,tj.
215

oiafKoj

Karboksy-peptydaza
Trypsyna
Karboksypeptydaza

Ryc. 120. Schemat trawienia biaka.

216

odszczepienie od reszty czsteczki grupy aminowej zawierajcej azot. Odczony zostaje przy tym amoniak, ktry zostaje zamieniony na mocznik CO/
NH2/2- Synteza mocznika odbywa si w wtrobie i ma wielkie znaczenie, gdy
amoniak, gromadzc si we krwi, dziaa szkodliwie na ustrj, natomiast
mocznik nie ma trujcych waciwoci. Mocznik jest wydalany z ustroju
z moczem.
Biako
Jama ustna
Enzymy odkowe
odek

Proteozy
Enzymy trzustkowe

Jelito
cienkie

Peptony

Peptony
Enzvmv trzustkowe

Trjpeptydy

Polipeptydy

Dwupeptydy

T
Aminokwasy
Ryc. 121. Proces trawienia biaka. Enzymy proteolityczne odka (pepsyna) rozkadaj biako do
proteoz. Enzymy trzustkowe dziaajc na proteozy rozkadaj je do peptonw i dalej do peptydw.
Enzymy soku jelitowego rozbijaj oligopeptydy na aminokwasy.

Po dezaminacji czsteczki aminokwasw zostaj spalone w taki sam sposb, jak wglowodany, przy czym kocowymi produktami s dwutlenek wgla
i woda. Przy rozpadzie biaek powstaj zatem swoiste produkty zawierajce
azot. Obok mocznika, ktrego powstaje najwicej, nale tu jeszcze kreatynina, kreatyna, kwas hipurowy. Wszystkie te odpadki przemiany biakowej s
wydalane z moczem.
Przecitna zawarto azotu w biakach wynosi 16%. Jeeli wic oznaczymy
ilo azotu wydalonego na dob z moczem, moemy atwo obliczy, jaka ilo
biaka ulega w ustroju rozpadowi. Oznaczajc ilo azotu doprowadzonego
z poywieniem i wydalonego z moczem, moemy obliczy ilo biaka wprowadzonego i ilo rozoonego w ustroju. Stosunek ilociowy azotu doprowadzonego do azotu wydzielonego z moczem nazywamy bilansem azotowym.
W warunkach prawidowych, w zdrowym dorosym ustroju, wystarczajco
odywionym, ilo azotu doprowadzonego rwna si iloci wydzielonego
217

z moczem. Mwimy, e organizm taki znajduje si w stanie rwnowagi

azotowej.
Inaczej przedstawia si bilans azotowy w ustroju, ktry zuywa due iloci
biaka na budow wasnych tkanek, np. w ustroju rosncym lub wtedy, gdy
ustrj musi uzupeni nadmierne straty biaek, np. wstanie rekonwalescencji
po przebyciu dugotrwaych chorb wyniszczajcych lub po duszym okresie
godowania. W tych wypadkach ilo doprowadzonego biaka przewysza
ilo biaka rozpadajcego si i bilans azotowy jest dodatni.
'
Jeeli rozpad biaka jest wikszy ni jego dowz z pokarmem, co wystpuje
np. w cikich chorobach zakanych lub w okresie godowania, mamy do
zynienia z ujemnym bilansem azotowym. Nawet przy zupenym wstrzymaniu
dowozu biaka z pokarmem ustrj stale wydala pewn ilo azotu wskutek
rozpadu biaka ustrojowego. Ilo ta wynosi u czowieka 13-20 g na dob i nosi
nazw kwoty zuycia.
Najmniejsza ilo biaka doprowadzana wcigu doby z pokarmem, konieczna dla utrzymania rwnowagi ustrojowej azotowej, nazywa si minimum
biakowym. Ilo ta jest wiksza od kwoty zuycia i wynosi u czowieka 30-40
g. To minimum biakowe zalene jest od rodzaju biaka podawanego ustrojowi. Niektre biaka podawane nawet w najwikszych ilociach nie doprowadzaj do rwnowagi azotowej.
Wspomnielimy ju, e ustrj nie potrafi wytwarza pewnych aminokwasw i e aminokwasy te, zwane niezbdnymi, musz by dostarczone z pokarmem. W skad rozmaitych biaek wchodz rne rodzaje i rne iloci aminokwasw. Ot biako ma tym wiksz warto biologiczn dla ustroju, im
wicej zawiera aminokwasw niezbdnych i im bardziej jego skad aminokwasowy zblia si do skadu biaek ustroju. Ma to due znaczenie dla praktyki
odywiania i z tego punktu widzenia dzielimy biaka na penowartociowe, tj.
takie, ktre zawieraj wszystkie niezbdne aminokwasy, i na biaka niepenowartociowe, tj. takie, w ktrych te aminokwasy wystpuj w ilociach bardzo
maych lub brak ich zupenie.

Przemiana w g l o w o d a n w
Wglowodany s gwnym i najbardziej ekonomicznym rdem energii.
Wszystkie minie szkieletowe, minie gadkie oraz misie sercowy uywaj wglowodanw jako materiau energetycznego.
W skad wglowodanw wchodzi wgiel (C), wodr (H), i tlen (O), przy czym
ilociowy stosunek wodoru do tlenu jest taki sam, jak w wodzie, tj. 2:1, czemu
zwizki te zawdziczaj sw nazw.
Wrd wglowodanw rozrniamy cukry proste (monosacharydy) i cukry
zoone, czyli wielocukry (polisacharydy).
Cukry proste stanowi czsteczki, o wzorze CeHi206. S one rozpuszczalne
w wodzie i mog by wchonite bez zmiany przez organizm. Cukry proste s
cegiekami, z ktrych zbudowane s wszystkie wglowodany. Najwaniej218

szym dla ustroju cukrem prostym jest glukoza (cukier gronowy). Wszystkie
wysze ustroje zwierzce czerpi energi z rozpadu tego wanie cukru.
Niezalenie od tego, w jakiej postaci wglowodany zostan do ustroju doprowadzone, spalone zostaj tylko wtedy, jeeli ulegn zamianie na cukier prosty.
W razie niedostatecznego dowozu wglowodanw z pokarmem organizm
wytwarza glukoz z materiaw niecukrowych, przede wszystkim z aminokwasw.
Dwucukrwce, o wzorze C12H22O11, s zbudowane z dwch czsteczek
monosacharydw.
Wielocukry, czyli polisacharydy, o wzorze (C6H1005)n s zbudowane z wikszej
liczby grup jednocukrowych. Najpospolitszym wielocukrem rolinnym jest
skrobia. Zoone wielocukry, zanim zostan rozoone na cukry proste, musz
ulec wielokrotnemu rozbiciu nazwizki coraz prostsze o t y m samym wzgldnym stosunku skadnikw.
Skrobia i inne wglowodany ulegajce strawieniu zostaj zamienione na
cukry proste przez seri enzymw hydrolitycznych, do ktrych nale:
1) amylaza linowa - rozbijajca skrobi na szereg oligosacharydw,
2) amylaza trzustkowa - bardzo aktywna - rozkadajca skrobi na dekstryny i maltoz,
3) maltaza trzustkowa - katalizujca hydroliz maltozy na glukoz,
4) maltaza, sacharaza i laktaza, wydzielane w jelicie cienkim i rozkadajce
odpowiednie dwucukry - maltoz, sacharoz i laktoz.
Wchoniciu mog ulec tylko cukry proste. Wchanianie ich jest procesem
czynnym. Po wchoniciu w jelicie cukry te przechodz do yy wrotnej i dalej do wtroby. W wtrobie wszystkie cukry proste zostaj zamienione na
glukoz. Glukoza moe przechodzi z wtroby do krenia oglnego i wszystkich tkanek, dla ktrych stanowi gwny materia energetyczny, bdte moe
by zamieniona na glikogen. Glikogen jest wielocukrem - swego rodzaju
skrobi zwierzc", ktra odznacza si tym, i jest atwo dostpnym rdem
energii zmagazynowanej w wtrobie i w miniach. Zapasy glikogenu s
jednak ograniczone i po ich wyczerpaniu ustrj zaczyna intensywniej wykorzystywa energi zgromadzon w zwizkach tuszczowych.
Glikogen zmagazynowany w tkance miniowej z powrotem do krwi ju nie
wraca, lecz zostaje spalony w miniach do dwutlenku wgla i wody lub
zamieniony na kwas mlekowy z wyzwoleniem energii. Dopiero kwas mlekowy
powstajcy w miniach wraca z powrotem do wtroby, ktra jest zdolna
zamieni go ponownie na glikogen. W razie braku wglowodanw w pokarmie wtroba wytwarza glukoz z aminokwasw. Nadmiar glukozy nie ulegajcej spaleniu w ustroju, zostaje zamieniony na kwasy tuszczowe i w dalszym
etapie - na tuszcz, ktry jest magazynowany przez ustrj jako zapasowy
materia energetyczny.

220

Czsteczki glukozy

Ryc. 123. Proces rozkadu wglowodanw (skrobi) przez enzymy trawienne (amylazy) liny, soku
trzustkowego i soku jelitowego.

221

Regulacja poziomu cukru we k r w i

Poziom glukozy we krwi odznacza si du staoci i wynosi 80-120 mg/100
ml. Utrzymanie staego poziomu cukru we krwi jest spraw niezwykle wan
dla ustroju. Znaczniejsze obnienie poziomu cukru we krwi (poniej 50 mg/100
ml.) powoduje u wikszoci zwierzt objawy hipoglikemii - utrat przytomnoci, drgawki, a nawet mier.
W utrzymaniu poziomu glukozy we krwi i w regulacji przemiany wglowodanw ogromn rol odgrywaj w p y w y gruczow dokrewnych. Pierwsze
miejsce zajmuje tu cz wewntrzwydzielnicza trzustki, wytwarzajca hormon - insulin. Insulina zmniejsza poziom cukru we krwi dziki nastpujcym
waciwociom:
1)
2)
3)
4)

sprzyja wytwarzaniu kwasw tuszczowych z glukozy,

przyczynia si do utleniania glukozy w narzdach i tkankach,
wzmaga syntez glikogenu w wtrobie i miniach,
zmniejsza wytwarzanie glikogenu z aminokwasw.

Hormony przedniego pata przysadki mzgowej i nadnercza oraz tarczycy

maj tendencj do zwikszania poziomu cukru we krwi, dziaajc antagonistycznie w stosunku do insuliny.
Zaburzenie regulacji hormonalnej przemiany wglowodanw, powstajce
wskutek wzgldnego lub bezwzgldnego niedoboru insuliny, jest stanem
chorobowym zwanym cukrzyc. W chorobie tej zawarto cukru we krwi
wzrasta bardzo ponad norm wskutek te]go, e tkanki riie mog go wykorzysta; glukoza, bdca cennym i wysokowartociowym rdem energii, zostje
w duych ilociach wydalana z moczem.
Przemiana tuszczw
Tuszcze s to estry glicerolu i kwasw tuszczowych. Glicerol jest alkoholem trjwodorotlenowym, tuszcz powstaje przez poczenie jednej czsteczki
glicerolu z trzema czsteczkami kwasu tuszczowego. W skad tuszczw
zwierzcych wchodz zwykle kwasy palmitynowy, stearynowy i oleinowy.
Pokarm tuszczowy, ktry nadchodzi do grnego odcinka jelita cienkiego,
powoduje wydzielanie przez bon luzow jelita hormonu - cholecystokininy, ktr, jak ostatnio stwierdzono, jest identyczna z pankreozymin i pobudza
pcherzyk ciowy do wyrzucenia <pi do dwunastnicy. Kwasy ciowe
maj waciwoci detergentw i emulgatorw. Powoduj one rozproszenie
nierozpuszczalnego w wodzie tuszczu na bardzo mae kuleczki zawieszone
w rodowisku wodnym. W tej postaci materia tuszczowy staje si dostpny
dla dziaania enzymw lipolitycznych (lipazy).
Nadchodzca do dwunastnicy tre pokarmowa powoduje wytwarzanie
hormonu sekretyny, ktra drog krwi dziaa na trzustk, pobudzajc j do
wydzielania soku trzustkowego. Sok trzustkowy zawiera enzym lipaz, ktry
hydrolizuje estry kwasw tuszczowych. Wikszo spoywanego tuszczu m
222

Trjglicerydy
duqoacuchowe

Ryc. 124. Schemat trawienia tuszczw.

posta trjglicerydw, przeto gwnym produktem dziaania lipazy s: glicerol, mono- i dwuglicerycy, kwasy tuszczowe i powstajce z nich myda.
Kwasy tuszczowe, mono- i dwuglicerydy zostaj zamienione w komrkach
bony luzowej jelita cienkiego z powrotem na trjglicerydy i przechodz do
naczy limfatycznych i do limfy. W limfie znajdujemy tylko tuszcze obojtne.
Krtkoacuchowe kwasy tuszczowe mog si wchania jako wolne kwasy,
przechodz one jednak nie do limfy, lecz do yy wrotnej i do wtroby.
Nadmiar tuszczu odkada si w ustroju jako zapasowy materia energetyczny. Ustrj dorosego prawidowo odywionego czowieka zawiera 7-10 kg
223

Lipaza
trzustkowa

Lipaza
trzustkowa

Lipaza
trzustkowa

Trjglicerydy

Dwuglicerydy

Monoglicerydy

Glicerol

Kwasy tuszczowe
Ryc. 125. Schemat dziaania lipazy trzustkowej. Lipaza odszczepia od trjglicerydw jeden, dwa
lub trzy kwasy tuszczowe, w wyniku czego powstaje mieszanina kwasw tuszczowych, mono-,
dwu-, i trjglicerydw.

tuszczu, tj. 10-18% oglnego ciaru ciaa. Przewaajca cz tuszczu

gromadzi si w postaci tkanki tuszczowej, wystpujcej najobficiej pod skr,
w otoczeniu narzdw jamy brzusznej, w krezce.
Tuszcz w ustroju powstaje take z wglowodanw. Oglnie mona powiedzie, e wszelkie nadwyki kalorii pokarmowych, niezalenie od postaci,
w jakiej si dostaj do ustroju, s odkadane jako tuszcz. Tuszcz ten stanowi
zapasowy materia energetyczny, ktry zostaje uruchomiony, gdy wydatek
energii przewysza jej dowz z pokarmem.
Tuszcze s spalane w ustroju do C0 2 i H20. Pierwszym etapem na tej drodze
jest rozkad tuszczw przez lipaz na kwasy tuszczowe i glicerol. Spalanie
tuszczw nie odbywa si w t y m miejscu, gdzie s magazynowane; w t y m celu
musz by one przeniesione do innych, bardziej aktywnych tkanek, przede
wszystkim do wtroby. Rozpad kwasw tuszczowych odbywa si stopniowo
i przechodzi przez szereg etapw, w ktrych powstaj coraz to mniejsze czsteczki kwasw. Kocowym produktem rozkadu kwasw tuszczowych jest
224

ostatecznie kwas acetylooctowy, ktry zostaje spalony do C02 i H20. W pewnych warunkach chorobowych we krwi gromadz si wiksze iloci kwasu
acetylooctowego i produktw jego rozpadu, wywoujc zaburzenia rwnowagi kwasowo-zasadowej - kwasic, co stanowi due niebezpieczestwo dla
prawidowych funkcji ustroju.

Przemiana w o d y i soli mineralnych

Woda (H20) jest materiaem niezbdnym dla wszelkich procesw yciowych.
Zawarto w o d y w organizmie zwierzt ywych i czowieka wynosi okoo 65%.
Wikszo reakcji chemicznych, odbywajcych si w trakcie przemiany, przebiega w roztworach wodnych.
Woda w ustroju zawsze zawiera rozpuszczone sole mineralne i inne substancje, ktre wytwarzaj w pynach organizmu, objtych nazw rodowiska
wewntrznego, pewne stae cinienie osmotyczne. Objto wody i ilo
rozpuszczonych w niej soli mineralnych musi by taka, by utrzyma cinienie
osmotyczne na staym poziomie. Woda przy tym jest nie tylko zwykym
rozpuszczalnikiem reagujcych substancji, lecz sama bierze aktywny udzia
w wielu przebiegajcych reakcjach.

Tabela 7
Dobowy bilans w o d n y (wg Besta i Taylora)

Dowz
Pokarm stay i ppynny
Woda powstajca w procesach przemiany
Pyn (woda, mleko, herbata.
kawa itd.)
Razem

m)
1200
300
1000

2500 ml

Straty

ml

skra
puca z powietrzem wydychanym
mocz
ka

350
500
1500
150
2500 ml

Parowanie wody wydzielanej z potem przez skr stanowi bardzo istotny

czynnik w mechanizmie regulacji ciepoty ustroju.
Cz wody wchodzcej w skad tkanek znajduje si w nich w postaci
zwizanej.
Czowiek ginie szybciej z braku dowozu wody ni z braku poywienia. Jeeli
bez pobierania pokarmu staego czowiek moe utrzyma si przy yciu okoo
30 dni, to bez w o d y mier nastpuje ju po kilku dobach.
Dobowe zapotrzebowanie wody u czowieka dorosego wynosi ok. 40 g/kg
ciaru ciaa. Zapotrzebowanie wody zostaje pokryte przez wprowadzone
pyny, ktrych uywamy dziennie ok. 1-1,5 I, wod zawart w pokarmach
15 - Anatomia i fizjologia

225

(1-1,8 I) i wod powstajc w tkankach w procesach spalania. Dowz wody

musi uzupenia sta strat wody wydalanej przez nerki (mocz), skr (pot),
puca (para wodna) i przewd pokarmowy (wyprnienia). Te straty w o d y s
zwizane z przebiegiem wanych czynnoci fizjologicznych ustroju.
Dowz wody do ustroju jest regulowany swoistym czuciem pragnienia.
Pragnienie powstaje wskutek odruchowego pobudzenia odpowiednich
orodkw nerwowych przy pierwszych objawach zmiany cinienia osrnotycznego krwi.
Wchanianie wody odbywa si w jelicie cienkim i grubym. Wchonita do
krwi woda przechodzi przez wtrob i dostaje si do krenia wielkiego.
Prawie caa wchonita woda przechodzi bardzo szybko z krwi do pynw
tkankowych, tote nawet po wypiciu znacznej iloci pynu nie obserwuje si
istotnego rozwodnienia krwi.
Przemiana wody pozostaje w cisym zwizku z przemian innych substancji - biaek, wglowodanw, tuszczw, przede wszystkim za z przemian soli
mineralnych. Niektre jony soli nieorganicznych zatrzymuj wod w ustroju,
inne - przyczyniaj si do jej utraty. Sole sodowe zatrzymuj wod w tkankach,
sole potasowe i wapniowe sprzyjaj wydalaniu wody z ustroju.
Sole mineralne, podobnie jak woda, nie dostarczaj ustrojowi energii, s
jednak niezbdne do normalnego przebiegu procesw yciowych. Sole mineralne wchodz w skad koci, nadajc im twardo. Stanowi one nieodczny
skadnik protoplazmy komrek, jako rozpuszczalne skadniki pynw ustrojowych ddgrywaj du rol w procesach pobudzenia mini i nerww, przyczyniaj si do utrzymania rwnowagi kwasowo-zasadowej ustroju staego
cinienia osmotycznego pynw ustrojowych.
Zawarto poszczeglnych soli mineralnych w tkankach i pynach utrojowych jest^taa, a odchylenie od tego optymalnego stenia stanowi powan
grob dla ycia.

Sole wapnia
Wap (Ca) jest nieodzownym skadnikiem protoplazmy i pynw tkankowych. W duych ilociach znajduje si w kociach i zbach; 99% wszystkich
soli wapnia w ustroju przypada na koci. Wap jest cile zwizany z procesami pobudliwoci miniowej, z czynnoci serca, przepuszczalnoci bon
komrkowych.W postaci zjonizowanej jest czynnikiem koniecznym w krzepniciu krwi. Organizm nie moe si przystosowa do niedoboru wapnia, tote
konieczny jest stay jego dowz w pokarmach. Dla utrzymania prawidowego
poziomu wapnia wystarcza doprowadzenie 0,75 g wapnia na dzie. Najlepszym rdem wapnia jest mleko. Dzieci, kobiety ciarne i karmice wymagaj dowozu wikszych iloci wapnia.

226

Sole fosforu
Fosfor (P) znajduje si w ustroju nie tylko w postaci nieorganicznych
fosforanw, lecz wchodzi take w skad zoonych zwizkw organicznych.
Organiczne zwizki fosforu odgrywaj niezwykle wan rol w procesach
yciowych.
Sole sodu i potasu
Sd (Na) i potas (K) wystpuj przewanie w postaci jonw soli dobrze
rozpuszczalnych we wszystkich tkankach ustroju. Najwiksze iloci sodu
znajduj si w pynach pozakomrkowych, potas jest natomiast przede
wszystkim jonem wewntrzkomrkowym.
Inne sole
Siarka (S) wchodzi w skad wikszoci biaek.
elazo (Fe) znajduje si nie tylko w krwinkach czerwonych, lecz take we
wszystkich komrkach ciaa. Bierze ono udzia w przenoszeniu tlenu. Zapasy
elaza w ustroju s ograniczone,tote konieczny jest jego dowz z pokarmem.
rdem elaza s: chleb razowy, tko jaja, miso, owoce, zielone jarzyny.
Jod (J) wchodzi w skad hormonu tarczycy - t y r o k s y n y . Zapotrzebowanie
ustroju na ten pierwiastek jest niezwykle mae i wynosi 0,000044 g na dob.
Mied (Cu) wystpujca w ustroju jest czynnikiem biorcym udzia w tworzeniu hemoglobiny, chocia sama w jej skad nie wchodzi.

Witaminy
Witaminami nazywamy organiczne skadniki pokarmowe, ktre nie dostarczaj ani energii, ani budulca dla nowo tworzcych si komrek, s jednak
niezbdne dla prawidowego funkcjonowania organizmu. Witaminy s zwizkami o stosunkowo niewielkiej masie czsteczkowej i rnorodnej budowie
chemicznej. W porwnaniu z pbdstawowymi skadnikami pokarmowymi biakami, tuszczami i wglowodanami ilo witamin potrzebna do prawidowego przebiegu procesw yciowych jest znikoma.
Gwnym rdem witamin w pokarmie czowieka i zwierzt s roliny,
w ktrych witaminy s syntetyzowane. Czowiek otrzymuje witaminy bd
bezporednio z pokarmem rolinnym, bdz pokarmem pochodzenia zwierzcego, w ktrym s witaminy nagromadzone uprzednio z materiau rolinnego.
Brak lub niedobr witamin w poywieniu pociga za sob znaczne zaburzenia w przemianie materii i energii, wywoujc schorzenia zwane hipowitaminozami i awitaminozami.
Badania ostatnich dziesicioleci wykazyy, e istnieje cisy zwizek pomidzy witaminami a enzymami, ktre normuj procesy przemiany materii
i energii w ustroju. Okazao si, e szereg enzymw powstaje przez poczenie
227

rnych witamin z biakiem. W ten sposb choroba wywoana brakiem lub

niedoborem witamin w pokarmach jest w swej istocie nastpstwem niedostatecznej aktywnoci odpowiedniego enzymu, ktry katalizuje odpowiednie
ogniwo przemian chemicznych.
Wszystkie znane dzi witaminy dzielimy na dwie grupy: 1) rozpuszczalne
w tuszczach i 2) rozpuszczalne w wodzie. Do pierwszej grupy nale
witaminy A, D, E i K. Do drugiej zesp witamin B i witamina C.

Tabela 8
Witaminy
Witamina

Dziaanie

Objawy niedoboru

rdo

koenzym
barwnikw
wzrokowych

lepota zmierzchowa,
wysychanie skry

zwierzce: tran, pene 5000 j.m.

mleko, mietana, sery,
maso, tko jaja
rolinne: te warzywa
i owoce

Bi
(Tiamina)

koenzym w przemianie wglowodanowej

beri-beri,
nerww

zwierzce: miso wiep- 0,5 mg

rzowe, wtroba, produk- na 1000
ty mleczne
kcal
rolinne: roliny strczkowe, orzechy, otrby, chleb
razowy

B2
(Ryboflawina)

skadnik enzymw zapalenie bony luzo- zwierzce: mleko, ser, jatkankowych

wej jzyka, zajady
ja, wtroba, serce, miso
rolinne: jarzyny liciaste
zielone, pieczywo z razowej mki

PP
(Niacyna)

skadnik nukleotydw DPN i TPN

Bg
(Pirydoksyna)

228

zapalenie

pelagra, zapalenie
skry, biegunki, otpienie umysowe (trzy
D - dermatitis, diarrhoea, dementia)

stanowi grupy
drgawki, nadmierna
prostetyczne nie- pobudliwo nerwoktrych enzymw wo-miniowa
(dekarboksylaz i aminotransferaz)

Minimalne zapotrzebowanie dzienne

1,8 mg

zwierzce: wtroba, nerki, 10-15 mg

chude miso, drb
rolinne: wyroby z mki
razowej, nie oczyszczane
kasze, orzeszki ziemne
zwierzce: miso, wtroba, nerki, w niewielkiej
iloci w mleku
rolinne: kieki pszenicy,
pieczywo razowe, orzeszki ziemne, kukurydza, w
niewielkiej iloci zielone
jarzyny

2 mg

Witamina

Dziaanie

Objawy niedoboru

Kwas pantotenowy

skadnik
mu A

koenzy-

zapalenie skry, zapa- szeroko rozpowszechniolenie jelit, niewydol- ny w wielu pokarmach

no nadnerczy, ysie- zwierzce: nerki, wtronie
ba, jaja
rolinne: wikszo wieych jarzyn, wyroby z mki razowej, orzeszki ziem
ne

Biotyna

bierze udzia w
syntezie kwasw
tuszczowych

zapalenie skry, zapa- szeroko rozpowszechniolenie jelit

na w wielu pokarmach
zwierzce: nerki, wtroba, jaja, mleko
rolinne: wikszo wieych jarzyn

Kwas
foliowy

udzia w transpor- sprue, niedokrwisto

cie reszt jednowglowych

udzia w metaboBi2
(cyjanokoba- lizmie aminokwalamina)
sw pobudza erytropoez

(Kwas askorbinowy)

D
(Kalcyferol)

(Alfa-tokoferol)

bliej nie znane;

udzia w syntezie
kolagenu

rdo

Minimalne zapotrzebowanie dzienne

szeroko rozpowszechniny w wielu pokarmach

zwierzce: wtroba kurczt
rolinne: licie zielonych
warzyw

niedokrwisto zoliwa

zwierzce: wtroba, nerki,

miczaki, chuda woowina, cielcina, baranina,
drb, jaja, sery

gnilec

rolinne: owoce cytrusowe, jagody (czarna porzeczka), melony, ananasy, zielone jarzyny liciaste (papryka zielona, kapusta), pomidory, ziemniaki

zwiksza wchanianie wapnia i fosforanw z przewodu

pokarmowego

krzywica

koenzym w transporcie elektronw

w ukadzie cytochromw

u zwierzt zaburzenia zwierzce: wtroba, jaja

czynnoci rozrodczych rolinne: olej z kiekw
pszenicy, zielone jarzyriy
liciaste, olej baweniany, orzechy, roliny strczkowe

500 ng

2,8 jtg

75 mg

zwierzce: tran w niewielkich ilociach w mleku i 400 j.m.

male, wtrobie, tku
jaja kurzego

229

Witamina

Dziaanie

Objawy niedoboru

rdo

K
(Przeciwkrwotoczna)

bierze udzia w
syntezie protrombi ny w wtro bie

krwawienia

zwierzce: wtroba
rolinne: zielone jarzyny
liciaste (kapusta, szpinak) kalafiory, soja

Minimalne zapotrzebowanie dzienne

Przemiana energii
Przemiany w ywym ustroju tocz si na tych samych zasadach co w przyrodzie martwej. Do procesw yciowych w caej rozcigoci stosuje si powszechne prawo zachowania energii i materii, goszce, e energia nie moe
z niczego powstawa ani te gin, moliwe s tylko przemiany jednego
rodzaju energii w inny.
rdem, z ktrego ywy ustrj czerpie entergi, s wysokoczsteczkowe
skadniki pokarmowe (wglowodany, tuszcze, biaka); w nich nagromadzony
jest pewien zasb energii, okrelany jako energia chemiczna. Jest to wewntrzna energia wiza midzyatomowych w postaci drga i ruchw atomw
w czsteczkach.
W gruncie rzeczy jest to energia promieniowania sonecznego, zatrzymana
i zwizana przez roliny zielone w procesie fotosyntezy i ewentualnie wtrnie
przeksztacona przez organizmy zwierzce.
Gwnym zadaniem bada nad przemian jest poznanie drg i sposobw,
w jaki energia chemiczna substancji pokarmowych zostaje przeksztacona
i zuyta na ruchy mini, wydzielanie gruczow, przewodzenie bodcw
w nerwach, wzrost tkanek i inne przejawy energetyczne charakteryzujce ywy
organizm.
Metody pomiaru wydatkowania energii
Wszystkie rodzaje energii wyzwalanej przez ywe komrki, z wyjtkiem
pracy zewntrznej, ulegaj ostatecznie przemianie na ciepo, ktre ustrj
oddaje otoczeniu.
Ilo ciepa, a co za tym idzie i energii wytwarzanej przez ustrj, mona
oznaczy za pomoc metody zwanej kalorymetri. Istniej dwa rodzaje
kalorymetrii - bezporednia i porednia.
Kalorymetria bezporednia polega na oznaczeniu caej iloci ciepa, jak
ustrj oddaje w pewnym okrelonym czasie. W zastosowaniu do czowieka
metoda ta jest trudna do realizacji. Sam kalorymetr, w ktrym umieszcza si
badanego, musi by duy i tak urzdzony, aby badany mg w nim spdzi
230

duszy okres czasu, gdy ustrj oddaje ciepo stosunkowo wolno. Kalorymetr
musi by naleycie zabezpieczony przed utrat ciepa. Wszystkie te trudnoci
zostay pokonane i udao si dokona t metod p o m i a r w wydatkowanej
przez ustrj energii. Otrzymane wyniki wiadcz o t y m , e organizm czowieka
podlega najzupeniej prawu zachowania energii i materii.
Obliczenia uzyskane metod kalorymetrii bezporedniej pozwoliy na w p r o wadzenie o wiele prostszego sposobu oznaczania bilansu energetycznego
czowieka, mianowicie kalorymetrii poredniej.
Ilo energii produkowanej przez ywy ustrj zalena jest od iloci spalonych biaek, tuszczw i wglowodanw. Stwierdzono, e przy utlenieniu 1
g biaka wytwarza si w organizmie 4,1 kcal, 1 g tuszczu daje 9,2 kcal, 1
g w g l o w o d a n w dostarcza 4,1 kcal ciepa.

Wspczynnik

oddechowy

Wspczynnikiem o d d e c h o w y m nazywamy stosunek objtociowy w y dzielonego dwutle.nku wgla do pobranego w t y m samym czasie tlenu, tj.
C0 2
02
Stosunek ten jest rny przy utlenianiu w g l o w o d a n w , biaek i tuszczw,
tote oznaczanie wspczynnika oddechowego pozwala nam do pewnego
stopnia zorientowa si, jakie substancje s w ustroju utleniane. Wyjanijmy
to na przykadzie utleniania cukru gronowego. Reakcja chemiczna przebiega
wedug rwnania: "
C 6 H 12 0 6 + 60 2 -> 6C0 2 + 6H 2 0
Z rwnania tego wida, e ilo czsteczek pobranego tlenu rwna si iloci
czsteczek wydzielonego dwutlenku wgla, a poniewa, zgodnie z prawem
Avogadry, jednakowe iloci czsteczek gazu w tych samych warunkach
cinienia i temperatury zajmuj jednakow objto, to stosunek objtociowy
CO,
02
czyli wspczynnik oddechowy przy spalaniu glukozy oraz wszystkich innych
w g l o w o d a n w , wynosi 1.
Spalenie biaka wymaga wikszej iloci tlenu i wspczynnik oddechowy dla
biaek w y n o s i 0,8.
Przy spalaniu tuszczw stosunek C 0 2 : 0 2 = 0,71.
Przy pokarmie mieszanym, takim jaki spoywamy w zwykych warunkach,
wspczynnik oddechowy wynosi 0,85-0,9.
Oznaczenie pobranego 0 2 i wydzielonego C0 2 wykonuje si za pomoc
specjalnie do tego celu skonstruowanych przyrzdw. Zuyciu 1 I tlenu przy
spalaniu w g l o w o d a n w towarzyszy wydzielanie 5,047 kcal; przy spalaniu
231

biaek i tuszczw zuycie 1 I tlenu odpowiada nieco mniejszej iloci energii.

A zatem rnym wspczynnikom o d d e c h o w y m przy zuyciu 1 I tlenu odpowiadaj rne iloci wyzwalajicej si energii, co ilustruje tab. 9.
Tabela 9
Wspczynnik
oddechowy
Ilo energii wyzwolonej
przy zuyciu 1 l tlenu
(w kcal)

0,70

0,75

0,80

0,85

0,90

0,95

1,0

4,686

4,739

4,801

4,863

4,924

4,985

5,047

Oznaczanie wytwarzanej energii na

przemiany gazowej

podstawie

Za pomoc specjalnych aparatw, z ktrych badany pobiera tlen i do

ktrych wydycha dwutlenek wgla, oznaczamy ilo zuytego tlenu oraz
wydzielonego dwutlenku wgla i z wartoci tych obliczamy wspczynnik
oddechowy. Zta beli odczytujemy, jaka ilo kalorii p r z y d a n y m wspczynniku
odpowiada 1 I tlenu. Liczb t mnoymy przez ilo litrw zuytego tlenu
i otrzymujemy w ten sposb ilo energii wytworzonej w kaloriach przy
danym wspczynniku oddechowym w okrelonym czasie.
Przypumy np., e w cigu 10 m i n badany zuy 2012 ml 0 2 i wydziel i 1970
ml C0 2 .
Wspczynnik o d d e c h o w y ^ =
= 0,85
O2
io/U
Rwnowanik kaloryczny 1 I tlenu przy takim wspczynniku znajdujemy
w tabeli: rwna si on po zaokrgleniu 4,9. A zatem w cigu 10 m i n badany
wytworzy 2,01 4,9 = 9,85 kcal. W przeliczeniu na dob wyniesie to 11,6 6
24 = 1 4 1 8 kcal.

Przemiana

podstawowa

Ilo energii wytwarzanej przez ywy ustrj zalena jest od w a r u n k w , ktre

zmieniaj nasilenie procesw przemiany. W jednakowych warunkach wydatkowanie energii jest t y m mniejsze, im mniejsza jest praca wykonana przez
ustrj. Ale nawet wtedy, gdy nie w y k o n u j e m y adnej pracy, adnych zbdnych
ruchw, pewna ilo energii zostaje zuyta na podtrzymanie staej temperatury ciaa, prac serca, ruchy oddechowe oraz procesy wegetatywne.
T ilo energii nazywamy przemian p o d s t a w o w albo spoczynkow.
U zwierzt staocieplnych znaczna cz przemiany podstawowej idzie na
utrzymanie temperatury ciaa na poziomie wyszym ni temperatura otoczenia. Poniewa organizm traci stale ciepo przez sw powierzchni stykajc si
z atmosfer, wielko przemiany podstawowej jest bardziej zalena od powierzchni ni od ciaru ciaa.
232

U ludzi przemian podstawow mierzymy na czczo, co najmniej 12 h po

ostatnim posiku i po kilkudniowej diecie bezbiakowej. Przed rozpoczciem
badania ukada si badanego w ku, poleca rozlunienie wszystkich mini
j pozostanie w moliwie zupenym bezruchu. Po 30 min cakowitego spokoju
wcza si aparat respiracyjny, sucy do oznaczania w y m i a n y gazowej, na
podstawie ktrej oznacza si warto przemiany spoczynkowej. U dobrze
odywionego zdrowego czowieka redniego wzrostu i ciaru ciaa przemiana podstawowa wynosi okoo 1800 kcal na dob albo 40 kcal na 1 m 2
powierzchni ciaa/h lub 1 kcal na 1 kg ciaru ciaa/h.
Warto przemiany podstawowej zalena jest od Wieku (u dzieci jest wiksza
ni u dorosych), od temperatury ciaa (wzrost temperatury zwiksza podstawow przemian materii), od temperatury zewntrznej (chd - zwiksza,
gorco - zmniejsza przemian), od czynnoci gruczow dokrewnych (hormony tarczycy, adrenalina i wycig z przedniego pata przysadki zwikszaj
podstawow przemian materii poprzez h o r m o n tyreotropowy). Gd lub
dugotrwae niedoywienie zmniejszaj podstawow przemian materii. Warto przemiany podstawowej wyraa si zwykle w procentach powyej lub
poniej normy. U osb zdrowych odchylenia od wartoci prawidowej wahaj
si w granicach 15%.

Przyrost

czynnociowy

przemiany

energii

Czynnikiem w p y w a j c y m najszybciej na wzrost przemiany energii w ustroju jest praca fizyczna - im cisza jest praca mini, t y m wiksze jest
wydatkowanie energii. Tabela 10 ilustruje wzrost przemiany dobowej przy
pracy w rnych zawodach.
Rne iloci energii zuywanej przez ustrj wymagaj rnych iloci
pokarmu.
W czasie snu podstawowa przemiana obnia si o 8 - 1 0 % . Praca umysowa
nie w p y w a w sposb widoczny na wysoko przemiany. Bardzo znacznie
zwiksza przemian h o r m o n gruczou tarczowego. W niedoczynnoci tarczycy
T a b e l a 10
Zuycie energii
Zawd

(w kcal na dob)

- w procentach
w stosunku do
przemiany podstawowej
= 1800 kcal

Urzdnik
Krawiec
Mechanik
Stolarz
onierz na manewrach
niwiarz
Drwal

2556
2681
3189
3257
3960
4388
5600

142
149
177
181
220
244
311

233

przemiana obnia si poniej normy, a w nadczynnoci (choroba Basedowa)

wybitnie wzrasta.

Swoistodynamiczne

dziaanie

pokarmu

Spoywanie pokarmu w ilociach przewyszajcych zapotrzebowanie kaloryczne prowadzi do odkadania si w ustroju zapasw, gwnie w postaci
tuszczw i niewielkiej iloci glikogenu. Stwierdzono, e pokarm podany
zwierzciu godujcemu nie tylko zostaje zuyty na odnow tkanek i pokrycie
potrzeb energetycznych, lecz take powoduje wzrost przemiany. Jeeli np.
godujcemu zwierzciu podamy samo tylko biako w iloci rwnej pod
wzgldem kalorycznym wartoci podstawowej przemiany materii, to produkcja ciepa bdzie o 30% wiksza, niby to wynikao z podanej iloci pokarmu.
Wglowodany powoduj podobny wzrost tylko o 4%, a tuszcze o 6%. Ten
wzrost przemiany pod w p y w e m spoytego pokarmu zosta nazwany swoistodynamicznym dziaaniem pokarmu albo t e r m i c z n y m e f e k t e m " pokarmu.
Wytwarzanie tej dodatkowej iloci ciepa wskutek swoistodynamicznego
dziaania pokarmu nastpuje w wtrobie. Przypuszcza si, e energia ta
powstaje w procesie dezaminacji aminokwasw.

ywienie
Poznanie procesw przemiany materii i energii dao naukowe podstawy do
ustalenia zasad odywiania czowieka. Zasady ywienia stanowi dzi samo,dzieln ga wiedzy, niezwykle wan w warunkach wspczesnej cywilizacji,
gdy naturalne rodki spoycia nie s konsumowane na miejscu ich powstania,
lecz wytwarzane na wielk skal, konserwowane, przechowywane i transportowane na due1 odlegoci. W naszych warunkach zagadnienie to jest szczeglnie wane wqfeec wielkiego wzrostu zakadw masowego ywienia.
Problemami ywienia prcz fizjologii zajmuje si jeszcze szereg innych
dyscyplin, jak dietetyka, higiena ywienia, technologia rodkw spoywczych.
Fizjologia zajmuje si gwnie d w o m a zagadnieniami zwizanymi z ywieniem: 1) ustaleniem zapotrzebowania organ izmu na rne skadniki pokarmowe w rnych warunkach ycia i pracy, 2) ustaleniem iloci tych skadnikw
w rnych pokarmach.
Zapotrzebowanie kaloryczne
M w i l i m y ju, e w stanie zupenego spoczynku zapotrzebowanie energetyczne ustroju wynosi okoo 40 kcal na 1 m 2 powierzchni ciaa na godzin, tj. ok.
1800 kcal na dob. Przy ustalaniu liczby kalorii, jakie chcemy wprowadzi
z pokarmem na pokrycie potrzeb energetycznych, musimy doda okoo 15%
cakowitej iloci kalorii na pokrycie swoistodynamicznego dziaania pokarmu,
tj. 270 kcal.
'234

A zatem na pokrycie potrzeb energetycznych ustroju pozostajcego w spoczynku potrzeba okoo 2070 kcal. Zapotrzebowanie kaloryczne kadego czowieka zalene jest od charakteru jego czynnoci. Im wikszy udzia w tych
T a b e l a 11
Czynno
Spokojne stanie
Praca siedzca
Wolny chd
Szybki chd
Praca rednio cika
Praca cika
Praca bardzo cika

kcal/h ponad podstawow

przemian
15
20-25
120
180-200
90-140
180-300
320-380

czynnociach ma praca miniowa, tym wicej kalorii musi ustrj otrzyma

z pokarmem.
Tabela 11 (wg Wintona i Byalissa) podaje przykady zapotrzebowania
kalorycznego ponad przemian podstawow przy rnych czynnociach.
Ustalenie dobowego zapotrzebowania energetycznego ilustruje poniszy
przykad:
8 h snu - przemiana podstawowa 70 kcal/h
8 h pracy rednio cikiej (70 + 130 kcal/h)
8 h spokojnego zachowania si bez snu (70 + 25 kcal/h)
Razem

560 kcal
1600 kcal
760 kcal
2920 kcal

Z powyszego wynika, e przecitnie pracujcy dorosy czowiek wymaga

dowozu z pokarmem okoo 3000 kcal na dob.
Zapotrzebowanie kaloryczne dzieci jest mniejsze w wartociach bezwzgldnych ni osb dorosych, jednake w stosunku do ciaru ciaa jest ono
znacznie wiksze.
Tabela 12 przedstawia dane liczbowe dotyczce zapotrzebowania na energi i najwaniejsze skadniki pokarmowe zalene od wieku (wg Food and
Nutritional Board National Research Council).
Kady gram wglowodanw i biaek dostarcza 4,1 kcal, 1 g tuszczu - 9,2
kcal.
Wikszo zapotrzebowania energetycznego pokrywaj wglowodany.
Ilo podstawowych skadnikw poywienia przy racji dziennej np. 3380 kcal
powinna wynosi:
100 g biaka
100 g tuszczu
500 g wglowodanw

410 kcal
920 kcal
2050 kcal

'235

 8
<2 ^

o
o o
o o
o

~ u

C
O
C

O
O
o O
o co
o
co

i.
s
U
o

o
o o
o o
o
oO Co
oNI Co
oM o
o 00
o
C
CD ID C5

o o o

oo ho co
O
IO U)
t ld co
r^

CO CD - r- CM

o
o o
5 o
o

o o o
CNI o
00 CO

oM oLO 0o0
C
CM CM CM

O O LD LD
00 CO CO CO

o ifl
o io
o
^r

o 00
o 00
o

CO B S

CD O CM
CM (M

lo r^ ld

o
o
rt
I-

* C
*O Cv
* CD*<-CMo CNI

> O)
.2 E

0)
'Z
o
<0

o
o o
o o
o o
o o
o o
o o
o

(35 CO CM coCM 00 o
Mct>i co
- CM
CM
CM CM CNI C

2 2

o o o

o
o o o
o
CD oco o o

o
o
o
o coo
o
00 o

o o
o
0o
o
-0 CM

o
o o
o
o
00 LoD 00

o
o
o
o
o Ol
o
NO

o
o
00

o
o
O

CM

o
o

o o
o o
o o
o
o
CO ^J LD

o o o
o
o
o
o o
o o o o
LD CD 00 O CM t

o o o
o
OJ o
O 0o5

O
o
o
LO

o
o
o
ID

o
o
o
co

o
o
o
oo

o
o
o
o
o
o O
o O
o
ID ID

CM CM

o o
o
o
o
oO
o
o
o o
o o
LDLD
O
O LD LD tf
LD
CM CM CO

o
o
o
o o
o
LD O O

LO ID O

O
CM

o
CM

CO CD

o
o
00

o
o
00

o
o

00

Ao - lt

C3
<U
< o
B co
CM
<0
CD S i
X3
<0 s fo
H 3
O co*
O 'd

EE
co <
~'

co O)
E

o
t! <2
3 a
a o
<
no

o
S?>0-0
e
5 tn
c o

Nm

">O

E
^
o
Z

ra a)

o
o

CO

CO

00

LO

Ci

^ 11) ID

05

o
o

o
o
00

o
o o
o o
o

o
o
o
o
oO 0
o0
- C

C
CM
r-M-h-CMOCM

CM O
CO

O LD LD
CD t^ 00

LLD
DC
CM
D L00
D

p^ a)
co ld" pC oo"

00 00

CO LD

t CM CO CD

co
CO r^ Lco
D

c>-

o
O
lo
lo
co id
lo r--

I I inI
a
i-ooifl
o lo

03
O.

3
O

'236

ID ID ID LD ID
CO LD r^ CO LO CO ID

o
> ot
<- J>
!>) Jli)
i-

oi
-

co a)
fl)
ctr
i <ey>
Sr N
92
la
Ci A
o

CO
I CD
I O)I

i- co co

CO CO U) U)
E ' E E

00 CO O) CM

I CM
I in
i. C) CM LD
O!

^ -N
g\9>

i i i T
o
r^ o

Tabela

13

Normy zapotrzebowania dziennego mczyzn na biako, tuszcze, wglowodany i kalorie zalenie

od wieku i ciaru ciaa.
Wiek

Ciar naleny

Biako

Tuszcze

Wglowodany

Kalorie

lat

kg

(kcal)

50
55
60
65
70
75
80
85

50
55
60
65
70
75
80
85

62
66
70
74
78
82
86
90

370
392
415
438
460
485
505
528

2300
2450
2600
2750
2900
3050
3200
3350

50
55
60
65
70
75
80
85

50
55
60
65
70
75
80
85

55
59
63
67
70
74
78
82

325
348
370
393
405
428
450
473

2050
2200
2350
2500
2600
2750
2900
3050

50
55
60
65
70
75
80
85

50
55
60
65
70
75
80
85

47
50
52
56
59
62
66
69

270
283
298
320
333
345
368
380

1750
1850
1950
2100
2200
2300
2450
2550

18-35

35-55

55-75

T a b e l a 14
Normy zapotrzebowania dziennego kobiet na biako, tuszcze, wglowodany i kalorie zalenie od
wieku i ciaru ciaa
Wiek
lat

18-35

35-55

Ciar naleny
kg

Biako
g

Tuszcze
g

Wglowodany
g

Kalorie
(kcal)

40
45
50

40
45
50

55
60
65
70

55
60
65
70

43
47
51
54
58
62
64

253
275
298
310
333
355
370

1600
1750
1900
2000
2150
2300
2400

40
45

40
45

39
43
46
48

225
248
260
275

1450
1600
1700
1800

5Q

5Q

55

55

'237

Wiek
lat

Ciar naleny
kg

Biako

Tuszcze

Wglowodany

Kalorie
(kcal)

35-55

60
65
70

60
65
70

52
55
59

298
310
333

1950
2050
2200

40
45
50
55
60
65
70

40
45
50
55
60
65
70

32
35
39
42
44
47
50

180
192
215
228
243
255
268

1200
1300
1450
1550
1650
1750
1850

55-75

Regulacja temperatury
Czowiek, podobnie jak zwierzta staocieplne, ma zdolno utrzymywania
temperatury swego ciaa na staympoziomie, duo wyszym i niezalenym od
otoczenia.
U czowieka temperatura ciaa mierzona pod pach waha si w granicach
36,5-36,9C. Temperatura mierzona w odbytnicy jest o 0,4-0,5 wysza.
Temperatura powierzchni skry jest nisza: przy 37 pod pach temperatura
skry twarzy wynosi 20-26, koczyn 20, skry brzucha 34. Temperatura
narzdw wewntrznych jest wysza, temperatura wtroby wynosi 38-38,6.
Temperatura ciaa ulega wahaniom dobowym: najnisza jest wczesnym
rankiem, najwysza pnym popoudniem. U kobiety wystpuj rytmiczne
wahania temperatury w zwizku z cyklem miesiczkowym - w okresie miesiczkowym i bezporednio po nim temperatura jest nisza.
Bilans cieplny ustroju
Jak ju wspomnielimy, energia cieplna ustroju powstaje nieustannie
wskutek utleniania skadnikw pokarmowych. Il ciepa produkowanego
przez czowieka wynosi przecitnie 2400-2800 kcal na dob, za w warunkach
zupenego spoczynku warto ta wynosi ok. 1800 kcal. Ciepo to jest oddawane
otoczeniu gwnie przez powierzchni ciaa, w mniejszym stopniu z wydychanym powietrzem i wydzielinami. Jest rzecz zrozumia, e dla utrzymania
staej temperatury ciaa musi istnie rwnowaga midzy iloci ciepa produkowanego w ustroju i oddawanego do otoczenia. Ciepo w ciele czowieka nie
jest zatrzymywane, gdy spowodowaoby to stay wzrost temperatury ciaa,
prowadzcy do przegrzania ustroju.
Strata ciepa przez ustrj zalena jest gwnie od cigle zmieniajcych si
warunkw klimatycznych rodowiska zewntrznego. Mechanizmy regulacyjne stojce na stray utrzymania staej temperatury ciaa polegaj z jednej
strony na regulowaniu produkcji ciepa, z drugiej na regulowaniu iloci
oddawanego ciepa.
'238

Produkcja ciepa
Ciepo wytwarzane jest w ustroju we wszystkich tkankach, w ktrych
odbywa si utlenianie, przede wszystkim za w miniach i w wtrobie.
Produkcja ciepa w wtrobie i w miniu sercowym jest mniej wicej staa,
natomiast w miniach szkieletowych zmienia si w bardzo szerokich granicach - j e s t dua w czasie pracy i bardzo maa w stanie spoczynku.
W stanie spoczynku w miniach powstaje t y m wicej ciepa, im wiksze
jest ich napicie (tonus), utrzymywane przez impulsy nerwowe, nieustannie
dochodzce do nich z mzgu. Produkcja ciepa w pozycji lecej przy wiadomie napitych miniach jest o 10% wysza ni przy miniach rozlunionych.
Nieznaczne ruchy powoduj wzrost produkcji ciepa o 25%, chodzenie o 60-80%, a cika praca do 500%.
W wyniku ochodzenia powierzchni ciaa powstaje na drodze odruchowej
m i m o w o l n y , okresowy skurcz mini w postaci dreszczu", wskutek czego
zwiksza si produkcja ciepa. Udzia mini w wytwarzaniu ciepa mona
wykaza dowiadczalnie na zwierztach zatruwajc je kurar. Kurara poraa
minie poprzecznie prkowane, czemu towarzyszy znaczne obnienie temperatury ciaa.

Straty ciepa
Wspomnielimy wyej, e wytwarzane w ustroju ciepo nie moe si w nim
zatrzymywa, gdy doprowadzioby to do przegrzania ciaa i podniesienia jego
temperatury do takiego poziomu, przy ktrym przebieg procesw yciowych
jest niemoliwy. Oddawanie ciepa jest zatem czynnikiem niezbdnym do
utrzymania staej temperatury ciaa nawet przy normalnym, a t y m bardziej
przy zwikszonym wytwarzaniu ciepa. Natomiast przy normalnej temperaturze wewntrznej zaczynaj dziaa mechanizmy ochronne zabezpieczajce
ustrj przed nadmiern utrat ciepa.
Gwn drog, jak organizm traci ciepo, jest powierzchnia ciaa. Przez
skr czowiek traci okoo 4 / 5 caej iloci ciepa.
Procentowy stosunek iloci ciepa oddawanego przez organizm czowieka
rnymi drogami podaje tab. 15.
Oddawanie ciepa przez powierzchni ciaa odbywa si w trojaki sposb: 1)
przez promieniowanie, 2) przez przewodzenie ciepa i 3) przez parowanie potu.
Ilo ciepa oddawanego w kadym z tych sposobw zalena jest od
T a b e l a 15
Straty ciepa
Przez powierzchni skry
Przez puca
Na ogrzanie spoywanego pokarmu i w o d y
Wydalanego z moczem i kaem

%
82,0
13,0
4,6
1,3

'239

w a r u n k w otoczenia zewntrznego. Gdy temperatura skry jest wysza od

temperatury otoczenia, utrata ciepa odbywa si przez promieniowanie i przewodzenie. Ogrzana powierzchnia ciaa oddaje energi ciepln w postaci
promieni podczerwonych, ktre mona odczu zbliajc do siebie donie na
odlego kilku centymetrw. Odczuwa si wwczas ciepo j a k o d nagrzanego
przedmiotu.
Utrata ciepa przez przewodnictwo polega na t y m , e bardziej ogrzane ciao
oddaje ciepo czsteczkom otaczajcego go rodowiska. Ilo ciepa oddawana t drog zalena jest od rnicy temperatur midzy ciaem a otoczeniem, od
ciepa wasnego rodowiska stykajcego si z ciaem oraz od ruchu czsteczek
ogrzanych (konwekcji). Przy temperaturze otoczenia wynoszcej 15 czowiek
normalnie ubrany traci 44% oddawanej iloci ciepa przez promieniowanie,
a 30% przez przewodzenie i konwekcj.
Regulacja oddawania ciepa przez promieniowanie i przewodzenie polega
na zmianach ukrwienia skry. Gdy temperatura rodowiska zewntrznego jest
wysoka, naczynia krwionone skry rozszerzaj si, naczynia za narzdw
wewntrznych zwaj si. W ten sposb krew przenosi ciepo z miejsca jego
powstania do skry, gdzie nastpuje jego utrata. I na odwrt, przy niskiej
temperaturze otoczenia naczynia skry ulegaj zweniu, dziki czemu utrata
ciepa zostaje ograniczona.
Utrata ciepa przez parowanie wysuwa si na pierwszy plan wwczas, gdy
temperatura otoczenia dorwnuje lub przewysza temperatur ciaa.
Przejcie w o d y w par w y m a g a energii cieplnej dla pokonania wzajemnego
przycigania czsteczek (ciepo parowania). Strata ciepa przy parowaniu potu
ze skry jest znaczna - wyparowanie z powierzchni skry 1 g w o d y w temperaturze 30 odbiera okoo 0,58 kcal. Ilo ciepa oddawana przez
parowanie jest zalena od iloci potu wytwarzanego przez gruczoy potowe.
W w a r u n k a c h normalnych odbywa si przez skr parowanie niewyczuwalne (perspiratio insensibilis), przy wzrocie temperatury ciaa lub wysokiej
temperaturze otoczenia wydzielanie potu zwiksza si bardzo znacznie. W warunkach tropikalnych lub przy bardzo cikiej pracy w wysokiej temperaturze
(grnicy, hutnicy) ilo wydzielanego potu moe dochodzi do 10-121 w cigu
dnia. Parowanie w o d y z powierzchni ciaa zalene jest od temperatury,
wilgotnoci i ruchu otaczajcego powietrza. Im mniejsza jest wilgotno
otaczajcego powietrza, t y m wiksze jest parowanie, dlatego te w zakadach
pracy, gdzie panuje wysoka temperatura i utrata ciepa jest moliwa tylko
przez parowanie, wielkie znaczenie ma kontrola wilgotnoci powietrza.
Stosunkowo niewielka ilo ciepa jest oddawana z w y d y c h a n y m powietrzem i wydalinami (mocz i ka).
Regulacja temperatury ciaa
Wytwarzanie i utrata ciepa zalene s od: 1) nasilenia procesw przemiany,
2) zmian w ukrwieniu i 3) wydzielania potu. Wszystkie te czynniki pozostaj
pod kontrol ukadu nerwowego i gruczow dokrewnych. W orodkowym
'240

ukadzie nerwowym znajduje si specjalny orodek termoregulacji, pooony

w podwzgrzu, ktry wywiera wpyw na temperatur ciaa za porednictwem
orodka naczynioruchowego, nerww idcych do gruczow potowych, nadnerczy, wtroby i mini szkieletowych. Nakucie ig tej okolicy podwzgrza
powoduje u zwierzt wzrost temperatury ciaa.
W warunkach fizjologicznych orodek termoregulacji moe by pobudzony
albo na drodze odruchowej przez bodce dochodzce z powierzchni skry,
albo te przez zmiany temperatury krwi, dopywajcej do tego orodka.
Pobudzenie z orodka termoregulacji zostaje przekazane za porednictwem
ukadu autonomicznego do narzdw biorcych udzia w wytwarzaniu bd
utracie ciepa.

UKAD O D D E C H O W Y

Dla procesw yciowych organizmu konieczny jest tlen, ktry pobieramy

z powietrza w procesie oddychania. Ustroje jednokomrkowe oddychaj
caym ciaem. W miar rnicowania si ukadw w przebiegu procesu
filogenetycznego wyksztacaj si narzdy oddechowe. U stawonogw s
nimi cienkie, rozgazione rureczki, zwane tchawkami. Ryby pobieraj tlen
rozpuszczony w wodzie za pomoc narzdw zwanych skrzelami. S to fady

Ryc. 126. Schemat ukadu oddechowego.

'242

bogato unaczynionej tkanki, midzy ktrymi przepywa woda zawierajca tlen.

U ssakw i u czowieka narzdy, ktre bior udzia w procesie oddychania,
tworz ukad oddechowy (apparatus respiratorius). W s k a d ukadu oddechowego wchodz grne i dolne drogi oddechowe oraz waciwy narzd oddechowy - puca.
Do drg oddechowych grnych zaliczamy: jam nosow i gardo, bdce
jednoczenie skadnikiem drg pokarmowych. Do drg oddechowych dolnych nale: krta, tchawica i oskrzela. Drogi oddechowe kocz si w pucach, waciwych narzdach oddechowych, w ktrych odbywa si wymiana
gazowa.

DROGI ODDECHOWE

l\los i jama nosowa

Nos (nasus) ma ksztat trjciennej piramidy, podstaw zwrconej ku
doowi. Wierzchoek piramidy tworzy nasada nosa. Ley ona midzy ukami
b r w i o w y m i , oddzielona od gadzizny zagbieniem. Powierzchnie boczne
nosa maj ksztat trjktny; stykajc si ze sob, tworz one grzbiet nosa.
W czci grnej powierzchnie te s rwne, w czci dolnej s uwypuklone
i stanowi skrzyda nosa. Rusztowanie nosa tworz koci nosowe i chrzstki.
Cz grna nosa jest kostna, cz dolna ma szkielet chrzstkowy. Poniej
koci nosowych grzbiet nosa stanowi chrzstka przegrody nosa. Po obu jej
stronach znajduj si chrzstki boczne. Grny brzeg kadej z nich czy si
z w o l n y m brzegiem koci nosowej, za brzeg przyrodkowy - z chrzstk
przegrody nosa. W skrzydach nosa le chrzstki skrzydowe. W ustawionej
poziomo podstawie nosa znajduj si otwory, zwane nozdrzami przednimi,
ktre prowadz do j a m y nosowej. Nos pokryty jest skr, w ktrej znajduj si
liczne gruczoy ojowe.
Poza czowiekiem nos wystpuje u niektrych map czekoksztatnych, ale
jest on sabo wyraony. Ze wzgldu na ksztat profilu rozrniamy nos prosty
(grecki), nos w y p u k y (rzymski), nos haczykowaty (semicki) i nos wklsy
(zadarty).
Ksztat nozdrzy przednich zaley od kstatu nosa. Nos wski ma nozdrza
ustawione strzakowo, w nosach szerokich kierunek dugiej osi nozdrzy
zbliony jest do poprzecznego. Ksztaty nosa s dziedziczone przez potomstwo. Charakterystyka ksztatu nosa ma bardzo wane znaczenie w badaniach
antropologicznych.
Jama nosowa (cavum nasi) podzielona jest na dwie poowy przegrod
nosa. Przegroda ustawiona w paszczynie strzakowej zbudowana jestz koci,
chrzstki i skry. W skad czci kostnej przegrody nosa wchodzi lemiesz
i blaszka pionowa koci sitowej (p. Ukad kostny), cz chrzstn tworzy
chrzstka przegrody nosa. Najbardziej ku przodowi wysunita cz przegro'243

dy zbudowana jest ze skry i nosi nazw czci boniastej. Od tyu jama

nosowa czy si z gardem przez nozdrza tylne.
Kada z powek jamy nosowej podzielona jest dodatkowo przez trzy
maowiny nosowe na trzy przewody nosowe. Przewd nosowy grny ley
midzy maowin nosow grn a rodkow, rodkowy znajduje si midzy
maowinami nosow rodkow a doln i przewd nosowy dolny ley midzy
maowin nosow doln a dnem jamy nosowej. Midzy wolnymi brzegami
maowin a przegrod nosa znajduje si przewd nosowy wsplny. Ku
przodowi od przewodw nosowych ley przedsionek nosa. Tworzy go rozszerzona cz jamy nosowej midzy nozdrzami przednimi a fadem bony
luzowej, zwanym grobl nosa. Grobla nosa biegnie od koca przedniego
maowiny nosowej rodkowej ku przodowi.
Od tyu przewody nosowe cz si z przewodem nosowo-gardowym,
otwierajcym si przez nozdrza tylne do czci nosowej garda. Jama nosowa
czy si z wypenionymi powietrzem zatokami przynosowymi. Nale do
nich: zatoka klinowa, zatoka szczkowa, zatoka czoowa oraz komrki koci
sitowej (p. Ukad kostny).
Z przewodem nosowym grnym czy si zatoka klinowa i komrki sitowe
tylne. Przewd nosowy rodkowy czy si z zatok klinow, zatok szczkow
i komrkami sitowymi przednimi. Przewd nosowy dolny nie czy si
z zatokami przynosowymi, lecz ma poczenie z oczodoem przez przewd
nosowo-zowy. Przez ten przewd ciecz zowa odpywa z worka zowego do
jamy nosowej.
Jama nosowa wysana jest bon luzow, pokryt nabonkiem wielowarst w o w y m migawkowym; jedynie przedsionek jamy nosowej pokrywa skra
z tkwicymi w niej krtkimi, grubymi wosami. Bona luzowa jest silnie
unaczyniona i zawiera liczne komrki wydzielajce luz. Zatoki przynosowe
wycielone s bon podobn do bony luzowej jamy nosowej.
Bona luzowa jamy nosowej jest obficie unaczyniona. Najliczniejsze rozgazienia naczy obserwujemy w bonie luzowej przegrody nosa i std
najczciej powstaj krwawienia.
Nerwy bony luzowej nosa nale do I i II gazi nerwu trjdzielnego.
Ponadto cz wchowa zaopatrywana jest przez wkna wchowe dochodzce do nerww wchowych.
Czynnociowo jam nosow mona podzieli na: 1) okolic wchow i 2)
okolic oddechow.
Okolica wchowa zajmuje grn cz jamy nosowej, lec midzy maowin nosow grn a przegrod nosa. W bonie luzowej okolicy wchowej
znajduj si zakoczenia nerww wchowych (p. Narzdy zmysw).
Okolica oddechowa obejmuje pozosta cz jamy nosowej. Przez okolic
oddechowa przechodzi powietrze do dalszych odcinkw drg oddechowych.
Powietrze wdychane w jamie nosowej zostaje: a) oczyszczone z kurzu, ktry
osiada na wilgotnej bonie luzowej, b) ogrzane, c) nasycone par wodn.
Dziki temu powietrze wdychane do puc nie zanieczyszcza, nie ozibia i nie
wysusza dolnych drg oddechowych i samych puc.
'244

Krta
Droga oddechowa prowadzi z jamy nosowej do j a m y garda, gdzie krzyuje
si z drog pokarmow. Jam garda opisano w rozdziale,o przewodzie
pokarmowym. Z j a m y garda droga oddechowa prowadzi do krtani.
Krta (larynx) ma ksztat trjciennej piramidy, szerszej u gry, zwajcej
si ku doowi. Zawieszona za pomoc wizade i mini na koci gnykowej ley
na wysokoci IV i V krgu szyjnego. Poczenie z koci gnykow sprawia, e
ruchy jej s przekazywane krtani, tak e minie unoszce ko gnykow
unosz jednoczenie krta. Od dou krta czy si z tchawic. Do powierzchni
bocznych krtani przylega gruczo tarczowy (tarczyca) i czciowo minie szyi.
Tylna powierzchnia krtani ssiaduje z gardem. Krta jest jednoczenie narzdem gosu i wskutek wysoce wyspecjalizowanych czynnoci jej budowa jest
bardzo zoona.

Ryc. 127. Krta widziana od strony lewej i nieco od przodu.

'245

Chrzstki krtani
Szkielet krtani tworzy 9 chrzstek, ktre s poczone za pomoc wizade
i mini. Chrzstki dziel si na nieparzyste i parzyste (tab. 16).
Chrzstka tarczowata skada si z dwch czworoktnych pytek chrzstnych, zczonych pd ktem skierowanym wierzchokiem ku przodowi. Kt ten
jest wikszy u dzieci i u kobiet (wynosi zwykle powyej 120), u mczyzn zblia
si do kta prostego (90). W czci grnej poczenia widnieje gbokie
wcicie tarczowe grne, w czci dolnej - s a b o zaznaczone wcicie tarczowe
dolne. Tylne krawdzie obu pytek przechodz w rogi grne, ku doowi w rogi
dolne. Rogi dolne cz si stawami z chrzstk piercieniowat.
Chrzstka tarczowata daje si atwo wyczu przez skr na przedniej
powierzchni szyi. Niejednokrotnie, szczeglnie u mczyzn, mona zauway
wynioo krtaniow, zwan take jabkiem Adama". Tworz j wywinite
brzegi wcicia tarczowego grnego.
0
T a b e l a 16
Chrzstki krtani
Chrzstki nieparzyste
Chrzstka tarczowa

(cartilago

thyroidea)

Chrzstka piercieniowata

(cartilago

cricoidea)

Chrzstka nagoniowa

(cartilago

epiglottica)

Chrzstki parzyste
chrzstka nalewkowata

(cartilago

arytenoidea)

chrzstka rkowata

(cartilago

corniculata)

chrzstka klinowata

(cartilago

cuneiformis)

Chrzstka piercieniowata ley poniej chrzstki tarczowej i ma ksztat

sygnetu. Skada si ze skierowanego ku przodowi uku i lecej od tyu pytki.
Na pytce, w miejscu przejcia jej brzegu grnego w boczny, le powierzchnie
stawowe, suce do poczenia z chrzstkami nalewkowatymi. Na bocznych
powierzchniach uku chrzstki piercieniwatej znajduj si powierzchnie
stawowe dla rogw dolnych chrzstki tarczowej.
Chrzstka nagoniowa ma ksztat zbliony do licia. Jej wsza cz szypuka - czy si za pomoc wizada z okolic wcicia tarczowego
grnego. Inne wizada cz nagoni z podstaw jzyka. Chrzstka nagoniowa ma du sprysto i pochylajc si ku tyowi zamyka wejcie do
krtani.
Chrzstka nalewkowata, parzysta, ma ksztat zbliony do ostrosupa trjciennego, o podstawie trjktnej. Kt podstawy, zwrcony ku przodowi,
tworzy wyrostek gosowy, kt skierowany ku bokowi - wyrostek miniowy.
Na dolnej powierzchni trzeciego tylnego kta widnieje powierzchnia stawowa
czca si po obu stronach z powierzchniami stawowymi pytki chrzstki
piercieniwatej. Wierzchoek chrzstki nalewkowatej skierowany ku grze
czy si z chrzstk rkowat.
'246

Parzysta chrzstka rkowata jest bardzo maa, ma ksztat stoka i czy si

z wierzchokiem chrzstki nalewkowatej.
Chrzstka klinowata, parzysta, maa, o zmiennym ksztacie, tkwi w tylnej
czci fadu nalewkowo-nagoniowego.
Chrzstki tarczowata, piercieniowata oraz nalewkowate s poczone ze
sob stawami, w ktrych zachodz ruchy w cile okrelonych kierunkach.
Chrzstka tarczowata wykonuje ruchy w paszczynie strzakowej, oddalajc
si przy t y m lub zbliajc do chrzstek nalewkowatych. Obraca si przy t y m
dookoa osi poprzecznej, biegncej przez stawy piercienno-tarczowe. Chrzstki nalewkowate wykonuj ruchy obrotowe dookoa osi pionowej, biegncej
od wierzchoka tej chrzstki do jej podstawy. Stawy midzy chrzstkami krtani
zbudowane s podobnie do innych staww, ruchy jednak s w nich ograniczone.

Wizada krtani
Wizada krtani dziel si na dwie grupy (tab. 17).
Wizado t a r c z o w o - g n y k o w e porodkowe i oba wizada tarczowo-gnykowe boczne cz chrzstk tarczowat z koci gnykow. Przestrze midzy
tymi wizadami zajmuje szeroka i cienka bona tarczowo-gnykowa.
Wizado piercienno-tchawicze wypenia przestrze midzy chrzstk
piercieniowat a pierwsz chrzstk tchawicy, tworzc poczenie midzy
t y m i narzdami.
Wizado gosowe (ligamentum vocale), zwane tewizadem tarczowo-nal e w k o w y m dolnym, biegnie od wyrostka gosowego chrzstki nalewkowatej
do wewntrznej powierzchni chrzstki tarczowatej w miejsce poczenia obu
jej pytek; drgania tego wizada powoduj powstawanie gosu.
Wizado kieszonki krtaniowej przebiega nieco wyej ku bokowi i rwnolegle do wizada poprzedniego. Midzy tymi d w o m a wizadami ley wejcie
do kieszonki krtaniowej.
Wizado piercienno-tarczowe w postaci szerokiego, cznotkankowego
pasma czy chrzstk piercieniowat z chrzstk tarczowat.
Wizado tarczowo-nagoniowe czy szypu chrzstki nagoniowej
z grnym wciciem chrzstki tarczowej.
Tabela

17

Wizada krtani
Wizada czce krta z otoczeniem

Wizada waciwe krtani

Wizado tarczowo-gnykowe
porodkowe

Wizado kieszonki krtaniowej

Wizada tarczowo-gnykowe boczne

Wizado piercienno-tarczowe

Wizado piercienno-tchawicze

Wizado tarczowo-nagoniowe

Wizado gosowe

'247

Minie krtani
Minie krtani, podobnie jak wizada, dziel si na dwie grupy: minie
przebiegajce midzy krtani, koci gnykow i mostkiem oraz minie
waciwe krtani. Pierwsze dziaaj na ca krta i mog j unosi lub obnia.
Dokadniej zostay one omwione w rozdziaach o miniach szyi;
Minie waciwe krtani wpywaj ha ruchy poszczeglnych chrzstek,
zmieniajc ich wzajemne pooenie. Jedne z nich zbliaj lub oddalaj chrzstk tarczowat od chrzstek nalewkowatych, inne zwaj szpar goni,
jeszcze inne wywouj jej rozszerzenie. Minie waciwe krtani s podane
w t a b . 18.
Misie piercienno-tarczowy jest jedynym miniem zewntrznym krtani.
Rozpoczyna si na uku chrzstki piercieniowatej, koczy na powierzchni
Chrzstka
tarczowata
Wizado
gosowe

#I ll-

i
Wi
\ i

"'U
0

iiNe
A

Chrzstka
nalewkowata

Ryc. 128. Schemat pooenia wizade g o s o w y c h : A- gonia zamknita, B - g o n i a czciowo

otwarta, C - g o n i a otwarta maksymalnie.
Tabela

18

Minie w a c i w e krtani
Czynno

Misie

zblianie chrzstki tarczowatej

Misie g o s o w y
(m. vocalis)

do nalewkowatych

Misie tarczowo-nalewkowy
(m.

thyroarytenoideus)

Misie piercienno-tarczowaty
(m.

Misie piercienno-nalewkowy t y l n y

'248

od nalewkowatych

cricothyroideus)

Misie nalewkowy poprzeczny

(m. artytenoideus transversus)
Misie nalewkowy skony
(m. artytenoideus obliguus)
Misie piercienno-nalewkowy boczny
(m.
cricoarytenoideus lateralis)

(m.

oddalanie chrzstki tarczowatej

cricoarytenoideus

posterior)

zwanie goni

rozszerzanie szpary
goni

bocznej chrzstki tarczowatej, przebiegajc skonie od dou, przodu i rodka

ku grze, bokowi i tyowi. Zblia on uk chrzstki piercieniwatej do chrzstki
tarczowatej, oddalajc od siebie chrzstki nalewkowat i tarczowat..Pociga
to za sob napicie fadw gosowych.
Misie piercienno-nalewkowy boczny przyczepia si do grnej czci
bocznej powierzchni uku chrzstki piercieniwatej, koczy na wyrostku
miniowym chrzstki nalewkowatej. Pociga ten wyrostek ku przodowi, przy
czym wyrostek gosowy przesuwa si w kierunku przyrodkowym. W ten
sposb nastpuje zwenie goni.
Misie piercienno-nalewkowy tylny rozpoczyna si na tylnej powierzchni
pytki chrzstki piercieniwatej, koczy na wyrostku miniowym chrzstki
nalewkowatej. Pocigajc ten wyrostek ku tyowi, powoduje oddalenie od
siebie wyrostkw gosowych i w ten sposb rozszerza goni.
Misie g o s o w y przebiega rwnolegle do wizada gosowego, przylegajc do niego od strony bocznej. Tworzy on wsplnie z wizadem g o s o w y m
podstaw fadu gosowego.
Misie t a r c z o w o - n a l e w k o w y ma takie same przyczepy, jak wizado
kieszonki krtaniowej. Obydwa powysze minie zbliaj chrzstk tarczowat
do chrzstek nalewkowatych. Wraz z miniem piercienno-tarczowym, dziaajcym odwrotnie, reguluj napicie fadw gosowych, a co za t y m idzie wysoko gosu.
Misie n a l e w k o w y poprzeczny czy obydwie chrzstki nalewkowate,
przyczepiajc si do ich tylnej powierzchni. Misie kurczc si zblia do siebie
chrzstki nalewkowate, przez co zwa szpar goni. Misie n a l e w k o w y
skony przebiega ukonie midzy jedn a drug chrzstk nalewkowat
i podobnie jak poprzedni zwa szpar goni.

Jama krtani
Jama krtani (cavum laryngis) wysana jest bon luzow, pokryt nabonkiem wielorzdowym m i g a w k o w y m . Wyjtek stanowi fady gosowe, pokryte nabonkiem w i e l o w a r s t w o w y m paskim. Migawki nabonka poruszaj si
w kierunku iamy garda i wyrzucaj drobne ciaka, trafiajce z powietrza (kurz,
sadze itp.).
Wntrze krtani dzielimy na trzy odcinki: 1) przedsionek krtani, 2) goni i 3)
jam podgoniow.
Przedsionek krtani (vestibulum laryngis) rozpoczyna si wejciem do krtani
ograniczonym od przodu krawdzi nagoni, z boku fadami nalewkowo-nagoniowymi. Kady z nich przebiega od bocznej krawdzi nagoni do
wierzchoka chrzstki nalewkowatej. W tylnej czci fadu widoczne s dwie
wyniosoci. Boczn tworzy guzek klinowaty, ktry odpowiada chrzstce
klinowatej. Przyrodkowa, zwana guzkiem rkowatym, jest utworzona przez
lec w niej chrzstk o tej samej nazwie.
'249

Kieszonka
krtaniowa

Jama
podgoniowa

Ryc. 129. Przekrj czoowy przez krta widzian od tyu.

Gonia ( g l o t t i s ) jest najwsz czci jamy krtani. Od gry ograniczaj j

fady kieszonki krtaniowej. Kada z nich biegnie od wewntrznej powierzchni
chrzstki tarczowatej do chrzstki nalewkowatej. Pod bon luzow znajduje
si w t y m miejscu znane nam ju wizado kieszonki krtaniowej.
Poniej fadw kieszonki krtaniowej przebiegaj fady gosowe. We wntrzu
tych fadw znajduje si wizado gosowe oraz przebiegajcy bocznie misie gosowy. Pomidzy fadem kieszonki krtaniowej i fadem gosowym
widzimy zagbienie, ktre bocznie od fadu kieszonki krtaniowej uwypukla si
ku grze, tworzc przestrze, zwan kieszonk krtaniow. Tylne koce fadw
gosowych mog si zblia lub oddala od siebie, co zaley od pooenia
chrzstki nalewkowatej. Cz szpary goni zawarta midzy fadami gosowymi nosi nazw czci midzyboniastej. Ku t y o w i midzy wyrostkami chrzstki nalewkowatej znajduje si cz midzychrzstkowa szpary goni.
Szeroko goni, jak i napicie fadw gosowych zale od dziaania mini
krtani. Powietrze przechodzc przez zwon goni wprawia w drganie fady
gosowe. Wysoko gosu, ktry przy t y m powstaje, zaley m. in. od napicia
fadw gosowych, natomiast sia gosu zaley od szybkoci prdu powietrza
przechodzcego przez goni.
Wysoko gosu zaley rwnie od b u d o w y krtani. Na og u osb o maej
krtani gos jest wyszy. Mczyni maj gos niszy z powodu wikszej krtani
i co za t y m idzie - duszych fadw gosowych.
'250

Barwa gosu, po ktrej moemy pozna mwicego, zaley od b u d o w y

i funkcji przestrzeni rezonansowych. S nimi: jama gardowa, jama nosowa
oraz zatoki przynosowe. Inn czynnoci krtani jest ochrona drg oddechowych przed wtargniciem do pokarmu z jamy garda. Rol t spenia przede
wszystkim nagonia, a nastpnie minie zamykajce szpar goni.
Wejcie do krtani, szpar goni, fady kieszonki i fady gosowe moemy
obejrze u czowieka ywego posugujc si lusterkiem laryngologicznym,
w p r o w a d z o n y m do jamy garda lub te specjalnym przyrzdem, zwanym
laryngoskopem. Badanie laryngoskopowe krtani ma bardzo wane znaczenie
diagnostyczne w schorzeniach tego narzdu.
Poniej fadw gosowych wiato krtani ponownie si rozszerza, tworzc
jam podgoniow ( cavum infraglotticum), ktra przechodzi bezporedniow tchawic. Jak w s p o m n i a n o , krta z tchawic czy si za porednictwem
wizada piercienno-tchawiczego.
W bonie luzowej krtani, poza fadami g o s o w y m i , wystpuj liczne gruczoy cewkowe i cewkowo-pcherzykowe o charakterze surowiczym i surowiczo-luzowym. Gruczoy swoj wydzielin zwilaj fady gosowe, jak rwnie
cae wntrze krtani.

Tchawica
Tchawica ( trachea) ma ksztat sprystej, spaszczonej od tyu rury, ktra
g r n y m kocem czy si z krtani, dolnym przechodzi do wntrza klatki piersiowej, gdzie dzieli si na dwa oskrzela gwne. Na przekroju poprzecznym
tchawica ma ksztat zbliony do podkowy. W odcinku g r n y m w y m i a r strzakowy tchawicy przewysza w y m i a r poprzeczny, w poowie dugoci oba w y m i a ry s sobie rwne, w czci dolnej w y m i a r poprzeczny jest wikszy od strzakowego. Dugo tchawicy u czowieka dorosego waha si w granicach od 10 do
15 cm, szeroko od 13 do 22 mm.
Tchawic dzielimy na cz szyjn i piersiow. Cz szyjna czy si
z chrzstk piercieniowat krtani wizadem piercienno-tchawiczym. Od
przodu ssiaduje ona z miniami powierzchownymi szyi. Spaszczona powierzchnia tylna tchawicy przylega do przeyku. W d o l n y m odcinku czci szyjnej
tchawica objta jest przez tarczyc. Midzy przeykiem a tchawic po obu
stronach le: nerw bdny, ttnica szyjna wsplna i ya szyjna wewntrzna.
W czci szyjnej tchawica jest dostpna badaniu dotykiem.
Poniej o t w o r u grnego klatki piersiowej znajduje si cz piersiowa
tchawicy, zakoczona rozdwojeniem tchawicy. Po stronie lewej piersiowej
czci tchawicy ley uk aorty, od przodu pie ramienno-gowowy, a u dzieci
rwnie grasica, ktra u osb dorosych ulega stuszczeniu.
Rusztowanie tchawicy tworz spryste chrzstki tchawicze, ktre utrzymuj drono wiata tchawicy, nie pozwalajc na zapadanie si jej cian. Kada
z chrzstek ma ksztat podkowy wypukoci zwrconej ku przodowi. Poszczeglne chrzstki cz si ze sob za pomoc wizade obrczkowych.
'251

Tylna, przylegajca do przeyku, cz tchawicy nie zawiera chrzstek i nosi

nazw ciany boniastej. ciana boniasta zawiera rwnie wkienk mini
gadkich, z ktrych jedne, lece od wewntrz, cz w o l n e koce chrzstek
tchawiczych, inne maj przebieg poduny. Bona luzowa wycieajca wntrze tchawicy pokryta jest nabonkiem wielorzdowym cylindrycznym migawkowym. W bonie luzowej, szczeglnie pokrywajcej cian boniast, wida
liczne gruczoy tchawicze o budowie cewkowej i cewkowo-pcherzykowej.

Oskrzela
Tchawica na wysokoci IV krka midzykrgowego dzieli si na dwa
oskrzela g w n e (bronchi principales), rozchodzce si pod ktem 90. Oskrzele prawe jest grubsze, krtsze (3-5 cm) i przebiega bardziej pionowo, lec
niejako w przedueniu tchawicy. Lewe, o dugoci 5 - 8 cm, jest ciesze
i biegnie bardziej poziomo. Wskutek tego ciaa obce, ktre dostay si do
tchawicy, czciej wpadaj do oskrzela prawego.
Stosunki topograficzne obu oskrzeli s odmienne. Oskrzele gwne prawe
jest objte od gry ukiem yy nieparzystej, ktra biegnie z tylnej ciany klatki
piersiowej do yy gwnej grnej. Nad oskrzelem g w n y m lewym przerzuca
si od przodu ku t y o w i uk aorty.
Budowa oskrzeli gwnych jest podobna do budowy tchawicy. Wystpuj tu
rwnie podkowiaste chrzstki, poczone ze sob wizaaami. Tyln cz
oskrzeli gwnych stanowi ciana boniasta. Bon luzow pokrywa nabonek
wielorzdowy migawkowy, zawierajcy gruczoy oskrzelowe.

Puca
Puca ( pulmones ), lece w klatce piersiowej, s waciwym narzdem
oddechowym, w ktrym dochodzi do w y m i a n y gazw midzy krwi a powietrzem.
Puca maj ksztat stokw, obcitych z jednej strony. Grna cz puca
nazywa si szczytem, dolna podstaw. Oba puca rni si nieco midzy
sob: puco prawe jest krtsze szersze od lewego.
Na kadym pucu wyrniamy trzy powierzchnie: przeponow, ebrow
i przyrodkow. Ksztat ich jest dostosowany do zarysw cian klatki piersiow e j i ssiadujcych z pucami narzdw. Powierzchnia przeponowa jest
wklsa, powierzchnia ebrowa wypuka, powierzchnia przyrodkow, zwrcona do rdpiersia i krgw, na pewnej przestrzeni przylega do serca.
Miejsce to, nieco zagbione, nosi nazw wycisku sercowego.
Powierzchnie puc oddzielone s od siebie brzegami. Brzeg dolny oddziela
powierzchni ebrow i przyrodkow od przeponowej. Brzeg przedni ley na
granicy powierzchni ebrowej i przyrodkowej. Na pucu lewym w dolnej
czci tego brzegu widnieje wcicie sercowe puca lewego. Cz krgowa
'252

powierzchni przyrodkowej jest miejscem stopniowego przejcia powierzchni

przyrodkowej w powierzchni ebrow od tyu.
Kade puco jest podzielone na paty ( lobi ). Puco prawe liczy ich trzy: pat
grny, r o d k o w y i dolny. Puco lewe ma dwa paty - grny i dolny. Paty puc
oddzielone s szczelinami. Jedna z nich, zwana szczelin skon, przebiega
jednakowo w o b y d w u pucach. Rozpoczyna si w okolicy wnki, biegnie ku
grze i ku tyowi, przechodzc na tyln powierzchni puc na wysokoci
wyrostka kolczystego III krgu piersiowego. Std schodzi po powierzchni
ebrowej ku doowi i ku przodowi, dochodzc do przedniego brzegu puca
w okolicy chrzstki VI ebra. Od tego miejsca poda ku grze i ku tyowi,
osigajc wnk.
Szczelina pozioma znajduje si jedynie w pucu prawym i jest znacznie
pytsza od szczeliny skonej. Biegnie poziomo wzdu IV ebra od brzegu
przedniego puca do linii pachowej prawej. Z przebiegu szczeliny wynika, i
patrzc na puco prawe od przodu widzimy jedynie pat grny i pat rodkowy.
Z boku widoczne s trzy paty, od tyu - dolny i cz grnego, odpowiadajca
szczytowi puca.
Kady z patw rozpada si na odrbne jednostki czynnociowe, zwane
segmentami oskrzelowo-pucnymi, do ktrych prowadz odpowiadajce im

Ryc. 130. Puco prawe od strony przyrodkowej. Zwr uwag na uoenie gwnych oskrzeli
w stosunku do naczy.
17-Anatomia i fizjologia

253

oskrzela segmentowe. Granice midzy poszczeglnymi segmentami nie s

tak wyranie zaznaczone, jak granice patw, niemniej segmenty s jednostkami autonomicznymi, majcymi wasne oskrzela i wasne naczynia. W kadym
pucu wyrnia si 10 segmentw.
Znajomo granic segmentw pucnych jest szczeglnie wana w chirurgii
klatki piersiowej, poniewa pozwala na operacyjne usunicie zmienionej
czci puca, obejmujcej zwykle jeden lub kilka segmentw.
Na przyrodkowej powierzchni puca znajduje si miejsce nie pokryte
opucn, zwane wnk puca (hilus pulmonis). Przez wnk przechodz do
puc: ttnica pucna, gazie oskrzelowe aorty piersiowej, oskrzela i nerwy.
Opuszczaj puca: yy pucne, yy oskrzelowe i naczynia limfatyczne. T w o r y ,
ktre wnikaj do puc bd te z nich wychodz w obrbie wnki, nosz
wspln nazw korzenia puc (radix pulmonis).
Kolejno skadnikw korzenia puc jest inna po stronie prawej ni po lewej.
Po stronie prawej, idc od gry, napotykamy kolejno: oskrzele, ttnic i y.
Po stronie lewej: ttnic, oskrzele i y.
Barwa puc zaley od szeregu czynnikw, ktre zmieniaj si w cigu ycia.
Bezpowietrzne puca podu z p o w o d u duej zawartoci krwi maj barw
ciemnoczerwon; noworodek, ktry zaczerpn powietrza, ma puca bladorowej barwy. W miar upywu czasu do pcherzykw pucnych dostaj si

T. puc
Oskrzele
grne
prawe
.. pucne

Ryc. 131. Puco lewe od strony przyrodkowej.

'254

drobniutkie czsteczki cia staych (pyki) i puco przybiera barw zalen od

rodzaju tych pykw, najczciej szaroniebieskaw. U grnikw oddychajcych powietrzem z zawartoci pykw w g l o w y c h barwa puc jest stalowogranatowa. Jeeli czowiek oddycha powietrzem silnie zapylonym (kamieniarze, stolarze, grnicy, zecerzy), powstaje u niego choroba puc, zwana pylic
(pneumoconiosis).
Puca podu niezawieraj powietrza, ich ciar waciwy wynosi 1,060. Puca
takie wrzucone do w o d y ton. Po wykonaniu przez noworodka pierwszego
wdechu ciar waciwy puc zmniejsza si do 0,490 i puca takie wrzucone do
w o d y utrzymuj si na powierzchni.
W zwizku z niewielkim ciarem waciwym ciar puc czowieka dorosego w y n o s i zaledwie okoo 1000 g u kobiet i okoo 1300 g u mczyzn.

Topografia puc
Jam klatki piersiowej mona podzieli na trzy czci. Dwie z nich zajte s
przez puca, w trzeciej mieci si serce oraz inne narzdy rdpiersia. Szczyty
puc wystaj nieco ponad I ebro i obojczyk, tak e zranienia przyrodkowej
czci okolicy nadobojczykowej mog przebiega z uszkodzeniem puc. Do
celw klinicznych konieczne jest poznanie rzutu brzegw puc na cian klatki
piersiowej.
Brzeg przedni puca prawego rozpoczyna si na wysokoci stawu obojczykowo-mostkowego prawego, biegnie ku doowi i przyrodkowo, tak e przy
wdechu w okolicy II ebra przechodzi nieco na lewo od linii rodkowej ciaa, po
czym kieruje si ku doowi. Na wysokoci IVebra.odgina si troch w prawo,
aby na ebrze VI przej w granic doln. W linii rodkowo-obojczykowej rzut
dolnego brzegu puca prawego znajduje si na VI ebrze, w linii pachowej na
VII ebrze, w linii opatkowej krzyuje si z X ebrem, w porodkowej tylnej
znajduje si na wysokoci XI krgu piersiowego.
W pucu lewym rzut brzegu przedniego jest pocztkowo podobny, przebiega jednak bardziej na lewo od linii rodkowej ciaa. Dopiero na g r n y m brzegu
IV ebra odgina si silnie w lewo, dochodzi do linii przympstkowej i zawraca
ostro ku doowi. Od dolnego brzegu VI ebra rozpoczyna si granica dolna.
Taki przebieg granicy przedniej uwarunkowany jest obecnoci serca.
Ta b e l a 19
Linia

Puco
rodkowo-obojczykowa

pachowa

opatkowa

porodkowa
tylna

Prawe

VI ebro

VII ebro

X ebro

XI krg piersiowy

Lewe

VII ebro

VIII ebro

X ebro

XI krg piersiowy

'255

Rzut dolnego brzegu puca lewego pocztkowo przebiega niej ni po

przeciwnej stronie. Rzut ten w linii rodkowo-obojczykowej znajduje si na VII
ebrze, w linii pachowej na VIII, w linii opatkowej i krgowej przebiega na
takim s a m y m poziomie, jak po stronie prawej. Granice rzutw mog zmienia
si na szerokoci jednego ebra w zalenoci od pooenia ciaa, napicia
mini powok brzusznych itd. A b y uatwi zapamitanie rzutw brzegw
dolnych puc, zestawiono je w tab. 19.

Budowa oskrzeli i puc

Oskrzela gwne prawe i lewe dziel si na corazto drobniejsze odgazienia
dochodzce do pcherzykw pucnych.
Oskrzela gwne, patowe, a czciowo i segmentowe, zbudowane s
podobnie do tchawicy. Znajdujemy tu chrzstki rwnie podkowiastego
ksztatu, tylko odpowiednio niniejsze. Cz oskrzela nie zajt przez chrzstki
wypenia ciana boniasta. Bon luzow w y m i e n i o n y c h oskrzeli pokrywa
nabonek wielorzdowy migawkowy.
W mniejszych oskrzelach (gazie podsegmentowe, mae i najmniejsze)
pierwotnie wyraona budowa cian ulega zatarciu. Chrzstki staj si coraz
ciesze, a do maych pytek o nieregularnych ksztatach. W oskrzelach tych
T a b e l a 20
Schemat rozgazienia oskrzeli
Droga oddechowa

Odpowiadajca cz oskrzeli

Oskrzele gwne
Oskrzele patowe
Oskrzele segmentowe
Gazie podsegmentowe
mae i najmniejsze

puco
pat pucny
segment oskrzelowo-pucny
cz segmentu

Oskrzelka
Oskrzelka kocowe
Oskrzelka oddechowe

zraziki
grona
pcherzyki pucne

nie spotyka si ju zupenie chrzstek, za nabonek bony luzowej staje si

coraz cieszy i traci rzski. W cianach pojawia si wicej mini gadkich.
Odcinek puc zaopatrzony przez jedno oskrzelko nosi nazw zrazika. Zraziki
oddzielone s od siebie warstewk tkanki cznej. Ogldane na powierzchni
puca przedstawiaj si jako plka o rednicy ok. 10 m m . Z wnikajcego do
zrazika oskrzelka powstaj oskrzelka kocowe. Kade oskrzelko kocowe
zaopatruje grono, ktre jest podstawow jednostk tkanki pucnej. W obrbie
grona znajduj si oskrzelka oddechowe, lepo zakoczone woreczkami, na
ktrych cianach znajduj si uwypuklenia, zwane pcherzykami pucnymi
(alveoli pulmonis). ciany pcherzykw s bardzo cienkie, zbudowane z jednej
'256

warstwy komrek. Pcherzyki otacza gsta sie naczy wosowatych. Przez

cianki pcherzykw odbywa si wymiana gazw midzy krwi a powietrzem
pcherzykowym.

Ryc. 132. Budowa puca.

Unaczynienie i unerwienie puc

Naczynia, ktrymi krew dopywa do puc, s dwojakiego rodzaju. Ttnice
pucne, odchodzce od pnia pucnego, prowadz krew yln (odtlenion),
cienkie gazie oskrzelowe od aorty - krew ttnicz. Do kadego puca
dochodzi ttnica pucna i kilka cienkich gazi oskrzelowych. Krew z ttnic
pucnych dostaje si do naczy wosowatych, ktre oplataj pcherzyki pucne
i po oddaniu dwutlenku wgla i pobraniu tlenu przechodzi do y pucnych.
Gazie oskrzelowe zaopatruj w krew ciany oskrzeli i tkank czn puc. Std
krew odpywa do y oskrzelowych, uchodzcych do ukadu yy nieparzystej.
Midzy ukadem ttnicy pucnej a ukadem ttnic oskrzelowych istniej liczne
poczenia.
Nerwy zaopatrujce puca nale do ukadu wspczulnego i przywspczulnego.

'257

Opucna
Puca oraz wewntrzn powierzchni klatki piersiowej pokrywa cienka,
gadka^ lnica bona, zwana opucn (pleura). Opucna naley do bon
surowiczych. Zbudowana jest z cienkiej w a r s t w y tkanki cznej i pokrywajcego j nabonka rdjamowego. Komrki nabonka maj ksztat wieloktny, s
paskie i uoone w jednej warstwie.
Opucna dzieli si na opucn cienn (pleura parietalis) i opucn pucn
(pleura pulmonalis). Obydwie blaszki opucnej oddziela szczelinowata przestrze, zwana jam opucnej. W jamie tej znajduje si niewielka ilo pynu
surowiczego, ktry zmniejsza tarcie w czasie ruchw oddechowych puc.
Opucna cienna przechodzi w opucn pucn na korzeniu puca oraz w linii
biegncej od niego ku tyowi i doowi. Dwie blaszki opucnej, biegnce wzdu
wspomnianej linii, tworz wizado pucne.
Opucna cienna przyjmuje nazwy od narzdw, do ktrych przylega. Cz
pokrywajca cian klatki piersiowej nosi nazw opucnej ebrowej. Opucna
przeponowa wyciela przepon. Opucna rdpiersiowa pokrywa przyrodkow cian jamy opucnej i narzdy rdpiersia. Cz opucnej, odpowiadajca szczytowi puca, nazywa si osklepkiem opucnej.
W miejscu przejcia opucnej ebrowej w opucn przeponow znajduje si
szczelinowaty zachyek ebrowo-przeponowy. Podobnie w miejscu, w ktrym
opucna ebrowa przechodzi w rdpiersiow, powstaje zachyek ebrowo-rdpiersiowy. Zachyki opucnej s przestrzeniami zapasowymi, do ktrych
wchodz puca podczas wdechu. Najgbszy jest zachyek ebrowo-przeponowy i w nim najczciej zbiera si pyn, np. podczas wysikowego zapalenia
opucnej. Zachyek jest na tyle gboki, e puco nie wypenia go nawet
w czasie najgbszego wdechu.
Opucna pucna przylega cile do tkanki puca i wchodzi do szczelin
midzypatowych. W jamie opucnej panuje cinienie ujemne (nisze od
atmosferycznego), a poniewa w pucach znajduje si powietrze pod cinieniem atmosferycznym, puca s rozdte i przylegaj do cian klatki piersiowej.
Dostanie si powietrza do jamy opucnej i w y r w n a n i e cinie prowadzi do
zapadnicia si puca z powodu obecnoci w tkance pucnej duej iloci
wkien sprystych. Stan taki nazywa si odm.
Znajomo granic opucnej, podobnie jak granic puc, jest niezbdna
w pracy klinicznej. Rzut granic opucnej ciennej na cian klatki piersiowej
T a b e l a 21
Linia
Opucna

rodkowo-obojczykowa

pachowa

opatkowa

rodkowa
tylna

Prawa

VII ebro

IX ebro

XI ebro

XII krg piersiowy

Lewa

VII ebro

X ebro

XI ebro

XII krg piersiowy

'258

rni si od rzutu granic puc ze wzgldu na obecno zachykw. Przednia

granica opucnej ciennej biegnie pocztkowo rwnolegle do granicy puc. Na
wysokoci od II do IV ebra opucna cienna strony lewej styka si z opucn
cienn strony prawej. Linia zetknicia biegnie pionowo, nieco na lewo od linii
rodkowej ciaa. Rzut dolnej granicy opucnej ciennej przedstawia tab. 21.
Opucna cienna jest bogato unerwiona czuciowo przez gazie n e r w w
midzyebrowych i przeponowych, dlatego te zapalenie opucnej powoduje
silne ble w klatce piersiowej.

rdpiersie
rdpiersie (mediastinum) jest to przestrze leca midzy obiema blaszkami opucnej rdpiersiowej. Od przodu jest ono ograniczone przez mostek, od
tyu przez krgosup, od dou przez przepon. Od gry jako granic rdpiersia
przyjmujemy paszczyzn grnego otwOru klatki piersiowej.
W rdpiersiu mieci si wiele narzdw, a przestrze midzy nimi wypenia tkanka czna. W dolnym odcinku rdpiersia znajduje si serce w worku
t>sierdziowym. W odcinku g r n y m ley cz wstpujca aorty wraz z gwnymi naczyniami (y gwn grn, ttnicami i yami pucnymi) oraz piersiowa cz tchawicy z oskrzelami g w n y m i . U modych osobnikw tu za
mostkiem napotykamy grasic. W wieku starszym zamiast niej mona znale
tka n k tu szczo w.
Midzy osierdziem a opucn cienn przebiegaj nerwy przeponowe.
W czci tylnej rdpiersia znajduje si przeyk, na ktrego przedniej i tylnej
powierzchni przebiegaj nerwy bdne. Na lewo od przeyku znajduje si cz
zstpujca aorty. Midzy przeykiem a krgosupem ley przewd piersiowy.
Nieco w prawo od niego biegnie ya ramienno-gowowa, zdajca do yy
gwnej grnej.
W rdpiersiu znajduj si ponadto liczne wzy chonne.

FIZJOLOGIA UKADU ODDECHOWEGO

W ustroju czowieka nieprzerwanie odbywaj si procesy przemiany materii
i energii. Energi czerpie ustrj z procesw spalania pokarmw, ktre zachodzi
w warunkach tlenowych. Tlen do tych procesw pobierany jest z powietrza
w procesie oddychania.
W pucach tlen przechodzi do krwi, ktra roznosi go po caym organizmie.
W komrkach ciaa na skutek procesw utleniania powstaj produkty przemiany materii, przede wszystkim dwutlenek wgla. Dostaje si on do krwi, z ktrej
znowu poprzez puca zostaje wydalony na zewntrz. Tak wic rozrniamy:
1. Oddychanie pucne [albo zewntrzne), polegajce na w y m i a n i e tlenu
i dwutlenku wgla midzy krwi a powietrzem.
'259

2. Oddychanie tkankowe (albo wewntrzne), polegajce na wymianie tlenu

i dwutlenku wgla midzy krwi a tkankami.
Oddychanie tkankowe omwiono szczegowo w rozdziale o przemianie
materii i energii.

Oddychanie pucne
Powietrze wdychane do puc przez nos nasyca si par wodn i oczyszcza
z kurzu. Przechodzc midzy maowinami a przegrod nosa powietrze styka
si z wilgotn bon luzow. Osadzaj si na niej drobne zanieczyszczenia,
ktre pokryty rzskami nabonek nosa przesuwa w kierunku garda. Zawirowanie powietrza w nosie powoduje, e zostaj tu zatrzymane wiksze czsteczki
kurzu, drobniejsze za przechodz dalej i osiadaj na ciankach drzewa
oskrzelowego i pcherzykw. Bardzo mae czsteczki, o rednicy mniejszej od
0,5 (xm, utrzymuj si w powietrzu i wraz z nim s wydalane z drg oddechowych. Zanieczyszczenia osiadajce na cianach drg oddechowych usuwane
s ze luzem przez jam ustn lub nosow. Dzieje si to podczas kaszlu
i kichania.
Odruch kaszlowy jest niezbdny dla prawidowej czynnoci puc. Zapocztkowuje go podranienie zakocze czuciowych w bonie luzowej, po czym
nastpuje: a) gboki wdech; b) zamknicie nagoni i szpary gosowej; c)
skurcz mini brzucha i zwikszenie toczni brzusznej, a jednoczenie napinanie si mini wydechowych; prowadzi to do wzrostu cinienia w pucach do
100 mm Hg i wyej; d) nage otwarcie szpary gosowej i nagoni powoduje
gwatowny wyrzut powietrza, ktre porywa zanieczyszczenia znajdujce si na
ciankach drzewa oskrzelowego. Odruch kichania ma podobny przebieg,
a zapocztkowuje go podranienie bony luzowej nosa.
Oddycha mona rwnie przez jam ustn; nie jest to jednak objaw
prawidowy i wystpuje przewanie przy nieytach nosa. W tym przypadku do
drg oddechowych wchodzi powietrze zimne i nie oczyszczone, co moe
prowadzi do rozmaitych schorze.
Przez tchawic, oskrzela, oskrzelka i oskrzelka oddechowe powietrze dostaje
si do pcherzykw pucnych. Maj one cianki zbudowane z jednej warstwy
nabonka i s gsto oplecione naczyniami wosowatymi, co stwarza naleyte
warunki do wymiany gazowej midzy krwi a powietrzem.

Mechanika oddychania
Klatka piersiowa tworzy przestrze zamknit, wypenion przez puca,
serce i due naczynia. Opucna pucna i opucna cienna przylegaj do siebie,
a znajdujca si midzy nimi szczelina zawiera nieco pynu tkankowego. Tak
zwana jama opucnej jest przestrzeni istniejc potencjalnie (jedynie po
zapadniciu si puca).
Przyleganie do siebie listkw opucnej zapewnia ujemne (nisze od atmosferycznego) cinienie panujce w szczelinie znajdujcej si midzy nimi. Istnie'260

nie niszego ni atmosferyczne cinienia jest moliwe dziki sprystoci

tkanki pucnej, ktra ma skonno do zmniejszania swej objtoci. Z tego
samego powodu cinienie w tkankach otaczajcych pcherzyki pucne jest
rwnie ujemne, podczas kiedy cinienie w pcherzykach pucnych i drogach
oddechowych jest rwne atmosferycznemu. Rnica cinie w pcherzykach
i w tkankach otaczajcych sprzyja wymianie gazowej. Przy zmniejszonej elastycznoci tkanki pucnej u ludzi starszych wymiana gazowa jest utrudniona.
Podczas cyklu oddechowego zmienia si objto klatki piersiowej wskutek
zwikszania si jej trzech gwnych wymiarw: przednio-tylnego, poprzecznego i pionowego. Wymiar przednio-tylny zwiksza si wskutek oddalania si
mostka od krgosupa dziki dziaaniu mini unoszcych mostek przez
podniesienie pierwszego ebra poczonego z mostkiem za pomoc chrzstkozrostu. Powikszenie wymiaru poprzecznego jest wynikiem podnoszenia
ukowato wygitych ku doowi eber rodkowych. Powikszenie wymiaru
pionowego jamy klatki piersiowej nastpuje w wyniku obnienia si przepony.
W czasie skurczu przepona uciska na narzdy lece w jamie brzusznej
i dlatego podczas oddychania obserwuje si rytmiczne uwypuklanie si cian
brzucha.
Wydech jest w warunkach prawidowych faz biern oddychania.
W wyniku rozkurczu mini wdechowych ebra opuszczaj si dziki sprystoci chrzstek ebrowych. W wydechu bierze rwnie udzia tocznia
brzuszna, ktra, uciskajc na trzewa, unosi przepon ku grze. Tkanka pucna,
zawierajca wkna spryste, kurczy si i powietrze z pcherzykw pucnych
przez drogi oddechowe wydostaje si na zewntrz. Przy silnym wydechu
i w niektrych stanach chorobowych poczonych z dusznoci wydechow
w wydechu bior udzia rwnie minie wydechowe obniajce ebra.
Czynniki wpywajce na cinienie
w jamie opucnej
Jednoczenie ze zmianami objtoci klatki piersiowej zmienia si rwnie
cinienie w jamie opucnej. Podczas wdechu wynosi ono - 8 mm Hg, w fazie
wydechu podnosi si do - 2 mm Hg. rednie cinienie w jamie opucnej
wynosi zatem - 5 mm Hg.
Drug przyczyn ujemnego cinienia s siy osmotyczne. W naczyniach
wosowatych ssiadujcych z opucn pucn znajduj si ciaa biakowe
i koloidalne, dziki czemu dochodzi do wchaniania pynu z przestrzeni midzy
opucnymi. Dzieje si tak wskutek rnicy cinie osmotycznych. Cinienie
osmotyczne dziaa stale zarwno podczas wdechu, jak i wydechu i wynosi ok.
20 m m Hg.
Trzecim czynnikiem utrzymujcym ujemne cinienie w jamie opucnej jest
tzw. pompa limfatyczna. Bez odpywu pynu z przestrzeni midzy listkami
opucnej gromadziyby si w niej biaka zaburzajce rwnowag cinienia
osmotycznego. Cigy ruch puc, bicie serca przesuwaj pyn do naczy
chonnych. Usuwanie wraz z pynem biaek przywraca prawidowe cinienie
osmotyczne.
'261

Pojemno puc
Podczas oddychania w spoczynku z czstoci 14-18 cyklw na minut przy
kadym wdechu napywa do puc 350-500 ml powietrza. Nazywa si ono
powietrzem oddechowym. Ilo powietrza, ktr mona jeszcze pobra po
wykonaniu przecitnego wdechu, wynosi ok. 2500 ml i stanowi powietrze
dopeniajce.

Ryc. 134. Schemat spirometru.

'262

T a b e l a 22

Wdech

powietrze
dopeniajce
pojemno
oddechowa

Wydech

Razem

2500 ml

500 ml

powietrze
zapasowe

1000 ml

powietrze
zalegajce

1200 ml

pojemno
cakowita

5200 ml

Powietrze zapasowe jest to ilo powietrza, ktre mona usun z puc po

wykonaniu przecitnego wydechu (ok. 1000 ml). Cz pozosta, nie dajc
si usun, nazywamy powietrzem zalegajcym (1200 ml). Suma powietrza
oddechowego, dopeniajcego i zapasowego wynosi ok. 4000 ml i okrela
pojemno yciow puc. Ze wzgldu na powietrze zalegajce pojemno
cakowita puc nie rwna si pojemnoci yciowej, lecz jest wiksza i wynosi
ok. 5200 ml (patrz tab. 22).
Z 500 ml powietrza pobranego w czasie przecitnego wdechu tylko ok. 360
ml dostaje si do pcherzykw pucnych. Pozostae 140 ml zalega w drogach
oddechowych, wypeniajc tzw. przestrze martw i nie bierze udziau w wymianie gazowej.
Pojemno puc mierzymy spirometrem. Przyrzd skada si z dwch
naczy o ksztacie walca, przy czym jedno z nich, odwrcone dnem do gry,
znajduje si w drugim. Do walca dolnego nalana jest woda, wypeniajca
rwnie walec grny. Powietrze wydychane do wody przez rur zbiera si pod
walcem grnym i unosi go. Ilo powietrza odczytujemy na skali (ryc. 134).

Krenie pucne
Wymiana gazowa w pucach zachodzi za porednictwem krwi krcej
w obiegu maym (pucnym). Prawa komora serca toczy krew do puc.Niewielka objto krwi pompowanej przez komor lew przepywa przez
naczynia oskrzelowe.
Objto krwi przetoczonej przez puca w jednostce czasu rwna jest
objtoci krwi przechodzcej przez obieg wielki. Cinienie w czasie skurczu
prawej komory jest znacznie nisze ni w komorze lewej. Wzrasta ono do ok. 22
mm Hg w skurczu i spada przy rozkurczu do 0 - 1 mm Hg. (W komorze Ifewej
odpowiednie cinienia wynosz 160 i 70 mm Hg).
Podczas skurczu cinienie w ttnicy pucnej jest rwne cinieniu w komorze.
263

Po zamkniciu za stawek ttnicy pucnej cinienie spada do 13 mm Hg, podczas

gdy na poziomie woniczek obnia si do 8 mm Hg.
Kocowe gazie ttnicy pucnej przechodz w majce liczne poczenia
naczynia wosowate. W ukadzie ttnic pucnych brak jest systemu naczy
porednich, o rozwinitym ukadzie zwieraczy, mogcych regulowa dopyw
krwi do okrelonych tkanek. Zarwno ttnice pucne, jak i ttnice oskrzelowe
kocz si w tej samej sieci naczy wosowatych, z ktrych krew odpywa do
y pucnych. Naczynia wosowate pcherzykowe wchodz w skad ciany
bony pcherzykw pucnych. Ich rednica wynosi ok. 8 nm, a sie ich jest tak
gsta, e odlegoci midzy nimi s mniejsze od rednicy naczy wosowatych. Otoczone przez woniczki pcherzyki pucne maj ksztat pkuli o powierzchni od 0,075 do 0,125 mm 2 , a ich liczba siga 750 000 000.
czna powierzchnia oddechowa pcherzykw wynosi ok. 90 m 2 (I). Cinienie w naczyniach wosowatych pucnych wynosi rednio ok. 5 mm Hg. Krew
przesuwa si w nich z szybkoci 0,8 mm/s. Przy wzrocie rzutu sercowego (p.
str. 389) szybko przechodzenia krwi przez naczynia wosowate nie zmienia
si, poniewa zwikszona objto krwi przepywa przez naczynia w w a r u n kach prawidowych zapadnite. Krew przechodzca przez woniczki oddaje
C0 2 i pobiera tlen. Jednoczenie do pcherzykw nie przedostaj si biaka
krwi, poniewa cinienie osmotyczne w naczyniach (28 mm Hg) jest wielokrotnie wysze ni w pcherzykach pucnych (5 mm Hg). Dua rnica cinie
sprzyja natomiast resorpcji pynu z otoczenia naczy wosowatych.
yy pucne s krtkie i nie przystosowuj si tak do objtoci krwi, jak
naczynia krenia wielkiego. Ilo krwi krcej w pucach wynosi od 12 do
16% oglnej iloci krwi. Kade z puc dorosego czowieka zawiera od 300 do
400 ml krwi, z tego tylko 60-80 ml wypenia naczynia wosowate, a reszta
znajduje si w duych naczyniach. W zalenoci od zmian cinienia w klatce
piersiowej zmienia si objto krwi w pucach. Na przykad podczas dcia
w instrument muzyczny moe by wyparte z puc 350 ml krwi, podczas ssania
objto krwi w pucach zwiksza si.

Wymiana gazw
Mechanizm wymiany gazw moemy ledzi badajc skad powietrza
wdychanego i wydychanego (tab. 23).
Ucieczka tlenu z powietrza pcherzykowego i wdrwka dwutlenku wgla
w kierunku odwrotnym zachodzi zgodnie z prawami fizyki. Jedno z tych praw
mwi, e cinienie czstkowe gazu w mieszaninie wynosi tak sam cz
oglnego cinienia mieszaniny gazw, jaka wynika z procentowej zawartoci
gazu w mieszaninie. Na przykad cinienie powietrza atmosferycznego wynosi
przecitnie 760 mm Hg. Procentowa zawarto tenu w powietrzu rwna si
20,96%, zatem cinienie czstkowe (parcjalne) tlenu wynosi 760 20,96
= 159,2 m m Hg.
100
Cinienie czstkowe poszczeglnych gazw w powietrzu atmosferycznym
przedstawia tab. 24.
'264

T a b e l a 22
Zawarto gazu w odsetkach (%)
powietrze
atmosferyczne

powietrze
wydychane

powietrze
pcherzykowe

20,96

16,3

14,2

Dwutlenek wgla

0,04

4,0

5,5

Azot wraz z innymi

gazami

79,00

79,7

80,3

100,00

100,00

100,00

Tlen

Razem

T a b e I a 24
Cinienie czstkowe w mm Hg
Gaz

krew ttnicza

krew ylna
40
46

100
40

Tlen
Dwutlenek wgla

rnica
+ 60
- 6

Rnica prnoci gazw, przedstawiona w tab, 24, w zupenoci wystarcza

do zaspokojenia potrzeb ustroju, ktre wynosz w cigu minuty ok. 500 ml
tlenu. Decydujce znaczenie ma tu powierzchnia oddechowa puc, ktra
rwna si sumie powierzchni wszystkich pcherzykw pucnych i wynosi - jak
wspomniano wyej - ok. 90 m2. Przy tak duej powierzchni ju rnica 10 mm
Hg wystarcza do przeniknicia odpowiedniej iloci tlenu do krwi.
Z tabeli 24 wynika, e rnica ta jest 6 razy wiksza. Dwutlenek wgla
przenika przez ciank pcherzykw pucnych znacznie szybciej od tlenu i ju
rnica wynoszca uamek milimetra wystarcza do zapewnienia wymiany
gazw. Liczb wskazujc, ile gramw gazu rozpuszcza si w 1 ml cieczy,
nazywamy wspczynnikiem rozpuszczalnoci. Jest ona dla dwutlenku wgla
ok. 30 razy wiksza ni dla tlenu (tab. 25).
T a b e l a 25
Gaz
Tlen
Dwutlenek wgla
Azot

Wspczynnik rozpuszczalnoci
0,023
0,510
0,011

Z drugiej strony wiadomo, e rozpuszczalno gazw w cieczach zaley od

cinienia czstkowego gazu,ktry styka si z ciecz, oraz od cinienia tego
gazu w cieczy. Jeeli cinienie czstkowe gazu znajdujcego si nad ciecz
przewysza cinienie tego gazu w cieczy, to nastpuje dalsze jego rozpuszcza265

nie. W warunkach odwrotnych gaz ulatnia si z cieczy a do wyrwnania

cinie.
Krew zawiera rozpuszczalny tlen i dwutlenek wgla, przy czym iloci
rozpuszczonych gazw we krwi ttniczej i ylnej rni si midzy sob,
podobnie rni si ich cinienia czstkowe (tab. 26).
"
Ta b e l a 26
Cinienie czsteczkowe w mm Hg
Gaz

Tlen
Dwutlenek wgla
Azot wraz z innymi gazami
Razem

powietrze
atmosferyczne

powietrze
wydychane

159,2
0,3
600,5
760,0

116,2
28,5
615,3
760,0

v _

powietrze
pcherzykowe
<"

101,0
40,0
619,0.
760,0

Rola krwi w procesie oddychania

Podstawow rol w przenoszeniu krwi i dwutlenku wgla odgrywaj krwinki
czerwone zawierajce hemoglobin. Obecno hemoglobiny w krwinkach
czerwonych pozwala przenie od 30 do 100 razy wicej tlenu i od 20 do 30 razy
wicej dwutlenku wgla, ni gdyby gazy te rozpuszczay si jedynie w osoczu
krwi.
Powietrze, ktrym oddychamy, zawiera ok. 21 % tlenu. Wywiera on cinienie
czstkowe ok. 159 mm Hg (p. tab. 26). Powietrze, wchodzc do puc, miesza
si z gazami ju obecnymi w pcherzykach pucnych i nasyca si par wodn,
std cinienie czstkowe tlenu w powietrzu pcherzykowym obnia si do 101
mm Hg. Cinienie czstkowe tlenu we krwi ylnej wchodzcej do woniczek
pcherzykowych wynosi ok. 40 mm Hg. Rnica cinie wynoszca 64 mm Hg,
powoduje szybk dyfuzj tlenu do krwinek czerwonych. Cinienia czstkowe
wyrwnuj si tu w cigu mniej ni jednej sekundy, to jest w czasie, w ktrym
przepywa krew przez naczynia wosowate pucne. Krwinki czerwone dochodzce do cian pcherzyka wysycone s tlenem w 70%, a opuszczajce je
w 97%.
Cinienie czstkowe dwutlenku wgla we krwi dochodzcej do pcherzykw wynosi ok. 45 mm Hg, w powietrzu pcherzykowym ok. 40 mm Hg.
Rnica cinienia 5 mm Hg wystarcza do przechodzenia czsteczek dwutlenku
wgla z krwinek czerwonych prze cianki naczy wosowatych do pcherzykw.
Z przedstawionych liczb wynika, e rnica cinie czstkowych midzy
krwi a powietrzem pcherzykowym jest ok. 10 razy wiksza dla tlenu ni dla
dwutlenku wgla. Z drugiej strony rozpuszczalno dwutlenku wgla w wodzie oraz zdolno jego dyfuzji jest ok. 20 do 30 razy wiksza ni rozpuszczalno tlenu. Tak wic w czasie 0,8 s dwutlenek wgla opuszcza krew pod
dziaaniem Vi 0 czci siy koniecznej dla przejcia tlenu.
'266

Wymiana gazw midzy krwi a powietrzem jest najwiksza na pocztku,

kiedy rnica cinie jest dua, po czym maleje do zera w kocowym okresie
zetknicia si krwi ze cian pcherzyka. redni gradient cinie dla tlenu
podczas prawidowego oddychania wynosi 11 mm Hg.

Oddychanie tkankowe
We woniczkach tkankowych tlen odcza si od hemoglobiny i przechodzi
przez ciany naczy wosowatych do pynu tkankowego,a nastpnie do
komrek. Cinienie czstkowe tlenu w pocztkowej czci naczy wosowatych wynosi 95 mm Hg, za w pynie midzykomrkowym 40 mm Hg. Rnica
cinie 55 mm Hg powoduje przejcie tlenu do przestrzeni midzykomrkowej. Cinienie czstkowe tlenu w pynie tkankowym wynosi 40 mm Hg,
a cinienie wewntrz k o m r e k - 3 5 mm Hg, co pozwala na przenikanie do nich
tlenu. Cakowita rnica midzy cinieniem tlenu w krwinkach czerwonych
a cinieniem w komrkach tkanek wynosi 60 mm Hg i jest zbliona do rnicy
cinie czstkowych w pucach (64 mm).
Cakowita ilo tlenu zwizanego z hemoglobin krwi ttniczej przy jej
penym wysyceniu wynosi ok. 19,4 ml/100 ml krwi. Po przejciu przez naczynia
wosowate tkanek spada do 14,4/100 ml krwi,a w tkankach pozostaje 5 ml
tlenu uwolnionego z kadych 100 ml krwi. Nastpnie, gdy krew powrci do
puc, ok. 5 ml tlenu dyfunduje do kadych 100 ml krwi i hemoglobina uzyskuje
ponownie wysycenie 97%.
Podczas intensywnego wysiku fizycznego komrki miniowe wykorzystuj tlen z tak du szybkoci, e jego stenie w pynie midzykomrkowym
spada do 15 mm Hg. Przy takim cinieniu tylko 4,4 ml moe pozosta
w poczeniu z hemoglobin znajdujc si w 100 ml krwi.
Ilo uwolnionego tlenu z kadych 100 ml krwi wynosi zatem 19,4-4,4 = 15.
Podczas duego wysiku moe by przetransportowane trzy razy wicej tlenu
ni w warunkach ycia codziennego. Z powyszego wynika, e wzrost zuycia
tlenu przez tkanki zwiksza automatycznie ilo tlenu uwalnianegoz hemoglobiny. Liczbowy odpowiednik tej czci hemoglobiny, ktra oddaje swj tlen
przechodzc przez tkankowe naczynia wosowate,nazywa si wspczynnikiem wykorzystania. W warunkach prawidowych wynosi on ok. 27% hemoglobiny. Podczas duego wysiku a 77% hemoglobiny oddaje swj tlen. Jest
to najwyszy wspczynnik wykorzystania, nawet przy najwikszym zapotrzebowaniu tlenowym tkanek.
W celu obliczenia cakowitego zuycia w jednostce czasu zakadamy, e
kade 100 ml krwi przenosi 5 ml tlenu. Jeeli podstawowy minutowy rzut serca
wynosi 5000 ml, to w cigu minuty krew dostarcza 250 ml tlenu. Jak ju
mwilimy, wielko ta moe si zwiksza podczas duego wysiku i w niektrych chorobach nawet do 15 razy, z tego trzykrotnie wskutek wikszego
wykorzystania tlenu i piciokrotnie dziki wzrostowi rzutu minutowego. Najwiksza ilo transportowanego tlenu do tkanek wynosi zatem 250 x 15, tj.
3750 ml/min. u zdrowego dorosego czowieka.
'267

Adaptacja do duego wysiku, np. u sportowcw, polegajca na wzrocie

iloci cakowitej hemoglobiny i rzutu minutowego serca moe doprowadzi do
zwikszenia transportu tlenu do 4,5 - 5 l/min.

Rola dwutlenku wgla w regulacji

rwnowagi kwasowo-zasadowej
Nieustanne wytwarzanie dwutlenku wgla w tkankach jest nieodcznym
nastpstwem przemiany materii - procesu, w ktrym wgiel zawarty w pokarmach utlenia si dostarczajc energii koniecznej dla czynnoci komrek.
Poniewa usuwanie dwutlenku wgla z tkanek wymaga pewnego czasu,
organizm funkcjonuje prawidowo tak dugo, dopki jego poziom utrzymuje
si w rednich wartociach. Due odchylenia od tego poziomu s szkodliwe
dla ustroju. Nadmiar dwutlenku wgla stanowi przy t y m wiksze niebezpieczestwo ni jego niedobr.
Istnieje kilka mechanizmw usuwania nadmiaru dwutlenku wgla, a mianowicie:
1) ukad buforw kwasowo-zasadowych,
2) wydalanie przez puca,
3) wydalanie przez nerki.
Ukad bufo rw tkankowych reaguje na zmiany stenia C02 wcigu sekund.
Ukad oddechowy moe dostosowa si do nagych zmian w cinieniu
dwutlenku wgla w cigu kilku minut. Nerki natomiast dopiero po kilku godzinach.
Zarwno bufory tkankowe, jak i ukad wydzielniczy nerek oddziauj na
nadmiar dwutlenku wgla zobojtnieniem jonw wodorowych, uwalnianych
przy rozpadzie kwasu wglowego. Przez puca wydalany jestz ustroju molekularny dwutlenek wgla.
Wwarunkach prawidowych ilo jonw wodorowych w pynie pozakomrkowym wynosi ok. 0,00000001 w litrze. Liczb t mona zapisa jako 107.
Minus 7 jest logarytmem liczby 0,00000001. Mwimy, e liczba 0,00000001
(107) wyraa stenie jonw wodorowych w roztworze, a jego pH wynosi 7.
Poniewa liczba ta stanowi logarytm o podstawie 10, to pH 7 wyraa dziesiciokrotnie wysze stenie jonw ni pH 8. Woda ma stenie jonw wodorowych rwne 7 i jest substancj obojtn. Roztwr kwany ma pH poniej 7,
a zasadowy powyej 7.
Prawidowe pH pynu pozakomrkowego waha si w granicach 7,35 - 7,45,
co wiadczy o tym, e pyny ustrojowe s nieznacznie zasadowe. Gdy pH
przekroczy 7,45, uwaamy, e ustrj pozostaje w stanie zasadowicy (alkalozy),
przy pH poniej 7,35-kwasicy. Cay system ukadw buforowych przeciwdziaa zmianom pH. Pyny ustrojowe rzadko staj si w znaczniejszym stopniu
kwane lub zasadowe. Bufory mona porwna do chemicznych gbek
wcigajcych lub uwalniajcych jony wodorowe.
Istnieje szereg ukadw buforowych w organizmie: kwas wglowy, wodorowglany, fosforany jednosodowe i dwusodowe, oksyhemoglobina i karbpksy'268

hemoglobina oraz biaka osocza. Najwaniejszym ukadem b u f o r o w y m jest

ukad kwas w g l o w y - w o d o r o w g l a n y .
Wiele klinicznych zaburze rwnowagi kwasowo-zasadowej wynika ze
zmian stosunki! kwasu w g l o w e g o H2C03 do jonu w o d o r o w g l a n o w e g o HC03.
Gdy stosunek kwasu w g l o w e g o do w o d o r o w g l a n w ma si jak 1 : 20, pH
pynw ustrojpwych jest prawidowe. Krewttnicza ma pH ok. 7,4; w miar jak
z krwi yln dostaje si dwutlenkek wgla,powstaje kwas w g l o w y i pH krwi
ylnej spada do ok. 7,35. Gdy dwutlenek wgla dyfunduje z naczy wosowatych pucnych do pcherzykw, pH krwi ttniczej wzrasta o 0,04 jednostki
osigajc prawidowe pH krwi ttniczej, tj. do 7,4. Za pomoc zoonych metod
obliczono, e pH wntrza komrki wynosi 7,0-7,2. Nasilona czynno komrki
powoduje zwikszenie wytwarzania dwutlenku wgla i co za t y m idzie - obnia
pH.
Przy staym wytwarzaniu C02 i prawidowym kreniu krwi p o d s t a w o w y m
czynnikiem w p y w a j c y m na stenie dwutlenku wgla s zmiany wentylacji
pcherzykowej. Poniewa wzrost zawartoci dwutlenku wgla powoduje
spadek pR, zmiany wentylacji pcherzykowej efektywnie zmieniaj stenie
j o n w w o d o r o w y c h w ustroju. Dwukrotny wzrost wentylacji pcherzykowej
moe podnie pH pynw pozakomrkowych o 0,23 jednostki. Tak wic jeeli
pH pynw ustrojowych wynosio 7,4 przy wentylacji prawidowej, to jej
podwojenie zmniejsza zawarto dwutlenku wgla i stenia j o n w wodorowych, a pH wzrasta do 7,63. Odwrotnie - zmniejszenie wentylacji pcherzykowej do 1 / 4 wartoci prawidowej powoduje zatrzymanie dwutlenku wgla
i obnienie pH z 7,4 do 7,0.
Z powyszego wynika, w jaki sposb bufory ustrojowe przeciwstawiaj si
zmianom pH w warunkach zmian wentylacji puc oraz jak niebezpieczne jest
ze funkcjonowanie ukadu buforw.

Regulacja oddychania
Oddychamy rytmicznie bez udziau wiadomoci. Mona co prawda wstrzyma oddech, lecz jedynie na krtki czas. Minie oddechowe otrzymuj
bodce nerwowe z orodka oddechowego, lecego w rdzeniu przeduonym.
W komrkach nerwowych tego orodka procesy fizykochemiczne wyzwalaj
regularne bodce, ktre drogami n e r w o w y m i docieraj do mini oddechowych. Przecicie rdzenia przeduonego poniej orodka oddechowego prowadzi do bezdechu (aprtoe).
W spoczynku czowiek dorosy oddycha ok. 16 razy na minut. Liczba
oddechw zmienia si w zalenoci od czynnoci ustroju, np. podwaja si
w czasie forsownego marszu, a maleje we nie. Podstawow rol w procesie
oddychania odgrywa pH krwi. Zakwaszenie (obecno duej iloci C02) zwiksza liczb oddechw, alkalizacja krwi zwalnia oddychanie. Zwikszenie
zawartoci dwutlenku wgla prowadzi do nasilenia ruchw oddechowych do
czasu, a zawarto C02 we krwi osignie poziom prawidowy. Przeciwnie 18 - Anatomia i fizjologia

269

jeeli w y k o n a m y kilka gbokich w d e c h w i stenie C0 2 spadnie poniej

poziomu, wystpuje zahamowanie ruchw oddechowych, a nawet czasowy
bezdech.
Du rol w regulacji oddychania odgrywa mechanizm odruchowy. Rozcignicie pcherzykw pucnych przez powietrze podrania wkna dorodkowe
nerwu bdnego, po ktrych pobudzenie dociera do orodka oddechowego.
Orodek przestaje wysya bodce do mini i wdech zostaje zahamowany.
Stan ten trwa dopty, dopki pcherzyki pucne nie zapadn si, gdy wtedy
znika dziaanie hamujce nerwu bdnego i orodek oddechowy wysya
bodce przez nerwy odrodkowe do mini oddechowych. W ten sposb
wdech pociga za sob wydech i odwrotnie.
Swoiste bodce pyn do orodka oddechowego z miejsca, gdzie ttnica
szyjna wsplna dzieli si na ttnic szyjn wewntrzn i zewntrzn. W miejscu podziau znajduje si rozszerzenie, zwane zatok ttnicy szyjnej (sinus
caroticus), do ktrej dochodzi ga nerwu jzykowo-gardowego. ciany
zatoki s czue na zmiany pH krwi. Wzrost C02 lub zmniejszenie iloci 0 2 we krwi
wywouj zmiany wentylacji puc.

'270

UKAD M O C Z O W Y

Ukad moczowy ma do spenienia dwojakie zadanie: 1) wydalanie z ustroju

niepotrzebnych produktw przemiany materii i substancji szkodliwych oraz
2) utrzymanie staoci skadu pynw ustrojowych.
Do ukadu moczowego nale dwie nerki (prawa i lewa), wytwarzajce
mocz, wychodzce z nich moczowody, odprowadzajce mocz z nerki do
pcherza moczowego, pcherz moczowy oraz cewka moczowa.
Nerka (ren, nephros) jest narzdem parzystym o powszechnie znanym
ksztacie, ciarze ok. 150 g, dugoci ok. 11 cm, szerokoci ok. 5 cm i gruboci

Nerka

Moczowd

m
I
Jajowd
Macica
Jajnik

Ryc. 135. Budowa ukadu moczowo-pciowego eskiego.

'271

ok. 3 cm, konsystencji spoistej, barwy ciemnoczerwonej. Wyrnia si w niej

dwa bieguny - grny i dolny, dwa brzegi - boczny wypuky i przyrodkowy
wklsy oraz dwie powierzchnie - przedni i tyln.
Nerki - prawa i lewa - pooone s na tylnej cianie jamy brzusznej po obu
stronach krgosupa na wysokoci od XII krgu piersiowego do II ldwiowego. W pooeniu t y m utrzymywane s dziki obecnoci pokanego pokadu
tkanki tuszczowej tworzcej torebk tuszczow, poczon tkank czn
lun z tyln cian jamy brzusznej. Przyczyniaj si take do utrzymania nerek
w ich pozycji due pnie naczyniowe - ttnica i ya nerkowa oraz cinienie
panujce w jamie brzusznej.
Dosy lune umocowanie nerek pozwala im na fizjologiczn r u c h o m o przesuwaj si one przy gbokim wdechu oraz zajmuj pooenie nieco nisze
w pozycji stojcej ni lecej. Nerka prawa ley nieco niej ni lewa.

BUDOWA NERKI
Na przekroju podunym nerki widniej dwie warstwy - zewntrzna zwana
kor nerki ( c o r t e x renis) i wewntrzna - rdze nerki ( m e d u l l a renis). Rdze
ukada si w postaci trjktnych pl, zwanych piramidami n e r k o w y m i (pyramides renales), pomidzy ktre wchodzi kora tworzc tzw. supy nerkowe.
Wcicie brzegu przyrodkowego nadajce nerce jej charakterystyczny

Ryc. 136

Ryc. 137

Ryc. 136. Nerka i nadnercze prawe (widok od przodu).

Ryc. 137. Nerka i nadnercze lewe (widok od przodu).

'272

ksztat nazywa si wnk nerkow (hilus renalis). Przez wnk wchodz do

nerki naczynia nerkowe i moczowd. We wntrzu nerki bliej wnki znajduje
si miedniczka nerkowa ( pelvis renalis), ktra na zewntrz przechodzi w moczowd, a do wntrza nerki rozgazia si na 2 - 3 kielichy nerkowe wiksze,
ktre z kolei dziel si na kielichy nerkowe mniejsze. Te ostatnie w liczbie ok. 10
obejmuj zaokrglone koce piramid nerkowych tworzcych brodawki
nerkowe.

CZYNNO NEREK
Jednostk czynnociow i strukturaln nerki jest nefron. Schemat nefronu
przedstawiono na ryc. 138. Skada si on z ciaka nerkowego i wychodzcego
ze ukadu kanalikowego. Ciako nerkowe zbudowane jest z ptli naczy
wosowatych tworzcych kbuszek nerkowy (Malpighiego) oraz otaczajcej
ten kbuszek torebki ciaka nerkowego (Bowmana). Od torebki odchodzi
kanalik krty proksymalny, ktry nastpnie przechodzi w t z w . ptl nefronu
(Henlego) o dwch ramionach-zstpujcym i wstpujcym. Rami wstpujce ptli przechodzi w kanalik krty dystalny (II rzdu), ktry uchodzi do cewki
zbiorczej.
W skad obu nerek czowieka wchodzi okoo 2,5 min w podobny sposb
zbudowanych nefronw. Poniewa budowa i czynnoci ich s podobne,
mona dla uproszczenia wyobrazi sobie czynno nerek jako zwielokrotnion
czynno pojedynczego nefronu, ktr poniej dokadniej rozpatrzymy.
Kbuszek
naczyniowy
ciaka
nerkowego

Kanalik
krty

Kanalik
krty

Ptla
nefronu

Cewka
zbiorcza

Nacz^

odprc

Do torebki
przescza si
woda, Na + , K t

Cr.HCOj,

glukoza

Zredukowanie
przesczu
kbkowego
do ok. 1/8
wskutek
wchaniania
zwrotnego
(reabsorpcji)

Zagszczanie
moczu

Oszczdzanie
zasobu zasad
na drodze
wydalanie
H + i NH 4
i reabsorpcji Na +

Ryc. 138. Schemat budowy i czynnoci nefronu.

'273

Nerki s bardzo obficie ukrwiYie. Przypywa przez nie okoo 25% krwi
wyrzucanej przez serce z kadym skurczem, tj. okoo 1,2 l/min. Jest to znacznie
wicej, niby to wynikao z potrzeb metabolicznych samego narzdu, ktrego
ciar nie przekracza 0,5% ciaru ciaa. Krew ta w nerkach ulega p e w n y m
procesom fizykochemicznym,majcym na celu pozbycie si rnych substancji szkodliwych lub zbdnych dla ustroju drog wydalenia ich z moczem na
zewntrz.
Ponadto nerki peni bardzo wan rol w utrzymaniu staoci skadu
rodowiska wewntrznego ustroju - utrzymywania na mniej wicej staym
poziomie cinienia osmotycznego (osmolalnoci) pynw ustrojowych, stenia j o n w w o d o r o w y c h (pH), a take funkcjonuj jak narzd dokrewny, biorcy
udzia w regulacji cinienia krwi, regulacji przemiany w a p n i o w e j oraz erytropoezie (wytwarzaniu krwinek czerwonych).
Nadchodzca do nerek krew zostaje najpierw doprowadzona przez ttniczk doprowadzajc (vas afferens) do splotu naczyniowego ciaka nerkowego.
Tutaj mniej wicej jedna pita objtoci przepywajcego osocza pod wpyw e m cinienia hydrostatycznego krwi przescza si do torebki ciaka nerkowego, tworzc tzw. mocz pierwotny. Zatem z okoo 700 ml osocza, przepywajcego w cigu minuty przez obie nerki, ok. 120 ml, zostaje wyczone z obiegu
krwi przechodzc do torebek ciaek nerkowych, za pozostaa cz krwi
w y p y w a z sieci kbuszka naczyniowego przez ttniczk odprowadzajc.
Ttniczka ta ponownie rozpada si na sie naczy wosowatych oplatajcych
t y m razem ukad kanalikw nefronu, ktre ostatecznie cz si przechodzc
w ukad ylny.
Przesczony w kbuszku mocz pierwotny przechodzi do ukadu kanalikowego, gdzie ulega dalszym przemianom do moczu ostatecznego. Skadaj si na
to dwa procesy - wchanianie zwrotne, czyli reabsorpcja, oraz wydzielanie,
czyli sekrecja. Nabonek kanalikowy wchania z powrotem do krwi w cigu
godziny okoo trzech czwartych w o d y i soli zawartych w caym osoczu.
W kanalikach odbywa si take wydzielanie czynne, czyli sekrecja do moczu
pierwotnego niektrych substancji, ktre podlegaj wydalaniu z ustroju.

Przepyw krwi przez nerki

Przepywu krwi przez nerki w caym nienaruszonym ustroju nie moemy
zmierzy bezporednio, istniej jednak metody porednie pozwalajce ten
przepyw obliczy. S to tzw. techniki klirensowe, ktre maj due znaczenie
praktyczne i dlatego postaramy si je pokrtce przedstawi.
Nerkowy przepyw krwi mierzysiza pomoc klirensu para-aminohipuranu.
Klirens (clearance) po angielsku znaczy oczyszczanie. Para-aminohipuran (w
skrcie PAH) jest substancj, ktra w ustroju nie wystpuje, odznacza s i t y m ,
e wprowadzona do krwi nie tylko przescza si w kbuszku, lecz take
wydziela si czynnie w kanalikach tak wydajnie, e jeeli dawka nie jest za
wielka, to caa ilo PAH, jaka wesza z krwi do nerki, zostaje wydalona
'274

T
|
v
>
5

z moczem. Inaczej mwic, nerka oczyszcza z para-aminohipuranu w jednym

pasau ca krew, jaka przez ni przepywa. Zatem ilo PAH wchodzca do
nerki w cigu minuty rwna si ilci PAH opuszczajcej nerki w tym samym
czasie.
Ilo PAH wydalonego z moczem w jednostce czasu (UV) mona zatwoci
oznaczy. W tym celu naley pomnoy objto moczu (V), wydalonego
w jednostce czasu,np. w cigu minuty, przez stenie PAH w jednostce
objtoci moczu, np. w 1 ml (U).
Z drugiej strony ilo PAH nadchodzca do nerki w jednostce czasu, np.
w cigu minuty, rwna si objtoci przepywajcego w tym czasie osocza
(przepyw) pomnoonej przez stenie PAH we krwi (P) = przepyw x P.
Moemy zatem napisa rwnanie:
Przepyw x P = UV
std: przepyw H
Wykonanie klirensu polega na wstrzykniciu badanej osobie PAH. Wartoci
U, V i P mona atwo oznaczy pobierajc prbki moczu i krwi. i wykonujc
odpowiednie analizy. W ten poredni sposb mona oznaczy przepyw
osocza przez nerki. Oznaczenie objtoci krwinek czerwonych (hematokrytu)
pozwala na obliczenie przepywu caej krwi.

Przesczanie kbkowe

<

Przesczanie moczu pierwotnego przez bon kbkow nastpuje pod

wpywem cinienia hydrostatycznego panujcego w naczyniach wosowatych
kbkowych. Wynosi ono u czowieka ok. 60-70 mm Hg, jest wic znacznie
wiksze ni w naczyniach wosowatych wszystkich innych tkanek, w ktrych
siga tylko ok. 25 mm Hg. Jest take znacznie wysze ni cinienie koloidoosmotyczne biaek krwi, przeciwstawiajce si przesczaniu pynu z naczy
wosowatych. Cinienie filtracyjne w kapilarach nerkowych jest zalene od
cinienia ttniczego. Spadek cinienia ttniczego krwi, prowadzcy do zmniejszenia cinienia filtracyjnego poniej 60-70 mm Hg, powoduje ustanie przesczania kbkowego - nerka przestaje wytwarza mocz, nastpuje skpomocz
i bezmocz.

Pomiar przesczania kbkowego

- ^

Oznaczanie wielkoci przesczania kbkowego jest dzi podstawowym

badaniem w caej fizjologii i patologii nerek sucym do oceny ich wydolnoci. Oczywicie take i tego pomiaru nie mona wykona bezporednio, rwnie
i tu stosuje si opisane wyej metody klirensowe. Uywa si do tego wielocukru - inuliny. Inulina jest substancj, ktra po podaniu do krwi swobodnie
przescza si w naczyniach wosowatych kbkowych, a w kanalikach nie
ulega ani reabsorpcji ani sekrecji. Zatem ilo inuliny przesczonej w kbusz275

kach w jednostce czasu (np. w cigu minuty) rwna si iloci inuliny w t y m

samym czasie wydalonej z moczem.
Ilo inuliny przesczonej w cigu minuty rwna si iloczynowi wielkoci
filtracji w ml (F) pomnoonej przez stenie tej substancji w osoczu (P), czyli
Fx P
Ilo inuliny wydalonej z moczem w cigu minuty rwna si steniu jej
w moczu (U) pomnoonemu przez objto wydalonego w tym czasie moczu
(V).
Mona zatem napisa rwnanie: Fx P= U x V
skdF

Rozwaania powysze ilustruje schematycznie ryc. 139.

Naczynie
doprowadzajce

Naczynie
odprowadzajce

-Ptla
naczyniowa
kbuszka
Czsteczki'
inuliny

Torebka
kbka

Karfalik

Ryc. 139. Schemat wyjaniajcy metod klirensowych pomiarw przesczania kbkowego.

Kuleczki wyobraaj czsteczki inuliny lub innej substancji (kreatyniny), z ktrej krew przy jednym
pasau przez kbek zostaje oczyszczona drog filtracji. Dla uproszczenia przyjmujemy np. e w 1
mm osocza przepywajcego znajduje si jedna taka kuleczka. Jeeli w jednostce czasu, np.
w cigu 1 min, w moczu znajduje si 100 takich kuleczek, to oznacza to, i w t y m czasie przesczyo
si 100 ml moczu pierwotnego.

276

Inulina - niskomolekularny wielocukier - nie wystpuje w ustroju. Dla

pomiaru przesczania kbkowego musi by wprowadzona do krwi z zewntrz
- we wstrzykniciu lub we wlewie doylnym. Stosujc t metod stwierdzono,
e u czowieka przesczanie kbkowe w obu nerkach wynosi ok. 120 ml/minut. Dla codziennej praktyki klinicznej pomiar klirensu inuliny jest zbyt kopotliwy i obciajcy pacjenta, tote w praktyce przesczanie kbkowe ocenia si
na podstawie klirensu kreatyniny endogennej. Ma ona t przewag, i jest
substancj naturalnie wystpujc we krwi, przez co znacznie upraszcza si
technika wykonania caego badania.

Reabsorpcja kanalikowa
Powiedzielimy wyej, i przesczanie kbkowe, a wic ilo moczu pierwotnego, wynosi ok. 120 ml/min, tymczasem ostateczna ilo moczu wytworzonego zwykle siga 1-1,5 ml/min. Wynika z tego, i wikszo przesczonego
w kbuszkach pynu musi ulec reabsorpcji w kanalikach nerkowych. Razem
z wod wchonite zostaj z powrotem rne substancje w niej rozpuszczone,
ktre s cenne dla ustroju, jak np. glukoza, aminokwasy, sole mineralne. Inne
substancje, takie jak kreatynina, mocznik, oraz rne wprowadzone do ustroju
substancje obce, jak np. leki podlegajce wydaleniu przez nerki, nie zostaj
w kanalikach wchonite z moczu pierwotnego i przechodz do moczu ostatecznego. W ten sposb ustrj pozbywa si niektrych zwizkw szkodliwych
lub nadmiaru substancji normalnie w pynach ustrojowych wystpujcych,
ktre by si mogy w zbyt duej iloci nagromadzi.
Ponadto istnieje jeszcze jeden mechanizm wydalania rnych substancji
przez nerki, polegajcy na aktywnym wydzielaniu ich przez nabonek kanalikowy do wiata kanalikw. O tym, czy dana substancja przesczona w kbuszkach ulega wchanianiu zwrotnemu, czy wydzielaniu czynnemu w kanalikach,
mona przekona si porwnujc jej ilo przesczon z iloci w tym samym
czasie wydalon z moczem.
Ilo jakiej substancji, np. glukozy, przesczonej w kbuszkach nerkowych
rwna si wielkoci przesczania (np. 120 ml/min) pomnoonej przez stenie
tej substancji w osoczu (np. dla glukozy = 100 mg/100 ml). W t y m przypadku
120 m l / m i n x 100 mg/100 ml = 120 mg/min. Poniewa w warunkach prawidowych glukoza w moczu si nie pojawia, std wniosek, e caa przesczona
ilo tego cukru ulega reabsorpcji w kanalikach.
Jeeli ilo jakiej substancji przesczona w kbuszkach rwna si iloci
w tym samym czasie wydalonej z moczem, to moemy powiedzie, e
substancja ta ani si nie wchania, ani nie wydziela czynnie w kanalikach. Jak
ju wspomniano, w ten sposb zachowuje si inulina. Jeeli natomiast ilo
jakiej substancji wydalonej z moczem jest wiksza ni ilo w t y m czasie
przesczona w kbuszkach, oznacza to, i jest ona dodatkowo wydzielana
w kanalikach. Sytuacja taka zdarza si rzadziej ni reabsorpcja, ale zachowuj
si w ten sposb np. jony potasu, amoniaku, jony wodorowe, para-aminohipuran.
'277

Z tego co powiedzielimy wida, e gwna czynno kanalikw polega na

wchanianiu zwrotnym - wchaniaj one w cigu doby ok. 1801 wody i ok. 1130
g soli. Niektre substancje, takie jak glukoza, wodorowglany i chlorek
sodowy, s cakowicie lub prawie cakowicie reabsorbowane w kanalikach,
inne - jak mocznik i siarczany ulegaj reabsorpcji w stopniu znacznie mniejszym.
Wchanianie zwrotne (reabsorpcja) wikszoci substancji ze wiata kanalikw do krwi jest procesem czynnym, zwizanym z wydatkowaniem energii.
Dla wielu substancji ulegajcych wchanianiu zwrotnemu, np. dla glukozy,
istnieje pewien prg - pewna maksymalna ilo, jaka moe ulec reabsorpcji,
gdy znajdzie si w kanalikach. Jeeli ilo glukozy przesczonej do kanalikw
jest mniejsza od tego maksimum, wwczas caa glukoza zostanie zreabsorbowana. Jeeli jednak ilo glukozy przypadajcej na ukad kanalikowy przewysza moliwoci transportowe nabonka kanalikw, wwczas nadmiar nie
zostaje zreabsorbowany i przechodzi do moczu. Dzieje si tak np. w nie
leczonej cukrzycy, gdy poziom cukru we krwi przekroczy warto progow
i adunek przesczonej glukozy do kanalikw przekracza ich maksymaln
zdolno transportow.
Nieco inaczej wyglda wchanianie zwrotne sodu - ten mechanizm nie ma
wyranie ograniczonego maksimum zdolnoci transportowej i im wikszy jest
adunek sodu w kanalikach i im duej on tu przebywa, tym wiksze jest jego
wchanianie zwrotne.

Regulacja reabsorpcji
Wielko wchaniania zwrotnego wielu substancji jest zmienna i zaley od
aktualnych potrzeb ustroju. Nerki utrzymuj stay skad pynw ustrojowych
i reaguj na jego zmiany zmniejszonym lub zwikszonym wydalaniem pewnych substancji, przede wszystkim wody i soli mineralnych. Wydalanie tych
substancji zaley oczywicie od tego, jak wielka jest ich reabsorpcja w kanalikach. Reabsorpcja ta pozostaje pod kontrol rnych czynnikw - przede
wszystkim niektrych hormonw.
W odniesieniu do wody i sodu wyglda to np. w ten sposb, e ok. 80%
wody i soli ulega reabsorpcji przymusowej w kanaliku proksymalnym, natomiast wchanianie pozostaych 20% pozostaje pod kontrol hormonw,
zalenie od potrzeb ustroju. Tak wic hormon kory nadnerczy - aldosteron,
zwiksza reabsorpcj sodu w kanalikach, a wic i zatrzymywanie soli w ustroju. Hormon antydiuretyczny tylnego pata przysadki zwiksza reabsorpcj
wody, zmieniajc przepuszczalno cewek zbiorczych. Reabsorpcj fosforanw reguluje hormon przytarczyc. Natomiast reabsorpcja glukozy nie jest
regulowana w nerkach i dlatego nie odgrywa roli w fizjologicznej regulacji
poziomu cukru we krwi.

'278

Wydzielanie
Czynne wydzielanie kanalikowe nastpuje wwczas, gdy ilo substancji
wydalonej z moczem jest wiksza ni jej ilo przesczona w tym samym
czasie w kbuszkach. Dla ostatecznego skadu moczu mechanizm ten jest
mniej istotny ni reabsorpcja kanalikowa. Do substancji wydzielanych czynnie
w kanalikach, jak ju wspomniano, nale potas i jony wodorowe. Wydzielanie
potasu pozostaje pod kontrol aldosteronu, za sekrecja jonw wodorowych
zmienia si zalenie od stanu rwnowagi kwasowo-zasadowej ustroju.

Regulacja rwnowagi kwasowo-zasadowej

W ywym ustroju stale powstaj w procesach przemiany kwane produkty
(kwas wglowy, siarkowy, fosforowy, mlekowy, pirogronowy itd.), a mimo to
odczyn krwi (pH) i pynw tkankowych pozostaje na staym poziomie o pH ok.
7,4.
Dwutlenek wgla jest usuwany z ustroju przez puca. Inne kwasy (nielotne)
zostaj najpierw zobojtnione przez zawarte w ustroju bufory, przede wszystkim przez ukad buforowy skadajcy si z wodorowglanw i kwasu wglowego. Nastpuje to wedug zwykej reakcji chemicznej, w ktrej mocny kwas
wypiera z wodorowglanu dwutlenek wgla, ten za moe z atwopi zosta
usunity z ustroju przez puca:
HCI + NaHC0 3 - NaCI + H 2 C0 3
H2CO3 - H 2 0 + C0 2
Gdyby kwasy w tej postaci ulegay wydalaniu, to bardzo szybko nastpioby
wyczerpanie wszystkich buforw i doszoby do zakwaszenia pynw ustrojowych, uniemoliwiajcego dalszy przebieg procesw yciowych.
Zapobiegaj temu nerki, w ktrych kanalik jest obdarzony zdolnoci
usuwania nadmiaru jonw wodorowych, co jest rwnoznaczne z usuwaniem
kwasw.
W uproszczeniu przedstawia to ryc. 140. W komrkach kanalika dystalnego
powstaje w wyniku procesw metabolicznych, podobnie jak w caym ustroju,
dwutlenek wgla. Komrki te odznaczaj si jednak tym, i zawieraj specjalny
enzym - anhydraz wglanow, ktra przyspiesza ok. 300-krotnie reakcj C0 2
z wod, w wyniku czego prawie cay C0 2 zamienia si w kwas wglowy wg
reakcji:
H2O + C0 2 anhydraza wglanowa H 2 C0 3
Kwas wglowy ulega czciowej dysocjacji na jon w o d o r o w y i anion
wodorowglanowy:
H 2 C0 3 - H+ + HCOi
'279

Komrki
kanalika

Mocz
pierwotny

Naczynie
-wosowatej

H .0+C0
f

Anhydraz -.

H_C0,

NaHCO,

H'+HC0:
Ni'HC0,

E
JS j
o )
<D a>*
2 5

<0

o g
JO o

o
C

IM

-(O o

N;i'

-H

H.,COn ^
Ir

N.iK.PO,

E&
.H (0
ta ro

<B ?

NH,

Na i-CI
- .

nh4ci^-' '
I H2C03

- NnHCO.,

;- NaHCO-^

SjtBs^B: i

Glutamina

NaCl
+
N.i

Nu' fNdHPOi
-

NaHCO.

; VV:y-^j^^^^M |

"sj 5- 'h.
h,o+co2

i HCO? | | j p i f f l |

Nti..HP04

Na*

1
NiiHC0 ?

fi?
'

H'-HCO:!
NdHCO^

s sr
NaHCO.

II NaH 2 P0 4 I

inh4ci

Ryc. 140. Trzy podstawowe mechanizmy zakwaszania moczu.

Uwolniony j o n w o d o r o w y zostaje wydzielony do wiata kanalika nerkowego w zamian za jon sodowy (Na + ), ktry wchodzi do komrki i razem z anionem
w o d o r o w g l a n o w y m NaHCCV zostaje zwrcony do krwi. W ten sposb zostaje zaoszczdzony zapas sodu ustrojowego i zapas w o d o r o w g l a n w (zasb
zasad).
Drugi mechanizm polega na wydalaniu jonu w o d o r o w e g o za porednie
t w e m fosforanw. Uwolniony w sposb wyej opisany jon w o d o r o w y w y m i
nia si na sd, zamieniajc fosforan dwusodowy na fosforan jednosodowy
W ten sposb moe ulec wydaleniu dua ilo j o n w w o d o r o w y c h (kwasu)
przy rwnoczesnym oszczdzaniu sodu. Kwas ten daje si w moczu zmiareczkowa ugiem i dlatego ta cz kwasw wydalonych z moczem nosi nazw
kwanoci miareczkowej".
Wreszcie trzeci mechanizm polega na wydzielaniu przez komrki kanalikowe amoniaku. Powstaje on z dezaminacji pewnych aminokwasw. Amoniak
dyfunduje do wiata kanalika, gdzie przy udziale jonu w o d o r o w e g o powstaego w sposb wyej opisany powstaje j o n a m o n o w y NH 4 + , ktry czy si
z chlorem uwalniajc sd.
S to trzy podstawowe mechanizmy wydalania jonu w o d o r o w e g o lece
u podstaw regulacji rwnowagi kwasowo-zasadowej organizmu przez nerki.
'280

Regulacja gospodarki wodnej

Woda jest bardzo wanym skadnikiem ustroju - wszystkie reakcje biochemiczne, bdce podoem procesw yciowych, mog odbywa si tylko
w rodowisku w o d n y m .
Woda stanowi 65% ciaru ciaa. Rozmieszczona jest w dwch duych
przedziaach" - wewntrzkomrkowym i pozakomrkowym. Na ten ostatni
skada si osocze krwi i pyn rd miszowy. W ustroju woda nie wystpuje
nigdzie w stanie czystym, zawsze stanowi roztwr rnych soli mineralnych
i czsteczek organicznych rnej wielkoci.
Rozpuszczone w wodzie substancje drobnoczsteczkowe wywieraj dziaanie osmotyczne. W skrcie m w i m y o osmolarnoci lub osmolalnoci pynw
ustrojowych, ktr okrelamy w miliosmolach na litr lub na kilogram roztworu. Osmolalno osocza krwi wynosi ok. 300 miliosmoli na kg. Wspomniane
przedziay wodne ustroju s oddzielone od siebie bonami komrkowymi,
przez ktre woda dyfunduje wedug praw fizykochemicznych w kierunku
wikszej osmolalnoci, dc do wyrwnania cinienia osmotycznego po obu
stronach bony. Osmolalno pynw ustrojowych waha si w bardzo wskich
granicach, gdy wiksze zmiany w tym zakresie powoduj zaburzenie podstawowych czynnoci komrek i tkanek. Gwnym narzdem regulujcym osmolalno pynw ustrojowych s nerki.
Po wypiciu duej iloci wody nerki wydzielaj zwikszon ilo bardzo
rozcieczonego moczu. Przy wstrzymaniu dowozu wody nerki wydziel ma
ilo moczu bardzo zagszczonego. Mechanizmy zagszczania i rozcieczania
moczu s bardzo zoone i ostatecznie jeszcze nie we wszystkich szczegach
poznane. W reakcjach rozcieczania i zagszczania moczu istotn rol odgrywa hormon antydiuretyczny tylnego pata przysadki. Zmniejszenie osmolalnoci pynu pozakomrkowego wystpujce przy nadmiernym dowozie wody
do ustroju powoduje zahamowanie wydzielania hormonu antydiuretycznego
i wzrost objtoci wydalanego moczu, natomiast zwikszona osmolalno,
wskutek np. wstrzymania dowozu wody lub nadmiernego spoycia soli,
powoduje zwikszon produkcj tego hormonu, zmniejszenie objtoci wydalanego moczu i zatrzymanie wody w ustroju.
Miejscem dziaania hormonu antydiuretycznego s kanaliki zbiorcze nefronw, w ktrych hormon ten zwiksza przepuszczalno komrek dla wody.
Kanaliki krte proksymalne i dystalne le w obrbie warstwy korowej nerki,
natomiast ptla nefronu i kanaliki zbiorcze przylegajc do siebie znajduj si
w obrbie istoty rdzeniowej.
Na skrawkach mikroskopowych nerki czowieka osmolalno tkanki nerkowej wzrasta w kierunku od warstwy korowej ku brodawce nerkowej od ok. 300
mOsm/kg do 1200-1400 mOsm/kg wody. W nerce zwierzt przystosowanych
do warunkw pustynnych, ktre musz maksymalnie oszczdza wod i wydziela mocz moliwie najbardziej zagszczony, maksymalna osmolalno
warstwy rdzeniowej siga 5000 mOsm/kg wody. Przez ten obszar zwikszonej
osmolalnoci przechodz cewki zbiorcze. Ich ciany s przepuszczalne dla
'281

wody w rnym stopniu, zalenie od obecnoci lub braku hormonu antydiuretycznego.

Przy braku hormonu antydiuretycznego ciany cewek zbiorczych s szczelne" dla wody, ktra w postaci rozcieczonego moczu spywa do miedniczki
nerkowej. W ten sposb ustrj pozbywa si nadmiaru wody wydalajc mocz
hipotoniczny w stosunku do osocza.
Obecno hormonu diuretycznego powoduje, i woda moe swobodnie
dyfundowa przez cian cewki zbiorczej do obszaru zwikszonej osmolalnoci i w ten sposb mocz zostaje zagszczony, a woda zatrzymana w ustroju.

Mocz (urina)
Dobowa ilo moczu wydalanego przez zdrowego czowieka waha si od
600 do 2500 ml i jest zalena od rnych czynnikw, gwnie od spoytych
pynw i temperatury otoczenia.
Prawidowy mocz ma zabarwienie te lub bursztynowe. Intensywno
zabarwienia zaley od iloci wytworzonego moczu - mocz zagszczony jest
ciemniejszy wskutek wikszego stenia barwnika moczu (urochromu). Ciar
waciwy moczu zaleny jest od stenia rozpuszczonych w nim substancji
i waha si od 1,003 do 1,030. Mniej wicej poow rozpuszczonych w moczu
substancji stanowi mocznik, ktry jest gwnym produktem kocowym przemiany biakowej. Kwas moczowy jest kocowym produktem przemiany
purynowej. Do produktw przemiany azotowej wydalanych z moczem naley
take kreatynina, ktrej wydalanie dobowe jest dla danego osobnika wielkoci dosy sta. Do soli mineralnych zawartych w moczu nale sole sodu,
potasu, wapnia i magnezu w postaci chlorkw, fosforanw i siarczanw.
Najwikszy procent soli wydalanych z moczem stanowi chlorek sodowy (44%
wszystkich soli).
W warunkach chorobowych w moczu mog pojawia si w wikszych
ilociach takie substancje, jak biako, cukier, barwniki ciowe i inne.
Tabela

li

Wydalanie niektrych gwnych skadnikw w moczu

'282

Skadnik moczu

Wydalanie (w g na dob)

Woda
Mocznik
Kwas moczowy
Kreatynina
Siarczany
Fosforany
Chlorki
Amoniak
Potas
Sd
Wap
Magnez

600-2500
33,0
0,6
1,0
2,0
1,7
7,0
0,7
2,5
6,0
0,2
0,2

Ryc. 141. Areometr (urometr) do mierzenia ciaru waciwego moczu.

Wwarunkach prawidowych mocz produkowany jest przez nerki w iloci 1 - 2

ml/min, ale ilo ta moe zwiksza si do 20 ml/min. Mocz gromadzi si
najpierw w miedniczce nerkowej, skd spywa do pcherza moczowego przez
moczowody.
MOCZOWD (URETEF)
Jest to dugi parzysty przewd czcy miedniczk nerkow z dnem pcherza moczowego. Dugo moczowodw wynosi 28-34 cm. Biegn one zaotrzewnowo ku doowi do miednicy mniejszej, krzyujc si z naczyniami
biodrowymi wsplnymi. Moczowody przebijaj cian pcherza skonie tworzc ujcie zamknite fadem bony luzowej.
ciana moczowodu skada si z trzech warstw: 1) czno-tkankowej bony
zewntrznej, 2) bony miniowej i 3) bony luzowej pokrytej nabonkiem
przejciowym.
Mocz przechodzi z miedniczki nerkowej do pcherza czciowo pod wpywem cinienia i siy grawitacyjnej, przede wszystkim jodnak dziki perystaltycznym skurczom warstwy miniowej moczowodjw. Wzrost cinienia moczu
gromadzcego si w miedniczce nerkowej wyzwala skurcze perystaltyczne
moczowodu, ktre przesuwaj mocz z miedniczki do pcherza moczowego.
Skurcze te powstaj automatycznie w warstwie miniowej w rytmie od I do 5
na minut, posuwajc si zawsze w jednym kierunku od nerki do pcherza.
'283

Skony przebieg moczowodu przez cian pcherza powoduje, e ujcie

moczowodu do pcherza pokrywa fad bony luzowej dziaajcy jakzastawka,
uniemoliwiajca cofanie si moczu do przewodu moczowego z pcherza.
Moczowody s obficie unerwione take przez wkna blowe. Zablokowanie
moczowodu, np. przez kamie nerkowy, powoduje natenie fali perystaltycznej przed przeszkod wywoujce jeden z najsilniejszych rodzajw blu, jaki
charakteryzuje tzw. kolk nerkow.

PCHERZ MOCZOWY ( VESICA URINARIA)

Jest to worek miniowy pooony w miednicy mniejszej za spojeniem
onowym, sucy jako zbiornik moczu. W stanie oprnionym ma wielko
maej cytryny i nie wystaje ponad spojenie onowe. Wypeniony przybiera

Nerka

"Moczowd

-Pcherz
moczowy
NasieniowodPcherzyk
nasienny

Gruczo
krokowy

Najdrze

Jdro'

Ryc. 142. Budowa ukadu moczowo-pciowego mskiego.

'284

ksztat gruszkowaty i zalenie od pojemnoci wystaje do j a m y brzusznej na

do znaczn wysoko.
Pojemno pcherza bywa rna, przecitnie w y n o s i 700 cm 3 .
ciana pcherza moczowego skada si z trzech w a r s t w : 1) bony luzowej,
2) bony miniowej i 3) bony zewntrznej.
Bona luzowa tworzy liczne fady, ktre przy rozciganiu pcherza ulegaj
rozprostowaniu. Moliwe to jest dziki obecnoci tkanki podluzowej zbudowane} z tkanki cznej lunej. Na dnie pcherza znajduje si gadka przestrze
w ksztacie trjkta, ograniczona ujciami m o c z o w o d w i cewki moczowej.
Bona luzowa pokryta jest nabonkiem przejciowym.
Bona miniowa skada si z niezbyt wyranie oddzielonych trzech w a r s t w
wkien miniowych gadkich: wewntrznej - podunej, r o d k o w e j - o k r nej i zewntrznej - podunej.
U podstawy pcherza pczki wkien okrnych tworz w o k ujcia wewntrznego cewki moczowej piercieniowaty misie zwieracz pcherza. Zwieracz ten pozostaje stale napity, nie pozwalajc na o d p y w moczu z pcherza.
Nieco niej od zwieracza pcherza znajduje si misie zwieracz cewki
zbudowany z mini poprzecznie prkowanych. Jest on unerwiony przez
nerwy somatyczne i wobec tego podlega woli.
Bona miniowa pcherza i zwieracz pcherza s unerwione przez wkna
ukadu wegetatywnego. Pobudzenie n e r w w przywspczulnych powoduje
skurcz mini pcherza i rozkurcz zwieracza pcherza, natomiast pobudzenie
wkien wspczulnych wywiera efekt odwrotny - rozkurcz bony miniowej
i skurcz zwieracza pcherza.

ODDAWANIE MOCZU
Oddawanie moczu jest odruchem sterowanym z rdzenia krgowego. Odruch ten moe by jednak wiadomie zainicjowany lub zatrzymany. Potrzeba
oddania moczu pojawia si zwykle, gdy pcherz wypeni si do objtoci ok.
150 ml moczu. Gdy objto ta wzronie do ok. 400 ml, parcie na mocz staje si
silne i dusze zatrzymywanie odruchu oddawania moczu jest wwczas bardzo
trudne.

CEWKA MOCZOWA
Cewka moczowa eska ( u r e t h r a feminina) jest krtkim szerokim przewodem dugoci 3 - 5 cm, rednicy 5 - 7 m m , ktry rozpoczyna si ujciem
wewntrznym w pcherzu moczowym i koczy ujciem zewntrznym w przedsionku pochwy. Wysana jest od wewntrz bon luzow pokryt w czci
pocztkowej nabonkiem przejciowym, a w dalszej - w i e l o w a r s t w o w y m
walcowatym, U kobiety cewka moczowa suy wycznie do wyprowadzania
moczu z pcherza na zewntrz.
19 - Anatomia i fizjologia

285

U mczyzny cewka moczowa jest przewodem wyprowadzajcym zarwno

mocz, jak i sperm, w zwizku czym budowa jej przedstawia si odmiennie.
Cewka moczowa mska (urethra masculina) rozpoczyna si w ujciu
pcherza moczowego i koczy ujciem zewntrznym na odzi prcia. Dugo jej wynosi 17,5-20 cm, jest ona zatem znacznie dusza ni cewka
moczowa eska. Przy wzwodzie prcia cewka si odpowiednio wydua.
W cewce moczowej odrniamy trzy czci: 1) cz sterczow - dugoci ok.
3 cm, przebijajc gruczo krokowy, 2) cz boniast, dugoci ok. 2 cm,
przechodzc przez przepon moczowo-pciow oraz 3) cz gbczast,
dugoci 10-15 cm, przebiegajc w ciele gbczastym prcia. rednica cewki
moczowej mskiej nie jest jednakowa na caym jej przebiegu - najszersza jest
cz sterczow, najwsza - cz boniasta. W czci boniastej wkna
miniowe przechodzce z przepony moczowo-pciowej na cewk moczow
tworz w jej cianie misie zwieracz cewki (m. sphincter urethrae).
Cz gbczasta cewki tworzy w czci kocowej rozszerzenie zwane doem
d k o w a t y m ( fossa navicularis urethrae). Najwsz cz cewki stanowi jej
ujcie zewntrzne. Ma ona ksztat pionowej szpary. Cewk moczow wyciea
bona luzowa pokryta nabonkiem w i e l o w a r s t w o w y m walcowatym.

'286

UKAD PCIOWY
Zadaniem czynnoci pciowych jest zachowanie gatunku przez wytworzenie
potomstwa. Jest to uzalenione od wspdziaania osobnikw dwch odrbnych pci - kobiety i mczyzny.
Na cao tych czynnoci skada si: 1) wytwarzanie komrek rozrodczych,
czyli gamet: p l e m n i k w - u mczyzny i komrek jajowych - u kobiety, 2)
dokonanie aktu pciowego (kopulacji) oraz 3) regulacja hormonalna tych
czynnoci.
Przeznaczone do tych zada narzdy pciowe u mczyzny i u kobiety s
zbudowane odmiennie i dlatego musimy je omawia oddzielnie.
NARZDY PCIOWE MSKIE
Dziel si one na w e w n t r z n e i zewntrzne. Do pierwszych zalicza si
gruczo pciowy mski produkujcy plemniki - jdro, gruczo krokowy (stercz),
pcherzyki nasienne oraz drogi wyprowadzajce nasienie. Do narzdw
pciowych zewntrznych nale - prcie, moszna i cewka moczowa mska.

Moczowd

Pcherz
moczowy

-Odbytnica

Gruczo krokowy

Pcherzyk
nasienny

Prcie

i
Cewka
-'
moczowa
Jdr<ar*--.
Ryc. 143. Narzdy pciowe mskie (schemat).

'287

Narzdy pciowe mskie wewntrzne

Jdro
Jdro (testis, testimonium virile, orchis) jest parzystym zoonym gruczoem c e w k o w y m , w ktrym, jak w s p o m n i a n o wyej, wytwarzane s gamety
mskie - plemniki. Poza produkcj plemnikw jdro peni rol gruczou
dokrewnego, ktrego h o r m o n y reguluj czynno pozostaych narzdw
pciowych oraz s odpowiedzialne za rozwj i utrzymanie szeregu wtrnych
cech pciowych mskich.
Jdro ma wielko i ksztat nieco spaszczonego orzecha woskiego, zawieszonego luno w w o r k u m o s z n o w y m na powrzku nasiennym, dziki czemu
atwo si przesuwa we wszystkich kierunkach. Od tyu do jdra przylega
najdrze oraz wchodz do niego naczynia i nerwy, a wychodz przewodziki
odprowadzajce jdra. Jdro lewe czsto bywa wiksze ni prawe i jest
zawieszone niej.
Zewntrzn warstw jdra tworzy gruba torebka wknista zbudowana
z tkanki cznej zbitej, zwanej bon biaaw, obejmujc misz jdra.
Zgrubienie bony biaawej wpuklajce si do wntrza jdra od tyu zwane jest
rdjdrzem. Odchodz od niego promienisto cienkie blaszkowate przegrdki
jdra (septula testis), dzielce cae jdro na okoo 200 stokowatych pacikw
(lobuli testis). Paciki te s wypenione przez cewki nasienne krte ( tubuli
seminiferi contorti). Na kady pacik przypada od jednej do czterech cewek.
Dugo takiej cewki wynosi ok. 30-80 cm, grubo 0,1-0,3 m m . Ogln
dugo cewek krtych w jdrze oblicza si na ok. 150-300 m. Z kadego
pacika wychodzi jedna cewka nasienna prosta ( t u b u l u s seminiferus rectus).
Cewki proste zdaj do rdjdrza, gdzie cz si ze sob, tworzc rodzaj
sieci zwanej sieci jdra. Cewki proste s bardzo krtkie (0,2-0,4 m m ) i nieco
szersze od cewek krtych. Cewki nasienne krte s miejscem wytwarzania
plemnikw, natomiast cewki proste stanowi pierwszy odcinek drg odprowadzajcych nasienie.
Cewki krte jdra s wyoone nabonkiem nasieniotwrczym, w ktrym
odrniamy dwa rodzaje komrek:
1) plemniki i ich komrki macierzyste oraz
2) komrki podporowe (Sertolego).
Na poprzecznych przekrojach cewek krtych wystpuje zasadniczo pi
generacji komrek pciowych, a mianowicie:
1. Spermatogonie (spermiogonie).
2. Spermatocyty I rzdu (spermiocyty).
3. Spermatocyty II rzdu (prespermidy, prespermatydy).
4. Spermatydy (spermidy).
5. Spermie, czyli plemniki.
Stanowi one kolejne stadia rozwoju plemnikw. Najmodsze elementy spermatogonie, znajduj si najbliej bony podstawnej cewki, najdojrzalszew pobliu wiata cewki.
'288

Spermatogeneza rozpoczyna si od podziau komrek macierzystych spermatogonii. Cz spermatogonii pozostaje na miejscu przy bonie podstawnej cewki, stanowic rezerw dla rozplemu nastpnych pokole komrek
pciowych, pozostae odsuwaj si w kierunku wiata cewki, ulegajc przemianie na spermatocyty I rzdu.
Podziay spermatocytw I rzdu rni si od zwykego podziau mitotycznego t y m , e w jego trakcie nastpuje zredukowanie c h r o m o s o m w do
poowy liczby t y p o w e j dla danego gatunku, tj. do 23 u czowieka. Jest to tzw.
podzia redukcyjny (p. str. 10).
Nastpny podzia dojrzewania jest zbliony do mitozy. Spermatyda ma
pocztkowo ksztat komrki nabonkowatej, ktra wydua si, przeksztacajc
si w plemnik.
Dojrzay plemnik czowieka (spermium s. spermatozoon) skada si z gwki,
szyjki i witki. Gwka, majca ksztat gruszkowaty, zawiera zagszczony

'289

w maej objtoci materia jdrowy, otoczony obkurczon bon komrkow.

Od przodu gwka zawiera specjaln struktur, tzw. akrosom. Gdy plemnik
znajdzie si w bezporednim zetkniciu z komrk jajow, akrosom jak gdyby
eksploduje, wyzwalajc enzym hialuronidaz. Enzym ten prawdopodobnie
otwiera drog umoliwiajc plemnikowi penetracj komrki jajowej.
Witka jest narzdm kinetycznym plemnika zbudowanym podobnie jak
rzska. Zawiera ona wkienka obdarzone zdolnoci kurczenia si. Skurcze
ich wprawiaj w ruch plemniki. W drogach rodnych eskich plemniki poruszaj si z szybkoci ok. 30 cm/h.
Obok pokole komrek pciowych w cewkach krtych znajduj si due
komrki o ksztacie smukym, kolumnowym, rozcigajce si od bony podstawnej prawie do osi cewki, tzw. komrki podporowe. Stanowi one element
podporowy i odywczy. Do kadej takiej komrki przyczepiaj si liczne
dojrzewajce plemniki. Komrki podporowe dostarczaj im prawdopodobnie
materiau odywczego, hormonw oraz enzymw niezbdnych dla procesu
dojrzewania plemnika.
Tkanka rdmiszowa i wydzielanie
wewntrzne jdra
Przestrzenie pomidzy cewkami krtymi w zrazikach jdra wypenia delikatna tkanka czna wiotka, zwana tkank rdmiszow. Skada si ona z cienkich wkien kolagenowych, naczy krwiononych i limfatycznych, nerww
oraz kilku rodzajw komrek, wrd ktrych najwaniejsze s swoiste komrki
rdmiszowe jdra (Leydiga).
Komrki te tworz wewntrzwydzielnicz cz jdra, produkuj bowiem
hormony pciowe mskie, czyli androgeny. Gwnym hormonem pciowym
mskim jest testosteron. Androgeny wytwarzane s take w korze nadnerczy.
Wydzielany przez jdra testosteron szybko (15-30 min) ulega przemianie
w wtrobie i zostaje wydalony z moczem w postaci glukuronianw lub
siarczanw. Pod wzgldem chemicznym zwizki te s 17-ketosterydami
(17-KS), poniewa przy wglu 17 maj grup ketonow.
Wydalanie 17-ketosterydw z moczem jest wskanikiem sekrecji androgenw w ustroju, ktre u mczyzny pochodz z jder i z kory nadnerczy,
u kobiety - t y l k o z kory nadnerczy. Dorosy mczyzna wydala z moczem 8-20
mg 17-KS na dob. Dorosa kobieta - 5-15 mg.
Testosteron jest odpowiedzialny za rozwj pierwotnych i wtrnych cech
pciowych mskich. Niewielkie iloci testosteronu s wytwarzane w okresie
rozwoju podowego pod wpywem gonadotropiny kosmwkowej. W okresie
chopicym do 10-12 r.. jdra nie produkuj testosteronu prawie wcale.
Wytwarzanie jego zwiksza si szybko w okresie dojrzewania pciowego
i utrzymuje mniej wicej na staym poziomie do 40 r.. po czym zaczyna si
stopniowo zmniejsza.
Wzmoona sekrecja testosteronu, jaka nastpuje po okresie pokwitania,
powoduje powikszenie si prcia, moszny i jder trwajce do ok. 20 r..
'290

Testosteron powoduje take rozwj charakterystycznych dla mczyzny wtrnych cech pciowych: wosy zarastaj okolic od spojenia onowego w gr
wzdu linii biaej do ppka, pojawia si zarost na twarzy oraz wyrastaj wosy
w okolicy klatki piersiowej, rzadziej - take w innych okolicach ciaa (na
grzbiecie). Wzmoona produkcja testosteronu, jeli skojarzy si z predyspozycj genetyczn, prowadzi do powstawania ysiny. Mczyzna z nieczynnymi
jdrami nie ysieje.
Testosteron powoduje powikszenie si krtani i zgrubienie strun gosowych, co prowadzi do zmiany tembru gosu.
Skra pod w p y w e m testosteronu ulega zgrubieniu, zwiksza si w niej
zawarto barwnika, wzmaga si czynno gruczow potowych i ojowych.
Trdzik pospolity (zapalenie gruczow ojowych), bdcy jednym z najczstszych objaww towarzyszcych okresowi pokwitania, jest zwizany ze wzmoon czynnoci tych gruczow pod wpywem testosteronu.
Testosteron wywiera silny w p y w anaboliczny na przemian biakow,
wyraajcy si dodatnim bilansem azotowym. Powoduje to duy przyrost
masy miniowej, jaki ma miejsce bezporednio po okresie pokwitania. Pod
wpywem testosteronu nastpuje silny rozrost koci i wzmoone odkadanie
si w nich soli wapniowych i fosforowych.
Testosteron powoduje take zrastanie si nasad koci dugich z ich trzonami, co doprowadza do zahamowania wzrostu. Osobnicy wczenie trzebieni
odznaczaj si wysok smuk sylwetk.
Wydzielanie testosteronu pozostaje pod kontrol hormonu gonadotropowego przysadki,
zwanego hormonem pobudzajcym komrki rdmiszowe (ICSH). Ilo wydzielanego testosteronu jest mniej wicej proporcjonalna do iloci ICSH. Jdra nie stymulowane gonadotropin nie
produkuj testosteronu. ICSH jest identyczny z LH kobiety. Prawie takie same waciwoci jak
ICSH ma gonadotropina kosmwkowa wytwarzana przez oysko podczas ciy. Hormon ten
pobudza rozwj komrek rdmiszowych i produkcj testosteronu u podu, co ma decydujce
znaczenie dla rozwoju narzdw pciowych mskich.
FSH (hormon pobudzajcy pcherzyki) z przysadki stymuluje dojrzewanie spermatocytw
w cewkach nasiennych. Bez FSH spermatogeneza nie zachodzi, jednake dla ostatecznego
wytworzenia si dojrzaych plemnikw konieczna jest take niewielka ilo testosteronu, a zatem
take ICSH.
Wytwarzanie gonadotropin przez przedni pat przysadki jest sterowane z podwzgrza. Regulacja ta odbywa si za porednictwem swoistych neurohormonw, zwanych czynnikami wyzwalania gonadotropin. S to substancje polipeptydowe, ktrych miejsce powstawania w podwzgrzu
nie zostao dokadnie ustalone. Hormony te drog ukadu krenia wrotnego - podwzgrze-przysadka - zostaj przeniesione do przysadki.
Wydzielanie gonadotropin ulega zahamowaniu pod w p y w e m wstrzykiwania testosteronu.
W p y w ten zaznacza si bardziej w stosunku do ICSH ni FSH. Pomidzy przysadk i jdrem
istnieje zatem mechanizm ujemnego sprzenia zwrotnego utrzymujcy na staym poziomie
sekrecj testosteronu - nadmiar testosteronu powoduje zahamowanie wydzielania ICSH, co
z kolei zmniejsza produkcj testosteronu w jdrach.

W cigu pierwszych dziesiciu lat ycia chopca przedni pat przysadki nie
wydziela prawie wcale gonadotropin i w zwizku z t y m jdra nie wytwarzaj
androgenw. Okoo 10 r.. przysadka zaczyna produkowa wzrastajce iloci
'291

(
gonadotropin i ok. 13 r.. jdra osigaj pen wydolno pciow. Poczynajc
od okresu pokwitania, przysadka wydziela h o r m o n y gonadotropowe przez
reszt ycia. Spermatogeneza, przynajmniej w postaci resztkowej, utrzymuje
si zwykle do koca ycia mczyzny. U wikszoci mczyzn nastpuje jednak
pomidzy 40 i 50 r.. stopniowe sabnicie czynnoci pciowych, zwizane
z obnieniem sekrecji testosteronu. W okresie t y m dochodzi do wzmoonego
wydzielania FSH, poniewa przysadka przestaje by hamowana przez testosteron. Zanik potencji pciowej przewanie nastpuje bezobjawowo, niekiedy
jednak w okresie t y m wystpuj u mczyzny zaburzenia somatyczne i psychiczne podobne do okresu przekwitania u k o b i e t y - t z w . climacterium virile.

Najdrze
Najdrze ( e p i d i d y m i s ) jest ukadem przewodzikw stanowicych magazyn
plemnikw, w ktrym osigaj one pen dojrzao. Najdrze przylega do
jdra wzdu jego tylnego brzegu, gwnie przy g r n y m biegunie, tworzc
t w r w ksztacie fajki z w y g i t y m cybuchem. Rozrnia si w nim gow, trzon
i ogon najdrza. Wntrze najdrza stanowi w s p o m n i a n y ju ukad przewodzik w ; w obrbie gowy najdrza przewodziki te tworz liczne ptle i skrty
wypeniajce zraziki, czyli stoki najdrza. czc si ze sob, tworz one
pojedynczy bardzo krty i dugi (4-6 m) kana, zwany p r z e w o d e m najdrza.
Przewd ten wraz z otaczajc go tkank czn tworzy trzon i ogon najdrza.
Ogon najdrza, zaginajc si ostro ku grze i ku tyowi, przechodzi w nasieniowd.
Przewodziki odprowadzajce s wysane charakterystycznym nabonkiem,
ktry miejscami tworzy festonowate wzniesienia skadajce si z wielu warstw
komrek walcowatych. Na wolnej powierzchni komrek znajduj si rzski,
ktrych ruch wytwarza prd skierowany ku najdrzu. Pomidzy t y m i komrkami znajduj si kubkowate zagbienia wysane jasnymi komrkami szeciennymi, tworzcymi tzw. gruczoy rdbonkowe. Zewntrzn warstw przewodzika stanowi cienka bona podstawna oraz uoone na niej nieliczne wkna
miniwki gadkiej.
Przewd najdrza (ductus epididymidis) ma na przekroju poprzecznym
regularny zarys okrgy. Wyciea go wysoki nabonek walcowaty tworzcy
dwie warstwy.
Plemniki, straciwszy kontakt z komrkami p o d p o r o w y m i , dostaj si do
przewodzikw gowy najdrza i przewodu najdrza. Przechodzeniu ich sprzyja
wzmoone cinienie panujce w jdrze. W najdrzu plemniki osigaj pen
dojrzao. Plemniki przebywajce w drogach najdrza zachowuj zdolno
zapodnienia do 42 dni, chocia przy normalnej aktywnoci pciowej rzadko
okres ten bywa tak dugi. Przy czsto powtarzanych stosunkach pciowych
zapasy dojrzaych plemnikw ulegaj szybko wyczerpaniu i ju trzeci ejakulat
w cigu 12 h jest praktycznie pozbawiony plemnikw. Ponowne wypenienie
'292

zbiornikw trwa okoo dwch dni, a okres ich przebywania w najdrzu w tych
warunkach moe si ograniczy do kilku godzin. Liczba plemnikw w jednym
ejakulacie w y n o s i ok. 200-300 milionw.

Nasieniowd
Nasieniowd ( ductus deferens) stanowi bezporednie przeduenie przew o d u najdrza. Jest to przewd dugoci 50-60 cm sucy do szybkiego
przeprowadzania nasienia do cewki moczowej. Biegnie on pocztkowo po
przyrodkowej stronie jdra, kierujc si ku kanaowi pachwinowemu, przez
ktry wchodzi do wntrza miednicy maej w powrzku nasiennym. W miednicy maej nasieniowd zda ku tylnej cianie pcherza moczowego. Po
skrzyowaniu si z moczowodem zblia si do nasieniowodu strony przeciwnej, przylegajc do dna pcherza.
ciana nasieniowodu jest gruba i skada si z trzech bon: zewntrznej zbudowanej z tkanki cznej wknistej, zawierajcej liczne wkna spryste,
rodkowej - bony miniowej, oraz w e w n t r z n e j - bony luzowej. Najgrubsza (ok. 1 m m ) jest warstwa miniowa; dziki niej nasieniowd daje si
wyranie wyczu w miejscu, gdzie ley powierzchownie pod skr, tj. przed
wejciem do kanau pachwinowego. rednica nasieniowodu w y n o s i ok. 3
m m , wiato - 0,5 m m .
W kocowej czci nasieniowd tworzy wrzecionowate rozszerzenie, zwane
bak nasieniowodu ( a m p u l l a ductus deferentis). Wydzielina baki nasieniow o d u pobudza plemniki do ruchu.
Nastpnym odcinkiem drg wyprowadzajcych nasienie jest krtki, 20-milimetrowy, przewd w y t r y s k o w y ( ductus ejaculatorius), ktry przebija gruczo
krokowy i otwiera si m a y m ujciem do czci sterczowej cewki moczowej.
Ujcia przewodw wytryskowych znajduj si po obu stronach agiewki
sterczowej.
Pcherzyki nasienne ( vesiculae seminales) - prawy i lewy - stanowi
wypuklenie nasieniowodu w ksztacie gruszkowatego paskiego t w o r u dugoci ok. 4 - 5 cm. S to gruczoy pomocnicze, wytwarzajce zasadow wydzielin, ktra zawiera biako zasadowe (protaminy), wielocukry oraz fruktoz (ok.
300 mg%). Ta ostatnia stanowi materia odywczy i rdo energii dla
plemnikw. Wydzielina pcherzykw nasiennych jest tawym gstym pynem o odczynie zasadowym, ktry pobudza plemniki do ruchu. Usunicie
pcherzykw nasiennych przewanie pociga za sob niepodno.

Gruczo k r o k o w y
Gruczo k r o k o w y , stercz (prostata), jest nieparzystym narzdem wielkoci
kasztana, pooonym w jamie miednicy mniejszej pod pcherzem m o c z o w y m
za spojeniem o n o w y m . Ma on ksztat spaszczonego kasztana, podstaw
'293

V
zwrconego ku grze. Przecitne rozmiary gruczou krokowego wynosz:
w wymiarze strzakowym - 2 cm, wysoko ok. 3 cm, szeroko - ok. 4 cm.
Przedni cz gruczou krokowego przebija cewka moczowa; przez cz
tyln biegn skonie ku doowi i przodowi przewody wytryskowe. Gruczoten
w wieku starczym ulega czsto powikszeniu i uciskajc cewk moczow
stwarza przeszkod w oddawaniu moczu.
Od zewntrz gruczo krokowy otacza torebka cznotkankowa zawierajca
take wkna miniowe.
Wydzielina gruczou krokowego stanowi okoo 20% pynnej czci nasienia.
Zawiera ona m.in. kwas cytrynowy, substancje biakowe oraz szereg enzym w , jakfosfataza kwana, beta-glukurohidaza i fibrynolizyna. Nasienie, ktre
bardzo szybko po wytrysku krzepnie, pozostawione w temperaturze ok. 37
ulega pod w p y w e m fibrynolizyny upynnieniu. Gruczo krokowy wydziela
take substancje o waciwociach hormonalnych, tzw. prostaglandyny, ktre
po dostaniu si do pochwy powoduj zwolnienie skurczw macicy i rozlunienie koca brzusznego jajowodu.

Gruczoy o p u s z k o w o - c e w k o w e
Gruczoy opuszkowo-cewkowe ( g l a n d u l a e bulbourethrales) przewanie
maj ksztat i wielkoziarna grochu, barwtawobrzow i le przy t y l n y m
kocu opuszki prcia na dnie miednicy mniejszej. Gruczoy te produkuj jasn,
podobn do luzu, wydzielin o odczynie lekko zasadowym. Substancja ta
wydziela si obficie podczas pobudzenia pciowego; gruczoy opuszkowo-cewkowe oprniaj si ju podczas wzwodu prcia przygotowujc drog dla
nasienia.

Powrzek nasienny
Powrzek nasienny (funiculus spermaticus) skada si z nasieniowodu,
naczy krwiononych i splotw nerwowych oraz osonek takich samych, jakie
otaczaj jdro, z wyjtkiem blaszek surowiczych. Dugo powrzka nasiennego w y n o s i ok. 15-20 cm, rednica dorwnuje gruboci maego palca. Powrzek nasienny daje si wymaca przez skr moszny oraz w dole p a c h w i n o w y m
przy wejciu do kanau pachwinowego.

Przewody w y t r y s k o w e
Nastpny odcinek drogi nasienia od baki nasieniowodu do ujcia cewki
moczowej, pooony w obrbie gruczou krokowego, nosi nazw przewodu
w y t r y s k o w e g o (ductus ejaculatorius). Dugo jego w y n o s i ok. 2 cm, wiato
od ok. 1 mm w czci pocztkowej, zwajc si do 0,2 mm przy ujciu cewki
294

moczowej. Obydwa przewody wytryskowe uchodz do cewki moczowej,

kady na m a y m wzniesieniu bony luzowej, zwany w z g r k i e m nasiennym
(colliculus seminalis), po obu stronach niewielkiego podunego zagbienia giewki sterczowej (utriculus prostaticu).

Narzdy pciowe mskie zewntrzne

Prcie
Prcie, czonek mski (pen/s, membrum virile) jest narzdem o p o d w j n y m
zadaniu - suy do wprowadzenia nasienia do drg rodnych kobiety w trakcie
aktu pciowego oraz do wyprowadzania moczu z pcherza na zewntrz.
Czynnociom t y m odpowiada jego budowa. Prcie ma ksztat podunego
stokowato zakoczonego walca. Cz tylna prcia (pars fixa) ukryta pod
skr moszny i krocza jest nieruchomo przytwierdzona do koci onowych
i spojenia onowego. Trzon prcia (corpus penis) wraz z odzi (glans penis)
w stanie spoczynku zwisa nad workiem mosznowym jako tzw. cz wiszca
(pars pendula penis). Podczas wzwodu prcie usztywnia si i powiksza
bardzo znacznie swe w y m i a r y . Prcie w stanie w z w o d u , czyli phallus, przybiera kierunek zwrcony ku grze i ku przodowi. W stanie zwiotczaym dugo
czci ruchomej prcia wynosi 8,5-10,5 cm, przecitnie - 9,5 cm. W stanie
w z w o d u trzon prcia wydua si do ok. 15-17 cm, a o b w d - do ok. 12 cm.
Trzon prcia zakoczony jest stokowatym zgrubieniem zwanym odzi
(glans penis). Na wierzchoku odzi znajduje si szczelinowate ujcie zewntrzne cewki moczowej. Na granicy trzonu z odzi widnieje wyrane rynienkowate zwenie - szyjka odzi (collum glandis). Zgrubiay brzeg podstawy
odzi tworzy wypuky piercie zwany koron odzi (corona glandis).
Skra pokrywajca trzon prcia jest bardzo cienka, atwo przesuwalna;
z podoem czy si cile wzdu korony odzi. Na granicy z odzi
w stanie zwiotczaym skra tworzy gboki fad pokrywajcy od
zwany napletkiem (praeputium). Napletek stanowi zapasowy materia skrny,
ktry przy powikszeniu si prcia podczas w z w o d u cofa si ku t y o w i
obnaajc cakowicie od. Niekiedy ujcie napletka bywa tak wskie, i nie
moe si cofn do tyu po wzwodzie tworzc tzw. stulejk (phimosi).
W kieszonce napletka gromadzi si mazista t r e - m a s t k a (smegma praeputii). Stulejka sprzyja gromadzeniu si mastki i zanieczyszcze stwarzajc
warunki sprzyjajce stanom zapalnym.
Szczeglnie due iloci mastki gromadz si w kieszonce napletka u mczyzn nie przestrzegajcych higieny osobistej. Jeli si jej nie usuwa regularnie, powstaj kwasy tuszczowe wydzielajce w o zjeczaego tuszczu.
Napletek nie tworzy penej kieszonki na caym obwodzie odzi. Od dou od
blaszki wewntrznej fadu skrnego odchodzi tzw. wdzideko napletka uniemoliwiajce nadmierne jego cofanie si.
Trzon prcia jest utworzony z trzech cylindrycznych t w o r w , zwanych
ciaami jamistymi. Dwa ciaa jamiste prcia (corpora cavernosa penis) le po
'295

\
Ujcie
zewntrzne
cewki
Wdzideko
napletka
ik1L_od
| prcia
Korona odzi
-Trzon
prcia
Ciao
jamiste
,

m<u u

Ciao

" Cjdlicz.isll!
pian.i

K. kulszowa

M. kulszowo-jamisty- - y

Korze
prcia

_-M. poprzeczny
& gboki
fc krocza
'

M. opuszkowo-jamisty

Ryc. 145. Ciaa jamiste prcia i ich minie (po zdjciu skry).

stronie grzbietowej (grnej) prcia, za nieparzyste- - ciao gbczaste prcia

(corpus spongiosum penis) przylega do nich od dou lec w pytkim rowku.
Kade z cia jamistych prcia ma ksztat walca o zaostrzonym kocu. Koce
tylne, zwane odnogami prcia (crura penis), rozchodzc si do tyu i od
dolnego punktu spojenia onowego, ku tyowi, doowi i bocznie przytwierdzaj
si do koci kulszowej i onowej w ten sposb, e ich cznotkankowa pokrywa
zrasta si z okostn.
Ciaa jamiste prcia s zronite ze sob w linii rodkowej, tworzc przegrod prcia (septum penis). Przegroda ta nie jest szczelna, lecz posiada liczne
otwory czce ze sob komory obu cia jamistych. Na przedni koniec zronitych cia jamistych nasadzona jest na ksztat czepka lub naparstka od.
Podczas wzwodu prcia koniec ten tworzy dla odzi mocne oparcie.
Ciao gbczaste prcia (corpus spongiosum penis) obejmuje cewk moczow. Jest ono dusze i ciesze ni ciaa jamiste prcia. Na obu swych kocach,
rozszerza si tworzc z przodu wspomniane ju zgrubienie w ksztacie kopaczka nasadzonego na koniec przedni cia jamistych prcia zwane odzi, za
'296

w kocu tylnym - zgrubienie zwane opuszk prcia (bulbus penis). Opuszka

wielkoci orzecha laskowego ley w okolicy krocza na przeponie moczowo-pciowej pokryta miniem opuszkowo-gbczastym. Skurcz tego minia powoduje wyrzucenie nasienia podczas wytrysku z cewki moczowej. Cewka moczowa wchodzi do ciaa gbczastego mniej wicej w odlegoci 1 cm ku
przodowi od tylnego koca opuszki.
Kade z cia jamistych zbudowane jest z bardzo mocnej osonki cznotkankowej z tkanki cznej zbitej, gruboci ok. 1 mm, zwanej bon biaaw (tunica
albuginea).
Tkanka jamista stanowi ukad nieregularnych przestrzeni naczyniowych jamek, pomidzy licznymi beleczkami odchodzcymi do wewntrznej powierzchni bony biaawej. Ukad przestrzeni naczyniowych otrzymuje krew z kocowych odgazie odchodzcych od ttnicy gbokiej prcia i w mniejszym
stopniu z ttnicy grzbietowej prcia.
Ciao gbczaste prcia jest zbudowane podobnie jak ciaa jamiste.
W z w d prcia
Wzwd prcia nastpuje wskutek wypenienia cia jamistych i ciaa gbczastego krwi ttnicz pod duym cinieniem. Orodek nerwowy wzwodu znajduje si w odcinku krzyowym rdzenia krgowego. Wychodzce std impulsy
przywspczulne dochodz do prcia przez nn. erigentes powodujc rozkurcz
wszystkich mm. gadkich w ttnicach i beleczkach cia jamistych, zwikszajc
w ten sposb wielokrotnie napyw do prcia krwi, ktra wypenia zatoki cia
jamistych i ciaa gbczastego.
Wiksze yy prcia s zaopatrzone w lejkowate zastawki, ktre utrudniaj
odpyw krwi ylnej. Przestrzenie jamiste pod wpywem napywajcej pod duym cinieniem krwi ulegaj rozcigniciu powodujc napicie bony biaawej. Cinienie w przestrzeniach naczyniowych cia jamistych jest zblione do
cinienia w ukadzie ttniczym. Wynikiem tego jest znaczne powikszenie
i usztywnienie prcia, umoliwiajce dokonanie aktu pciowego.
Wzwd prcia u seksualnie wydolnego modego mczyzny nastpuje
w cigu 3 - 8 s. w odpowiedzi na efektywne pobudzenie pciowe. U mczyzn
starszych (po 40 r..) wzwd dochodzi do skutku nieco wolniej. Podczas
wzwodu prcia przestrzenie jamiste ciaa gbczastego s wypenione krwi,
podobnie jak w ciaach jamistych, jednake odpyw krwi nie jest tu zahamowany w takim stopniu i nawet przy najsilniejszym wzwodzie ciao gbczaste
poddaje si uciskowi, a wiato cewki moczowej nie ulega zamkniciu.

Moszna
Jdra le w odzielnym worku - mosznie (scrotum), utworzonym przez
wypuklenie przedniej ciany jamy brzusznej. W okresie podowym zawizki
gruczow pciowych powstaj na tylnej cianie jamy brzusznej na wysokoci
'297

\
dolnych krgw ldwiowych. W trakcie rozwoju podowego jdra odbywaj
wdrwk zwan zstpowaniem jder" (descensus testiculorum) z jamy
brzusznej przez kana pachwinowy do moszny. W procesie tym uczestniczy
take przednia ciana jamy brzusznej, tworzc jak gdyby kieszonk ze wszystkich swoich warstw z otrzewn wcznie, wdrujc przed jdrem do worka
mosznowego. Jdro ma zatem zawczasu przygotowan drog i nie powoduje
wypuklenia ciany brzusznej, lecz rzeczywicie zstpuje do gotowego worka
mosznowego. Proces zstpowania jder zostaje zakoczony przed urodzeniem i jama surowicza moszny traci poczenie z jam otrzewnej. Jeeli
poczenie takie zachowa si, wwczas powstaje wrodzona przepuklina pachwinowa, przez ktr mog wchodzi do moszny ptle jelitowe. Zatrzymanie
si jdra w trakcie zstpowania w jamie brzusznej lub w kanale pachwinowym
jest okrelone jako w n t r o s t w o (cryptorchismus).
W rodku worek mosznowy jest przedzielony przegrod (septum scroti) na
dwie jamy. Skra moszny odznacza si pigmentacj silniejsz, ma zawartoci tkanki tuszczowej oraz obecnoci szczeglnej warstwy mini gadkich
tworzcych tzw. bon kurczliw (tunica dartos). Dziki owej bonie skra
moszny moe si silnie rozciga dostarczajc czci pokrywy dla prcia przy
jego wzwodzie. Brak podciki tuszczowej uatwia wymian ciepa i temperatura w worku mosznowym jest o 2,5-4 nisza ni w jamie brzusznej.

NARZDY PCIOWE ESKIE

Czynnoci pciowe eskie s bezporednio zwizane z rozmnaaniem i dlatego mona je podzieli na dwie zasadnicze fazy: pierwsza polega na przygotowaniu ustroju kobiety do zapodnienia i c i y - d r u g a - obejmuje okres samej
ciy.
Narzdy pciowe eskie dzielimy na wewntrzne i zewntrzne. Do wewntrznych nale: jajniki, jajowody, macica i pochwa. Do zewntrznych zalicza si
srom niewieci.

Narzdy pciowe eskie wewntrzne

Jajnik
Jajnik (ovarium), czyli gruczo pciowy eski, jest odpowiednikiem jdra
u mczyzny. Jest to twr parzysty wielkoci maego orzecha woskiego,
barwy biaej lub lekko rowej o matowej powierzchni, konsystencji twardej,
sprystej, bardzo wraliwy na ucisk.
Jajnik ley w miednicy mniejszej, gdzie jest umocowany w wizadle
szerokim macicy za porednictwem bardzo krtkiej krezki (mesovarium).
Ponadto w umocowaniu jajnika bierze udzia wizado wieszadowe jajnika
(ligamentum suspensorium ovarii) oraz wizado waciwe jajnika (ligamen'298

Pcher
moczo'
Przepon
moczow
-pciow

Ryc, 146. Budowa narzdw pciowych eskich.

tum ovarii proprium). Wewntrz wizada wieszadowego biegn do jajnika

naczynia i nerwy idce do wnki jajnika od ciany miednicy.
Wspomniane wizado jajnika waciwe czy biegun dolny narzdu z ujciem macicznym jajowodu. Zawiera ono wkna spryste oraz pasma
mini gadkich, dziki czemu moe si skraca i wydua.
Pomimo wymienionych wyej wizade jajnik jest narzdem ruchomym,
mogcym zmienia swe pooenie w dosy szerokim zakresie.
W odrnieniu od jdra, w ktrym pasma nabonka pciowego wrastaj do
wntrza powstajcego jdra, przeksztacajc si w cewki nasienne, w jajniku
nabonek pciowy pozostaje na powierzchni. Pod nim znajduje si warstwa
cznotkankowa tworzca delikatn bon biaaw (tunica albuginea), ktra
jest jednak znacznie sabiej rozwinita ni analogiczna bona w jdrze. Pod ni
ley warstwa tkanki cznej lunej, ktra tworzy tu zrb jajnika (stroma ovarii).
W zrbie jajnika znajduj si pcherzyki jajnikowe. Jajnik noworodka
eskiego zawiera bardzo liczne pcherzyki jajnikowe pierwotne (folliculi
ovarii primarii). Kady taki pcherzyk skada si z duej centralnie pooonej
komrki jajowej - oogonii, otoczonej pojedyncz warstw komrek nabonka
pcherzykowego. Komrki te w stosunku do jaja odgrywaj rol podobn jak
komrki podporowe dla plemnikw, tj. bior udzia w jego odywianiu. Wiele
z tych pcherzykw pierwotnych ulega w okresie dziecistwa i pokwitania
zanikowi.
Ogln liczb pcherzykw pierwotnych szacuje si na okoo 200 000.
W okresie podnoci kobiety, tj. od pokwitania do menopauzy, dojrzewa z tej
liczby tylko okoo 400, a praktycznie szans spenienia swej misji biologicznej,
tj. przeksztacenia si w organizm potomny, ma tylko okoo 10 komrek
jajowych. W zestawieniu z liczb plemnikw w ejakulacie, z ktrych szans
'299

\
spenienia misji biologicznej ma tylko 1 spord 200-300 milionw wida jak
zapobiegliwie rozrzutna jest natura, gdy idzie o spraw zachowania gatunku.
Z powyszegq wynika take, e wiek komrek jajowych wydalanych z jajnika
waha si zatem od 14 do ok. 45 lat. By moe w zwizku z tym pozostaje
wiksza ilo wad wrodzonych u dzieci starszych matek.
Po uzyskaniu dojrzaoci pciowej, mniej wicej co 28 dni pewna ilo
pcherzykw (przypuszczalnie okoo 20) zaczyna ulega zmianom, doprowadzajcym do powstania tzw. pcherzykw wtrnych. Paskie komrki pcherzykowe otaczajce komrk jajow zaczynaj si rozmnaa i przeksztaca
w komrki szecienne i walcowate tworzc wiele warstw. Powoduje to
powikszenie si caego pcherzyka. Stosunkowo niewielka liczba pcherzykw wtrnych przeksztaca si w pcherzyki jajnikowe dojrzewajce. Wtrakcie
procesu dojrzewania pcherzyka komrki pcherzykowe zaczynaj wytwarza
pyn pcherzykowy (liquor folliculi), ktry gromadzi si w jedn powikszajc si kropl i rozsuwa komrki tworzc jam pcherzyka (antrum folliculi).
W ten sposb pcherzyk zostaje rozdzielony na dwie czcr- cz odsunit

Najwiksza
moliwo
zapodnienia

Ryc. 147. Schemat cyklu miesiczkowego.

300

od jaja i cz zwizan z jajem. Cz komrek skupionych wok komrki

jajowej tworzy tzw. wzgrek jajonony (cumulus oophorus) wpuklajcy si do
wntrza pcherzyka.
Rozwj pcherzyka pozostaje pod kontrol hormonu gonadotropowego
przysadki folikulostymuliny (FSH).
Cakowicie rozwinity pcherzyk ma ok. 10 mm rednicy. Gotowy do
pknicia pcherzyk pooony tu pod powierzchni jajnika osiga jeszcze
wiksze rozmiary.
Rwnoczenie ronie take komrka jajowa, ktra osiga rednic ok. 0,2
m m , stajc si dostrzegalna dla goego oka. Jest to oocyt I rzdu. W dniu
poprzedzajcym pkanie pcherzyka oocyt I rzdu dzieli si nierwnomiernie
wydalajc pierwsze ciako kierunkowe. W wyniku tego podziau powstaje
oocyt II rzdu o zredukowanej do poowy liczbie chromosomw. Gdy dojrzay
pcherzyk pka, wydalony zostaje oocyt II rzdu. Dalszy podzia dojrzewania
i wydalenie drugiego ciaka kierunkowego nastpuje w chwili zapodnienia.
Oocyt II rzdu otoczony wiecem komrek pcherzykowych wydostaje si
z pknitego pcherzyka do jamy otrzewnej, skd zostaje przejty przez
strzpki jajowodowe i przeprowadzony do jajowodu.
W kadym cyklu miesicznym z reguy dojrzewa i pka jeden pcherzyk
jajnikowy (Graafa). Proces ten nosi nazw jajeczkowania, czyli owulacji.
Owulacja nastpuje zasadniczo w rodku cyklu (intermenstruum), zwykle
pomidzy 13 i 16 dniem cyklu miesicznego. W cyklach nieprawidowo
dugich lub krtkich wahaniom ulega okres przedowulacyjny, natomiast okres
pomidzy owulacj a dniem wystpienia krwawienia miesicznego przewanie jest stay i zazwyczaj wynosi 14-16 dni.
Poniewa zdolno jaja do zapodnienia ocenia si na 24 do 48 h od chwili
owulacji, to zapodnienie moe nastpi tylko w jajowodzie, gdy wdrwka
jaja do macicy trwa okoo 72 h.
Wynika z tego, e okres, w ktrym jajo moe ulec zapodnieniu, jest
ograniczony i wynosi 24-36 h. Nie zapodnione jajo ulega zwyrodnieniu
i wydaleniu podczas miesiczkowania. Przyjmuje si, e plemniki zachowuj
zdolno zapodnienia w cigu 18-24 h, poniewa jednak ywe plemniki
znajdowano w drogach rodnych kobiety do trzech dni, to okres, w ktrym jajo
moe ulec zapodnieniu, rozciga si na ok. 4 dni. Zapodnienie moe zatem
nastpi, jeeli plemniki zostan zoone w drogach rodnych na 1 - 2 dni przed
owulacj. Najwiksza moliwo zapodnienia przypada wic na okres okoo 4
dni w rodku cyklu miesiczkowego.
W niektrych cyklach owulacja moe nie dochodzi do skutku w zwykym
terminie. Nie naley ignorowa doniesie opisujcych przypadki owulacji
i zapodnienia w niezwykych okresach cyklu, nawet podczas miesiczki.
Po owulacji ciana pcherzyka zapada si i ulega pofadowaniu. Do jamy
pcherzyka nastpuje niewielkie krwawienie. Otwr wielkoci ebka od szpilki,
pozostajcy po pkniciu pcherzyka, zostaje zaczopowany przez"skrzep.
Komrki warstwy ziarnistej zaczynaj si intensywnie rozmnaa i powiksza. W ich cytoplazmie gromadzi si ty barwnik, dziki czemu pierwotnie
'301

\
szarorowy pcherzyk przeistacza si w twr o zabarwieniu tawym,
noszcy teraz nazw ciaka tego (corpus luteum). Jeeli nie nastpi zapodnienie, okres czynnoci ciaka tego trwa ok. 12-14 dni, po czym zaczyna ono
zanika. Jest to tzw. ciako te miesiczkowe. Komrki luteinowe ulegaj
zwyrodnieniu tuszczowemu, ich miejsce zajmuje tkanka czna, a cay twr
przeksztaca si w tzw. ciako biaawe (corpus albicans), ktre z czasem zanika
i po upywie ok. 2 miesicy pozostaje na jego miejscu tylko maa wknista
blizna.
Jeeli nastpi zapodnienie i implantacja jaja, to pod wpywem hormonw
produkowanych przez trofoblast rozwija si ciako te ciowe, ktre powiksza si, osigajc okoo 4 miesica ciy rednic do 5 cm. Od 6 miesica
ciako te zaczyna powoli zanika.
Hormony pciowe eskie
Prawidowe ycie pciowe kobiety podlega cyklicznym zmianom sterowanym z podwzgrza za
porednictwem przysadki. Orodki w podwzgrzu wytwarzaj dwie substancje polipeptydowe
o charakterze neurohormonw, zwane czynnikiem uwalniajcym, oznaczone pierwszymi literami
angielskiej ich nazwy-FRF (Follicle Stimulating Hormone Releasing Factor) oraz LRF (Luteinizing
Hormone Releasing Factor), ktre trafiaj do przedniego pata przysadki.
Cykliczny charakter wyzwalania tych hormonw jest specyficzn cech mzgu eskiego.
U mczyzny wydzielanie hormonw gonadotropowych ma charakter mniej wicej stay. Obecno w ustroju eskim swoistego zegara biologicznego" zlokalizowanego w podwzgrzu jest
prawdopodobnie zalena od tego, e w chwili narodzenia nie ma w nim mskich hormonw
pciowych. Wstrzykiwanie noworodkowi eskiemu testosteronu zapobiega powstawaniu orodka cyklicznego i wyzwalanie hormonw gonadotropowych u takich osobnikw odbywa si
w sposb cigy bez cyklicznych fluktuacji.
Za porednictwem podwzgrza i przedniego pata przysadki orodkowy ukad nerwowy moe
wywiera wpyw na aktywno gonad. Wiadomo np., e czynniki emocjonalne i rodowiskowe
mog zaburza i zmienia rytm miesiczkowy.
Cykl jajnikowy zaley cakowicie do hormonw gonadotropowych przysadki. Jajniki, ktre nie
s stymulowane przez te hormony, jak to jest np. w dziecistwie, pozostaj nieczynne. Wycicie
przedniego pata przysadki u kobiety dojrzaej prowadzi do zaniku czynnoci jajnikw.
Przedni pat przysadki wydziela trzy rne hormony gonadotropowe istotne dla czynnoci
jajnika. S to: 1) hormon pobudzajcy pcherzyki (follikulostymulina)-FSH, 2) hormon luteinizujcy (LH) oraz 3) luteotropina (LTH).
FSH i LH dziaaj wycznie na jajnik, natomiast LTH poza wpywem na jajniki pobudza take
gruczoy sutkowe do wydzielania mleka i dlatego bywa nazywany prolaktyn (PRL) lub hormonem
laktogennym. Sama prolaktyna ma niewielki wpyw na gruczo sutkowy; dla przygotowania
gruczou do penej laktacji (rozrostu przewodw i pcherzykw mlecznych) potrzebne jest jeszcze
wspdziaanie estrogenw i progesteronu, a take hormonw korowo-nadnerczowych.
LH u mczyzny bywa nazywany hormonem pobudzajcym komrki rdmiszowe (ICSH).
Na pocztku cyklu zaznacza si niewielki wzrost poziomu FSH we krwi powodujcy dojrzewanie pcherzykw jajnikowych oraz stymulujcy komrki pcherzykowe do wydzielania estrogenw. Z osocza krwi wyizolowano w wikszych ilociach trzy naturalne estrogeny: beta-estradiol,
estron i estriol.
Wzrost poziomu estrogenw we krwi jest odpowiedzialny za faz wzrastania bony luzowej
macicy w pierwszej poowie cyklu miesicznego. Gdy poziom estrogenw we krwi zaczyna
spada, narasta szybko wydzielanie LH. Wzmoone wydzielanie LH przypuszczalnie powoduje
pkanie dojrzaego pcherzyka jajnikowego i rozwj ciaka tego, ktre wytwarza progesteron.
W drugiej poowie cyklu jajnikowego prawie cay progesteron pochodzi z jajnika. Podczas ciy,
zwaszcza po czwartym miesicu ciy, progesteron jest wytwarzany w duych ilociach
w oysku.

'302

Przysadka

Ryc. 148. Schemat regulacji wydzielania hormonw pciowych.

Progesteron przyczynia si do zmian w bonie luzowej macicy, przygotowujc j do

implantacji zapodnionego jaja. Progesteron zmniejsza take czsto skurczw macicy.
Progesteron jest hormonem sterydowym, ktry w wtrobie bardzo szybko ulega przemianie
na zwizki pozbawione waciwoci progestacyjnych.
Wytwarzanie estrogenw zwiksza si podczas pokwitania ponad dwudziestokrotnie. Pod ich
w p y w e m nastpuje przeksztacanie si narzdw pciowych z f o r m y dziecicej w posta charakterystyczn dla dojrzaej kobiety oraz rozwijaj si wtrne cechy pciowe eskie. Nastpuje
powikszenie macicy, jajowodw i pochwy, rozwija si podcika tuszczowa w obrbie wzgrka
onowego i warg sromowych wikszych, powikszaj si wargi sromowe mniejsze. Nabonek

'303

pochwy z szeciennego zmienia si na wielowarstwowy paski, znacznie bardziej odporny na

zakaenia i urazy. W macicy rozpoczynaj si cykliczne zmiany w bonie luzowej polegajce na
przerocie i rozwoju gn iczow. W jajowodach zwiksza si liczba komrek rzskowych i wzmaga
ruch rzsek wytwarzajcych prd w kierunku wiata macicy, co sprzyja przemieszczaniu si
zapodnionego jaja do jamy macicy.
Estrogeny powoduj rozwj tkanki cznej i zrbu sutka, nadajc mu charakterystyczny wygld
zewntrzny. Inicjuj one take wzrost pcherzykw i zrazikw gruczoowych, nie doprowadzajc
jednak do przemiany sutka w narzd produkujcy mleko - odpowiedzialny za rozwj elementw
gruczoowych sutka jest bowiem progesteron, natomiast estrogeny nawet hamuj produkcj
mleka.
Estrogeny przypieszaj wzrost koci, dziki czemu w okresie pokwitania zaznacza si
u dziewczt wzmoone wzrastanie. Doprowadzaj one jednak take do zrastania si nasad
z trzonami koci dugich i w konsekwencji - zatrzymania dalszego wzrostu. W p y w ten jest
silniejszy ni analogiczny w p y w testosteronu w organizmie mskim, tote kobiety pozbawione
jajnikw przed okresem pokwitania osigaj wzrost o kilka centymetrw wikszy ni trzebiecy
mscy. Ubocznym w p y w e m estrogenw na rozwj koca jest charakterystyczne uksztatowanie
si eskiego typu miednicy.
Podobnie jaktestosteron, estrogeny zwikszaj zatrzymywanie wapnia ifosforu oraz wywieraj saby w p y w anaboliczny w przemianie biakowej.
Estrogeny zwikszaj ukrwienie skry, dziki czemu skra kobiety jest cieplejsza ni u mczyzny. Z tej samej przyczyny krwawienia z powierzchownych ran citych skry u kobiety bywaj
wiksze. Estrogeny nadaj skrze kobiety charakterystyczn mikko i gadko.
Dziki budowie chemicznej zblionej do sterydw nadnerczowych estrogeny zwikszaj
wchanianie zwrotne sodu i w o d y w cewkach dystalnych nefronu, powodujc nieznaczn retencj
soli i wody.
Hormon ciaka tego - progesteron, poza dziaaniem na bon luzow macicy i jajowodw,
wywiera take w p y w na rozwj gruczow sutkowych, przygotowujc je do aktywnego wytwarzania mleka, ktre jednak nastpuje dopiero pod w p y w e m pobudzenia prolaktyn z przysadki.
Progesteron zwiksza take wchanianie zwrotne sodu, chloru i w o d y w nerkach, prowadzc
do zatrzymania tych substancji w ustroju.
Progesteron wywiera niewielki w p y w kataboliczny na biaka, co prawdopodobnie ma
znaczenie w okresie ciy, gdy nastpuje uruchamianie zasobw biakowych matki na potrzeby
rosncego podu. W przebiegu prawidowego cyklu jajnikowego w p y w ten jest znikomy.

Jajowd
Jajowody (tuba uterina, salpinx), w liczbie dwch (prawy i lewy), s to
cewkowate przewody dugoci 14-20 cm suce do przyjcia i przeprowadzenia komrki jajowej z jajnika do jamy macicy.
Kady jajowd cignie si od koca jajowodowego jajnika do grnego kta
macicy, biegnc w grnym brzegu wizada szerokiego macicy pod otrzewn.
Koniec jajowodu otwierajcy si do jamy otrzewnej w ssiedztwie jajnika jest
rozszerzony w ksztacie trbki - zwanej lejkiem jajowodu; z brzegu lejka
zwisaj na ksztat frdzli wypustki zwane strzpkami jajowodu (fimbriae
tubae). Powierzchni wewntrzn strzpkw pokrywa bona luzowa, tworzca na wikszych strzpkach podune fady, bdce przedueniem fadw
luzwki lejka. Jeden ze strzpkw, zwany strzpkiem jajnikowym, wyrnia
si tym, e jest duszy, gbiej wyobiony i przylega do bieguna grnego
jajnika.
Lejek jest najbardziej ruchom czci jajowodu, zazwyczaj skierowan ku
doowi. Strzpki prawdopodobnie uatwiaj wprowadzenie komrki jajowej
'304

z pknitego pcherzyka do ujcia brzusznego jajowodu, ktrego rednica jest

tak maa, e przepuszcza tylko grubsz szczecink.
Lejek przchodzi w bak (ampulla), ktra stanowi ponad poow caej
dugoci jajowodu. Baka ma przebieg krty. rednica jej wynosi 8 - 9 mm.
ciany s cienkie. Za bak jajowd zwa si tworzc cie (isthmus tubae)
dugoci 3 - 6 cm, rednicy 2-3 mm o przebiegu prostolinijnym i grubych
cianach, dziki czemu ma on konsystencj twardego powrzka.
Ostatni odcinek jajowodu przebijajcy cian macicy (cz maciczna - pars
utena), dugoci ok. 1,5 cm, jest najwszy (rednica wynosi 0,5-1 mm).
Odcinek ten koczy si ujciem macicznym (ostium uterinum).
ciana jajowodu skada si z trzech warstw: bony surowiczej, bony
miniowej oraz bony luzowej.
Komrka jajowa po wydostaniu si z pknitego pcherzyka na powierzchni jajnika zostaje przeprowadzona, prawdopodobnie przy udziale strzpkw,
gwnie strzpka jajnikowego do jajowodu.
Dziki lunemu zawieszeniu jajnika, pozwalajcemu na zmiany jego pooenia w szerokim zakresie, oraz ruchliwoci koca jajnikowego jajowodu strzpki
jajowodu mog si znale nawetj przy jajniku strony przciwnej, co niejednokrotnie udao si zaobserwowa podczas operacji. Moliwe jest zatem przeniesienie komrki jajowej np. z jajnika lewego do jajowodu po stronie prawej.
Przesuwanie si jaja w jajowodzie odbywa si pod wpywem rytmicznych
skurczw jego miniwki. Zapodnienie komrki jajowej nastpuje najprawdopodobniej podczas jej wdrwki w bace jajowodu.
Macica
Macica (uterus, metra, hystera) jest swoist wylgarni, w ktrej zapodnione jajo, zarodek, a nastpnie pd, rozwija si i w cigu okoo 280 dni osiga
zdolno do samoistnego ycia poza ustrojem matki. W okresie t y m macica
dostarcza rozwijajcemu sie nodowi substancji odywczych oraz materiau na
Wizado
Jdjowod wieszadowe
I
jajnika
Krezka jajnika ,

Jajnik
(przekrj)

>-

Wizado
obe macicy

Marszczki
pochwowe
Ryc. 149. Pochwa, macica, jajowd i jajnik.

'305

budow jego tkanek. Z chwil zakoczenia rozwoju podowego macica jako

narzd miniowy odgrywa gwn rol w wydaleniu podu na zewntrz
w czasie porodu.
Macica ma ksztat nieco spaszczonej gruszki, dugoci 7 - 9 cm, cieszym
kocem zwrconej ku doowi. Rozrnia si w niej dwie zasadnicze czci grubsz i szersz, zwan trzonem (corpus uteri), oraz wsz - szyjk (cervix
uteri). Zaokrglona grna cz macicy, bdca faktycznie jej sklepieniem,
nazywa si dnem (fundus uteri). Po obu stronach dna uchodz do macicy
jajowody. Powierzchnia przednia macicy zwrcona jest ku pcherzowi moczowemu, powierzchnia tylna - ku odbytnicy. Powierzchnie te cz si ze sob
wzdu lekko zaokrglonych brzegw bocznych, prawego i lewego, wzdu
ktrych odchodzi od macicy jej wizado szerokie (ligamentum latum uteri).
Cz pochwowa szyjki macicy ma ksztat pkulistego czopu, po rodku
ktrego widnieje ujcie macicy (ostium uteri). U kobiet, ktre nie rodziy, ma
ono ksztat okrgego otworka, a u wielordek-wskiej szpary, ograniczonej
dwiema wargami - przedni i tyln.
Wewntrz trzonu znajduje si szczelinowata przestrze - jama macicy
(cavum uteri). Ma ona ksztat paskiego trjkta podstaw zwrconego ku
grze. W ktach bocznych jamy macicy znajduj si ujcia maciczne jajowodw, w kcie dolnym - otwr prowadzcy do kanau szyjki macicy (canaiis
cervicis uteri), zwanej dawniej ujciem wewntrznym macicy. Kana ten
otwiera si do pochwy wspomnianym wyej ujciem macicy. Dugo caej
jamy (kanau i jamy macicy), mierzona zgbnikiem, wynosi ok. 6-7 cm.
Na granicy midzy jam i kanaem szyjki macicy ley zwony (szerokoci
ok. 1 cm) odcinek cieni macicy.
cian macicy tworzy gruba (ok. 2 cm) warstwa miniowa (myometrium),
pokryta od zewntrz otrzewn zwan omaciczem (perimetrium), od wewntrz
wysana bon luzow (endometrium).
Szyjka macicy zbudowana jest gwnie ze zbitej tkanki wknistej, zawierajcej pewn ilo wkien miniowych gadkich o ukadzie przewanie
okrnym.
.
Komrki mini gadkich macicy maj dugo okoo 50 [xm. W macicy
ciarnej komrki te ulegaj przerostowi i mog wydua si do 500 jim
i wicej, a masa caego narzdu powiksza si okoo 2-krotnie (od 50 do 1000
g).
Poza okresem ciy i porodu miniwka macicy nie ma prawie adnych
zada i tylko przy obfitszej menstruacji wykonuje odczuwane bolenie silniejsze skurcze, oprniajce jam macicy. Bodcem troficznym zapobiegajcym
zanikowi macicy s hormony jajnikowe wywoujce w niej cykliczne zmiany.
Pod w p y w e m tych hormonw w okresie przedmiesiczkowym nastpuje
zmniejszenie si iloci tkanki cznej i powikszenie si wkien miniowych.
Zwiksza si przy tym ich rozcigliwo i zmienia reaktywno na rodki
farmakologiczne.
W ciy macica powiksza si, by dostarczy miejsca rosncemu podowi.
Nastpuje przy t y m nie tylko znaczny przerost komrek miniowych, lecz
'306

take rozkrcanie si i rozsuwanie spiralnie przebiegajcych pczkw miniowych w obrbie trzonu macicy. Szyjka macicy nie ulega przy tym wikszym
zmianom i zamyka jam macicy od dou, natomiast trzon powiksza si ku
grze. Nastpujce przy tym rozlunienie struktury ciany w obrbie cieni
pomidzy trzonem i szyjk macicy daje si wymaca przy badaniu oburcznym (objaw Hegara).
Bona luzowa macicy (tunica mucosa s. endometrium) przylega bezporednio do bony miniowej, gdy nie ma w macicy podluzwki.
Powierzchni bony luzowej pokrywa nabonek jednowarstwowy walcowaty, poprzetykany grupami komrek urzsionych. W obrbie trzonu macicy
nabonek tworzy gruczoy cewkowe proste, ktre zmieniaj swj wygld
zalenie od fazy cyklu miesiczkowego i prawie wcale nie wytwarzaj adnej
wydzieliny. W kanale szyjki gruczoy s silniej rozgazione (glandulae cervicales uteri). Produkuj one galaretowato-luzow wydzielin, ktra tworzy
luzowy czop wypeniajcy kana szyjki i chronicy jam macicy przed wtargniciem zarazkw chorobotwrczych.
Podstawowa warstwa bony luzowej jest ukrwiona przez ttniczki tworzce
liczne rozgazienia oraz gst sie naczy wosowatych zalegajcych w bonie luzowej i przylegej warstwie miniowej. Powierzchowna warstwa bony
luzowej jest ukrwiona przez sie naczy wosowatych pochodzcych z tzw.
ttnic spiralnych.
U dojrzaej pciowo, nie ciarnej kobiety bona luzowa macicy podlega
okresowym zmianom, ktre s sterowane czynnoci jajnika. Zmiany te
zwane cyklem miesiczkowym powtarzaj si w odstpach od 21 do 35 dni,
przewanie co 28 dni, poczwszy od okresu pokwitania (ok. 14 r. .) a do
menopauzy (ok. 45-50 r. .).
W przebiegu cyklu miesiczkowego rozrnia si w bonie luzowej macicy
cztery okresy lub fazy:
1. Faza wzrastania.
2. Faza wydzielnicza.
3. Faza niedokrwienia.
4. Faza zuszczania, czyli krwawienie miesiczkowe.
1. Faza wzrastania (stadium proliferationis) sterowana hormonem pcherzykowym jajnika rozpoczyna si z kocem krwawienia miesiczkowego i trwa
do utworzenia ciaka tego, tj. okoo 11 dni, od pitego do szesnastego dnia
cyklu (liczc od dnia wystpienia krwawienia miesiczkowego). Charakteryzuje si licznymi podziaami mitotycznymi wszystkich komrek bony luzowej,
ktra pogrubia si prawie czterokrotnie (do 2-3 cm).
2. Faza wydzielnicza (stadium secretionis) rozpoczyna si w drugiej poowi cyklu miesiczkowego pod wpywem hormonu ciaka tego - progesteronu, i trwa w przyblieniu od szesnastego do dwudziestego sidmego dnia
cyklu. Charakteryzuje si obrzmieniem bony luzowej i wzmoon sekrecj jej
gruczow, ktre zaczynaj wydziela luz. Komrki zawieraj duo glikogenu,
ktry przechodzi take do wydzieliny luzowej. Zwikszone ukrwieme wzmaga
'307

aktywno wydzielnicz bony luzowej. Grubo bony luzowej zwiksza si

podczas fazy wydzielniczej prawie dwukrotnie.
Ostatecznym celem wszystkich tych zmian jest przygotowanie bony luzowej do przyjcia zapodnionego jaja i stworzenie warunkw dla jego implantacji. Wydzielina bony luzowej jajowodu i macicy dostarcza zapodnionej
komrce jajowej materiau odywczego w okresie pierwszych jego podziaw.
Z chwil gdy nastpi implantacja zapodnionego jaja, komrki trofoblastu
zaczynaj trawi bon luzow macicy, dostarczajc substancji odywczych
dla szybko rozwijajcego si zarodka.
3. Faza niedokrwienia (stadium ischemicum). Jeeli w drugiej poowie
cyklu nie nastpi zapodnienie i zagniedenie si jaja, to w 27 lub 28 dniu cyklu
(w 13-14 dniu po owulacji) ttnice spiralne bony luzowej ulegaj obkurczeniu, wskutek czego bona luzowa staje si na wiele godzin blada. Skurcz jest
prawdopodobnie nastpstwem ustania produkcji estrogenw, ktre maj
dziaa rozkurczajco na naczynia bony luzowej. W gbszych jej warstwach
przepyw krwi nie zostaje zakcony.
4. Faza zuszczania (stadium desquamationis), czyli krwawienie miesiczkowe (menstruatio), nastpuje wskutek ponownego otwarcia si obkurczonych ttnic. Pod naporem napywajcej krwi naczynia krwionone pooone
blisko powierzchni bony luzowej pkaj, krew wylewa si do zrbu bony
luzowej i przedostaje si do wiata macicy. Martwiczo zmienione wskutek
uprzedniego niedokrwienia powierzchowne warstwy luzwki oddzielaj si
od ciany macicy i po upywie okoo 48 h caa ta cz luzwki ulega
zuszczeniu. Oddzielone tkanki pomieszane z krwi i wydzielin gruczow
zostaj wydalone na zewntrz. Podczas menstruacji nastpuje utrata okoo 35
ml krwi i ok. 35 ml pynu surowiczego.
Dziki obecnoci fibrynolizyny wyzwolonej z martwiczych tkanek krew
miesiczkowa w warunkach prawidowych nie krzepnie. Jeeli krwawienie
z otwartych naczy jest nadmierne, ilo fibrynolizyny moe by niedostateczna, a wwczas pojawiaj si skrzepy. Obecno skrzepw we krwi miesiczkowej zwykle wskazuje na proces chorobowy. Krwawienie miesiczkowe zwykle
trwa nie duej ni pi dni, po czym rozpoczyna si proces odnowy czynnociowej warstwy bony luzowej (endometrium).
Zewntrzn warstw ciany macicy tworzy pokrywajca j otrzewna zwana
omaciczem (perimetrium). Poniewa macica zajmuje w miednicy pooenie
centralne, otrzewna od przodu przechodzi z pcherza moczowego na szyjk
macicy, tworzc tu szczelinowate zagbienie pcherzowo-maciczne (excavatio vesico-uterina), za od tyu schodzi na macic z odbytnicy znacznie niej.
Pokrywajc czciowo take tylne sklepienie pochwy, otrzewna tworzy tu
zagbienie odbytniczo-maciczne (excavatio rectouterina). W prawidowym
ustawieniu macicy, w przodopochyleniu i przodozgiciu, w zagbieniu t y m
znajduj si ptle jelita cienkiego.
Wzdu obu brzegw bocznych otrzewn schodzc z macicy tworzy podwjny fad, zwany wizadem szerokim macicy (ligamentum latum uteri), ktry
dochodzi do ciany bocznej miednicy mniejszej. Wyglda to tak, jak gdyby
'308

macica wraz z jajowodem zostaa wpuklona ku grze od dna miednicy,

tworzc przed sob worek otrzewnowy, co wszake nie odpowiada faktycznemu rozwojowi tych tworw. Razem z macic wizado szerokie przegradza
poprzecznie jam miednicy mniejszej na dwie czci - przedni i tyln.
Macica tkwi zatem w wizadle szerokim jakwfadziefartucha,ztym e cz
owego fartucha, pokrywajca macic, nazywa si omaciczem (perimetrium).
Pomidzy blaszkami wizada szerokiego znajduje si niewielka ilo tkanki
cznej. Wicej tkanki cznej lunej znajduje si przy brzegach bocznych
macicy, gdzie przebiegaj zdajce ku niej naczynia i nerwy. U podstawy
wizada szerokiego jego blaszki rozchodz si, a zawarta pomidzy nimi
tkanka czna wraz z lecymi w niej tworami nazywa si przymaciczem
(parametrium).
Silniej rozwinite pasma cznotkankowe przymacicza, zawierajce wizki
miniwki gadkiej, nosz nazw wizade (ligamenta). Tworz one aparat
wizadowy macicy. Najwiksze znaczenie maj pasma biegnce od szyjki
macicy ku cianom miednicy mniejszej (ligamenta cardinalia uteri). Ku przodowi biegnie z szyjki macicy wizado pcherzowo-maciczne (ligamentum
vesicouterinum), a ku tyowi - wizado odbytniczo-maciczne (ligamentum
rectouterinum). Od bocznego brzegu trzonu macicy odchodzi wizado obe
macicy (ligamentum teres uteri), ktre w postaci cznotkankowego powrzka
dugoci 12-14 cm biegnie ukowato ku przedniej cianie jamy brzusznej, ktr
przebija skonie w miejscu odpowiadajcym kanaowi pachwinowemu i koczy si w tkance podskrnej wargi sromowej wikszej i wzgrka onowego.
Wymienione wyej wizada przyczyniaj si w sposb istotny do utrzymania macicy w jej prawidowym pooeniu, jednake gwn rol ogrywaj tu
minie i powizie dna miednicy.
Macica, jak wspomniano, ley po rodku miednicy mniejszej, mniej wicej
w jej osi. Takiemu pooeniu zawdzicza ona ogromn ruchomo - macica
daje si przesuwa we wszystkich kierunkach. W prawidowym pooeniu
macica jest pochylona do przodu (przodopochylenie- anteversi). Powierzchnia przednia trzonu przylega do pcherza moczowego, tylna - styka si
z ptlami jelitowymi. Pomidzy trzonem a szyjk macica jest ponadto zgita ku
przodowi pod ktem rozwartym (przodozgicie - anteflexi).
W pozycji lecej kobiety cz pochwowa szyjki macicy styka si z tyln
cian pochwy. O macicy nie stanowi przeduenia osi pochwy, lecz tworzy
z ni kt rozwarty ku przodowi. Ukad taki przyczynia si do utrzymania macicy
w jej centralnym pooeniu w miednicy mniejszej. Gdyby cay kana rodny
przebiega w jednej prostej osi, bdcej przedueniem otworu miednicy
mniejszej, wwczas pod naporem toczni brzusznej mogoby atwo doj do
wypadnicia macicy.
W ginekologii oprcz pooenia prawidowego rozrnia si jeszcze rne
rodzaje przesunicia macicy w stosunku do osi miednicy - ku przodowi
(antepositio), ku tyowi (retropositio) lub bocznie (laterpositio). Poza tym
macica moe by uniesiona ponad paszczyzn wejcia do miednicy (elevatio
uteri) lub opuszczona gboko do miednicy (depressio s.descensus uteri).
'309

Najczstsz anomali pooenia macicy jest jej tyozgicie (retroflexio),

przewanie skojarzone z tyopochyleniem (retroversio). Przy takim pooeniu
zwykle bywaj obfite krwawienia miesiczkowe oraz utrudnione jest zapodnienie.
Pochwa
Pochwa (vagina, colpos) jest przewodem miniowo-boniastym, ktry
czy przedsionek pochwy z macic. Gwnym zadaniem pochwy jako narzdu
pciowego jest przyjcie nasienia wprowadzonego do niej podczas stosunku
pciowego przez czonek mski. W czasie porodu pochwa suy jako kana
wyprowadzajcy dla podu, poza tym stanowi drog odpywu krwi menstruacyjnej i innych produktw wydzielania macicy.
Pochwa prawie w caoci ley w miednicy mniejszej pomidzy pcherzem
i cewk moczow od przodu, a odbytnic od tyu. Krtki odcinek kocowy
przebija przepon moczowo-pciow. O pochwy ma kierunek prawie prostolinijny i w pozycji pionowej skierowana jest ku grze i ku tyowi, tworzc
z paszczyzn poziom kt 50-70 . W pozycji lecej na grzbiecie pochwa ma
kierunek zbliony do poziomego. Z osi macicy pochwa tworzy kt nieco
wikszy od prostego rozwarty ku przodowi.
ciany pochwy przylegaj do siebie i na przekroju poprzecznym pochwa
w grnym odcinku ma ksztat poprzecznej szczeliny, w dolnym - ksztat litery
H. Tylko grny koniec pochwy obejmujcy szyjk macicy ma przekrj cylindryczny. Dugo pochwy bywa zmienna i moe si waha midzy skrajnymi
wartociami od 5 do 14 cm. Przecitnie dugo pochwy mierzona wzdu
ciany przedniej wynosi ok. 7,5 cm, wzdu ciany tylnej - 9 cm, a to wskutek
tego, i ciana tylna przyczepia si nieco wyej do szyjki macicy ni ciana
przednia. Dziki takiemu umocowaniu grna cz pochwy tworzy zachyki,
zwane sklepieniami pochwy: najgbsze - sklepienie tylne (fornix vaginae
posterior), nastpnie dwa sklepienia boczne i sklepienie przednie.
rednica pochwy nie jest jednakowa na caej dugoci. W czci rodkowej
wynosi ona przecitnie 2-3 cm. Najwsza jest pochwa w czci przeponowej,
najszersza - w czci obejmujcej szyjk macicy.
Przednia ciana pochwy jest zronita cile z podstaw pcherza i cewk
moczow. Przemieszczenie jednego narzdu pociga za sob przesunicie
drugiego, np. obnienie przedniej ciany pochwy, pocigajc dno pcherza,
moe spowodowa powstanie torbieli pcherza i przetok. ciana tylna
pochwy jest zwizana z odbytnic znacznie luniej. Przestrze pomidzy
pochw a odbytnic wypenia masa tkanki miniowej i wknistej krocza. Po
bokach pochwy znajduj si dwigacze odbytu i minie przepony miedniczej.
ciana pochwy, gruboci ok. 3 mm, skada si z trzech warstw: 1) bony
zewntrznej, 2) bony miniowej i 3) bony luzowej.
1. Bon zewntrzn stanowi cienka warstwa zbitej tkanki cznej oraz
tkanka czna luna, czca pochw z narzdami ssiednimi. Znajduje si tu
take obfity splot ylny oraz wkna i skupienia komrek nerwowych.
'310

2. rodkowa warstwa miniowa skada si z wkien miniowych gadkich uoonych w dwie warstwy - zewntrzn podun i wewntrzn okrn.
Warstwa podhina stanowi u gry przeduenie miniwki macicy, u dou wplata si w utkanie wkien poprzecznie prkowanych mini dna miednicy.
W czci dolnej pochw otacza piercie wkien miniowych prkowanych, okrelany jako m. opuszkowo-gbczasty (m. bulbospongiosus).
3. Bona luzowa jest cile zronita z warstw miniow. Skada si
z warstwy waciwej pokrytej wielowarstwowym nabonkiem paskim, podobnym do naskrka, lecz nie rogowaciejcym. Bona luzowa pochwy nie
zawiera gruczow i jest zwilana przez luz pochodzcy z gruczow szyjki
macicy oraz pyn surowiczy przesikajcy ze splotu naczyniowego otaczajcego jej cian.
Po osigniciu dojrzaoci pciowej nabonek pochwy grubieje, zwiksza si
w nim take zawarto glikogenu. Zawarto glikogenu w komrkach ulega
cyklicznym wahaniom - zwiksza si w fazie owulacji i zmniejsza pod koniec
cyklu. Fermentacyjne dziaanie pewnych bakterii (Bacillus Dderleini) powoduje wytwarzanie z glikogenu kwasu mlekowego; kwany odczyn pochwy
chroni macic przed inwazj drobnoustrojw chorobotwrczych.
U kobiet modych bona luzowa pochwy tworzy na cianie przedniej i tylnej
podune wzniesienie, od ktrego odchodz liczne poprzeczne f a d y - m a r s z czki pochwowe (rugae vaginales), silniej rozwinite na tylnej cianie i w dolnej
czci pochwy. Po kilku porodach oraz w wieku starszym fady te zanikaj
i powierzchnia luzwki wygadza si. Wspomniane wzniesienia wraz z fadami poprzecznymi nosz nazw supw marszczek (columnae rugarum) przedniego i tylnego.
U dziewicy dolny koniec pochwy jest czciowo zamknity poprzecznym
fadem luzwki o cienkim zrbie cznotkankwym, zwanym bon dziewicz
(hymen).
W nabonku luzwki pochwy zachodz cykliczne zmiany zalene od wpywu hormonw jajnikowych, gwnie estrogenw. Wykorzystuje si je w praktyce dla okrelenia stadiw cyklu jajnikowego oraz stopnia aktywnoci estrogenowej.
Badanie cytologiczne rozmazw pochwowych jest najprostsz, najszybsz
i najtasz metod okrelania tych czynnikw.
Metod t w o b u przypadkach mona okreli sze stadiw cyklu jajnikowego:
1. Wczesn faz pcherzykow (6-7 dni), charakteryzujc si w y s t p o w a n i e m mniej wicej
jednakowej liczby komrek nabonkowych z jdrem redniej wielkoci i leukocytw.
2. Zaawansowan faz pcherzykow (8-11 dzie), w ktrej liczba komrek kwasochonnych
zwiksza si, leukocyty znikaj.
3. Pn faz pcherzykow (12-14 dzie) z przewag komrek kwasochonnych. Jdra
komrek s mae. Obfity luz. Komrki pojedyncze oddzielone od siebie.
4. Wczesn faz luteinow (15-17 dzie). Komrki s pomarszczone lub o zawinitych
brzegach; komrki w skupieniach. Wzrost liczby komrek zasadochonnych. Pojawiaj si
leukocyty. Jdra skurczone, mae.
5. Zaawansowan (18-24 dzie) i pn faz luteinow (25-28 dzie). Komrki kwasochonne
pojedyncze, dalszy wzrost J<omrek zasadochonnych o duych skupieniach. Jdra staj si
wiksze, wzrasta liczba leukocytw.

'311

V
6. Menstruacj (1-5 dzie). Silne zuszczenie nabonka, gste skupienia komrek. Krwinki
czerwone, leukocyty, histiocyty, strzpki komrek bony luzowej macicy.

Wskanikiem aktywnoci estrogenowej jest take zawarto glikogenu

w nabonku pochwowym. Dla orientacyjnej oceny tej aktywnoci wysuszone
lub utrwalone rozmazy oglda si pod mikroskopem po zadziaaniu roztworem lub parami jodu.

Zewntrzne czci pciowe eskie

Do zewntrznych czci pciowych eskich, obejmowanych take nazw
sromu niewieciego (pudendum femininum), nale: 1) wzgrek onowy, 2)
wargi sromowe wiksze, 3) wargi sromowe mniejsze, 4) echtaczka, 5) przedsionek pophwy, 6) opuszka przedsionka oraz 7) gruczoy przedsionkowe
wiksze.
Wzgrek
onowy
Spoido
przednie
warg
Napletek
echtaczki
od
echtaczki
Wdzideko
echtaczki

Warga
sromowa
wiksza
Warga
sromowa
mniejsza

Ujcie
zewntrzne
cewki

Przedsionek,
pochwy

Marszczki
pochwowe
Krocze

Odbyt
Ryc. 150. Srom.niewieci.

Wzgrek o n o w y
Wzgrek onowy (mons pubis) jest to zaokrglona wynioso przed spojeniem onowym, utworzona przez wiksze skupienie tkanki tuszczowej. Ma on
ksztat trjkta, ktrego wierzchoek skierowany jest ku doowi, gdzie czy si
z wargami sromowymi wikszymi. Wysoko (grubo) wzgrka onowego
wynosi przecitnie ok. 2 - 3 cm, u kobiet otyych moe siga nawet do 8 cm.
W okresie pokwitania wzgrek onowy pokrywa si szorstkimi wosami
o n o w y m i (pubes). Granica obszaru pokrytego wosami ma przebieg
poziomy.
312

Wargi sromowe wiksze

Wargi sromowe wiksze (labia majora pudendi) s to dwa podune silnie
rozwinite fady skrne, bdce odpowiednikiem moszny. Kada z nich
cignie si od wzgrka onowego ku doowi i tyowi ograniczajc szpar
sromow. W tyle wargi sromowe zbliajc si do odbytu staj si coraz
bardziej paskie i gubi si w skrze krocza w niewielkiej odlegoci od siebie.
Kada warga ma dwie powierzchnie - zewntrzn, pokryt ciemno zabarwion, owosion skr, obficie zaopatrzon w gruczoy ojowe i potowe, oraz
powierzchni wewntrzn, znacznie delikatniejsz, w gbi wilgotn, przypominajc bon luzow.
Najgrubsze s wargi sromowe od przodu - ich przyrodkowe brzegi cz
si tutaj ze sob tworzc spoido przednie przebiegajce nad echtaczk. Od
tyu wargi s poczone szersz listewk skrn, zwan spoidem tylnym,
pooonym ok. 2,5 cm od odbytu.
U modej, nie podnieconej pciowo, kobiety wargi sromowe wiksze cile
przylegaj do siebie w linii rodkowej, chronic pooone gbiej s t r u k t u r y wargi sromowe mniejsze, ujcie pochwy i cewki moczowej. Urazy porodowe
mog osabi konstrukcj uciskow zrbu warg, wskutek czego trac one
napicie, vyiotczej i mog luno zwisa.
Wargi sromowe mniejsze
Wargi sromowe mniejsze (labia minora pudendi) ukazuj si w szparze
sromowej po rozchyleniu warg wikszych, jako dwa cienkie rowoczerwone
fady skrne cignce si od echtaczki skonie w d i ku tyowi.
Od przodu kada z tych warg dzieli si na dwa ramiona. Ramiona grne obu
stron cz si ze sob nad echtaczk, tworzc fad skrny pokrywajcy j na
ksztat kapturka, zwany napletkiem echtaczki. Ramiona dolne cz si na
dolnej powierzchni echtaczki tworzc wdzideko (frenulum clitoridi).\N ten
sposb trzon echtaczki jest zwykle cakowicie schowany pomidzy wspomnianymi ramionami warg mniejszych i wystpuje tylko jej od. Silniej
rozwinity napletek moe pokrywa take ca od, ktra uwidacznia si
dopiero po odcigniciu napletka lub podczas wzwodu echtaczki.
Przyrodkowe powierzchnie warg sromowych mniejszych ograniczaj boczne ujcie pochwy (ostium vaginae). W tyle wargi sromowe mniejsze cz
si za ujciem pochwy tworzc delikatny fad, zwany wdzidekiem warg
sromowych (frenulum labiorum pudendi), ktry przewanie rozrywa si przy
pierwszym porodzie. Wdzideko to ogranicza od tyu pytkie zagbienie,
zwane doem przedsionka pochwy (fossa vestibuli vaginae).
Wargi sromowe mniejsze pokryte s nabonkiem wielowarstwowym paskim spoczywajcym na zrbie cznotkankowym zaopatrzonym obficie w naczynia krwionone, ale pozbawionym tkanki tuszczowej. Na obu powierzchniach warg mniejszych znajduj si liczne gruczoy ojowe.

'313

V
Przedsionek pochwy
Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) ukazuje si po rozchyleniu warg
sromowych wikszych i mniejszych jako eliptyczna pytka przestrze, ograniczona z bokw wargami sromowymi mniejszymi; od przodu - wdzidekami
echtaczki, od tyu - wdzidekiem warg sromowych mniejszych. W szparze tej
znajduje si ujcie zewntrzne cewki moczowej i ujcie pochwy.
Ujcie zewntrzne cewki moczowej (ostium urethrae externum) ley
w przedsionku pochwy, mniej wicej 2,5 cm poniej echtaczki. Ma ono posta
okrgego lub szczelinowatego otworu na niewielkiej brodawce cewkowej.
Poniej brodawki cewki moczowej znajduje si ujcie pochwy (ostium
vaginae). U dziewicy ujcie to jest czciowo zamknite cienkim fadem bony
luzowej, zwanym bon dziewicz.
t

Bona dziewicza
Bona dziewicza (hymen) ma najczciej ksztat piercienia (szerszego od
tyu) lub pksiycowatego fadu wklsoci zwrconego ku przodowi (hymen semilunaris s. falciformis). Niekiedy bona dziewicza ma ksztat regularnego piercienia z otworem porodku (hymen annularis). Przy silniej rozwinitych czciach bocznych bony dziewiczej ujcie pochwy ma ksztat owalny.
Czasami wolny brzeg tej bony bywa od samego pocztku karbowany (hymen
denticulatus), postrzpiony (hymen fimbriatus) lub patowaty (hymen lobatus).
Przy pierwszym stosunku pciowym kobiety bona dziewicza, jeli nie byo
w niej wikszego otworu, zostaje zwykle naddarta (defloratio), z czym zwizane bywa niewielkie krwawienie. Bona pka najczciej w jednym lub kilku
miejscach w czci tylnej, wskutek czego powstaje z niej kilka patkw (lobi
hymenales),
echtaczka
echtaczka (clitoris) jest nieparzystym narzdem, penicym rol receptora
i transformatora bodcw czuciowych inicjujcych i wzmagajcych pobudzenie pciowe. Jest ona odpowiednikiem czonka mskiego i podobnie jak on
skada si z dwch cia jamistych echtaczki, otoczonych mocn cznotkankow bon biaaw.
Utworzony przez ciaa jamiste trzon echtaczki (corpus clitoridi) ma ksztat
cylindra dugoci ok. 2 cm, zakoczonego zaokrglonym wierzchokiem dokoa powleczonym skr, zwanym dzi echtaczki. rednica echtaczki
wynosi przecitnie 4-5 mm, ale echtaczka o rednicy 10 mm nie naley do
nieprawidowoci anatomicznych.
od echtaczki jest bardzo wraliwa na dotyk. Pod naskrkiem jej znajduj
si bardzo liczne nerwy oraz ciaka czuciowe (ciaka Pacinego). W odrnieniu
od odzi prcia, echtaczki nie przebija cewka moczowa.
314

echtaczka reaguje na pobudzenie pciowe wzwodem, ktrego mechanizm

jest podobny jak w prciu. Nastpuje przy tym przewanie wyrane powikszenie odzi. Najszybciej reaguje echtaczka na bezporednie dranienie.
Opuszki przedsionka
Opuszki przedsionka (bulbi vestibuli) s to parzyste twory zbudowane
z tkanki cznej gbczastej, zawarte w cianie sromu u podstawy warg
sromowych mniejszych po obu stronach ujcia pochwy. Odpowiadaj one
opuszce prcia. Jeeli sobie wyobrazimy cewk moczow msk od dou
rozszczepion i szeroko rozsunit na boki, przez co zostanie otwarta zatoka
moczowo-pciowa, to ciaa gbczaste cewki znajd si w miejscu opuszek
przedsionka kobiety.
Maj one ksztat migdaa dugoci 3 - 4 cm. Od przodu cz si ze sob
wskim pasmem, zwanym spoidem opuszek. Powierzchnia grna przylega
do przepony moczowo-pciowej, doln pokrywa misie opuszkowo-gbczasty. Koniec tylny opuszki styka si z gruczoem przedsionkowym wikszym.
Wypenienie zatok ylnych opuszki tworzy z niej rodzaj poduszki wycieajcej wejcie do pochwy. Opuszki, podobnie jak ciao jamiste prcia, nie ulegaj
silniejszemu wzwodowi.
Gruczoy przedsionkowe wiksze
Gruczoy przedsionkowe wiksze (Bartoliniego) (glartdulae vestibulares
majores) s odpowiednikiem gruczow cewkowych mskich. S to dwa mae
okrgawe lub owalne twory wielkoci maego ziarnka fasoli, barwy czerwonawotawej, pooone po obu stronach ujcia pochwy, bocznie od czci tylnej
przedsionka pochwy. Kady z tych gruczow styka si z opuszk przedsionka
odpowiedniej strony, a czciowo jest przez ni pokryty. Przewd wyprowadzajcy kadego gruczou, dugoci ok. 2 cm, ptwiera si bocznie od bony
dziewiczej w rowku pomidzy brzegiem przytwierdzonym bony a wargami
sromowymi mniejszymi.
Gruczoy przedsionkowe produkuj wydzielin luzow.
Sutek
Sutek (mamma) jest parzystym narzdem o ksztacie pkulistym lub
stokowatym, ktry rozwija si u kobiety w okresie pokwitania. Sutki s
pooone symetrycznie na przedniej cianie klatki piersiowej, gdzie zajmuj
okolic pomidzy trzecim i szstym ebrem oraz midzy mostkiem i doem
pachowym. Szeroko zawartej midzy sutkami przestrzeni (sinus mammarum) jest indywidualnie zmienna.
Nieco poniej rodka sutka, zazwyczaj na poziomie czwartej przestrzeni
midzyebrowej lub pitego ebra, wznosi si na powierzchni narzdu cylindryczna lub stokowata, ciemniej zabarwiona brodawka sutkowa {papilla
mammae). U kobiet, ktre rodziy, pigmentacja brodawki jest silniejsza.
'315

Fahl
p;idiowy
przedni
RamiiBrodawka
sutkowa
Otoczka
-brodawki
sutkowej
Ryc. 151. Sutek 18-letniej dziewczyny.

Paciki
gruczou
sutkowego

\
Otoczka,
brodawki
sutkowej

ebra

M. piersiowy
wikszy

Brodawka,
sutkowa
Przewody
mleczne
Paty
gruczou
sutkowego
Ryc. 152. Gruczo sutkowy w przekroju (schemat).

Brodawka ley na rodku okrgego silniej zabarwionego pola, zwanego

otoczk brodawki (areola mammae). Na wierzchoku brodawki znajduje si
12-15 drobnych otworkw stanowicych ujcia przewodw mlecznych.
Ksztat i wielko brodawek bywaj zmienne. Niekiedy brodawki s tak
sabo rozwinite, e utrudniaj lub uniemoliwiaj noworodkowi ssanie.
Brodawka jest zaopatrzona we wkna miniowe gadkie o ukadzie okrnym i spiralnym. U podstawy brodawki wkna te przechodz w utkanie
otoczki. Skurcz miniwki powoduje erekcj brodawki.
Wielko sutka jest indywidualnie zmienna i zaley przede wszystkim od
iloci zawartej w nim tkanki tuszczowej. W tkance tej zalegaj gruczoy
sutkowe skupione w 15-20 patw uoonych promienisto dokoa brodawki.
W czasie ciy gruczoy sutkowe rozrastaj si i pod koniec ciy zaczynaj
'316

produkowa mleko. Zmiany w gruczoach sutkowych zachodzce podczas

cyklu miesicznego dotycz gwnie tkanki cznej midzyzrazikowej. Obrzmienie sutka przed menstruacj nastpuje wskutek przekrwienia tkanki midzyzrazikowej.
AKT PCIOWY, SPKOWANIE (COITUS)
Warunkiem dokonania aktu pciowego przez mczyzn jest skuteczny
wzwd prcia i wytrysk nasienia. Wzwd prcia (ktrego mechanizm opisano
w innym miejscu) u modego seksualnie sprawnego mczyzny nastpuje
odruchowo w cigu 3 - 8 s od zadziaania odpowiednich bodcw inicjujcych.
Najwaniejszym rdem tych bodcw jest od prcia.
Seksualne bodce czuciowe mog pochodzi take z innych okolic przylegych do prcia. Jedn z przyczyn wzmoonego popdu pciowego u mczyzny jest prawdopodobnie przepenienie wydzielinami narzdw pciowych.
Dziaanie lekw wzmagajcych popd pciowy (aphrodisiaca) typu kantarydyny polega na podranieniu luzwki pcherza i cewki mocowej.
Wzwd prcia moe nastpi take pod wpywem bodcw psychicznych,
takich jak erotyczne myli lub senne marzenia o spkowaniu. U wielu
mczyzn, zwaszcza w okresie pokwitania, czynniki psychiczne mog doprowadzi do wytrysku nasienia. W pniejszym wieku mechanizm psychicznego
pobudzenia staje si mniej czuy i dziaa wolniej.
Kulminacyjnym punktem i zarazem zakoczeniem aktu pciowego jest
u mczyzny wytrysk nasienia (e/acu/af/o). Jest to proces odruchowy przebiegajcy w postaci serii skurczw perystaltycznych przewodw jdra, najdrza
i gwnie nasieniowodw powodujcych wyrzucenie plemnikw do cewki
moczowej. Rwnoczenie skurcze pcherzykw nasiennych miniwki gruczou krokowego doczaj wydzieliny tych narzdw, ktre razem ze luzem
z gruczow opuszkowo-cewkowych tworz w cewce pynn mas, zwan
nasieniem (sperma). Proces powyszy jest wstpem do waciwego wytrysku,
ktry nastpuje wskutek rytmicznych skurczw mini prkowanych otaczajcych opuszk ciaa gbczastego cewki. Skurcze wytryskowe obejmuj cewk
moczow na caej jej dugoci, powodujc wyrzucanie nasienia pod dosy
duym cinieniem. Skurcze te powtarzaj si w rytmie 0,8 s. Po pierwszych
trzech-czterech skurczach ich czsto i sia wyrzutu zmniejsza si.
U kobiety; podobnie jak i mczyzny, skuteczne dokonanie aktu pciowego
zalene jest od odpowiedniego pobudzenia psychicznego i lokalnego w obrbie narzdw pciowych. Najwczeniejszym wskanikiem pobudzenia pciowego u kobiety jest pojawienie si na cianach pochwy wydzieliny zwilajcej
(lubricati). Obfite zwilenie pochwy, ktre u modej kobiety jest reakcj
prawie natychmiastow na skuteczne pobudzenie pciowe, sprawia e ruchy
podczas spkowania maj charakter masau, ktry dostarcza optymalnych
bodcw czuciowych dla odruchw kulminujcych u obu pci w orgazmie.
Orgazm eski jest odpowiednikiem wytrysku u mczyzny.
U obu pci nastpuje podczas stosunku pciowego przyspieszenie czynnoci
serca do 100-175 uderze na minut. Wzrasta cinienie krwi skurczowe
21 - Anatomia i fizjologia

317

u mczyzny o 40-100 mm Hg i rozkurczowe o 20-50 mm Hg, u kobiety o 30-80

mm Hg cinienie skurczowe i o 20-40 mm Hg cinienie rozkurczowe.
Przyspieszenie oddechw i hiperwentylacja towarzysz stosunkowi pciow e m u u obu pci, dochodzc do 40 oddechw na minut.
Skurcze miniowe podczas aktu pciowego maj pocztkowo charakter
dowolny. Bior w nim udzia minie tuowia, miednicy i koczyn. W fazie
orgazmu u obu pci czsto wystpuj mimowolne skurcze spastyczne caych
grup miniowych, np. mini twarzy, minia prostego brzucha, minia
mostkowo-obojczykowo-sutkowego.

ZAPODNIENIE. CIA. PORD.

W normalnych warunkach tylko jeden plemnik moe zapodni komrk
jajow, poniewa osonka przejrzysta {zona pellucida) jaja ma posta kratownicy, ktra z chwil przebicia bony komrkowej przez pierwszy plemnik
wypenia si wychodzc z jaja substancj uniemoliwiajc dostp innym
plemnikom.
Gowa plemnika wnosi do komrki jajowej 23 chromosomy i zapodnione
jajo, zwane zygot, uzyskuje peny garnitur 46 chromosomw.
Pe przyszego dziecka zaley od rodzaju plemnika, jaki wnikn do komrki
jajowej, a cilej od zawartego w nim chromosomu pciowego. Jeeli bdzie to
plemnik nioscy chromosom pciowy X, wwczas rozwinie si pe eska;
chromosom Y - determinuje pe msk. Poniewa komrka jajowa jest
wyposaona zawsze w chromosom pciowy X, to w pierwszym przypadku
garnitur chromosomw bdzie mia posta 42 + X + X, w d r u g i m - 4 2 + X + Y.
Podczas owulacji komrka jajowa wydostaje si z jajnika bezporednio do
jamy otrzewnej, skd musi wej do jajowodu. Umoliwiaj to strzpki
jajnikowe, ktrych wewntrzna powierzchnia jest pokryta nabonkiem migawkowym. Jego rzski wytwarzaj ruch kierujcy jajo do ujcia brzusznego
jajowodu.
Zapodnienie jaja nastpuje zwykle jeszcze wtedy, zanim trafi ono do
jajowodu lub wkrtce po tym, jak si w nim znajdzie. Na przejcie jaja przez
jajowd do jamy macicy potrzeba okoo trzech dni. W tym czasie zapodniona
komrka jajowa przechodzi szereg podziaw czerpic substancje odywcze
z wydzieliny gruczow bony luzowej jajowodu.

Implantacja
Po znalezieniu si w macicy zygota przez dalsze 4 - 5 dni czerpie substancje
odywcze z wydzielin bony luzowej macicy, zwanych mlekiem maciczn y m " . Wszczepienie (implantacja) dzielcego si jaja do luzwki macicy
nastpuje w 7 - 8 dni po zapodnieniu. Kluczow rol w procesie implantacji
'318

Matka

Ojciec

Komrki
jajo\A|e

Dziewczynka
Ryc. 153. Determinacja pci. Komrka jajowa zawiera zawsze chromosom pciowy X. Plemniki s
dwch rodzajw - z chromosomem pciowym X lub Y. Zapodnienie plemnikiem X da w wyniku
potomka pci eskiej, plemnik Y da potomka mskiego.

odgrywaj komrki trofoblastu rozwijajce si na powierzchni pcherzyka

zarodkowego.
Wydzielane przez te komrki enzymy proteolityczne trawi stykajc si
z nim bon luzow macicy, a rwnoczenie inne komrki trofoblastu tworz
pomosty przyczepiajce trofoblast do brzegw wytrawionego zagbienia.
'319

V
W ten sposb zarodek jak gdyby wyera" sobie w luzwce macicy jamk, do
brzegw ktrej jednoczenie si przymocowuje.
Komrki trofoblastu szybko-si mno, by razem z elementami bony
luzowej macicy utworzy oysko i inne bony podowe.

Cia
Okres rozwoju podu w onie matki od zapodnienia do porodu nazywamy
ci (gravidita). Cia trwa u czowieka 10 miesicy ksiycowych, czyli
okoo 280 dni, i koczy si porodem (partus).
Rosncy w macicy pd stanowi due obcienie dla organizmu matki, ktry
musi mu dostarczy niezbdnych dla wzrostu i ycia substancji.
Przez oysko przepywa ok. 3 / 4 I krwi na minut. Krenie w oysku dziaa
jak przetoka ttniczo-ylna, zmniejszajca opr obwodowy w ukadzie ttniczym. Gdy w ukadzie naczyniowym zmniejsza si opr, nastpuje spadek
cinienia krwi. Aby utrzyma cinienie krwi na odpowiednim poziomie przy tak
zmniejszonym oporze, serce musi zwikszy objto wyrzucanej krwi o ok.
30-40% powyej normy. Zwiksza si rwnie u ciarnej objto krwi
krcej o ok. 30%.
Wskutek zwikszonego zuytkowania substratw metabolicznych zwiksza
si zwykle u kobiety w ciy aknienie, prowadzce do wzrostu ciaru ciaa.
Dodaje si do tego take wzrost ciaru ciaa podu, ciar pynu owodniowego, bon podowych, powikszonej macicy i gruczow sutkowych.
W nastpstwie wzmoonej aktywnoci wielu gruczow dokrewnych z tarczyc wcznie, zwiksza si, zwaszcza w drugiej poowie ciy, podstawowa
przemiana materii o ok. 15%.
v
Najwikszy wzrost podu odbywa si w ostatnim trymestrze ciy. Ciar
podu podwaja si wcigu ostatnich dwch miesicy. W t y m okresie zapotrzebowanie podu na materia budulcowy zwiksza si tak bardzo, e w ostatnim
miesicu ciy organizm matki nie potrafi wchon i przyswoi z przewodu
pokarmowego dostatecznej dla tego celu iloci biaka. Wapnia,fosforu, elaza.
Organizm matki pokrywa te potrzeby z zapasw, ktre gromadz si w nim od
pocztku ciy. Jeeli jednak dieta kobiety ciarnej nie zawiera odpowiedniej
iloci elementw odywczych, wwczas dochodzi do niedoboru w organizmie
matki takich skadnikw, jak wap, fosfor, elazo, witaminy. Dieta kobiety
w ciy musi by zatem penowartociowa, a niektre skadniki, takie jak
elazo i wap, powinny by doprowadzone nawet w pewnym nadmiarze.

Pord
Proces wydalenia dojrzaego podu nazywamy porodem (partus). Rozpoczyna si on od rytmicznych skurczw macicy o narastajcej sile, ktre
ostatecznie doprowadzaj do wydalenia podu.
320

Przyczyny skurczw porodowch macicy s dwojakie: .1) wpywy hormonalne i 2) czynniki mechaniczne.
1. Progesteron zmniejsza kurczliwo minia macicy, natomiast estrogeny wpywaj na jej obkurczanie si. Z postpem ciy obydwa te hormony s
wydzielane we wzrastajcej iloci, z t y m e od sidmego miesica wydzielanie
estrogenw zaczyna przewaa nad progesteronem, przy czym bezporednio
przed porodem pojawia si we krwi dua ilo nie zwizanych (wolnych)
estrogenw.
Hormonem swoicie pobudzajcym macic do skurczw jest oksytocyna
z tylnego pata przysadki.
2. Mechanicznym czynnikiem pobudzajcym macic do skurcw jest
rozciganie jej wkien miniowych. Blinita rodz si zwykle ok. 19 dni
wczeniej ni pojedynczy pd, co take przemawia za rol czynnika rozcigania macicy.

Mechanizm porodowy
Skurcze macicy rozpoczynajce pord pojawiaj si najpierw rzadko i trwaj
ok. 1 min, nastpnie ich czstotliwo i intensywno wzrasta i w kocu
wystpuj co 1 - 3 min. Rwnoczenie odruchowo zaczynaj si kurczy
minie brzucha wytwarzajc tzw. toczni brzuszn.
W 19 na 20 przypadkw pd jest uoony w jamie macicy w ten sposb, e
przy porodzie pierwsza wydostaje si na zewntrz gowa.
Pierwsz przeszkod, jak musi pokona wydalany pd, jest szyjkamacicy.
Pod koniec ciy ulega ona rozpulchnieniu, co pozwala na jej rozciganie
podczas skurczw tronu macicy.
Rozwarcie szyjki macicy nastpuje zwykle w cigu 8-24 h w pierwszej ciy
i znacznie krcej, bo niekiedy nawet tylko w kilka minut, w ciach powtrnych.
Jest to pierwszy okres porodu.
Drugi okres porodu obejmuje czas przechodzenia podu przez drogi rodne
po rozwarciu szyjki i trwa prawidowo od jednej minuty u wielordek do ok.
V 2 h lub duej u pierwiastek.
W tym okresie pkaj bony podowe i odchodz wody poprzedzajce; wody
nastpowe wypywaj z chwil, gdy noworodek opuszcza kana rodny. Drugi
okres porodu koczy si urodzeniem podu.
Skurczom porodowym macicy towarzyszy znaczny bl, spowodowany
prawdopodobnie niedokrwieniem miniwki macicy wskutek uciskania naczy krwiononych przez kurczc si macic.
Po urodzeniu si noworodka i ustaniu ttnienia ppowiny podwizuje si j
dwiema mocnymi tasiemkami iprzecina midzy nimi. Przecicie ppowiny bez
zaoenia podwizki spowodowaoby upyw krwi noworodka.
Trzeci okres porodu trwa od chwili urodzenia si noworodka do urodzenia
si oyska z bonami podowymi. Po upywie 10-45 min od urodzenia si
noworodka macica obkurcza si, bardzo si przy tym zmniejszajc. Nastpuje
'321

3
I
f
-Owodnia

Szyjka
macicy

flSt jm^S:??,
1*1
P i - i i ^ B
M w a M I 1
'

Pochwa

--Wody
podowa

(pyn
<iwc>dniow\)

wm
Wtm

Ryc. 154. I okres porodu.

Okres II

Okres I
Ryc. 155. Pord.

'322

przy tym oddzielenie oyska. Towarzyszy temu krwawienie ze strat ok. 350
ml krwi. Obkurczajc si macica zaciska krwawice naczynia.
Po porodzie jama macicy jest podatna na zakaenie, dlatego konieczne jest
zachowanie jak najwikszej czystoci zarwno podczas porodu, jak i w cigu
najbliszych dni po nim. Okres od ukoczenia porodu do cakowitego powrotu
narzdw rodnych do stanu pierwotnego nazywa si poogiem.

Termin porodu
Zakadajc, e okres ciy trwa 280 dni od pocztku ostatniej miesiczki, dat
porodu obliczamy dodajc do daty ostatniej miesiczki 7 dni i odejmujc trzy
miesice.

UKAD KRENIA

Kada komrka ustroju, aby utrzyma si przy yciu, musi mie zapewnion
odpowiedni ilo pokarmu i tlenu. Organizmy jednokomrkowe pobieraj
poywienie i tlen bezporednio z otoczenia. Ustrj czowieka ma wysoko
wyksztacony ukad narzdw trawienia, ktre trawi pokarm, jak rwnie
narzdw oddechowych, ktre pobieraj tlen z powietrza. W przenoszeniu
substancji odywczych i tlenu z tych ukadw do tkanek bierze udzia krew
i limfa, ktre uczestnicz rwnie w usuwaniu z komrek produktw przemiany materii, przenoszc je do narzdw wydalajcych.
Krew kry w ustroju wzamknitym ukadzie naczy i jest wprawiona w ruch
przez serce. Naczynia, ktrymi pynie krew od serca do obwodu, nazywaj si
ttnicami (arteriae). Ttnice, pocztkowo grube, dziel si na coraz drobniejsze gazki, ktre wreszcie rozpadaj si na bardzo cienkie naczynia wosowate
(kapilary), tworzce w tkankach gst sie. W naczyniach wosowatych krew
pynie powoli, co sprzyja wymianie produktw odywczych. Naczynia wosowate, czc si ze sob, tworz yy (venae), ktrymi krew odpywa do serca.

. gwna
grna

Przedsionek,
prawy

Przedsionek
lewy

Pie _
pucny

. gwna
dolna

Komora
lewa

Ryc. 156. Budowa serca. Strzaki pokazuj kierunki przepywu krwi.

'324

Serce skada si z czterech jam, z ktrych dwie nosz nazw przedsionkw

(atria) - prawego i lewego, dwie za komr (ventriculi) - prawej i lewej.
Odpowiednie przedsionki s poczone z komorami, natomiast prawa i lewa
poowy serca s od siebie cakowicie oddzielone.
Do przedsionka uchodz yy, z komr bior pocztek ttnice. Z komory
lewej (ventriculus sinistei) wychodzi ttnica gwna (aorta). Jej gazie
zaopatruj tkanki ustroju w krew natlenion i zawierajc substancje odywcze. Krew po przejciu przez naczynia wosowate odtlenia si i pobiera z tkanek
dwutlenek wgla, po czym yami dopywa do przedsionka prawego. Drog
krwi z lewej komory do przedsionka prawego nazywamy krwiobiegiem albo
kreniem wielkim.
Z przedsionka prawego krew dostaje si do komory prawej, a std drog
pnia pucnego i ttnic pucnych - do puc. W pucach krew oddaje dwutlenek
wgla, pobiera tlen i wraca yami pucnymi do przedsionka lewego. Drog
krwi z komory prawej do przedsionka lewego nazywamy kreniem maym lub
pucnym.
Z powyszego wynika, e przez praw poow serca przechodzi krewylna
(odtleniona), przez lew poow - krew ttnicza (natleniona).
Obieg krwi przedstawia schematycznie ryc. 156.
SERCE
Serce (cor) jest narzdem zbudowanym ze swoistego minia poprzecznie
prkowanego. Ma ono ksztat spaszczonego stoka, podstaw zwrconego
ku grze. Wielko serca rwna si w przyblieniu wielkoci pici osobnika.
Dziecko w wieku 2 - 4 lat ma stosunkowo due serce i wykazuje du ruchliwo
bez zmczenia.
W okresie pokwitania (14-16 lat) serce jest zbyt mae w stosunku do caego
organizmu i przez to sabe; dopiero w wieku 18-20 lat osiga norm. Serce
mczyzny way ok. 300 g, kobiety - ok. 270 g.

Ksztat serca
W sercu wyrniamy: podstaw zwrcon ku grze, ku tyowi i ku stronie
prawej oraz koniuszek skierowany ku doowi, przodowi i ku stronie lewej. Na
przeponie spoczywa powierzchnia przeponowa serca. Wypuka powierzchnia
mostkowo-ebrowa zwrcona jest ku przodowi. Obydwie powierzchnie oddzielone s od siebie brzegiem prawym i lec po stronie lewej powierzchni
pucn serca.
Na zewntrznej powierzchni serca znajduje si szereg bruzd, w ktrych le
naczynia wiecowe i ich gazie, odywiajce misie sercowy. Bruzda
wiecowa oddziela przedsionki od komr. Nie ma jej w miejscu odejcia pnia
ttnicy pucnej i ttnicy gwnej. Bruzdy midzykomorowe, przednia i tylna,
le na granicy midzy praw a lew komor. cz si one na prawo od
'325

Ryc. 157. Widok serca z przodu.

T. gwna
riwna
grna

. gwna
dolna
T. wiecowa
prawa

Zatoka wiecowa

Ga midzykomorowa tylna

Ryc. 158. Serce od strony tylno-dolnej.

koniuszka, przez co sam koniuszek naley do komory lewej. Powyej bruzdy

wiecowej znajduj si przedsionki serca. Od kadego z nich odchodzi po
stronie bocznej uchyek o ksztacie bardzo spaszczonego stoka, zwany
uszkiem przedsionka. Wewntrz uszka znajduje si jama komunikujca si
z jam przedsionka.
W grnej czci przedniej powierzchni serca widzimy gwne pnie ttnicze.
Skonie od strony prawej ku lewej i ku grze przebiega pie pucny. Od strony
lewej przylega do niego uszko przedsionka lewe, od tyu graniczy on z aort.
Pocztkowy odcinek aorty krzyuje si z pniem pucnym, biegnc skonie od
strony lewej i dou ku stronie prawej i ku grze. Nieco od tyu, gry i strony
prawej widoczna jest wpadajca do przedsionka prawego ya gwna grna.
ya gwna dolna wpada do przedsionka prawego bezporednio po przejciu
przez przepon. Od tyu do przedsionka lewego uchodz trzy lub czciej
cztery yy pucne,
Wspomnielimy ju wyej o dwch przedsionkach i dwch komorach serca.
Przedsionek prawy od lewego oddziaa przegroda midzyprzedsionkowa,
komory za - przegroda midzykomorowa. Przedsionek prawy czy si
z komor praw ujciem przedsionkowo-komorowym prawym, przedsionek
lewy z komor lew - ujciem przedsionkowo-komorowym lewym. Ujcia s
otoczone zbudowanymi z tkanki cznej piercieniami wknistymi, do ktrych
przymocowuj si zastawki. W ujciu przedsionkowo-komorowym prawym
znajduje si zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trjdzielna,
zoona z trzech patkw; w ujciu przedsionkowo-komorowym lewym zastawka przedsionkowo-komorowa lewa albo dwudzielna, zbudowana
z dwch patkw. Zastawki nie pozwalaj na cofanie si krwi do przedsionkw
w czasie skurczu komr.

Przedsionek prawy
Przez cian tyln przedsionka prawego (atrium dextrum) uchodz do niego
yy gwne - grna i dolna. W ssiedztwie ujcia yy gwnej dolnej widzimy
ujcie zatoki wiecowej serca (sinus coronarius cordis), zamykane pksiycowatego ksztatu zastawk zatoki wiecowej (valvula sinus coronarii). Na
przedniej cianie przedsionka ley wejcie do uszka prawego.
Na powierzchni wewntrznej uszka widzimy przebiegajce zazwyczaj rwnolegle minie grzebieniaste (musculi pectinati). Na przegrodzie midzyprzedsionkowej znajduje si zagbienie, zwane doem owalnym (fossa ova//s). Wyciu podowym istnieje w t y m miejscu o t w r owalny (foramen ovale),
czcy oba przedsionki.

Komora prawa
Komora prawa (ventriculus dexter) na przekroju poprzecznym ma ksztat
pksiyca. wiato komory zwa si stopniowo w kierunku koniuszka serca.
Ku przodowi od ujcia przedsionkowo-komorowego prawego widzimy pocz'327

tek pnia pucnego. W ujciu pnia pucnego widoczna jest zastawka tego pnia,
zoona z trzech patkw pksiycowatych. Kady z patkw jedn swoj
krawdzi przymocowuje si do ciany ttnicy, a brzegiem w o l n y m styka si
z patkami ssiednimi, zamykajc w tej sposb wiato ttnicy. Zastawka pnia
pucnego (valva trunci pulmonalis) pozwala na swobodne przejcie krwi do
ttnicy podczas skurczu komory, zamyka natomiast p o w r t do komory w czasie jej rozkurczu.
Jak w s p o m n i a n o , w ujciu przedsionkowo-komorowym p r a w y m znajduje
si zastawka przedsionkowo-komorowa prawa albo trjdzielna (valva tricuspidalis). Kady z jej patkw ma ksztat zbliony dotrjkta. Jeden bok patka
jest przytwierdzony do piercienia wknistego,otaczajcego ujcie, dwa
pozostae s wolne. Do wolnych brzegw i dolnej powierzchni kadego pata
przymocowane s struny cigniste, ktre d r u g i m kocem cz si z wierzchokami mini b r o d a w k o w a t y c h . Czynno strun cignistych i mini
brodawkowatych polega na t y m , e nie pozwalaj one na wywinicie si
> zastawek w kierunku przedsionkw podczas skurczu komr.
Na cianie wewntrznej komory widzimy przebiegajce w rozmaitych
kierunkach beleczki miniowe, z ktrych wychodz wspomniane wyej
minie brodawkowate. Ich liczba przewanie odpowiada liczbie patkw
zastawek.

Przedsionek lewy
Przez o t w o r y tylnej ciany przedsionka lewego ( a t r i u m sinistrum) uchodz
do niego cztery, rzadziej trzy yy pucne. Uszko lewe jest mniejsze od prawego
i, podobnie jak prawe, ma na powierzchni wewntrznej minie grzebieniaste.
W cianie dolnej przedsionka widzimy ujcie przedsionkowo-komorowe lewe.

Komora lewa
Komora lewa (ventriculus sinister) jest dusza od prawej. Na przekroju
poprzecznym ma ona ksztat koa. Midzy przegrod midzykomorow a ujciem przedsionkowo-komorowym l e w y m bierze pocztek ttnica gwna,
W ujciu aorty znajduje si zastawka aorty, zbudowana z trzech pksiycowatych patkw.

Ujcie przedsionkowo-komotwe lewe zamyka zastawka dwudzielna (valva

mitralis). Jej struny cigniste przymocowane s do dwch silnie rozwinitych
mini brodawkowatych. Na powierzchni wewntrznej komory lewej znajduj
si beleczki miniowe.
Budowa serca

ciana serca skada si z trzech w a r s t w ; s t o : 1) nasierdzie (epicardium), 2)

misie sercowy ( m y o c a r d i u m ) , 3) wsierdzie ( e n d o c a r d i u m ) .
Nasierdzie jest cienk bon surowicz pokrywajc zewntrzn powierzchni minia sercowego wraz z lecymi na jego powierzchni naczyniami
'328

Przedsionek
lewy

Zastawka pksiy
cowata aorty
Odnoga pczka
przedsionkowokomorowego

Zastawka
dwudzielna

Mm. brodawkowate

Ryc. 159. Przekrj przez lew komor serca.

wiecowymi. Na pocztkowych odcinkach wielkich naczy nasierdzie przechodzi w zewntrzn blaszk osierdzia (p. Worek osierdziowy).
Misie sercowy zbudowany jest z tkanki miniowej poprzecznie prkowanej. Rni si sw budow od mini szkieletowych tym, e poszczeglne
komrki cz si odgazieniami z komrkami lecymi w ssiedztwie,
tworzc w ten sposb swoist sie miniow. Wkienka kurczliwe przechodz przez odgazienia do komrek ssiednich. Wntrze komrki zajte jest
przez sarkoplazm z lecymi w niej jdrami. Na przebiegu wkien miniowych widoczne s cienkie, poprzecznie przebiegajce, twory, zwane wstawka^
mi. Warstwa minia sercowego jest najgrubsza w obrbie komory lewej,
ciesza w cianie komory prawej, najciesza w przedsionkach. Miniwka
komr, z wyjtkiem tzw. pczka przedsionkowo-komorowego (p. niej), nie
czy si bezporedni z miniwk przedsionkw.
Na granicy midzy przedsionkami i komorami znajduj si piercienie
wkniste. Dwa z nich otaczaj ujcia przedsionkowo-komorowe, dwa inne ujcie aorty i pnia pucnego.
Miniwka przedsionkw skada si z.dwch warstw. Warstwa powierzchowna przebiega mniej wicej rwnolegle do bruzdy wiecowej serca.
Warstwa gboka jest oddzielna dla kadego przedsionka. Jedne z wkien tej
warstwy zaczynaj si i kocz na piercieniach wknistych, tworzc ptl.
'329

inne gromadz si okrnie wok uj y do przedsionkw. Miniwka

komr skada si z trzech warstw. Wkna miniowe warstwy powierzchownej zbiegaj od piercieni wknistych skonie ku doowi. Na koniuszku vvkna
zawijaj si semkowato. W tym miejscu powstaje ich charakterystyczny
ukad, zwany w i r e m serca. Wkna biegn w dalszym cigu w kierunku
odwrotnym, wchodzc w skad warstwy wewntrznej ciany komory. Warstwa rodkowa jest najgrubsza w komorze lewej. Jej wkna rozpoczynaj si
i kocz na piercieniach wknistych, majc przebieg w ksztacie nie zamknitego koa.
W okolicy ujcia yy gwnej do przedsionka prawego, na granicy midzy
przedsionkiem a komor praw, oraz w przegrodzie midzykomorowej spotykamy skupienia komrek ubogich w miofibryle, przypominajce wkna
miniowe gadkie. S to komrki miniowe przewodzce serca (tzw. wkna
Purkinjego). Pierwsze skupienie wkien tworzy wze zatokowo-przedsionkowy, drugie - to wze przedsionkowo-komorowy. W przegrodzie midzykomorowej przebiega pczek przedsionkowo-komorowy. Komrki miniowe
przewodzce serca tworz tzw. ukad autonomiczny serca, w ktrym powstaj
bodce do jego skurczw.
Wsierdzie jest cienk, przezroczyst bon. Skada si ono z cienkiej warstwy
tkanki cznej, pokrytej warstw paskich komrek. Wsierdzie pokrywa ciany
przedsionkw i komr, przechodzc bezporednio w bon wycieajc
wntrze naczy. Zastawki zbudowane s z tkanki cznej wknistej, pokrytej
po obu stronach przez wsierdzie.

Worek osierdziowy
Serce umieszczone jest w worku osierdziowym. Osierdzie (pericardium)
skada si z dwch blaszek: zewntrznej, czyli ciennej, i z wewntrznej, czyli
trzewnej, lub nasierdzia. Midzy nimi znajduje si szczelinowata przestrze,
zawierajca niewielk ilo pynu. Blaszka cienna tworzca worek wsierdziowy przylega do opucnej rdpiersiowej, do tylnej powierzchni mostka, do
przepony i od tyu do przeyku.
Blaszka trzewna osierdzia (nasierdzie) pokrywa misie sercowy wraz z naczyniami wiecowymi otoczonymi niewielk warstw tuszczu, ktry grupuje
si w ssiedztwie naczy. Blaszka trzewna przechodzi w blaszk cienn na pocztkowych odcinkach wielkich naczy serca. W worku osierdziowym znajduje
si niewielka ilo pynu, ktry zapobiega tarciu serca podczas jego pracy.

Pooenie serca
Serce ley w rdpiersiu; od tyu ssiaduje z przeykiem, od przodu przylega
na pewnej przestrzeni do ciany klatki piersiowej. Po bokach osierdzie cienne
ssiaduje z opucn. Po obu stronach midzy osierdziem a opucn przebiegaj nerwy przeponowe.
'330

Serce ley asymetrycznie, przy czym jego jedna trzecia znajduje si po

stronie prawej, za dwie trzecie po stronie lewej. Rzut prawego brzegu serca
biegnie wzdu prawego brzegu mostka ukiem lekko wygitym w prawo
midzy II prawym midzyebrzem a przyczepem do mostka chrzstki VI ebra
prawego. Rzut lewego brzegu serca biegnie ukiem wypukym w lewo.
Rozpoczyna si w II lewym midzyebrzu, koczy w miejscu rzutu koniuszka, tj.
w V lewym midzyebrzu, ok. 1,5 cm na prawo od linii rodkowo-obojczykowej
lewej. czc ten punkt z przyczepem mostkowym chrzstki VI prawego ebra
otrzymamy doln granic serca.
Wiksz cz przedniej powierzchni serca pokrywaj puca, dlatego te do
przedniej ciany klatki piersiowej przylega tylko niewielka cz serca.
W klinice metod opukiwania mona wyznaczy granice caego serca albo
tylko tej jego czci, ktra nie jest przykryta przez puca. W pierwszym
przypadku m w i m y o stumieniu wzgldnym, w drugim o stumieniu bezwzgldnym (tab. 28).
T a b e l a 28
Granice serca
Granica

Stumienie bezwzgldne

Stumienie wzgldne

Prawa

linia mostka lewa

linia mostka prawa

Lewa

1,5 cm przyrodkowo od linii

rodkowo-obojczykowej lewej

1,5 cm przyrodkowo od linii

rodkowo-obojczykowej lewej

Grna

ebro IV lewe

grny brzeg III ebra

Dolna

trudne do oznaczenia ze wzgldu na stumienie

pochodzce od wtroby

Unaczynienie i unerwienie serca

Serce unaczyniaj ttnice wiecowe prawa i lewa (aa. coronariae dextra et
sinistra). Ttnice wiecowe odchodz d wstpujcej czci aorty tu powyej
patkw pksiycowatych. Le one pod nasierdziem, otoczone tkank
tuszczow. Ttnica wiecowa prawa biegnie w brudzie wiecowej midzy
uszkiem a przedsionkiem prawym, dostaje si na tyln powierzchni serca
i w brudzie midzykomorowej tylnej poda w kierunku koniuszka serca.
Ttnica wiecowa lewa dzieli si na dwie gazie: ga midzykomorowa
przednia kieruje si ku doowi, biegnc w brudzie midzykomorowej przedniej; ga okalajca biegnie w lewo w brudzie wiecowej midzy przedsionkiem lewym a uszkiem.
yy srca uchodz do zatoki wiecowej, ktra biegnie na tylnej powierzchni
serca. ya wielka serca biegnie pocztkowo w brudzie midzykomorowej
przedniej, zawraca na lewo wzdu bruzdy wiecowej, a kocowy jej odcinek
rozszerza si w zatok wiecow. ya rednia serca biegnie w brudzie
midzykomorowej tylnej. ya maa serca przebiega w prawej czci bruzdy
'331

wiecowej. Nerwy serca pochodz od nerwu bdnego i pnia wspczunego.

Gazie tych n e r w w tworz splot sercowy. O znaczeniu tych n e r w w dla
pracy serca bdzfe mowa w rozdz. Fizjologia ukadu krenia.
NACZYNIA KRWIONONE
Powiedzielimy ju, i naczynia krwionone dzielimy na ttnice, yy i naczynia wosowate. Czynno naczy w p y w a na ich budow. W ttnicach pynie
krew pod duym cinieniem, dlatego ciany ich s grube i spryste. Naczynia
wosowate maj ciany bardzo cienkie, co jest niezbdne przy w y m i a n i e
produktw pomidzy krwi a tkankami. Grubo cian y jest niewielka, gdy
krew pynie w nich pod m a y m cinieniem.

Ttnice
Rozrnia si ttnice mae, rednie i due. Przejcie midzy nimi jest
stopniowe.
W cianie ttnic maych wyrniamy trzy w a r s t w y : 1) bon w e w n t r z n , 2)
bon rodkow i 3) bon zewntrzn. Bona wewntrzna skada si ze
rdbonka i cienkiej warstewki tkanki cznej. rdbonek tworz paskie
wyduone komrki, uoone w jedn warstw. Nadaj one gadko cianie
wewntrznej ttnic. Najgrubsza warstwa rodkowa zbudowana jest z wkien
miniowych, przebiegajcych okrnie.
Bona zewntrzna skada si z tkanki cznej, przy czym wkna klejodajne
i spryste biegn wzdu osi dugiej naczynia.
Ttnice redniego kalibru zbudowane s podobnie. Na granicy midzy
bon wewntrzn a rodkow oraz rodkow a zewntrzn znajduje si
nagromadzenie wkien sprystych. Ilo wkien sprystych wzrasta
w miar powikszania si gruboci naczynia.
Ttnice grube zbudowane s nieco odmiennie. IMa granicy pomidzy
warstw wewntrzn a rodkow skupia si duo wkien sprystych.
Znajduj si one rwnie w obrbie w a r s t w y rodkowej i zewntrznej.
W cianach duych ttnic spotykamy cienkie naczynia, umoliwiajce odywianie grubszych cian naczy.
Ttnice bior czynny udzia w procesie krenia. Wskutek skurczu miniwki ttnic moe si rytmicznie zmienia ich wiato powodujc ttnienie
naczynia.

yy
Podobnie jak w przypadku ttnic w skad ciany y wchodz trzy w a r s t w y :
bona wewntrzna, bona rodkowa i bona zewntrzna. Bona w e w n t r z n a
skada si ze rdbonka i warstewki tkanki cznej. Bona rodkowa zawiera
nieliczne wkienka miniowe i jest w yach bardzo cienka. Bona zewntrzna - w przeciwiestwie do ttnic - jest najgrubsza. Zawiera ona wkna
'332

klejodajne oraz wkna mini gadkich o przebiegu podunym. yy rednie

i due s zbudowane podobnie, z tym e znacznie wzrasta grubo ich warstwy
zewntrznej.

Naczynia wosowate
Naczynia wosowate (kapiiary) maj ciank zbudowan z jednej warstwy
komrek rdbonka. Na zewntrznej powierzchni tych naczy spotyka si
komrki z wypustkami (tzw. perycyty). Maj one zdolno kurczenia si, przez
to mog zmienia wiato naczy.
Krew z ttnic do y nie zawsze pynie przez naczynia wosowate. W pewnych
miejscach istniej bezporednie poczenia midzy nimi (tzw. anastomozy
ttniczo-ylne), majce due znaczenie w regulacji krenia.

Naczynia ttnicze krenia wielkiego

Ttnica gwna (aorta)
Ttnica gwna (aorta) jest najwikszym naczyniem ttniczym ustroju,
rednica jej wynosi przecitnie 28 mm. Jej odgazienia zaopatruj w krew
narzdy caego ciaa. Aorta bierze pocztek w lewej komorze serca. Jak
wspomniano, w miejscu odejcia aorty widnieje zastawka, zoona z trzech
patkw, ktre od swojego ksztatu nosz nazw pksiycowatych. Tu
ponad nimi aorta jest zgrubiaa i to miejsce nosi nazw opuszki aorty.
Ttnic gwn dzielimy na trzy czci. S to: 1) aorta wstpujca, 2) uk
aorty, 3) aorta zstpujca. W czci zstpujcej wyrniamy aort piersiow
i aort brzuszn.
Aorta wstpujca kieruje si pocztkowo ku grze i ku stronie prawej, od
przodu ssiaduje z pniem pucnym. W dalszym przebiegu zagina si ku tyowi
i ku stronie lewej, przechodzc w uk aorty. Od czci wstpujcej, tu powyej
zastawek, bior pocztek ttnice wiecowe serca.
uk aorty przechodzi ponad lewym oskrzelem gwnym i lew ttnic
pucn, po czym biegnie w kierunku tylnej ciany klatki piersiowej, gdzie na
wysokoci IV krgu piersiowego rozpoczyna si cz zstpujca aorty.
Od uku aorty odchodz trzy gazie, zaopatrujce w krew koczyny grne
i gow. S to:
a) pie ramienno-gowowy,
b) ttnica szyjna wsplna lewa,
c) ttnica podobojczykowa lewa.
Od wklsej powierzchni uku aorty odchodz cienkie gazie oskrzelowe.
Aorta zstpujca ma ksztat wyduonej litery S. Rozpoczyna si ona na
wysokoci IV krgu piersiowego, koczy si na poziomie IV krgu ldwiowego. Aorta piersiowa (cz piersiowa aorty zstpujcej) znajduje si powyej
jej przejcia przez przepon lec na wysokoci XII krgu piersiowego.
Pocztkowy i kocowy odcinek aorty piersiowej przebiega po lewej stronie
krgosupa, rodkowy ley na powierzchni przedniej, graniczc od przodu
22 - Anatomia i fizjologia

333

T. szyjna
wsplna
IPWb

T. podobojczykowa
lewa

Pie ramienno
-gowowy

Aorta
piersiowa

T. nerkown

T. biodrowa
wsplna

T. biodrowa
zewntiznn

T. biodrowa
wewntrzna

T. udowa

Ryc. 160. Gazie aorty.

z przeykiem. Lec na tylnej cianie klatki piersiowej, aorta wygina si zgodnie

z wygiciami krgosupa. Od aorty piersiowej odchodz cienkie gazie
oskrzelowe, przeykowe, rdpiersiowe oraz 10 par ttnic midzyebrowych
tylnych.
Aorta brzuszna biegnie od rozworu ttnicy gwnej w przeponie do wysokoci IV krgu ldwiowego, gdzie dzieli si na naczynia kocowe. S to: dwie
ttnice biodrowe wsplne i nieparzysta ttnica krzyowa porodkowa. Aorta
brzuszna biegnie pozaotrzewnowo i ssiadujc z krgosupem ley po jego
lewej stronie. Na przedniej powierzchni trzonw krgowych po stronie prawej
aorty znajduje si ya gwna dolna. Od przodu aorta graniczy z trzustk
i doln czci dwunastnicy. Aorta brzuszna oddaje gazie cienne i trzewne.
Z ostan one opisane w odpowiednim rozdziale.
Gazie aorty dzielimy na:' 1) gazie uku aorty, 2) gazie aorty piersiowej,
3) gazie aorty brzusznej.
'334

Gazie uku aorty

Ttnica szyjna wsplna
Po stronie prawej ttnica szyjna wsplna (a. carotis communis) odchodzi
od pnia ramienno-gowowego, po stronie lewej bezporednio od tuku aorty.
Ttnica szyjna wsplna prawa powstaje z podziau pnia ramienno-gowowego, poza stawem mostkowo-obojczykowym prawym. Ttnica szyjna wsplna
lewa opuszcza otwr grny klatki piersiowej, przechodzc poza stawem
mostkowo-obojczykowym lewym. Od tego miejsca stosunki topograficzne
obydwu ttnic s jednakowe.
Ttnica szyjna wsplna ley na powizi przykrywajcej minie gbokie
szyi, od przodu jest przykryta miniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym.
Przyrodkowo od ttnicy ley u dou tchawica i przeyk, w grze - krta
i gardo. Bocznie od ttnicy znajduje si ya szyjna wewntrzna. Midzy y
a ttnic przebiega nerw bdny.
Na wysokoci grnej krawdzi chrzstki tarczowatej ttnica szyjna wsplna
dzieli si na dwie gazie rwnej wielkoci: ttnic szyjn zewntrzn i ttnic
szyjn wewntrzn.

T. skroniowa
powierzchowna
T. szczkowa

T. twarzowa

Ryc. 161. Ttnice gowy i szyi.

'335

Ttnica szyjna zewntrzna

W pocztkowym odcinku ttnica szyjna zewntrzna (a. carotis externa) ley
przyrodkowo od yy szyjnej wewntrznej, nastpnie przechodzi na jej stron
boczn. Lec w trjkcie ttnicy szyjnej, pokryta jest powizi, miniem
szerokim szyi i skr i tu mona wyczu na niej ttno. Na wysokoci szyjki
wyrostka kykciowego uchwy ttnica szyjna zewntrzna dzieli si na dwie
gazie kocowe: ttnic skroniow powierzchown i ttnic szczkow.
Ttnica skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) jest przedueniem ttnicy szyjnej zewntrznej. Biegnie ku grze, lec nieco ku
przodowi od otworu suchowego zewntrznego. Na wysokoci grnego brzegu oczodou dzieli si na dwie gazie: kocowe przedni - czoow i tyln ciemieniow. Ttnica ta czsto jest widoczna u osb starszych, ttno za na
niej jest zawsze wyczuwalne. Oddaje ona gazie do mini twarzy, do linianki
przyusznej, maowiny usznej i minia skroniowego.
Ttnica szczkowa (a maxillaris) jest drugim kocowym odgazieniem
ttnicy szyjnej zewntrznej. Odchodzi od niej pod ktem prostym na wysokoci szyjki wyrostka kykciowego uchwy. Pocztkowo biegnie ku przodowi
i przyrodkowo, dalej midzy miniem skrzydowym bocznym i przyrodkowym dostaje si do dou skrzydowo-podniebiennego. Do waniejszych
odgazie ttnicy szczkowej nale:
a. Ttnica zbodoowa dolna (a. alveolaris interior) wchodzi do kanau
uchwy i oddaje gazki do zbw. Zakoczenie jej wychodzi przez otwr
brdkowy.
b. Ttnica zbodoowa grna tylna (a. alveolaris superior posterior) wystpuje czsto w postaci kilku gazi. Ttniczki te wnikaj przez drobne otworki
znajdujce si w szczce unaczyniajc zby trzonowe.
Od ttnicy szyjnej zewntrznej odchodz rwnie ttnice do tarczycy, jzyka,
garda, skry twarzy i okolicy potylicznej.
Gazie ttnicy szyjnej zewntrznej
1. Ttnica tarczowa grna (a. thyreoidea superior) odchodzi w pobliu miejsca podziau
ttnicy szyjnej wsplnej i zaginajc si ukiem wypukym ku doowi osiga grny brzeg tarczycy.
Na jej przebiegu odchodz odgazienia do krtani i minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.
2. Ttnica jzykowa (a. lingualis) odchodzi od ttnicy szyjnej zewntrznej na wysokoci
wikszego rogu koci gnykowej. Kieruje si ku przodowi i przyrodkowo, podajc do jzyka.
Odgazienia tej ttnicy zaopatruj w krew minie i bon luzow jzyka, czciowo migdaki,
nagoni i liniank poduchwow.
3. Ttnica twarzowa (a. facialis) odchodzi nieco powyej ttnicy jzykowej. Biegnie ku
przodowi i ku grze, wchodzc pod misie rylcowo-gnykowy i brzusiec tylny minia dwubrzucowego, nastpnie przechodzi obok linianki poduchwowej i krzyuje trzon uchwy od zewntrz,
na przednim brzegu wacza. Od tego miejsca wyginajc si wowato osiga kt wewntrzny
szpary powiekowej, otrzymujc nazw ttnicy ktowej (a. angularis). Na swym przebiegu oddaje
odgazienia do warg, okolicznych mini, linianki poduchwowej i skry twarzy.
4. Ttnica gardowa wstpujca (a. pharyngea ascendens) rozpoczyna si na przyrodkowej
cianie ttnicy szyjnej zewntrznej i po bocznej powierzchni ciany garda wznosi si ku grze,
zaopatrujc gardo.

'336

5. Ttnica potyliczna (a. occipitalis) odchodzi od tylnej powierzchni ttnicy szyjnej zewntrznej; kierujc si ku tyowi i ku grze, ley w brudzie ttnicy potylicznej na koci skroniowej.
Unaczynia ona okoliczne tkanki i skr a do ciemienia.
6. Ttnica uszna tylna (a. auricularis posterioi) rozpoczyna si nieco powyej ttnicy potylicznej i biegnie ku tyowi midzy wyrostkiem sutkowatym a maowin uszn, oddajc odgazienia
do kanau nerwu twarzowego, jamy bbenkowej, komrek sutkowych i maowiny usznej.
W szczce unaczynia zby trzonowe szczki oraz bon luzow zatoki szczkowej.
7.Ttnica podoczodoowa (a. infraorbitalis) przez szczelin oczodoow doln przenika do
oczodou, a nastpnie przez bruzd i otwr podoczodoowy wychodzi na przedni powierzchni
twarzy. Unaczynia ona przednie zby szczki i okolic podoczodoow. Mniejsze odgazienia
wysya do przewodu suchowego zewntrznego, jamy bbenkowej, minia uchwowo-gnykowego, minia wacza, mini skrzydowych, minia skroniowego, tylnej czci ciany jamy
nosowej i dolnych mini poruszajcych gak oczn.

Ttnica szyjna wewntrzna

Ttnica szyjna wewntrzna (a. carotis interna) od miejsca podziau ttnicy
szyjnej wsplnej kieruje si ku podstawie czaszki. Przez kana ttnicy szyjnej
(canaiis caroticus) dostaje si ona do wntrza czaszki, gdzie biegnie ku
przodowi obok sioda tureckiego, przez zatok jamist. Nieco ku tyowi od
wyrostka pochyego przedniego zagina si ku grze, przebija opon tward
i wchodzi na podstaw mzgowia. Odchodz od niej nastpujce gazie:
1. Ttnica oczna przez kana wzrokowy dostaje si do oczodou. Licznymi
gaziami unaczynia gak oczn, minie i gruczozowy. Jej kocowe gazki
wychodz przez otwr nadoczodoowy na zewntrz, unaczyniajc okolic
nadoczodoow.
2. Ttnica przednia mzgu biegnie po przyrodkowej powierzchni pkul
mzgowych rwnolegle do ciaa modzelowatego. Ttnice prawa i lewa s
zespolone ttnic czc przedni.
3. Ttnica rodkowa mzgu wchodzi do dou bocznego mzgu, oddajc
gazie do patw skroniowego i ciemieniowego. Ttnica czca tylna zespala
ttnic rodkow mzgu z ttnic tyln mzgu.
Ttnice mzgu przednie i tylne (p. niej) oraz ttnice czce tworz na
podstawie mzgu koo ttnicze mzgu. Poniej zestawiono gazie ttnicy
szyjnej wsplnej.
T. szyjna wsplna
T. szyjna zewntrzna
T.
T.
T.
T.
T.
T.
T.

tarczowa grna
jzykowa
twarzowa
gardowa wstpujca
potylizna
uszna tylna
szczkowa

T. szyjna wewntrzna
T. oczna
T. p r a d n i a mzgu
T. rodkowa mzgu
T. czca tylna

Tt. zbodoowe
22 - Anatomia i fizjologia

337

Ttnica podobojczykowa
Ttnica podobojczykowa (a. subclavia) prawa uchodzi, od pnia ramienno-gowowego, lewa za bezporednio od uku aorty. Wskutek tego ttnica
podobojczykowa prawa jest nieco krtsza od lewej. Wychodzi ona z otworu
grnego klatki piersiowej, kieruje si nieco ku tyowi od szczytu puca, lec na
osklepku opucnej. Razem ze splotem ramiennym przechodzi midzy miniami pochyymi, przylegajc do I ebra. W dalszym odcinku ttnica podobojczykowa przechodzi bez wyranej granicy w ttnic pachow. Od ttnicy podobojczykowej odchodz nastpujce gazie:
1. Ttnica krgowa (a. vertebralis) poda ku t y o w i , po czym przez o t w o r y w wyrostkach
poprzecznych krgw szyjnych biegnie ku grze, zagina si dookoa tylnego uku krgu szczytow e g o i przez o t w r wielki koci potylicznej dostaje si do wntrza czaszki. Tu na przedniej
powierzchni rdzenia przeduonego czy si z ttnic krgow strony przeciwnej, tworzc ttnic
podstawn mzgu {a. basilari). Ttnica krgowa oddaje odgazienia do mini szyi, do rdzenia
krgowego i jego opon, rdzenia przeduonego oraz ttnic doln tyln mdku.

2. Ttnica piersiowa wewntrzna (a. thoracica interna) odchodzi od ttnicy

podobojczykowej w pobliu ttnicy krgowej i poda ku doowi wewntrz
klatki piersiowej poza chrzstkami ebrowymi, rwnolegle do krawdzi mostka. Na wysokoci VI midzyebrza dzieli si na dwie gazie kocowe: ttnice
miniowo-przeponow i nabrzuszn grn. Pierwsza z nich oddaje odgazienia do dolnych przednich midzyebrzy, druga unaczynia grn cz

- T. podpbojczykowa
Pie
ramienno-gowowy

Ryc. 162. Ttnica podobojczykowa, pachowa i ramienna.

'338

minia prostego brzucha, czc si z ttnic nabrzuszn doln. Od pnia

ttnicy piersiowej wewntrznej odchodz ttnice midzyebrowe przednie do
szeciu grnych midzyebrzy. Ttnice te zespalaj si z ttnicami midzyebrowymi tylnymi.
3. Pie tarczowo-szyjny (truncus thyreocervicalis), dugoci ok. 1 cm, dzieli
si na nastpujce gazie:
a) ttnica tarczowa dolna unaczynia krta i czciowo tarczyc;
b) ttnica szyjna wstpujca, odchodzca czsto od poprzedniej, unaczynia minie pochye i oddaje odgazienia do rdzenia;
c) ttnica szyjna powierzchowna oddaje odgazienia do minia czworobocznego i unaczynia skr bocznej powierzchni szyi;
d) ttnica nadopatkowa biegnie poza obojczykiem. Unaczynia skr tej
okolicy, minie nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy oraz oddaje odgazienia do sieci barkowej.
4. Pie ebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) oddaje dwie gazie:
a) ttnic karkow gbok, unaczyniajc gbokie minie szyi; oddaje
ona odgazienia rdzeniowe do dwch otworw midzykrgowych odcinka
szyjnego krgosupa;
b) ttnic midzyebrow najwysz, ktra biegnie ku doowi i tyowi,
oddajc ttnice midzyebrowe tylne do dwch grnych midzyebrzy.
5. Ttnica poprzeczna szyi przechodzi midzy pczkami splotu ramiennego
w kierunku przyrodkowego kta opatki. Unaczynia minie grzbietu i karku
oraz skr okolicy karkowej (ryc. 161).
Ttnica pachowa
Ttnica pachowa (a. axillaris) jest przedueniem ttnicy podobojczykowej.
Biegnie ona od wysokoci grnego brzegu pierwszego ebra do miejsca
skrzyowania z dolnym brzegiem cigna minia piersiowego wikszego,
gdzie przechodzi w ttnic ramienn (a. brachialis). Ttnica pachowa ley
w dole pachowym, poza miniami piersiowymi wikszym i mniejszym.
Przyrodkowo i ku przodowi od niej znajduje si ya pachowa. Nerw porodkowy obejmuje ttnic dwoma pczkami.
Od ttnicy pachowej odchodz:
1. Ttnica piersiowa najwysza, rozgaziajca si w dwch grnych zbach minia zbatego
przedniego i miniach midzyebrowych.
2. Ttnica piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) oddaie odgazienia do mini piersiowych, minia ramiennego i do sieci barkowej.
3. Ttnica piersiowa boczna biegnie ku doowi, unaczyniajc misie zbaty przedni.
4. Ttnica podopatkowa kieruj si ku tyowi i doowi i dzieli si na ga piersiowo-grzbietow, ktra unaczynia misie najszerszy i misie zbaty przedni, oraz na ttnicokalajcopatk,
ktra przechodzi przez otwr trjboczny i oddaje odgazienia do minia podgrzebieniowego
i podopatkowego.
5. Ttnice okalajce rami przednia i tylna. Pierwsza z nich otacza szyjk koci ramiennej od
przodu i oddaje odgazienia do minia ramiennego i torebki stawu ramienneao. Ttnica
okalajca rami tylna otacza od tyu szyjk chirurgiczn koci ramiennej, przechodzi przez otwr
czworoboczny i rozgazia, si w miniu naramiennym.

'339

Schemat rozgazie ttnicy podobojczykowej i ttnicy pachowej

T. pachowa

T. podobojczykowa
T. krgowa
T. piersiowa wewntrzna
T. miniowo-przeponowa
T. nadbrzuszna grna
Pie tarczowo-szyjny
T. tarczowa dolna
T. szyjna wstpujca
T. podopatkowa
Pie ebrowo-szyjny
T. karkowa gboka
T. midzyebrowa najwysza
T. poprzeczna szyi

T.
T.
T.
T.

piersiowa najwysza
piersiowo-barkowa
piersiowa boczna
podopatkowa
T. piersiowo-grzbietowa
T. okalajca opatk
T. okalajca rami przednia
T. okalajca rami tylna

Ttnica ramienna
Ttnica ramienna (a. brachialis) jest przedueniem ttnicy pachowej. Lec
w brudzie przyrodkowej ramienia, poda do zgicia okciowego, gdzie
dzieli si na ttnic okciow i promieniow. Ttnicy ramiennej towarzysz
dwie yy ramienne i nerw porodkowy, ktry pocztkowo ley bocznie od
ttnicy ramiennej, ku doowi za przechodzi na jej powierzchni przyrodkow. Od ttnicy ramiennej odchodz nastpujce gazie:
1. Ttnica gboka ramienia odchodzi od ttnicy ramiennej na wysokoci
dolnej krawdzi minia obego wikszego. Razem z nerwem promieniowym
przebiega w brudzie nerwu promieniowego midzy gow boczn a przyrodkow minia trjgowego. Ttnica gboka ramienia oddaje odgazienia do minia trjgowego oraz ttnice wchodzce w skad sieci stawowej
okcia.
2. Ttnica promieniowa (a. radialis) jest niejako przedueniem ttnicy
ramiennej. Odchodzi od niej pod rozcignem minia dwugowego ramienia,
przedostaje si na przednio-boczn powierzchni przedramienia i kieruje si
ku doowi, biegnc rwnolegle do minia ramienno-promieniowego. W dolnym odcinku przedramienia ley na koci promieniowej, pokryta jedynie
skr, co umoliwia wyczucie ttna w t y m miejscu. W dalszym cigu ttnica
promieniowa pod cignami odwodziciela dugiego kciuka, prostownika
krtkiego kciuka i prostownika dugiego kciuka przez tzw. tabakierk anatomiczn przedostaje si na grzbietow powierzchni rki, po czym midzy I a II
koci rdrcza dostaje si na do, gdzie przechodzi w uk doniowy gboki
(arcus palmaris profundus).
Na swym przebiegu ttnica promieniowa oddaje gazie miniowe do
okolicznych mini, ttnic do sieci stawowej okcia i gazie do sieci nadgarstka.
Do waniejszych rozgazie ttnicy promieniowej nale:
a) ga doniowa powierzchowna, ktra odchodzi od ttnicy promieniowej przed jej przejciem na grzbietow powierzchni rki i przyczynia si do utworzenia powierzchownego uku
doniowego;

'340

b) ttnica gwna kciuka, ktra odchodzi od kocowego odcinka ttnicy promieniowej i dzieli
si na trzy gazie, zwane ttnicami palcowymi wasnymi; unaczyniaj one obie krawdzie
powierzchni doniowej kciuka i krawd boczn palca wskazujcego;
c) ttnice grzbietowe rdrcza, ktre cz si zespoleniami z ukiem doniowym gbokim
i unaczyniaj powierzchnie grzbietowe palcw.

Ryc. 163. Ttnice przedramienia.

3. Ttnica okciowa (a. ulnaris) jest drug du kocow gazi ttnicy

ramiennej. Przechodzi ona przez d okciowy i pod miniami przyczepiajcymi si do kykcia przyrodkowego koci ramiennej kierujc si ku doowi po
przednio-przyrodkowej powierzchni przedramienia, rwnolegle do minia
zginacza okciowego nadgarstka. Po stronie bocznej koci grochowatej oddaje
ga doniow gbok, ktra czy si z kocem ttnicy promieniowej.
'341

tworzc uk doniowy gboki. Ttnica okciowa oddaje drobne gazie do

okolicznych mini, do sieci okciowej, sieci nadgarstka.
Do waniejszych odgazie naczy nale:
a) ttnica midzykostna wsplna, ktra odchodzi od ttnicy okciowej w grnym jej odcinku;
krtki pie ttnicy midzykostnej wsplnej dzieli .si na ttnice midzykostne przedni i tyln,
ktre biegn odpowiednio na przedniej i tylnej powierzchni bony midzykostnej i oddaj
odgazienia do okolicznych mini oraz do sieci doniowej i grzbietowej nadgarstka;
b) ga doniowa gboka wchodzi w skad uku doniowego gbokiego;
c) ga doniowa powierzchowna bierze udzia w budowie uku doniowego powierzchownego.

Kocowe gazie ttnicy promieniowej i ttnicy okciowej czc si ze sob

tworz ttnicze uki doniowe powierzchowny i gboki.
uk doniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis) utworzony jest
przez ga doniow powierzchown, odchodzc od ttnicy prorhieniowej,
ktra czy si z penym wiatem gazi doniowej powierzchownej, odchodzcej od ttnicy okciowej. Od uku odchodz ttnice palcowe wsplne, ktre
w okolicy gw koci rdrcza dziel si na ttnice palcowe wasne. Biegn
one do bocznych krawdzi palcw. Jak wspomniano, kciuk i boczna strona
palca wskazujcego otrzymuj gazie od ttnicy gwnej kciuka.
uk doniowy gboki (arcus palmaris profundus) utworzony jest z gazi
doniowej gbokiej ttnicy okciowej i ttnicy doniowej gbokiej, odchodzcej od ttnicy promieniowej. uk doniowy gboki ley na wysokoci podstaw
koci rdrcza. Oddaje cztery ttnice rdrcza doniowe. cz si one
zespoleniami z grzbietowymi ttnicami rdrcza, po czym uchodz do ttnic
palcowych wsplnych.
Istnienie ukw doniowych umoliwia sprawne krenie krwi w obrbie rki
pomimo czasowego zahamowania dopywu krwi do poszczeglnych jej
czci.
Schemat rozgazie ttnicy ramiennej
i

T. ramienna

T. promieniowa
^
Ga doniowa
powierzchowna
T. gwna
kciuka
Tt. grzbietowe
rdrcza

T. gboka
ramienia

T. okciowa
T. midzykostna
wsplna
Ga doniowa
gboka
Ga doniowa
powierzchowna

Gazie aorty zstpujcej

Odgazienia aorty piersiowej
Od aorty piersiowej odchodz gazie trzewne i cienne. Cienkie gazie
trzewne biegn do oskrzeli, przeyku i do osierdzia. Do gazi ciennych nale:
'342

a) gazie rdpiersiowe i ttnice przeponowe grne, unaczyniajce ldwiow cz przepony,

b) ttnice midzyebrowe tylne, wystpujce w liczbie 10 par, poniewa
grne dwa midzyebrza zaopatrywane s przez gazie ttnicy midzyebrowej najwyszej.
Kada z ttnic midzyebrowych dzieli si nieco dalej na ga grzbietow
i ga poboczn. Ga poboczna biegnie w odpowiednim midzyebrzu
i w okolicy kta ebrowego dzieli si na dwie gazie, z ktrych jedna przebiega
w rowku ebra lecego wyej, druga - ponad krawdzi ebra lecego niej.
Ttnice te zespalaj si z ttnicami midzyebrowymi przednimi, odchodzcymi od ttnicy piersiowej wewntrznej. Ga grzbietowa ttnicy midzyebrowej tylnej unaczynia minie i skr grzbietu, a przez otwory midzykrgowe oddaje odgazienia do rdzenia krgowego, opon rdzenia i krgw. Ttnice
midzyebrowe unaczyniaj minie midzyebrowe, oddaj odgazienia do
ssiednich mini klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz do gruczow
sutkowych i do skry odpowiedniej okolicy.
Gazie aorty brzusznej
Naczynia odchodzce od aorty brzusznej dzielimy na gazie cienne
i gazie trzewne.
Gazie cienne aorty brzusznej
1. Ttnica przeponowa rozgazia si na dolnej powierzchni przepony
i oddaje ttnic nadnerczow grn.
2. Ttnice ldwiowe, w liczbie czterech, biegn poprzecznie midzy miniami brzucha. Unaczyniaj one minie ciany jamy brzusznej oraz oddaj
odgazienia do rdzenia i mini grzbietu.
3. Ttnica krzyowa porodkowa jest cienk gazk biegnc w przedueniu aorty brzusznej.
Gazie trzewne nieparzyste aorty brzusznej
I. Pie trzewny (truncus celiacus) odchodzi od przedniej ciany aorty na
wysokoci XII krgu piersiowego. Krtki, dugoci 1 cm, pie dzieli si na trzy
gazie: 1) ttnic wtrobow wspln, 2) ttnic odkow lew, 3) ttnic
ledzionow.
1. Ttnica w t r o b o w a wsplna (a. hepatica communis) po oddzieleniu si
od pnia trzewnego biegnie ku stronie prawej i dalej jako ttnica wtrobowa
waciwa wchodzi do wizada wtrobowo-dwunastniczego; nastpnie podajc do wrt wtroby biegnie wraz z przewodem ciowym wspnym i y
wrotn. Ttnica wtrobowa wsplna ma nastpujce odgazienia:
a) ttnica odkowo-dwunastnicza poda ku doowi i dzieli si na ttnic
odkowo-sieciow praw i ttnic trzustkowo-dwunastnicz grn:
'343

A) ttnica odkowo-sieciowa prawa biegnie ku stronie lewej po krzywinie wikszej odka, unaczyniajc t okolic oraz oddajc odgazienia do
sieci wikszej; kocem swym czy si z ttnic odkowo-sieciow lew;
B) ttnica trzustkowo-dwunastnicza grna zaopatruje w krew grn cz
dwunastnicy oraz gow i trzon trzustki, zespalajc si z ttnic trzustkowo-dwunastnicz doln;
b) ttnica odkowa prawa wchodzi na krzywizn mniejsz odka od
strony odwiernika, biegnie ku stronie lewej i zespala si z ttnic odkow
lew, oddaje odgazienia do ssiednich okolic odka;
c) ttnica wtrobowa waciwa poda do wnki wtroby, gdzie dzieli si
na ga praw i lew, rozgaziajce si w odpowiednich patach wtroby. Od
gazi prawej odchodzi rwnie ttniczka do pcherzyka ciowego.
2. Ttnica odkowa lewa (a. gastrica sinistra) po oddzieleniu si od pnia
trzewnego wchodzi od strony lewej na krzywizn mniejsz odka. czy si
ona z ttnic odkow praw, tworzc uk biegncy wzdu krzywizny
mniejszej odka.
3. Ttnica ledzionowa (a. lienalis) po odejciu od pnia trzewnego biegnie
poza odkiem ku stronie lewej,tworzcliczne wygicia.Ttnica ledzionowa
oddaje po drodze odgazienia do odka i do trzustki i wpada do wnki
ledziony, dzielc si na kilka gazi. Od ttnicy ledzionowej odchodzi ttnica
odkowo-sieciowa lewa, ktra przebiega wzdu lewej czci krzywizny
wikszej odka i czy si z ttnic odkowo-sieciow praw, tworzc uk
ttniczy wzdu krzywizny wikszej odka.
II. Ttnica krezkowa grna (a. mesenteca superior) odchodzi od przedniej
powierzchni aorty brzusznej, 1 - 2 cm poniej pnia trzewnego. Dzieli si ona
wielokrotnie, zaopatrujc w krew cienkie jelita i znaczn cz jelita grubego.
Gazie ttnicy zespalaj si ze sob ukowatymi poczeniami, tworzcymi
tzw. arkady. Wielka liczba arkad uatwia krenie oboczne w przypadku
zahamowania lub utrudnienia dopywu krwi do pewnego odcinka jelita.
Ttnica krezkowa grna wychodzi spod dolnego brzegu trzustki i wnika do
korzenia krezki, w ktrej poda do miejsca poczenia si jelita cienkiego
z jelitem grubym.
Gazie ttnicy krezkowej bior nazwy od zaopatrywanych przez siebie
odcinkw przewodu pokarmowego. S one nastpujce:
1. Ttnica trzustkowo-dwunastnicza dolna biegnie do gowy trzustki i dolnego odcinka dwunastnicy, czy si zespoleniem z ttnic trzustkowo-dwunastnicz grn.
2. Ttnice jelita czczego i krtego, w liczbie 12 - 15, unaczyniaj jelita
cienkie.
3. Ttnica krtniczo-okrnicza unaczynia jelito lepe i wyrostek robaczkowy.
4. Ttnica okrnicza prawa rozgazia si w czci wstpujcej okrnicy.
5. Ttnica okrnicza rodkowa unaczynia okrnic poprzeczn oraz czy
si zespoleniami z ttnic okrnicz lew, pochodzc od ttnicy krezkowej
dolnej (ryc. 160).
'344

III. Ttnica krezkowa dolna (a. mesenterica interior) odchodzi od aorty na

poziomie III krgu ldwiowego i, podobnie jakttnica krezkowa grna, tworzy
liczne arkady. Zaopatruje ona okrnic zstpujc, esowat i czciowo
odbytnic.
Ttnica krezkowa dolna ma nastpujce gazie: P1. Ttnica okrnicza
lewa unaczynia okrnic zstpujc.
2. Ttnice esicze, w liczbie dwch do piciu, unaczyniaj okrnic esowat
oraz tworz zespolenia z ttnic okrnicz lew i odbytnicz grn.
3. Ttnica odbytnicza grna unaczynia grny odcinek odbytnicy. Zespala
si gaziami z ttnic odbytnicz rodkow, odchodzc od ttnicy biodrowej
wewntrznej.
Gazie trzewne parzyste aorty brzusznej
1. Ttnice nadnerczowe rodkowe odchodz od aorty brzusznej nieco
powyej poziomu ttnicy krezkowej grnej i biegn poprzecznie do nadnerczy.
2. Ttnice nerkowe (aa. renales) s najgrubsze z parzystych naczy trzewnych. Odchodz od aorty brzusznej pod ktem prostym na wysokoci II krgu
ldwiowego i biegn ku bokowi i nieco ku doowi. Ttnica nerkowa prawa jest
dusza i przechodzi poza y gwn doln. Oddaje ona drobne odgazienia
do nadnercza i tkanki okoonerkowej, dzieli si na kilka gazi, ktre wnikaj
przez wnk do miszu nerki.
3. Ttnice jdrowe lub jajnikowe, zaopatrujce gruczoy pciowe, odchodzc nieco poniej ttnic nerkowych, biegn ku doowi i ku bokowi, krzyuj si
z moczowodem i osigaj wysoko kresy ukowatej. W dalszym cigu
u mczyzn ttnice jdrowe podaj przez kana pachwinowy do jder,
a u kobiet ttnice jajnikowe kieruj si przyrodkowo, wchodz do wizada
szerokiego macicy, zaopatruj w krew jajniki i oddaj odgazienia do macicy.
Gazie kocowe aorty brzusznej
Wspomniano wyej, e aorta brzuszna na wysokoci IV krgu ldwiowego
dzieli si na dwie ttnice biodrowe wsplne. Kieruj si one w bok i ku doowi.
Na wysokoci stawu krzyowo-biodrowego ttnica biodrowa wsplna dzieli
si na ttnice: biodrow wewntrzn i zewntrzn.
Ttnica biodrowa wewntrzna
Ttnica biodrowa wewntrzna (a. iliaca interna) ma dugo kilku centymetrw. Na wysokoci grnego brzegu otworu zasonionego dzieli si na ga
przedni i tyln.
Od gazi tylnej bior pocztek nastpujce ttnice:
1. Ttnica biodrowo-ldwiowa unaczynia misie ldwiowy wikszy i mniejszy.
2. Ttnica krzyowa boczna przez otwory krzyowe miednicze oddaje gazie rdzeniowe.

'345

3. Ttnica poladkowa grna przez otwr kulszowy wikszy ponad miniem gruszkowatym
zda do mini poladkowych.

Ga przednia ttnicy biodrowej wewntrznej zaopatruje trzewa miednicy

maej, a wic pcherz moczowy, odbytnic, macic i narzdy pciowe zewntrzne. Jej gazie zaopatruj rwnie minie miednicy i minie przywodzce
uda.
Od przedniej gazi ttnicy biodrowej wewntrznej odchodz nastpujce
waniejsze ttnice:
1. Ttnica ppkowa obok bocznej ciany pcherza wchodzi na przedni cian jamy brzusznej.
Jest drona jedynie w yciu podowym, nastpnie zanika.
2. Ttnica maciczna, do gruba ga, osiga macic na granicy jej trzonu i szyjki, przebiegajc w wizadle szerokim macicy, zagina si w kierunku dna macicy. Oddaje gazie przebiegajce
w licznych skrtach do ciany macicy i drobne odgazienia do jajnika, jajowodu i pochwy.
3. Ttnica poladkowa dolna przez otwr podgruszkowy przedostaje si na zewntrz miednicy
maej. Unaczynia minie znajdujce si w miednicy maej i minie poladkowe, szczeglnie
misie poladkowy wielki.

Ttnica biodrowa zewntrzna

Ttnica biodrowa zewntrzna (a. iiiaca externa) ley w przedueniu ttnicy
biodrowej wsplnej i kieruje si ku doowi i ku bokowi, ssiaduje od strony
bocznej z miniem ldwiowym wikszym. Przechodzi przez rozstp naczy
na udo, gdzie ley po bocznej stronie yy udowej. Od skrzyowania z wizadem pachwinowym ttnica biodrowa zewntrzna przybiera nazw ttnicy
udowej.
Schemat gazi aorty piersiowej

Pie trzewny
T. wtrobowa
wsplna

T. odkowo-dwunastnicza

T. odkowo-sieciowa
prawa

Tt. nerkowe

T. okrnicza
lewa

T. odbytnicza
grna

Na swym przebiegu ttnica biodrowa zewntrzna oddaje:

1. Ttnic nadbrzuszn doln, ktra po zewntrznej powierzchni minia prostego brzucha
kieruje si ku grze i tworzy zespolenie z ttnic nadbrzuszn grn (gazie ttnicy piersiowej
wewntrznej).
2. Liczne cienkie odgazienia, z ktrych jedno, zwane ttnic okalajc biodra, biegnie
rwnolegle do wizada pachwinowego.

'346

T. b i o d r o w a
wsplna
T. b i o d r o w a }
wewntrzna t

T. u d o w a -

T. gboka uda

T. u d o w a

i
\

T. p o d k o l a n o w a

T. piszczelowa
przednia
T. piszczelowa
tylna
T. strzakowa

Ryc. 164. T t n i c e k o c z y n y d o l n e j .

Ttnica udowa
Ttnica udowa (a. femoralis) jest przedueniem ttnicy biodrowej zewntrznej. Pocztkowy odcinek ttnicy ley w obrbie trjkta udowego, pokryty
blaszk powierzchown powizi szerokiej uda, ssiaduje bocznie z nerwem
udowym i przyrodkowo z y udow. W tym miejscu ze wzgldu na
powierzchowne pooenie daje si na niej atwo wyczu ttno. W dalszym
przebiegu ttnica udowa ley na miniach przywodzcych udo, ssiadujc od
strony bocznej z miniem obszernym przyrodkowym, wreszcie przez kana
przywodzicieli przechodzi na tyln stron uda i dostaje si do dou podkolanowego. W pocztkowym odcinku od ttnicy udowej odchodz:
1. Gazie od ciany brzucha i narzdw pciowych zewntrznych.
'347

2. Ttnica gboka uda (a. profunda femoris) odchodzi od tylnej powierzchni ttnicy udowej, poda ku doowi i ku tyowi, lec pomidzy miniami
obszernymi przyrodkowym a przywodzicielami. Odchodz od niej ttnice
okalajce udo:
a) ttnica okalajca udo przyrodkowa okra ko udow od strony przyrodkowej, poniej
przyczepu minia biodrowo-ldwiowego i oddaje odgazienia do okolicznych mini oraz
panewki stawu biodrowego;
b) ttnica okalajca udo boczna przechodzi pod miniem krawieckim w bok i dzieli si na
dwie gazie: wstpujc i zstpujc. Ga wstpujca midzy miniami prostym uda a obszernym porednim biegnie ku grze i w kierunku bocznym, gdzie tworzy liczne zespolenia z ttnic
okalajc udo przyrodkow, oddajc gazie do minia napracza powizi szerokiej i minia
poladkowego wielkiego; ga zstpujca rozgazia si w miniach prostujcych udo.
W dalszym cigu ttnica gboka uda oddaje trzy ttnice przeszywajce, ktre przechodz na
tyln powierzchni uda i unaczyniaj minie zginajce gole.

Dwie gwne ttnice uda, tj. ttnica udowa i ttnica gboka uda, poczone
s ze sob licznymi zespoleniami, dziki czemu istniej tu dobre warunki do
powstania krenia obocznego. W kanale przywodzicieli ttnica udowa oddaje
drobne odgazienia do okolicznych mini i do sieci ttniczej stawu kolanowego.
Ttnica podkolanowa
Ttnica podkolanowa (a. poplitea) od wyjcia z kanau przywodzicieli ley
na dnie dou podkolanowego; nieco bardziej powierzchownie znajduje si ya
podkolanowa i nerw kulszowy. Pczek naczyniowo-nerwowy pokrywa warstwa tkanki tuszczowej i z tego powodu w dole podkolanowym trudno jest
wyczu ttno. Ttnica podkolanowa oddaje odgazienia do okolicznych mini, torebki stawu kolanowego i jego wizade oraz do sieci stawowej kolana.
W dolnej czci dou podkolanowego ttnica podkolanowa dzieli si na ttnic
piszczelow przedni i tyln (ryc. 164).
Ttnice goleni i stopy
1. Ttnica piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) przez otwr w bonie
midzykostnej dostaje si na przedni powierzchni, lec gboko po bocznej
stronie minia piszczelowego przedniego. W dalszym cigu ttnica przechodzi pod cignem prostownika dugiego palucha na grzbiet stopy, gdzie przybiera nazw ttnicy grzbietowej stopy. Wsplnie z ttnic piszczelow przedni biegn dwie yy oraz nerw strzakowy gboki. Na swym przebiegu ttnica piszczelowa przednia oddaje odgazienia do sieci stawowej kolana, mini
goleni oraz sieci kostki bocznej i przyrodkowej. Ttnica grzbietowa stopy
biegnie powierzchownie midzy cignami minia prostownika dugiego
palcw. Na grzbiecie stopy midzy I a II koci rdstopia mona wyczu na
niej ttno.
Na wysokoci podstawy I koci rdstopia ttnica grzbietowa stopy dzieli si na ga
podeszwow gbok i ttnic rdstopia pierwsz. Ga podeszwowa gboka przechodzi

'348

midzy I a II koci rdstopia na stron podeszwow stopy, gdzie czy si z kocowym

odcinkiem ttnicy podeszwowej bocznej.
Ttnica rdstopia pierwsza oddaje odgazienia do palucha i bocznej powierzchni palca
drugiego.
Od ttnicy grzbietowej stopy odchodz ponadto cienkie ttnice stpowe przyrodkowe
i grubsza ttnica stpowa boczna, ktra swoim kocem zespala si z ttnic ukowat.
Ttnica ukowata odchodzi od ttnicy grzbietowej stopy obok gazi podeszwowej gbokiej,
biegnie ukiem wypukym ku przodowi po podstawach koci rdstopia, oddaje ttnice grzbietowe rdstopia, z ktrych kada dzieli si na dwie ttnice grzbietowe palcw.

2. Ttnica piszczelowa tylna (a tibialis posterior) biegnie w przedueniu

ttnicy podkolanowej ku tyowi od bony midzykostnej, razem z nerwem piszczelowym, po czym, owijajc si do tyu koo kostki przyrodkowej i pod troczkiem mini zginaczy, dostaje si na podeszw. Tu dzieli si na gazie kocowe: ttnic podeszwow przyrodkow i ttnic podeszwow boczn. Poza
kostk przyrodkow ttnica piszczelowa tylna ley powierzchownie, dlatego
moliwe jest wyczucie na niej ttna.
W grnym odcinku ttnica piszczelowa tylna oddaje cienk ttnic strzakow, przebiegajc
wzdu strzaki ku doowi i unaczyniajc boczn grup mini goleni i boczn okolic pity.
Ttnica piszczelowa tylna oddaje rwnie odgazienia, unaczyniajcetyln grup mini goleni,
odpowiedni okolic skry, oraz odgazienia do sieci kostki bocznej, do kostki przyrodkowej i do
pity.
Ttnica podeszwow przyrodkow unaczynia minie palucha, jej ga gboka czy si
czsto z ukiem ttniczym podeszwy.
Ttnica podeszwow boczna biegnie pod miniem zginaczem krtkim palcw w kierunku
podstawy V koci rdstopia. Zawracajc w kierunku przyrodkowym, czy si swoim kocem
z gazi podeszwow gbok, odchodzc od ttnicy grzbietowej stopy, i tworzy uk podeszwowy. Od uku podeszwowego odchodz ttnice podeszwowe rdstopia. Od nich odczaj ttnice
podeszwowe wsplne palcw, z ktrych kada dzieli si na dwie ttnice wasne palcw.

Schemat rozgazie ttnicy biodrowej

T. biodrowa

t. nadbrzuszna dolna

T. udowa

t. gboka uda
t. okrajca udo
t. przeszywajce

T. podkolanowa

t. piszczelowa przednia

t. piszczelowa tylna
t. strzakowa

t. grzbietowa stopy
t. podeszwow gboka
t. rdstopia I

t. podeszwow przyrodkow
t. podeszwow boczna

'349

Naczynia ylne krenia wielkiego

yy krenia wielkiego dzielimy na dwie grupy. Pierwsza z nich obejmuje
yy gbokie towarzyszce ttnicom, druga - yy biegnce niezalenie d
ttnic, yy skrne. W wikszoci przypadkw mniejszym ttnicom obwodow y m towarzysz dwie yy, grubszym za pniom ttniczym, np. ttnicy udowej
i ttnicy pachowej - jedna ya. yy skrne, niekiedy bardzo dobrze rozwinite, maj liczne poczenia z yami gbokimi, co bardzo uatwia krenie
oboczne.
yy krenia wielkiego dzielimy na kilka ukadw, a mianowicie: 1) ukad
yy gwnej grnej, 2) ukad yy gwnej dolnej, 3) ukad y serca, 4) ukad
yy wrotnej, ktry, aczkolwiek wczony jest do ukadu yy gwnej dolnej, ze
wzgldu na szczeglny charakter zosta z niego wyodrbniony.

ya gwna grna
ya gwna grna (v. cava superior) powstaje na wysokoci chrzstki
I prawego ebra z poczenia y ramienno-gowowych prawej i lewej. Po
okoo 6-centymetrowym przebiegu uchodzi ona do przedsionka prawego
serca. ya gwna grna ssiaduje od przodu z grasic, od strony prawej z opucn rdpiersiow. Wpadaj do niej yy rdpiersiowe przednie, yy
osierdziowe oraz do gruby pie yy nieparzystej. ya gwna grna nie ma
zastawek. Zbiera ona krew ze cian klatki piersiowej, gowy i szyi oraz
z koczyn grnych. Rozpatrzmy kolejno jej dopywy.
ya nieparzysta krtka
ya nieparzysta krtka powstaje z poczenia yy ldwiowej wstpujcej lewej z y
podebrow lew. Przechodzi ona do klatki piersiowej pod ukiem ldwiowo-ebrowym po
stronie lewej. Na wysokoci VIIIX krgu piersiowego zbacza ku stronie prawej, przechodzi przed
krgosupem i wpada do yy nieparzystej. Przyjmuje ona krew z dolnych y midzyebrowych
lewych tylnych bezporednio oraz z grnych lewych y midzyebrowych za porednictwem yy
nieparzystej krtkiej dodatkowej, ktra moe bezporednio uchodzi do yy nieparzystej, jak
rwnie czy si z y ramienno-gowow lew.

yy ramienno-gowowe
yy ramienno-gowowe prawa i lewa ( w . brachiocephalicae) powstaj
poza odpowiednim stawem mostkowo-obojczykowym z poczenia yy szyjnej wewntrznej i yy podobojczykowej. ya ramienno-gowowa prawa jest
krtsza i ma przebieg prawie pionowy, lewa, dusza, biegnie skonie od
strony lewej i grnej na prawo i ku doowi. ya ramienno-gowowa leWa od
przodu ssiaduje z gwnymi odgazieniami aorty. Do y ramienno-gowo'350

wych dochodz drobne yy z narzdw rdpiersia tylnego. Do wikszych

dopyww tych y nale:
1. ya krgowa, ktra, powstajc u podstawy czaszki ze splotu ylnego pod potylicznego,
kieruje si ku doowi przez otwory w wyrostkach poprzecznych krgw szyjnych i po wyjciu z nich
zagina si ku przodowi i wpada do yy ramienno-gowowej.
2. ya karkowa gboka zbiera krew z mini gbokich szyi i mini karku.
3. ya piersiowa wewntrzna biegnie rwnolegle do zewntrznego brzegu mostka w odlegoci 1 cm po wewntrznej powierzchni klatki piersiowej. Otrzymuje ona krew z y midzyebrowych przednich i yy nadbrzusznej grnej.
4. yy midzyebrowe cz yy piersiowe wewntrzne z y nieparzyst po stronie prawej
oraz z yami parzystymi - krtk i krtk dodatkow - po stronie lewej. ya midzyebrowa
najwysza zbiera krew z dwch do czterech grnych midzyebrzy.

yy gowy i szyi
ya szyjna wewntrzna (v. jugularis interna) powstaje z y mzgu i opon
mzgowych, opuszcza czaszk przez otwr szyjny i, zdajc ku doowi, ley na
ttnicy szyjnej wewntrznej, a nastpnie obok ttnicy szyjnej wsplnej.

Ryc. 165. yy gowy i szyi.

'351

cznie z wymienionymi naczyniami przebiega rwnie nerw bdny; jak

wspomniano, poza stawem mostkowo-obojczykowym ya szyjna wewntrzna czy si z y podobojczykow tworzc y ramienno-gowow.
Dopywy yy szyjnej wewntrznej dzielimy na grupy w zalenoci od okolic,
z ktrych pochodz. Wyrniamy wic yy powok czaszki, yy powierzchowne i gbokie twarzy, yy cian kostnych czaszki i yy mzgu. Waniejszym
dopywem yy szyjnej wewntrznej jest ya szyjna zewntrzna. Powstaje
ona kilka centymetrw poniej otworu suchowego zewntrznego z poczenia
yy potylicznej, yy usznej tylnej i z naczynia zespalajcego z y zauchwow. Od tego miejsca ya szyjna zewntrzna kieruje si ku doowi biegnc po
przedniej krawdzi minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.
Uchodz od niej ya szyjna przednia, yy poprzeczne szyi, a niekiedy
rwnie ya nadopatkowa. Do yy szyjnej wewntrznej odpywa krew z zatok
ylnych opony twardej mzgowia. Zatoki ylne s to szerokie, o sztywnych
cianach kanay lece wzdu sierpu mzgu, sierpu mdku i na wewntrznej
powierzchni podstawy czaszki (p. Opony mzgowia).
Najwaniejsze z nich to zatoka strzakowa grna i zatoka strzakowa dolna przebiegajce wzdu
krawdzi sierpu mzgu. Od tyu czy je zatoka prosta. Obok sioda tureckiego le zatoki jamiste.
Na wewntrznej powierzchni uski koci potylicznej przebiega zatoka poprzeczna. Przechodzi ona
ku bokowi w zatok esowat, opuszczajc czaszk przez otwr szyjny.

yy koczyny grnej
yy powierzchowne koczyny grnej
1. ya odpromieniowa (v. cephalica) powstaje z drobnych y powierzchni
grzbietowej nadgarstka, kieruje si ku grze, przechodzi na przednio-boczn
powierzchni przedramienia. W dalszym cigu biegnie w brudzie bocznej
minia dwugowego ramienia i midzy miniem naramiennym a piersiow y m wikszym, osiga d podobojczykowy, gdzie zagina si ku tyowi
i uchodzi do yy pachowej.
Na wysokoci stawu okciowego dochodzi do yy odpromieniowej ya
porodkowa okciowa (v. mediana cubiti). Tworzy ona poczenie midzy
yami odpromieniow i odokciow. ya porodkowa okciowa jest miejscem, w ktrym najczciej wykonuje si wstrzyknicia doylne.
2. ya odokciow (v. basilica) powstaje na tylno-bocznej powierzchni
przedramienia, od strony przyrodkowej przechodzi na jego przedni powierzchni i w poowie ramienia wpada do yy ramiennej.
yy gbokie koczyny grnei
yy gbokie koczyny grnej towarzysz ttnicom. Kadej ttnicy palcw
towarzysz dwie yki. cz si one ze sob po dwie, tworzc na grzbiecie rki
cztery yy grzbietowe rdrcza. yy rdrcza cz si licznymi odgazie'352

niami i daj pocztek yom odpromieniowej i odokciowej. yy na powierzchni doniowej rki s bardzo sabo rozwinite. Wpadaj one do podwjnych
ylnych ukw doniowych - powierzchownego i gbokiego. Ttnicy promieniowej i okciowej towarzysz po dwie yy. yy te w obrbie stawu okciowego cz si w dwie yy towarzyszce ttnicy ramiennej. Do przyrodkowej

. odokciowa

-. porodkowa
okciowa

. odpr

Ryc. 166. yy przedramienia i rki.

yy ramiennej wpada ya odokciowa. yy towarzyszce ttnicy ramiennej

le w brudzie przyrodkowej minia dwugowego razem z ttnic ramienn. Na wysokoci dolnego brzegu minia piersiowego wikszego yy te cz
si w y pachow (v. axillaris), ktra ley ku przodowi i przyrodkowo od
ttnicy ramiennej. Do yy pachowej uchodz yy ze ciany klatki piersiowej,
barku i okolicznych mini. Zarwno yy powierzchowne koczyny grnej, jak
gbokie maj zastawki. Wicej zastawek jest w yach gbokich.
23 - Anatomia i fizjologia

353

Ryc. 167. yy ramienia.

ya gwna dolna
ya gwna dolna (v. cava interior) jest najgrubszym naczyniem organizmu
ludzkiego. Powstaje ona z dwch y biodrowych wsplnych, czcych si na
wysokoci chrzstki midzy IV i V krgiem ldwiowym, nieco poniej i na
prawo od miejsca podziau aorty brzusznej. ya gwna ley poza otrzewn po
prawej stronie ttnicy gwnej, przechodzi przez misz wtroby w brudzie
yy gwnej.
Przez otwr w rodku cignistym przepony dostaje si do rdpiersia, po
czym uchodzi do prawego przedsionka serca. Ku przodowi do yy gwnej
dolnej ley kocowy odcinek dwunastnicy i gowa trzustki. Dopywy yy
gwnej dolnej dzielimy na cienne i trzewne.
Dopywy cienne yy gwnej dolnej
1. yy ldwiowe, w liczbie czterech par, biegn w kierunku poprzecznym,
zbierajc krew ze cian jamy brzusznej. Lewe s dusze ni prawe. yy
ldwiowe kadej strony poczone s ze sob znan nam ju y ldwiow
wstpujc, ktra, czc si z y podebrow, daje pocztek yle nieparzystej po stronie prawej, bd te nieparzystej krtkiej po stronie lewej.
2. yy przeponowe zbieraj krew z przepony.
'354

Dopywy trzewne yy gwnej dolnej

1. ya jdrowa lub jajnikowa prawa. U mczyzn ya jdrowa biegnie
wsplnie z powrzkiem nasiennym, tworzc w nim splot wiciowaty. yy
splotu wiciowatego cz si stopniowo ze sob i przechodz przez piercie
pachwinowy gboki do jamy brzusznej. Tu jako jednolity pie ya jdrowa
biegnie pozaotrzewnowo ku grze i uchodzi pod ktem ostrym do yy gwnej
dolnej, nieco poniej ujcia yy nerkowej. ya jdrowa lewa uchodzi do yy
nerkowej lewej.
U kobiet ya jajnikowa rozpoczyna si kilkoma odgazieniami zbierajcymi
krew z jajnika. yy te tworz splot wiciowaty, ktry ley w wizadle szerokim
macicy. Po opuszczeniu miednicy maej przebieg y jajnikowych jest taki sam,
jak jdrowych u mczyzn.
2. yy nerkowe (w. renales) bior pocztek z poczenia kilku naczy,
wychodzcych z wnki nerkowej. ya nerkowa prawa jest krtsza, lewa dusza, krzyuje si ona od przodu z aort brzuszn. Do yy nerkowej lewej
uchodzi ya jdrowa lub jajnikowa i ya nadnerczowa lewa. Czasem ya
nadnerczowa lewa, podobnie jak prawa, uchodzi bezporednio do yy gwnej dolnej.
yy biodrowe wsplne
yy biodrowe wsplne (w. iliacae communes) powstaj z yy biodrowej
zewntrznej i biodrowej wewntrznej na wysokoci stawu krzyowo-biodrowego odpowiedniej strony. ya biodrowa wsplna prawa jest krtsza od
lewej. Ley ona ku tyowi, a nastpnie z boku od ttnicy biodrowej wsplnej
prawej.
ya biodrowa wsplna lewa ley przyrodkowo od ttnicy o tej samej
nazwie i przechodzi poza ttnic biodrow wspln praw. Miejsce poczenia
yy biodrowej wsplnej prawej i lewej znajduje si na prawo i ku doowi od
rozdwojenia ttnicy gwnej. Do yy biodrowej wsplnej lewej wpada ya
krzyowa porodkowa, ktra zbiera krew ze splotu krzyowego.
1. ya biodrowa wewntrzna (v. iliaca interna) ma posta krtkiego,
grubego pnia, ktry biegnie po bocznej cianie miednicy maej, ku tyowi od
ttnicy biodrowej wewntrznej. Dopywy yy biodrowej wewntrznej dziel
si na dopywy trzewne i dopywy cienne. Wystpuj one najczciej w postaci naczy podwjnych i zbieraj krew z okolic zaopatrywanych przez ttnice
biodrowe.
Dopywy trzewne yy biodrowej wewntrznej bior pocztek ze splotw
ylnych narzdw miednicy maej; s to: yy odbytnicze rodkowe i yy
pcherzowe. Ponadto u mczyzn do yy biodrowej wpadaj yy ze splotu
ylnego sterczowego, a u kobiet yy ze splotu macicznego. Dopywy cienne
yy biodrowej wewntrznej zbieraj krew ze cian miednicy maej i poladka.
Zalicza si do nich yy poladkowe grne i dolne, yy biodrowo-ldwiowe
i yy krzyowe boczne.
2. ya biodrowa zewntrzna (v. iliaca externa) jest przedueniem yy
udowej. Przechodzi ona przez rozstp mini pod wizadem pachwinowym
'355

i wpada do yy biodrowej wsplnej. ya biodrowa zewntrzna niekiedy ma

zastawki. Wpada do niej ya nabrzuszna dolna. ya nabrzuszna dolna biegnie
rwnolegle do ttnicy nabrzusznej dolnej na tylnej powierzchni przedniej
ciany brzucha. ya nabrzuszna dolna tworzy liczne zespolenia z y nabrzuszn grn i yami przyppkowymi.
yy koczyny dolnej
Z koczyny dolnej krew odpywa yami powierzchownymi i gbokimi. yy
te maj liczne zastawki. Najwiksz zy powierzchownych jest ya odpiszzelowa (v. saphena magna). Bierze ona pocztek z drobnych y na powierzchni

Ryc. 168. yy koczyny dolnej.

'356

grzbietowej stopy, po czym po przyrodkowej powierzchni goleni poda ku

grze. Okrajc od tyu kykie przyrodkowy koci udowej, biegnie na
przyrodkowej, a nastpnie przedniej powierzchni uda, wreszcie w obrbie
otworu owalnego wpada do yy udowej. Na swoim przebiegu ya odpiszczelowa przyjmuje wiele dopyww z przyrodkowej i tylnej powierzchni goleni
oraz z przyrodkowej, przedniej i tylnej powierzchni uda. ya odpiszczelowa
ma szereg pocze z yami gbokimi koczyny dolnej.
ya odstrzakowa (v. saphena parva) bierze pocztek z drobnych y
grzbietowej powierzchni stopy, poza kostk boczn dostaje si na tyln
powierzchni goleni. W dole podkolanowym przebija powi i wpada do yy
podkolanowej. ya odstrzakowa ma liczne zespolenia z yami gbokimi.
yy gbokie koczyny dolnej rozpoczynaj si na grzbietowej powierzchni
stopy i na podeszwie, przy czym kadej ttnicy towarzysz dwie yy. Z podwjnych y piszczelowych przednich i tylnych w dolnym kcie dou podkolanowego powstaje ya podkolanowa. Uchodz do niej yy okolicy stawu
kolanowego oraz ya odstrzakowa.
W dole podkolanowym ya podkolanowa ssiaduje od tyu z nerwem
piszczelowym, od przodu z ttnic podkolanow. Z dou podkolanowego ya
przechodzi do kanau przywodzicieli, przybierajc tu nazw yy udowej. Lec
przyrodkowo od ttnicy udowej, przechodzi pod wizadem pachwinowym
przez rozstp naczy do jamy brzusznej, gdzie przybiera nazw yy biodrowej
zewntrznej.
Do yy udowej wpadaj yy gbokie uda, ktre przyjmuj krew z y
przebijajcych i y okalajcych udo przyrodkowych i bocznych, z mniejszych
y dolnego odcinka jamy brzusznej, z narzdw pciowych zewntrznych, oraz
wspomniana ya odpiszczelowa (ryc. 168).
Ukad yy wrotnej
ya wrotna (v. portae) prowadzi krew z brzusznej czci przewodu pokarmowego, ledziony i trzustki do wtroby. ya wrotna powstaje w okolicy
gowy trzustki przez poczenie yy ledzionowej z y krezkow grn. Jej
krtki (ok. 5 cm) pie przebiega wewntrz wizada wtrobowo-dwunastniczego ku tyowi od ttnicy wtrobowej i od przewodu ciowego wsplnego.
We wnce wtroby ya wrotna dzieli si na ga praw i lew, ktre
unaczyniaj odpowiednie paty wtroby. Krew yy wrotnej po przejciu przez
ukad y midzyzrazikowych i rdzrazikowych (p. Budowa wtroby) dostaje
si do y wtrobowych, a std do yy gwnej dolnej. Ukad yy wrotnej nie
ma zastawek.
ya wrotna ma nastpujce dopywy:
1. ya krezkowa grna zbiera krew z odcinkw przewodu pokarmowego,
zaopatrywanych przez ttnic krezkow grn, a zatem z jelita lepego,
wyrostka robaczkowego, z okrnicy wstpujcej i poprzecznej, z jelita cienkiego. Poza t y m do yy krezkowej grnej uchodz: ya odkowo-sieciowa
prawa i yy trzustkowo-dwunastnicze.
'357

2. ya ledzionowa powstaje z gazi wychodzcych z wnki ledziony, po

czym kieruje si ku stronie prawej, lec nieco poniej ttnicy ledzionowej. Do
yy ledzionowej wpada ya odkowo-sieciowa lewa, zbierajc krew z krzywizny wikszej odka i sieci wikszej, drobne yy z trzustki i odka oraz ya
krezkowa dolna, zbierajca krew z okrnicy zstpujcej i esowatej oraz
z grnej czci odbytnicy. ya krezkowa dolna czasami uchodzi bezporednio
do yy wrotnej, w miejscu poczenia yy krezkowej grnej z y ledzionow.
3. Bezporednio do yy wrotnej uchodz: yy odkowe prawa i lewa
biegnce po jego krzywinie mniejszej oraz odgazienia od pcherzyka
ciowego i z wizada obego wtroby.
Poczenia yy wrotnej z ukadami
yy gwnej grnej i dolnej
W chorobach, w ktrych utrudniony jest odpyw przez y wrotn, krew
pynie bezporednio do yy gwnej grnej lub dolnej przez drobne poczenia. Istniej trzy gwne poczenia yy wrotnej z yami gwnymi:
1. yy krzywizny mniejszej odka cz si z yami przeyku, ktre
uchodz do y nieparzystej i nieparzystej krtkiej, wpadajcych do yy
gwnej grnej.
2. ya krezkowa dolna przez y odbytnicz grn ma poczenie ze
splotem odbytniczym, ktry przez yy dobytnicze rodkow i doln czy si
rwnie z ukadem yy biodrowej wewntrznej. ya biodrowa wewntrzna
przez y biodrow wspln czy si z y gwn doln.
3. yawrotnaprzezdrobneyyprzyppkoweczysizyaminadbrzusza
grn i doln. ya nadbrzusza dolna naley do ukadu yy gwnej dolnej.

Naczynia krenia maego

Z prawej komory serca wychodzi pie pucny (fruncus pulmonalis). Kieruje
si on ku grze i ku stronie lewej. Po okoo 6-centymetrowym przebiegu pie
pucny dzieli si na dwie ttnice p u c n e - p r a w i lew (a. pulmonalis dextra et
sinistra). Ttnica pucna prawa, nieco dusza, biegnie poza wstpujc
czci aorty i poza y gwn grn, po czym uchodzi do wnki puca
prawego poniej oskrzela, biegncego do pata grnego. Ttnica pucna lewa
ley ku przodowi od czci zstpujcej aorty i uchodzi do puca w obrbie
wnki powyej oskrzela.
W miejscu podziau pnia pucnego midzy nim a aort cignie si wizado
ttnicze. Istnieje ono jako pozostao po przewodzie ttniczym (ductus
arteriosus), ktrym w okresie podowym pyna krew z pnia pucnego do
ttnicy gwnej.
Ttnice pucne prawa i lewa dziel si na gazie odpowiadajce liczbie
patw puca, a nastpnie przechodz przez coraz drobniejsze odgazienia a
do naczy wosowatych, oplatajcych pcherzyki pucne.
'358

Z wnki kadego puca wychodz dwie yy pucne (w. pulmonales), ktre

po krtkim przebiegu uchodz do lewego przedsionka serca.
Ttnicami pucnymi pynie krew odtleniona (ylna), yami krew natleniona
(ttnicza).

Krenie podowe
U podu krenie krwi przebiega w sposb odmienny ni u czowieka
dorosego. Wynika to z odmiennych warunkw ycia podu, ktry tlen i skadniki odywcze pobiera z krwi matki. Proces wymiany produktw przemiany
materii midzy krwi matki a krwi podu nastpuje w oysku.
Natleniona i zaopatrzona w produkty odywcze krew z oyska odpywa do
yy ppkowej. ya ppkowa biegnie do piercienia ppkowego podu,
wchodzc w skad ppowiny. W dalszym cigu ya ppkowa poda do
wtroby lec w w o l n y m brzegu wizada sierpowatego i przebiega w brudzie yy ppkowej, gdzie dzieli si na dwie gazie. Jedna z gazi, tzw.
przewd ylny (ductus venosus), czy si z y gwn doln, druga czy si
z y wrotn. Krew z yy wrotnej przez yy wtrobowe dostaje si do yy
gwnej. W ten sposb krew ttnicza, ktra pynie z oyska, miesza si z krwi
yln podu. Z yy gwnej dolnej krew dostaje si do przedsionka prawego
serca i dziki odpowiednio uksztatowanej zastawce yy gwnej dolnej
zostaje w wikszoci skierowana przez otwr owalny przegrody midzyprzedsionkowej do przedsionka lewego. Pozostaa cz krwi miesza si z krwi
pync z yy gwnej grnej i odpywa do komory prawej, a std do pnia
pucnego.
Puca podu s nieczynne i zapotrzebowanie ich na krew jest niewielkie.
Dlatego te z pnia pucnego wikszo krwi pynie do ttnicy gwnej przez
przewd ttniczy (ductus arteriosus), ktry czy pie pucny z aort. Odgazieniem ttnicy gwnej rozchodzi si krew po caym ciele.
Od ttnic biodrowych wewntrznych odchodz dwie ttnice ppkowe (aa.
umbilicales). Biegn one po tylnej powierzchni przedniej ciany jamy brzusznej. Przez piercie ppkowy i ppowin dostaj si do oyska, gdzie dziel si
na naczynia wosowate. Z powyszego wynika, e ttnicami ppkowymi pynie
krew mieszana, y ppkow za - krew ttnicza.
Po urodzeniu, wraz z pierwszym wdechem noworodka, krew zaczyna kry
rwnie po obiegu maym. Przewd ylny zamyka si, z czasem zarasta
i przeksztaca si w wizado ylne. Po zaronitym otworze owalnym w przegrodzie midzyprzedsionkowej pozostaje lad w postaci dou owalnego.
Ttnice ppkowe rwnie zarastaj, tracc swe znaczenie.
UKAD CHONNY
Naczynia krwionone wosowate nie stykaj si bezporednio ze wszystkimi
komrkami narzdw. Pyny ustrojowe, znajdujce si w przestrzeniach
midzykomrkowych, zapewniaj cigo rodowiska i umoliwiaj przeno'359

szenie produktw odywczych do komrek i produktw przemiany materii

z komrek. Z przestrzeni midzykomrkowych pyny tkankowe dostaj si do
naczy chonnych, ktre odprowadzaj je do dwch duych przewodw:
przewodu piersiowego (ductus thoracicus) oraz do przewodu chonnego
prawego (ductus lymphaticus dexter). Ukad chonny, w przeciwiestwie do
ukadu krwiononego, jest ukadem otwartym, tzn. drobne naczynia chonne
otwieraj si bezporednio do przestrzeni midzykomrkowych.
Naczynie

chonne
odprowadzajce

Naczynia
chonne
doprowadzajce
Ryc. 169. Budowa wza i naczynia chonnego.

ciany naczy chonnych budow przypominaj yy. Naczynia drobne

maj ciany zbudowane z jednej warstwy rdbonka. ciana naczy wikszych zbudowana jest z bony wewntrznej, rodkowej i zewntrznej. Zastawki naczy chonnych s rozmieszczone o wiele gciej ni w naczyniach
ylnych. Wygld zewntrzny drobnych naczy chonnych rni si od wygldu
y nastpujcymi po sobie rozszerzeniami i zweniami, co przypomina
wygldem paciorki. W miejscach zwe znajduj si zastawki.
W skad ukadu chonnego poza naczyniami wchodz rwnie wzy chonne. Wzami chonnymi (nodi lymphatici) nazywamy twory o ksztacie zblionym do ziarenka fasoli, o rednicy od 2 do 30 mm. Wze chonny pokrywa
torebka, z ktrej w gb narzdu wnikaj beleczki cznotkankowe. Zrb wza
chonnego tworz liczne komrki tkanki siateczkowatej. W okach siateczki
tkwi skupienia limfocytw, tzw. grudki chonne. Grupuj si one w obwodowej czci wza chonnego, wchodzc w skad jego kory. Wewntrz poszczeglnych grudek chonnych znajduj si modsze pokolenia limfocytw, tzw.
limfoblasty.
'360

Cz wewntrzn wza chonnego zajmuje rdze, w ktrym widoczne s

pasma rdzenne, odpowiadajce grudkom chonnym na obwodzie. Pomidzy
miszem a torebk oraz pomidzy miszem a beleczkami cznotkankowymi
znajduj si wolne przestrzenie chonne, ktrymi przepywa chonka.
Wzy chonne peni bardzo wan rol. S one miejscem, w ktrym
powstaj limfocyty, tu rwnie zostaj zatrzymywane i niszczone bakterie
pynce z prdem chonki. Rwnie w wzach chonnych zatrzymywane
zostaj ciaa stae, ktre dostay si do chonki. Wzy chonne ukadaj si
przewanie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.
Grudki chonne w bonie luzowej jelita nosz nazw mieszkw i budow
przypominaj grudki chonne w wizadach. W jelicie czczym i krtym spotykamy mieszki chonne samotne. W odcinku kocowym jelita krtego mieszki
chonne samotne cz si w wiksze zespoy, tworzc mieszki chonne
skupione.
Ukad chonny jest prawdopodobnie cile zwizany z jamami surowiczymi.
czno ta jest moliwa dziki drobnym otworkom lecym pomidzy komrkami rdbonka.
Chonka (lympha) jest pynem lekko tawej barwy, o skadzie chemicznym
i biologicznym podobnym do skadu osocza krwi. Od krwi rni si brakiem
krwinek czerwonych i znaczn zawartoci limfocytw, ktrych ilo w 1 mm 3
wynosi od 2000 do 20 000.

Naczynia i wizy chonne

koczyny dolnej
Naczynia chonne koczyny dolnej dzielimy na powierzchowne i gbokie.
Naczynia powierzchowne le w tkance podskrnej caej koczyny. Najwiksze z nich towarzysz yle odpiszczelowej i odstrzakowej. Naczynia biegnce
obok yy odstrzakowej uchodz do wzw chonnych podkolanowych.
Naczynia towarzyszce yle odpiszczelowej wpadaj do wzw pachwinowych. Wzy pachwinowe, w liczbie 20-30, le w trjkcie udowym, poniej
wizada pachwinowego.
Gbokie naczynia chonne zbieraj limf z mini, powizi i okostnej. Maj
one liczne poczenia z naczyniami powierzchownymi i wpadaj do wzw
podkolanowych i pachwinowych. Do tych ostatnich poza naczyniami chonnymi gbokimi i powierzchownymi koczyny dolnej uchodz rwnie naczynia
z okolicy poladka, podbrzusza i zewntrznych narzdw pciowych. Zwzw
pachwinowych odchodz naczynia zdajce pod wizadem pachwinowym
do jamy brzusznej, gdzie uchodz do wzw chonnych biodrowych wewntrznych.

'361

!
Naczynia i wzy chonne jamy brzusznej
i miednicy maej
Naczynia chonne jamy brzusznej uchodz do w z w biodrowych wewntrznych, ktre le w ssiedztwie ttnicy biodrowej, do wzw ldwiowych,
lecych po obydwu stronach aorty brzusznej, i do zespou wzw trzewnych, lecych w okolicy pnia trzewnego. Naczynia chonne gbokie narzdw pciowych zewntrznych oraz naczynia narzdw pciowych wewntrznych u mczyzn i macicy u kobiet oraz naczynia odbytnicze uchodz do
wzw chonnych ldwiowych. Rwnie do wzw chonnych ldwiowych
uchodzi dua cz naczy chonnych ciany jamy brzusznej. Naczynia chonne nerek i trzustki uchodz do wzw trzewnych lecych w ssiedztwie pnia
trzewnego.
Naczynia chonne wtroby dziel si na powierzchowne i gbokie. Pierwsze

Ryc. 170. S c h e m a t g w n y c n n a c z y c h o n n y c h .

'362

z nich w wikszoci wpadaj do Wzw lecych we wnce wtroby, pozostae przez przepon dostaj si do wzw rdpiersiowych przednich. Naczynia
chonne ledziony wpadaj do wzw trzustkowo-ledzionowych, poczonych z wzami trzewnymi.
Naczynia chonne jelit maj szczeglny charakter. Zawarto tych naczy
stanowi tzw. mlecz (chylus), w skad ktrego wchodzi dua ilo emulgowanych tuszczw. Naczynia te rozpoczynaj si lepo w kosmkach jelitowych, po
czym biegn w krezce, wpadaj do wzw krezkowych i do wzw trzewnych. Naczynia odprowadzajce z wzw krezkowych uchodz rwnie do
wzw trzewnych.
Naczynia biegnce od wzw trzewnych tworz pie jelitowy (truncus
intestinalis). czy si on z dwoma pniami ldwiowymi (trunci lumbales),
powstaymi z naczy odprowadzajcych wzw ldwiowych.
Naczynia te wchodz do rozszerzonego zbiornika mleczu (cisterna chyli). Od
tego zbiornika bierze pocztek przewd piersiowy.
Przewd piersiowy (ductus thoracicus) jest gwnym naczyniem chonnym
ustroju. Zbiera on chonk z grnej lewej poowy ciaa oraz caej czci dolnej.
Jak ju wspomniano, rozpoczyna si on od zbiornika mleczu, po czym biegnie
ku grze, lec po prawej stronie aorty, i wraz z ni przechodzi do klatki
piersiowej. Tu przebiega na przedniej powierzchni krgosupa, nieco na prawo
od linii rodkowej ciaa. Na wysokoci IV-V krgu piersiowego odgina si ku
przodowi i ku stronie lewej i uchodzi do lewego kta ylnego, to jest w miejscu
poczenia yy podobojczykowej lewej z y szyjn wewntrzn. Do przewodu piersiowego uchodz naczynia chonne ze rdpiersia, pnie z lewej poowy
gowy, szyi i lewej koczyny grnej.
Drugim gwnym naczyniem chonnym, do ktrego odpywa chonka z prawej grnej poowy ciaa, jest krtki (1,5 cm) przewd chonny prawy (ductus
lymphaticus dexter). Uchodzi on do prawego kta ylnego. Wpadaj do niego
naczynia chonne z prawej poowy klatki piersiowej oraz z pni chonnych
szyjnego i podobojczykowego prawego.

Naczynia i wzy chonne

klatki piersiowej
Naczynia chonne puc dzieli si na grupy: powierzchown i gbok.
Naczynia grupy powierzchownej le tu pod opucn. Naczynia gbokie
towarzysz rozgazieniom naczy pucnych oraz rozgazieniom oskrzeli.
Z naczy powierzchownych i gbokich chonka odpywa do wzw chonnych pooonych we wnkach puc, a std do w z w rdpiersiowych
przednich i tylnych, ktre le w okolicy rozwidlenia tchawicy. Do tych
ostatnich uchodzi rwnie limfa z przepony, osierdzia, serca, przeyku i czciowo ze cian klatki piersiowej i sutka.
Z naczy odchodzcych od wzw rdpiersiowych powstaje pie oskrzelowo-rdpiersiowy, ktry po stronie prawej wpada do przewodu limfatycznego prawego, a po lewej - do przewodu piersiowego.
'363

Naczynia i wzy chonne

gowy i szyi
Rozrnia si tu rwnie naczynia powierzchowne i gbokie. Naczynia
chonne okolicy potylicznej uchodz do w z w potylicznych, okolicy skroniowej i ciemieniowej - do w z w zausznych. Naczynia chonne twarzy uchodz
do wzw chonnych poduchwowych. Powierzchowne naczynia chonne
kocz si przewanie w wzach chonnych szyjnych, lecych w okolicy yy
szyjnej zewntrznej i wzdu tylnej krawdzi minia mostkowo-sutkowo-obojczykowego. Rozrnia si wrd nich wzy szyjne powierzchowne i gbokie. Inne naczynia wchodz do w z w nadobojczykowych.
Z gbszych warstw twarzy i z narzdw szyi chonka odpywa do wzw
lecych po obydwu stronach przeyku i krtani. Mzgowie nie ma haczy
chonnych, istniej tu tylko poczenia przestrzeni podpajczynwkowej
z oglnym korytem chonki przez osonki nerww mzgowych. Z naczy
chonnych gowy i szyi tworzy si pie szyjny (truncus jugularis), ktry po
stronie lewej uchodzi do przewodu piersiowego, a po prawej do przewodu
chonnego prawego.

Naczynia i wzy chonne

koczyny grnej
Naczynia chonne koczyny grnej dzielimy na powierzchowne i gbokie.
Pierwsze z nich le w tkance podskrnej i wiksze ich pnie przebiegaj
rwnolegle do y. Naczynia gbokie zbieraj chonk z mini, koci
i powizi.
Naczynia chonne koczyny grnej uchodz do wzw chonnych okciowych i do kilkunastu wzw pachowych. Te ostatnie cz si rwnie
z naczyniami chonnymi klatki piersiowej i sutka. Wzy pachowe maj
poczenia z wzami chonnymi nadobojczykowymi.
Chonka z opisywanych okolic uchodzi za porednictwem pnia podobojczykowego (truncus subclavius) do gwnych naczy chonnych: po stronie
prawej do przewodu chonnego prawego, po stronie lewej do przewodu
piersiowego.

ledziona
ledziona (lien) jest narzdem barwy ciemnoczerwonej, spoistoci mikkiej, o wymiarach rednio 4 x 7 x 12 cm i ciarze ok. 150 g. Naley jednak
zaznaczy, e wymiary i ciar ledziony s bardzo zmienne, zalenie od stanu
i czynnoci organizmu.
Na ksztat ledziony wpywaj ssiadujce z ni narzdy. Tak wic wyrniamy na niej gadk i wypuk powierzchni przeponow oraz pooone od
'364

Ryc. 171. ledziona od strony wnki.

strony jamy brzusznej powierzchnie: odkow, nerkow i okrnicz. Midzy

powierzchniami nerkow i odkow znajduje si wnka ledziony. Przez
wnk wnika do narzdu ttnica ledzionowa (arteria lienalis) oraz wychodzi
kilka gazi ylnych, czcych si w y ledzionow (vena lienalis).
Powierzchni przeponow od pozostaych oddzielaj brzegi: grny, na
ktrym mona dostrzec kilka wci, i dolny. Brzeg grny przechodzi w doi ny na
kocach ledziony przednim i tylnym.
ledziona ley w podebrzu lewym, schowana pod ukiem ebrowym,
midzy IX a XI ebrem. O duga ledziony,czca oba koce, jest rwnolega
do X ebra. ledziona przylega do przepony, odka, nerki lewej, okrnicy
i ogona trzustki.

Budowa ledziony
Narzd otoczony jest torebk cznotkankow. Wysya ona przegrody do
miszu ledziony, dzielc j na nieregularne zraziki. Zarwno w torebce, jak
i w przegrodach cznotkankowych spotykamy wkna miniowe gadkie,
umoliwiajce kurczenie si ledziony. W miszu ledziony wyrniamy
grudki ledzionowe, ktre s orodkami rozmnaania limfocytw.
Przez kad grudk przechodzi ttniczka, ktra nastpnie rozpada si na
drobne naczynia, zwane pdzelkami. Otwieraj si one do rozszerzonych
naczy wosowatych ylnych, zwanych zatokami. ciany zatok zbudowane s
z komrek, o wyduonych jdrach, w ksztacie prcikw. Zatoki ledzionowe
cz si w yy, ktre zbieraj si w y ledzionow.
'365

Czynno ledziony
Wspomniano wyej, e w obrbie grudek ledzionowych odbywa si
rozmnaanie limfocytw. Modsze ich postacie le bliej rodka grudki.
W miazdze czerwonej znajduj si rwnie krwinki czerwone w rnych
stadiach rozpadu. Tak wic w ledzionie z jednej strony przebiega rozpadanie
si starych krwinek, a z drugiej powstawanie nowych elementw krwi.
Przy maym zapotrzebowaniu cz krwi zostaje wyczona z krwiobiegu
i magazynowana w rnych narzdach. ledziona magazynuje krew, a w chwilach duego zapotrzebowania kurczy si, wyrzucajc j do naczy. Daje si to
czasami odczu jako kujcy bl w podebrzu lewym.
ledziona powiksza si nieco podczas trawienia. W chorobach zakanych,
np. w zimnicy czy durze brzusznym, ledziona powiksza si znacznie i wystaje
wtedy spod uku ebrowego.
Mimo speniania tak wanej roli w ustroju czowiek moe y po operacyjnym usuniciu ledziony, gdy czynnoci jej mog by zastpione przez inne
narzdy.

FIZJOLOGIA UKADU KRENIA

Istota obiegu krwi zajmowaa umysy ludzi ju w czasach staroytnych, lecz
dopiero w r. 1628 Wiliam Harvey ogosi synne dzieo pt. Badania anatomiczne o ruchu serca i krwi u zwierzt". Dowid on, e serce jest rodzajem pompy,
ktra toczy krew do ttnic. Po przejciu przez tkanki krew dostaje si do naczy
ylnych i powraca nimi do serca. Harvey odkry istnienie krenia wielkiego
i maego, a swoje tezy popar licznymi badaniami na zwierztach. Uzupenieniem tego wielkiego odkrycia bya praca Malpighiego, ktry wykaza istnienie
naczy wosowatych, przez co zamkn ukad krenia w jedn cao.

Wiadomoci oglne
Ukad krenia skada si z dwch pomp i ukadu rur - naczy. Pompami s
prawa i lewa cz serca, rurami - naczynia pucne i naczynia krenia
wielkiego. Krenie wielkie rozpoczyna si w komorze lewej i prowadzc przez
ttnice, naczynia wosowate i yy ustroju, koczy si w przedsionku prawym.
W kreniu maym (pucnym) krew z komory prawej zda do puc i po
przejciu przez system naczy wosowatych powraca do przedsionka lewego.
Krew pync w naczyniach krenia wielkiego zaopatruje tkanki w tlen i substancje odywcze, pobiera za z nich produkty przemiany materii, przede wszystkim dwutlenek wgla. W obrbie krenia maego nastpuje wydalanie C0 2 do
pcherzykw pucnych i pobieranie tlenu (ryc. 172).

'366

Zesp
naczy
pucnych

mSSM

Prawa
poowa
serca
Zesp
naczy
krenia
wielkiego

Ryc. 172. Schemat krenia krwi. Skada si na ukad dwch pomp i dwch ukadw naczy.

Czynno serca
Ruch krwi w naczyniach odbywa si jednokierunkowo, tzn. w ttnicach ku
obwodowi, w yach za w kierunku serca. Jednokierunkowo biegu krwi jest
uwarunkowana obecnoci zastawek, ktre mog si otwiera tylko w jedn
stron.
Na czynno serca skadaj si trzy fazy: 1) skurcz (systole), 2) rozkurcz
(diastole), 3) pauza, nastpujca po rozkurczu.
W czasie pauzy krew z y wpywa do przedsionkw, a przez otwarte ujcia
przedsionkowo-komorowe rwnie do komr. W fazie skurczu pierwsze
kurcz si przedsionki. Wyrzucaj one do komr krew, ktra unosi zastawki
i zblia do siebie ich brzegi. Jednoczenie skurcz mini lecych dookoa y
wpadajcych do prawego przedsionka utrudnia cofanie si krwi. Bezporednio po skurczu przedsionkw rozpoczyna si skurcz komr, skadajcy si
z dwch faz: a) fazy napinania si minia sercowego i b) fazy wyrzucania krwi
do ttnic.
W fazie napinania si misie sercowy naciska z du si krew znajdujc
si w komorach, zastawki - dwudzielna i trjdzielna - zostaj szczelnie
domknite, a skurczone minie brodawkowe przytrzymuj strunami cignistymi patki zastawek, nie pozwalajc na ich wynicowanie. Napinanie
minia sercowego trwa do chwili, a cinienie krwi w komorach przewyszy
'367

cinienie krwi w ttnicach gwnej i pucnej. Wtedy zastawki aorty i pnia

pucnego otwieraj si i krew zostaje wypchnita do ttnic.
Wyrzucanie krwi trwa tak dugo, a cinienie w komorach spadnie poniej
cinienia w ttnicach, wtedy zamykaj si zastawki aorty i pnia pucnego.
W dalszym cigu rozpoczyna si faza rozkurczu komr, po czym misie
sercowy przez pewien okres znajduje si w stanie spoczynku. Naley nadmieni, e rozkurcz przedsionkw powstaje w fazie napinania si komr. Czasy)
poszczeglnych faz czynnociowych serca przedstawiaj si w przyblieniu
nastpujco:
Jedna ewolucja
serca - 0,8 s

skurcz przedsionkw - 0,12 s

skurcz komr - 0,34 s
pauza - 0,34 s

napinanie m. sercowego - 0,06 s

wyrzut krwi - 0,28 s

Uderzenie koniuszkowe i tony serca

Uderzenie koniuszkowe jest to zgodne z akcj serca uwypuklanie si ciany
klatki piersiowej w V lewym midzyebrzu ok. 1,5 cm w prawo od linii
rodkowo-obojczykowej lewej. Powstaje ono wskutek skurczu minia sercowego i obrotu serca wok osi pionowej od strony lewej ku prawej. Du rol
odgrywa tu fakt, e serce w chwili toczenia krwi do ttnic, zgodnie z prawem
reakcji, zostaje zepchnite ku doowi.
Tony serca s to dwiki powstajce przy jego prawidowej czynnoci.
Mona je wysucha suchawk (stetoskopem) albo za pomoc przyrzdu
zaopatrzonego w membran (fonendoskopem). Wyrniamy dwa tony serca:
skurczowy (systoliczny) i rozkurczowy (diastoliczny).
Ton skurczowy, zwany tonem pierwszym, jest duszy od rozkurczowego,
bardziej guchy i niski. Skadaj si na niego trzy czynniki:
1) drgania zastawek w x chwili ich zamknicia i drgania strun cignistych,
2) drgania caego minia sercowego,
3) drgania aorty i pnia pucnego spowodowane wyrzucon przez komory
krwi.
Z wymienionych powyej czynnikw drgania zastawek s najsilniejszym
rdem tonu skurczowego. Zaburzenia w ich budowie, a co za tym idzie
i czynnoci, prowadz do powstawania nieprawidowych dwikw, zwanych
szmerami.
Ton rozkurczowy jest krtszy i wyszy od skurczowego i powstaje wskutek
drga patkw pksiycowatych oraz cian ttnicy gwnej i pnia pucnego.
Zarwno ton skurczowy, jak i rozkurczowy powstaj w rnych miejscach
serca i mona je na tej podstawie rnicowa. Wraz z prdem krwi tony serca
s przewodzone do okrelonych miejsc klatki piersiowej. Tak wic zastawk
dwudzieln osuchujemy w miejscu uderzenia koniuszkowego. Zastawk
trjdzieln osuchujemy w miejscu przyczepu V chrzstki ebrowej prawej do
mostka. Zastawk aorty osuchujemy przy mostku w II midzyebrzu prawym,
zastawk pnia pucnego - w II midzyebrzu lewym.
'368

o
-204

-70

i Skurcz komo:

Rozkurcz komory
Skurcz
przedsionka

Skurcz
izometryczny

Ryc. 173. Z m i a n y p o j e m n o c i w s k u r c z u i r o z k u r c z u .

W niektrych chorobach poza tonami wysuchiwa mona nieprawidowe

dwiki, zwane szmerami. Szmery powstaj wskutek wadliwej budowy pocze midzy przedsionkami a komorami oraz midzy komorami a ttnicami,
jak rwnie wskutek nieprawidowego poczenia midzy jamami serca.
Nieprawidowoci budowy pocze mcg polega na nieaomykainosci zastawek lub n3 zweniu otworw serca. Zarwno tony, jak i szmery powstajce w sercu moemy zapisa w postaci wykresu za pomoc przyrzdu zwanego
fonokardi jgrafem.

Praca serca
Pracujce serce przetacza pewn objto znajdujcej si w ustroju krwi.
Dzielc objto przez czas, w ktrym jest ona przepompowywana, otrzymujemy objto minutow krwi (zwan inaczej rzutem m i n u t o w y m serca} pyncej w aorcie i naczyniach pucnych. Toczona krew jest rozdzielana do odpowiednich narzdw w zalenoci od ich aktualnego zapotrzebowania.
Praca serca jest proporcjonalna do objtoci przepompowanej krwi. Objto krwi wypchnitej do ttnic w czasie jednego skurczu nosi nazw objtoci
wyrzutowej i rwna si w przyblieniu 70 ml. Aby obliczy rzut minutowy serca, mnoymy objto wyrzutow przez liczb skurczw serca w cigu jednej
minuty.
Rzut minutowy = objto wyrzutowa x czsto skurczw na minut
W spoczynku objto minutowa wynosi okoo 5 I, a przy cikiej pracy
fizycznej moe doj nawet do 25 I (!).
Objto minutowa uwarunkowana jest wielkoci podstawowej przemiany materii. Przyjmuje si, e w normalnych warunkach ycia potrzeba 62 ml
krwi na kilogram ciaru w cigu 1 min. Znajc wic ciar ciaa, mona
w przyblieniu obliczy rzut minutowy serca.
24 - Anatomia i fizjologia

369

Jak ju wspomniano, objto minutowa zmienia si w zalenoci od

aktualnych potrzeb ustroju. Praca fizyczna moe wpywa na podniesienie
rzutu serca do 25 I, przy czym objto skurczowa moe osign warto
120-140 ml, a nawet wicej. Podniesienie temperatury otoczenia powyej 30
znacznie zwiksza objto minutow, take trawienie moe j zwikszy
nawet do 40%.

Ryc. 174. Schematyczny przebieg krzywych: A - krzywa fonograficzna, B-krzywa cinienia krwi
w komorach, C - krzywa elektrokardiograficzna. Faza skurczu komory oznaczona kolorem
rowym.

W czasie jednej ewolucji serce wykonuje prac rwn 0,15 kGm, w cigu
doby ok. 15 500kGm (!).
Krew zachowuje si tak, jak kada inna ciecz, ktra pynie od miejsca
o wyszym cinieniu do miejsca o cinieniu niszym. Cinienie w lewej
komorze waha si od 80 mm Hg (cinienie rozkurczowe) do 120 mm Hg
(cinienie skurczowe). rednie cinienie w komorze lewej wynosi ok. 100 mm
Hg. Najnisze cinienie panuje w duych yach i prawym przedsionku i jest
rwne w przyblieniu cinieniu atmosferycznemu. Rnica cinie midzy
komor a przedsionkiem jest czynnikiem, dziki ktremu krew przepywa przez
naczynia krwiobiegu wielkiego.
Naczynia krwionone stawiaj opr przepywowi krwi. Nosi on nazw oporu o b w o d o w e g o i jest odwrotnie proporcjonalny do czwartej potgi rednicy
naczynia. W kreniu wielkim najwiksze opory istniej na poziomie ttniczek
(arterioli). Naczynia wosowate stawiaj mniejszy opr, poniewa kadej
'370

ttniczce odpowiada wiksza liczba rwnolegle biegncych kapilarw, a suma

ich przekroju jest wiksza od przekroju odpowiedniej ttniczki.
Z tego co powiedzielimy wynika, i:
1. Przepyw krwi przez naczynia krenia wielkiego, a zatem i praca serca, s
wprost proporcjonalne do rnicy cinie i odwrotnie proporcjonalne do
oporu obwodowego.
2. Przepyw przez naczynia jest rwny przepywowi sercowemu (objtoci
krwi przepywajcej przez serce). Zalenoci te mona uj nastpujco:
_

Przepyw sercowy =

cinienie t t n i c z e - cinienie ylne

0pr obwodowy

a poniewa cinienie ylne wynosi w przyblieniu 0 to:

_

cinienie ttnicze

Przepyw sercowy = - Q p r o b w o d o w y
Zatem:

Cinienie ttnicze krwi = przepyw sercowy x opr obwodowy

Hr
IB

^
ii

s
i

tw

Skurcz

ii

Rozkurcz

_i

Ryc. 175. Cinienie krwi w: aorcie (A), komorach (B), przedsionkach (C). W dolnej czci rysunku
synchronizowany wykres elektrokardiograficzny.

'371

Objto minutowa
Na wstpie przypomnijmy sobie zalenoci:
Objto minutowa = objto wyrzutowa x czsto skurczw na minut
Badania wykazay trzy dalsze zalenoci, a mianowicie:
1) objto minutowa jest zalena od oporu obwodowego,
2) objto minutowa jest rwna powrotowi ylnemu (serce przetacza
krew ze strony ylnej na stron ttnicz),
3) zmiany czstoci skurczw nie musz odbija si na wielkoci pojemnoci minutowej.
Objto m i n u t o w a a opr o b w o d o w y
Z przedstawionego wyej wzoru wynika, i serce pracuje jak pompa o staym przepywie, ale nie o staym cinieniu. W warunkach prawidowych serce
jest w stanie zapewni stay przepyw rwnie przv zwikszonym oporze
obwodowym. Wzrost oporu powoduje oczywicie wiksz prac serca. Fakt,
e opr obwodowy nie wpywa na objto minutow, tumaczy, dlaczego
skurcz naczy powoduje podwyszenie cinienia krwi, a rozkurcz - spadek.
Objto minutowa a powrt ylny
W warunkach prawidowych serce jest w stanie przepompowa wszystk
krew dostarczan przez yy do serca. Wikszy dopyw krwi jest rwnowaony
wikszym rozszerzaniem si komr w rozkurczu. Podczas nastpnego skurczu misie sercowy kurczy si mocniej. Dziki temu zwiksza si objto wyrzutowa (skurczowa). Podczas osabienia serca krew zalega w yach, ktre
rozszerzaj si. Stan ten nazywa si niewydolnoci serca.
Objto wyrzutow warunkuje ilo krwi znajdujcej si w przedsionkach
na pocztku skurczu.
Wszystkie yy zawieraj 3 / 5 krwi krcej. Pojemno ukadu ylnego jest
najwaniejszym czynnikiem warunkujcym wydolno krenia. Zmiana napicia mini zaopatrujcych yy powoduje zmiany ich pojemnoci, a jednoczenie nie wpywa na opory krenia.
Niezbdna ilo krwi dopywajca do przedsionkw zaley od wspomnianych dwch czynnikw - pojemnoci y i ich zdolnoci do zmiany objtoci.
Przy objtoci 5 I krwi i wypenieniu dwu przedsionkw po 70 ml krwi kady,
objto reszty krwi wynosi 5 0 0 0 - 1 4 0 = 4860 ml. Nie wyrwnany wzrost
pojemnoci naczy o 1,5% zmniejsza objto skurczow do poowy. W takim
przypadku objto krwi w naczyniach wyniesie 4930 ml, a do kadego
z przedsionkw napynie zaledwie 35 ml krwi. Przy nie wyrwnanym wzrocie
pojemnoci naczy o 3% serce nie moe pracowa z powodu braku krwi.
Z powyszego wynika, jak wane znaczenie dla prawidowej czynnoci serca
ma napicie cian ylnych i ich zdolno do kurczenia si. W czasie skurczu y
wicej krwi dopywa do przedsionkw i wzrasta rzut sercowy.
'372

Przy zmianie objtoci krwi, np. podczas krwotoku, wystpuje wyrwnawczy skurcz y, a jeeli to nie wystarcza, zmniejsza si rwnie objto
skurczowa i rzut minutowy serca. Zmniejszenie rzutu odbija si na niedokrwieniu tkanek, co obserwujemy we wstrzsie.
Pod wpywem cienia krew dy do gromadzenia si w yach poniej
poziomu serca i rozszerza je. Spadek napicia cian y powoduje obnienie
rzutu sercowego. Dzieje si to miedzy innymi podczas dziaania przyspieszenia o wartoci kilku g.
Poniewa krew gromadzi si w czciach ciaa lecych w kierunku przeciwnym do kierunku przyspieszenia, kosmonauci w czasie startu rakiety kosmicznej musz by ubrani w obcise kombinezony i zajmowa poziom pozycj
ciaa prostopad do kierunku przyspieszenia. Piloci szybkich samolotw
odrzutowych, ktrzy zajmuj pozycj siedzc, ubrani s w kombinezony
uciskajce doln cz ciaa w celu zapobieenia gromadzeniu si krwi
w koczynach dolnych podczas wiraowania.
Jednym z wanych czynnikw wpywajcych na krenie krwi w yach jest
tzw. pompa miniowa. Skurcz mini przetacza krew z odcinkw midzy
zastawkami w kierunku serca. Uszkodzenie lub niedomykalno zastawek (np.
w ylakach koczyn) upoledza przepyw krwi ylnej.
Kreniu ylnemu sprzyja rwnie pompa oddechowa. Wiemy, e cinienie
w duych yach w klatce piersiowej wynosi 0 mm Hg, natomiast cinienie
w klatce piersiowej jest ujemne i wynosi od -2 mm Hg w fazie wydechu do -8
mm Hg we wdechu. Przedsionki serca znajduj si pod wpywem tego

I IBiilwsills

iJlfcssililt i

IkhI

Ryc. 176. Mechanizm krenia krwi w yach. A - ya z zamknitymi zastawkami, B - u c i n i c i e

yy powoduje przetoczenie krwi do odcinka yy pooonego ponad zastawk, C- zwolnienie
ucisku powoduje zassanie krwi z obwodowego odcinka naczynia.

'373

ujemnego cinienia i krew jest przez nie zasysana. W czasie cikiej pracy
rnica cinie moe si waha od -2 do - 3 0 mm Hg, co znakomicie polepsza
warunki powrotu krwi do serca.
Objto minutowa a czsto skurczw
Serce pobudzaj do skurczw bodce powstajce w samym sercu, a mianowicie w wle zatokowym. Regulacj czstoci skurczw serca zawiaduje
orodek sercowy, lecy w rdzeniu przeduonym i skadajcy si z dwu
orodkw: hamujcego i pobudzajcego serce. Orodek hamujcy dziaa
poprzez nerw bdny, orodek pobudzajcy dziaa przez nerwy wspczulne.
Wwarunkach spokoju istnieje przewaga napicia nerwu bdnego,a czsto
skurczw serca wynosi 70/min. Zwikszone napicie ukadu przywspczulnego (nerw bdny) dziaa hamujco na serce. Im silniejsza jest czynno nerwu
bdnego, t y m wolniej bije serce. Niewielkie zmiany czstotliwoci reguluj
wahania napicia nerwu bdnego. Cakowite wyczenie czynnoci nerwu
bdnego prowadzi do zwikszenia czstoci skurczw do 150/min.
W silnych stanach emocjonalnych i podczas intensywnej pracy fizycznej
czsto skurczw moe si zwikszy nawet do 210/min. Tak due przyspieszenie zachodzi za porednictwem zwikszonego napicia ukadu wspoczulnego, ktry powoduje uwolnienie si noradrenaliny i adrenaliny.
Orodek sercowy, podobnie jak orodek naczynioruchowy, znajduje si pod
wpywem czynnikw humoralnych i nerwowych. Na przykad baroreceptory
pobudzaj cz hamujc orodka sercowego, std te wzmoenie napicia
nerwu bdnego powoduje spadek cinienia krwi i czstoci skurczw. Wzrost
cinienia jest powodem zwolnienia czynnoci serca i zmniejszenia objtoci
minutowej. Zmniejszenie tej objtoci dziaa w tym samym kierunku co
rozszerzenie naczy zmniejszajce cinienie krwi. Odwrotnie-spadek cinienia krwi zmniejsza napicie nerwu bdnego i przyspiesza czynno serca.
Zwiksza si wwczas objto minutowa.
Na orodek sercowy wpywaj rwnie wysze orodki nerwowe. Pobudzenie emocjonalne przyspiesza czynno serca dziki zmniejszeniu napicia
nerwu bdnego, natomiast bardzo silne pobudzenie moe doprowadzi do
gwatownego spadku cinienia wskutek pobudzenia tego nerwu. U dzieci
i modziey gbokie oddychanie powoduje wahania napicia nerwu bdnego
i wpywa na przyspieszanie i zwalnianie czynnoci serca (tzw. arytmia oddechowa). Czynno serca przyspiesza si podczas wdechu i zwalnia podczas
wydechu.
Podranienie nerww czuciowych w rny sposb wpywa na czsto
skurczw. Silne pobudzanie blowe przyspiesza serce, lecz niektre urazy, np.
uderzenie w brzuch, mog zatrzyma serce.
Niedobr tlenu oraz wzrost dwutlenku wgla wpywa bezporednio na
orodek sercowy podobnie jak podwyszona temperatura ciaa. Rwnie
hormon tarczycy - tyroksyna, pobudza orodek sercowy.
'374

Objto minutowa a objto wyrzutowa (rzut serca)

Z zalenoci: objto minutowa = objto wyrzutowa x czsto skurczw wynika, e serce moe pompowa t sam ilo krwi dziki wikszej
liczbie skurczw lub wikszej objtoci wyrzutowej. Osierdzie ogranicza
pojemno serca. W czasie cikiej pracy objto minutowa osiga 40
I krwi/min przy objtoci wyrzutowej 200 ml i czstoci skurczw serca do
200/min.

Zjawiska elektryczne w sercu

Pracy minia sercowego towarzysz zjawiska elektryczne, ktre mog by
badane za pomoc przyrzdu, zwanego elektrokardiografem. W spoczynku
misie sercowy ma adunek dodatni (+), w okresie pobudzenia - adunek
ujemny (-). Wiemy, e w sercu pobudzenie biegnie od przedsionkw do
komr, najpierw wic pobudzone s przedsionki, a nastpnie komory. W ten
sposb w rnych czciach serca powstaje rnica potencjaw. Zmiany
wielkoci napi elektrycznych mona wykry w obwodowych czciach ciaa
i odprowadzi do elektrokardiografu, gdzie po odpowiednim wzmocnieniu
otrzymuje si ich wykres (elektrokardiogram).

Wze zatokowy
Wze przedsionkowo-komorowy
Misie komr

QS
Ryc. 177. Schemat ilustrujcy miejsca powstania potencjaw elektrycznych odzwierciedlonych
krzyw ekg (wg Greena).

'375

W celu uzyskania dokadnych danych elektrokardiograficznych stosujemy

kilka odprowadze prdu z rnych okolic ciaa.
Najwaniejsze s odprowadzenia nastpujce:
1) odprowadzenie I: rka prawa - rka lewa,
2) odprowadzenie II: rka prawa - noga lewa,
3) odprowadzenie III: rka lewa - noga prawa.
Poza odprowadzeniami I, II i III, w ktrych elektrokardiograf zapisuje rnice potencjaw
pomidzy dwoma odlegymi punktami, stosuje si z reguy odprowadzenia przedsercowe,
oznaczone symbolem C. Przy takim badaniu jedna z elektrod znajduje si w bezporednim
ssiedztwie serca, druga moe znajdowa si na:
1) koczynie grnej prawej - odprowadzenie CR,
2) koczynie grnej lewej - odprowadzenie CL,
3) w okolicy krgosupa - odprowadzenie CB.
Czsto przewody biegnce z koczyn grnych i koczyny dolnej lewej czymy ze sob,
otrzymujc tzw. elektrod centraln. Odprowadzenie przedsercowe, ktrego drugim biegunem
jest elektroda centralna, oznaczono symbolem CV.
Elektrod przedsercow umieszcza si w jednym z szeciu okrelonych punktw, pooonych
w okolicy mostka i lewej poowy klatki piersiowej. Punkty te ponumerowano kolejnymi cyframi od
1 do 6. Tak wic peny symbol odpowiedniego odprowadzenia przedsercowego brzmi np. CR1, co
oznacza, e elektroda przedsercow znajdowaa si w punkcie 1, a elektroda druga umieszczona
bya w prawej koczynie grnej.

Bez wzgldu na rodzaj odprowadzenia wyrniamy nastpujce charakterystyczne odcinki krzywej elektrokardiograficznej :
1) zaamek P - powstaje przy skurczu przedsionkw,
2) krzywa QRS - wiadczy o charakterze pocztku skurczw komr,
3) zaamek T - powstaje w czasie rozkurczu komr.

'376

Poszczeglne elementy krzywej elektrokardiograficznej przedstawiono na

ryc. 178. Ogldajc krzyw, naley zwrci uwag na rodzaj odprowadzenia,
jej ksztat, wysoko zaamkw i czas ich trwania. Wszystkie dane mona
odczyta z elektrokardiogramu, na ktrym obok samej krzywej istnieje zesp
linii pionowych wyznaczonych co 1/25 s, i poziomych, gdzie podziaka wielkoci 1 cm oznacza napicie 1 mV.
Prawidowe wartoci s nastpujce:
Odstpy: P-Q
QRS
ST
TP
Zaamek: P
QRS
T

Czas trwania w s: 0,18

0,08
0,24
0,32
Napicie w mV: 0,25
2,0
0,5

Podane liczby maj charakter jedynie orientacyjny i wahaj si w szerokich

granicach, w zalenoci od pooenia serca, rodzaju odprowadzenia i wielu
innych czynnikw.
Naley zaznaczy, e elektrokardiograficzna metoda badania czynnoci
serca jest bardzo cisa i szeroko stosowana w diagnostyce.

Automatyzm serca
Dowiadczalnie stwierdzono, e serce po wyizolowaniu go z ustroju kurczy
si nadal, jeeli ma zapewnione odpowiednie warunki. Najatwiej przekona
si o tym na przykadzie serca aby, ktre umieszczone w roztworze fizjologicznym soli kurczy si przez wiele minut, a nawet godzin. Serce pracuje duej
i sprawniej, jeeli przepywa przez nie pyn Ringera-Locka (u zwierzt staocieplnych jest to warunek konieczny).
Z dowiadcze wynika, e misie sercowy jest rdem wasnych skurczw. Bodziec wywoujcy skurcze powstaje w komrkach miniowych
przewodzcych serca, tzw. wknach Purkinjego. Rozmieszczone s one
w sposb bardzo charakterystyczny, a ich zesp nosi nazw ukadu przewodzcego serca. Gwnym miejscem, w ktrym powstaj rytmiczne bodce, jest
wze zatokowo-przedsionkowy (Keitha-Flacka), lecy w okolicy ujcia yy
gwnej grnej do przedsionka prawego. Pobudzenie rozchodzi si z niego
najpierw na przedsionki, a nastpnie na komory.
W przypadku uszkodzenia wza zatokowo-przedsionkowego rol czynnika
wyzwalajcego bodce przejmuje nisze pitro ukadu przewodzcego, tj.
wze przedsionkowo-komorowy (Aschoffa-Tavary), lecy w przegrodzie
przedsionkowo-komorowej prawej. Od niego do mini beleczkowatych i brodawkowatych biegnie pczek przedsionkowo-komorowy (Hisa). Przerwanie
poczenia midzy przedsionkami a komorami prowadzi do tzw. bloku przedsionkowo-komorowego, ktry objawia si tym, e przedsionki kurcz si
niezalenie od komr. Jest to jeden z rodzajw tzw. bloku serca.
'377

Czynno naczy krwiononych

Krenie k r w i w ttnicach
Dziki elastycznym cianom ttnic krew pynie w nich nie skokami, ale
strumieniem cigym. Mechanizm tego zjawiska jest nastpujcy: podczas
skurczu serce wyrzuca krew do ttnic pod duym cinieniem, rozcigajc ich
ciany. Gdy serce przestanie toczy krew, rozszerzona ttnica stopniowo si
kurczy, przesuwajc krew do dalszych odcinkw, co z kolei wywouje rozszerzenie oraz nastpowy skurcz ttnicy. W ten sposb zredukowane zostaj
gwatowne skoki cinienia i w maych ttnicach krew pynie ju strumieniem
cigym.
Podczas przechodzenia krwi od duych ttnic przez ttniczki i naczynia
wosowate do duych y rednie cinienie krwi u czowieka spada od ok. 120
do 0 mm Hg w stosunku do cinienia atmosferycznego. Jak ju wspominalimy, miejscowe cinienie krwi w naczyniach zaley od oporw. Podczas
przejcia krwi przez ttniczki cinienie spada do 32 mm Hg, a w naczyniach
wosowatych cinienie nadai obnia si, osigajc warto 12 mm Hg. Rnica
cinie midzy naczyniami wosowatymi a yami jest wystarczajca do
jednokierunkowego przepywu krwi do y.
Cinienie k r w i
Z rozwaa nad prac serca wynika, e cinienie krwi w ttnicach jest
zmienne i wzrasta w nastpstwie skurczu serca, maleje za przy jego rozkurczu. Cinienie krwi w ttnicach, wystpujce w czasie skurczu serca, nazywamy cinieniem skurczowym (systolicznym).
Cinienie rozkurczowe (diastoliczne) powstaje w nastpstwie chwilowego
braku dopywu krwi z serca (rozkurcz i pauza). Cinienie skurczowe mierzymy
w milimetrach supa rtci (mm Hg).*
Bezporedni pomiar cinienia krwi stosuje si do badania cinie w przedsionkach i komorach serca podczas jego cewnikowania cewnikiem wprowadzonym najczciej przez y porodkow okcia. Pomiary takie s niezbdne
dla dokadnego rozpoznawania wad serca i nieprawidowoci krenia.
W sposobie bezkrwawym oznaczania cinienia krwi opieramy si na metodzie wynalezionej przez Korotkowa, a opracowanej przez Riva-Rocci. Przyrzd
sucy do bezkrwawego oznaczania cinienia krwi nosi nazw sfigmomanometru. Skada si on ze szczelnego podwjnego mankietu gumowego, z ktrego wiatem cz si dwie rurki gumowe. Jedna z nich zespolona jest
z manometrem rtciowym lub sprynowym, druga czy si z pomp
gumow.
Mankiet zakadamy na rami nieco powyej przegubu okciowego. W rzucie
* Na podstawie zarzdzenia Prezesa Polskiego Komitetu Normalizacji i Miar z d n . 5 I 1976 r.
obowizujc jednostk cinienia jest 1 paskal (Pa). 1 mm Hg = 0,1333 kPa.

'378

Ryc. 179. Rozkad cinie w naczyniach krenia wielkiego. Kolorem szarym oznaczono zakresy
cinie we woniczkach.

'379

ttnicy ramiennej w zgiciu okciowym przykadamy fonendoskop. Nastpnie

pompujemy powietrze do mankietu, uciskajc w t e n sposb ttnic ramienn.
W miejscu zwenia krew przeciska si z trudem, wywoujc rytmiczne szmery
syszalne przez fonendoskop. Przez dalsze pompowanie powietrza do mankietu cakowicie zamykamy wiato ttnicy i wwczas szmery znikaj. Teraz
powoli wypuszczamy powietrze przez specjalny zawr i z chwil pojawienia
si pierwszych szmerw odczytujemy na manometrze cinienie skurczowe.
Gdy wypuszczamy powietrze w dalszym cigu, szmery przestaj by syszalne
(zanik ucisk ttnicy), a manometr wykazuje wtedy wielko cinienia rozkurczowego.
Na pocztku pompowania mankietu sfigmomanometru, kiedy dochodzi
tylko do zamknicia y i krew nie moe opuci obwodowej czci koczyny,
dochodzi do wzrostu jej objtoci, bdcej miar objtoci dopywajcej krwi.
Zjawisko to stanowi podstaw pletyzmografii, metody pozwalajcej mierzy
przepyw krwi przez koczyn.

mm Hg zamykajc wiato y. Wzrost objtoci krwi w koczynie ilustruje krzywa A-B (wg
Greena).

'380

W p y w siy cikoci na cinienie krwi

Omawiane dotychczas cinienie krwi w naczyniach dotyczy pomiarw na
poziomie serca. Poniej serca w p y w siy cikoci w naczyniach zwiksza
cinienie krwi o:
l 0 h

'

m m H g

'

gdzie: h - pionowa odlego serca od miejsca pomiarw, 1,055 - ciar

waciwy krwi, 13,6 ciar waciwy rtci. Cinienie krwi powyej serca
zmniejsza si wedug podanej zasady.

lifilr
Ryc. 182. W p y w siy cikoci na ylne i ttnicze cinienie krwi. Na poziomie serca cinienie
skurczowe krwi ttniczej wynosi okoo 120 mm Hg, krwi yinej 0 mm Hg.

'381

W pozycji stojcej, przy cinieniu na poziomie serca 120 mm Hg,jestono na

poziomie stp wiksze o ok. 80 mm Hg i wynosi 200 mm Hg. Podobnie o 80
mm Hg wzrasta cinienie krwi ylnej. Cinienie na poziomie gowy jest nisze
o ok. 30 m m Hg.
Cinienie w yach powinno by rwnie teoretycznie nisze i wynosi 30
mm Hg. W praktyce pozostaje ono rwne cinieniu atmosferycznemu wskutek
zapadnicia cian y powierzchownych. Z tego te powodu w zatokach
ylnych czaszki, majcych sztywne ciany, cinienie krwi jest nisze od
atmosferycznego. Ujemne cinienie w yach ujawnia si przy uszkodzeniu ich
ciany. Dochodzi wwczas do gronego dla ycia zasysania powietrza (zator
powietrzny).
Ttno
Ttnem nazywamy rytmiczne podnoszenie i zapadanie cian ttnic. Wiemy,
e krew wyrzucona z komory rozciga ciany ttnic, ktre bezporednio potem
kurcz si, co daj wraenie ttna. Fala ttna rozchodzi si z szybkoci ok. 9
m/s, lecz - trzeba to podkreli - nie pokrywa si z fal prdu krwi, ktrej
szybko wynosi jedynie 0,5 m/s.
Ttno moemy wyczu wszdzie tam, gdzie ttnice przebiegaj powierzchownie. Najczciej wyczuwamy je na ttnicy promieniowej, szyjnej wsplnej, skroniowej powierzchownej i ttnicy grzbietowej stopy. Badanie ttna
przynosi informacje o liczbie skurczw serca, objtoci skurczowej oraz do
pewnego stopnia o cinieniu krwi. Okrelajc charakter ttna, opisujemy jego
czsto, miarowo, napicie i szybko.
Ttno moe by rejestrowane rwnie graficznie, za pomoc przyrzdu
zwanego sfigmografem. Ruchy ciany ttnicy promieniowej zostaj przeniesione za pomoc ukadu dwigni na rami, ktre na papierze wykrela krzyw.
Jest to krzywa sfigmograficzna. Krzywa skada siz regularnych wzniesie. Na
kadym z nich mona wyrni rami wstpujce (anakrotyczne) i zstpujce
(katakrotyczne). Rami wstpujce przebiega bardziej pionowo i odpowiada
czci czoowej fali. Na ramieniu zstpujcym widoczne jest dodatkowe
zaamanie krzywej, ktre nosi nazw fali dykrotycznej.
Powstanie fali dykrotycznej tumaczymy w nastpujcy sposb: gdy ustanie
skurcz komory, krew z ttnic usiuje si cofn, natrafia jednak na zamknite
zastawki pksiycowate, odbija si od nich, co prowadzi do ponownego
rozszerzenia ttnicy i powstania maej fali dykrotycznej.
Z ksztatu krzywej sfigmograficznej mona wycignwiele wnioskw co do
prawidowej lub patologicznej czynnoci serca i naczy. Zmiany mog dotyczy wysokoci fali i kta nachylenia jej ramion - wstpujcego i zstpujcego.
Niekiedy mona rwnie zauway dodatkowe fale wystpujce zarwno
przed, jak i po fali dykrotycznej.
Szybko prdu k r w i
Szybko prdu krwi moemy rozpatrywa jako prdko objtociow
albo prdko liniow. Pierwsza z nich mwi o objtoci krwi, ktra przepywa
'382

przez okrelony przekrj naczynia w jednostce czasu. Jest ona jednakowa

we wszystkich czciach ukadu krwiononego. Szybko liniowa mwi
o drodze, ktr przebywa krew w jednostce czasu. Szybko ta jest wiksza
w naczyniach duych i w aorcie, gdzie wynosi 0,5 m/s, w ttnicach obwodowych (promieniowa, piszczelowa) zmniejsza si do ok. 0,2-0,25 m/s, a w naczyniach wosowatych wynosi tylko 0,5 mm/s.
Czas, w ktrym krew przechodzi przez wielki i may obieg, nazywamy
czasem obiegu krwi. U czowieka trwa on okoo 20 s.

Krenie k r w i w tkankach
Dla utrzymania si przy yciu tkanki ustroju wymagaj odpowiedniego
przepywu krwi, ktrej objto zaley w duej mierze od cinienia w naczyniach je zaopatrujcych. Do tkanek szczeglnie wraliwych na zmniejszenie
przepywu krwi naley tkanka nerwowa, a przede wszystkim mzg, ktry
obumiera ju po kilku minutach od ustania krenia.
Mzg czowieka stojcego lub siedzcego znajduje si wyej ni serce, std
cinienie w ttnicach mzgu czowieka znajdujcego si w pozycji pionowej
jest o 30-40 mm Hg nisze ni na poziomie serca. Rnica znika w pozycji
lecej. Zjawisko to wykorzystujemy w leczeniu utraty wiadomoci spowodowanej spadkiem cinienia krwi (omdlenie).
Prawidowe cinienie krwi jest niezbdne dla sprawnej pracy narzdw. Na
przykad spadek cinienia w nerkach powoduje zmniejszon filtracj i zahamowuje lub zatrzymuje wydalanie moczu.
Przypomnijmy sobie, i: cinienie ttnicze = przepyw sercowy x opr
obwodowy i rozpatrzmy rol oporu obwodowego w przepywie krwi przez
tkanki. Wspomnielimy ju wyej, i opr ten jest najwikszy w najmniejszych
ttniczkach. Wiemy rwnie, e opr wzrasta w miar zmniejszania si wiata
naczy, np: zmniejszanie wiata naczynia z 1,2 do 0,8 mm powoduje czterokrotne zwikszenie oporu.
Najwaniejszym sposobem regulacji cinienia krwi w tkankach jest zatem
regulacja szerokoci ttniczek. ciany ttniczek zawieraj minie gadkie,
ktre s w stanie czciowego przykurczu pod wpywem dziaania nerww
wspczunych. Wzrost napicia ukadu wspczulnego powoduje zwenie ttniczek i wzrost oporw krenia. Rozszerzenie ttniczek prowadzi do
zmniejszenia oporw i spadku cinienia krwi.

Regulacja przepywu tkankowego krwi

Baroreceptory
Staa wielko cinienia krwi zaley od obecnoci odpowiednich czujnikw,
tzw. baroreceptorw. Znajduj si one w ciankach niektrych ttnic i informuj orodek naczynioruchowy o wielkoci cinienia. Baroreceptory stwier'383

dzono w uku aorty, ttnicach szyjnych wsplnych, w miejscu rozwidlenia si

na ttnic szyjn zewntrzn i wewntrzn (zatoka szyjna). Wzrost cinienia
przyspiesza czstotliwo wysyania impulsw z baroreceptorw do orodka
naczyniowego i odwrotnie-spadek cinienia pociga za sob obnienie liczby
impulsw.
Zwikszona aktywno baroreceptorw hamuje orodek naczynioruchowy,
ktry przez wkna odrodkowe zmniejsza napicie mini gadkich ttnic.
Ttnice rozszerzaj si - cinienie krwi obnia. Odwrotnie - niska czstotliwo impulsw wysyanych przez baroreceptory pobudza czynno orodka
naczynioruchowego, ktry wysya bodce do mini gadkich ttnic zwikszajc ich napicie. Ukad regulacyjny dziaa na zasadzie sprzenia zwrotnego
wedug schematu:
Cinienie krwi
baroreceptory
orodek naczynioruchowy

minie ttniczek

Wysoka sprawno regulacji cinienia krwi przez baroreceptory pow;

i nie zmienia si ono w pozycji lecej ani stojcej.
Niekiedy baroreceptory mog utraci sw sprawno. Po dugotrwaym
przebywaniu w ku, np. z powodu cikiej choroby, zmiana pooenia ciaa
na pionow moe doprowadzi do omdlenia. Podobne warunki istniej
u astronautw przebywajcych przez duszy czas w warunkach niewakoci.
Wspomnielimy ju, e czynno orodka naczynioruchowego zaley nie
tylko od impulsw napywajcych z baroreceptorw, ale rwnie od szeregu
innych czynnikw, z ktrych najwaniejsze to:
1) stenie dwutlenku wgla we krwi,
2) wysycenie krwi tlenem (stenie 02),
3) czynno orodka oddechowego,
4) dziaanie nerww czuciowych,
5) czynno wyszych orodkw ukadu nerwowego.
Stenie C02
Dla czynnoci orodka naczyniowego wane znaczenie ma prawidowy
poziom dwutlenku wgla we krwi. Zwikszenie zawartoci C02 pobudza
czynno orodka i podnosi cinienie krwi, jego zmniejszenie hamuje funkcj
orodka. Wahania cinienia krwi w zalenoci od stenia C02 pozwalaj
utrzyma prawidowy poziom bezwodnika wglowego we krwi. Podczas
prowadzenia sztucznego oddychania naley pamita o moliwoci nadmiernej wentylacji, w czasie ktrej dochodzi do usunicia dwutlenku wgla z krwi,
co powoduje spadek cinienia.
'384

Stenie 0 2
Zmniejszenie wysycenia krwi tlenem pobudza czynno orodka naczynioruchowego bezporednio i za porednictwem specjalnych czujnik3v, zwanych chemoreceptorami. Chemoreceptory, podobnie jak baroreceptory, le
w cianie aorty i ttnicach szyjnych. Informuj one orodek naczynioruchowy
0 spadku stenia tlenu we krwi.
Nerwy czuciowe
Podranienie nerww czuciowych moe rwnie wpywa na czynno
serca. Dotyczy to szczeglnie nerww przewodzcych bl. Niewielkie podranienie nerww pobudza orodek wazomotoryczny, co prowadzi do wzrostu
cinienia. Silny bl zmniejsza aktywno orodka naczynioruchowego i obnia
cinienie krwi.
Orodkowy ukad n e r w o w y
Mzg oddziauje na czynno orodka naczynioruchowego przede wszystkim w stanach silnego napicia emocjonalnego, ktre pobudza orodek.
Wzrost cinienia czy si ze zwikszeniem rzutu sercowego. Jednoczenie
dochodzi do zwikszenia napicia ukadu wspczulnego i wzmoonej czynnoci nadnerczy, wyraajcej si nasileniem wydzielania noradrenaliny i innych katecholamin. W niektrych rodzajach wstrzsu emocjonalnego w p y w
wyszych orodkw nerwowych moe by odwrotny - rozszerzenie ttniczek
1 spadek cinienia krwi (omdlenie w przestrachu).
Inne czynniki regulujce objto oyska
naczyniowego
Orodek naczynioruchowy wpywa, jak wiemy, na objto krwi krcej
w naczyniach obwodowych poprzez regulacj napicia mini zwajcych
naczynia, przede wszystkim ttniczki. Intensywna czynno narzdw wymaga zwikszonego przepywu krwi i orodek naczynioruchowy zmniejsza napicie mini zwajcych naczynia. Jego czynno wspomagaj miejscowe
mechanizmy regulacji. W celu utrzymania staego cinienia w naczyniach
obwodowych jednoczenie z rozszerzeniem naczy w narzdzie pracujcym
zwaj si naczynia w narzdach pozostajcych w spoczynku. W ten sposb
dochodzi do przemieszczenia krwi z narzdw nie pracujcych do narzdw,
w ktrych istnieje wiksze zapotrzebowanie na krew.
Produkty przemiany materii s czynnikami powodujcymi rozszerzenie
naczy. Nale do nich przede wszystkim dwutlenek wgla i kwas mlekowy.
Dwutlenek wgla wpywa na napicie bony miniowej ttniczek bezporednio i za porednictwem orodka naczynioruchowego. Nagromadzenie produktw przemiany materii wywoane upoledzeniem krenia wywouje bl
zwany ischemicznym.
25 - Anatomia i fizjologia

385

Wpyw nerww rozszerzajcych naczynia

Jak ju wiemy, nerwy wspczulne wpywaj na zwenie naczy obwodowych, a rozszerzenie naczy serca i mzgu. Rozszerzenie naczy jest spowodowane zmniejszeniem napicia tego ukadu. Wiemy take, e minie naczy
krwiononych s unerwione rwnie przez nerwy przywspczulne, powodujce rozszerzenie naczy.
Obecnie uwaa si, e aktywne rozszerzanie naczy odbywa si za porednictwem bradykininy, powstajcej w wyniku pobudzenia ukadu przywspczulnego. Ukad naczy jest rwnie powizany z ukadem nerwowym somatycznym. Na przykad dranienie tylnych korzeni rdzenia krgowego, przewodzcych czucie od obwodu do orodkowego ukadu nerwowego, powoduje rozszerzenie naczy skry w polu zaopatrywanym przez te korzenie. Rwnie
bezporednie podranienie skry moe spowodowa rozszerzenie naczy.
Niewielkie ucinicie skry wskim przedmiotem do granicy blu powoduje
wkrtce po uciniciu zblednicie skry, ograniczone do miejsca ucisku, ktre
znika po kilku minutach. Jest to wywoane miejscowym skurczem naczy
wosowatych, ktre kurcz si, jeli cinienie w nich spada do 50 mm Hg.
Podniesienie cinienia do 90 mm Hg otwiera je ponownie.
Przy wikszej sile ucisku i skaleczeniu skry dochodzi do nastpujcych zmian:
1. W miejscu ucisku powstaje czerwona iinia wskutek rozszerzenia naczy wosowatych.
2. W cigu nastpnych 30 s pojawia si zaczerwienienie w otoczeniu rany, obejmujce obszar
zaopatrywany przez ttniczk. Jednoczenie podnosi si miejscowo temperatura, co wywoane
jest rozszerzeniem naczy. Objawy maj charakter odruchowy i wystpuj w przypadku nie
uszkodzonego ukadu nerwowego.
3. Wok miejsca zranienia powstaj pcherzyki wypenione pynem.
Opisane zmiany powstaj w wyniku rnych niewielkich uszkodze skry, jak ukucie, zadrapanie, oparzenie termiczne, elektryczne, chemiczne, ukszenie owadw i inne. Mechanizm zmian
poiega na wpywie na naczynia histaminy uwolnionej podczas uszkodzenia skry.
Wydzielanie duej iloci histaminy obserwujemy w reakcjach zachodzcych midzy obcym
biakiem i ciaami obronnymi ustroju. Wstrzyknicie po raz pierwszy obcego biaka do ustroju nie
powoduje gronych objaww, ale jest przyczyn rozwoju nadwraliwoci. Ujawnia si ona przy
nastpnych wstrzykniciach takiego samego biaka. Rozwijaj si wwczas objawy zatrucia
histamin, uwolnion podczas reakcji czenia si obcego biaka (antygenu) z przeciwciaami,
ktre wytworzyy si po pierwszym wstrzykniciu obcego biaka. Uoglnione rozszerzanie naczy
wosowatych w czasie wstrzsu anafilaktycznego prowadzi do gwatownego spadku cinienia
i moe by przyczyn mierci.

Skra jest jedynym narzdem, w ktrym ukrwienia nie reguluj zachodzce

w niej procesy przemiany materii, ale orodek regulacji temperatury lecy
w pniu mzgowym. Podwyszona temperatura zewntrzna powoduje rozszerzenie naczy skry. Zanurzenie nogi w gorcej wodzie o temperaturze
40-45C powoduje rozszerzenie naczy nie tylko skry koczyny zanurzonej,
ale rwnie przeciwnej, a niekiedy rwnie skry rk i twarzy. Jestto wynikiem
podniesienia si temperatury krwi.
Efekt dziaania niskiej temperatury jest zoony. Przy temperaturze 10-20
rtastpuje skurcz naczy. Skurcz ttniczek powoduje zablokowanie krwinek
'386

w naczyniach wosowatych. Utrata przez te krwinki tlenu powoduje miejscow

sinic. Przy jednoczesnym skurczu naczy wosowatych skra blednie. Zanurzenie rk do wody o temperaturze 5-10 powoduje zaczerwienienie skry,
wywoane odruchem obronnym przed zimnem. Czerwone zabarwienie skry
wynika rwnie z wolniejszego w niszych temperaturach odczania tlenu od
hemoglobiny.
Wan rol w regulacji przepywu odgrywaj nerki. Niedostateczny dopyw
krwi do nerek prowadzi do uwolnienia przez nie reniny. Renina dziaa na
hipertensynogen - skadow frakcji globulinowej plazmy krwi. Wskutek tej
reakcji powstaje angiotensyna (hipertensyna, angiotonina), ktra powoduje
uoglniony skurcz naczy i podwyszenie cinienia krwi. Jednoczenie dochodzi do uwolnienia aldosteronu z rdzenia nadnerczy i zahamowania zwrotnego
wchaniania wody w kanalikach nerkowych.

Pyn tkankowy i limfa

Jak wiemy, krew kry w naczyniach krwiononych i nie styka si bezporednio z komrkami (poza komrkami wtroby i ledziony). Komrki natomiast tkwi w pynie tkankowym, ktry jest porednikiem midzy krwi
i komrkami.
Powstawanie i resorpcja pynu tkankowego
Wspomniano, e cinienie w kocowych ttnicach i naczyniach wosowatych wynosi 32 mm Hg. Cinienie zmniejsza si stopniowo wzdu przebiegu
naczy wosowatych do ok. 12 mm Hg. Jak wiemy, naczynia wosowate
przepuszczaj skadniki krwi z wyjtkiem skadnikw morfotycznych krwi,
plazmy i biaek. Cinienie krwi powoduje powstanie siy przemieszczajcej

i
Ryc. 183. Schemat krenia pynu tkankowego w otoczeniu naczynia wosowatego. W pocztkow y m odcinku naczynia pyn przechodzi do przestrzeni midzykomrkowej, w odcinku kocowym
- z przestrzeni midzykomrkowej powraca do woniczki. A - t t n i c z k a , 0- naczynie wosowate,
C-ya.

'387

pyn przez ciany naczy wosowatych do otaczajcych tkanek. Obecno

biaek w naczyniach i brak ich w pynie otaczajcym jest powodem powstawania cinienia osmotycznego o wartoci 25 mm Hg, ktre powoduje przechodzenie pynu do naczy. Istniej zatem dwie przeciwstawne siy - cinienie
krwi w naczyniach wosowatych i cinienie osmotyczne. W pocztkowych
odcinkach naczy wosowatych przewaa cinienie krwi i pyn przechodzi do
tkanek, w odcinkach kocowych przewag ma cinienie osmotyczne, ktre
wtacza pyn ponownie do naczy. Pyn tkankowy jest zatem wydzielany
w pocztkowych odcinkach naczy wosowatych, a absorbowany w odcinkach dalszych.
Obrzk
Stan nadmiernego wytwarzania lub wadliwego wchaniania pynu prowadzi do jego nagromadzenia si w tkankach, co nosi nazw obrzku (oedema
Obrzk moe wystpi wskutek dziaania wielu czynnikw chorobowych
wywoujcych wzrost cinienia w naczyniach wosowatych i zmniejszenie
cinienia osmotycznego, zalenego od skadu biaek plazmy krwi.

iii

mm

Ryc. 184. Krenie chonki w naczyniu limfatycznym. Skurcz minia powoduje przetoczenie
chonki do wyszych odcinkw naczy.

'388

Cinienie woniczkowe wzrasta w przypadku rozszerzenia ttniczek (spadek cinienia w ttniczkach powoduje wzrost cinienia w naczyniach wosowatych).
W przypadku uszkodzenia cian naczy wosowatych, np. wskutek oglnego niedotlenienia,
ciany ich przepuszczaj biaka. Wynikiem jest zmniejszenie cinienia osmotycznego i upoledzenie wchaniania pynu z przestrzeni midzykomrkowej. Taki jest mechanizm obrzkw po
ukszeniu owadw. Uszkodzenie naczy wosowatych jest czciowo wynikiem uwolnienia
histaminy. Obrzk moe powsta z powodu zatrzymania sodu wskutek zaburze w wydalaniu
chlorku sodowego. Sl przechodzca do pynu tkankowego przyciga w o d " .

Pyn z przestrzeni midzykomrkowych odpywa do naczy chonnych,

a wraz z nim usuwane s z przestrzeni midzykomrkowej biaka, ktrych
nagromadzenie prowadzi do zatrzymywania pynu wskutek zwikszenia cinienia osmotycznego w przestrzeni pozanaczyniowej.
Wzrost cinienia w naczyniach wosowatych, wystpujcy podczas wysiku
fizycznego, jest wynikiem rozszerzenia ttniczek. Powoduje on zwikszone
przechodzenie pynu do tkanek. Z drugiej strony rozkad duych czsteczek
glikogenu i zwikszenie produktw przemiany materii prowadz do wzrostu
cinienia osmotycznego w pynie tkankowym. Z tego powodu ciko pracujce minie zatrzymuj wod, staj si sztywne i bolesne. Delikatne wiczenia
i masa mini otwieraj naczynia chonne, ktrymi odpywa nadmiar pynw
zatrzymanych przez minie. Zamknicie lub uszkodzenie naczy chonnych
powoduje powstanie obrzku.
Pyn tkankowy gra du rol w odtwarzaniu objtoci krwi utraconej
w nastpstwie krwotoku. Krwotok, jak wiadomo, wie si ze skurczem
ttniczek. Jego wynikiem jest spadek cinienia we woniczkach, co z kolei
powoduje zmniejszenie objtoci pynu przechodzcego do tkanek i zwikszenie wchaniania zwrotnego.

Krenie pucne
Krew powracajc do prawego przedsionka prawa komora pompuje do
puc, skd powraca ona do lewej poowy serca. Naczynia pucne stawiaj
mniejszy opr ni ttniczki i naczynia wosowate krenia wielkiego. W pucach nie ma zatem naczy o p o r o w y c h " (ttniczek) w postaci wystpujcej
w kreniu wielkim. Opr w kreniu pucnym stawiaj mniejsze gazie ttnic
pucnych, naczynia wosowate i przynalene do nich yy. Wynikiem maego
oporu jest mniejsze cinienie wytwarzane przez praw komor, ktra toczy t
sam objto krwi co komora lewa. Cinienie w ttnicach pucnych wynosi
zaledwie ok. 25/8 mm Hg, podczas gdy cinienie w duych ttnicach krenia
wielkiego wynosi, jak wiemy, ok. 120/80 mm Hg. Cinienie w yach pucnych
jest takie samo, jak w ssiadujcych z sercem yach krenia wielkiego, tj. ok,
0 m m Hg.
Naczynia pucne maj cienkie ciany i s rozcigliwe, std ich dua pojemno. W naczyniach pucnych znajduje si ok. 1 l krwi, tj. 1 / 5 objtoci krwi
krcej. Objto krwi w pucach jest zmienna - zwiksza si podczas
wdechu, rwnolegle ze spadkiem cinienia wok naczy (p. str. 264). Spadek
'389

pojemnoci naczy pucnych automatycznie zwiksza objto krwi w naczyniach krenia wielkiego i zwiksza rzut sercowy poprzez lepsze wypenienie
komr.
Naczynia pucne zaopatruj nerwy wspczule, ktrych pobudzenie zwa
naczynia. Przy wzrocie cinienia w naczyniach wosowatych, np. wskutek
osabienia lewej komory, dochodzi do zahamowania odpywu ylnego do
lewego przedsionka. Prowadzi to do niebezpiecznego dla ycia obrzku puc.

KREW

Krew i pyn tkankowy - limfa, tworz rodowisko wewntrzne ustroju,

w ktrym yj wszystkie komrki i tkanki ciaa. W zwizku z t y m krew ma do
spenienia szereg bardzo wanych zada. Polegaj one na: 1) nieustannym
dostarczaniu komrkom i tkankom substancji odywczych i tlenu, 2) zabieraniu z nich produktw rozpadu, ktre powstaj w procesach przemiany i musz
ulec wydaleniu z ustroju, 3) utrzymaniu staoci skadu rodowiska wewntrznego ustroju, niezalenie od cigle zachodzcych zmian pod w p y w e m czynnikw zewntrznych i wewntrznych, 4) zapewnieniu cznoci pomidzy poszczeglnymi czciami i narzdami ustroju za pomoc rnych substancji
krcych we krwi (hormony), 5) ochronie ustroju przed rnymi czynnikami
szkodliwymi przenikajcymi do niego z zewntrz (ciaami obcymi, drobnoustrojami).

\\

y\T7

//

90

80
-Surowica-

40

-Krwinki _
czerwone

W niedokrwistoci
(15%)

Ryc. 185. Hematokryt.

'391

Ilociowo krew u czowieka stanowi ok. 6,5% ciaru ciaa u kobiety i ok. 7%
u mczyzny. Krew jest pynem nieprzezroczystym, czerwono zabarwionym,
ktry pozostawiony przez pewien czas w naczyniu rozdziela si na dwie
warstwy. W warstwie dolnej, wskutek wikszego ciaru waciwego, skupiaj
si komrki krwi, czyli tzw. elementy upostaciowane (morfotyczne). Nale do
nich krwinki czerwone, krwinki biae oraz pytki krwi. Pynna warstwa grna,
0 opalizujcym tawym zabarwieniu, nazywa si osoczem.
OSOCZE KRWI
Osocze stanowi objtociowo ok. 50-60% krwi.
Stosunek objtociowy osocza do elementw upostaciowanych oznaczamy
za pomoc specjalnego przyrzdu, zwanego hematokrytem. Jest to wska
rurka szklana zatopiona na jednym kocu, wyskalowana na sto podziaek.
Rurk tak wypenion krwi z dodatkiem niewielkiej iloci substancji zapobiegajcej krzepniciu wirujemy z du szybkoci (3500 obrotw/min) przez p
godziny. Elementy upostaciowane, jako cisze, pod wpywem siy odrodkowej opadaj na dno, a osocze zbiera si nad zbit warstw krwinek. Z podziaki
odczytujemy w procentach objto obu warstw (ryc. 185).
Osocze zawiera 90-92% wody i 8-10% substancji staych. Wikszo
substancji staych, bo ok. 7% caego osocza, stanowi biaka krwi. Biaka krwi
nie s jednorodne. Rni si one midzy sob ppd wieloma wzgldami skadem aminokwasowym, budow chemiczn, struktur przestrzenn, wielkoci czsteczek, adunkiem elektrycznym. Istniej rne sposoby klasyfikacji
biaek, najczciej oparte na metodach, jakimi si daj poszczeglne grupy od
siebie oddzieli. Tradycyjny podzia oparty na metodzie wysalania rozrnia
trzy gwne frakcje - albuminy (4%), globuliny (2,8%) i fibrynogen (0,4%).
Stosujc dokadniejsze i bardziej skomplikowane metody rozdziau mona
wyrni we frakcji globulinowej liczne podgrupy. Do waniejszych nale
gamma-globuliny bdce nosicielami przeciwcia oraz lipoproteidy odgrywajce wan rol w transporcie cia tuszczowych (lipidw). Wzgldne rozmiary
1 ciary czsteczkowe biaek osocza ilustruje ryc. 187.
Dziki duej wielkoci czsteczek biaka osocza w zasadzie nie przenikaj
przez cian naczy wosowatych, podczas gdy woda i rozpuszczone w niej
sole mineralne oraz inne substancje drobnoczsteczkowe przechodz przez
ni bez trudu.
Biaka osocza, gwnie albuminy, wywieraj cinienieonkotyczne rzdu ok.
25 mm Hg. Cinienie hydrostatyczne w naczyniach wosowatych wynosi ok. 38
mm Hg, przewysza zatem cinienie onkotyczne o ok. 7 mm Hg. Dziki tej
rnicy odbywa si filtracja pynu przez bon naczy wosowatych, powodujc stay niewielki prd pynu z naczy do przestrzeni midzykomrkowej,
a stamtd do naczy limfatycznych. Biaka osocza, gwnie albuminy, przyczyniaj si do utrzymywania pynu w oysku naczyniowym. Spadek stenia
albumin w osoczu*poniej 1 g% powoduje nadmiern ucieczk pynu z oyska
naczyniowego i powstawanie obrzkw.
4

'392

We frakcji globulinowej odrniamy globuliny oznaczone pierwszymi kolejnymi literami alfabetu greckiego: alfa, beta i gamma. Do gamma-globulin
nale krce we krwi przeciwciaa, o ktrych bdzie jeszcze mowa. S one
produkowane przez komrki plazmatyczne. Natomiast albuminy i biaka
ukadu krzepnicia krwi (fibrynogen, protrombina) s wytwarzane w wtrobie.

Krew

5-6 I

56%

44%

OsOC7t>

Krwinki

3 0 0 - 6 0 0 tys/mm 3

4 , 5 - 6 tys/mm 3

' ' . Cf

Krwinki
pytkowe
(tromtfocyty)

Krwinki
biae
(leukocyty)

4 , 5 - 5 mln/mm 3

Krwinki
czerwone
(erytrocyty)

jfeJL
JKmf
Limfocyty 36 %

Kwasochonne
2-5%

Obojtnochonne
57%

Zasadochonne
0,5 %

Ryc. 186. Skad krwi.

'393

Reszta substancji staych - to zwizki organiczne i sole mineralne. Do

zwizkw organicznych nale zwizki azotowe: aminokwasy (zawarto
azotu od 0,004 do 0,007%), mocznik (0,01-0,02%), kwas moczowy (0,00250,004%), kreatynina (0,0008-0,001%) oraz zwizki bezazotowe: cukier gronowy (0,08-0,12%), tuszcze i lipidy (0,4-0,88%), kwas mlekowy (0,01-0,02%).
Sole mineralne, czyli elektrolity, stanowi okoo 0,9-1 % osocza. Wystpuj
tu kationy: sd, potas, wap, magnez, elazo, oraz aniony: chlor,fosfor, siarka,
jod. Do anionw zaliczamy rwnie biaka.
Zawarto poszczeglnych elektrolitw przedstawia tab. 29.

Na+

100 A

Albuminy
69000

y-globuliny
156000

Cl-

Hemoglobina
68000

aHipoproteidy
200000

Glukoza

j3n-globuliny
90000

fi,-lipoproteidy
1300000

Fibrynogen
400000
Ryc. 187. Biaka osocza - wzgldne wielkoci czsteczek i ciary czsteczkowe.

T a b e l a 29
Zawarto e l e k t r o l i t w /
Elektrolity
Na +

K+
Ca ++
Mg + +

'394

Stenie
310-340 m g %
135-147 m m o l / l
14-22 m g %
3,5-5,5 m m o l / l
9-11 m g %
4,7-5,3 m E q / l
2,6 m g %
2,2 m m o l / l

Elektrolity

cr

Stenie

HCO-3

340-370 m g %
97-106 m m o l / l
2,5-4,5 m g %
1,5-2
mmol/l
26-32 m m o l / l

Biako

18 m m o l / l

HP0"4

Wikszo soli mineralnych osocza, bo okoo 0,6%, stanowi chlorek sodowy

- NaCI. Reszta kationw wystpuje w postaci wglanw, chlorkw oraz
nieznacznej iloci siarczanw i fosforanw. Niewielka cz soli jest zwizana
z biakami, wikszo jest rozpuszczalna w wodzie osocza.

ODCZYN KRWI
W temperaturze ciaa pH krwi wynosi 7,4, a zatem krew oddziauje sabo
zasadowo. Stao stenia jonw wodorowych, czyli odczynu krwi, ma
wielkie znaczenie biologiczne, gdy nawet niewielkie przesunicia w kierunku
kwanym lub zasadowym prowadz do zaburze wielu procesw fizjologicznych. Wikszo procesw zwizanych z przemian materii ma tendencj do
zakwaszania ustroju.
Istnieje szereg bardzo czuych mechanizmw stabilizujcych stenie jonw
wodorowych. Nale tu przede wszystkim nerki i puca. Puca wydalaj
nadmiar kwasu wglowego w postaci C0 2 , nerki wydalaj nadmiar kwasw
w postaci soli kwanych, a nadmiar zasad w postaci wglanw, gwnie
sodowego.
Stao odczynu krwi zapewniaj jej waciwoci buforowe. Waciwoci
buforowe maj roztwory zawierajcy saby, tj. sabo zdysocjowany na jony,
kwas i sl tego kwasu z mocn zasad. Dodanie do takiego roztworu mocnego
kwasu lub ugu nie zmienia odczynu roztworu w tym stopniu, co dodanie tej
samej iloci kwasu lub zasady do wody. Najwaniejszym ukadem buforowym
krwi s: wodorowglany - kwas wglowy; w mniejszym stopniu: fosforany
pierwszo- i drugorzdowe, biaka krwi oraz hemoglobina -oksyhemoglobina.
Dziki tym waciwociom buforowym kwas mlekowy, fosforowy, siarkow y , wglowy, powstajce w procesach przemiany, nie zmieniaj w sposb
widoczny pH krwi. Zmiany w odczynie krwi mog nastpi dopiero po
wyczerpaniu si zdolnoci buforowych krwi, do czego prowadz np. niektre
choroby.
KRZEPNICIE KRWI
Wynaczyniona krew czowieka po 3 - 4 min zaczyna krzepn i po 5 - 6 min
zamienia si w galaretowaty skrzep, ktry przybiera ksztat naczynia, w ktrym
odbywa si krzepnicie. Krzepnicie krwi polega na przemianie rozpuszczonego we krwi biaka - fibrynogenu w posta nierozpuszczaln - fibryn, czyli
wknik. Przy krzepniciu wknik wytrca si w postaci cienkich, spltanych
ze sob nici, ktre obejmuj elementy upostaciowane, wskutek czego skrzep
ma barw czerwon.
Osocze, oddzielone od elementw upostaciowanych, krzepnie tak samo, jak
pena krew. Osocze mona uzyska np. przez odwirowanie krwi w niskiej
temperaturze, ktra zapobiega krzepniciu. Skrzep otrzymany z odwirowanego osocza ma budow drobnowknist i biae zabarwienie.
'395

Osocze krwi pozbawione wknika nazywa si surowic. Skrzep powstajcy

z penej krwi po pewnym czasie kurczy si i wyciska cz surowicy. Surowica
rni si od osocza tylko brakiem fibrynogenu.
Wewntrz naczy krwiononych w ustroju krew nie krzepnie, jeeli ciany
naczynia nie s uszkodzone.
Biologiczne znaczenie krzepnicia polega na tym, e powstajcy przy
przerwaniu naczynia skrzep tworzy tampon, ktry zapobiega dalszemu krwawieniu. W krwawiczce (hemofilii), chorobie polegajcej na wrodzonym
zaburzeniu krzepliwoci krwi, nawet niewielkie zranienie moe doprowadzi
do skrwawienia miertelnego.
Mechanizm krzepnicia krwi jest bardzo zoony i wci jeszcze nie cakowicie wyjaniony. Istota jego polega na szeregu kaskadowych reakcji, w ktrych
bierze udzia co najmniej 30 rnych substancji. Upraszczajc jednak spraw,
mona wyrni trzy gwne etapy krzepnicia krwi - pierwszy polega na
powstaniu substancji zwanej aktywatorem protrombiny w odpowiedzi na
przerwanie naczynia lub zmiany w samej krwi. W drugim - aktywator protrombiny katalizuje przemian protrombiny na trombin. W trzecim - trombina
dziaa jako enzym zamieniajcy fibrynogen na fibryn, czyli wknik. Ten
ostatni ma posta gstej sieci zoonej z dugich wkien (std nazwa),
przebiegajcych w rnych kierunkach, w ktrej zostaj uwizione elementy
komrkowe (krwinki czerwone i biae) tworzc galaretowaty konglomerat
zwany skrzepem.
W procesie tym niezbdne s jony wapnia. Wytrcenie jonw wapnia, np.
kwasem szczawiowym, zapobiega krzepniciu. Taka krew szczawianowa
krzepnie po dodaniu rozpuszczalnych soli wapnia, np. CaCI2.
Jeeli krzepnicie krwi w miejscu przerwania cigoci naczynia jest reakcj
korzystn, chronic ustrj przed wykrwawieniem, to powstawanie skrzepu
wewntrz naczynia jest zjawiskiem patologicznym, wysoce niebezpiecznym,
prowadzcym niekiedy do gronych dla ycia nastpstw. Zatkanie prze
zakrzep ttnicy prowadzi do martwicy obszaru przez t ttnic zaopatrywanego, co nazywamy zawaem.
Obok mechanizmw krzepnicia ustrj rozporzdza jeszcze mechanizmami,
ktre stale przeciwstawiaj si i zapobiegaj powstawaniu skrzepw w naczyniach. Jednym z takich mechanizmw jest ukad fibrynolityczny, ktry ogranicza krzepnicie w ten sposb, i prowadzi do rozpuszczania powstajcego
wknika.

Substancje przeciwkrzepliwe
Substancje zapobiegajce lub utrudniajce powstawanie skrzepu nosz
nazw rodkw przeciwkrzepliwych. Krzepniciu krwi in vitro mona, jak
wspomniano, zapobiec usuwajc z niej jony wapnia. Uywa si w tym celu
substancji wicych wap, takich jak szczawian, cytrynian lub wersenian
sodowy.
'396

Silnym rodkiem przeciwkrzepliwym dziaajcym in vivo i in vitro jest

heparyna. Jest to sulfonowany wielocukier wytwarzany w komrkach tucznych, ktre znajduj si w licznych tkankach. Dziaanie jej polega na hamowaniu trombiny.
Do lekw przeciwkrzepliwych stosowanych w klinice nale take pochodne
kumaryny, ktre hamuj syntez protrombiny w wtrobie.

LIMFA
Limf (chonk) nazywamy pyn tkankowy, ktry wchodzi z przestrzeni
midzykomrkowych do naczy limfatycznych. Skad limfy jest zbliony do
skadu osocza, z tym e zawiera ona znacznie mniej biaka. Zastj limfy
doprowadza do jej krzepnicia i powstawania obrzkw.
Limfa z licznych naczy limfatycznych dostaje si ostatecznie prze przewd
piersiowy (ductus thoracicus) do krwi ylnej. Na drodze naczy limfatycznych
znajduj si liczne wzy chonne (limfatyczne) wytwarzajce limfocyty. Std
pochodzi wiksza cz limfocytw znajdujcych si we krwi.
Do naczy limfatycznych krezki w jamie brzusznej wchaniane s tuszcze
w postaci tzw. chylomikronw; nadaj one limfie odpywajcej z jelit podczas
trawienia tuszczu wygld mlezny.

ELEMENTY UPOSTACIOWANE KRWI

Krwinki czerwone (erytrocyty)

Krwinki czerwone maj ksztat dwuwklsych krkw o rednicy ok. 7,5
gruboci ok. 2 [xm. Widziane z boku maj ksztat biszkopta (ryc. 188). Tego
rodzaju ksztat zwiksza powierzchni krwinek. Krwinki czerwone s wytwarzane w szpiku kostnym czerwonym. U czowieka przed wydostaniem si do
krwi krwinki czerwone trac jdro komrkowe.
Liczba krwinek czerwonych w 1 mm 3 wynosi ok. 5,4 min u mczyzny i ok. 4,8
min u kobiety. Krwinki czerwone yj ok. 120 dni. Peni one w tym czasie
wan rol w przenoszeniu gazw krwi - tlenu i dwutlenku wgla, dziki
zawartemu w nich barwnikowi - hemoglobinie.
2,2 jjm

Ryc. 188. Wielko i ksztat krwinki czerwonej.

'397

Ryc. 189. Krwinki czerwone ukadajce si w rulony.

Komrka wtrobowa,
w ktrej nastpuje
sprzganie bilirubiny
z kwasem glukuronowym

Komrka
siateczkowo-rdbonkowa
gwiadzista
Bilirubina
porednia
nie przechodzi
przez nerk

Pcherzyk
ciowy

Jelito

ledziona

Krwinka czerwona

Ka
zabarwiony
na brzowo
Bilirubina porednia
<) nierozpuszczalna w wodzie

Kw. glukuronowy
^

Urobilinogen

Bilirubina bezporednia
0 zwizana z kw. glukuronowym
rozpuszczalna w wodzie

Ryc. 190. Model przemiany hemoglobiny. W ukadzie siateczkowo-rdbonkowym (US), ledzionie, w komrkach siateczkowo-rdbonkowych gwiadzistych hemoglobina ulega przemianie na bilirubin, bilirubina ta jest nierozpuszczalna w wodzie; w wtrobie zostaje ona poczona
z kwasem glukuronowym i zamienia si w posta rozpuszczaln, ktra przechodzi do ci.
W jelicie grubym pod dziaaniem bakterii bilirubina zamienia si w urobilinogen.

'398

Hemoglobina jest biakiem o ciarze czsteczkowym ok. 68 000. Hemoglobina wie tlen tworzc tzw. oksyhemoglobin, przy czym czsteczka 0 2 jest
dosy luno zwizana z elazem dwuwartociowym. Reakcji tej nie naley
utosamia z utlenieniem. Przy zadziaaniu na krew w organizmie bd poza
nim rodkw utleniajcych dwuwartociowy jon Fe ++ zamienia si na jon
trjwartociowy Fe + + + i taka hemoglobina, zwana methemoglobin, nie moe
ju peni roli przenonika tlenu.
Zwizana z tlenem hemoglobina, zwana oksyhemoglobin, ma kolor ywoczerwony nadajcy zabarwienie waciwe krwi ttniczej.
Przecitna zawarto hemoglobiny we krwi wynosi ok. 16 g w 100 ml
u mczyzny i ok. 14g/100 ml u kobiety. Zatem mczyzna wacy 70 kg ma we
krwi ok. 900 g hemoglobiny. Poniewa za okres ycia krwinki czerwonej mona
przyj 120 dni, kadego dnia ulega rozpadowi ok. 7,5 g hemoglobiny i tyle
musi na nowo powsta.
^
Wysuone" krwinki czerwone s niszczone w tzw. ukadzie siateczkowo-rdbonkowym, gwnie w ledzionie. Nastpuje przy tym odczenie od
hemoglobiny czci zwanej hemem i rozerwanie piercienia hemowego, ktry
zamienia si na biliwerdyn. U czowieka wiksza cz biliwerdyny ulega
przeksztaceniu na bilirubin, ktra w wtrobie zostaje sprzona z kwasem
glukuronowym i wydalona z ci. Wyzwolone przy rozpadzie hemu elazo
zostaje zatrzymane w ustroju i zuyte do ponownej syntezy hemu. Przy duych
stratach krwi dochodzi rwnoczenie do strat elaza i tzw. niedokrwistoci
niedobarwliwej. Brak elaza uniemoliwia wyprodukowanie dostatecznej
iloci barwnika krwi - hemoglobiny.
Niewielka cz bilirubiny zwizanej z kwasem glukuronowym przenika do
krwi - jest to tzw. bilirubina bezporednia, natomiast bilirubina wolna, ktra
nie przesza przez wtrob, jako trudniej rozpuszczalna w wodzie stanowi
bilirubin poredni. W warunkach prawidowych poziom bilirubiny cakowitej (bezporedniej i poledniej) we krwi nie przekracza 1,5 mg w 100 ml. Przy
wyszym jej steniu (ponad 2mg%) nastpuje odkadanie si tego barwnika
w tkankach i skrze powodujc taczk. Przyczyn taczki moe by
nadmierne wytwarzanie bilirubiny lub utrudnione jej wydalanie przez wtrob
lub drogi ciowe. W taczce spowodowanej hemoliz krwinek czerwonych
wzrasta poziom bilirubiny poredniej.

Krwinki pytkowe (pytki krwi, trombocyty)

Pytki krwi s to mae (rednicy 2 - 4 (im) fragmenty cytoplazmy oderwane
od olbrzymich komrek szpiku, tzw. megakariocytw. Krwinki pytkowe bior
udzia w procesie krzepnicia krwi; zawieraj one du ilo substancji
obkurczajcej naczynia krwionone-serotoniny. Krwinki pytkowe gromadz
si w miejscach uszkodzenia naczy, gdzie przylegaj do uszkodzonej ciany
naczyniowej i uwalniaj serotonin, ktra powoduje lokalny skurcz ciany
naczyniowej zmniejszajc krwawienie. 1 mm 3 krwi zawiera ok. 300 000 pytek.
'399

SZPIK KOSTNY
Szpik kostny wypeniajcy jamy szpikowe koci jest miejscem powstawania
krwinek czerwonych, granulocytw, pytek krwi oraz w maym stopniu - t a k e
limfocytw i monocytw.
Do 20 roku ycia szpik jest czynny we wszystkich kociach. Po tym okresie
szpik wypeniajcy jamy szpikowe koci dugich staje si nieczynny. Wskutek
nagromadzenia si w nim tuszczu czynny szpik czerwony", zamienia si na
nieczynny szpik ty".
Szpik zawiera dwa szeregi komrek - ukadu biaokrwinkowego (75%)
i czerwonokrwinkowego (25%). Komrki te stanowi rne etapy wyksztacania si ostatecznych komrek krwi. Okrelanie ich wzajemnych proporcji
ilociowych ma due znaczenie w hematologii.

KRWINKI BIAE
1 mm 3 krwi w warunkach prawidowych zawiera 4000-11 000 krwinek
biaych (leukocytw). Liczba ta stanowi tylko ma cz oglnych zasobw
tych krwinek w ustroju. Due ich zapasy s stale zgromadzone w szpiku
kostnym, ledzionie i wzach chonnych, skd pod wpywem odpowiedniego
bodca mog by natychmiast wyrzucone do krwi, gdzie ich liczba moe si
zwikszy nawet dziesiciokrotnie. Pod wpywem odpowiednich bodcw
moe si take zwikszy wytwarzanie leukocytw.
W zalenoci od wygldu i budowy dzielimy leukocyty na kilka rodzajw.
Najwiksz grup stanowi granulocyty, zwane tak dlatego, e zawieraj
w cytoplazmie liczne ziarnistoci. Zalenie od sposobu, w jaki owe ziarnistoci
si barwi, odrniamy granulocyty obojtnochonne, kwasochonne i zasadochonne. Najwicej, bo 50-70% cakowitej liczby krwinek biaych, jest
granulocytw obojtnochonnych. Granulocyty kwasochonne stanowi 14%, za zasadochonne - tylko ok. 0,4% cakowitej liczby krwinek biaych.
Mode granulocyty maj jedno jdro w ksztacie paeczki lub podkowy;
w miar dojrzewania jdra granulocytw staj si wielopatowe (segmentowane).
Oprcz granulocytw we krwi obwodowej znajduj si jeszcze dwa rodzaje
krwinek biaych jednojdrzastych. S to: 1) limfocyty - komrki o duym
okrgym jdrze i maej iloci cytoplazmy (20-40% wszystkich leukocytw)
oraz 2) monocyty - komrki o duej iloci bezziarnistej cytoplazmy i jdrze
okrgym lub owalnym, podobnym do kbka jedwabiu.
Granulocyty s wytwarzane w szpiku kostnym. Komrki obojtnochonne
wchodz do ukadu krenia i przebywaj we krwi przecitnie ok. 7 h. Ich
cakowity okres przeycia wynosi ok. 30 h. Dua liczba tych krwinek przenika do
przewodu pokarmowego i opuszcza t drog ustrj. Granulocyty obojtnochonne mog si przedostawa przez cian naczy wosowatych do tkanek.
Proces ten jest samoistny i nazywa si diapedez, a nastpuje zwykle pod
'400

w p y w e m pewnych zwizkw chemicznych powstajcych w zakaonych tkankach.

Granulocyty te w duej iloci otaczaj bakterie lub inne ciaa obce usiujc je
zniszczy. W ognisku zakaenia i wok niego wytwarza si zwykle pyn
zoony z milionw fagocytw - w wikszoci krwinek biaych obojtnochonnych, bakterii i produktw ich rozpadu, zwany rop.
W przebiegu zakaenia ustroju bakteriami zwiksza si liczba granulocytw
krcych we krwi, co spowodowane jest mobilizacj ich do krwi przez czynnik
zakany.

Limfocyty
Wiksza cz limfocytw wytwarzany jestwwzach chonnych (limfatycznych) i ledzionie; stosunkowo niewielka c z - w szpiku kostnym. Limfocyty
nale do komrek immunokompetentnych - tj. zdolnych do wytwarzania
przeciwcia, o czym bdzie mowa dalej. Odrnia si limfocyty mae i due.
Limfocyty mae (rednicy 6-10 jim) wygldaj prawie jak jdra komrkowe
otoczone znikom iloci cytoplazmy. Limfocyty due maj rednic ok. 12-16
[xm o jdrze jajowatym i nieco wikszej iloci przejrzystej cytoplazmy.

Monocyty
Monocyty s czynnymi fagocytami, podobnie jak granulocyty obojtnochonne.
UKAD SIATECZKOWO-RDBONKOWY
Wspln nazw ukadu siateczkowo-rdbonkowego obejmuje si komrki obdarzone zdolnoci fagocytarn wystpujce w wtrobie (komrki Kupffera), ledzionie, szpiku kostnym, wzach chonnych. Komrki te pochaniaj
due czsteczki koloidalne, co wykorzystane zostao do bada scyntygraficznych wtroby. Radioaktywne zoto w roztworze koloidalnym, wstrzyknite
doylnie, wychwytywane jest przez te komrki w wtrobie, co pozwala
uwidoczni wielko, ksztat i zlokalizowa ewentualne guzy w wtrobie.

MECHANIZMY OBRONNE KRWI

Jeeli do ustroju dostanie si obce biako, a to jest bardzo czsto rwnoznaczne z wtargniciem niebezpiecznych dla ycia drobnoustrojw chorobotwrczych, nastpuje wwczas szereg reakcji obronnych ujmowanych ogln
nazw reakcji immunologicznej. Istota jej polega na wytworzeniu substancji,
ktre reaguj z wtargnitym do ustroju ciaem obcym, tak aby je unieszkodliwi i wydali.
26 - Anatomia i fizjologia

401

Antygeny
Czynniki wywoujce reakcje immunologiczne nazywamy antygenami. Pod
wzgldem chemicznym s to najczciej substancje biakowe poczone
z lipidami lub wglowodanami. Niekiedy antygenem moe by take substancja niebiakowa; przypuszcza si jednak, e po to, aby wywoa reakcj
immunologiczn, musi ona najpierw poczy si z jakim biakiem ustroju.
Ustrj rozpoznaje wasne biaka i nie reaguje na nie, jeeli jednak takie wasne
biako poczy si z jak inn substancj obc, np. penicylin, wwczas staje
si dla ustroju o b c e " - nabiera cech antygenu.
W niektrych sytuacjach, z przyczyn niezupenie jeszcze poznanych, antygenem moe sistawasne biako. Powstajca wwczas reakcja immunologiczna staje si podoem tzw. chorb autoimmunologicznych (chorb z autoagresji).

Przeciwciaa
Wtargnicie do ustroju antygenu pociga za sob wytwarzanie swoistego
przeciwciaa, ktrym jest biako o budowie chemicznej dopasowanej do
danego antygenu jak klucz do zamka". Przeciwciaa takie mog kry
w surowicy krwi we frakcji gamma-globulinowej albo te pozostawa zwizane z niektrymi tkankami.
Mechanizm powstawania przeciwcia
Mechanizm powstawania przeciwcia jest dzi przedmiotem intensywnych
bada i w ostatnich latach dokonano w tej dziedzinie duego postpu. Rzecz
w tym, i te, skdind bardzo korzystne dla organizmu reakcje obronne,
stanowi rwnoczenie najwiksz przeszkod dla skutecznego przeszczepiania narzdw, powodujc odrzucanie przeszczepw. Wedug dzisiejszych
pogldw kluczow rol w t y c h reakcjach.odgrywaj limfocyty. Antygen styka
si w ustroju z milionami limfocytw, ktre maj rnorodnie uksztatowane
struktury chemiczne na swej powierzchni. Zetknicie si limfocytu, ktrego
uksztatowanie powierzchni pasuje" do struktury chemicznej antygenu,
pobudza (warunkuje) limfocyt do szybkiego mnoenia si i produkcji przeciwcia. Limfocyty ulegaj przy tym przemianie na komrki plazmatyczne i te
dopiero s miejscem wytwarzania przeciwcia wyzwalanych do krwi w postaci
swoistej globuliny.
Z przyczyn dotychczas nie znanych zdarza si niekiedy tak, e jedna taka
komrka plazmatyczna zaczyna si rozmnaa w sposb nie kontrolowany
i wypierajc niejako wszystkie inne plazmocyty nabiera cech nowotworu
zwanego plasmocytoma (szpiczak). Takie komrki produkuj w duej iloci
jeden rodzaj biaka o charakterze przeciwciaa, niepotrzebnego zreszt ustrojowi. Uzyskane wanie z takich przypadkw due iloci jednorodnego biaka
umoliwiy badaczom dokadne poznanie budowy chemicznej i struktury
przestrzennej przeciwcia.
'402

Grasica
Grasica opisana w innym miejscu (p. str. 515), we wczesnym okresie ycia,
jest pierwotnym rdem limfocytw, ktre wywdrowuj z niej, tworzc w rnych miejscach kolonie - w wzach chonnych, ledzionie, szpiku kostnym,
migdakach, wyrostku robaczkowym.

Reakcja antygen - przeciwciao

Reakcja przeciwciaa z antygenem jest skierowana na zniszczenie lub
unieszkodliwienie antygenu. Jeeli antygen jest zwizany z przeszczepion
tkank, nastpuje obumarcie i odrzucenie przeszczepu. Jeeli antygen zlokali-

Ryc. 191. Schemat dziaania przeciwcia - wizanie antygenw powierzchniowych przez przeciwciaa w kompleksy ulegajce wytrceniu.

'403

zowany jest na powierzchni pojedynczej komrki bakteryjnej w jej bonie, to

pod wpywem swoistego przeciwciaa moe nastpi jej rozpuszczenie, unieruchomienie, obumarcie, aglutynacja lub zostaje umoliwiona fagocytoza poarcie obcej komrki przez makrofagi.
Czsto reakcja antygen-przeciwciao wywouje w ustroju due zaburzenia,
dajce znane objawy chorb uczuleniowych, czyli alergicznych. Dzieje si to
zwaszcza wtedy, gdy przeciwciaa s zwizane z komrkami w naczyniach
krwiononych lub drogach oddechowych. W wyniku reakcji antygen-przeciwciao nastpuje uszkodzenie komrek gospodarza. Wydzielaj si przy t y m
pewne substancje (histamina, serotonina), ktre powoduj np. skurcz oskrzeli
(dychawica oskrzelowa), rozszerzenie naczy bony luzowej nosa (katar
sienny), uszkodzenie naczy wosowatych skry (pokrzywka).
Pomimo tych niekiedy niekorzystnych zjawisk ubocznych reakcji antygen-przeciwciao odpowied immunologiczna ustroju jako podstawowy mechanizm obronny jest niezwykle wana dla ycia. Mode zwierzta, ktrym
usunito grasic, pozostaj niezdolne do wytwarzania przeciwcia i szybko
gin z powodu inwazji drobnoustrojw. Przed mierci moe je uchroni tylko
hodowla w warunkach cakowicie jaowych.

GRUPY KRWI I PRZETACZANIE KRWI

Odczyny immunologiczne, majce na celu obron organizmu przed inwazj
cia obcych, jak ju wspomniano, stoj na przeszkodzie w przeszczepianiu
tkanek od jednego osobnika do drugiego. Pierwsz tak tkank, ktr sprbowano przeszczepia w wikszej iloci z jednego organizmu do drugiego/bya
krew. Problemy immunologiczne, jakie przy tym wyniky, okazay si stosunkowo proste. Stwierdzono, e biaka osocza u rnych ludzi s pod wzgldem
antygenowym tak bardzo do siebie podobne, e po przetoczeniu do innego
ustroju nie wywouj powstawania przeciwcia. Inaczej ma si rzecz z krwinkami czerwonymi. Pod wzgldem antygenowym krwinki czerwone rnych ludzi
rni si midzy sob. Zalenie od tego, jaki rodzaj antygenu ma na swej
powierzchni krwinka czerwona, istnieje szereg rnych gatunkw krwinek.
Z praktycznego punktu widzenia wane s jednak tylko trzy antygeny, ktre
oznacza si symbolami A, B i Rh, poniewa tylko te antygeny wywouj
powaniejsze reakcje immunologiczne. Inne antygeny, ktrych liczba siga ju
siedemdziesiciu, s tak sabe", e mona ich nie bra pod uwag, chocia
przed kadym przetoczeniem wykonuje si tzw. prb krzyow, o czym
wspomnimy dalej.
W wietle tego, co powiedzielimy wyej o reakcji antygen-przeciwciao,
jest rzecz oczywist, e surowica krwi nie moe zawiera przeciwcia przeciwko wasnym krwinkom. Poniewa przeciwciaa te powoduj zlepianie si
krwinek "zerwonych (aglutynacj), nazywamy je aglutyninami. Z przyczyn
niezupenie jasnych we krwi osb, ktrych krwinki nie posiadaj antygenu
A lub B, wkrtce po urodzeniu powstaj przeciwko nim przeciwciaa, mimo e
'404

osoby te nie byy przeciwko nim uczulone. Reasumujc: ze wzgldu na rodzaj

antygenu zawartego w krwinkach czerwonych odrnia si cztery rne grupy
krwi: A, B, AB i 0.
Osoba z grup krwi A zawiera w surowicy przeciwciaa (aglutyniny) anty B.
Osoba z grup krwi B - zawiera w surowicy aglutyniny anty A.
Osoba z grup krwi AB - nie zawiera w surowicy aglutyniny anty A, ani
anty B.
Osoba z grup krwi 0 - zawiera aglutyniny zarwno anty A, jak i anty B.
Nieco inaczej przedstawia si sprawa z antygenem Rh.
Krwinki kadej z tych grup (A, B, AB i 0) mog zawiera jeszcze antygen Rh.
Osoby bez tego antygenu w krwinkach nie maj przeciwciaa anty Rh, dopki
nie przetoczy im si krwinek czerwonych zawierajcych ten antygen. Kade
nastpne przetoczenie krwinek Rh + wywoa ju ich aglutynacj.

A (anty B)

B (anty A)

A (anty B)

B (anty A)

'

A (anty B)

A (anty B)

B (anty A)

AB

B (anty A)

Ryc. 192. Oznaczanie grup krwi. 1- Nie ma aglutynacji ani w surowicy grupy B (anty A) - k r w i n k i
nale do grupy 0 . 2 - Aglutynacja wystpuje tylko w surowicy grupy B (anty A) - k r w i n k i nale do
grupy krwi A. 3- Aglutynacja w surowicy grupy A (anty B) - krwinki nale do krwi grupy B. 4Aglutynacja w obu surowicach wzorcowych (anty A i anty B) - krwinki nale do krwi grupy AB.

'405

Z w y w o d w tych wynikaj reguy, jakimi kierujemy si przy przetaczaniu

krwi:
1. Mona przetacza krew jednoimienn.
2. Osoba z grup krwi AB jest uniwersalnym biorc, poniewa nie ma
w surowicy przeciwcia anty A ani anty B, mona jej poda krew wszystkich
grup.
3. Osoba z grup krwi 0 jest uniwersalnym dawc. Krew tej grupy mona
przetacza wszystkim biorcom.
4. Krew grupy A mona przetacza biorcy z grup A i AB.
5. Krew grupy B mona przetacza biorcy z grup B i AB.
6. Krew grupy AB mona przetacza tylko biorcy z grup AB.
7. Osobom z grup Rh" (Rh minus) nie naley przetacza krwi grupy Rh + .
Z powyszego zestawienia wida, e najlepsza" dla celw transfuzji jest
krew grupy 0 (Rh"). Trzeba jednak pamita o tym, e osocze grupy 0 zawiera
przeciwciaa anty A i antyB i przetoczenie bardzo duej iloci takiej krwi moe
spowodowa aglutynacj krwinek wasnych biorcy.
W kadym przypadku przed przetoczeniem krwi wykonuje si tzw. prb
krzyow, polegajc na zmieszaniu krwi dawcy z osoczem lub surowic
biorcy.
Oznaczanie grup krwi wykonuje si na szkieku podstawowym lub na biaej
pytce porcelanowej w ten sposb, i miesza si badane krwinki z wzorcowymi
surowicami znanej grupy i surowic anty Rh o wysokim mianie przeciwcia
i obserwuje si, z jakim wzorcem nastpuje aglutynacja. Szczegowe przepisy znajduj si w podrcznikach technik laboratoryjnych.

UKAD N E R W O W Y

Jedn z podstawowych waciwoci ywej materii jest pobudliwo, tj.

zdolno reagowania na bodce w sposb zapewniajcy cigo procesw
yciowych. Zdolnoci t w najwyszym stopniu obdarzony jest ukad nerwow y , dziki czemu zajmuje on w ustroju szczeglne miejsce. Ukad nerwowy
utrzymuje czno organizmu ze wiatem zewntrznym. czno ta jest
niezbdna dla ycia, gdy ze rodowiska zewntrznego ustrj czerpie substancje dla budowy wasnego ciaa i podtrzymania podstawowych procesw
yciowych, jak rwnie dlatego by unikn czynnikw tego rodowiska zagraajcych yciu.
Ukad nerwowy integruje czynnoci poszczeglnych narzdw i ukadw
narzdw tworzc z organizmu jedn cao, ktrej skadniki harmonijnie ze
sob wsppracuj.
Czynnoci ukadu nerwowego umownie daj si podzieli na dwie kategorie
- jedna z nich, nastawiona na czno ze wiatem zewntrznym, odbiera ze
rnorodne informacje za porednictwem narzdw zmysw oraz zarzdza
aparatem ruchowym, umoliwiajc poruszanie si w przestrzeni i reagowanie
w sposb celowy na bodce zewntrzne; druga - polega na regulowaniu
przemiany materii i czynnoci narzdw wewntrznych organizmu.
Czynnociami pierwszej kategorii zarzdza ukad nerwowy somatyczny
(soma-ciao), drugiej - u k a d nerwowy autonomiczny ( a u t o s - s a m + nomos
- prawo, tj. samorzdzcy si), zwany take ukadem wegetatywnym. Dziaalno obu tych ukadw jest koordynowana na wszystkich pitrach ukadu
nerwowego.

NEURON
Podstawowym elementem ukadu nerwowego jest komrka nerwowa
z odchodzcymi od niej wypustkami. W roku 1891 niemiecki anatom, W.
Waldayer, nazwa taki element neuronem. Rycina 194 przedstawia powikszony schemat neuronu. Widnieje na nim bakowate ciao komrkowe, od
ktrego na obwodzie odchodzi szereg rozgaziajcych si wypustek. Liczne
krtkie wypustki tworzce drzewkowate rozgazienia nazywaj si dendrytami. Jedna wypustka jest duga, pokryta zwykle tuszczow jasn otoczk, tzw.
osonk mielinow, i nosi nazw neurytu lub aksonu. Niektre aksony osigaj dugo jednego metra.
Pojcie o wzajemnych proporcjach poszczeglnych czci neuronu moe
da nastpujce porwnanie: gdyby ciao neuronu, ktrego akson biegnie do
mini stopy, miao wielko piki tenisowej, to dendryty zajyby przestrze
'407

rwn pokojowi mieszkalnemu redniej wielkoci, a akson miaby dugo ok.

1,5 km przy rednicy przekroju 1 cm. W rzeczywistoci maksymalna przestrze, jak zajmuje neuron ze wszystkimi wypustkami w orodkowym ukadzie nerwowym, nie przekracza kilku tysicznych cm 3 . Ukad nerwowy zbudowany jest z olbrzymiej iloci neuronw - liczb ich szacuje si na ok. 30 mld.
Pod wzgldem czynnociowym neurony dziel si na czuciowe, ruchowe
i porednie.
Dla atwiejszego zrozumienia zasady funkcjonowania ukadu nerwowego
porwnuje si go czsto do komputera elektronowego. Neurony ruchowe
mona wwczas nazwa urzdzeniami wyjciowymi, neurony czuciowe urzdzeniami wejciowymi, za wszystko, co jest pomidzy nimi, stanowi
neurony porednie. Niektre neurony czuciowe zaopatrzone s na obwodzie
w specjalne urzdzenia - czujniki, przystosowane do odbierania i przekazywania tych informacji, ktre potrafi przyjmowa nasze zmysy, a wic temperatury, cinienia, wiata, barwy, skadu chemicznego pokarmu (smak), powietrza (zapach) itp.
Zadanie neuronw czuciowych polega na odebraniu i ocenie siy tych
wszystkich bodcw i przeksztaceniu ich w rodzaj elektrochemicznego sygnau, ktry zostaje nastpnie przesany dla dalszego przetworzenia w ukadzie
nerwowym. Tak np. prciki i czopki w siatkwce oka zawieraj pewn
substancj chemiczn, ktra pod w p y w e m wiata ulega rozpadowi, podobnie jak zwizki srebra w kliszy fotograficznej. Produkt tego rozpadu stanowi
bodziec powodujcy zmiany elektryczne w neuronie, przekazywane do odpowiednich orodkw w mzgu. Inne rodzaje wyspecjalizowanych czujnikw,
zwane w fizjologii receptorami, odbieraj i mierz natenie takich dziaa, jak
ciepo, zimno, bl itd.
Wszystkie tak bardzo rne rodzaje informacji zostaj przetworzone w jeden
rodzaj bodcw elektrycznych - podobnie jak w komputerze elektronowym
wszystkie wprowadzone informacje musz by przeoone na odpowiedni
jzyk dajcy si zamieni na impulsy elektryczne lub w telewizji - obraz
i dwik - musz zosta zamienione na fale elektromagnetyczne.
Takie same impulsy elektryczne wysyaj neurony ruchowe, czyli efektorowe do mini. Impulsy te zostaj odczytane" jako odpowiednie rozkazy dla
skurczu poszczeglnych mini lub grup miniowych dajcych w efekcie
zamierzone ruchy.
Aby zrozumie mechanizm dziaania ukadu nerwowego, naley dokadnie
zapozna si z czynnoci pojedynczego neuronu. Rne jego czci maj
rne funkcje. Tak wic neuryt, czyli akson, przewodzi impulsy powstajce
w ciele komrkowym do jakiego innego miejsca, najczciej do innego
neuronu lub wkna miniowego. Akson mona porwna do kabla tworzcego pewien obwd elektryczny. Po dojciu do miejsca przeznaczenia akson
dzieli si na liczne gazki, ktre nawizuj kontakt z dendrytami lub bezporednio z ciaem komrkowym innego neuronu. W miejscu takiego kontaktu
znajduje si specjalne urzdzenie do przekazywania bodcw z jednego
neuronu na drugi, zwane synaps.
'408

Proces przewodzenia bodcw we wknach nerwowych jest zupenie

niepodobny do rozchodzenia si impulsw w kablach obwodw elektrycznych. Mona go raczej porwna ze zjawiskiem zachodzcym w zapalonym na
jednym kocu loncie z t rnic, i lont mona uy dla wyzwolenia reakcji
(wybuchu) tylko jeden raz, natomiast wkno nerwowe moe by uyte
natychmiast ponownie po przejciu pojedynczego impulsu.
Tak jak wzdu zapalonego lontu przesuwa si pewna reakcja chemiczna
(spalanie si atwopalnego materiau), podobnie pobudzenie i wdrwka
impulsu wzdu nerwu polegaj na szybkim przesuwaniu si w okrelonym
kierunku pewnej reakcji fizykochemicznej, wyraajcej si zmian rnicy
potencjau pomidzy wntrzem i zewntrzn powierzchni bony pokrywajcej wkno nerwowe. W stanie spoczynku owa rnica potencjaw wynosi ok.
minus 70 miliwoltw. Jest ona wynikiem rnego stenia jonw sodu
i potasu po obu stronach wspomnianej bony (ryc. 193).
Mwimy, e bona komrkowa jest spolaryzowana. Powstanie w pewnym
punkcie bodca nerwowego polega na zmniejszeniu owej rnicy potencjaw, czyli depolaryzacji nerwu w danym punkcie poniej 70 miliwoltw.
Nastpuje przy tym naga zmiana przepuszczalnoci bony komrkowej,
pozwalajca jonom sodowym wnika z zewntrz przez bon, za jonom
potasowym wychodzi na zewntrz bony. To przemieszczanie si jonw sodu
i potasu przez bon przesuwa si wzdu wkna nerwowego, powodujc
depolaryzacj coraz to nowego punktu wkna. Ta nienormalna przepuszczalno bony dla jonw sodu i potasu jest zjawiskiem chwilowym, trwajcym
uamek sekundy, po ktrym zostaj w danym punkcie odtworzone warunki
pierwotne (polaryzacja) i odcinek ten odzyskuje ponownie zdolno pobudzenia.
4444+-H- + +-l--t+4++++4 + +4+4

:
4- -H-*-H-+'-
++!- + <t- + -n-.
-+- -i- h -- -i- +
+ 4- 4-4- 4- 4- 4- +4- +4- 4-4-4-+ 4y ^ y J p ^ - p ^

Ryc. 193. Schemat wdrwki pobudzenia w nerwie (opis w tekcie).

'409

Prdko, z jak opisany wyej bodziec, przesuwa si wzdu wkna

nerwowego w rnych aksonach jest rna i waha si od 4 do 400 km/h.
Bardzo wan cech przewodzenia bodcw w aksonie jest to, e pobudzenie w czasie wdrwki wzdu aksonu nie zanika ani nie traci swej siy
w odrnieniu np. od sygnaw elektrycznych przesyanych np. przez kable
telefoniczne na due odlegoci. Dzieje si tak dlatego, e przewodzenie
bodca jest zwizane ze zuyciem, minimalnej wprawdzie, energii pochodzcej z procesw chemicznych przemiany, doprowadzajcych do powstania
rnicy ste sodu i potasu po obu stronach bony komrkowej.
Skomplikowany ukad pocze olbrzymiej liczby neuronw w ukadzie
nerwowym posuguje si zatem jednolitym sposobem przekazywania sygnaw. Rodzaj tych informacji (wiato, zapach, smak, dwik itd.) oraz rozkazw
zostaje odczytany zalenie od tego, jakie neurony czy grupy neuronw zostay
pobudzone.
Neurony musz przekazywa jednak nie tylko pobudzenie, ale take jego si
- potrafimy nie tylko odrni wiato, dwik itp., lecz take oceni jego
natenie. Natura rozwizaa ten problem w ten sposb, i sia bodca zostaje
przeoona na czstotliwo impulsw nerwowych. Sabe bodce wywouj
impulsy o maej czstotliwoci (kilka impulsw na sekund), bodce silne
powoduj powstawanie impulsw o duej czstotliwoci (kilkaset na sekund). W ten sposb jeden i ten sam rodzaj impulsw, przekazywany z rn
Konwergencja

Dywergencja

A
Ryc. 194. Zbieno i rozbieno neuronw. A - Aksony trzech neuronw tworz kontakt
synaptyczny z jedn komrk nerwow. S- Jeden akson tworzy poczenia z komrkami trzech
neuronw (wg Grollmana).

'410

czstotliwoci, dostarcza informacji zarwno o rodzaju sygnau, jak i nateniu.

Zupenie inny rodzaj zjawisk nastpuje, gdy bodziec wdrujcy wzdu
wkna nerwowego nadejdzie do miejsca zetknicia si aksonu jednego
neuronu z ciaem komrkowym lub dendrytem innego neuronu. Miejsce takie
nazywa si synaps. Schematyczn budow synapsy ilustruje ryc. 194.
Na rycinie tej wida, e akson neuronu przekazujcego bodziec nie styka si
z ciaem komrki odbierajcej bodziec, lecz istnieje pomidzy nimi mikroskopijna szczelina. Bodziec nerwowy pokonuje t szczelin za pomoc specjalnego przenonika chemicznego. Kady nadchodzcy do synapsy bodziec elektryczny powoduje wydzielanie si minimalnej iloci pewnej substancji przekanikowej, ktra przepywa na drug stron szczeliny synaptycznej, zmieniajc
w podobny sposb redystrybucj jonw sodu i potasu po obu stronach bony
komrkowej ciaa neuronu i zwizan z tym zmian adunku elektrycznego
w protoplazmie ciaa neuronu. Wiemy ju, e taka chwilowa zmiana potencjau
jest rwnoznaczna z impulsem nerwowym. W ciele komrkowym w impuls
rozchodzi si w ciele neuronu w cigu okoo milisekundy.
Istnieje jednak pewna istotna rnica pomidzy rozchodzeniem si bodca
w aksonie a pobudzeniem wyzwalanym w synapsie. Pobudzenie aksonu ma
charakter zjawiska okrelanego wfizjologii jako wszystko albo n i c " - bodziec,
jeeli jest dostatecznie silny, wyzwala zawsze t sam reakcj; jeeli jest zbyt
saby, reakcji tej nie jest w stanie zapocztkowa. W synapsie natomiast kady
nadchodzcy bodziec powoduje przejcie na drug stron szczeliny synaptycznej, pewnej porcji substancji przekanikowej, ktra rozkada si stosunkowo
powoli.
Rzecz w tym, e na ciele komrkowym jednego neuronu znajduje zakoczenie zwykle wiksza liczba aksonw i rzadko neuron zostaje pobudzony przez
bodziec nadchodzcy z jednego tylko aksonu. Nadchodzce rwnoczenie lub
w bardzo krtkich odstpach czasu, bodce, z ktrych kady powoduje
wyzwolenie si pewnej iloci substancji przekanikowej utrzymujcej si
w stanie czynnym ok. 5-10 ms, powoduje zsumowanie si tych pojedynczych
efektw.
W ten sposb neuron odbiorczy staje si swego rodzaju wzmacniaczem
sumujcym" rnych nadchodzcych sygnaw, wywoujc reakcj wzmocnion w postaci serii bodcw o zwikszonej czstotliwoci, przekazywanej do
swego aksonu. Na schematach ilustrujcych ten proces przedstawia si
zwykle tylko acuch zoony co najwyej z kilku neuronw, w rzeczywistoci
jednak bodce czuciowe pyn bezustannie do neuronw porednich przez
wielk liczb przylegych wkien nerwowych.
Natura zastosowaa w ukadzie nerwowym system przewodzenia przez
liczne rwnolege kanay, dziki czemu uszkodzenie kilku komrek nerwowych
nie odbija si w istotniejszym stopniu na wykonywanej przez nie czynnoci,
poniewa mog one by przejte przez kanay rwnolege.
Mwilimy dotychczas o pobudzeniu neuronu przez nadchodzcy bodziec.
Obok tego istniej w ukadzie nerwowym neurony, ktre pod wpywem
'411

nadchodzcych do nich bodcw zostaj jak gdyby pobudzone negatywnie",

tj. reaktywno ich nie zwiksza si, lecz przeciwnie- zmniejsza; mwimy, e
nastpuje w nich hamowanie. Wyobraamy sobie w proces w t e n sposb,e
nadchodzcy do takiego neuronu bodziec wyzwala substancj chemiczn,
ktra nie uatwia, lecz odwrotnie - utrudnia przechodzenie jonw sodu
i potasu przez bon komrkow. Typowy neuron poredni otrzymuje bodce
zarwno od licznych neuronw pobudzajcych, jak i hamujcych. Jego
aktualny stan - pobudzenie lub hamowanie - zaley od wypadkowej wszystkich nadchodzcych bodcw pobudzajcych i hamujcych.
Dziki powyszym waciwociom przewodzenia synaptycznego neuron
wykazuje w pewnych okolicznociach waciwoci urzdzenia o zmiennym
progu pobudliwoci. Jeeli szereg sabych sygnaw pobudzajcych zsumuje
si do wartoci zblionych do progu wyadowania, to wwczas bardzo saby
dodatkowy impuls moe wystarczy dla wywoania powstania potencjau
czynnociowego neuronu i odwrotnie - obecno bodcw hamujcych
z niektrych zakocze moe spowodowa, e neuron staje si niewraliwy na
inne sygnay pobudzajce, ktre normalnie wystarczyyby dla pobudzenia.
Widzimy zatem, i neuron ma zdolno dodawania i odejmowania rnych
bodcw przez podwyszanie lub obnianie progu pobudliwoci.

RDZE KRGOWY
Rdze krgowy (medulla spinalis) ma ksztat grubego sznura, nieco spaszczonego w kierunku strzakowym, o przecitnej rednicy 1 cm, barwy biaej
o ciarze ok. 30 g. Umieszczony jest w kanale krgowym. Rozpoczyna si on
bez wyranej granicy od rdzenia przeduonego i rozciga na przestrzeni okoo
45 cm, od I krgu szyjnego do grnej krawdzi II krgu ldwiowego, gdzie
koczy si stokiem rdzeniowym. Rdze nie wypenia wic kanau rdzeniowego cakowicie, lecz jest od niego krtszy.
Od rdzenia odchodz parzyste nerwy rdzeniowe (nervi spinales). Poszczeglne otwory midzykrgowe, przez ktre wychodz odpowiednie nerwy
rdzeniowe, s przesunite wzgldem rdzenia ku doowi. Wskutek tego nerwy
wychodzce z dolnych odcinkw rdzenia, zanim osign waciwe otwory
midzykrgowe, biegn na znacznej przestrzeni wewntrz kanau krgowego.
Zesp tych nerww, otaczajcych ni kocow, nosi nazw ogona koskiego
(cauda equina). W zalenoci od okolicy rdzenia, z ktrej odchodz nerwy,
rozrniamy w nim czci: szyjn, piersiow, ldwiow i krzyowo-guziczn.
rednica rdzenia nie jest rwnomierna na caej jego dugoci. W odcinkach,
z ktrych wychodz korzenie nerww przeznaczonych dla koczyn, rdze ma
dwa wrzecionowate zgrubienia: zgrubienie szyjne - na przestrzeni od II krgu
szyjnego do II krgu piersiowego, oraz zgrubienie ldwiowe, cignce si od
X do XII krgu piersiowego.
Na powierzchni zewntrznej rdzenia widniej w linii przyrodkowej dwie
bruzdy: gbsza od przodu, zwana szczelin porodkow przedni, oraz
'412

Ryc. 195. Rdze krgowy (1:1): A - w i d o k od przodu, B- widok z boku.

pytsza od tyu - bruzda porodkowa tylna. Dziel one rdze na dwie

symetryczne poowy: praw i lew.
Na powierzchni kadej poowy rdzenia zaznacza si: od przodu poduna
linia, zwana bruzd boczn przedni, z ktret wychodz korzenie ruchowe
nerww rdzeniowych, oraz od tyu bruzda boczna tylna, wzduz ktrej wchodz do rdzenia korzenie czuciowe nerww rdzeniowych. Wymienione bruzdy
'413

dziel kad poow rdzenia na trzy sznury: przedni, boczny i tylny. S one
utworzone przez pczki wkien nerwowych, przebiegajce podunie
w rdzeniu.
Korzenie brzuszne (radices ventrales) skadaj si z wkien ruchowych,
zdajcych do mini szkieletowych. W skad korzeni grzbietowych (radices
dorsales) wchodz wkna czuciowe, idce od komrek pooonych w odpowiednich zwojach rdzeniowych (ganglia spinalia). Korzenie brzuszne i grzbietowe cz si ze sob bocznie od zwoju rdzeniowego, tworzc mieszany nerw
rdzeniowy (nervus spinalis).
U czowieka wychodzi z rdzenia 31 par nerww: 8 szyjnych, 12 piersiowych,
5 ldwiowych, 5 krzyowych i 1 para nerww guzicznych. Kadej parze
nerww odpowiada odcinek, zwany segmentem rdzeniowym. Poszczeglne
segmenty oraz nerwy rdzeniowe oznacza si pierwsz liter aciskiej nazwy
odcinka z podaniem kolejnej liczby segmentu, np. Ct (cervicalis primus) pierwszy szyjny, Jh3 (thoracalis tertius-trzeci piersiowy), l_5 (lumbalisquintus
- pity ldwiowy), S3 (sacralis tertius - trzeci krzyowy), C0 (coccygeus guziczny).
Budowa wewntrzna rdzenia nie jest jednorodna. Na przekroju poprzecznym ukazuje si ciemniejsza cz porodkowa w ksztacie motyla lub litery H,
zwana istot szar (substantia grisea), oraz otaczajca j na ksztat paszcza
istota biaa (substantia alba). Zasadniczym skadnikiem istoty szarej s ciaa
komrek nerwowych; istota biaa stanowi skupienie opisanych ju wyej
pczkw wkien nerwowych, poczonych w sznury. W istocie szarej rozrniamy supy przednie i tylne, ktre na przekroju maj ksztat rogw przednich
i tylnych, oraz istot szar rodkow, skupion wok cigncego si wzdu
caego rdzenia kanau rodkowego. Kana ten czy si u gry z komorami,
lecymi wewntrz mzgowia. W odcinku piersiowym pomidzy supem
przednim a tylnym istoty szarej wystpuje jeszcze sup boczny.
W obrbie supw przednich istoty szarej znajduj si due komrki jder
ruchowych, ktrych neuryty wychodz z rdzenia w skadzie korzeni brzusznych. W zrbie supw bocznych odcinka piersiowego wystpuje znacznie
mniejsze skupienie komrek stanowicych jdro wspczulne rdzeniowe.
U podstawy supw tylnych ley zesp komrek, tworzcych tzw. jdro
grzbietowe. Neurony wchodzce w skad tego jdra stanowi czon, wczony
pomidzy neurony czuciowe a ruchowe rdzeniowego uku odruchowego.
Istota biaa utworzona jest z wkien nerwowych, skupionych w rdzeniu
w tzw. sznury. Istota biaa jest najlepiej rozwinita w odcinku szyjnym
i piersiowym. W skad jej wchodz wkna wstpujce, tj. takie, ktre przewodz bodce w kierunku mzgu, i wkna zstpujce, przewodzce bodce
w kierunku odwrotnym. Zespoy wkien przewodzce identyczne podniety
w tym samym kierunku nosz nazw drg nerwowych. Odrniamy wrd
nich drogi zstpujce, czyli odmzgowe, i wstpujce, czyli domzgowe.
Pierwsze przebiegaj w sznurach przednich rdzenia, drugie - w sznurach
tylnych; sznury boczne zawieraj drogi obu rodzajw.
'414

Orodki rdzenia krgowego

Orodki rdzeniowe s rozmieszczone odcinkowo, tzn. pewne odcinki rdzenia zaopatruj okrelone odcinki (metamery) ciaa w nerwy czuciowe, ruchowe, wydziel nicze i naczynioruchowe.
Do najwaniejszych orodkw rdzenia nale orodki ruchowe koczyn
i tuowia. Rozmieszczenie ich w rdzeniu przedstawia si nastpujco:
a) orodek ruchw przepony, tj. zesp komrek, od ktrych odchodz
wkna nerwu przeponowego, ley na wysokoci lll-IV segmentu szyjnego;
b) orodki ruchowe koczyn grnych mieszcz si w VVI11 segmentach
szyjnych i pierwszym segmencie piersiowym;
c) w czci piersiowej rdzenia krgowego le orodki mini klatki piersiowej, grzbietu i brzucha;
d) w zgrubieniu ldwiowym le orodki ruchowe koczyn dolnych.
Poza tym w rdzeniu znajduj si orodki autonomiczne. W ostatnim odcinku
szyjnym i dwch grnych piersiowych znajduje si orodek odruchw renicy.
Wskutek podranienia tego orodka wystpuje odruchowe rozszerzenie renicy i wysunicie do przodu gaki ocznej.
W odcinku krzyowym rdzenia mieszcz si orodki oddawania moczu,
defekacji i ejakulacji.
We wszystkich odcinkach piersiowych i grnych ldwiowych rozmieszczone s orodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczow potowych skry.

Odruch
Czynnoci ukadu nerwowego, podobnie jak i jego budowa, s niezwykle
zoone. Mimo to jednak mona wyodrbni pewien elementarny akt czynnoci ukadu nerwowego, ktry pozwala ustali jedn wspln zasad czynnoci
tego ukadu dla wszystkich przedstawicieli wiata zwierzcego, a w tej liczbie
i czowieka. Tym zasadniczym aktem jest odruch (ref/ex).
Odruchem nazywamy automatyczn reakcj na bodziec zewntrzny lub
wewntrzny, zachodzc przy udziale orodkowego ukadu nerwowego. Kady odruch rozpoczyna si pod wpywem bodca dziaajcego na zakoczenia
nerwowe, ktre znajduj si w narzdach nerwowych, zwanych receptorami,
i koczy si jak zmian czynnoci ustroju.
Wszystkie receptory mona podzieli na trzy grupy: 1) eksteroreceptory,
czyli narzdy zmysw, umieszczone na zewntrznej powierzchni ciaa; 2)
proprioreceptory, tj. zakoczenia nerwowe w narzdach ruchu - miniach,
cignach i stawach; 3) wisceroreceptory, tj. zakoczenia nerwowe w narzdach wewntrznych.
Zalenie od tego, w ktrej z wyej wymienionych grup receptorw odruch
si rozpoczyna, rozrniamy odruchy: eksteroceptywne, proprioceptywne
i wisceroceptywne.
Znamy bardzo duo najrozmaitszych odruchw, np. przy mechanicznym
podranieniu podeszwowej powierzchni skry stopy wystpuje odruchowe
'415

zgicie stopy - odruch podeszwowy; dotknicie okolicy ust noworodka

wywouje odruch ssania; dotknicie jakim twardym przedmiotem tylnej
ciany garda sprowadza odruch wymiotny; uderzenie w cigno minia
czworogowego wywouje nage wyprostowanie w stawie kolanowym; uderzenie w cigno Achillesa - odruchowy skurcz minia trjgowego ydki;
nage podranienie narzdw jamy brzusznej wywouje odruchowe zahamowanie czynnoci serca (odruch Goltza) i in.

i
i %

Ropi
przednie

M dwugowy
ramienia

Staw
okciowy

Ko
okciowa

Odruchowy
skurcz

rinia

Rozciganie
minia

Ryc. 196. Schemat ilustrujcy odruch rozcigania.

Wszystkie odruchy odbywaj si przy udziale orodkowego ukadu nerwowego. atwo si o tym przekona, wykonujc dowiadczenia na abie z wycitym mzgiem i zachowanym rdzeniem krgowym. U aby takiej mona
wywoa szereg odruchw. Jeeli np. zanurzymy jej apk w sabym roztworze
kwasu, nastpuje odruch zginania, apka zostaje wycignita z kwasu; jeeli
do skry bocznej powierzchni tuowia przyoymy kawaeczek bibuy zwilonej
kwasem, wystpi odruch pocierania, polegajcy na skurczach odpowiedniej
'416

apki i pocieraniu jej o tuw. Wystarczy jednak zniszczy rdze krgowy, np.
przez woenie do kanau krgowego sondy, a wszystkie odruchy znikaj.
Kady odruch rozpoczyna si od podranienia zakocze nerwowych w jakim receptorze. Powstajce tu pobudzenie zostaje przekazane przez wkna
nerwowe dorodkowe do orodkowego ukadu nerwowego. Wkna dorodkowe s wypustkami komrek nerwowych, skupionych na zewntrz mzgu
i rdzenia krgowego, w zwojach rdzeniowych. W najprostszym przypadku
pobudzenie zostaje przekazane neuronowi orodkowemu (ruchowemu), ktry
je doprowadza do odpowiedniego narzdu (minia, gruczou), wprawiajc
go w stan czynny. Na rycinie 196 przedstawiono schematycznie tzw. odruch
rozcigania. Rozciganie minia poczonego nerwami z rdzeniem powoduje
odruchowy jego skurcz. Znajdujce si w miniu proprioreceptory w postaci
tzw. wrzecion miniowych reaguj na bodziec rozcigania w ten sposb, e
wysyaj impulsy do orodka ruchowego w rdzeniu, skd neuron ruchowy
wysya impulsy przez akson ruchowy do minia. Dla wywoania tego odruchu wystarcza wyduenie wrzeciona o uamek centymetra. Odruch ten ma
olbrzymie znaczenie dla utrzymania postawy ciaa.
Drog, ktr wdruje pobudzenie w czasie odruchu, nazywamy ukiem
odruchowym. Opisany wyej uk odruchowy skada si z dwch neuronw.
Wikszo fizjologw sdzi jednak, e uk odruchowy przewanie musi si
skada co najmniej z trzech neuronw; pomidzy neuron czuciowy a ruchowy
zostaje wczony trzeci neuron poredni (kontaktowy), ktrego wypustki nie
wychodz poza orodkowy ukad nerwowy, lecz rozprowadzaj pobudzenie
w granicach tego ukadu. Wskutek tego pobudzenie rozszerza si i obejmuje
znaczne obszary orodkowego ukadu nerwowego. Nazywamy to promieniowaniem (irradiacj) pobudzenia.
Jeeli w opisanym wyej dowiadczeniu z odmdon ab wywoamy
odruch pocierania, to ruchy pocierania wykonuje zawsze apka tej strony, na
ktrej przyoylimy bibu z kwasem. Jeeli dowiadczenie zmienimy w ten
sposb, e apk t amputujemy, to po jaki czasie wystpi odruch pocierania
po stronie przeciwnej. Wytumaczy to zjawisko mona tylko w ten sposb, e
pobudzenie rozeszo si w rdzeniu aby i objo orodki ruchowe, zarzdzajce
ruchami strony przeciwnej.
Im silniejszy jest bodziec i im duszy czas jego dziaania, tym wiksze
obszary orodkowego ukadu nerwowego obejmuje pobudzenie promieniujce z jednego punktu.

Opony rdzenia krgowego

Rdze otaczaj trzy opony (meriinge). Wymieniane od zewntrz s one
nastpujce: opona twarda (dura mater spinalis), pajczynwka (arachnoidea spinalis) i opona mikka rdzenia (pia mater spinalis).
Mocna i gruba opona twarda, bdca przedueniem opony twardej mzgowia, ma ksztat dugiego walcowatego worka, dosy luno obejmujcego
rdze, zakoczonego lepo u dou na wysokoci II-III krgu krzyowego.
27 - Anatomia i fizjologia

417

Worek ten skada si z dwch blaszek, przy czym blaszka zewntrzna stanowi
okostn kanau krgowego. Szczelinowata, lecz dosy pojemna, przestrze
zawarta midzy tymi blaszkami, wypeniona przejrzystym pynem tkankow y m , tkank tuszczow i splotami ylnymi, nazywa si jam nadtwardwkow. Wska szczelina pomidzy blaszk wewntrzn opony twardej a pajczynwk nazywa si jam podtwardwkow.
Blaszka wewntrzna opony twardej, umocowana jest w otworach midzykrgowych, otaczajc na ksztat rkawa wychodzce przez nie korzenie nerwowe. W obrbie otworw midzykrgowych cienka blaszka pajczynwki czy
si z opon tward. Przestrze zawarta midzy pajczynwk a opon mikk
nazywa si jam podpajczynwkow. Wypenia j pyn mzgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis).
Jama podpajczynwkowa rdzenia czy si z jam podpajczynwkow
mzgowia, co ma due znaczenie dla krenia pynu mzgowo-rdzeniowego.
Rozszerzajca si u dou cz jamy podpajczynwkowej rdzenia, w ktrej
znajduje si tylko ogon koski, nazywa si zbiornikiem kocowym. Ze
zbiornika tego mona wydoby pyn mzgowo-rdzeniowy drog nakucia
ldwiowego, bez obawy uszkodzenia rdzenia. Opona mikka, ktra przylega
cile do rdzenia, zawiera liczne rozgazienia naczy krwiononych, ktre
wnikaj w jego misz.
Od pokrywajcej rdze opony mikkiej odchodz w linii bocznej z kadej
strony poprzecznie ustawione wyrostki cienkiej, lecz mocnej, blaszki w ksztacie zbkw, zwajcych si w kierunku bocznym. Zbki te, w liczbie 23 z kadej
strony, tworz wizado zbkowane (ligamentum denticulatum). Wierzchoki
tych zbkw zrastaj si z pajczynwk, ustalajc w ten sposb rdze.
Widzimy wic, e rdze krgowy, zawieszony na wizadle zbkowanym
i korzonkach rdzeniowych, pywa rwnoczenie w pynie mzgowo-rdzeniow y m , co razem z poduszk z tkanki tuszczowej i splotw ylnych, wypeniajcych jam nadtwardwkow, chroni go od wstrzsw i urazw mechanicznych.

OPONY MZGOWIA
Mzgowie otaczaj trzy opony (meninges encephali): zewntrzna - opona
twarda (dura matei), rodkowa - pajczynwka (arachnoidea) i wewntrzna,
przylegajca bezporednio do tkanki mzgowej - opona mikka (p/a mater).

Opona twarda mzgowia

Opona twarda (dura mater) jest bon wknist, ktra rwnoczenie
stanowi okostn jam czaszki. U osobnikw dorosych opona twarda jest
cile zronita z komi podstawy czaszki, natomiast z komi sklepienia
czaszki jest poczona dosy luno i atwo si od nich oddziela. Przez otwr
'418

wielki koci potylicznej opona mzgowia przechodzi do kanau krgowego,

przeduajc si w opon tward rdzenia. Gadka i byszczca powierzchnia
wewntrzna opony twardej oddzielona jest od pajczynwki szczelinowat
przestrzeni, zwan jam podtwardwkow (cavum subdurale). Opona oddaje wewntrz czaszki trzy paszczyznowe wyrostki: sierp mzgu, sierp mdku
i namiot mdku.
1. Sierp mzgu (fa/x cerebri), ustawiony w paszczynie porodkowej,
wchodzi do szczeliny podunej mzgu. Grny brzeg sierpa mzgu przyczepia
si do wewntrznej powierzchni koci czaszki wzdu bruzdy zatoki strzakowej, biegnc od grzebienia koguciegb do guzowatoci wewntrznej koci
potylicznej. Wolny brzeg dolny nie dochodzi do ciaa modzelowatego.
2. Sierp mdku (fa/x cerebelli) stanowi przeduenie sierpa mzgu od
guzowatoci potylicznej do otworu wielkiego koci potylicznej. Wolny brzeg
sierpa mdku wchodzi pomidzy pkule mdkowe.
3. Namiot mdku (tentorium cerebelli) jest ustawiony prawie poprzecznie, tworzc jak gdyby dach ponad doem czaszki tylnym. Namiot mdku
oddziela pkule mdku od patw potylicznych pkul mzgowych.

Pajczynwka mzgowia
Pajczynwka (arachnoidea encephali) jest cienk bon cznotkankow,
ktr oddziela od opony twardej wosowata jama podtwardwkowa. Z pooon pod ni opon mikk zrasta si pajczynwka tylko na wypukych
powierzchniach zakrtw mzgowych. Nad bruzdami i szczelinami opona ta
przerzuca si, nie zagbiajc si w nie, wskutek czego pomidzy opon
mikk a pajczynwk powstaje szereg wikszych i mniejszych przestrzeni,
ktre si ze sob komunikuj i w caoci nosz nazw jamy podpajczynwkow e j (cavum subarachnoideale). Wiksze przestrzenie podpajczynwkowe
nosz nazw zbiornikw (cisternae subarachnoideales).
Jama podpajczynwkowa jest wypeniona pynem mzgowo-rdzeniow y m , ktry wydostaje si z komory czwartej do zbiornika, otaczajcego rdze
przeduony i mdek (zbiornik mdkowo-rdzeniowy), przez dwa parzyste
otwory boczne i nieparzysty otwr porodkowy komory czwartej.

Opona mikka mzgowia

Opona mikka (p/a mater encephali) jest zronita z powierzchni zewntrzn mzgu i wchodzi we wszystkie zagbienia, bruzdy i szczeliny. Zawiera ona
liczne naczynia krwionone ttnicze i ylne, ktre wnikaj do tkanki mzgowej.

'419

Pyn mzgowo-rdzeniowy
Pynem mzgowo-rdzeniowym (liquor cerebrospinali) nazywamy ciecz,
wypeniajc komory mzgu oraz przestrzenie podpajczynwkowe mzgowia i rdzenia krgowego. Pyn mzgowo-rdzeniowy powstaje w splotach
naczyniwkowych w wyniku przesczania si wody i pewnych skadnikw
osocza krwi. Objto pynu mzgowo-rdzeniowego wynosi u czowieka
dorosego od 100 do 250 ml. Pyn jest przejrzysty, bezbarwny, o ciarze
waciwym 1,006. Skad pynu mzgowo-rdzeniowego przedstawia tab. 30.
Cinienie pynu mzgowo-rdzeniowego wynosi 150 mm supa wody.
Z komr mzgowych pyn mzgowo-rdzeniowy wydostaje si do jamy
podpajczynwkowej przez otwory w komorze czwartej. Gwnym miejscem
wchaniania si pynu z jamy podpajczynwkowej s ziarnistoci pajczynwki (granulationes arachnoideales), wpuklajce si do zatoki strzakowej
grnej i jej uwypukle bocznych.
Obecno pynu mzgowo-rdzeniowego przyczynia si do rwnomiernego
rozkadu cinienia w jamie czaszki. Moemy powiedzie, e mzgowie jest
zanurzone w pynie mzgowo-rdzeniowym, co te chroni je przed urazami.
T a b e l a 30
Skadniki

mg%

Biako
Glukoza
Wap
Potas
Chlorek sodowy
Fosfor nieorganiczny
Wodorowglany (% obj.)

15-55
50-80
4- 6
12-17
720-750
1,25-2,0
40-60

MZGOWIE
Mzgowiem (encephalon) nazywamy cz orodkowego ukadu nerwowego, umieszczon w jamie czaszki. W skad mzgowia wchodzi mzg
(cerebrum), mdek (cerebellum) i rdze przeduony (medulla oblongata).
Dla celw fizjologicznych i klinicznych dzielimy mzgowie na mzg (cerebrum) i pie mzgu (truncus cerebri). Mzgiem nazywamy pkule mzgowe
i cz wzrokow podwzgrza, pniem - pozosta cz mzgowia.
Przecitny ciar mzgowia wynosi 1375 g u mczyzn i 1240 g u kobiet.
Mzgowie noworodkw mskich way 340 g, eskich - 330. Ciar i wielko
mzgowia podlegaj duym wahaniom osobniczym. Midzy ciarem mzgowia a uzdolnieniem jego posiadacza nie ma wspzalenoci.
Zestawienie ciaru mzgowia czowieka z ciarem mzgowia przedstawicieli rozmaitych gatunkw ssakw wykazuje, e tylko u niewielu najpotniejszych ssakw, takich jak so i wieloryb, ciar bezwzgldny mzgowia jest
'420

Bruzda
rodkowa

Bruzda

boczna
mzgu

Mdek

Rdze
przeduony
Ryc. 197. Mzgowie - widok od strony prawej.

wikszy ni u czowieka. Pod wzgldem ciaru mzgowia czowiek przewysza znacznie swych najbliszych krewnych z gromady ssakw, inne Naczelne.
Duy ciar bezwzgldny i wzgldny mzgowia czowieka jest wyrazem
daleko posunitej centralizacji orodkowego ukadu nerwowego.
Mzg ma ksztat jajowaty. Jego dolna powierzchnia jest spaszczona i nosi
nazw podstawy mzgu (basis cerebri). Powierzchnie boczna i grna s
wypuke.
W linii porodkowej na powierzchni przedniej, grnej i tylnej jest widoczna
gboka szczelina poduna mzgu, oddzielajca due pkule mzgu (hemispheria cerebri) - praw i lew. Pkule mzgu zakrywaj cakowicie od gry
pie mzgu. W tyle oddziela je od mdku gboka szczelina poprzeczna
mzgu. Powierzchni pkul mzgu pokrywa cienka warstwa istoty szarej,
zwana kor mzgow (cortex cerebri), stanowica skupienie komrek nerwowych. Pod kor mzgow znajduje si w pkulach mzgu istota biaa
(substantia alba), ktra skada si ze cile do siebie przylegajcych wkien
nerwowych, przebiegajcych gwnie midzy komrkami kory mzgowej.
Skupienia komrek nerwowych w obrbie istoty biaej nosz nazw jder
podkorowych.
Powierzchnia pkul mzgu wykazuje liczne fady, zwane zakrtami mzgu
(gyri cerebri), ktre s porozdzielane bruzdami (sulci) lub szczelinami (f/ssurae) mzgu.
'421

Szczelina poduna mzgu

Ryc. 198. Powierzchnia podstawna mzgu (po usuniciu mdku).

Na dnie szczeliny podunej mzgu znajduje si spoido wielkie mzgu,

zwane take ciaem m o d z e l o w a t y m ( c o r p u s callosum), skadajce si z wkien czcych obie pkule.
Podstawa mzgowia jest utworzona przez dolne powierzchnie pkul mzgu oraz doln powierzchni pnia mzgowego. Posuwajc si od tyu ku
przodowi na podstawie mzgowia znajdujemy opisane niej twory.
1. Rdze przeduony ( m e d u l l a oblongata) w linii porodkowej jest rozdzielony szczelin porodkow przedni na dwie podune, wakowate wyniosoci, zwane piramidami ( p y r a m i d e s ) . Bocznie od kadej z piramid ley owalny
t w r , zwany oliwk (oliva).
2. M o s t ( pons) przylega od przodu do rdzenia przeduonego jako lity w a
poprzeczny, zbudowany gwnie z wkien nerwowych.
3. Konary mzgu (pedunculi cerebri) wychodz spod przedniej krawdzi
mostu i biegn ku przodowi, bokowi i ku grze, by si zagbi w pkulach
'422

mzgowych. Ograniczaj one trjktne zagbienie, zwane doem midzykonarowym, na dnie ktrego ley istota dziurkowana tylna. Przebijaj j liczne,
wnikajce tdy do mzgu naczynia krwionone, po ktrych oderwaniu pozostaj drobne otworki.
4. Ciaa suteczkowate (corpora mamillaria) - biae wzgrki pooone ku
przodowi od istoty dziurkowanej tylnej.
5. Guz popielaty (tuber cinereum) jest wypukleniem przylegajcym z tyu
do cia suteczkowatych. Ku doowi guz popielaty przechodzi w zwajcy si
lejek ( i n f u n d i b u l u m ) , na ktrym niejako zawieszona jest przysadka ( h y p o p h y sis cerebri), umieszczona w dole przysadki na grnej powierzchni trzonu koci
klinowej.
6. Skrzyowanie w z r o k o w e ( chiasma opticum) przylega do guza popielatego od przodu; w bok i ku tyowi z kadej strony odchodzi od skrzyowania
wzrokowego pasmo w z r o k o w e (tractus opticu), ku przodowi za - n e r w
w z r o k o w y (nervus opticu).
7. Nad skrzyowaniem wzrokowym znajduje si cienka blaszka istoty szarej, zwana blaszk kracow mzgu ( l a m i n a terminalis).
8. Bocznie i ku przodowi od skrzyowania wzrokowego znajduje si istota
dziurkowana przednia ( substantia perforata anterior).
9. Na powierzchni dolnej patw czoowych widnieje po kadej stronie
podune pasmo w c h o w e ( tractus olfactorius), biegnce prawie rwnolegle
do szczeliny podunej mzgu. Pasmo wchowe rozpoczyna si na przodzie
zgrubieniem, zwanym opuszk wchow (bulbus olfactorius) i koczy si
w tyle t r j k t e m w c h o w y m .
Ciao modzelowate

Rdze przeduony
Ryc. 199. Powierzchnia przyrodkow mzgu.

'423

Rdze przeduony
Rdze przeduony (meduila oblongata) czy si z rdzeniem krgowym bez
wyranej granicy. Umown granic anatomiczn jest tu paszczyzna, przechodzca przez brzegi otworu wielkiego koci potylicznej.
Przez rdze przeduony przebiegaj wszystkie impulsy, idce z mzgu do
rdzenia krgowego i odwrotnie - z rdzenia do mzgu.
U gry rdze przeduony ma wyran granic; po stronie przedniej tworzy
j tylny brzeg mostu.
Na dolnej (przedniej) powierzchni rdzenia przeduonego widniej dwa
wypuke biae pasma, zwane piramidami (pyramides), ktre s utworzone
przez wkna drogi piramidowej ( tractus pyramidalis), czce komrki nerwowe kory mzgowej z komrkami rogw przednich rdzenia krgowego. Wiksza cz wkien drogi piramidowej przechodzi na stron przeciwn, t w o rzc skrzyowanie piramid, widoczne na dnie szczeliny porodkowej przedniej.
Sznurom bocznym rdzenia krgowego odpowiadaj takie same sznury
rdzenia przeduonego, koczce si zgrubieniem, zwanym oliwk. Przebiegaj tdy wkna drogi mdkowo-rdzeniowej grzbietowej.
Kana rodkowy rdzenia krgowego po przejciu do rdzenia przeduonego
stopniowo si rozszerza i wychodzi na tyln jego powierzchni. Dno tego
rozszerzonego kanau ma ksztat rombu i nosi nazw dou rwnolegobocznego (fossa rhomboidea).
Od tyu d rwnolegoboczny jest pokryty tylko opon mikk, ponad ktr
ley mdek. Opisane wyej rozszerzenie kanau rodkowego, ktrego dno
stanowi d rwnolegoboczny, nosi nazw k o m o r y czwartej (ventriculus
uartus). Ku grze komora czwarta zwa si ponownie i przechodzi w wski
przewd, zwany w o d o c i g i e m mzgu, ktry czy si z p o n o w n y m rozszerzeniem - komor trzeci, pooon ju w midzymzgowiu.
Komora czwarta poczona jestzjam podpajczynwkow trzema otworam i ; jeden nieparzysty otwr porodkowy komory czwartej ley w kcie
d o l n y m dou rwnolegobocznego, dwa parzyste otwory boczne znajduj si
w ktach bocznych tego dou.
W rdzeniu przeduonym, podobnie jak w rdzeniu krgowym, wystpuj
skupienia istoty szarej, z ktrych wychodz na o b w d nerwy; s to jdra
n e r w w czaszkowych. Rozmieszczenie tych jder i wychodzcych z nich
n e r w w nie ma jednak tej prawidowoci odcinkowej, jaka charakteryzuje
rdze krgowy.
Spord 12 par nerww czaszkowych 8 odchodzi od rdzenia przeduonego.
S w r d nich nerwy czuciowe (dorodkowe), ruchowe (odrodkowe) i mieszane.
Rdze przeduony stanowi skupienie orodkw nerwowych dla szeregu
wanych czynnoci odruchowych, ktre s zwizane z odchodzcymi od niego
w y m i e n i o n y m i wyej nerwami czaszkowymi. Do od ruchw odbywajcych si
przy udziale rdzenia przeduonego nale takie czynnoci, jak ssanie, ucie,
'424

poykanie, w y m i o t y , kichanie, kaszel, mruganie powiek, ruchy oddechowe,

regulacja czynnoci serca, rozszerzanie naczy krwiononych, wydzielanie
potu, a take regulowanie przemiany materii.
Odruchy te s wrodzone, tzn. s przekazywane dziedzicznie i wystpuj ju
u noworodka.
Liczne orodki rdzenia przeduonego, jak np. orodek oddechowy, s
czynne przez cae ycie bez przerwy. Niektre odznaczaj si automatyzmem,
tj. zostaj pobudzane przez zmiany zachodzce w komrkach nerwowych,
inne znw zostaj pobudzone przez bodce nadchodzce przez odpowiednie
nerwy czuciowe.
Czynno oddechow reguluje orodek oddechowy, pooony w dolnej
czci dou rwnolegobocznego. Uszkodzenie tego orodka prowadzi do
ustania ruchw oddechowych i mierci z uduszenia. Orodek ten jest pobudzany automatycznie przez rozpuszczony we krwi dwutlenek wgla i odruchowo przez bodce nadchodzce z puc za porednictwem wkien dorodkow y c h nerwu bdnego.
Orodek regulacji czynnoci serca pracuje zarwno automatycznie, jak te
odruchowo. Czynno tego orodka przejawia si hamowaniem akcji serca.
Pobudzenie automatyczne spowodowane jest zmian skadu krwi. Pobudzenie odruchowe nastpuje w rnych stanach, w ktrych zostaje pobudzony
orodek nerwu bdnego. Zwolnienie czynnoci serca pojawia si np. przy
zwikszeniu cinienia w uku aorty, przy ucisku na gaki oczne (odruch
oczno-sercowy Aschnera), w tzw. odruchu Goltza, w y w o a n y m u aby uderzeniem w trzewa przez przedni cian jamy brzusznej.
Orodek naczynioruchowy jest pobudzany odruchowo. Pobudzenie jego
rozszerza naczynia krwionone.
W rdzeniu przeduonym znajduj si rwnie orodki regulujce przemian
materii. Nakucie pewnych okolic rdzenia przeduonego w y w o u j e np. przechodzenie cuk"j do moczu (cukromocz), zaburzenia przemiany wodnej i mineralnej.
Za porednictwem rdzenia przeduonego dochodzi rwnie do skutku
szereg odruchw orientujcych w przestrzeni. Bodce dorodkowe w tych
odruchach dochodz przez nerw VIII oraz nerwy czuciowe dce do mini.
Powyszy przegld wykazuje, e rdze przeduony stanowi nadbudow
nad rdzeniem krgowym - niejako wysze pitro orodkowego ukadu nerwow e g o , ktre podporzdkowao sobie prymitywniejsze samodzielne czynnoci
rdzenia krgowego.

Tyomzgowie wtrne
W skad t y o m z g o w i a w t r n e g o ( metencephalon) wchodzi m o s t (pons)
i mdek ( c e r e b e l l u m ) .
Most jest wyranie odgraniczony od ssiednich czci mzgowia tylko po
stronie podstawnej - ma on ksztat grubego walca uoonego poprzecznie.
'425

Cz grzbietowa mostu wchodzi w skad dou rwnolegobocznego, tworzc

jego grn poow.
Most skada si z wkien nerwowych i skupie istoty szarej, tworzcych
jdra wasne mostu. Przez most przebiegaj wkna nerwowe, czce kor
mzgow z rdzeniem przeduonym i krgowym oraz z mdkiem.
Mdek ( c e r e b e l l u m ) ley nad komor czwart i pokrywa d rwnolego:
boczny. Od gry mdek zakryty jest patami potylicznymi pkul mzgow y c h , od ktrych oddziela go szczelina poprzeczna mzgu. Mdek skada si
z czci rodkowej, zwanej robakiem {vermis) i z dwch pkul ( h e m i s p h e r i a
cerebelli).
Kora mdku tworzy wskie podune fady, porozdzielane licznymi, rwnolegle przebiegajcymi bruzdami. Istota szara wnika dosy daleko w gb
wspomnianych bruzd.
Pod kor mdku znajduje si istota biaa, utworzona z wkien nerwowych. W obrbie istoty biaej le skupienia komrek nerwowych, zwane
jdrami mdku. Najwiksze z nich nazywa si jdrem zbatym ( nucleus
dentatus).
Czynnoci mdku pozostaj w cisym zwizku z ruchami d o w o l n y m i .
Mdek jest narzdem, w ktrym odbywa si koordynacja, czyli uzgadnianie
zoonych ruchw dowolnych. Zwterz po usuniciu mdku: 1) doznaje
zaburze w rozmieszczeniu napicia miniowego, 2) nie potrafi skoordynowa ruchw, 3) nie moe utrzyma si w pozycji stojcej, 4) szybko si mczy.
O roli mdku daj pojcie zaburzenia wystpujce po jego usuniciu:
1. Atonia, czyli utrata napicia miniowego, pojawia si bardzo szybko po
wyciciu mdku i utrzymuje przez kilka dni. Nastpnie napicie odzyskuj
minie wyprostne, wskutek czego koczyny staj si sztywno wyprostowane, gowa odrzucona ku tyowi. Po p e w n y m czasie zmiany napicia miniow e g o ustpuj, ruchy jednak pozostaj niezgrabne. Uszkodzenie mdku
pociga za sob zaburzenie rozdziau napicia miniowego na poszczeglne
grupy miniowe. Podobne zmiany wystpuj u czowieka przy chorobach
mdku.
2. Ataksja - zaburzenie koordynacji ruchw - jest najjaskrawszym objaw e m uszkodzenia mdku. Zaburzenie to, okrelone jako niezborno lub
bezad, polega na t y m , e zwierz z wycitym mdkiem nieprawidowo
ocenia zamierzone ruchy, tzn. si i zakres skurczu odpowiednich mini,
wskutek czego ruchy s niezrczne, maj zasig zbyt wielki lub zbyt may.
Czowiek z uszkodzonym mdkiem ma trudnoci w trafieniu palcem do nosa
lub pit do kolana drugiej koczyny. Chory taki np. zbyt wysoko unosi rami,
pniej zgina okie, przez co ruch traci waciwy kierunek.
3. Astazja polega na t y m , e zwierz wykonuje ustawicznie drobne ruchy,
ktre nazywamy dreniem. Drenie ustaje w w y g o d n y m pooeniu, np. w pozycji lecej, i nasila si przy zmianie postawy i kadym dodatkowym ruchu.
Przy uszkodzeniach mdku wystpuje u ludzi tzw. drenie za miarowe. Chory
przy t y m dobrze trafia do celu, ale w chwili zbliania np. koczyny do tego celu
wystpuje u niego drenie.
'426

4. Astenia polega na szybkim mczeniu si zwierzcia. Wynika to std, i

ruchy takiego zwierzcia s nieekonomiczne i s wykonywane nawet w stanie
spoczynku.
Mdek jest wic narzdem pomocniczym, ktry wspdziaa z kor mzgow w w y k o n y w a n i u ruchw dowolnych.

rdmzgowie
r d m z g o w i e (mesencephalon) jest krtk czci pnia mzgowego,
czc midzymzgowie z mostem i mdkiem. W skad rdmzgowia
wchodz dwa konary m z g o w e ( pedunculi cerebri) i blaszka p o k r y w y rdm z g o w i a ( l a m i n a tecti mesencephali). Konary mzgowe znajduj si po
stronie podstawnej - wchodz one pod ktem ostrym z mostu i pograj si
w pkulach mzgowych. Pomidzy konarami znajduje si w s p o m n i a n y d
midzykonarowy (fossa interpeduncularis) i na jego dnie - istota dziurkowana tylna ( substantia perforata posterior).
We wntrzu rdmzgowia przebiega wski kana, z w a n y w o d o c i g i e m
mzgu ( aueductus cerebri), czcy komor czwart z komor trzeci, pooon w midzymzgowiu.
Blaszka p o k r y w y rdmzgowia ( l a m i n a tecti mesencephali) ley po stronie grzbietowej, tj. nad wodocigiem, i jest zakryta sigajcymi jeszcze dalej ku
t y o w i pkulami mzgowymi. Blaszka ta skada si z dwch par w z g r k w :
grnych {colliculi superiores) i dolnych (colliculi inferiores).
W cianie dolnej wodocigu mzgu znajduj si jdra ruchowe n e r w w III
i IV. Nerw III okoruchowy (n. oculomotorius) wychodzi ze rdmzgowia na
powierzchni podstawnej mzgu w dole midzykonarowym, natomiast nerw
IV, bloczkowy (n. trochlearis) jest jedynym spord n e r w w mzgowych,
ktry ukazuje si na powierzchni grzbietowej pnia mzgu, skd kieruje si ku
podstawie wok bocznej powierzchni konara mzgowego.

Midzymzgowie i jdra podkorowe kresomzgowia

Pkule mzgowe, podobnie jak i pozostae czci mzgowia, zbudowane s
z istoty biaej i szarej. Istota szara, umieszczona na powierzchni pkul
mzgowych, nosi nazw kory mzgowej, natomiast skupienie teje istoty we
wntrzu istoty biaej pkul mzgowych nazywamy jdrami p o d k o r o w y m i
kresomzgowia. Nale one rozwojowo do starszych i prymitywniejszych
czci orodkowego ukadu nerwowego, w odrnieniu od kory mzgowej,
ktra zajmuje szczeglne miejsce jako najwyszy orodek regulujcy i kierujcy czynnociami caego ustroju.
Pozostao kanau rodkowego w obrbie midzymzgowia ma ksztat
szczeliny, zwanej komor trzeci, ustawionej w paszczynie strzakowej.
W czci tylnej komora trzecia czy si z w o d o c i g i e m mzgu, od przodu za
komunikuje si za porednictwem dwch o t w o r w midzykomorowych z kom o r a m i bocznymi, pooonymi we wntrzu pkul mzgowych.
'427

ciana boczna komory trzeciej utworzona jest po kadej stronie z duego

skupienia istoty szarej o ksztacie jajowatym, zwanego w z g r z e m (fha/amus).
Grzbietowa i przyrodkowa powierzchnie wzgrza s w o l n e ; powierzchnia
boczna, jak ju wspomniano, zrasta si z torebk wewntrzn, za powierzchnia dolna czy si z tzw. okolic podwzgrzow.
Na cianie bocznej komory trzeciej widnieje rowek, ktry biegnie od wejcia
do wodocigu mzgu ku przodowi do o t w o r u midzykomorowego, zwany
bruzd podwzgrzow ( sulcus hypothalamicus).
Cz bocznej ciany komory trzeciej pooon poniej tej bruzdy nazywamy
p o d w z g r z e m (hypothalamus). W obrbie podwzgrza znajduj si skupienia
istoty szarej, z ktrych najwaniejsze tworzy niewielkie wypuklenie, zwane
guzem popielatym ( tuber cinereum). Guz popielaty przechodzi ku d o o w i
w lejek (infundibulum), na ktrym zawieszona jest przysadka (hypophysis) bardzo wany gruczo dokrewny, lecy w zagbieniu sioda tureckiego.
Podwzgrze otrzymuje wkna czuciowe od wzgrza, samo za ma poczenie
z jdrami podkorowymi kresomzgowia oraz ze rdmzgowiem, do ktrych
wysya impulsy.
cian doln, czyli dno komory trzeciej, tworz, w y m i e n i o n e ju przy opisie
podstawy mzgu: skrzyowanie wzrokowe, pooony za nim guz popielaty
i lejek, dalej ciaa suteczkowate i istota dziurkowana tylna.
cian tyln komory trzeciej tworzy pasmo wkien poprzecznych, zwane
spoidem t y l n y m mzgu (comissura cerebri posterior), pod ktrym znajduje
si wejcie do wodocigu mzgu. Nad t y m spoidem ley szyszynka ( c o r p u s
pineale), ktr otacza ze wszystkich stron opona mikka, zawierajca liczne
naczynia krwionone, przechodzce tu z pokrywy komory trzeciej.
cian grn komory trzeciej tworzy blaszka naczyniowa nabonkowa. Jest
to nie rozwinita, bardzo cienka pozostao ciany pcherzyka nfiidzymzgowia, ktra zrasta si z pokryw naczyniwkow komory trzeciej utworzon
przez opon mikk.
W komorze trzeciej znajduje si skupienie istoty szarej czcej oba wzgrza,
zwane zrostem m i d z y w z g r z o w y m (adhesio interthalamica).
Bocznie od wzgrza, ju w obrbie pkuli mzgowej, ley jdro soczewkow a t e (nuc/eus lentiformis), oddzielone od wzgrza torebk wewntrzn.
Torebka w e w n t r z n a (capsula interna) stanowi skupienie wkien nerwowych, ktre biegn od kory do konarw mzgowych i dalej przez piramidy do
rdzenia krgowego. Przez torebk wewntrzn przechodzi wana droga ruchowa - korowo-rdzeniowa (piramidowa).
W jdrze soczewkowatym rozrniamy dwie czci, przedzielone cienkim
pasmem istoty biaej: pooon bliej linii rodkowej gak blad (globus
pallidus) oraz cz boczn - skorup (putamen).
Jdro ogoniaste (nucleus caudatus) le^y bocznie i powyej wzgrza. Ma ono
ksztat duego przecinka, w ktrym rozrniamy gow, ciao i ogon. Gowa
jdra ogoniastego jest zwrcona ku przodowi, zwajcy si ogon kieruje si
ku tyowi, w bok i ku doowi.
Jdro ogoniaste i skorupa ze wzgldu na wsplne pochodzenia nazywane
'428

s cznie ciaem p r k o w a t y m {corpus striatum) albo prkowiem {striatum),

gak blad nazywa si pallidum. Zarwno striatum jak i pallidum s jdrami
ruchowymi. Wychodz z nich impulsy ruchowe do jder ruchowych pnia
mzgowego, a cay ukad jder podkorowych kresomzgowia w r a z z d r o g a m i ,
ktre z nich wychodz, nosi nazw ukadu ruchowego pozapiramidowego.
Striatum, jak i pallidum maj te poczenia ze wzgrzem oraz z kor
mzgow.
Midzymzgowie jest czci orodkowego ukadu nerwowego, ktra zwierztom niszym, ze sabo rozwinit kor mzgow, moe zapewni zdolno
reagowania i zachowania si w s p o s b podobny, w jaki zachowuje si zwierz
nie pozbawione pkul mzgowych. U zwierzt wyszych, ktrym wycito kor
mzgow, ale pozostawiono midzymzgowie, wystpuje szereg zaburze,
dotyczcych przede wszystkim ruchw dowolnych.
Jak w s p o m n i a n o , wzgrze jest p o d k o r o w y m orodkiem czuciowym. Przez
wzgrze przechodz wszystkie bez wyjtku bodce powstajce w receptorach
obwodowych. Cz tych bodcw zostaje przekazana do kory mzgowej,
cz za jest skierowana przez wzgrze do odpowiednich jder podwzgrza,
jder podkorowych kresomzgowia, jder rdmzgowia. Za porednictwem
wzgrza odbywaj si liczne i zoone czynnoci odruchowe na drogach
przechodzcych przez wspomniane wyej jdra ruchowe.
Wasnym jdrem ruchowym midzymzgowia jest gaka blada ( g l o b u s
pallidus), ktra reguluje i koordynuje czynnoci niszych odcinkw pnia
mzgowego - rdmzgowia i rdzenia przeduonego.
uki odruchow, ktre w swojej czci czuciowej maj wzgrze, a w ruchowej - gak blad, s drog, po ktrej przebiegaj bodce nerwowe, wyzwalajce tak zoone czynnoci odruchowe! jak chd, bieg, rne odruchy obronne,
pokarmowe, pciowe. Odruchy te s wrodzone i utrwalone dziedzicznie, tzn.
same pojawiaj si po urodzeniu i s niezmienne dla pewnego gatunku; nosz
one take nazw o d r u c h w bezwarunkowych. Odruchy te znikaj u chorych
z uszkodzon gak blad; nie wystpuje u nich odruch obronny na nagy
dwik, wiato itp. W gace bladej powstaj rwnie impulsy nerwowe, ktre
s hamowane przez orodek nadrzdny, jakim jest dla niej ciao prkowane,
i ktre wskutek tego w warunkach prawidowych nie ujawniaj si. S to stare
automatyzmy ruchowe, ktre dla czowieka straciy swe znaczenie (np. ruchy
wykonywane przy wspinaniu si na drzewo). Pojawiaj si one w razie
uszkodzenia lub zniszczenia ciaa prkowanego i nosz nazw ruchw
atetotycznych. Ruchy te wystpuj rwnie u noworodkw, u ktrych prkowie nie jest jeszcze w peni rozwinite.
Gaka blada uczestniczy rwnie przy w y k o n y w a n i u ruchw dowolnych, dla
ktrych bodce nerwowe powstaj w korze mzgowej, oraz odruchowych.
W razie uszkodzenia gaki bladej ruchy staj si niezgrabne, mao spryste,
jednostajne.
Podwzgrze jest wanym orodkiem licznych czynnoci w e g e t a t y w n y c h .
Ma tu niewtpliwie due znaczenie bliskie ssiedztwo z tak wanym gruczoem
dokrewnym, jakim jest przysadka mzgowa. Po zniszczeniu lub uszkodzeniu
'429

orodkw guza popielatego wystpuj zaburzenia przemiany materii, zaburzenia naczynioruchowe, poty, skurcze jelit, macicy, pcherza, zmiany w skadzie krwi, zaburzenia regulacji cieplnej.
Poznawszy budow i czynnoci poszczeglnych odcinkw orodkowego
ukadu nerwowego stwierdzamy, e wyszy odcinek tego ukadu stanowi jak
gdyby nadbudow zoon z ukw odruchowych i orodkw, ktre staj si
coraz bardziej zoone, ale te coraz doskonalsze, i podporzdkowuj sobie
nisze odcinki (pitra). Rdze przeduony jest nadbudow rdzenia krgowego, rdmzgowie podporzdkowuje sobie rdze przeduony, a dziki orodkom suchowym i w z r o k o w y m umoliwia ono organizmowi doskonalsze
reagowanie na zjawiska wiata zewntrznego, niby to byo moliwe tylko za
pomoc rdzenia przeduonego. Jeszcze wysze pitro pnia mzgowego midzymzgowie i jdra podkorowe - umoliwia wykonywanie ju bardzo
zoonych i doskonaych czynnoci, zwanych instynktami i odruchami bezwarunkowymi.
Pojawienie si w procesie rozwoju filogenetycznego kory m z g o w e j , ktra
najwyszy stopie rozwoju osigna u czowieka, daje nieograniczone w p r o s t
moliwoci nabywania nowych, indywidualnych reakcji, uwarunkowanych
przez przedmioty i zjawiska wiata zewntrznego oraz wewntrznego i stawia
czowieka na szczycie drabiny ewolucyjnej wiata istot ywych.

Kreso m zgo wie

Kresomzgowie (telencephalon) jest t czci ukadu nerwowego, ktra
w sposb istotny rni czowieka od pozostaych przedstawicieli wiata
zwierzcego. Kresomzgowie osiga u czowieka najwyszy stopie rozwoju;
przewysza ono wszystkie pozostae czci mzgowia zarwno rozmiarami,
jak i rnorodnoci funkcji. Powstajc z pierwszego pcherzyka mzgowego,
kresomzgowie przybiera w trakcie rozwoju embrionalnego posta dwch
pkul m z g o w y c h ( h e m i s p h e r i a cerebri), poczonych ze sob szerokim
i do g r u b y m pczkiem istoty biaej, zwanej ciaem m o d z e l o w a t y m ( c o r p u s
callosum).

Pkule mzgowe

W skad pkul m z g o w y c h ( h e m i s p h e r i a cerebri) wchodzi paszcz m z g u

(pallium), w c h o m z g o w i e ( r h i n e n c e p h a l o n ) i o m w i o n e ju wyej jdra
podkorowe tworzce ciao prkowane ( c o r p u s striatum).
Paszcz skada si z istoty biaej pokrytej od zewntrz istot szar, czyli kor
(cortex cerebri). Istota biaa utworzona jest z czterech rodzajw wkien
nerwowych. S to wkna: 1) odkorowe lub odrodkowe, tj. odchodzce od
komrek kory mzgowej, 2) dorodkowe, tj. zdajce do komrek kory, 3)
asocjacyjne, czce rne okolice kory mzgowej i 4) spoidowe, czce
pkule mzgowe.
Kora
Kora mzgowa tworzy na powierzchni mzgu liczne fady. Gdyby mona
byo je rozprostowa i wygadzi, kora zajaby powierzchni odpowiadajc
'430

kwadratowi o boku 50 cm i gruboci ok. 3 m m . Kora mzgowa skada si

z gsto upakowanych komrek nerwowych rnej wielkoci i ksztatu, tworzcych kilka warstw. Ich liczb ocenia si na ok. 10 miliardw. Kada z tych
komrek otrzymuje informacje od setek innych neuronw przekazywane przez
ich aksony.
Na kadej pkuli mzgowej odrniamy trzy powierzchnie: wypuk ( facies
convexa cerebri), przyrodkow ( facies medialis cerebri) i podstaw mzgu
(basis cerebri). Jak ju wspomniano, powierzchni pkul pokrywaj fady
zwane zakrtami m z g u (gyricerebri), porozdzielane bruzdami (sulcicerebri)
i szczelinami (fissurae). U zarodka czteromiesicznego powierzchnia pkul
jest jeszcze niemal zupenie gadka i dopiero w 5 - 6 miesicu zaczyna pokrywa
si bruzdami, ktrych liczba wzrasta w miar dalszego rozwoju.
W kadej pkuli rozrniamy cztery paty (lobi): 1) pat czoowy ( lobus
frontaiis), 2) pat ciemieniowy ( lobus parietalis), 3) pat s k r o n i o w y ( lobus
temporalis) i 4) pat potyliczny ( lobus occipitalis). Pat czoowy oddziela od
pata ciemieniowego gboka bruzda rodkowa (sulcus ceritrali). Bruzda ta
biegnie na powierzchni wypukej prawie prostopadle do szczeliny bocznej, do
ktrej zblia si na odlego okoo 2 cm.
Bruzda boczna mzgu (sulcus lateralis) oddziela pat skroniowy od pata
czoowego i ciemieniowego. Jest to jedna z najgbszych bruzd mzgu.
Rozpoczyna si na podstawie mzgu w pobliu istoty dziurkowanej przedniej,
skd przechodzi na powierzchni wypuk mzgu, biegnc najpierw ku grze,
a nastpnie ku tyowi. Od bruzdy bocznej odchodzi kilka odgazie, a mianowicie: ga wstpujca, ga przednia oraz skierowany ku tyowi i ku grze
odcinek kocowy bruzdy, zwany gazi tyln.
Pat ciemieniowy zajmuje okolic pooon ku tyowi od bruzdy rodkowej.
Na wypukej powierzchni pkuli nie ma wyranej granicy pomidzy patem
ciemieniowym a potylicznym. Na powierzchni przyrodkowej granic t
tworzy bruzda ciemieniowo-potyliczna. Tylko nieznaczna cz tej szczeliny
wychodzi na powierzchni wypuk pkuli, nacinajc jej grn krawd.
W obrbie kadego z wyej w y m i e n i o n y c h patw rozrniamy szereg
zakrtw i bruzd.
W pacie c z o o w y m , ku przodowi od bruzdy rodkowej, przebiega rwnolegle do niej uoony
zakrt p r z e d r o d k o w y (gyrus precentralis). Od przodu ogranicza go bruzda przedrodkowa
(sulcus precentralis). W kierunku od gry ku d o o w i przebiegaj jeden po d r u g i m trzy zakrty
czoowe: grny, rodkowy i dolny, rozdzielone dwiema bruzdami: czoow grn i czoow doln.
Zakrt c z o o w y grny ( g y r u s frontaiis superior) rozpoczyna si na przyrodkowej powierzchni
pkuli i dochodzi do bruzdy czoowej grnej. Zakrt c z o o w y r o d k o w y ( g y r u s frontaiis medius)
ley pomidzy bruzd czoow grn a doln, zakrt czoowy dolny - midzy bruzd czoow
doln a szczelin boczn. Dwie przednie gazie szczeliny bocznej wrzynaj si w obszar zakrtu
c z o o w e g o d o l n e g o ( g y r u s frontaiis interior) i dziel go na trzy czci: przedni - cz
oczodoow (pars orbitalis) pooon pomidzy gazi przedni a przednio-dolnym brzegiem
pata czoowego; rodkow - cz trjktn ( pars triangularis), pomidzy gazi wstpujc
a przedni, oraz tyln - cz wieczkow (pars opercularis), ograniczon od przodu gazi
wstpujc.
Na powierzchni dolnej pata czoowego przebiega rwnolegle do szczeliny podunej mzgu
bruzda w c h o w a (sulcus olfactorius), do ktrej przylega opuszka w c h o w a ( b u l b u s olfactorius)

'431

i p a s m o w c h o w e ( t r a c t u s olfactorius). Pomidzy bruzd w c h o w a brzegiem przyrodkowym

pkuli ley zakrt prosty (gyrus rectus), bocznie od bruzdy w c h o w e j znajduje si szereg bruzd
o c z o d o o w y c h , rozdzielajcych zakrty oczodoowe ( sulci et gyri orbitales).
W pacie c i e m i e n i o w y m wzdu bruzdy rodkowej rozciga si zakrt z a r o d k o w y (gyrus
postcentraiis), ograniczony od tyu bruzd z a r o d k o w ( sulcus postcentralis). Za t bruzd,
prawie rwnolegle do krawdzi grnej pkuli, biegnie bruzda midzyciemieniowa (su/cus
interparietalis), dzielca tyln okolic pata ciemieniowego na dwie czci: pacik c i e m i e n i o w y
grny ( l o b u l u s parietalis superior) i pacik c i e m i e n i o w y dolny ( l o b u l u s parietalis interior).
W granicach pacika ciemieniowego dolnego rozrniamy dwa zakrty: zakrt nadbrzeny (gyrus
supramarginalis), zamykajcy zakoczenie szczeliny bocznej i zakrt k t o w y ( g y r u s angularis),
otaczajcy zakoczenie bruzdy s k r o n i o w e j grnej (su/cus temporalis superior).
Na zewntrznej powierzchni pata potylicznego wystpuje kilka bruzd, ktre s osobniczo
zmienne i wskutek tego powierzchni t t r u d n o jest podzieli na okrelone zakrty.
W pacie s k r o n i o w y m rozrniamy d w i e bruzdy skroniowe, biegnce rwnolegle do szczeliny
bocznej. Bruzda skroniowa grna i dolna (sulcus temporalis superior et interior) le na
powierzchni bocznej pata skroniowego, dzielc go na trzy zakrty: skroniowy grny, r o d k o w y
i dolny ( g y r u s temporalis superior, medius et interior). Zakrt s k r o n i o w y dolny przechodzi przez
doln powierzchni pata skroniowego. Wzdu brzegu zewntrznego pata skroniowego biegnie
krtka bruzda potyliczno-skroniowa (sulcus occipitotemporaii). Na powierzchni dolnej pata
skroniowego widnieje bruzda poboczna ( sulcus collateralis), na zewntrz od tej szczeliny ley
zakrt potyliczno-skroniowy p r z y r o d k o w y ( g y r u s occipitotemporaii medialis), przyrodkowo zakrt hipokampa (gyrus parahippocampalis). Przednia cz zakrtu hipokampa tworzy zgrubienie, zwane hakiem (uncus).
Wpuklona cz powierzchni mzgu, w y s p a (insuia), ley w gbi dou bocznego mzgu i jest
cakowicie zakryta przez cz pata czoowego, ciemieniowego i skroniowego. Ma ona ksztat
piramidy, zwrconej podstaw ku grze.
Bruzdy i zakrty przyrodkowej powierzchni pkul mzgu udostpniamy badaniu, oddzielajc
od siebie obie pkule ciciem strzakowym w paszczynie porodkowej. Rozrniamy tu bruzdy
i zakrty dugie i krtkie. Bezporednio nad spoidem w i e l k i m biegnie bruzda ciaa m o d z e l o w a t e go (sulcus corporis callosi), a nad ni dugi, ukowato w y g i t y zakrt obrczy ( g y r u s cinguli),
ograniczony od gry bruzd obrczy (sulcus cinguli). Za porednictwem wskiego pasma,
zwanego cieni zakrtu obrczy (isthmus gyri cinguli), czy si on z zakrtem hipokampa.
Kocowa cz bruzdy obrczy wznosi si ku grze krawdzi pkuli tworzc wygit ku t y o w i
cz brzen bruzdy obrczy. Nieco ku przodowi odchodzi od bruzdy obrczy ku grze niewielka
bruzda okoorodkowa. Cz przyrodkowej powierzchni pkuli pooona pomidzy t y m i
bruzdami nazywa si pacikiem o k o o r o d k o w y m (lobulus paracentraiis).
Ku t y o w i od czci brzenej bruzdy obrczy ley przedklinek ( p r e c u n e u s ) , ograniczony od tyu
gbok szczelin ciemieniowo-potyliczn (sulcus parietooccipitaiis). Dalej ku t y o w i ley klinek
(cuneu), ograniczony od dou bardzo gbok bruzd o s t r o g o w (sulcus calcarinus).

Komory boczne pkul m z g o w y c h

We wntrzu kadej pkuli mzgowej znajduje si szczelinowata pozostao wiata pierwotnego pcherzyka mzgowego, zwana komor boczn
(ventriculus laterali). Komora boczna skada si z czterech czci, z ktrych
kada ley w innym pacie. S to: 1) rg przedni - w pacie czoowym, 2) cz
rodkowa - w pacie ciemieniowym, 3) rg t y l n y - w pacie potylicznym i 4)
rg dolny - w pacie skroniowym. Kada z komr bocznych czy si z komor
trzeci za porednictwem o t w o r u midzykomorowego.

'432

Wchomzgowie
W c h o m z g o w i e ( r h i n e n c e p h a l o n ) skada si z czci o b w o d o w e j i czci orodkowej, czyli
korowej. Do czci o b w o d o w e j nale: opuszka w c h o w a , pasmo w c h o w e i trjkt w c h o w y .
O b w o d o w a cz skada si g w n i e z wkien n e r w o w y c h , przewodzcych bodce w c h o w e do
czci korowej. Najwaniejszymi skadnikami czci orodkowej w c h o m z g o w i a s: o m w i o n y
wyej zakrt obrczy i jego cie oraz wpuklajcy si do wntrza rogu dolnego k o m o r y bocznej hipokamp.
Wkna n e r w o w e , czce rne okolice w c h o m z g o w i a o b u pkul, tworz tzw. sklepienie
(fornix). Ma o n o ksztat litery X, ktra sw czci rodkow zronita jest z ciaem m o d z e l o w a t y m
i bierze udzia w utworzeniu stropu k o m o r y trzeciej.

Orodki korowe
Liczne obserwacje kliniczne oraz badania polegajce na dranieniu sabym
prdem elektrycznym rnych obszarw kory mzgowej odsonitych w czasie zabiegw neurochirurgicznych wiadcz o tym, e pewne okolice kory s
zwizane z okrelonymi czynnociami. Okolice takie nazywamy orodkami
korowymi.
Orodkami ruchowymi (lub polem ruchowym) kory s te jej czci, ktre po
podranieniu wywouj reakcj ruchow z grup miniowych. Orodki ruchowe pooone Sq w pamie kory tworzcym zakrt przedrodkowy. Znajduj si
tu komrki olbrzymie (Betza) o ksztacie piramidy, zwane take komrkami
piramidalnymi. Aksony tych komrek biegn przez torebk wewntrzn,
rdmzgowie i most do rdzenia, tworzc szlak mzgowo-rdzeniowy, zwany
te piramidowym.
Droga ta zawiera ok. 34000 dugich wkien mielinowych po kadej stronie.
Wkna te krzyuj si, tj. wkna idce od lewej pkuli przechodz na stron
praw rdzenia krgowego. Skrzyowanie to nastpuje w obrbie pnia mzgowego. Skutkiem tego minie jednej strony ciaa pozostaj pod kontrol
orodkw strony przeciwnej. Dlatego uszkodzenie, np. przez wylew krwi, pola
ruchowego lub wkien szlaku korowo-rdzeniowego ponad poziomem ich
skrzyowania powoduje poraenie mini po stronie przeciwnej ciaa.
Obszar kory odpowiadajcy zakrtowi zarodkowemu, zwany polem somestetycznym, zawiera orodki czuciowe, odbierajce wraenia dotyku,
ciepa, chodu oraz informacje o ruchach miniowych. Czucie blu prawdopodobnie nie jest reprezentowane w korze mzgowej.
Wraenia suchowe docieraj do patw skroniowych. Orodki suchowe
znajduj si w zakrcie skroniowym grnym. Okolice przylegajce do pola
suchowego peni funkcj kojarzeniow, zwizan z interpretacj dwikw m. in. rozumieniem mowy.
Zniszczenie okolicy tylnej zakrtu skroniowego grnego powoduje utrat
zdolnoci rozumienia sw. Nazywa si to afazj suchow. Chory syszy, co
si do niego mwi, ale nic z tego nie rozumie, tak jakby sysza jzyk obcy
cakowicie mu nie znany.
Paty skroniowe prawdopodobnie s take siedzib pamici. Dranienie
28-Anatomia i fizjologia

433

odsonitej powierzchni kory pata skroniowego wywouje u badanego ywe

obrazy z dalekiej nieraz przeszoci. Rwnie drgawki epileptyczne zaczynajce si w tych okolicach kory czsto s poprzedzone aur w postaci ywych
wspomnie i scen z dawno minionej przeszoci.
Pole wzrokowe znajduje si w pacie potylicznym. Bodce wzrokowe
z prawych powek obu siatkwek docieraj do pola wzrokowego prawej
pkuli i tak samo jest ze stron przeciwn, tote zniszczenie orodka wzrokowego po jednej stronie mzgu powoduje ubytek pola widzenia tylko w odpowiednich powkach siatkwek.
Okolice przedczoowe pooone ku przodowi od pola ruchowego s uwaane za siedlisko wyszych czynnoci mzgu, zwizanych z intelektem, inteligencj, sfer moraln czowieka. Czowiek pozbawiony okolic przedczoowych
zdolny jest do wykonywania wielu prostych zada intelektualnych, ma jednak
trudnoci lub w ogle nie jest zdolny do tworzenia zoonych konstrukcji
mylowych prowadzcych do wyznaczonego celu, do pogbionego i abstrakcyjnego mylenia.
Przypuszcza si, e w okolicach przedczoowych nastpuje zapamitywanie
wielkiej liczby informacji i powstawanie na ich podstawie konstrukcji mylowych, takich jak planowanie zachowania si w przyszoci, wiadome opnianie reakcji, wybr najbardziej odpowiedniej reakcji, przewidywanie skutkw
czynnoci ruchowych, rozwizywanie skomplikowanych zada logicznych
(matematycznych, prawnych, filozoficznych), kontrola zachowania si wg
wzorcw spoecznych i moralnych.
Osoby pozbawione okolic przedczoowych dziaaj impulsywnie w sposb
nie kontrolowany, zatracaj wszelkie zasady moralne, trac poczucie wstydu,
s emocjonalnie bardzo zmienne,atwo przechodz od radoci do przygnbienia, od uczu przyjaznych do gniewu i nienawici.
Do bardziej zoonych czynnoci kory mzgowej nale take czynnoci
poznawcze wyszego rzdu - praksyjne i gnostyczne.
Noworodek przynosi ze sob na wiat tylko bardzo prymitywne ruchy
wrodzone. Stopniowo dziecko doskonali coraz bardziej swe ruchy na drodze
naladowania, powtarzania i wiczenia, dziki czemu uzyskuje zdolno wykonywania czynnoci zamierzonych, celowych, czyli praksji. Praksja jest wynikiem wspdziaania obszernych terytoriw kory mzgowej, jednake ostateczny efekt ruchowy czynnoci praksyjnych dochodzi do skutku za porednictwem orodkw ruchowych. Utrat zdolnoci wykonywania celowych ruchw
zoonych nazywamy aprksj. Chory z apraksj staje si zupenie bezradny.
Nie potrafi sobie zapi guzika, zasznurowa butw, posugiwa si widelcem,
yk itp., gdy zapomina", jakie ruchy s potrzebne do wykonywania tych
czynnoci.
Gnozj nazywamy zdolno poznawania przedmiotw i zjawisk oraz oceny
tych wrae, jakich dostarczaj nam zmysy. Rozrniamy rne rodzaje
gnozji.
Stereognozj nazywamy zdolno rozpoznawania przedmiotw dotykiem.
Orodki stereognozji mieszcz si w pacie ciemieniowym ku tyowi od zakrtu
'434

zarodkowego. Poraenie tych okolic pociga za sob tzw. astereognozj, tj.

niezdolno rozpoznawania przedmiotw dotykiem.
Wspomnielimy ju, e orodki gnozji suchowej mieszcz si w g r n y m
zakrcie skroniowym. Gnozj suchow nazywamy nabyt w yciu osobniczym zdolno rozpoznawania przedmiotw wedug charakteryzujcych je
dwikw. I tak np. zegarek rozpoznajemy po tykaniu, samolot po warkocie
motoru, ludzi po gosie itp.
Gnozja w z r o k o w a lokalizuje si w pacie potylicznym na jego powierzchni
wewntrznej i zewntrznej. Gnozj wzrokow nazywamy zdolno poznawania przedmiotw z ich wygldu.
Orodki m o w y
Mowa jako sposb wyraania myli jest cech wycznie ludzk. Mwic
w y d a j e m y szereg artykuowanych dwikw, z ktrych skadaj si sowa
i zdania wyraajce m y l i - j e s t to ruchowa cz m o w y . Syszc cudz m o w
rozumiemy j, wiemy pewne sowa z pewnymi przedmiotami i zjawiskami t cz m o w y nazywamy czci suchow.
Zaburzenia m o w y w y w o a n e poraeniem korowych orodkw m o w y nazywaj si afazj.
Orodki m o w y s umieszczone w korze mzgowej niesymetrycznie: u praworcznych w lewej pkuli, u leworcznych - w prawej. Istnieje orodek
m o w y czuciowy i ruchowy.
Orodek czuciowy (suchowy) m o w y (Wernickego) znajduje si w tylnej
czci zakrtu skroniowego grnego. Przy poraeniu tej okolicy chory traci
zdolno rozumienia sw. Nazywamy to afazj suchow.
Orodek ruchowy m o w y (Broca) ley w tylnej czci zakrtu czoowego
dolnego. Po poraeniu tej okolicy wystpuje afazja ruchowa. Chory nie potrafi
mwi, m i m o e pozostaje mu zdolno wydawania dwikw i modulacji
gosu, poniewa wypadaj u niego ruchowe wzory sw i traci on mono
zestawiania dwikw i sylab.
Istniej wreszcie w korze mzgowej orodki czytania i pisania. Pierwszy ley
w zakrcie ktowym pata ciemieniowego, drugi - w tylnej czci rodkowego
zakrtu czoowego.
Elektroencefalografia
Czynnoci orodkowego ukadu nerwowego towarzysz pewne zjawiska
elektryczne, ktre potrafimy rejestrowa i wykorzysta dla celw praktycznych
w neurologii. Jeeli do czaszki lub obnaonego mzgu przyoymy dwie
elektrody i poczymy j e z o d p o w i e d n i m wzmacniaczem i przyrzdem rejestrujcym, to otrzymamy zapis aktywnoci elektrycznej mzgu w postaci krzywej,
zwanej elektroencefalogramem (eeg). Prawidowy eeg u czowieka pozostajcego w spoczynku z zamknitymi oczami ma posta krzywej skadajcej si
z fal o czstoci 8 - 1 2 Hz, ktre ukadaj si w postaci wrzecion. Fale takie nosz
'435

nazw fal alfa. Jeeli badanemu polecimy otworzy oczy lub wykona jaki
wysiek umysowy, wwczas rytm alfa znika i krzywa eeg przybiera posta
drobnych nieregularnych oscylacji.
W pewnych chorobach mzgu, jak np. padaczka lub guzy mzgu, w zapisie
eeg pojawiaj si charakterystyczne zmiany pozwalajce na blisze zlokalizowanie ogniska chorobowego.
ODRUCHY WARUNKOWE
Badanie czynnoci tak skomplikowanego narzdu, jakim jest mzg, nastrcza due trudnoci. Jedn z metod dajcych wgld w mechanizm niektrych
czynnoci orodkowego ukadu nerwowego jest metoda Odruchw warunkowych. Metoda ta zwizana jest z nazwiskiem rosyjskiego fizjologa Pawowa,
ktry je opracowa. W pewnym okresie za pomoc teorii odruchw warunkowych prbowano tumaczy wszystkie czynnoci ukadu nerwowego nie
wyczajc waciwych tylko czowiekowi tzw. wyszych czynnoci, jak dziaalno intelektualna i funkcja sfery psychicznej.
Chocia sprawa jest bardziej skomplikowana, odruchy warunkowe stanowi niewtpliwie jeden z lepiej poznanych i dowiadczalnie udokumentowanych mechanizmw funkcjonowania ukadu nerwowego i dlatego pokrtce je
tu przedstawimy.
Uprzednio omwione odruchy (bezwarunkowe) odbywaj si przy udziale
orodkw pooonych w rdzeniu krgowym lub na niszych (podkorowych)
pitrach mzgu. Odruchy bezwarunkowe s wrodzone, utrwalone dziedzicznie i waciwe dla caego gatunku. W odruchach warunkowych zasadnicz rol
odgrywa kora mzgowa. Powstaj one w trakcie rozwoju i ycia osobniczego
i maj charakter nabyty, nie s niezmienne - powstaj, utrwalaj sj lub
wygasaj w zalenoci od warunkw zewntrznych - s zawsze w ja ki sposb
uwarunkowane czynnikami zewntrznymi.
Jeeli psu wlejemy do pyska rozcieczony roztwr jakiegokolwiek kwasu,
wywoa to reakcj obronn, kwas zostanie wyrzucony na zewntrz, a rwnoczeniezacznie obficie wydziela si lina, ktra rozciecza kwas i zmywa go ze
luzwki jamy ustnej. Jest to odruch prosty, czyli bezwarunkowy.
Jeeli tu przed wlaniem kwasu zadziaamy na psa jakimkolwiek bodcem
zewntrznym, np. dzwonkiem, i bodziec ten skojarzymy kilkakrotnie z wlewaniem kwasu, to po pewnym czasie reakcja obronna i wzmoone wydzielanie
liny zacznie powstawa na sam dwik dzwonka. Ten odruch na bodziec
pierwotnie obojtny nazwa Paww odruchem warunkowym.
Odruchy bezwarunkowe s stae, niezmienne, ulegaj tylko nieznacznym
wahaniom i daj si z atwoci wywoa u kadego zwierzcia. Maj one
gotowy ukad drg nerwowych, ktrymi biegnie pobudzenie - zamknity
ukad przewodnikw; natomiast odruchy warunkowe s mniej lub bardziej
przypadkowe, powstanie ich wymaga czynnikw dodatkowych, dla ich wytworzenia musi nastpi utorowanie pewnego odcinka drogi pobudzenia.
Odcinek ten znajduje si w korze mzgowej, gdzie nastpuje proces podobny
'436

do zamykania obwodu elektrycznego, umoliwiajcy przejcie pobudzenia

z drg czuciowych na drogi odrodkowe.
Odruchy warunkowe zachodz przy udziale kory mzgowej, tzn. droga uku
odruchowego przebiega przez orodki w korze mzgowej. Odruchy bezwarunkowe nale do czynnoci niszych piter ukadu nerwowego orodkowego.
Wycicie kory pkul mzgowych u psa pociga za sob zniknicie wszystkich
wytworzonych odruchw warunkowych. Nowych wytworzy si nie udaje.
Natomiast odruchy bezwarunkowe po t y m zabiegu nie zmieniaj si zupenie.
U zwierzt, ktre nie maj kory mzgowej, odruchy warunkowe powstaj przy
udziale najwyszego pitra ich orodkowego ukadu nerwowego.
Odruchy warunkowe powstaj na podstawie odruchw bezwarunkowych.
Do powstania odruchu warunkowego konieczna jest zbieno w czasie
jakiego bodca obojtnego dla ustroju z odbywajcym si odruchem bezwarunkowym. Po takim skojarzeniu powstaje midzy tym bodcem a czynnoci
bezwarunkow zwizek czasowy. Bodziec dotychczas obojtny staje si bodcem warunkowym. Nabiera znaczenia sygnau, ktry umoliwia ustrojowi
wczeniejsz reakcj na zmiany rodowiska zewntrznego, zanim te zmiany na
ustrj bezporednio zadziaaj.

SEN
Sen jest stanem ustroju, w ktrym wystpuj zmiany szeregu jego czynnoci. Najistotniejszym objawem snu jest obnienie aktywnoci ukadu nerwowego, a przede wszystkim kory mzgowej, co pociga za sob utrat cznoci
z otoczeniem. Bezsenno jest jednym z czsto spotykanych zaburze czynnoci mzgu.
Sen jest nieodzown potrzeb ustroju. Czowiek przebywa w stanie snu
przez V3 cz swego ycia. Dugo snu u czowieka jest zalena od wieku.
Noworodek pi 21 h na dob, dziecko 3-miesiczne - 18 h, proczne - 14 h,
4-letnie - 12 h. W miar lat ycia dugo snu stopniowo si zmniejsza.
Poczwszy od 17-19 roku ycia dugo snu ogranicza si do 8 h na dob. Brak
snu prowadzi do wystpienia powanych zaburze w orodkowym ukadzie
nerwowym. W dowiadczeniach przeprowadzonych na ochotnikach, ktrzy
nie spali po 112 h, spostrzegano po 30-60 h bezsennoci utrat pamici,
wzrost pobudzenia, halucynacje, reakcje schizofreniczne.
Gboko snu jest rna w rnych jego okresach. Gboko snu bada si
w ten sposb, e przy picym w pewnym momencie uruchamia si jaki
sygna dwikowy. Miar gbokoci snu jest sia bodca powodujcego
przebudzenie. Dowiadczenia te wykazuj, e u wikszoci ludzi sen jest
najgbszy w pierwszej, rzadziej w drugiej godzinie po zaniciu.
W czasie snu zmniejsza si napicie miniowe. W stanie skurczu pozostaje
jedynie misie okrny oka zamykajcy powieki i misie prosty oka grny,
ktry pociga gak oczn ku grze, podcigajc j pod powiek grn. Rytm
oddechowy w czasie snu ulega zwolnieniu. Przemiana gazowa i podstawowa
'437

obnia si o 10-15%, Cinienie krwi spada o 10-30 mm Hg. Ttno ulega

zwolnieniu.
Istnieje kilka teorii snu. Wiadomo, e wszelkie sytuacje sprowadzajce do
m i n i m u m napyw bodcw do receptorw czuciowych sprzyjaj wystpieniu
snu naturalnego (zaciemnienie pomieszczenia, ciepo, cisza, rozlunienie
mini). Strach i emocje utrudniaj zasypianie. Std hipoteza, e sen jest
nastpstwem zmniejszenia napywu bodcw do orodkowego ukadu nerwowego.
Biorc pod uwag to, e najwaniejsze przejawy snu maj niewtpliwy
zwizek ze zmian czynnoci mzgu, szukano wyjanienia tego stanu w analizie procesw, jakie przy t y m w mzgu zachodz. Wyniki bada eksperymentalnych Pawowa day mu podstaw do stwierdzenia, e stan snu jest identyczny
ze stanem hamowania wewntrznego. Paww zauway mianowicie w czasie
bada nad odruchami w a r u n k o w y m i , e psy czsto zasypiay, gdy dziaano na
nie bodcami w y w o u j c y m i w korze mzgowej stan hamowani^. Wedug
Pawowa sen powstaje wskutek promieniowania hamowania, ktre obejmuje
nie tylko ca kor mzgow, ale przechodzi te i na pie mzgu.
Wedug teorii niedokrwiennej sen nastpuje wskutek zmniejszenia dopywu
krwi do mzgu lub orodkw wiadomoci. W ten sposb tumaczy si
senno po spoyciu posiku, gdy dua ilo krwi gromadzi si w jamie
brzusznej.
Wedug teorii chemicznej we krwi maj si gromadzi toksyny zmczenia"
lub inne produkty chemiczne wprowadzajce ustrj w stan snu.

TWR SIATKOWATY
Na caej przestrzeni pnia mzgowego, a wic w obrbie rdzenia przeduonego, rdmzgowia, a czciowo take i midzymzgowia rozrzucone s
dyfuzyjnie neurony tworzce jednorodn sie komrek nazwan ukadem
s i a t k o w a t y m ( f o r m a t i o reticularis). Neurony te nie skupiaj si w jdra,
chocia przenikaj i otaczaj jdra znajdujce si w pniu mzgowym. Ukad
siatkowaty skada si z maych i duych neuronw przewanie o krtkich
aksonach.
Wszystkie drogi nerwowe dorodkowe i odrodkowe przechodz przez t w r
siatkowaty, uzyskujc z nim poczenia przez odgazienia wkien nerwowych. Ponadto neurony t w o r u siatkowatego maj bezporednie poczenia
z kor mzgow i jdrami podkorowymi. W p y w ukadu siatkowatego moe
si rozprzestrzenia w wielu kierunkach: w d " - na rdze krgowy i w
g r " - na struktury wchomzgowia, gdzie powstaj afekty i emocje oraz
dalej na kor mzgow, ktra kieruje procesami intelektualnymi, oraz n a
boki" - przez podwzgrze i przysadk na czynnoci narzdw wewntrznych
i gruczow dokrewnych.
Twr siatkowaty peni bardzo wan, cho jeszcze nie we wszystkich
szczegach poznan, funkcj: pod jego kontrol pozostaje oglny stopie
'438

aktywnoci caego orodkowego ukadu nerwowego, wcznie ze stanem

czuwania i snu oraz aktywnoci swoistych obszarw zwizanych z nasz
wiadomoci. Porwna go mona do elektrowni, ktra dostarcza prdu dla
funkcjonowania sieci przenoszenia informacji - telefonw, telekomunikacji,
radia itd. Wyczenie tego ukadu, np. zniszczenie przez guz n o w o t w o r o w y ,
w y l e w lub proces zapalny, powoduje u czowieka stan piczkowy-cakowit
utrat zdolnoci reagowania na bodce budzce - podobnie jak wyczenie
elektrowni uniemoliwia odbieranie sygnaw radiowych i nadawanie audycji
z radiostacji.
Dranienie prdem elektrycznym tworu siatKowatego u picego zwierzcia
powoduje jego natychmiastowe obudzenie. Z drugiej strony powstajce
w mzgu silne pobudzenie oddziauje na ukad siatkowaty, utrzymujc si
w nim przez duszy czas, nawet jeli przyczyna wywoujca dawno znika.
Majaczenia i halucynacje maj rdo w takim patologicznym pobudzeniu
ukadu siatkowatego.

NERWY CZASZKOWE
N e r w y czaszkowe ( nn. craniales) w liczbie 12 par odchodz symetrycznie od
mzgu i opuszczaj czaszk przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem X i XI
unerwiaj one gwnie narzd gowy.
Nosz one nastpujce nazwy:
I. nn. w c h o w e (nn. olfactorii),
II. n. wzrokowy (n. opticu),
III. n. okoruchowy (n. oculomotorius),
IV. n. bloczkowy (n. trochlearis),
V. n. trjdzielny (n. trigeminus),
VI. n. odwodzcy (n. abducens),
VII. n. twarzowy (n. facialis),
VIII. n. przedsionkowo-l i makowy (n. vestibulocochlearis),
IX. n. jzykowo-gardowy (n. glossopharyngeus),
X. n. bdny (n. vagu),
XI. n. dodatkowy ( n. accessorius),
XII. n. podjzykowy (n. hypoglossus).

Nerwy wchowe (I)

N e r w y w c h o w e (nn. olfactorii) skadaj si z ok. 20 nici wchowych, ktre
odchodz od komrek wchowych, mieszczcych si w bonie luzowej
okolicy wchowej jamy nosa. Nici wchowe wchodz do jamy czaszki przez
blaszk sitow koci sitowej, by zakoczy si w opuszce wchowej.
Przerwanie nici wchowych powoduje utrat powonienia. Zdarza si to
niekiedy w nastpstwie urazw czaszki lub wskutek ucisku guza na nerwy
wchowe.
'439

N. wzrokowy (II)
N. odwodzcy (VI)

zwaczowy

Ryc. 200. Rozmieszczenie nerww czaszkowych. Kolorem czerwonym oznaczono nerwy ruchowe,
kolorem niebieskim - nerwy czuciowe.

'440

Ryc. 201. Nerw wchowy (I).

Nerw wzrokowy (II)

N e r w w z r o k o w y (n. opticu) tworz wkna nerwowe, odchodzce od
komrek zwojowych siatkwki. Nerw przebija zewntrzn warstw siatkwki,
naczyniwk i twardwk i opuszcza gak oczn w miejscu pooonym okoo
3 mm przyrodkowo od bieguna tylnego gaki ocznej. Std kieruje si ku
kanaowi wzrokowemu, przez ktry wchodzi do dou czaszkowego rodkowego.
W odlegoci okoo 1 cm za gak oczn nerwu wzrokowego wchodzi ttnica
i ya rodkowa siatkwki (a. et v. centralis retinae). Po wejciu do jamy czaszki
nerw wzrokowy koczy si w skrzyowaniu w z r o k o w y m ( chiasma opticum),
pooonym na trzonie koci klinowej w rowku skrzyowania n e r w w wzrokowych. Ze skrzyowania wychodzi po kadej stronie pasmo wzrokowe ( tractus
opticu), doprowadzajce wkna wzrokowe do poduszki wzgrza, ciaa kolankowatego bocznego i wzgrkw grnych blaszki pokrywy rdmzgowia.
W skrzyowaniu w z r o k o w y m tylko cz (mniej wicej poowa) wkien
nerwowych przechodzi na stron przeciwn. Wkna idce od bocznej poowy
siatkwki nie ulegaj skrzyowaniu, lecz przechodz do pasma wzrokowego
tej samej strony. Wkna biegnce od przyrodkowej strony siatkwki przechodz w obrbie skrzyowania wzrokowego na stron przeciwn. Kade
pasmo wzrokowe ma zatem poczenie z obu gakami ocznymi. Lewe pasmo
wzrokowe zawiera zatem wkna z lewej poowy kadego oka, prawe z prawej.
Przecicie pasma wzrokowego po jednej stronie (np. lewej) powoduje
'441

Ryc. 202. Nerw wzrokowy.

poowicze niedowidzenie w obu oczach (wypadnicie prawej czci pola

widzenia w kadym oku).
Choroby nerwu wzrokowego (zanik n. wzrokowego) prowadz do upoledzenia i utraty wzroku.

Nerw okoruchowy (III)

Nerw o k o r u c h o w y (n. oculomotorius) jest nerwem ruchowym gaki ocznej.
Unerwia on misie dwigacz powieki grnej oraz wszystkie zewntrzne
minie oka, z wyjtkiem mini prostego bocznego i skonego grnego.
W skad nerwu okoruchowego wchodz take wkna przywspczulne, unerwiajce zwieracz renicy.
Uszkodzenie nerwu III pociga za sob poraenie wszystkich ruchw gaki
ocznej z wyjtkiem odwodzenia i nikego ruchu ku doowi i do wewntrz. Gaka
oczna ustawia si w pozycji zwrconej w kierunku kta zewntrznego oka.
Towarzyszy temu opadnicie powieki grnej. renica jest rozszerzona i nie
reaguje na wiato ani na zbieno.

'442

Nerw bloczkowy (IV)

N e r w bloczkowy (n. trochlearis) jest najcieszym nerwem m z g o w y m
i unerwia tylko jeden misie skony grny oka. Wychodzi z pnia mzgu po
stronie grzbietowej, tu poniej wzgrkw dolnych blaszki pokrywy, po czym
owija si wok konara mzgowego i ukazuje si na podstawie mzgu tu za
pasmem wzrokowym. Dalej biegnie ku przodowi w bocznej cianie zatoki
jamistej ku szczelinie oczodoowej grnej, przez ktr wchodzi do oczodou
i koczy si w miniu skonym grnym.
Poraenie nerwu IV powoduje wystpowanie zeza podczas spogldania
w gr; gaka oczna skrca si do wewntrz.

Nerw trjdzielny (V)

Nerw trjdzielny (n. trigeminus) jest najgrubszym nerwem mzgowym.
Tworz go wkna czuciowe, unerwiajce powoki i czci gbokie twarzy oraz
wkna ruchowe dla mini poruszajcych uchw. Wychodzi on z mzgu na
granicy pomidzy mostem a ramieniem mdkowym rodkowym d w o m a
korzeniami: przednim - r u c h o w y m ( p o r t i o minor) i t y l n y m - czuciowym
(portio major). Przebija opon tward w pobliu wierzchoka koci skalistej.

owy dolny
Ryc. 203. N e r w t r j d z i e l n y (V)

'443

gdzie cz czuciowa tworzy duy zwj nerwu trjdzielnego (ganglion trigeminale), pooony w wycisku zwoju nerwu trjdzielnego na czci skalistej koci
skroniowej.
Od zwoju tego odchodz trzy due gazie:
1) nerw oczny (n. ophthalmicus),
2) nerw szczkowy (n. maxillaris),
3) nerw uchwowy (n. mandibularis), do ktrego docza si w caoci cz
ruchowa ( p o r t o minor).
1. N e r w oczny (n. ophthalmicus) biegnie ku przodowi w kierunku oczodou,
do ktrego wchodzi przez szczelin oczodoow grn. Po drodze mija zatok
jamist, przebiegajc w jej cianie bocznej. Oddaje tu gazk czuciow do
opony twardej. W pobliu szczeliny oczodoowej grnej dzieli si na trzy
gazie: nerw czoowy, nerw nosowo-rzskowy i e r w z o w y .
2. N e r w szczkowy [n. maxillaris) po wyjciu ze zwoju biegnie w bocznej
cianie zatoki jamistej w kierunku o t w o r u okrgego, przez ktry wchodzi do
dou skrzydowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina), a std przez szczelin oczodoow doln do kanau podoczodoowego. Unerwia czuciowo zby
grnego uku zbowego.
3. N e r w u c h w o w y (n. mandibularis) jest najwiksz gazi nerwu trjdzielnego. Oprcz wkien czuciowych zawiera take wkna ruchowe, jest
zatem nerwem mieszanym. Opuszcza jam czaszki przez otwr owalny.
Unerwia czuciowo zby dolnego uku zbowego.

Nerw odwodzcy (VI)

N e r w odwodzcy (n. abducens) unerwia tylko jeden misie oka. Wychodzi
z mzgu za tyln krawdzi mostu, kieruje si ku przodowi i ku grze. Po
drodze przebija zatok jamist, przez ktr przechodzi bocznie od ttnicy
szyjnej wewntrznej. Wchodzi do oczodou przez szczelin oczodoow grn,
gdzie unerwia misie prosty boczny gaki ocznej (m. rectus lateralis).
W przypadku poraenia nerwu VI gaka oczna jest skierowana do wewntrz
(zez zbieny).

Nerw twarzowy (VII)

N e r w t w a r z o w y (n. faciali) jest nerwem mieszanym; skada si on z dwch
czci: wikszej - ruchowej, i mniejszej - czuciowo-wydzielniczej, zwanej
rwnie n e r w e m porednim (n. intermedius). Nerw twarzowy wychodzi
z rdzenia przeduonego w kcie pomidzy tyln krawdzi mostu a oliwk,
w ssiedztwie n e r w w poredniego i statyczno-suchowego. Razem z t y m i
nerwami wchodzi do przewodu suchowego wewntrznego, a nastpnie
biegnie we w a s n y m kanale koci skalistej i wychodzi na podstaw czaszki
przez otwr rylcowo-sutkowy, ale ju bez nerwu poredniego, ktry odcza
si od niego jako n e r w skalisty wikszy (n. petrosus majoi) i struna bbenko'444

Ryc. 204. Nerw twarzowy (VII).

wa ( c h o r d a tympani). Po wyjciu z czaszki krtki pie nerwu twarzowego dzieli

si wachlarzowato na szereg gazek kocowych, ktre przebijaj liniank
przyuszna.i unrwjaj wszystkie minie fnimiczne twarzy, misie szeroki
szyi i brzusiec tylny minia dwubrzucowego.
Struna bbenkowa ( c h o r d a tympani) odcza si od nerwu twarzowego
przed jego wyjciem z kanau kostnego i poda do jamy bbenkowej, z ktrej
wychodzi przez szczelin skalisto-bbenkow, by doczy si do nerwu
jzykowego (p. wyej).
Poraenie o b w o d o w e n. VII pociga za sob poraenie wszystkich mini
twarzy po stronie uszkodzenia, cznie z miniem szerokim szyi. Twarz staje
si niesymetryczna, oko po stronie uszkodzonej nie zamyka si. Niemoliwe
jest zmarszczenie czoa.

Nerw przedsionkowo-limakowy (VIII)

N e r w przedsionkowo-limakowy (n. vestibulocochlearis) jest nerwem czuciowym. Skada si z dwch czci - przedsionkowej ( pars yestibularis)
i limakowej ( pars cochlearis).
'445

Cz przedsionkowa utworzona jest z wkien wychodzcych z dwubiegunowych komrek z w o j u przedsionkowego ( g a n g l i o n vestibulare), pozostajcego w zwizku z narzdem rwnowagi - kanaami pkolistymi; cz druga
skada si z wkien odchodzcych od z w o j u spiralnego (ganglion spirale),
zwizanego z receptorem suchowym - narzdem spiralnym (Cortiego) (organum spirale).
Nerw statyczno-suchowy wychodzi z mzgu bocznie od nerwu twarzowego
przy tylnej krawdzi mostu i kieruje si do przewodu suchowego wewntrznego, gdzie dzieli si na dwie czci grn - przedsionkow i d o l n - l i m a k o w .
Uszkodzenie czci limakowej powoduje osabienie suchu lub guchot.
Poraenie czci przedsionkowej - zawroty gowy, nudnoci, w y m i o t y , zaburzenia rwnowagi.

Nerw jzykowo-gardowy (IX)

N e r w jzykowo-gardowy (n. gossopharyngeus) jest nerwem mieszanym.
Wiksz cz nerwu tworz wkna czuciowe, unerwiajce gardo i jzyk;
niewielk cz stanowi wkna ruchowe, przeznaczone dla mini garda
i wydzielnicze dla linianki przyusznej.
Nerw ten odchodzi od rdzenia przeduonego 5 - 6 korzonkami, ktre ukazuj
si w brudzie bocznej tylnej za oliwk. Opuszcza czaszk przez otwr yy
szyjnej. W obrbie otworu tworzy z w j grny (ganglion superius), a po
wyjciu z czaszki - z w j dolny (ganglion inferius), pooony w doku skalistym.
Po wyjciu z czaszki biegnie pomidzy y szyjn wewntrzn a ttnic szyjn
wewntrzn, a nastpnie kieruje si ku nasadzie jzyka i bocznej cianie
garda.

Nerw bdny (X)

N e r w bdny (n. vagus) jest nerwem mieszanym. Wikszo jego wkien
naley do czci przywspczulnej ukadu nerwowego autonomicznego.
Nazwa jego wywodzi si std, e obszar jego unerwienia siga daleko poza
gow. Nerw bdny unerwia opony mzgowe, narzdy szyi, serce, narzdy
oddechowe i znaczn cz przewodu pokarmowego. Odchodzi od rdzenia
przeduonego za porednictwem kilku korzonkw. Opuszcza czaszk przez
otwr yy szyjnej. W obrbie tego otworu cz czuciowa nerwu tworzy
niewielki z w j grny, a po wyjciu z o t w o r u - drugi, wikszy z w j dolny.
Na szyi nerw bdny biegnie pomidzy ttnic szyjn wspln a y szyjn
wewntrzn we wsplnej pochewce powiziowej. Z szyi przechodzi do rdpiersia grnego, a nastpnie tylnego, przy czym nerw bdny lewy krzyuje si
od przodu z ukiem aorty, prawy - z ttnic podobojczykow praw. Dalej ku
doowi nerwy bdne (trunci vagales) przechodz na cian przeyku, gdzie
tworz splot przeykowy. Pie bdny lewy stopniowo przemieszcza si na
'446

przedni cian przeyku, prawy - na tyln. Po przejciu do jamy brzusznej

pnie bdne rozgaziaj si w cianie odka. Na przebiegu nerwu bdnego
rozrniamy cz g o w o w , szyjn, piersiow i brzuszn.
Zwj
grny
Zwj
dolny
Ga
gardowa
N. krtaniowy
grny
T. szyjna wsplna
N btodny (X)

N. bdny (X)
1
N. krtaniowy
wsteczny
Tchawica

-rOskrzele
gwne
; lewe

Splot
pucny

Splot
przeykowy

.Ga
odkowa
przednia

Gazie wdtiobnwu

Ryc. 205. Nerw bdny (X).

Nerw dodatkowy (XI)

N e r w d o d a t k o w y (n. accessorius) jest nerwem ruchowym. Skada si
z dwch czci: jedna jest utworzona z korzeni czaszkowych ( radices craniales), odchodzcych od rdzenia przeduonego, drug tworz korzenie rdzeniowe (radices spinae), odchodzce od grnej czci rdzenia krgowego.
Korzenie rdzeniowe wchodz do jamy czaszki przez otwr wielki koci potylicznej, gdzie cz si z korzeniami czaszkowymi we wsplny pie. Po wyjciu
z czaszki przez otwr yy szyjnej nerw dzieli si na dwie gazie - wewntrzn
'447

i zewntrzn. Pierwsza docza si w caoci do nerwu bdnego, a wkna jej

unerwiaj wewntrzne minie krtani i minie- zwieracze garda. Ga
zewntrzna biegnie do minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, przebija
go i zda do minia czworobocznego grzbietu. Unerwia ruchowo te dwa
minie.

N. trjdzielny

N. odwodzcy
Nn. twarzowyi suchowy

N. jzykowo-garaowy
N. bdny

Oliwka
Piramida

Otwr
szyjny
Zwj grny
n. bdnego

I. dodatkowy (XI)
Ryc. 206. Nerw dodatkowy (XI).

Nerw podjzykowy (XII)

N e r w podjzykowy (n. hypoglossus) jest nerwem ruchowym. Zaopatruje
wszystkie minie jzyka wewntrzne i zewntrzne, z wyjtkiem minia
podniebienno-jzykowego. Wychodzi z rdzenia przeduonego kilkoma korzeniami w brudzie bocznej przedniej. Opuszcza czaszk przez kana nerwu
podjzykowego, po czym zatacza uk, skierowany wypukoci ku doowi
i wchodzi do jzyka licznymi gazkami jzykowymi.
'448

Po drodze n. podjzykowy tworzy zespolenie z nerwami szyjnymi pierwszym i d r u g i m tworzc na szyi tzw. ptl szyjn (ansa cervicalis), od ktrej
odchodz gazie ruchowe do mini podgnykowych.

NERWY RDZENIOWE
N e r w rdzeniowy (n. spinalis) powstaje przez poczenie odchodzcego od
rdzenia krgowego ruchowego korzenia brzusznego (radix ventralis) z czuciow y m korzeniem g r z b i e t o w y m (radixdorsalis), zwizanym ze z w o j e m rdzeniow y m (ganglion spinale).
Nerwy rdzeniowe s nerwami mieszanymi i unerwiaj minie i skr.
Ukad nerwowy

Narzd
efektorowy

Acetylocholina

M. szkieletowy

Zwj

Wkno
przedzwojowe

Acetylocholina

<

Wkno zazwojowe
wt

Noradrenalina
Acetylocholina
\

Adrenalina
Cz rdzeniowa
nadnerczy
Zwj

Acetylocholina

Wkno przedzwojowe

K<
fen

Wkno
zazwojowe

Acetylocholina

Ryc. 207. Schemat o b w o d o w e j czci o b w o d o w e g o ukadu n e r w o w e g o . W ukadzie somatyczn y m w y p u s t k i o s i o w e komrek ruchowych biegn bez przerwy do mini szkieletowych, gdzie
wyzwala si substancja przekanikowa - acetylocholina. W ukadzie a u t o n o m i c z n y m droga
pobudzenia z orodka do efektora skada si z d w c h n e u r o n w - przedzwojowego i zazwojowego. W ukadzie w s p c z u l n y m w k n a przedzwojowe s krtkie; w ukadzie przywspczulnym
zwoje s pooone w pobliu efektorw i wkna zazwojowe s krtkie. Na zakoczeniach n e r w w
wspczulnych wyzwala si noradrenalina, wkien p r z y w s p c z u l n y c h - a c e t y l o c h o l i n a . Przekanikiem w zwojach (midzy w k n e m przedzwojowym i z a z w o j o w y m ) w o b u ukadach jest
acetylocholina.
29 - Anatomia i fizjologia

449

W skad nerwu rdzeniowego wchodz wkna czuciowe, ruchowe oraz autonomiczne. Wsplny pie nerwu rdzeniowego dzieli si na cztery gazie: 1)
ga grzbietow (ramus dorsalis), 2) ga brzuszn (ramus ventralis), 3)
ga o p o n o w ( ramus meningeus), 4) ga czc do pnia nerwu wspczulnego (ramus communicans).
Od rdzenia krgowego odchodzi 31 par n e r w w rdzeniowych. W zalenoci
od odcinka rdzeniowego, do ktrego te nerwy nale, rozrniamy: 8 par
n e r w w szyjnych (nn. cervicales) Ci-C 8 , 12 par piersiowych (nn. thoracici)
Thi-Thi2, 5 par ldwiowych (nn. lumbales) L-|-L 5 , 5 par n e r w w krzyowych
(nn. sacrales) S ^ S s i 1 nerw guziczny (n. coccygeus) Co.

Gazie grzbietowe nerww

rdzeniowych
Gazie grzbietowe (rami dorsales) n e r w w rdzeniowych unerwiaj gbokie minie grzbietu oraz skr caej okolicy grzbietowej, od potylicy a do
okolicy guzicznej. Kada z gazi grzbietowych dzieli si na ga przyrodkow
i ga boczn.
Budowa i rozmieszczenie tych n e r w w na caym t u o w i u powtarzaj si bez
wikszych zmian.
Do waniejszych n e r w w odchodzcych od gazi grzbietowych nale:
n e r w potyliczny wikszy (n. occipitalis major), ktry jest gazi grzbietow
drugiego nerwu szyjnego (C2), unerwiajc minie i skr okolicy potylicznej,
n e r w y grne poladkw (nn. clunium superiores), odchodzce od gazek
grzbietowych ostatnich n e r w w ldwiowych i dce do skry w okolicy
poladkowej, n e r w y rodkowe poladkw (nn. clunium medii), odchodzce
od n e r w w krzyowych i rwnie unerwiajce okolic poladkow.

Gazie brzuszne n e r w w
rdzeniowych
Gazie brzuszne (rami ventrales) n e r w w rdzeniowych unerwiaj minie
oraz skr przedniej i bocznej okolicy szyi i tuowia, a take koczyn. Gazie
brzuszne unerwiaj znacznie wiksze okolice ciaa, s te duo grubsze od
gazi grzbietowych. Najgrubsze s nerwy biegnce do koczyn.
W odrnieniu od gazi grzbietowych w nerwach odchodzcych od gazi
brzusznych okolic szyjnej, ldwiowej, krzyowej i guzicznej ukad odcinkowy
si zatar. Zachowa si on natomiast wyranie w obrbie klatki piersiowej.
Gazie brzuszne wspomnianych wyej odcinkw rdzenia wymieniaj ze sob
wkna nerwowe, tworzc w pobliu krgosupa sploty (plexus).
Pnie nerwowe odchodzce od splotw zawieraj wkna pochodzce z szeregu ssiednich segmentw rdzenia.
'450

Splot szyjny
Splot szyjny (plexus cervicalis) powstaje z zespolenia gazi brzusznych
czterech pierwszych n e r w w szyjnych (C1-C4) i ley na wysokoci czterech
pierwszych krgw szyjnych.
Od splotu szyjnego odchodz:
1. Krtkie gazie miniowe biegnce od mini szyi (ptla szyjna - p.
wyej).
2. N e r w p r z e p o n o w y (n. phrenicus) unerwia najwaniejszy misie wdechowy - przepon. Nerw przeponowy powstaje z wkien pochodzcych
z czwartego i trzeciego szyjnego segmentu rdzeniowego. Po wyjciu ze splotu
nerw przeponowy biegnie po przedniej powierzchni minia pochyego przedniego pionowo w d. W klatce piersiowej schodzi ku przeponie, biegnc
pomidzy blaszk cienn osierdzia i blaszk cienn opucnej. Nerw przepon o w y oprcz wkien ruchowych zawiera take wkna czuciowe, ktrymi
zaopatruje osierdzie oraz opucn rdpiersiow i przeponow w najbliszym
ssiedztwie.
Jednostronne poraenie nerwu przeponowego daje niewielkie objawy.
Poraenie obustronne powoduje duszno wskutek ucisku przepony na puca
i wyczenia jej udziau w oddychaniu.
3. N e r w y skrne, ktre unerwiaj czuciowo skr szyi i grne okolice klatki
piersiowej, odchodz od splotu szyjnego i ukazuj si spod tylnej krawdzi
minia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. S t o :
a) nerw potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor),
b) nerw uszny wielki (n. auricularis magnus),
c) nerw poprzeczny szyi (n. transversus colli),
d) nerwy nadobojczykowe (nn. supraclaviculares).

Splot ramienny
Splot ramienny (plexus brachialis) tworz gazie brzuszne czterech dolnych n e r w w szyjnych (C 5 -C 8 ) i wiksza cz pierwszego nerwu piersiowego
(Thi). Splot ten przeznaczony jest dla skry i mini koczyny grnej. Kada
z tych gazi dzieli si na dwie czci - przedni i tyln, ktre czc si ze sob
tworz trzy gwne pczki n e r w w dugich unerwiajcych koczyn grn:
pczek boczny (fasciculus laterali), pczek przyrodkowy (fasciculus madialis) i pczek tylny (fasciculus posterior).
Pod wzgldem topograficznym splot ramienny dzieli si na cz nadobojczykow (pars supraclavicularis), pooon w dole nadobojczykowym, i cz
podobojczykow (pars infraclavicularis), lec poniej obojczyka.
Nerwy odchodzce od splotu ramiennego dzielimy na dwie grupy: gazie
krtkie, unerwiajce minie okolicy barku, i gazie dugie, unerwiajce
pozostae czci koczyny. Pierwsze odchodz od czci nadobojczykowej
splotu, drugie - od czci podobojczykowej.
'451

~!Hp|jgi

Gazie dugie powstaj z trzech pczkw splotu ramiennego. Od pczka

bocznego odchodzi nerw miniowo-skrny i boczna cz nerwu porodkowego, od pczka przyrodkowego - p'rzyrodkowa cz nerwu porodkowego, nerw okciowy, nerw skrny ramienia przyrodkowy i nerw skrny
przedramienia przyrodkowy. Z pczka tylnego powstaje nerw promieniowy.
1. N e r w miniowo-skrny (n. musculocutaneus) po odejciu od splotu
ramiennego kieruje si ku przedniej okolicy ramienia, przebijajc misie
kruczo-ramienriy, a nastpnie biegnie pomidzy miniami ramiennym
a d w u g o w y m ramienia. Unerwia ruchowo te trzy minie.
Po stronie bocznej ramienia koczy si gazi czuciow, zwan nerwem
przedramienia bocznym, unerwiajcym skr powierzchni bocznej przedramienia.
Uszkodzenie tego nerwu powoduje poraenie wspomnianych trzech mini
i osabienie zginania przedramienia, ktre jest moliwe jeszcze tylko dziki
skurczowi minia ramienno-promieniowego.
'452

2. N e r w skrny przyrodkowy ramienia (n. cutaneus brachii medialis)

unerwia skr dou pachowego i przyrodkowej powierzchni ramienia do
kykcia przyrodkowego koci ramiennej.
3. N e r w skrny przyrodkowy przedramienia (n. cutaneus antebrachii
medialis) unerwia czuciowo skr przedramienia po stronie okciowej powierzchni przedniej.
4. N e r w p o r o d k o w y (n. medianus) jest nerwem mieszanym. Odchodzi od
splotu za porednictwem d w u ramion obejmujcych widekowato ttnic
pachow. Na ramieniu biegnie najpierw razem z ttnic ramienn we wsplnej pochewce cznotkankowej, nastpnie si od niej nieco oddala. W dole
o k c i o w y m nerw porodkowy ley pod rozcignem minia d w u g o w e g o
ramienia ( a p o n e u r o s i s m. bicipitis brachii). Na przedramieniu biegnie w kierunku doni pomidzy warstw gbokich a powierzchownych zginaczy palcw. Na do dostaje si przez kana nadgarstkowy pod troczkiem zginaczy.
W obrbie ramienia i stawu okciowego nerw porodkowy nie oddaje adnych
odgazie. W grnej czci przedrarriienia wysya szereg gazi miniowych
(rr. musculares) do wszystkich mini strony przedniej przedramienia, z wyjtkiem zginaczy nadgarstka okciowego i czci okciowej zginacza palcw
gbokiego.
Na doni nerw porodkowy rozgazia si ha trzy n e r w y d o n i o w e w s p l n e
palcw (nn. digitales palmares communes), do palcw pierwszego, drugiego,
trzeciego i strony promieniowej palca czwartego.
5. N e r w o k c i o w y (n. ulnaris) jest nerwem mieszanym; odchodzi od pczka
przyrodkowego splotu ramiennego i biegnie po przyrodkowej stronie ttnicy ramiennej. W okolicy okcia odcza si od ttnicy i okra od tyu kykie
przyrodkowy koci ramiennej, biegncw rowku nerwu okciowego, gdzie jest
pokryty tylko powizi i skr okolicy okciowej i daje si atwo wymaca;"std
nerw okciowy przechodzi na przedni powierzchni przedramienia, gdzie
biegnie w towarzystwie ttnicy okciowej pomidzy miniem zginaczem
palcw gbokim a miniem zginaczem okciowym nadgarstka.
W obrbie ramienia nerw okciowy gazi nie oddaje. Na przedramieniu
unerwia te minie zginacze, ktre nie zostay unerwione przez nerw porodkowy, a wic zginacz okciowy nadgarstka i poow zginacza gbokiego
palcw.
6. N e r w p r o m i e n i o w y (n. radialis) stanowi przeduenie pczka tylnego
splotu ramiennego, jest on najgrubszym nerwem splotu. Pie nerwu promieniowego po odczeniu si od splotu ramiennego okra spiralnie od tyu ko
ramienn, biegncw brudzie nerwu promieniowego, przykryty gow boczn
minia trjgowego. W tej okolicy nerw promieniowy oddaje szereg gazi
miniowych do minia trjgowego ramienia oraz ga czuciow - n e r w
skrny t y l n y ramienia (n. cutaneus brachii posterior), unerwiajcy skr
pokrywajc gow boczn tego minia.
Po wydostaniu si z obrbu minia trjgowego nerw p r o m i e n i o w y biegnie po stronie bocznej ramienia. W okolicy okciowej znajduje si pomidzy
miniami ramienno-promieniowym a ramiennym.
'453

Od pnia nerwu promieniowego oddziela si jeszcze w obrbie ramienia

n e r w skrny t y l n y przedramienia (n. cutaneus antebrachii posterior), ktry
przebija powi ponad stawem okciowym i unerwia skr tylnej powierzchni
przedramienia. W okolicy stawu okciowego nerw promieniowy oddaje odgazienia do minia ramienno-promieniowego, a nastpnie dzieli si na dwie
gazie kocowe - gbok i powierzchown. Ga gboka (r. profundus n.
radialis) przechodzi n stron tyln przedramienia, gdzie unerwia wszystkie
bez wyjtku prostowniki przedramienia i misie okciowy. Ga powierzchowna (r. superficialis n. radialis) biegnie najpierw po stronie promieniowej
przedramienia i przechodzi na grzbiet rki, gdzie dzieli si na pi n e r w w
grzbietowych palcw (nn. digitales dorsales), ktre unerwiaj czuciowo
stron promieniow grzbietowej powierzchni rki oraz czciowo grzbiet
i zwrcone ku sobie powierzchnie palcw pierwszego, drugiego i trzeciego.
'454

Nerwy midzyebrowe
Gazie brzuszne n e r w w piersiowych, w liczbie 12 par, nosz nazw
n e r w w midzyebrowych (nn. intercostales). Nerwy te nie tworz splotw,
lecz s uoone odcinkowo. Jedynie pierwszy i ostatni nerw midzyebrowy
nawizuj czno z ssiednimi splotami.
Nerwy midzyebrowe unerwiaj minie ciany klatki piersiowej i j a m y
brzusznej, blaszk cienn opucnej ebrowej i otrzewnej oraz skr bocznej
i przedniej powierzchni tuowia.
Kady z n e r w w midzyebrowych biegnie razem z ttnic i y midzyebrow w odpowiedniej przestrzeni midzyebrowej, wzdu dolnej krawdzi
ebra. Dolne nerwy midzyebrowe wychodz spod uku ebrowego i d do
mini brzucha.
Nerwy midzyebrowe oddaj gazie miniowe, gazie skrne, gazie
czuciowe gbokie do opucnej i otrzewnej oraz gazie czce z ukadem
wspczu nym.
Najgrubsze s gazie skrne. Od pnia n. midzyebrowego odchodz dwie
gazie skrne: ga skrna boczna (r. cutaneus lateralis), wychodzca do
skry pomidzy lini pachow a sutkow, oraz ga skrna przednia (r.
cutaneus anterior), ktra wychodzi do skry w pobliu linii przymostkowej.
Stanowi one liejako zakoczenie nerww midzyebrowych.
Od gazi skrnych II, III i IV nerw midzyebrowych odchodz gazie od
gruczow sutkowych. Rwnie od n e r w w II i III odchodz gazie skrne do
koczyny grnej, noszce nazw n e r w w midzyebrowo-ramiennych (nn.
intercostobrachiales).

Splot ldwiowy
Splot l d w i o w y (plexus lumbalis) jest utworzony przez gazie brzuszne I,
II, III i czciowo IV nerwu ldwiowego, jak rwnie drobn ga od nerwu
podebrowego (Thi2>. Gazie splotu dwiowego unerwiaj cz mini
i skry jamy brzusznej, minie i skr przyrodkowej i przedniej powierzchni
uda oraz przyrodkow powierzchni podudzia.
Od splotu ldwiowego odchodz:
a. Krtkie gazie miniowe, unerwiajce misie czworoboczny ldwi,
misie biodrowo-ldwiowy i misie ldwiowy mniejszy.
b. Gazie dugie: 1) n e r w biodrowo-podbrzuszny, 2) n e r w biodrowo-pac h w i n o w y , 3) n e r w pciowo-udowy, 4) n e r w skrny uda boczny, 5) n e r w
u d o w y , 6) n e r w zasonowy.
N e r w u d o w y (n. femoralis) jest najgrubszym nerwem splotu ldwiowego.
Po wyjciu ze splotu biegnie ku doowi pomidzy miniem ldwiowym
wikszym a miniem b i o d r o w y m . Wychodzi na udo pod wizadem pachwin o w y m przez rozwr miniowy. Okoo 3 cm poniej wizada pachwinowego
pie nerwu udowego rozpada si na szereg gazi. Zesp tych gazi mona
podzieli na grup powierzchown, przeznaczon dla skry, i gbsz - dla
mini przedniej powierzchni uda.
'455

Gazie ruchowe odchodz od nerwu udowego w miednicy maej albo po

wyjciu na udo i unerwiaj minie: biodrowy, ldwiowy wikszy, krawiecki
i czworogowy uda.
Poraenie nerwu udowego uniemoliwia prostowanie koczyny dolnej
w stawie kolanowym wskutek poraenia minia czworogowego uda (niemono wchodzenia po schodach).
N e r w zasonowy (n. obturatorius) po odejciu od splotu zda wraz z ttnic
i y zasonow w kierunku o t w o r u zasonionego i kanau zasonowego, przez
ktry opuszcza miednic. Przed wejciem do kanau lub w s a m y m kanale
nerw. ten wysya ga ruchow do minia zasonowego wewntrznego. Po
wyjciu z kanau albo jeszcze w kanale dzieli si na dwie gazie - przedni
i tyln, ktre unerwiaj skr powierzchni przyrodkowej uda oraz grup
mini przywodzicieli.

Splot krzyowy
Splot krzyowy ( plexus sacralis) powstaje z gazi brzusznych IV i V nerwu
ldwiowego i wszystkich n e r w w krzyowych. Pnie nerwowe tworzce splot
odznaczaj si szczegln gruboci, gdy wkna ich unerwiaj znaczn cz
koczyny dolnej. 4 - 5 pni nerwowych po wyjciu z kanau krzyowego zespala
si, tworzc trjktn blaszk, skierowan wierzchokiem ku o t w o r o w i kulszow e m u wikszemu. Przedueniem tej blaszki jest nerw k u I s z o w y - najwikszy
nerw splotu krzyowego i caego organizmu ludzkiego.
Od splotu krzyowego odchodz:
1. Krtkie gazie do minia zasonowego zewntrznego, gruszkowatego,
mini bliniaczych i minia czworobocznego uda.
2. N e r w poladkowy grny (n. gluteus superior), ktry wychodzi z miednicy maej razem z ttnic poladkow grn przez grn cz o t w o r u kulszow e g o wikszego (otwr nadgruszkowaty) i unerwia ruchowo minie poladkowe redni i may oraz misie napracz powizi szerokiej.
3. N e r w poladkowy dolny (n. gluteus interior) wychodzi przez doln cz
otworu kulszowego wikszego (otwr podgruszkowy) razem z ttnic poladkow doln i rozgaziajc si wachlarzowato unerwia misie poladkowy
wielki.
4. N e r w kulszowy (n. ischiadicus) jest najduszym i najgrubszym nerwem
organizmu ludzkiego. Utworzony jest przez wkna pochodzce od wszystkich
gazi tworzcych splot krzyowy. Opuszcza miednic przez o t w r podgruszkowy, biegnie pomidzy guzem kulszowym a krtarzem wielkim, przykryty
miniem poladkowym wielkim, a nastpnie zda po tylnej stronie uda do
dou podkolanowego, biegnc pomidzy miniem przywodzicielem uda
wielkim a grup zginaczy.
Zwykle w kcie g r n y m dou podkolanowego dzieli si na dwa gwne pnie:
grubszy, przyrodkowy - nerw piszczelowy, i cieszy, boczny - nerw strzakowy wsplny. Na udzie odchodz od pnia kulszowego gazie ruchowe do
'456

w
Splot ldwiowy -

Splot krzyowy-

-Splot
krzyowy

iiiii
N. kulszowy

N. udowy -

M. piszczelowy
M. strzakowy
wsplny

N. strzakowy powierzchowny^
N. strzakowy gboki

N. udowo-goleniowy

-N. ydkowy

Ryc. 210. Nerwy koczyny dolnej.

mini pboniastego, pcignistego, d w u g o w e g o uda i przywodziciela

wielkiego.
N e r w piszczelowy (n. tibialis) po oddzieleniu si od pnia nerwu kulszowego
biegnie przez rodek dou podkolanowego, gdzie przechodzi pomidzy dwiema g o w a m i minia brzuchatego ydki i wnika pod misie paszczkowaty,
kierujc si pod nim wzdu caego podudzia w stron guza pitowego.
N e r w strzakowy w s p l n y (n. peroneus communis) po oddzieleniu si od
pnia nerwu kulszowego kieruje si ukonie ku doowi i bokowi, owija si
dookoa g o w y koci strzakowej i przebija misie strzakowy dugi, w ktrym
dzieli si na dwie gazie - nerwy strzakowe: gboki i powierzchowny.
Jeszcze w dole podkolanowym od nerwu strzakowego w s p l n e g o odchodzi
n e r w skrny boczny ydki (n. cutaneus surae lateralis), ktry unerwia skr
bocznej powierzchni goleni.
457

N e r w strzakowy p o w i e r z c h o w n y (n. peroneus superficialis) biegnie po

oddzieleniu si od nerwu strzakowego gbokiego pomidzy miniami
strzakowymi dugim a krtkim. Unerwia obydwa te minie.
N e r w strzakowy gboki (n. peroneus profundus) przebiega po stronie
przedniej goleni wsplnie z ttnic piszczelow przedni, z ktr schodzi na
stop. Unerwia na goleni misie piszczelowy przedni, prostownik dugi
palcw, prostownik dugi palucha.

Splot sromowy
Odrniany przez niektrych autorw splot s r o m o w y (plexus pudendus),
bdcy waciwie czci splotu krzyowego, utworzony jest przez gazie
brzuszne III i IV n e r w w krzyowych. Splot ten tworzy espolenie ze splotami
ssiednimi. Gazie miniowe splotu sromowego unerwiaj dwigacz odbytu i misie guziczny. Gazie trzewne, w liczbie 4 - 5 , razem ze splotem
wspczulnym bior udzia w unerwieniu narzdw miednicy maej.

Splot guziczny
Splot guziczny ( p l e x u s coccygeus) jest utworzony przez nerw guziczny
i ga przedni V nerwu krzyowego. Oddaje on gazie unerwiajce czuciowo
okolic odbytu i koci guzicznej.

UKAD NERWOWY AUTONOMICZNY

Na wstpie wspomnielimy, e ukad n e r w o w y za porednictwem wkien
odrodkowych wykonuje dwojakiego rodzaju czynnoci: 1) powoduje skurcze
mini szkieletowych i 2) reguluje czynnoci yciowe samego organizmu
i przemian materii. Ta cz ukadu nerwowego, od ktrej zale czynnoci
mini poprzecznie prkowanych, nazywa si ukadem somatycznym. Druga
cz, od ktrej id na o b w d wkna odrodkowe do narzdw wewntrznych i ktra reguluje czynnoci serca, naczy krwiononych, gruczow oraz
mini gadkich w caym ustroju nazywa si ukadem n e r w o w y m autonomicznym (systema nervosum autonomicum).
Nazwa pochodzi std, e zwoje tego ukadu s pooone poza ukadem
n e r w o w y m orodkowym, jak rwnie dlatego, e szereg narzdw unerwionych przez ten ukad po usuniciu z ustroju i umieszczeniu w pynie fizjologiczn y m zachowuje przez pewien czas samoistn rytmiczn aktywno, oraz
dlatego, e ukad ten zawiaduje czynnociami niezalenymi od naszej woli.
Ukad n e r w o w y autonomiczny rni si od ukadu somatycznego zarwno
pod wzgldem budowy, jak i czynnoci.
Grupy komrek nerwowych, od ktrych odchodz o b w o d o w e wkna
nerwowe autonomiczne, s rozmieszczone w orodkowym ukadzie nerwo'458

N. okoruchowy
Zwj rzskowy
^ Z w j klinowo-podniebienny
Struna
bbenkowa
Zwj
poduchwowy
i. bdny

Odcinek
szyjny
rdzenia
Ga czca
biaa

Ga czca
biaa
Ga czca szara

Odcinek
i
ldwiowy "I

Odcinek I
krzyowy \

i
V

>

' +

Splot
pcherzowy

Ryc. 211. Schemat ukadu nerwowego wegetatywnego. Kolorem czerwonym oznaczono ukad
wspczulny, tym - ukad przywspczulny, fioletowym - orodkow cz ukadu.

'459

w y m nierwnomiernie. S one skupione w czterech okolicach orodkowego

ukadu nerwowego, a mianowicie: 1) w r d m z g o w i u , 2) w rdzeniu przeduonym, 3) odcinku piersiowo-ldwiowym rdzenia krgowego (na przestrzeni
od I krgu odcinka piersiowego do II ldwiowego), 4) w odcinku krzyowym
rdzenia krgowego.
Orodki autonomiczne, pooone w rdmzgowiu, rdzeniu przeduonym
i czci krzyowej rdzenia krgowego wraz z odchodzcymi od nich nerwami
stanowi cz przywspczuln (parasympatyczn) ukadu autonomicznego.
Orodki autonomiczne czci piersiowo-ldwiowej rdzenia oraz odchodzce od nich wkna tworz cz wspczun (sympatyczn) ukadu nerwowego autonomicznego.
Istotn cech odrniajc ukad autonomiczny od somatycznego jest to, e
droga nerwowa odrodkowa w ukadzie autonomicznym skada si zawsze
z d w c h neuronw. Wkna nerwowe somatyczne odchodzce od komrek
rogw przednich rdzenia krgowego biegn bez adnej przerwy do minia
szkieletowego, natomiast kade wkno wychodzce z orodka autonomicznego w drodze na o b w d ulega przerwaniu w j e d n y m ze z w o j w o b w o d o w y c h ,
w ktrych rozpoczyna si drugi neuron, doprowadzajcy swe wypustki do
komrek efektora.
Innymi s o w y kady nerw autonomiczny (wspczulny lub przywspczulny)
skada si z wypustek dwch poczonych ze sob neuronw, z ktrych jeden
ley w ukadzie n e r w o w y m orodkowym i koczy si w zwoju o b w o d o w y m ,
drugi w t y m zwoju si rozpoczyna i koczy w tkankach unerwianego narzdu.
uk odruchowy

Neuron dorodkowy

Neuron dorodkowy

Neuron poredni

mammmmmm Neuron przedzwojowy

Neuron ruchowy

Neuron zazwojowy

Ryc. 212. Schematyczne porwnanie przebiegu neuronw w uku odruchowym somatycznym

(niebieski) i wegetatywnym (czerwony).

'460

Wkna nerwowe autonomiczne, wychodzce z orodkowego ukadu nerw o w e g o i koczce si na komrkach pooonych w zwoju o b w o d o w y m ,
nazywaj si w k n a m i p r z e d z w o j o w y m i , natomiast wkna odchodzce od
zwoju nosz nazw w k i e n zazwojowych.
Wkna nerwowe autonomiczne sciesze (2-7 firn) ni wkna somatyczne
(12-14 (im) i s pozbawione cakowicie osonki mielinowej lub maj osonk
bardzo cienk. Wkna autonomiczne rni si take od somatycznych pod
wzgldem czynnociowym. Pobudliwo ich jest znacznie nisza. Dla podranienia nerwu autonomicznego potrzebny jest znacznie silniejszy bodziec.
Wkna autonomiczne przewodz pobudzenie duo wolniej (1-3 m/s) ni
somatyczne (70-120 m/s).
Inn cech odrniajc ukad n e r w o w y autonomiczny od somatycznego
jest t o , e ukad autonomiczny nie ma wasnych d r g dorodkowych, tj.
wasnych wkien czuciowych. Poniewa jednak czynnoci tego ukadu maj
charakter odruchowy, potrzebny im jest do rozpoczcia czynnoci bodziec
czuciowy. Bodce takie w odruchach autonomicznych s przekazywane przez
wkna czuciowe, nalece do ukadu somatycznego.

Zwoje autonomiczne
W ukadzie autonomicznym skupienia komrek nerwowych, lece na
zewntrz orodkowego ukadu nerwowego, czyli z w o j e autonomiczne, le na
drodze przebiegu n e r w w autonomicznych w rnych odlegociach od
ukadu nerwowego orodkowego.
Zalenie od ich pooenia rozrniamy: 1) z w o j e przykrgowe, 2) zwoje
przedkrgowe i 3) z w o j e rdcienne.
1. Z w o j e przykrgowe nale do ukadu wspczunego. Le one po obu
stronach krgosupa, tworzc pie wspczulny ( truncus sympathicus).
2. Z w o j e przedkrgowe, ktre nieraz s znacznie bardziej oddalone od
krgosupa, znajduj si jednak jeszcze do daleko od unerwionych narzdw. Le one na tylnej cianie jamy brzusznej pozaotrzewnowo, w ssiedztwie gazi aorty brzusznej. Zwoje te powstay wskutek wywdrowania na
o b w d komrek nerwowych z orodkowego ukadu nerwowego w okresie
embrionalnym. Do z w o j w przedkrgowych dochodzi stosunkowo niewiele
wkien przedzwojowych, natomiast liczba wkien zazwojowych opuszczajca zwj jest bardzo dua. W zwojach przedkrgowych nastpuje zatem
zwielokrotnienie wkien nerwowych dcych do narzdw wewntrznych.
Wkna zazwojowe tworz zawie sploty. Do splotw i z w o j w przedkrgow y c h nale: splot t r z e w n y {plexus celiacus), zawierajcy szereg zwojw,
z ktrych najwikszym jest parzysty z w j t r z e w n y ( g a n g l i o n celiacum),
pooony w ssiedztwie pnia trzewnego, splot i zwj nerkowy, splot krezkowy
grny i dolny, splot nasienny, splot ttnicy gwnej, splot podbrzuszny.
3. Trzeci grup stanowi zwoje rdcienne, pooone na powierzchni lub
w cianie narzdw wewntrznych. Zwoje i sploty tego rodzaju wystpuj
'461

w miniu sercowym, gruczoach, w cianie przeyku, odka i jelit, w pcherzu moczowym, macicy itd. Do komrek tych z w o j w dochodz przewanie
przedzwojowe w k n a przywspczulne.

Cz wspczulna ukadu autonomicznego

Wspczulne wkna nerwowe wychodz z rdzenia krgowego w skadzie
korzonkw brzusznych w odcinku piersiowo-ldwiowym. Komrki macierzyste tych wkien s skupione w rdzeniu krgowym pomidzy rogami
przednimi a t y l n y m i istoty szarej rdzenia, tworzc na przestrzeni od pierwszego odcinka piersiowego do drugiego ldwiowego sup boczny (columna
lateralis).

Zwoje wspczulne
Zwj gwiazdzisty
I zwj
oiersiowy

N. trzewny wikszy
T 5, 6, 7, 8, 9

N. trzewny
mniejszy T 10,

Splot i zwj
trzewny
Splot i zwj
krezkowy grny

Splot krezkowy
dolny

"Splot
podbrzuszny

Ryc. 213. Ukad nerwowy wspczulny (wg Jacoba i Falcone'a).

'462

Po wyjciu z o t w o r u midzykrgowego wraz z nerwem rdzeniowym wkna

wspczulne odczaj si od niego, tworzc tzw. ga czc bia ( r a m u s
communicans albus), ktra wchodzi do zwoju pnia wspczunego. Pie
wspczulny ( truncus sympathicus) z kadej strony tworzy 21 do 24 z w o j w
wspczunych, poczonych ze sob wknami nerwowymi. Ley on na
bocznej powierzchni krgosupa. W skad jego wchodz 3 zwoje szyjne, 11-12
zwojw piersiowych, 4 - 5 zwojw ldwiowych i 3 - 4 zwoje krzyowe.
Wkna nerwowe, ktre wchodz do pnia nerwu wspczulnego przez ga
czc bia, biegn w n i m ku grze i ku doowi i kocz si wok komrek
nerwowych, bd to pierwszego napotkanego zwoju, bd dopiero drugiego
lub trzeciego. S to wkna przedzwojowe. Od komrek zwojowych odchodz
wkna zazwojowe. Wikszo tych wkien docza si do n e r w w rdzeniowych, do ktrych dochodzi przez gazie czce szare (ramicommunicantes
grisei). Wraz z nerwami rdzeniowymi wkna te biegn do unerwianych
narzdw. Cz wkien zazwojowych docza si do naczy ttniczych,
z ktrymi dochodzi do narzdw.
Pie wspczulny zawiera w odcinku szyjnym trzy zwoje: grny, r o d k o w y
i dolny, ktry najczciej czy si ze zwojem piersiowym pierwszym, tworzc
z w j szyjno-piersiowy albo gwiadzisty. Od zwoju grnego odchodz wkna
unerwiajce narzd wzroku, gruczoy zowe, linowe i serce. Zwoje rodkowy
i gwiadzisty oddaj gazki do splotu pucnego i sercowego. Od czci
piersiowej pnia wspczulnego odchodz dwa n e r w y t r z e w n e (nn. splanchnici) - wikszy i mniejszy. Nerwy te przebijaj przepon i kocz si w zwojach
przedkrgowych splotu trzewnego. Pobudzenie wkien wspczulnych idcych do narzdu wzrokowego powoduje rozszerzenie si renicy i szpary
ocznej, wskutek czego oczy wydaj si wiksze (oczy gwiazdy filmowej").
Przecicie wkien wspczulnych idcych do oka w y w o u j e wystpienie tzw.
zespou Homera, tj. zwenia renicy, opadnicia powieki grnej i zwenia
szpary powiekowej.
W skrze pobudzenie ukdu wspczulnego powoduje wystpienie gsiej
skrki" polegajce na skurczu mini gadkich przywosowych wywoujcych
erekcj wosw. Wida to wyranie u zwierzt w postaci najeonych w o s w
na grzbiecie podczas silnego pobudzenia. W narzdach wewntrznych ukad
wspczulny wzmaga skurcze mini gadkich, zwiksza czsto skurczw
serca, pobudliwo i przewodnictwo. W pucach nastpuje rozszerzenie
oskrzeli i zwenie ttnic.

Cz przywspczulna ukadu autonomicznego

Wkna nerwowe ukadu przywspczulnego, jak ju wspominalimy, opuszczaj orodkowy ukad nerwowy w obrbie czaszki i odcinka krzyowego
rdzenia krgowego. Podobnie jak w ukadzie wspczulnym, tak i tu rozrniamy wkna przedzwojowe i zazwojowe. Zwoje wspczulne jednak le w pobliu rdzenia krgowego, a ich wkna przedzwojowe s krtkie, natomiast
w ukadzie przywspczulnym wkna przedzwojowe s dugie, a zwoje le
'463

daleko od orodkw, w pobliu unerwianych narzdw lub w cianie tych

narzdw.
Cz czaszkowa ukadu przywspczulnego pozostaje w zwizku z III, VII, IX
i X nerwami czaszkowymi.
Wkna przywspczulne, idce z nerwem III (okoruchowym), zdaj do
z w o j u rzskowego ( g a n g l i o n ciliare), pooonego w oczodole. Od zwoju tego
odchodz wkna zazwojowe do minia rzskowego i minia zwajcego
renic.
Wkna przedzwojowe, biegnce z nerwem VII (twarzowym), dochodz do
z w o j u skrzydowo-podniebiennego ( g a n g l i o n pterygopalatinum), pooonego w dole o tej samej nazwie oraz do z w o j u p o d u c h w o w e g o (ganglion
submandibulare). Wkna zazwojowe, wychodzce ze zwoju skrzydowo-podniebiennego, unerwiaj gruczo zowy, bon luzow nosa i podniebienie. Od
zwoju poduchwowego wkna przywspczulne dochodz do linianek poduchwowej i podjzykowej.
Wkna przedzwojowe, idce z nerwem IX (jzykowo-gardowym), kocz
si w z w o j u usznym (ganglion oticum), ktry ley pod o t w o r e m owalnym.
Wkna zazwojowe unerwiaj liniank przyuszn. Najwiksze skupienie
przedzwojowych wkien przywspczulnych w odcinku czaszkowym stanowi
n e r w bdny. Wkna te dochodz w klatce piersiowej do s p l o t w sercowego
i pucnego i kocz si w zwojach przywspczu lnych tych narzdw. W jamie
brzusznej przedzwojowe wkna nerwu bdnego dochodz do z w o j w przeyku, odka, w t r o b y , trzustki, jelita cienkiego i nerek. Nawizuj one
czno ze splotem n e r w o w y m bony miniowej i podluzowym, zawartymi
w cianie przewodu pokarmowego na caej jego dugoci od przeyku do
odbytu.
Wkna przywspczulne odcinka krzyowego wychodz z rdzenia wesp
z korzonkami brzusznymi ll-IV n e r w w krzyowych jako n e r w miedniczny (n.
pelvicus), ktry dochodzi do splotu miednicznego. Wkna te unerwiaj
odbytnic oraz wszystkie narzdy miednicy maej.

Autonomiczne unerwienie narzdw i tkanek

Ukad n e r w o w y autonomiczny doprowadza do unerwianych narzdw
bodce, ktre zmieniaj - osabiaj lub wzmacniaj - przemian materii,
napicie oraz czynnoci automatyczne tkanek i narzdw. Wikszo narzd w pozostaje pod kontrol o b y d w u czci ukadu autonomicznego - wspczulnego i przywspczulnego. W p y w n e r w w wspczulnych i przywspczulnych na unerwione narzdy jest niejednakowy, a bardzo czsto przeciwstawny. W wielu przypadkach nerwy wspczulne dziaaj pobudzajco na
czynnoci narzdw, gdy tymczasem nerwy przywspczulne czynnoci te
hamuj i odwrotnie.
Taki czynnociowy antagonizm n e r w w wspczulnych i przywspczulnych obserwuje si wyranie w wielu narzdach. Na przykad pobudzenie
'464

ukadu wspczulnego powoduje rozszerzenie renicy, pobudzenie ukadu

przywspczulnego pociga za sob jej zwenie. Rytm skurczw serca
przyspiesza si przy pobudzeniu nerww wspczulnych i zwalnia wskutek
pobudzenia nerww bdnych (przywspczulnych). Minie oskrzeli kurcz
si pod w p y w e m nerwu bdnego i rozluniaj przy pobudzeniu nerww
wspczulnych. Ukad przywspczulny (n. bdny) wzmacnia skurcze odka
i jelit, nerwy wspczulne - osabiaj.

30 - Anatomia i fizjologia

UKAD NARZDW ZMYSW

W cigu ycia organizm ludzki jest w staym kontakcie z otoczeniem, ktre

wywiera znaczny w p y w na przebieg czynnoci yciowych. Niektre czynniki
wywouj odruchy obronne. W czasie upaw gruczoy potowe zwikszaj
ilo wydzieliny, ktra ochadza organizm i zabezpiecza go przed przegrzaniem. Przy jaskrawym wietle bezwiednie przymruamy oczy, natomiast przy
sabym owietleniu renice si rozszerzaj, czego zupenie nie odczuwamy.
Aby naleycie reagowa na otoczenie, czowiek musi si z nim dokadnie
zapozna. Do tego-celu su mu narzdy zmysw, ktre syngalizuj odbierane z otoczenia wraenia. Powonienie informuje go o skadzie powietrza, jak
rwnie o jakoci przyjmowanych pokarmw, wzrok koryguje kierunek ruchu
itp.
Niektre zmysy rozpoznaj te same szczegy otoczenia. Na przykad wzrok
pozwala nam przy dostatecznym owietleniu okreli ksztat czy wielko
przedmiotu ogldanego, natomiast przy braku owietlenia, np. w ciemni,
moemy pozna te cechy dotykiem, co w pewnych okolicznociach moe mie
pierwszorzdne znaczenie.
W niektrych przypadkach ten sam narzd jest siedliskiem kilku zmysw,
np. za pomoc jzyka rozpoznajemy smak pokarmu, jego konsystencj, temperatur, ciaa obce, ktre do niego mog trafi itp.
Z otoczenia odbieramy bardzo rnorodne wraenia dziki temu, e zakoczenia nerwowe w poszczeglnych narzdach zmysw maj rozmait budow, ktra pozwala im na odbieranie jednego tylko rodzaju podniet. Jak
wspomniano, narzd moe reagowa na rne podniety, ale zawsze w podobny sposb. Oko odbiera rne' bodce, ale odczuwa je zawsze jako wraenie
wiata, zarwno przy dziaaniu promienia sonecznego, jak i przy urazie
fizycznym. Ucho odbiera tylko fale dwikowe i jest niewraliwe, np. na barwy.
Dotykiem czy wchem nie potrafimy odrni roztworu soli d roztworu
chininy, a zmysem smaku nie jestemy w stanie np. wyczu domieszki gazu
wietlnego w powietrzu.
Pooenie narzdw zmysw w organizmie jest zwizane z ich czynnociami. Umieszczenie oczu na gowie, jako najwyszej czci ciaa, rozszerza zasig
wzroku, a pooenie ich na twarzy pozwala na rozpoznawanie drogi przy
najczstszym posuwaniu si ciaa do przodu. Uszy pooone na powierzchniach bocznych gowy pozwalaj na odbieranie fal gosowych ze wszystkich
kierunkw, a zwaszcza z obu stron osobnika stojcego czy idcego. Narzd
powonienia ley na pocztku drg oddechowych i sygnalizuje ewentualne
zanieczyszczenia powietrza lub produktw pokarmowych, jeszcze przed ich
pobraniem. Rwnie pooenie jzyka, jako narzdu smaku, na pocztku drogi
'466

pokarmowej pozwala na ocen pokarmu, jeszcze nie pobranego do przewodu

trawiennego, a wic jego rodzaju, stopnia wieoci itd. Poza t y m ssiedztwo
narzdu powonienia pozwala na ocen pewnych wartoci smakowych poywienia, chocia w yciu codziennym m w i si o roli podniebienia, co jedynie
w m a y m stopniu odpowiada rzeczywistoci, jak to dalej wyjanimy.
Czynnikiem odbierajcym bezporednio podniety, dochodzce do narzd w zmysw, jest nabonek nerwowy (neuroepithelium). W niektrych narzdach zmysw odbiera on podniety przy bezporednim zetkniciu si z ich
rdem. Takie stosunki spotykamy w niszych narzdach zmysw, jak smak
czy powonienie. Natomiast wyej zorganjzowane narzdy, jak wzrok i such,
wymagaj dodatkowych urzdze, pooonych na drodze promieni wiata
lub fal dwikowych do zakocze nerwowych, lecych w gbi oka czy ucha.
Urzdzenia te przepuszczaj jedynie bodce, ktre dziaaj na ten narzd,
przetwarzajc je we waciwy sobie sposb, jak to dzieje si np. w gace ocznej
przy zaamywaniu promieni wiata wpadajcych do wntrza gaki.
Poniewa kady narzd zmysu suy do celw kontaktu organizmu ze
wiatem zewntrznym i pozwala na poznawanie jego cech, wszystkie te
narzdy, chocia bardzo rnice si od siebie, u j m u j e m y w jeden ukad
narzdw z m y s w (systema organorum sensuum).
Poza zmysami m a m y jeszcze szereg czu, jak np. odczuwanie ciaru,
odbierane przez czucie miniowe i stawowe, lub odczuwanie charakteru
powierzchni cia (gadko, twardo itd.) przez czucie dotyku i in. Zawdziczamy je rnie zbudowanym zakoczeniom n e r w w czuciowych. Jedne z nich
le w skrze - i te zaliczamy do narzdw czucia powierzchniowego.
Natomiast pooone w narzdach w gbi ciaa zaliczamy do narzdw czucia
gbokiego.

NARZDY CZUCIA POWIERZCHNIOWEGO

I GBOKIEGO
Narzdy czucia powierzchniowego wystpuj w postaci tzw. ciaek kracow y c h , rozmieszczonych w skrze. Zbudowane w rny sposb, ciaka te
odbieraj wraenia dotykowe, ciepa, zimna, blu, pieczenia, swdzenia itp.
Gbiej pod skr le narzdy czucia gbokiego, ktre maj nieraz budow
podobn do ciaek kracowych czucia powierzchniowego. W torebkach staw o w y c h i miniach le liczne zakoczenia nerwowe, wspomagajce nieraz
czucie powierzchniowe, ktre trudno oddzieli od gbokiego, np. przy czynnociach rki, wykonywanych w celu zbadania otoczenia dotykiem.
Zakoczenia czuciowe w miniach s te niezbdnym warunkiem wystpowania odruchw miniowych. Ciaka te spotykamy rwnie we wszystkich
tworach cznotkankowych, jak okostna, omisna, wizada, powizie. One
wanie powoduj odczuwanie blu przy urazach czy stanach zapalnych
wymienionych narzdw. Dziki nim rwnie oceniamy np. ksztat ujmowanego rk przedmiotu, jego ciar, twardo, elastyczno, odporno itp.
'467

NARZD S M A K U
Przy opisie j a m y ustnej bya mowa o brodawkach bony luzowej jzyka.
Rozrniamy na niej brodawki stokowate, nitkowate orazgrzybowate, okolone i liciaste. Pierwsze speniaj czynnoci mechaniczne, drugie s siedliskiem
narzdu smaku (organon gustus) dziki rozmieszczonym w nich kubkom
smakowym. Kubki te znajduj si rwnie w otoczeniu cieni gardzieli - na
podniebieniu mikkim, na nagoni i na cianie tylnej garda, a wic w miejscach, w ktrych bona luzowa styka si z ksem p o k a r m o w y m w pocztkow y m okresie aktu poykania.
Kubek s m a k o w y ( c a l y x gustatorius) jest t w o r e m ksztatu jajowatego lub
beczukowatego, lecym w bonie luzowej. Dugo jego wynosi okoo 70
(im, szeroko okoo 40 (im. Jest on zbudowany z podunych komrek
nabonkowych, przylegajcych do siebie jak klepki beczki. Koniec grny kubka
ma otwr smakowy, ktry ley na poziomie powierzchni brodawki jzykowej.
Niektre komrki s zaopatrzone na kocu w prcik smakowy, wystajcy na
podobiestwo woska przez otwr smakowy. Prciki smakowe, stykajce si
z rozpuszczonym pokarmem, odbieraj podniety smakowe. Od podstawy
komrek nabonka nerwowego odchodz wkna nerwowe, biegnce do
orodkw smakowych mzgowia.
Brodawki grzybowate wystpuj gwnie na kocu i bokach jzyka. Na ich
powierzchni le po 3 - 4 kubki smakowe. Cz tych brodawek (okoo 20%) nie
ma zakocze smakowych.
Brodawki liciaste skadaj si z fadw pionowych bony luzowej, uoonych jeden na drugim na bocznych stronach jzyka, bliej jego nasady.
W bruzdach brodawek liciastych le rwnie brodawki smakowe.
Brodawki okolone, w liczbie 8-12, ukadaj si na powierzchni grnej jzyka
w ksztacie litery V, zwrconej ostrzem ku tyowi. rodek brodawki okolonej
jest podobny do brodawki grzybowatej,ztym e jest on otoczony w a e m bony
luzowej. Na bocznych cianach brodawki oraz na powierzchni wewntrznej
wau s umieszczone kubki smakowe. Na dnie rowka, otaczajcego rodkow
cz brodawki, uchodz gruczoy surowicze, ktrych wydzielina wypukuje
resztki rozpuszczonych pokarmw, trafiajcych do rowka. Musz one by
stamtd usunite, aby dopuci do zakocze nerwowych nastpne prbki
pokarmw*.
Czowiek rozrnia cztery podstawowe rodzaje smaku: gorzki, sodki, kwany i sony. Naley sdzi, e poszczeglne kubki odczuwaj tylko jeden rodzaj
smaku, jak rwnie, e liczne miejsca jzyka odbieraj wraenie jednego
rodzaju. Smak sodki jest odbierany przez brodawki grzybowate przedniej
czci jzyka, kwany - przez czci boczne i rodek grzbietu jzyka, natomiast
gorzki przez brodawki okolone. To ostatnie przypuszczenie potwierdzaj
spostrzeenia, e przy poraeniu nerwu jzykowo-gardowego roztwrchininy
* Unerwienie brodawek okolonych i liciastych pochodzi z nerwu jzykowo-gardowego.
Brodawki grzybowate zaopatruje struna bbenkowa, ga nerwu twarzowego.

'468

moe by przeknity bez odczucia jego goryczy. Udao si rwnie wyizolowa wkna nerwowe wraliwe jedynie na sl kuchenn i chinin.
Jak w s p o m n i a n o wyej, odczuwanie smaku potraw w duej mierze zaley
od powonienia. Czowiek pozbawiony wchu (np. przez znieczulenie okolicy
wchowej kokain) nie potrafi z zamknitymi oczami odrni smaku cebuli od
jabka, oczywicie niezbyt kwanego ani sodkiego. W t y m stanie odrnia on
jedynie smaki podstawowe.
Zmys smaku jest znacznie mniej czuy od powonienia. Na przykad chinina
jest wyczuwana w roztworze 1:2 000 000, kwas s o l n y - 1 : 1 3 0 000, sl kuchenna - 1:400, a cukier zaledwie w steniu - 1:200, podczas gdy zapach
merkaptanu w y c z u w a m y w powietrzu w steniu 1:30 000 000 000.

NARZD POWONIENIA
Nos, uwaany w yciu codziennym za narzd powonienia, jest waciwie
ochron pocztkowego odcinka drg oddechowych. Zabezpiecza on drono
nozdrzy, bdcych stale otwart drog powietrza zarwno do j a m y nosa,
w ktrej ulega ono klimatyzacji, jak i do dalszych odcinkw drogi oddechowej.
Jedynie w g r n y m odcinku jamy nosa znajduje si okolica w c h o w a bony
luzowej (regio olfactoria), posiadajca odmienn od okolicy oddechowej
budow i unerwienie, dziki czemu czowiek moe odbiera wraenia
wchowe.
Okolica wchowa zajmuje bon luzow, pokrywajc z kadej strony
powierzchni przyrodkow maowiny nosowej grnej oraz odpowiadajc
jej powierzchni przegrody nosa. Poniewa na kadej z tych koci powierzchnia wchowa zajmuje okoo 1 cm 2 , caa okolica wchowa mierzy okoo 4 cm 2 .
U czworonogw na og powierzchnia ta jest znacznie wiksza, co wie si
z niepomiernie lepiej rozwinitym u nich wchem, potrzebnym przy poszukiw a n i u i zdobywaniu pokarmu. Std te zaliczamy ich do ssakw makrosmatycznych, podczas gdy czowiek naley do mikrosmatycznych.
Zanik wchu u czowieka nastpi prawdopodobnie w zwizku z jego
postaw pionow, przy ktrej polowa on kierujc si bardziej wzrokiem ni
wchem, ktrym kieruj si zwierzta drapiene tropice lady lub trawoerne, wietrzce grocego drapienika.
Komrki odbierajce podniety wchowe, zwane k o m r k a m i w c h o w y m i ,
le w bonie luzowej okolicy wchowej i oddaj dwie wypustki. Jedna
biegnie w kierunku powierzchni bony luzowej i dochodzc do niej oddaje ze
swego koca kilkaset drobnych woskw wchowych o dugoci 1 [im. Druga
wypustka komrki wchowej biegnie w gb bony luzowej, stanowic neuryt
tej komrki. W bonie luzowej neuryty komrek w c h o w y c h tworz splotowat sie, od ktrej odchodzi okoo dwudziestu n e r w w w c h o w y c h (nerw
olfactorii).
Nerwy te dziel si na dwie grupy, lece po obu stronach przegrody nosa.
Biegnc ku grze dochodz one do blaszki sitowej koci tej samej nazwy i przez
'469

otworki wchodz do jamy czaszki, gdzie tu nad t y m i otworkami, po kadej

stronie grzebienia koguciego ( crista galli) ley opuszka w c h o w a (bulbus
olfactorius), naleca ju do mzgowia.
W opuszce wchowej nerwy tworz kuliste ciaka o rednicy 0:1 m m , zwane
kbuszkami wchowymi. Powstaj one w ten sposb, e nerwy w c h o w e
rozgaziaj si drzewkowato i tworz synapsy z p o d o b n y m i rozgaziami
wypustek tzw. komrek mitralnych, ktre stanowi drugi neuron drogi wchowej. Rozbudowane synapsy pierwszego i drugiego neuronu w c h o w e g o
tworz wanie wspomniane kbuszki wchowe.
czce si ze sob neuryty komrek mitralnych tworz na powierzchni
dolnej kadej pkuli mzgu pasma w c h o w e ( tractus olfactorii), biegnce do
trjkta wchowego na podstawie mzgu.
Midzy komrkami w c h o w y m i le nieco nisze komrki podstawne. Poza
t y m w bonie luzowej znajduj si gruczoy wchowe, wydzielajce luz, ktry
rozpuszcza substancje wchowe, zwila i oczyszcza powierzchni okolicy
wchowej, jak rwnie przyczynia si do nawilania powietrza wdychanego.
Zapachy s powodowane przez czsteczki zwizkw chemicznych unoszce
si w powietrzu. Dziaaj one trafiajc na bon luzow okolicy wchowej.
Ogromna rnorodno zapachw utrudnia ich klasyfikacj. Zapachy eteryczne, np. o w o c w , w o n n e lub balsamiczne, np. kwiatw,ambrozja, np.pima,
sprawiaj przyjemne wraenie. Zapachy czosnkowe, spalenizny, kozkowe, s
znoszone rozmaicie, natomiast wyranie przykre s zapachy odraajce (kau,
gnijcego misa czy produktw rolinnych). Zmys wchu naley do najczulszych.
Do bada wchu su przyrzdy zwane olfaktometrami. Czuo wchu
u rnych ludzi jest niejednakowa. Przebywajc w atmosferze jakiego zapachu przyzwyczajamy si do niego i po p e w n y m czasie przestajemy go
odczuwa.
Jeeli zmieszamy dwie substancje wonne, z ktrych jedna ma zapach
silniejszy, to skadnik o sabszym zapachu przestaje by odczuwany. Na t y m
opiera si uywanie perfum, trociczek czy kadzide.
Dziki zmysowi powonienia powstaje szereg odruchw warunkowych
w ukadzie n e r w o w y m autonomicznym, wywierajcych w p y w na wydzielanie
sokw trawiennych i na cay proces trawienia.
Powonienie ulega zaostrzeniu przy godzeniu.

NARZD PRZEDSIONKOWO-LIMAKOWY
Narzd ten dawniej nazywano narzdem suchu i rwnowagi. Okrelenie to
jest suszne jedynie w swej pierwszej czci, natomiast pojcie narzdu
rwnowagi naleaoby zastpi okreleniem czucia pooenia i ruchw gowy,
co nie byoby wygodne. Poniewa narzd suchu mieci si w limaku,
a narzd czucia pooenia i ruchw gowy jest pooony w przedsionku, oba
narzdy objto wspln nazw z ich umiejscowieniem.
'470

Ryc. 214. Narzd przedsionkowo-limakowy (pschematycznie).

Narzd limakowy
Narzd suchu, jak w i a d o m o , odbiera ze wiata zewntrznego wraenia
akustyczne, jak.tony, dwiki, szmery i huki. S one odbierane przez zakoczenia nerwowe, umiejscowione w gbi czaszki, w uchu wewntrznym, czyli
bdniku koci skroniowej. Tony s w y w o y w a n e przez drgania rnych cia,
jak: struna, prt, pyta itp., wywoujce powstawanie w powietrzu fal gosow y c h o okrelonej czstotliwoci.
Fale gosowe nie docieraj bezporednio do zakocze nerwowych, a s
przewodzone najpierw przez ucho zewntrzne i przenoszone na bon bbenkow, z ktrej przechodz przez acuch kosteczek suchowych, zawieszonych
w uchu r o d k o w y m , na rodowisko pynne w uchu wewntrznym, ktre dziaa
bezporednio na zakoczenia nerww. Od zakocze n e r w w tych bodce
suchowe biegn do mzgu i drog suchow do orodkw suchu, lecych
w korze mzgowej pata skroniowego.

Ucho zewntrzne
Ucho zewntrzne skada si z maowiny usznej i przewodu suchowego
zewntrznego. Maowina ( auricula) jest wyduon, powyginan pytk,
otaczajc wejcie do kanau suchowego zewntrznego ( meatus acusticus
externus). Zadaniem jej jest kierowanie fal gosowych do przewodu. T rol
spenia ona szczeglnie u zwierzt, posiadajcych zdolno zwracania swych
znacznie wikszych ni u czowieka uszu w kierunku rda dwiku. U czowieka maowina uszna jest mao ruchoma z p o w o d u uwstecznienia mini.
Maowina uszna jest bardzo elastyczn mikk pytk, posiadajc szkielet
zbudowany z chrzstki sprystej. Zamania maowiny zdarzaj si wyjtko'471

wo i to pod w p y w e m silnych urazw. Ksztaty maowiny s zmienne, jednak

szereg jej cech jest dziedzicznie uwarunkowany. U blinit jednojajowych
maowiny uszne s identyczne. Rnice budowy maowiny atwo zaobserwowa, porwnujc jej ksztaty u paru osobnikw jednoczenie.
Dolna cz maowiny; jej patek, nie ma chrzstki. Wielko jego jest
bardzo rna, bywa on w o l n y albo przyronity do skry policzka.
Maowiny s zabarwione na rowo dziki bogatemu ukrwieniu. Przy
zaburzeniach krenia i niedotlenieniu krwi wystpuj na nich objawy sinicy,
podobnie jak na wargach i paznokciach.
Przewd suchowy zewntrzny w bocznej trzeciej czci jest zaopatrzony
w szkielet chrzstkowy, w dalszym za przebiegu wchodzi do przewodu
kostnego suchowego w koci skroniowej. Koniec wewntrzny przewodu
zamyka bona bbenkowa.
Przewd suchowy zewntrzny jest pokryty skr, zaopatrzon zwaszcza na
pocztku, w grube, krtkie wosy, ktre stanowi do pewnego stopnia przeszkod dla przenikania cia obcych. W skrze znajduj si gruczoy ojowe,
ktrych wydzielina, mieszajc si ze zuszczonym nabonkiem, tworzy tzw.
w o s k o w i n (cerumen). Rozrzedza j wydzielina gruczow apokrynowych,
zwanych gruczoami w o s k o w i n o w y m i . Zatrzymujc si w przewodzie suchow y m , moe ona zamkn jego wiato i spowodowa znaczne osabienie
suchu, a czasem rwnie inne dolegliwoci, jak szum w uszach, ble itp.
Chrzstka przewodu suchowego tworzy w grnej cianie szczelin zamknit tkank czn. Dziki temu gowa uchwy, leca do przodu od
przewodu, zmienia przy ruchach stawu skroniowo-uchwowego wiato przew o d u , co mona wyczu przy wprowadzeniu do niego opuszki maego palca
(sprawd!). Z tego te p o w o d u przy zapaleniu linianki przyusznej, ktra siga
do dou zauchwowego, chorzy odczuwaj przy uciu silne ble ucha, ktre
utrudniaj przyjmowanie pokarmw, zwaszcza staych.
W przewodzie suchowym brak obfitszej tkanki podskrnej, dlatego te
wszelkie toczce si w nim stany zapalne, zwykle poczone z obrzkiem,
powoduj silne ble.
Gazki czuciowe przewodu suchowego pochodz od nerwu uszno-skroniowego oraz nerwu bdnego, dziki ktremu podranienia mechaniczne
przewodu mog na drodze odruchowej spowodowa kaszel.

Bona bbenkowa
Bona bbenkowa (membrana tympani) ma ksztat owalu o wymiarach
rednio 8,5 mm x 10 m m ; grubo jej wynosi okoo 0,2 m m . Jest ona
zbudowana z wkien tkanki cznej, przebiegajcej okrnie i promienisto,
dziki czemu ma du odporno przy zachowaniu duej elastycznoci.
Powierzchnia bony jest pokryta od strony zewntrznej nabonkiem wielowars t w o w y m paskim, za od strony wewntrznej, skierowanej do jamy bbenkowej - bon luzow, wycieajc t jam.
'472

Od strony wewntrznej do bony bbenkowej przylega moteczek, ktrego

koniec rkojeci zrasta si z bon. Powoduje to pewne wcignicie bony do
jamy bbenkowej.
Bona bbenkowa jest zaopatrzona w naczynia krwionone, dochodzce do
niej od naczy przewodu suchowego zewntrznego i j a m y bbenkowej.
Obfite unerwienie czuciowe bony pochodzi od nerwu uszno-skroniowego
i nerwu bdnego.
Procesy ropne, toczce si w uchu rodkowym, s bardzo bolesne i mog doprowadzi do
przebicia bony bbenkowej i wyjcia ropy do przewodu suchowego. Dla zapobieenia zniszczeniom bony w pewnych przypadkach wykonuje si przecicie jej i otwarcie drogi dla odpywu ropy
(paracenteza). Po zlikwidowaniu sprawy ropnej w uchu rodkowym nastpuje wygojenie si rany
i moe wrci zdolno suchu.

Ucho rodkowe
Ucho rodkowe skada si z jamy bbenkowej, kosteczek suchowych
i trbki suchowej.
Jama bbenkowa
Jama bbenkowa ( cavum tympani) jest ograniczona od strony zewntrznej
bon bbenkow, za od strony wewntrznej - cian kostn ucha wewntrznego. Jest to wska, szczelinowata przestrze, ktra w najcianiejszym miejscu mierzy okoo 2 m m .
Jama bbenkowa zawiera powietrze i jest poczona z przestrzeniami
pneumatycznymi wyrostka sutkowatego koci skroniowej, jam sutkow
i komrkami sutkowymi. Stany zapalne ucha rodkowego mog przechodzi
na te przestrzenie i spowodowa konieczno umoliwienia o d p y w u ropy
przez wydutowanie ciany bocznej wyrostka sutkowego (trepanacja).

Kosteczki suchowe
W jamie bbenkowej s zawieszone na miniach i wizadach trzy kosteczki
suchowe. S to moteczek (malleus), kowadeko ( incus) i strzemiczko
(stapes). Jak w s p o m n i a n o , s one skadnikiem biernym narzdu suchu,
przenoszcym drgania bony bbenkowej na ucho wewntrzne. S to drobne
i delikatne t w o r y - dugo moteczka wynosi 8 - 9 m m , tyle samo mniej wicej
- dugo kowadeka, strzemiczko jest o poow mniejsze i najdelikatniejsze.
Szczegy budowy s podane na ryc. 215.
Kosteczki suchowe s poczone w ten sposb, e tworz dwigni dwuramienn, ktra przenosi drgania bony bbenkowej na podstawstrzemiczka,
wzmacniajc je dwudziestokrotnie. Podstawa strzemiczka czy si z bon
strzemiczkow, ktra zamyka okienko przedsionka; jest to otwr w cianie
'473

Kowadeko

Gowa
moteczkaMoteczek-

Rkojei
motecz

Podstawa
strzemiczka

Strzemiczko
Ryc. 215. Ukad kosteczek suchowych.

przyrodkowej jamy bbenkowej, ktry czy j z uchem wewntrznym. Przy

drganiach bony bbenkowej podstawa strzemiczka wielokrotnie szybko
wchodzi do okienka przedsionka i cofa si z niego dziki elastycznoci bony
strzemiczkowej. Ruchy te mona porwna do ruchw toka, z t y m e s one
bardzo pytkie lecz bardzo czste, gdy odpowiadaj falom akustycznym.

Trbka suchowa
Jak ju w i e m y , jama bbenkowa jest wypeniona powietrzem. Wiadomo
jednak rwnie, e powietrze, ktre dostaje si do jam ciaa, zostaje - jak
m w i m y - wessane, a waciwie rozpuszczone we krwi. Z dowiadczenia
wasnego w i e m y te, e przy nagych zmianach cinienia powietrza, jak np.
przy starcie samolotu, zaczynamy gorzej sysze.
Dzieje si tak dlatego, e dla prawidowej czynnoci bony bbenkowej musi
panowa w przewodzie suchowym i w jamie bbenkowej jednakowe cinienie, gdy w przeciwnym razie elastyczna bona bbenkowa zostanie wcignita do wewntrz w przypadku mniejszego cinienia w jamie bbenkowej lub
odwrotnie - uwypuklona do przewodu przy niszym cinieniu powietrza na
zewntrz (jak przy starcie).
Zapobiega temu trbka suchowa ( tuba auditiva), stanowica poczenie
jamy bbenkowej z jam garda, w ktrej cinienie powietrza jest mniej wicej
rwne panujcemu cinieniu atmosferycznemu, dziki otwartemu poczeniu
j a m y garda z jam nosow. Poniewa jednak ujcie gardowe trbki suchow e j moe by z rnych p o w o d w zamknite, wykonujemy par ruchw
poykania i prawidowy such zostaje przywrcony, gdy minie podniebienia mikkiego, czynrie przy poykaniu, jednoczenie rozszerzaj ujcie trbki
'474

suchowej. Taki jest p o w d podawania pasaerom przez obsug samolotu

kwanych cukierkw do ssania, ktre wzmagaj wydzielanie liny i zmuszaj
do jej czstszego poykania.
Rwnie z dowiadczenia w i e m y , e przy silnym katarze gorzej syszymy.
Dzieje si to z p o w o d u zajcia przez stan zapalny rwnie luzwki czci
nosowej garda i obrzku ujcia trbki suchowej, co prowadzi do niedostatecznej wentylacji j a m y bbenkowej.

Ucho wewntrzne
Ucho wewntrzne skada si z szeregu poczonych ze sob przestrzeni
w postaci jam i kanaw, wydronych w czci skalistej (piramidzie) koci
skroniowej, tworzcych bdnik (labirynt) kostny (labyrinthusosseus). Skada
si na wiksza przestrze, zwana przedsionkiem (vestibulum), kanay pkoliste ( canales semicirculares) i limak (cochlea). Bdnik kostny jest wypeniony pynem, zwanym przychonk ( p e r i l y m p h a ) , ktry licznymi drogami komunikuje si z pynem podpajczynwkowym czaszki.
Wewntrz bdnika kostnego mieci si bdnik boniasty ( l a b y r i n t h u s
membranaceus), zawieszony na licznych pasemkach cznotkankowych,
umocowanych na cianach kostnych i otoczony przychonk. Jest to zamknity worek cznotkankowy, nieco mniejszy od bdnika kostnego, posiadajcy
uchyki, wchodzce do poszczeglnych czci bdnika kostnego. W przedsionku le woreczek ( sacculus) i agiewka (utriculus), w innych czciach
odpowiednio kanay pkoliste boniaste i limak boniasty. Bdnik boniasty
jest wypeniony rdchonk (endolympha), ktra jest znacznie gstsza od
przychonki i nigdzie si z ni nie komunikuje, natomiast od przestrzeni
endolimfatycznych przedsionka prowadzi przewd rdchonki do jej zbiornika, lecego na tylnej powierzchni czci skalistej koci skroniowej w przestrzeni podpajczynwkowej. Nosi on nazw w o r k a rdchonki ( saccus
endolymphaticus).
Opiszemy kolejno czci ucha wewntrznego, rozpoczynajc od jego najbardziej skomplikowanej czci - limaka.

limak
limak kostny tworzy dwa i p skrtu i ley do przodu od przedsionka.
Wewntrz limaka wzdu jego osi dugiej mieci si'.kostne wrzecionko
(modiolus), majce posta krtkiego stoka. Dokoa wrzecionka owija si
wyrastajca z niego kostna blaszka spiralna (lamina spiralis ossea), kierujca
si ku grze. Blaszka ta nie dochodzi do przeciwlegej ciany kanau limaka,
ale koczy si ostrym brzegiem, od ktrego rozpoczyna si bona spiralna
(membrana spiralis), czca si z boczn cian limaka kostnego. Bona ta
jest czci limaka boniastego.
'475

Blaszka spiralna kostna i bona spiralna tworz razem blaszk podstawn

(lamina basilaris), ktra dzieli poprzecznie kana spiralny limaka (canalis
spiralis cochleae) na dwa pitra, zwane schodami. Nisze pitro, blisze
podstawy limaka, nosi nazw schodw bbenka (scala tympani), pitro
wysze stanowi schody przedsionka (scala vestibuli). Schody te s ze sob
poczone szpar osklepka, lec przy wierzchoku limaka.
W wietle schodw przedsionka przebiega bona przedsionkowa (membrana vestibularis), oddzielajca doln zewntrzn cz ich przestrzeni, ktra
tworzy przewd limakowy (ductus cochlearis). W przewodzie limaka na
bonie podstawnej mieci si narzd l i m a k o w y (Cortiego), majcy zakoczenia nerwowe suchowe. Jak ju w i e m y , przewd limakowy jest wypeniony
rdchonk.
^
Narzd l i m a k o w y jest skomplikowanym t w o r e m , pooonym na blaszce
podstawnej przewodu limakowego. Zasadnicz jego czci s komrki
nerwowe zmysowe, zwane komrkami rzsatymi albo suchowymi. S one
uoone w komrkach zrbowych podprkowych, ktrych rozrniamy trzy
rodzaje: komrki filarowe, komrki Deitersa* i komrki Hensena**. Komrki
filarowe, odsunite od siebie podstawami, tworz tzw. tunel wewntrzny
Cortiego, po obu stronach ktrego le komrki rzsate (suchowe) wewntrzne i zewntrzne. Pierwsze tworz jeden rzd, drugie od trzech do piciu
rzdw. Do kadej komrki rzsatej dochodzi wkienko nerwowe.
Komrki rzsate otrzymay sw nazw od wystajcych z ich wolnego koca
rzsek, czyli prcikw. Liczba tych rzsek w komrkach wewntrznych wynosi
30-60, natomiast w zewntrznych do 100.
Od blaszki spiralnej odchodzi w kierunku filarw bona pokrywajca (membrana tectoria), ktrej w o l n y brzeg ukada si nad komrkami rzsatymi.
Przeledmy teraz drog fal gosowych, poczynajc od okienka przedsionka.
Drgania strzemiczka powoduj powstawanie fal w przychonce, otaczajcej
kana limakowy, a wic na schodach przedsionka i na poczonych z nimi
szpar osklepka schodach limaka. Poniewa przychonka, jak kady pyn, jest
praktycznie nieciliwa, dla umoliwienia jej drga powinno si znale
w cianach kostnych przedsionka jeszcze jakie miejsce elastyczne, wraliwe
na dziaanie strzemiczka, wciskanego na podobiestwo toka do okienka
przedsionka.
Takim miejscem jest okienko limaka, lece w cianie przyrodkowej ucha
rodkowego, pooone nieco niej od okienka przedsionka. Jest ono zamknite tzw. bon bbenkow w t r n , po wewntrznej stronie ktrej mieszcz si
schody bbenka. Kiedy strzemiczko wchodzi do okienka przedsionka, uwypukla si w stron jamy bbenkowej bona bbenkowa wtrna, zamykajca
okienko limaka. Odwrotnie, cofanie si strzemiczka do jamy bbenkowej
powoduje wpuklenie si bony bbenkowej wtrnej do schodw limaka.
Fale akustyczne, przebiegajce w przychonce schodw przedsionka i bbenka, powoduj powstawanie drga bony podstawnej kanau spiralnego,
* Komrki falangowe zewntrzne.
** Komrki graniczne zewntrzne.

'476

przez ktry komrki rzsate stykaj si z bon pokrywajc i zostaj przez to

mechanicznie podranione, wskutek czego w komrkach tych powstaj impulsy elektryczne. Impulsy te biegn drog wkien nerwowych do orodkw
suchowych w korze mzgowej pata skroniowego, gdzie zostaj odczute, jako
dwiki. Wspomniane wkna nerwowe komrek rzsatych pochodz z czci
limakowej nerwu VIII, czyli przedsionkowo-limakowego.
Badania ruchw kosteczek suchowych na zwierztach i zwokach ludzkich
wykazay, e ruchy te musz pokonywa pewne opory, wzrastajce w miar
zwikszania ich czstotliwoci. Opr kosteczek suchowych przy 2000 drga na
sekund staje si tak duy, e praktycznie uniemoliwia normalne przenoszenie drga drog tych kosteczek.
Czowiek syszy dwiki o czstotliwoci od 16 do 20 000 drga na sekund.
Ucho ludzkie jest najbardziej wraliwe na dwiki o drganiach midzy 500
a 5000/s. M o w a ludzka obejmuje zakres od 100 do 800 drga, instrumenty
muzyczne od 30 do 4000, a wic dwiki, ktre najczciej syszymy, mieszcz
si w zakresie drga, przewodzonych przez kosteczki suchowe.
Naley jednak sdzi, e s jeszcze inne drogi przewodzenia dwikw. Ot
znanym zjawiskiem jest przewodnictwo kostne. Jeeli zatkamy przewody
suchowe i dotkniemy widekami stroikowymi gowy, to usyszymy dwik
docierajcy do ucha wewntrznego drog kostn. Sdzi si wic na og, e
dwiki o niszej czstotliwoci s odbierane drog kosteczek suchowych,
natomiast o wyszej - przez przewodnictwo kostne. Niektrzy autorzy przyjmuj moliwo przewodnictwa drga bony bbenkowej przez jam bbenkow drog powietrzn na bon bbenkow wtrn i nastpnie do przewodu
limakowego.

Kanay pkoliste
Jak ju w i e m y , w bdniku kostnym przebiegaj trzy kanay pkoliste
(canales semicirculares), ktre le mniej wicej w trzech paszczyznach
zasadniczych. Kana przedni ukada si nieco skonie w stosunku do paszczyzny strzakowej, tylny - d czoowej, boczny ley w paszczynie poziomej.
W kanaach kostnych mieszcz si kanay pkoliste boniaste, ktre kanaw
kostnych nie wypeniaj. Maj one 0,5 mm rednicy i zajmuj zaledwie 1 / 5
powierzchni przekroju kanau kostnego. Przewody boniaste s otoczone
przychonk i powizane ze cianami kanaw kostnych cienkimi pasemkami
tkanki cznej.
Kady kana pkolisty koczy si bak, w ktrej ley sierpowaty t w r ,
zwany grzebieniem bakowym, ustawiony poprzecznie do paszczyzny odpowiedniego przewodu pkolistego. Grzebienie s pokryte nabonkiem nerwow y m z m y s o w y m ( n e u r o e p i t h e l i u m ) , wykazujcym zdolno odbierania podniet. Komrki tego nabonka maj na powierzchni woski i s jak gdyby
oplecione drobnymi rozgazieniami czci przedsionkowej nerwu VIII (przedsionkowo-limakowego).
'477

Przewd pkolisty
przedni (pionowy)

Baka boniasta
przednia
IM. twarzowy Woreczek j

dl

/
-

Przewd pkolisty
boczny (poziomy)
Przewd pkolisty
-- / t y l n y (pionowy)

limak
Cz limakowa
f
n. VIII
Cz przedsionkowa
n. VIII
Ryc. 216. Bdnik boniasty prawego ucha.

Powierzchnia wolna grzebienia ma ksztat siodekowaty. Ley na niej galaretowaty t w r , zwany osklepkiem, do ktrego wnikaj woski odchodzce od
komrek nabonka nerwowego, pokrywajcych grzebie bakowy.
Jak ju w s p o m n i a n o wyej, kanay pkoliste s wypenione rdchonk,
ktra zmienia pooenie przy ruchach gowy dziki swej bezwadnoci. Na
przykad przychonk kanaw pkolistych bocznych, uoonych na paszczynie poziomej, przy obrocie g o w y w lewo przemieci si w stosunku do cian
kanaw pkolistych w prawo. Prd rdchonki porusza osklepek grzebieni
bakowych i podrania woski nabonka nerwowego w obu uszach, skd stany
pobudzenia zostaj przeniesione drog gazek nerwu VIII do orodkowego
ukadu nerwowego i odczute, jako obrt g o w y w lewo. Podobnie bywa przy
innych ruchach gowy, jak np. przy ruchu potakiwania, tylko e w t y m
przypadku ruch rdchonki odbywa si w kanaach pkolistych przednich,
a przy kiwaniu gowy na boki - w kanaach tylnych.
Z ruchami gowy s poczone niektre odruchy gaek ocznych, jak np.
oczopls (szybkie m i m o w o l n e ruchy gaek na boki).

agiewka i woreczek
W przedsionku kostnym ucha wewntrznego znajduj si jeszcze dwie
czci bdnika boniastego, a mianowicie wyduona agiewka (utriculus)
i bardziej kulisty woreczek (sacculus). Podobnie jak inne czci bdnika
boniastego s one otoczone rdchonk, ktra tworzy tu stosunkowo duy
'478

zbiornik, poczony z przestrzeni podpajczynwkow mzgowia przewodem przychonkowym, wychodzcym z ucha wewntrznego na powierzchni
dolnej czci skalistej koci skroniowej.
W agiewce i woreczku znajduj si powierzchnie pokryte nabonkiem
n e r w o w y m , ktre nosz nazw plamek. Plamka agiewki jest paszczyzn
poziom o wymiarach okoo 3 x 2 m m ; plamka woreczka jest nieco mniejsza
i umieszczona w paszczynie strzakowej. Nabonek n e r w o w y jest podobny
do nabonka grzebieni bakowych. Zamiast osklepka jest on pokryty galaretowat bon kamyczkow, do ktrej wchodz woski komrek nabonka nerwowego.
Bona otrzymaa sw nazw z powodu licznych skupie krysztakw wglan w i fosforanw wapnia, zwanych kamyczkami bdnikowymi. Kamyczki te
maj wysoki ciar waciwy i uciskajc lub pocigajc woski komrek
nabonka nerwowego wywouj w nim stany pobudzenia, ktre drog gazi
nerwu VIII s przenoszone do orodkowego ukadu nerwowego, gdzie s
przetwarzane na wraenia o pooeniu ciaa w przestrzeni. W postawie stojcej
kamyczki bdnikowe uciskaj na bon kamyczkow agiewki, natomiast
w pozycji lecej na grzbiecie uciskten ustaje, a powstaje pociganie w kierunku brzegu tylnego plamki. W woreczku przy zmianie postawy stojcej na
pozycj lec na boku wystpuj stosunki odwrotne.

NARZD WZROKU
Wrd narzdw zmysw najbardziej zoony jest narzd w z r o k u (organum visus). Jest on przystosowany do odbierania wrae wzrokowych w najrozmaitszych warunkach. Widzimy zarwno w poudnie, jak i o zmierzchu,
a nawet w nocy, dziki urzdzeniu regulujcemu ilo wiata, wpadajcego
do wntrza oka. Rozrniamy szereg barw o bogatej skali odcieni, co prawda
jedynie przy naleytym owietleniu: o zmierzchu tracimy t zdolno. Dziki
specjalnej budowie oka widzimy wyranie przedmioty bliskie i dalekie. Mamy
zdolno widzenia przestrzennego (stereoskopowego), jak rwnie moemy
oceni odlego ogldanych przedmiotw. Dalej, dziki wybitnej ruchliwoci
gaki ocznej, moemy oglda szybko poruszajce si przedmioty, due
obrazy, nie mieszczce si w jednym polu widzenia itp. Do tych rozmaitych
czynnoci narzd wzroku ma specjalne urzdzenia.

Budowa oglna
Najwaniejsz czci narzdu wzroku jest gaka oczna ( bulbus oculi)
z n e r w e m w z r o k o w y m (nervus opticu). Ley ona w czaszce ukryta w kostnej
puszce zwanej oczodoem (orbita), otwartym od przodu, ktry komunikuje si
z lec do tyu od niego jam czaszki o t w o r e m dla nerwu wzrokowego
i szczelinami oczodoowymi. Ze wzgldu na du wraliwo gaki ocznej
'479

ochrania j przed urazami ciao tuszczowe oczodou, stanowice mikkie

oysko, ktre nie hamuje jej ruchw.
W oczodole mieszcz si rwnie minie gaki ocznej i narzd zowy,
nalece do narzdw dodatkowych oka. Od przodu gaka oczna jest zasonita powiekami, ktre jednoczenie zmywaj gak oczn, rozprowadzajc po
niej ciecz zow.

Gaka oczna ma ksztat zbliony do spaszczonej nieco kuli. Jej rednica

poprzeczna wynosi okoo 24 m m , za pionowa o jeden milimetr mniej. W y m i a r
przednio-tylny jest nieco wikszy od poprzecznego, gdy gaka w swej przedniej czci jest bardziej wypuka. Wypuko ta stanowi 1 / 6 cz kuli o promieniu nieco mniejszym ni reszta gaki ocznej. To uwypuklenie atwo stwierdzi
dotykiem, jak rwnie ogldajc zamknite powieki, zwaszcza u maych dzieci
podczas snu.
Najbardziej wysunite do przodu i do tyu punkty gaki ocznej nazywamy
biegunami - przednim i t y l n y m (polus anterior et posterior). Linia czca te
bieguny nosi nazw osi optycznej gaki ( axis opticus). Lini najwikszego
o b w o d u gaki nazywamy jej r w n i k i e m ( equator ). Od powierzchni tylnej gaki
ocznej, nieco w stron przyrodkow od osi optycznej, odchodzi nerw wzrokow y , ktry jest g r u b y m pczkiem wkien nerwowych, biegncych do podstaw y mzgu.
Przy ucisku na gak oczn odczuwamy jej podatno, uwarunkowan t y m .
'480

e jej wntrze jest wypenione galaretowat mas, zwan ciaem szklistym

(corpus vitreum) i ciecz wodnist ( humor auosus). We wntrzu gaki ley
rwnie aparat zaamujcy promienie wietlne.

Gaka oczna
ciana gaki ocznej skada si z trzech bon, cile przylegajcych do siebie
w czci tylnej oka, natomiast czciowo rozdzielonych w odcinku przednim
gaki. Warstwa zewntrzna, najmocniejsza, zbudowana z tkanki cznej, nosi
nazw bony wknistej. Warstwa porednia - to bona naczyniowa, oglnie
biorc odywiajca gak. Wreszcie najgbsza, siatkwka, czyli bona wewntrzna oka, to warstwa przewanie wiatoczua.

Bona wknista gaki ocznej

Bona w k n i s t a (tunica fibrosa oculi), mocna i odporna, dzieli si na dwie
czci. Tylna, biaawa, stanowica 4 / 5 powierzchni caej bony wknistej, nosi
nazw t w a r d w k i . Cz przedni, przeroczyst, zajmujc V 5 wspomnianej
powierzchni, nazywamy rogwk.

Twardwka
Jak ju w s p o m n i a n o , twardwka stanowi warstw ochronn gaki ocznej.
Grubo jej nie wszdzie jest jednakowa. W czci tylnej, w otoczeniu nerwu
wzrokowego, osiga ona 1 - 2 m m , na rwniku wynosi 0,4-0,5 m m , w czci
przedniej okoo 0,3 m m . W miejscach przyczepu mini gaki ocznej grubo
twardwki dochodzi do 0,6 m m .
Twardwka jest zbudowana z wkien tkanki cznej, przebiegajcych falisto, co ma due znaczenie dla gaki ocznej. Chodzi o to, e oko moe dziaa
prawidowo jedynie przy okrelonym cinieniu wewntrz gaki ocznej. Ot
w przypadkach wzrostu czy spadku cinienia rdocznego twardwka moe
si nieco rozciga lub kurczy, przyczyniajc si do wyrwnania tego cinienia.
Od zewntrz twardwka jest pokryta warstw tkanki cznej wiotkiej, zwanej
blaszk nadtwardwkow, natomiast na powierzchni przylegajcej do bony
naczyniowej wystpuj liczne komrki barwnikowe, tworzce blaszk brunatn twardwki.
W tylnej czci twardwki znajduje si powierzchnia pokryta otworkami,
zwana polem s i t o w y m . Przez t blaszk przechodz pczki wkien nerwowych, ktre tworz wspomniany ju nerw wzrokowy, biegncy do podstawy
mzgu. Poza t y m w innych cianach twardwki wystpuje szereg otworkw,
przez ktre przechodz naczynia i nerwy, o czym bdzie m o w a dalej.
31 - Anatomia i fizjologia

481

Barwa twardwki zmienia si z wiekiem. U dzieci jest ona niebieskawa,

u dorosych szarawa, w wieku starczym tawa - z p o w o d u odkadania si
w niej zogw tuszczowych.
W przedniej czci gaki ocznej, wzdu granicy midzy twardwk i rogwk, przebiega kana, zwany zatok yln twardwki. Kana ten zawiera ciecz
wodnist oka, ktra t drog odpywa do y rzskowych i spojwkowych.
W b r e w nazwie w zatoce nie ma krwi, natomiast jej zawarto uchodzi do krwi.
Rogwka
Rogwka (cornea) jest cakowicie przeroczyst, gadk, lnic czci
bony wknistej, czc si z twardwk. W miejscu tego poczenia przebiega kolista bruzda, zwana bruzd twardwki. Powstaje ona z tego powodu, e
rogwka jest bardziej wypuka ni twardwka. Rogwka jest jak gdyby
wprawiona w twardwk na podobiestwo szka od zegarka, albo te czy si
z ni jak koci w szwie uskowym.
Rogwka od tyu jest okrga, natomiast ogldana od przodu ma ksztat
elipsy ze wzgldu na to, e od dou i od gry na jej powierzchni przedni
zachodzi twardwka. Odbija si to na wymiarach rogwki, ktra w linii
poziomej mierzy okoo 11,6 m m , za w linii pionowej - 11,2 m m . Cz
rodkowa rogwki, zwana jej szczytem, ma grubo okoo 8 m m , za na
obwodzie grubo ta wynosi 1,1 m m .
U dzieci caa rogwka jest zupenie przejrzysta, natomiast u osb starszych
w grnej czci rogwki widoczny jest zmtniay uk sierpowatego ksztatu.
Przebiega on rwnolegle do brzegu w odlegoci 1 - 2 mm i nosi nazw uku
starczego (arcus senilis). Z biegiem czasu podobny uk powstaje na dolnej
krawdzi rogwki. czc si ze sob oba uki zamykaj piercie zmtniay,
zwany o b w d k starcz (gerontoxon).
Wspomniana przejrzysto rogwki wystpuje w wyniku braku w niej
naczy krwiononych, jak rwnie osonek do licznych nerww. Warunkiem
jej przejrzystoci, a wic i naleytego speniania swego zadania, jest pozostawienie jej w rodowisku w o d n y m , zawierajcym okrelone stenie soli
kuchennej (0,9 %). Zapewnia jej to ciecz zowa, stale wydzielana przez gruczoy
zo we.
Powierzchnia przednia rogwki jest pokryta tzw. nabonkiem przednim,
obficie unerwionym, dziki czemu rogwka jest bardzo wraliwa na urazy
mechaniczne (obce ciaa, jak kurz, piasek), podranienie chemiczne (gazy,
dym) oraz wysychanie. Przy podranieniach rogwki nastpuje odruchowe
zamknicie powiek i zawienie.
Przy uszkodzeniu mechanicznym nabonka przedniego regeneruje si on
w cigu kilku godzin, natomiast uszkodzenia gbsze mog prowadzi do
powstawania blizn, powodujcych niedowidzenie.
Gwn warstw rogwki stanowi jej istota waciwa, stanowica 9 /io jej
gruboci. Warstwie tej rogwka zawdzicza sw odporno i zachowanie
ksztatu.
'482

Bona naczyniowa gaki ocznej

Jak w s p o m n i a n o wyej, pod bon wknist ley nastpna warstwa gaki
ocznej - bona naczyniowa ( tunica vascularis bulbi). Dzieli si ona na trzy
czci: naczyniwk, ciao rzskowe i tczwk.
Naczyniwka
Naczyniwka (chorioidea) stanowi tyln cz bony naczyniowej, pokrywajc od zewntrz cz wzrokow siatkwki. Skada si ona gwnie z sieci
naczy wosowatych, ktre maj stosunkowo du rednic i mog pomieci
kilka lecych obok siebie krwinek czerwonych. Naczynia te tworz gst sie,
ktrej oczka s mniejsze od rednicy naczy. Midzy naczyniami biegn
wkna spryste, ktre powoduj napicie naczyniwki.
Z naczy gaki ocznej zbieraj si zazwyczaj cztery due yy wirowate, ktre
przebijaj twardwk do tyu od rwnika i uchodz do yy wrotnej. Krew
ttnicz dochodzi do gaki ocznej drog ttnicy ocznej od ttnicy szyjnej
wewntrznej.
Ciao rzskowe
Ciao rzskowe ( c o r p u s ciliare) jest to twr w ksztacie piercienia, ktry
powstaje z przedniego odcinka bony naczyniowej. Ciao rzskowe ley midzy
tczwk i rbkiem zbatym siatkwki, o czym bdzie m o w a niej. Piercieniowate ciao rzskowe otacza soczewk, ktra jest umocowana do jego brzegw
licznymi cienkimi nimi cznotkankowymi, tworzcymi o b w d k rzskow
soczewki ( zonula ciliaris). Powierzchnia zewntrzna ciaa rzskowego przylega do twardwki, wewntrzna jest skierowana do ciaa szklistego, wypeniajcego gak oczn.
Na powierzchni tylnej ciaa rzskowego ley promienisto szereg drobnych
fadw (70-80) wysokoci 0,6-0,8 m m , dugoci okoo 2 m m . S to w y r o s t k i
rzskowe (processus ciliares), w ktrych wystpuj liczne naczynia krwionone. W skad ciaa rzskowego wchodz rwnie wkna miniowe gadkie,
ktre lec na jego obwodzie przebiegaj okrnie i poudnikowo. Tworz one
misie rzskowy (musculus ciliaris), ktry odgrywa zasadnicz rol w procesie akomodacji oka (p. dalej).
Misie rzskowy ley midzy twardwk a wyrostkami rzskowymi. Jego
wkna poudnikowe rozpoczynaj si w okolicy rwnika w przestrzeni nadnaczyniwkowej i biegn w kierunku kta tczwkowo-rogwkowego. Wkna
okrne le najgbiej, w paszczynie obwdki rzskowej. Przy skurczu
wkien okrnych zmniejsza si o b w d wyrostkw rzskowych i przez to
aparat wieszadowy si rozlunia. Wkna poudnikowe pocigaj naczyniwk do przodu razem z ciaem szklistym, co rwnie rozlunia napicie obwdki
rzskowej. Poza t y m dziaanie minia rzskowego, a wic jego skurcze
i rozkurcz, powoduj odpyw cieczy wodnistej z komory przedniej oka przez
wizado grzebieniaste (p. Komora przednia gaki ocznej.).
'483

Tczwka
Tczwka (/r/s) jest najbardziej wysunit do przodu czci bony naczyniowej. Jest ona widoczna przez rogwk i zawdzicza sw nazw wielkiej
rozmaitoci zabarwienia. Barwa tczwki przechodzi rozmaite odcienie - od
tej przez zielon i niebiesk do fiokowej lub przez brzow do prawie
czarnej. Barwa ta zaley od iloci barwnika i od b u d o w y powierzchni przedniej
tczwki. Powierzchnia tylna tczwki jest zabarwiona na czarno.
Tczwka jest bon okrgego ksztatu, ma rednic ok. 12 mm i grubo ok.
0,5 m m , w rodku ma otwr o zmiennej wielkoci, zwany renic (pupilla).
Tczwka zamyka od tyu komor przedni oka i oddziela j od komory tylnej.
Brzeg reniczny (wewntrzny) tczwki otacza renic i lizga si po powierzchni przedniej soczewki, ktra od tyu zamyka renic. Brzeg rzskowy (zewntrzny) tczwki jest poczony z ciaem rzskowym.
Tczwka, jako bogato ukrwiona cz bony naczyniowej, bierze udzia
w wytwarzaniu cieczy wodnistej, a poza t y m jest wanym urzdzeniem,
regulujcym ilo wiata wchodzcego d wntrza gaki ocznej. Jeeli porwnamy gak oczn z aparatem fotograficznym, to tczwka odpowiada przysonie. Do nawietlenia kliszy, to znaczy do wykonania zdjcia, m u s i m y uy
odpowiedniej p r z y s o n y - t y m szerszej, im sabsze jest owietlenie przedmiotu
fotografowanego. Podobnie te renica oka rozszerza si przy sabym owietleniu. W jasny, soneczny dzie renice s silnie zwone, aby nie dopuci
nadmiaru wiata do siatkwki oka.
Zwenie renic ma te inne znaczenie. W i e m y , e im mniejszy jest otwr
przesony przy zdjciu, t y m ostrzejszy obraz powstaje na kliszy. Podobnie
dzieje si z okiem czowieka, uywajcego szkie. Bez okularw odczuwa on
bardziej dotkliwie wad swego wzroku o zmierzchu, kiedy renice jego s
bardziej rozszerzone lub w pochmurny dzie.
W ciemnoci, przy maksymalnie rozszerzonych renicach, rednica ich
wynosi 7 - 8 m m , przy silnym owietleniu 3 - 2 m m , a nawet mniej.
Zmiana rednicy renic zachodzi dziki dziaaniu mini antagonistycznych
- zwieracza i rozszerzacza renicy (mm. sphincter et dilatator pupillae).
Pierwszy tworz wkna miniowe, przebiegajce przy brzegu rzskowym
tczwki, natomiast wkna uoone promienisto dokoa renicy tworz misie rozszerzacz.
Minie renicy s unerwione przez ukad autonomiczny: zwieracz - przez
wkna przywspczulne, rozszerzacz - przez wspczulne.
Bona w e w n t r z n a gaki ocznej
Bona w e w n t r z n a gaki ocznej (tunica interna bulbi), stanowica wiatoczu warstw, wyciea powierzchni wewntrzn gaki. Poniewa zaamane
w soczewce promienie wiata trafiaj tylko na cian tyln gaki, warstwa ta,
zwana rwnie siatkwk (retina), zachowaa wraliwo na wiato jedynie
w czci lecej ku tyowi od rwnika gaki - w przeciwiestwie do lecej do
'484

przodu czci lepej. Cz tylna siatkwki nosi nazw czci w z r o k o w e j ( pars

optica retinae). Koczy si ona rbkiem zbatym (ora serrata) w odlegoci
okoo centymetra do przodu od rwnika, gdzie przechodzi na ciao rzskowe,
jako cz rzskowa siatkwki, oraz na tczwk - jako cz tczwkowa.
Cz wzrokowa siatkwki jest cienk (0,2-0,4 m m ) przeroczyst bon
barwy rowej, ktr zawdzicza ona barwnikowi rodopsynie, zawartej w komrkach. Na zwokach siatkwka przybiera barw szar wskutek rozkadu
rodopsyny i zmtnienia komrek wiatoczuych.
Midzy siatkwk a przylegajc do niej bon naczyniow ley ciemna
warstwa barwnikowa, pochaniajca wiato, dziki czemu, jak w s p o m n i a n o
wyej, renice s czarne, gdy widzimy w nich wanie t warstw.
Siatkwka jest zwizana z podoem do luno, dziki czemu moe si na
nim przesuwa. Jest ona przymocowana jedynie przy wyjciu nerwu wzrokow e g o z gaki ocznej i na rbku zbatym, w miejscu przejcia w cz rzskow.
Na og utrzymuje si ona przy bonie naczyniowej dziki ciau szklistemu
i cieczy wodnistej, ktre w gace wytwarzaj cinienie rdoczne. Przy jego
spadku w pewnych stanach patologicznych moe nastpi tzw. odklejenie
siatkwki ( ablatio retinae) z gronymi dla zdolnoci widzenia objawami.
Siatkwka ma bardzo skomplikowan budow. Skada si ona z dziesiciu
warstw, w r d ktrych znajdujemy warstw komrek wraliwych na wiato
i barwy. Istniej dwa rodzaje tych komrek. Jedne z nich - wyduone, s
wraliwe na stopie natenia wiata, dajce obrazy czarno-biae ogldanych
przedmiotw. Nosz one nazw prcikw [bacilli); liczb ich szacuje si na 125
min.
Drugi rodzaj komrek siatkwki - to tzw. czopki (coni). Maj one ksztat
buteleczek, szyjkami skierowanych do warstwy barwnikowej. Czopki s wraliwe na barwy, jednak mog je odbiera tylko przy d o b r y m owietleniu.
O zmroku i w nocy barw ju nie rozrniamy. Moemy jedynie odrni kolory
silnych rde wiata, jak neony, wiata sygnaowe itp. Oglna liczba czopkw jest szacowana na 7 min.
Cz wzrokowa siatkwki nie wszdzie jest jednakowo czua. W czci
tylnej siatkwki, na osi wzrokowej, ley miejsce, zwane plamk ( macula),
dawniej nazywane plamk t z powodu odmiennego zabarwienia. Jest ono
najwraliwszym miejscem siatkwki dziki szczeglnemu zagszczeniu komrek wiatoczuych. Natomiast w miejscu wyjcia nerwu wzrokowego znajduje
si cz siatkwki cakowicie niewraliwa na wiato. Jest to mae biaawe
pole o rednicy ok. 1,5 m m , ktre ley w odlegoci okoo 3 mm od bieguna
tylnego gaki w kierunku przyrodkowym i nieco wyej od jego poziomu. Nosi
ono nazw tarczy n e r w u w z r o k o w e g o ( discus nervi optici), poniewa w obrbie tarczy nie ma komrek wiatoczuych, siatkwka w t y m miejscu nie
odbiera wrae wzrokowych. atwo to sprawdzi na dowiadczeniu Mariotte'a (ryc. 218).
Jak wspomniano, rozmieszczenie prcikw i czopkw nie jest jednakowe.
W doku rodkowym plamki znajduj si wycznie czopki, dokoa niego
pojawiaj si poszczeglne prciki, ktrych liczba ronie ku o b w o d o w i . Z tego
'485

Ryc. 218. Dowiadczenie Mariotta. Zaso lewe oko i skieruj wzrok na krzy. Przesuwaj rysunek
powoli od i do oka. W odlegoci ok. 15-20 cm ciemne koo przestaje by widoczne.

wynika, e najwraliwszym miejscem na barwy jest doek rodkowy plamki,

natomiast o zmroku jest to najmniej wraliwe miejsce siatkwki.
W prcikach gromadzi si barwnik, zwany rodopsyn, ktry podnosi wraliwo tych komrek na wiato. Rodopsyna syntetyzuje si w ciemnoci,
natomiast na wietle si rozkada.
Siatkwk mona oglda u osobnika ywego przy uyciu przyrzdu zwanego oftalmoskopem, zoonego z urzdzenia owietlajcego i soczewki. Badanie za pomoc oftalmoskopu pozwala na obejrzenie tarczy nerwu wzrokowego, plamki i rozgazie naczy ttnicy i yy rodkowej siatkwki (ttnicy
i yy), co ma due znaczenie diagnostyczne w niektrych chorobach.

Nerw wzrokowy
N e r w w z r o k o w y ( nervus opticu) tworzy si z wkien nerwowych warstwy
zwojowej siatkwki, ktre wychodz z gaki ocznej przez otworki w blaszce
sitowej twardwki. Rozwojowo jest on czci mzgowia i dlatego zawiera
wypustki opon mzgowych, ktre go okrywaj na jego przebiegu wewntrzoczodoowym od gaki ocznej do kanau wzrokowego. Na t y m odcinku nerw jest
wygity, dziki czemu ma wiksz dugo, a wic nie napina si przy ruchach
gaki ocznej i tych ruchw nie hamuje
Po przejciu przez kana wzrokowy do jamy czaszki nerwy biegn na
podstawie mzgu, kierujc si ku paszczynie porodkowej, w ktrej tworz
skrzyowanie n e r w w w z r o k o w y c h (chiasma nervorum opticorum). Krzyujc si kady z n e r w w oddaje na stron przeciwn tylko poow wkien. Jest
to wic skrzyowanie nie pene, ale tylko czciowe (ryc. 219).
Od skrzyowania wzrokowego odchodz biegnce rozbienie ku tyowi
pczki, prowadzce poow wkien kadego z n e r w w wzrokowych. Razem
ze zmian skadu wkien zmienia si te nazwa tych t w o r w . Nosz one
nazw pasm w z r o k o w y c h (tractus optici), prawego i lewego, ktre wchodz
w skad drogi wzrokowej.

Zawarto gatki ocznej

Gaka oczna, jak w i e m y , jest wypeniona ciaem szklistym i ciecz wodnist.
Wntrze jej nie stanowi jednej wsplnej przestrzeni. W czci przedniej gaki,
ograniczonej od przodu rogwk, mieci si komora przednia oka (camera
oculi anteriot); wypeniona ciecz wodnist, zamknit od tyu soczewk
'486

kory mzgowej

Ryc. 219. Schemat drg wzrokowych.

i tczwk. Z tyu tczkwki ley komora tylna oka, wypeniona - podobnie jak
przednia - ciecz wodnist. Pozosta, najwiksz cz gaki ocznej ( 4 / 5 )
wypenia ciao szkliste.
Wymienione przestrzenie nie s od siebie odcite - do wszystkich dochodzi
ciecz wodnista, zapewniajca jednolite cinienie w caej gace ocznej.

Komora przednia gaki ocznej

i
!

Oprcz wymienionych wyej cian staych komora przednia ma jeszcze

cian tyln w pewnym stopniu ruchom. W skad jej wchodzi tczwka
i rogwka, ktre mog si bardziej lub mniej wpukla do komory przedniej
487

i wpywa na gboko tej komory. Gboko jej, czyli w y m i a r przednio-tylny, nie jest stay i zaleny od budowy oka i jego stanu fizjologicznego.
U dalekowidzw komora jest pytsza, natomiast gbsza u krtkowidzw.
W komorze przedniej, w miejscu zetknicia si rogwki, twardwki, ciaa
rzskowego i tczwki, zwanym ktem tczwkowo-rogwkowym, ley tzw.
wizado grzebieniaste, zoone z pasm i bon cznotkankowych. Std ciecz
wodnista przescza si do wspomnianej wyej zatoki ylnej twardwki. Jest to
droga o d p y w u tej cieczy, ktr wytwarza tczwka i ciao rzskowe.
Ciecz w o d n i s t a , ktrej w komorze przedniej mieci si ok. 125 cm 3 , jest
w cigym ruchu, gdy jej warstwa, stykajca si z rogwk, ozibia si i opada
ku doowi jako cisza; natomiastwarstwa leca bezporednio przy tczwce
zostaje przez ni ogrzana i jako lejsza przechodzi do najwyszych czci
komory. Skada si ona gwnie z w o d y z domieszk biaka i chlorku sodowego.

Komora tylna gaki ocznej

Komora tylna ( camera oculi posterior) jest to przestrze midzy tczwk
i ciaem szklistym. rodek jej zajmuje soczewka. W komorze tej ley ukad
delikatnych wkienek, czcych ciao rzskowe z soczewk. Komora tylna
jest wypeniona ciecz wodnist. czy si ona z komor przedni przez
szczelin midzy soczewk i brzegiem renicznym tczwki oraz drog przestrzeni kta tczwkowo-rogwkowego.

Soczewka
Jeeli w zamknitej szczelnie skrzynce zrobimy may otwr w jednej ze
cian, to w jej wntrzu na cianie przeciwlegej zarysuje si zmniejszony
odwrcony obraz przedmiotu, umieszczonego przed skrzynk. Ta waciwo
bya znana d a w n y m fizykom, nie mona byo jednak zastosowa podobnego
urzdzenia do fotografii, gdy przy bardzo m a y m otworze ilo wiata
wpadajcego do wntrza aparatu bya tak maa, e czas nawietlania kliszy
byby bardzo dugi. Przy powikszeniu o t w o r u powstawa obraz zamazany,
nieostry, gdy dostawao si do wntrza skrzynki duo promieni brzenych, nie
skupiajcych si naleycie. Wady te zostay usunite przez wstawienie do
otworu w skrzynce soczewki skupiajcej.
W oku, ktre ju porwnywalimy z aparatem fotograficznym, istnieje
rwnie soczewka ( lens ), zbudowana z przeroczystych wkien tkanki cznej.
Jest to soczewka dwuwypuka, ktrej powierzchnia przednia ma wikszy
promie krzywizny, to znaczy, e jest mniej wypuka od powierzchni tylnej.
rednica soczewki mierzy okoo 9 m m , grubo jest zmienna i w y n o s i rednio
4 m m . Ksztat soczewki zmienia si rwnie z wiekiem: u noworodka jest ona
prawie kulista, u dorosego staje si mniej wypuka, u osobnikw starszych
jeszcze bardziej spaszczona. Poza t y m ksztat jej zmienia si w zalenoci od
'488

odlegoci ogldanych przedmiotw, o czym bdzie m o w a w rozdziale o akomodacji.

Te zmiany ksztatu s moliwe dziki specjalnej budowie soczewki. Jej
warstwy zewntrzne, zwane kor soczewki, s mikkie, jedynie lece wewntrz niej jdro soczewki jest twardsze. U ludzi modych jdro jest mae
i mikkie. Powiksza si ono z biegiem lat, a w wieku starczym stwardnienie
obejmuje ca soczewk.
Czynnociowe zmiany ksztatu soczewki zale od otaczajcej j torebki,
ktra stanowi cienk, bardzo spryst bon. Na obwodzie jest ona grubsza
dziki wzmacniajcym j pasmom okrnym na powierzchni przedniej i tylnej,
do ktrych przyczepiaj si liczne cienkie wkienka obwdkowe. cz one
torebk soczewki z wyrostkami rzskowymi, tworzc o b w d k rzskow
(zonula ciliaris), na ktrej soczewka jest zawieszona.
W wieku starczym moe nastpi rnego stopnia zmtnienie soczewki,
zwane zam (katarakt). Usunicie zmtniaej soczewki przywraca zdolno
widzenia przy zastpieniu jej czynnoci przez uycie odpowiednich szkie
(okulary).

Ciao szkliste
Ciao szkliste ( c o r p u s vitreum) ley do tyu od soczewki, wypeniajc reszt
gaki ocznej. W przedniej czci ciaa szklistego znajduje si wgbienie, zwane
doem ciaa szklistego, ktre wypenia soczewka. Jak w s p o m n i a n o wyej, jest
to twr galaretowaty, przeroczysty, silnie amicy wiato.
Wewntrz ciaa szklistego drobne wkienka cznotkankowe tworz zrb
(stroma). Midzy wkienkami znajduje si ciecz szklista ( humor vitreus),
ktra ma znaczenie dla utrzymania cinienia rdocznego. Skad jej jest
podobny do cieczy wodnistej.
Ciao szkliste zawiera 98,5 % w o d y i nieco biaka, ktre tworzy jego zrb.
Wewntrz ciaa szklistego znajduje si kana ciaa szklistego o rednicy 1 - 2
m m , w ktrym w yciu p o d o w y m przebiega ttnica rodkowa siatkwki (a.
centralis retinae), kierujca si od tarczy nerwu wzrokowego do soczewki.
W czasie rozwoju podowego wstpuje ona wraz z towarzyszc y do nerwu
wzrokowego i, wchodzc razem z nerwem do gaki ocznej, rozgazia si
w siatkwce. Jeszcze u podu ttnica ta zanika i nie przeszkadza w czynnociach soczewki i ciaa szklistego. Wspomniany kana jest wypeniony ciecz
szklist i delikatnymi wkienkami.

Czynnoci optyczne gaki ocznej

Promienie wiata, wchodzce do wntrza gaki ocznej, przechodz przez
skomplikowany aparat optyczny, w ktrym zachodz procesy ich zaamania.
Promienie trafiaj do orodkw o rnych waciwociach optycznych, zaamujc si przy kadym takim przejciu. Pewna cz promieni zostaje odbita
'489

Gaka oczna
prawidowa
Soczewka
dwuwklsa

Korekcja

Soczewka
dwuwypuka

Gaka oczna
prawidowa

Soczewka
cylindryczna

Korekcja
Ryc. 220. A. Krtkowzroczno (gaka oczna za duga). Korekcja za pomoc soczewki dwuwklsej.
Ryc. 220. B. Nadwzroczno (gaka oczna za krtka). Korekcja za pomoc soczewki dwuwypukej.
Ryc. 220. C. Astygmatyzm (nieprawidowa krzywizna rogwki lub soczewki). Korekcja za pomoc
odpowiedniej soczewki cylindrycznej.

od powierzchni rogwki, jak rwnie od soczewki i te pominiemy w naszych

rozwaaniach. Omwimy tu promienie dochodzce do siatkwki.
Promienie dochodzce do oka zaamuj si w wielu miejscach: na przedniej
powierzchni rogwki, dalej na tylnej, nastpnie przy przejciu do orodka
odmiennego optycznie, jak ciecz wodnista, dalej na obu powierzchniach
soczewki o rnych promieniach krzywizny, wreszcie na siatkwce. Nie
moemy zaj si tymi skomplikowanymi zjawiskami, a dla ich zrozumienia,
przynajmniej w oglnych zarysach, skorzystamy ze schematu tzw. oka zredukowanego, nie uwzgldniajcego zaamania wewntrz soczewek i przy przechodzeniu promienia przez rne orodki optyczne. Przyjmiemy jedynie
zaamanie si wiata w soczewce dwuwypukej (ryc. 220).
Ju na podstawie tego uproszczonego schematu moemy zrozumie zasad'490

nicze wady wzroku, jak krtkowzroczno i nadwzroczno. Jeeli gaka oczna

jest za krtka lub za duga, obraz bdzie nie ostry, gdy nie bdzie lea na
siatkwce, lecz za ni lub przed ni. Dopiero ustawienie przed okiem odpowiedniej soczewki spowoduje powstanie ostrego obrazu na siatkwce. Przy
krtkowzrocznoci naley uy soczewki dwuwklsej (pomniejszajcej), za
przy nadwzrocznoci - dwuwypukej (powikszajcej).
Nieostro obrazu moe zalee nie tylko od wymiarw gaki ocznej, lecz
rwnie od niewydolnoci akomodacyjnej oka.

Akomodacja
Wiemy, e oko mczy si przy duszym ogldaniu przedmiotw bliskich,
np. przy pracy rcznej, jak haftowanie, przy czytaniu, zwaszcza drobnego druku, przy kreleniu itp. W t y c h warunkach musimy co pewien czas przerwa prac i zatrzyma wzrok na przedmiotach odlegych. Mwimy, e wtedy oczy
odpoczywaj.
Tak jest w rzeczywistoci. Soczewka oka, jako ciao spryste, w stanie
spokoju (np. we nie) zachowuje swj okrelony ksztat. Ten ksztat zachowuje
ona przy ogldaniu przedmiotw odlegych, wysyajcych, praktycznie biorc,
promienie rwnolege, ktre soczewka oka skupia i rzuca na siatkwk. Jeeli
jednak ogldamy przedmioty bliskie, to w ukadzie optycznym musz zaj
pewne zmiany. W aparacie fotograficznym, w ktrym ostro nastawiona jest
na nieskoczono", tzn. na przedmioty odlege, do zdj przedmiotw
bliskich naley albo zmieni obiektyw (czego na og si nie robi), albo
przesun go do przodu, powikszajc odlego midzy nim a klisz.
Te same zasady obowizuj i w oku. Jednak nie moemy przesun
soczewki, ktra jest obiektywem oka, jak to robi pewne gatunki ryb. Nie
moemy rwnie zamieni soczewki, ale konstrukcja oka wyprzedzia konstrukcj aparatw fotograficznych. Ot soczewka oka moe zmieni sw odlego ogniskow przez zmian swego ksztatu, a dokadniej - stopnia swej
wypukoci.
Dzieje si to dziki ciau rzskowemu, na wyrostkach ktrego zawieszona
jest soczewka za pomoc obwdki rzskowej. Jeeli misie rzskowy nie jest
napity, to wkna tej obwdki napinaj torebk soczewki, dziki czemu staje
si ona bardziej paska i nastawiona na wyrane tworzenie obrazw przedmiotw oddalonych. Jeeli teraz skierujemy wzrok na przedmiot bliski, to odruchowo napina si misie rzskowy, zmniejszajc napicie wkien obwdki
rzskowej, a t y m samym napicie torebki soczewki. Elastyczna soczewka
wraca do swego pierwotnego, bardziej wypukego ksztatu. Soczewka jest
teraz nastawiona na przedmioty blisze i oko rozrnia drobniejsze szczegy
ogldanego obrazu.
Naley wic pamita, e widzimy wyranie przedmioty blisze przy skurczu
minia rzskowego, co jest powodem zmczenia si wzroku. Natomiast
rozkurcz tego minia powoduje nastawienie soczewki na przedmioty dalsze.
'491

Std te skierowanie wzroku w dal daje wypoczynek miniowi rzskowemu,

a t y m samym oku.
Zjawisko przystosowania si oka do ogldania przedmiotw zarwno
dalekich, jaki bliskich nosi nazw akomodacji, ktra ma jednak swoje granice nie moemy np. odczyta druku przy nadmiernym przyblieniu ksiki do oczu.

Adaptacja
W i e m y , e np. rentgenolog, przed ogldaniem obrazu na ekranie, powinien
kilka m i n u t (5-10) spdzi w ciemnoci, aby przygotowa wzrok do tej
czynnoci. W t y m czasie czuo jego wzroku na wiato wzrasta dziesiciokrotnie i pozwala na dokadniejsze odczytanie obrazu. Zjawisko to nosi nazw
adaptacji wzroku. Po przebyciu w ciemnoci okoo 40 min wraliwo oczu na
wiato wzrasta okoo 10 000 razy. W i e m y z wasnego dowiadczenia, e
przyzwyczajamy si" do ciemnoci i po p e w n y m czasie zaczynamy za
pomoc wzroku orientowa si w otoczeniu.

Naczynia i nerwy gaki ocznej

Ttnice gaki ocznej s rozgazieniami ttnicy ocznej (a. opthalmica), ktra
odchodzi od ttnicy szyjnej wewntrznej. S to ttnice rzskowe przednia
i tylna, ktre odgaziaj si na drobniejsze naczynia, tworzce poczenia
wewntrz gaki.
Drugie rdo krwi ttniczej stanowi wspomniana wyej ttnica rodkowa
siatkwki, przebiegajca wewntrz nerwu wzrokowego i rozgaziajca si
w siatkwce.
yy gaki ocznej biegn rwnie dwiema drogami. Krew ylna z siatkwki
pynie naczyniami, tworzcymi po poczeniu si y rodkow siatkwki,
ktrych przebieg mona przeledzi przy badaniu dna oka, podobnie jak
gazie ttnicze. ya ta wstpuje do nerwu wzrokowego, towarzyszc ttnicy
rodkowej siatkwki.
yy bony naczyniowej tworz wspomniane yy wirowate, ktre przebijaj
twardwk i wychodz z gaki do tyu od rwnika, uchodzc do yy ocznej.
Cinienie w yach gaki ocznej musi by zestrojone z cinieniem rdocznym, gdy - jak w i e m y - ciecz wodnista odpywa do ukadu ylnego. W przec i w n y m wypadku doszoby do powanych zaburze krenia krwi.
Cinienie rdoczne jest wysze od cinienia rdczaszkowego, dlatego te
przy spadku cinienia krwi zaburzenia wzrokowe (ciemno w oczach") wystpuj wczeniej ni utrata wiadomoci.
Przerwanie d o p y w u krwi ttniczej do gaki ocznej, trwajce do 20 min, nie
powoduje jej uszkodze, natomiast po 40 min mog powsta zmiany nieodwracalne.
Nerwy gaki ocznej prowadz wkna czuciowe od nerwu ocznego (ga n.
'492

trjdzielnego), wkna ruchowe do mini gaki - od III pary nerww czaszkowych (n. okoruchowy). Wkna autonomiczne do mini gadkich biegn
w skadzie n. okoru.chowego ze zwoju rzskowego (m. rzskowy i zwieracz
renicy zaopatruj wkna przywspczulne, m. rozszerzacz renicy - wspczulne).

Narzdy dodatkowe oka

Nale do nich: aparat ruchowy gaki ocznej, aparat ochronny i narzd
zowy. Aparat ruchowy skada si z siedmiu mini, obficie unerwionych.
Dziki niemu wzrok moe by bardzo szybko i dokadnie kierowany w dowolnym kierunku w jego zasigu lub ustalany na obserwowanym ruchomym
przedmiocie. Aparat ochronny, jak wiemy, chroni gak oczn przed urazami
mechanicznymi (kurz, dym), termicznymi lub nadmiarem wiata. Narzd
zowy chroni gak przed wysychaniem, jak rwnie powoduje oczyszczanie
rogwki i spojwki. W przypadku uszkodzenia lub zaburzenia czynnoci
ktregokolwiek z tych aparatw cierpi cay narzd wzroku.

Aparat ruchowy gaki ocznej

Aparat ten stanowi minie poprzecznie prkowane gaki ocznej, zalene
od naszej woli. S to cztery minie proste i dwa skone. Minie proste,
przyczepione do gaki ku przodowi od rwnika, zbiegaj si ku tyowi, tworzc
dokoa ujcia kanau nerwu wzrokowego na tylnej cianie oczodou piercie
cignisty wsplny. Nosz one nazwy zwizane z ich pooeniem - misie
prosty grny, dolny, boczny i przyrodkowy. Obracaj one gak oczn kady
w swoj stron, a wic boczny odwodzi biegun przedni gaki, przyrodkowy
przywodzi, grny podnosi, dolny obnia, kierujc odpowiednio wzrok.
Dwa minie skone przebiegaj nieco odmiennie. Misie skony grny,
najduszy z mini oka, biegnie od piercienia cignistego wsplnego ku
przodowi i przyrodkowo do bloczka chrzstkowego, umocowanego na przyrodkowej cianie oczodou. Jego cienkie cigno przechodzi przez bloczek,
zagina si ku bokowi i tyowi i przyczepia si do ciany gaki ocznej do tyu od
rwnika. Kurczc si misie ten obraca biegun grny gaki w stron nosa
i obnia nieco biegun przedni.
Misie skony dolny, najkrtszy, rozpoczyna si na grzebieniu zowym
tylnym u dou, biegnie prawie poprzecznie pod miniem prostym dolnym
i przyczepia si do bocznej strony gaki, do tyu od rwnika. Przy skurczu
obraca biegun grny gaki ku bokowi, za unosi i odwodzi biegun przedni.
W oczodole ley jeszcze u gry sidmy misie poprzecznie prkowany,
zwany dwigaczem powieki grnej. Rozpoczyna si razem z innymi na
piercieniu cignistym wsplnym i biegnie ponad miniem prostym grnym. Paskim cignem koczy si w skrze powieki grnej i na brzegu tarczki
powiekowej. Misie ten podnosi powiek i rozszerza szpar oczn.
'493

Minie proste grny i dolny, minie skone i dwigacz powieki grnej s

unerwione przez III nerw czaszkowy okoruchowy, misie prosty przyrodkow y - przez nerw IV bloczkowy, wreszcie misie prosty boczny-przez VI nerw
czaszkowy odwodzcy.
Dziki specjalnej koordynacji nerwowej ruchy obu gaek ocznych s sprzone, np. przy skierowaniu wzroku w lewo dziaaj minie prosty boczny
lewy, unerwiony przez VI nerw czaszkowy, prosty przyrodkowy lewy (unerw i o n y z III n. czaszkowego). Przy spojrzeniu w gr dziaaj obustronnie
minie proste grne i dwigacze powieki grnej (unerwione z III n. czaszkowego) itd.
Przy poraeniu nerwu VI nastpuje zez zbieny (strabismus convergens) na
skutek napicia staego minia prostego przyrodkowego antagonisty poraonego minia prostego bocznego. Odwrotnie przy poraeniu minia prostego przyrodkowego wystpuje zez rozbieny( strabismus divergens).

Aparat ochronny gaki ocznej

Na aparat ochronny skadaj si powieki i spojwka.
Powieki grna i dolna ( palpebrae superior et interior) stanowi dwa
elastyczne fady, ktre mog si zwiera i zamyka szpar oczn lub si
rozszerza, odsaniajc gak oczn. Szkielet ich skada si z tarczek ( tarsus),
zbudowanych z tkanki cznej i chrzstki wknistej. Dziki temu powieki
utrzymuj swj ksztat i sprysto, ktra pozwala na waciwe im ruchy.
Rwnie dziki tarczkom moemy powieki wywin, zwaszcza grn. Jak
wspomniano wyej, powieki s zaopatrzone w minie - grna ma wasny
dwigacz powieki; poza t y m obie tarczki na powierzchni przedniej s przykryte
czci powiekow minia okrnego oka (m. orbicularis oculi), ktry zwiera
powieki. Powieka dolna opada na par m i l i m e t r w pod w p y w e m wasnego
ciaru, mog j rwnie nieco obnia wkna mini prostego i skonego
dolnego, ktre dochodz do brzegu dolnego tarczki. Powierzchnia zewntrzna
powiek jest pokryta cienk skr.
W tarczkach powiekowych le gruczoy tarczkowe ( glandulae tarsales),
ktrych przewody uchodz na brzegu rzskowym powiek. Gruczoy te s
uoone prostopadle do brzegu. Liczba ich w powiece grnej wynosi ok. 35. S
to gruczoy ojowe, ktrych wydzielina natuszcza brzeg powiek i nie pozwala
na wypywanie cieczy zowej przez ich brzegi.
Powieka grna jest wiksza od dolnej. Obie powieki ograniczaj szpar
powiek (r/ma palpeprarum), ograniczon ktami oka ( anguli oculi) bocznym
i przyrodkowym.
Na brzegach powiek osadzone s rzsy (cilia). S to krtkie sztywne wosy,
lekko wygite na powiece grnej i nieco silniej na dolnej. Liczba ich wynosi na
powiece grnej 150-200, na dolnej o poow mniej.
Nad powiek grn wyrastaj b r w i (supercilia), rnego ksztatu, gstoci
i barwy. Ksztat ich i ukad w o s w nale do cech dziedzicznych.
'494

NJ.

Spojwka
Powierzchnia tylna powiek jest pokryta cienk bon luzow zwan spoj w k ( tunica conjunctiva). Bona ta dochodzi do podstawy powiek, gdzie
przechodzi na gak oczn, okrywajc j a do brzegu rogwki. Stosownie do
tego odrniamy spojwk: a) powiek, b) sklepienia i c) gaki ocznej.
Szczelina Wosowata zawarta midzy powiekami i gak oczn stanowi
w o r e k s p o j w k o w y (saccus conjunctive).
W kcie przyrodkowym oka brzegi powiek otaczaj zagbienie zwane
jeziorkiem z o w y m (lacus lacrimalis), w ktrym ley rowo zabarwione
wzniesienie zwane miskiem zowym.

Narzd zowy
Jak ju wspomniano, stykajca si z otwartym powietrzem rogwka jest
przede wszystkim naraona na wysychanie, a poza t y m na zanieczyszczenie
czsteczkami kurzu oraz na urazy przez drobne ciaa obce. Narzd zowy ma
wic za zadanie sta zwilanie rogwki i opukiwanie jej z drobnych zanieczyszcze. Skada si on gwnie z gruczou zowego, wytwarzajcego pyn zowy
i drg zowych, odprowadzajcych ciecz, ktra spenia swe zadanie, z rowka
spojwkowego do jamy nosa.
Gruczo z o w y
Gruczo z o w y ( g l a n d u l a lacrimalis), o wymiarach 2 0 x 1 2 m m , barwy rowoszarej, ley przy stropie oczodou w jego bocznym przednim kcie, wypeniajc d tej samej nazwy. cigno minia dwigacza powieki grnej dzieli
go na dwie czci: wiksz grn oczodoow, i mniejsz doln, powiekow.
Ciecz zowa (humor lacrimalis), uchodzi kilkoma przewodzikami do sklepienia
grnego spojwki, skd spywa ku doowi do worka spojwkowego i do kta
przyrodkowego oka. W normalnych warunkach ciecz zowa jest wydzielana
jedynie przy otwartych powiekach i w czasie snu gruczo zowy jest nieczynny.
Oglna ilo wydzielonej w cigu doby cieczy w y n o s i okoo 0,5 cm 3 .
Zwiksza si ona przy podranieniach, dziaajcych na rogwk, spojwk czy
siatkwk (ciaa obce, wiatr, gazy dranice, urazy mechaniczne, race
wiato i in.), ktre wywouj zawienie, wystpujce rwnie w pewnych
stanach psychicznych, jak np. wzruszenie. W tych wypadkach drogi odprowadzajce mog nie wystarczy do odpywu cieczy zowej, ktra przelewa si
przez brzeg powieki dolnej w postaci ez ( l a c r i m a e ) .
Ciecz zowa skada si z w o d y z domieszk okoo 1% chlorku sodowego,
0,6% biaka oraz drobnych iloci innych domieszek. Wydzielahie nadmierne
cieczy zowej wystpuje pod w p y w e m podniet, biegncych drog nerwu
twarzowego (VII para). U n o w o r o d k w zaopatrzenie nerwowe nie jest dostatecznie wyksztacone i dlatego noworodek waciwie nie pacze, a wydaje
jedynie krzyk bez ez.
'495

Drogi z o w e
Jak ju w i e m y , pyn zowy czciowo w y p a r o w u j e z powierzchni rogwki,
a reszta jego spywa do tzw. jeziorka zowego. Na brzegach kadej powieki,
w pobliu kta przyrodkowego oka, mona dojrze drobny punkt z o w y
(punctum lacrimale). Od punktw zowych, ktre le na maych wzniesieniach, zwanych brodawkami zowymi, biegn kanaliki zowe - grny i dolny.
Biegn one pocztkowo pionowo, a nastpnie zaginaj si w kierunku przyrodkowym (w stron nosa) i przechodz w cz poziom. Dugo ich
wynosi 8 - 9 m m , po czym uchodz one do zbiornika, zwanego w o r k i e m
z o w y m ( saccus lacrimalis), ktry ley we w a s n y m dole na przyrodkowej
cianie oczodou midzy grzebieniami z o w y m i przednim i tylnym. Worek
zowy przechodzi ku doowi w przewd n o s o w o - z o w y (ductus nasolacrimalis), ktry otwiera si w przewodzie nosowym dolnym.
Przechodzenie cieczy zowej przez opisane drogi oparte jest prawdopodobnie na nastpujcych zasadach. Punkty zowe przy zamknitych powiekach s
zanurzone w cieczy zowej jeziorka. Pyn wchodzi do nich na zasadzie woskowatoci. Przy otwieraniu powiek nastpuje wessanie pynu zowego do czci
pionowej kanalikw zowych z p o w o d u ich lekkiego rozszerzenia. Przy zamykaniu powiek nastpuje wycinicie pynu z kanalikw do worka zowego. Za
t y m mechanizmem przemawia fakt, e przy wystpujcym zawieniu szybkie
mruganie powiek powoduje oprnienie rowka spojwkowego.
Obrzk bony luzowej nosa utrudnia o d p y w cieczy zowej do jamy nosowej. Odczuwamy to przy katarze, kiedy wystpuje zawienie, pobudzone
rwnie podranieniem gruczou zowego na drodze odruchowej.

POWOKA W S P L N A

Zarodek we wczesnych stadiach rozwoju jest pokryty komrkami zewntrznego listka zarodkowego, czyli ektoderm, ktra u organizmw pierwotnych
stanowi powok zewntrzn ciaa. U czowieka taka powoka nie wystarcza
przede wszystkim ze wzgldu na jej delikatno i ma wytrzymao na
czynniki mechaniczne. Ju u podu do ektodermalnej powoki dochodzi od
wewntrz silna warstwa cznotkankowa pochodzca z mezodermy, tworzc
ostateczn powok ciaa - skr ( cutis ). Jej warstw zewntrzn nabonkow
nazywamy naskrkiem (epidermis), a wewntrzn cznotkankow - skr
waciw (dermis albo corium). Pod skr waciw ley tkanka podskrna
(tela subcutanea) i podcika tuszczowa (panniculus adiposus).
Zbudowana w ten sposb skra chroni gbsze narzdy przed urazami
mechanicznymi, a przesuwajc si dziki podou z tkanki cznej amortyzuje
te urazy i pozwala na swobodne ruchy czci ciaa. Chroni ona rwnie
warstwy gbsze przed wysychaniem i nie dopuszcza do wtargnicia drobnoustrojw czy trucizn do ustroju. Osania rwnie ustrj przed promieniami
ultrafioletowymi i spenia rol narzdu termoregulacji, o czym bdzie m o w a
niej.
Poza ochron gbszych narzdw skra jest rwnie narzdem wydalania.
Dziki zakoczeniom n e r w o w y m skra jest te narzdem zmysu dotyku, blu
i temperatury. Powierzchni skry czowieka dorosego ocenia si w zalenoci od wzrostu i b u d o w y na 1,5-1,8 m 2 .
BUDOWA OGLNA SKRY
Cechy skry poznajemy przy jej ogldaniu i badaniu dotykiem. Najbardziej
widoczn jej cech jest barwa, ktr atwo dostrzegamy przy pierwszych
ogldzinach osobnika. Barwa skry jest cech rasow. Jak w i a d o m o , rozrniamy ras bia, czarn i t. Rnice barwy skry zale od iloci barwnika
- melaniny, wytwarzanego w naskrku.
Najmniej zasobna w melanin jest skra rasy biaej. Nazwa ta jednak nie
okrela koloru skry. Barw bia ma ona jedynie u osobnikw pozbawionych
zdolnoci wytwarzania barwnika - albinosw. Na og skra ma barw
rowawobia lub row u b l o n d y n w czy rudych, natomiast odcienie
bardziej lub mniej niade wystpuj u szatynw i brunetw.
Barwa ta w naszym klimacie nie jest staa i zaley od pory roku. W okresach
wikszego nasonecznienia skra przybiera odcienie ciemniejsze, rwnie
ciemniejsza jest ona u mieszkacw okolic grskich i u ludzi pracujcych na
w o l n y m powietrzu (zwaszcza rolnikw). Wytwarzanie wikszej iloci barwni32 - Anatomia i fizjologia

497

ka wie si z dziaaniem promieni pozafiokowych, ktre przy znaczniejszym

nateniu mog uszkodzi gbsze warstwy skry. Znane s oglnie wypadki
oparze sonecznych u osb nie opalonych, ktre nieostronie poddaj si
dziaaniu soca w grach czy nad morzem.
U osobnikw sabo pigmentowanych w miesicach letnich wystpuje
nierwnomierne skupienie barwnika w skrze twarzy pod postaci p i e g w
(ephelides).
Zabarwienie skry nie jest rwnomierne na caej powierzchni ciaa. Skra
okryta ubraniem jest janiejsza. Poza t y m silniej zabarwiona jest skra
grzbietu, sabiej brzucha i piersi. Silnie pigmentowane s brodawki sutkowe,
ciemniejsze zabarwienie ma skra pach, okolica narzdw pciowych i odbytu.
W zabarwieniu skry wystpuj rwnie rnice pciowe - skra mczyzn
jest na og ciemniejsza. Rwnie janiejsz skr maj dzieci, u ktrych
ciemnieje ona z wiekiem.
Podobnie jak skra rasy biaej nie jest biaa, skra osobnikw rasy czarnej
nie jest czarna, tylko zabarwiona na brzowo w rnych odcieniach - od
jasnego brzu przez kolor czekoladowy do bardzo ciemnegoNponie i podeszwy nie maj barwnika.

Naskrek

Przewd
potowy
-Skra
waciwa

Gruczo
ojowy
M. przy
wosow

Korze
wosa

Gruczo
potow\
(Tkanka
podskrna
z podcik
tuszczow

Ryc. 221. Schemat budowy skry.

'498

U rasy tej spotykamy barwy skry od jasnej, jak u M o n g o w , do

czerwonotej, jak u Indian amerykaskich.
Zalenie od okolicy ciaa skra ma rn grubo i odporno. Najciesza
jest na powiekach (okoo p milimetra), redniej gruboci na przedniej
powierzchni tuowia, najgrubsza jest na doniach i podeszwach, a na grzbiecie
dochodzi do kilku (7-8) milimetrw gruboci. Grubo skry mona ocei
w przyblieniu, ujmujc j w fad kciukiem i palcem wskazujcym.
Grubo podciki tuszczowej zaley od stopnia odywienia osobnika, od
wieku, pci, okolicy ciaa. Tak np. u kobiet grubsza na og podcika odkada
si na koczynach, nadajc im okrge ksztaty, u osobnikw starszych na
brzuchu, u oseskw mniej wicej rwnomiernie na caym ciele.
Zdrowa skra ma gadk, matow powierzchni i jest na og jednolita,
z wyjtkiem niektrych okolic. Ogldajc skr pod m a y m powikszeniem
przez lup widzimy na niej liczne mae plka, oddzielone d r o b n y m i bruzdkami.
S to plka skrne ( areae cutaneae) w ksztacie r o m b w . Na powierzchni tych
plek przebiegaj jeszcze drobniejsze bruzdki, dziki ktrym powierzchnia
skry ma w y g l d matowy.
Inaczej wyglda powierzchnia doni i podeszew. Widzimy tu wskie listewki
skrne, ktre przebiegaj rwnolegle do siebie, ukadajc si w okrelone
wzory. Na opuszkach palcw rk tworz one uki, ptle i w i r y , zoone z rnej
liczby listewek, biegncych w zmiennych kierunkach. Tworz one niepowtarzalne linie, zwane papilarnymi, odmienne u kadego osobnika. Ta ich waciwo ma due znaczenie w kryminalistyce, pozwalajc identyfikowa osoby
na podstawie odciskw palcw.
Nauka o odciskach palcw nosi nazw daktyloskopii. Wynika z niej, e
oglny charakter odciskw daktyloskopowych jest dziedziczny, natomiast ich
szczegy zale od w p y w w zewntrznych. Dlatego te dzieci maj inne
odciski palcw ni ich rodzice.
Jeeli skra jest przez duszy czas uciskana, to powstaj na niej zmiany
chorobowe, znane pod nazw odleyn ( decubitus ). Dlatego te obonie
chorzy wymagaj szczeglnej pielgnacji w celu zapobieenia trudno gojcym
si odleynom.
BUDOWA SZCZEGOWA SKRY
Jak wspomniano, skra skada si z naskrka i skry waciwej. Warstwa
zewntrzna, naskrek ( e p i d e r m i s ) , jest zbudowany z nabonka wielowarstwow e g o paskiego. Jego warstwa podstawna skada si z wysokich komrek,
ktrych liczba zwiksza si przez podzia. Nowo powstajce komrki s
w y s u w a n e ku powierzchni skry i w miar przesuwania si staj si coraz
nisze i bardziej spaszczone.
Warstwa powierzchowna naskrka skada si z zupenie paskich pytek
zrogowaciaych, ktre wreszcie zuszczaj si i s zastpowane przez gbsze
rogowaciejce komrki.
Zrogowaciae komrki naskrka stanowi jego warstw ochronn.
'499

Grubo naskrka na podeszwach stp wynosi ok. 2 m m , na doniach okoo

1 mm i jest zwizana z rodzajem pracy osobnika. Przy cikiej pracy fizycznej
naskrek tworzy znaczne zgrubienia w postaci odciskw.
Na powiekach grubo naskrka jest bardzo maa (ok. 0,1 mm).
Warstwa zrogowaciaa zawiera substancj rogow, zwan keratyn, ktra
pod w p y w e m w o d y podlega zmacerowaniu, jak to widzimy przy duszym
moczeniu rk czy stp, np. przy praniu lub w kpieli.
Skra waciwa ( c o r i u m ) jest zbudowana gwnie z wkien tkanki cznej,
ktre nadaj jej odporno i elastyczno. W tej warstwie le te gruczoy
skry (p. dalej) oraz wosy i drobne minie przywosowe. Dziki elastycznoci
tej warstwy skra przylega do warstw gbszych, cile obejmujc czci ciaa,
np. szyj, t u w , jak to widzimy u dzieci i osobnikw modych. W wieku
starczym skra waciwa traci sw sprysto i zwaszcza przy schudniciu
nie obejmuje cile pokrywanych czci ciaa, a tworzy fady, stanowice jak
gdyby jej nadmiar.
Wkna skry waciwej ukadaj si pasmami w okrelonych kierunkach,
powodujc tworzenie tzw. linii napi. Przebieg ich nie jest przypadkowy,
odpowiada on kierunkom najsilniejszego napicia skry w stanie spokoju.
Przebieg ich ma due znaczenie praktyczne dla okrelania kierunku ci skry
przy zabiegach operacyjnych. Przy przeciciu skry wzdu linii napi brzegi
rany atwo si cz, natomiast przy przeciciu w poprzek rana zieje, co te
widzi si przy ranach przypadkowych, powstajcych na skutek urazw.
Skra waciwa jest poczona z narzdami gbiej lecymi, jak koci,
powizie i in., tkank podskrn ( tela subcutanea), ktra skada si z tkanki
cznej wiotkiej. Dziki temu skra moe si przesuwa wzgldem gbszych
warstw ciaa, nie krpujc jego ruchw. Rwnie dziki a t w e m u przesuwaniu
si skry mona przeszczepia jej paty, nie odcinajc jednak ich cakowicie,
a pozostawiajc ich poczenie z reszt skry szypu zabezpieczajc dopyw
krwi do przeszczepu.
W tkance podskrnej znajduj si wiksze lub mniejsze skupienia komrek
tuszczowych, tworzcych wspomnian wyej podcik tuszczow ( panniculus adiposus). Miejsca, w ktrych skupia si tkanka tuszczowa, zale od
konstytucji, pci, wieku osobnika i dziaania jego gruczow dokrewnych.
Najmniej tkanki tuszczowej (lub jej brak) wystpuje na powiekach, wargach
i nosie, na prciu i mosznie, echtaczce i wargach sromowych mniejszych oraz
na uszach. Obfita podcika tuszczowa wystpuje u kobiet na koczynach,
poladkach i klatce piersiowej. Tkanka tuszczowa u obu pci atwo odkada si
na brzuchu.
Przy dobrze rozwinitej podcice tuszczowej skra jest dobrze napita:
Przy zaniku podciki skra wiotczeje i faduje si, gdy obkurczanie si skry
odbywa si bardzo w o l n o . Podobnie zachowuje si skra przy szybkim
odwodnieniu organizmu, co wybitnie wystpuje u oseskw przy biegunkach.
Odwrotnie przy zatrzymaniu w o d y w organizmie w tkance podskrnej wystpuj obrzki. Przy uciniciu palcem miejsca dotknitego obrzkiem na skrze
pozostaje zagbienie, ktre powoli si wyrwnuje.
'500

Skra ludzi modych, jdrna i odporna, z biegiem lat zmienia swe waciwoci. W wieku starczym nastpuje jej zanik, atrofia. Skra wiotczeje, zmniejsza si jej napicie, wskutek utraty wody. Jednoczenie wszystkie warstwy
skry staj si ciesze, dziki czemu nawet drobniejsze yy przewiecaj przez
naskrek. Skra staje si mniej elastyczna, p o m i m o zwikszenia si zarwno
iloci, jak i gruboci wkien sprystych. Jak wspomniano, ilo barwnika
zwiksza si i skra przybiera kolor szarawoty.

TWORY NABONKOWE SKRY

Nabonek ni tylko pokrywa powierzchni skry. Wchodzi on w jej gb,
tworzc szereg narzdw pomocniczych, o rnych ksztatach i czynnociach.
Nale do nich: 1) gruczoy skry, 2) wosy i 3) paznokcie.

Gruczoy skry
Gruczoy p o t o w e
Jak w s p o m n i a n o wyej, skra spenia m.in. zadania wydalania niektrych
substancji, gwnie w o d y . S one wydalane z potem, ktry wytwarzaj
gruczoy p o t o w e ( g l a n d u l a e sudoriferae). S to gruczoy cewkowe, przedstawiajce cewki nabonkowe, lece w gbi skry waciwej, zwinite na kocu
w ksztacie kbka, std te nazwane gruczoami kbkowatymi. Gruczoy te
wystpuj zarwno na uwosionej, jak i nie uwosionej czci skry, brak ich
jedynie na wargach s r o m o w y c h oraz na napletku i odzi prcia. Mniej ich jest
na powiekach i na bocznej stronie maowiny usznej. Liczba ich na centymetrze kwadratowym zaley od okolicy ciaa - na karku i poladkach w y n o s i ona
od 50 do 100, na doniach i podeszwach od 300 do 400. W innych okolicach
mieci si w granicach wymienionych liczb.
Wydzielin omawianych gruczow jest p o t (sudot), ktry jest pynem
zoonym gwnie z w o d y (ok. 98%). Zawiera on ok. 0,8% soli kuchennej oraz
pewne iloci mocznika kwasu moczowego i amoniaku. Wydzielanie potu
odbywa si stale, jednak w maych ilociach, ktrych zwykle nie dostrzegamy.
Wydzielanie to wzmaga si pod w p y w e m wysokiej temperatury otoczenia
i ciszej pracy fizycznej.
Wydzielanie potu ma due znaczenie dla utrzymania staej temperatury
ciaa. Ciepo jest wytwarzane w organizmie w szeregu reakcji chemicznych
egzotermicznych, czyli przebiegajcych z jego wydzielaniem, jak np. przy
pracy mini. Przy wytonej pracy fizycznej wytwarza si nadmiar ciepa,
ktre nie zdy wypromieniowa przez skr i moe doprowadzi do przegrzania organizmu, a wic do stanu patologicznego. Jako reakcja obronna wzmaga si wydzielanie potu, ktry parujc pod w p y w e m ciepa zabiera due jego
iloci ze skry, co ozibia przepywajc w naczyniach skry krew, a przez to
cay organizm.
'501

Dlatego te naley pamita, aby w lecie oseskw nie Ubiera ani okrywa
zbyt ciepo, jak rwnie zapewni ludziom ciko pracujcym dostateczn ilo
pynw do picia. Hutnicy, pracujcy w lecie w przegrzanych pomieszczeniach
przy wytopie metali, wypijaj dziennie po kilkanacie litrw pynw dla
uzupenienia w o d y , wydzielanej z potem.
Poza gruczoami p o t o w y m i organizm traci w o d rwnie przez parowanie
jej bezporednio przez naskrek.
Oprcz opisanych gruczow potowych istniej w skrze rwnie due
gruczoy kbkowate (apokrynowe), ktrych wydzielina jest odmienna od potu
oraz odznacza si swoistym zapachem, barw i innymi waciwociami
rnymi dla kadego osobnika. Czowiek zatraci zdolno ich odrniania,
natomiast zwirzta, jak np. psy, rozpoznaj rnych osobnikw i ich rzeczy,
kierujc si zmysem wchu.
Gruczoy te wystpuj w dole pachowym, w otoczce brodawki sutkowej,
w okolicy odbytu i in., w wikszej iloci u osobnikw pci eskiej ni mskiej.
Niektre zwierzta maj du ilo gruczow potowych, np. ko, inne nie
poc si wcale z p o w o d u ich braku, jak np. pies, ktry w upa chodzi si przez
wywieszony z pyska jzyk, ociekajcy zwilajc go lin.

Gruczoy o j o w e
Naskrek, jak wspomniano, wysycha i traci mikko. Jego warstwa zrogowaciaa w y m a g a natuszczania dla utrzymania elastycznoci. Rol t peni
gruczoy o j o w e (glandulae sebaceae), zaoone w skrze waciwej, przede
wszystkim w najbliszym otoczeniu wosw. S to gruczoy pcherzykowe,
wyprowadzajce sw wydzielin, zwan ojem skrnym ( sebum) do lejka
u podstawy wosa (p. dalej), skd w y p y w a ona na powierzchni skry i j
namaszcza. Oglna liczba gruczow ojowych jest mniejsza ni potowych.
Najwicej ich wystpuje na owosionej skrze gowy, na twarzy, na grzbiecie
i klatce piersiowej, gdzie liczba ich jest zbliona do liczby gruczow potowych
tych okolic. Na tuowiu i koczynach liczba ich stanowi 1 / 6 - 1 / 8 liczby gruczo w potowych. Na doniach i podeszwach gruczoy o j o w e nie wystpuj.
Jak wspomniano, gruczoy o j o w e wystpuj rwnie na nie uwosionej
powierzchni skry, jak np. na czerwieni wargowej. Wydzielina ich chroni wargi
przed wysychaniem i pkaniem. Podobne gruczoy, pod nazw gruczow
tarczkowych ( glandulae tarsales), s zaoone w obu powiekach, szczeglnie
w grnej. Wydzielina ich pokrywa brzeg rzskowy powiek, zapobiegajc
w y p y w a n i u wydzieliny zowej na zewntrz - na skr powiek i twarzy.
j skrny zawiera w o l n e kwasy tuszczowe, cholesterol i zwizki woskowe.
W temperaturze ciaa j jest pynny, a zastyga przy temperaturze poniej 30
stopni. Powleka on wosy i nadaje im mikko. Przy jego nadmiarze dochodzi
do tzw. o j o t o k u (seborrhea), powodujcego powstawanie upieu.

'502

Gruczoy s u t k o w e
Gruczoy sutkowe s najwikszymi gruczoami skry. Ze wzgldu na ich
cisy zwizek czynnociowy z narzdami pciowymi eskimi zostay one
o m w i o n e w o d p o w i e d n i m rozdziale.

Wosy
Wosy nale do t w o r w nabonkowych skry, podobnie jak sier ssakw,
pira ptakw, uski ryb czy tarczki niszych zwierzt. U czowieka utraciy one
pierwotn rol tworzenia paszcza powietrznego, zatrzymujcego ciepo.
Owosienie zachowao si u czowieka gwnie na gowie, w doach pachow y c h i w okolicy onowej, natomiast w innych okolicach zachowao si jedynie
jako owosienie szcztkowe. W niektrych przypadkach owosienie nadmierne
(hypertrichosis) wystpuje na tuowiu czy na koczynach i wiadczy o zaburzeniach czynnoci narzdw wydzielania wewntrznego, czyli gruczow dokrewnych.
Wosy pokrywaj cae ciao z wyjtkiem doni i podeszew, powierzchni
grzbietowej paliczkw dalszych, odzi i prcia, wewntrznej powierzchni
napletka i w a r g sromowych. Ciao noworodka pokrywa meszek ( l a n u g o ) ,
ktry nastpnie zmienia si w drobne woski. Ju u noworodka wystpuj
rozmaicie rozwinite w o s y g o w y ( c a p i l l i t i u m ) , b r w i ( s u p e r c i l i a ) i rzsy (cilia),
a w okresie pokwitania pojawiaj si wosy wsw i brody (barba). W wieku
dorosym i starczym pojawiaj si wosy nozdrzy i przewodu usznego. Na
t u o w i u w okresie pokwitania pojawiaj si wosy pachy i w o s y onowe. Jak
wida ju z rozwoju w o s w , ich pojawianie si jest zwizane z czynnoci
gruczow dokrewnych. Na w p y w y hormonalne wskazuje rwnie pojawianie si w m o d y m wieku ysiny przy dobrym zachowaniu owosienia innych
czci ciaa, co jest cech wybitnie msk.
Wos (pilus) ma cz zewntrzn, zwan odyg wosa, i ukryty w skrze
korze wosa, ktrego zgrubiay, widzialny goym okiem, koniec dolny nosi
nazw opuszki wosa. Opuszka jest osadzona na cznotkankowej brodawce
wosa, do ktrej dochodz naczynia krwionone. Z komrek opuszki przez ich
podzia powstaje rosncy wos. Przy zniszczeniu opuszki wos ginie i ju nie
odrasta.
Wos ley w zagbieniu skry, tworzcym kana, zwany mieszkiem wosa,
wysany nabonkiem. Kana na powierzchni skry tworzy lejkowate zagbienie, do ktrego uchodz przewody gruczow ojowych.
Korze wosa jest ustawiony skonie do powierzchni skry. Po stronie,
w ktr jest on pochylony, ley gruczo o j o w y , a za nim pasemko wkien
miniowych gadkich, tworzcych misie przywosowy. Skurcz tego minia powoduje wyprostowanie wosa i wysadzenie go na zewntrz, co jest
przyczyn jeenia si w o s w i powstawania gsiej skrki", o czym bya
m o w a przy opisie miniwki gadkiej.
'503

Barwa w o s w jest cech dziedziczn. Zaley ona od iloci ziarnistego

barwnika brzowego i rozpuszczonego czerwonego, ktre w rozmaitych
kombinacjach ilociowych daj szereg odcieni barwy w o s w . Silna koncentracja barwnika brzowego nadaje w o s o m kolor czarny, a wystpowanie jego
tylko w warstwie zewntrznej odygi powoduje jasny kolor wosa. Przy utracie
barwnika w o s y przybieraj kolor popielaty, natomiast cakowicie bielej na
skutek wystpowania pcherzykw powietrza midzy komrkami.
Pod wzgldem ksztatu wosy dzielimy na proste, faliste i kdzierzawe.
Wosy tworz na gowie zazwyczaj jeden, a czasem dwa w i r y (vortexpilorum),
ktre bywaj prawo- lub lewoskrtne. Cechy te s dziedziczne.
Wos yje 3 - 5 lat. Po jego wypadniciu wyrasta na jego miejscu n o w y
o podobnych cechach. Rosncy wos w cigu doby zwiksza si o 0,3-0,4 m m .
Po okresie wzrostu nastpuje okres spoczynku. Jeeli nowe wosy nie wyrastaj, wystpuje ysina ( alopecia ). Wosy zwykle wypadaj po cikich chorobach
zakanych (dury).
Liczba w o s w na gowie w y n o s i ok. 120 tysicy.

Paznokcie
Paznokie ( u n g u i s ) jest w y t w o r e m nabonkowym skry, lecym na dalszych opuszkach palcw. Blaszka zrogowaciaa paznokcia ochrania opuszk
palca. Paznokcie palcw r k - podobnie jak i same p a l c e - s lepiej rozwinite
ni na stopach, gdzie dobrze rozwinity paznokie wystpuje tylko na palcu
pierwszym - paluchu.
Rola paznokci u czowieka jest zupenie inna ni rola pazurw czy odpowiadajcych im kopyt u zwierzt. S one zwizane z dotykiem; opuszka palca
pozbawionego paznokcia jest mniej wraliwa na dotyk.
Ksztaty paznokci s do urozmaicone. Pytka paznokcia jest wypuka
w dwch paszczyznach - podunej i poprzecznej. Stopie wypukoci moe
by bardzo rny. Najbardziej widoczn cech wymiern paznokcia jest jego
szeroko w stosunku do dugoci. M w i m y o paznokciach rednio szerokich,
jeeli dugo i szeroko pytki (bez wolnego brzegu) s rwne.
Dawniej przypuszczano, e szerokie paznokcie wystpuj u osb pracujcych fizycznie. Nowsze badania dowiody, e wskie paznokcie wystpuj
czciej u kobiet, szerokie u mczyzn. Rnice te zaznaczaj si u osobnikw
dorosych, podczas gdy przed okresem pokwitania nie s one uchwytne.
Z tego wynika, e na ksztat paznokci maj rwnie w p y w h o r m o n y pciowe.
Grubo paznokci jest rna i wynosi najwyej niecae 0,4 m m ; jest ona na
og wiksza u mczyzn ni u kobiet. Osoby pracujce fizycznie maj
paznokcie grubsze.
Paznokie ma brzeg w o l n y , wystpujcy przy kocu palca, oraz brzegi
boczne i brzeg zakryty, wchodzcy do zatoki paznokcia, ograniczony wyniosoci, zwan w a e m paznokciowym, z ktrego na powierzchni ciaa paznokcia schodzi warstewka nabonkowa, zwana obrbkiem naskrkowym paznok'504

cia, ktrej uszkodzenie przy pielgnacji paznokcia moe sta si przyczyn

bolesnego zapalenia opuszki palca (zanokcica).
Wspomniany brzeg zakryty paznokcia stanowi jego korze. Ciao i korze
le na podou utworzonym ze skry waciwej, zwanym macierz paznokcia,
z ktrej te on powstaje. W macierzy biegn liczne naczynia wosowate, ktre
przewiecajc przez ciao paznokcia nadaj mu barw row. Przy niedostatecznym natlenieniu krwi nastpuje sinica (caynosis) i barwa ta nabiera
odcienia fioletowego.
Cz paznokcia od strony korzenia ma barw biaaw, stanowi obczek,
rnie wyksztacony. Ley tu warstwa rozrodcza paznokcia, ktry w miar
nawarstwiania masy zrogowaciaej przesuwa si w kierunku koca palca.
Szybko wzrostu paznokcia wynosi rednio 1 mm na tydzie. Zaley ona od
wieku,stanu zdrowia i innych w p y w w . Po 30 r. . paznokcie rosn wolniej. Po
uszkodzeniu czy usuniciu paznokcia odrasta on w czasie okoo stu dni.

GRUCZOY DOKREWNE

Gruczoami d o k r e w n y m i (grandulae sine ductibus) nazywamy takie narzdy gruczoowe, ktre nie maj przewodw wyprowadzajcych i oddaj sw
wydzielin bezporednio do krwi.
Substancje wydzielane przez te gruczoy nazywamy h o r m o n a m i ( h o r m a o pobudzam). Charakteryzuj si one t y m , e dziaaj w obszarach odlegych od
miejsca swego powstania, dokd zostaj przeniesione z krwi. Zadanie ich
polega na regulowaniu i koordynowaniu czynnoci narzdw oraz na utrzym y w a n i u staoci skadu rodowiska wewntrznego. Peni one zatem rol
podobn do ukadu nerwowego, z ktrym zreszt pozostaj w cisym zwizku
czynnociowym. Rnica polega na t y m przede wszystkim, e regulacja
nerwowa odbywa si znacznie szybciej i jest raczej krtkotrwaa, natomiast
regulacja hormonalna jest wolniejsza i dziaa duej. Jeeli impulsy nerwowe
przyrwnamy do informacji lub rozkazw przesyanych przez kable telefoniczne, to h o r m o n y bsd podobne do posacw wdrujcych z prdem krwi.
Gruczoy dokrewne s rozrzucone w rnych czciach ustroju i rni si
midzy sob wielkoci, ksztatem i budow wewntrzn. Gruczoami wsplnymi dla obu pci s: przysadka mzgowa, gruczo tarczowy, gruczoy przytarczyczne, nadnercza i cz wewntrzwydzielnicza trzustki. Gruczoy pciowe,
czyli gonady, s swoiste dla kadej pci - u kobiety s to jajniki, u mczyzny jdra. Gruczoy pciowe pozostaj nieczynne w dziecistwie, tj. do okresu
pokwitania.
Grasica bywa tradycyjnie opisywana w rozdziale o gruczoach dokrewnych.
Nie ma jednak, jak dotd, d o w o d w na to, e jest ona istotnie gruczoem
dokrewnym.
Hormony s wytwarzane i dziaaj w ilociach niezmiernie maych. Dziaanie ich jest swoiste, tj. poszczeglne h o r m o n y wywieraj swj w p y w tylko na
pewne narzdy, tkanki lub na pewne procesy zachodzce w ustroju.
Pod wzgldem chemicznym h o r m o n y mona podzieli na: 1) pochodne
fenolu (adrenalina, tyroksyna), 2) h o r m o n y biakowe (hormony przysadki,
Insulina, parathormon) i 3) h o r m o n y sterydowe (hormony kory nadnerczy,
h o r m o n y pciowe).
( Obecnie budowa chemiczna i waciwoci fizjologiczne i farmakologiczne
wieu h o r m o n w s dokadnie poznane. Wyjanienie budowy chemicznej
poszczeglnych h o r m o n w pozwolio nie tylko na ich syntez, ale i na
otrzymanie substancji podobnych o podanych waciwociach farmakologicznych. Badaniem waciwoci i dziaania h o r m o n w zajmuje si specjalna
ga nauki, zwana endokrynologi (endon - wewntrz, crino- wydzielam).
Postpy w tej dziedzinie nale do najwikszych zdobyczy medycyny i biologii
biecego stulecia.
'506

Regulacja hormonalna

Regulacja nerwowa

Narzd
Ryc. 222. Rnice midzy regulacj nerwow (szybk) i hormonaln (woln).

PRZYSADKA
Przysadka (hypophysis) jest nieparzystym gruczoem, wacym ok. 0,5 g,
ksztatu owalnego, rednicy ok. 1 cm, pooonym u podstawy mzgu w zagbieniu sioda tureckiego. Przysadka czy si z podstaw mzgu za porednict w e m lejka (infundibulum). Rozrniamy w przysadce pat przedni (lobus
anterior), zwany te adenohypophysis i pat t y l n y (lobus posterior), czyli
neurohypophysis.
Pat przedni, bardzo obficie unaczyniony, zbudowany jest ze zrbu cznotkankowego, na ktrym spoczywaj pasma komrek nabonkowych. Rozrniamy tu dobrze barwice si komrki barwnikochonne (chromofilne) oraz
sabo barwice si - komrki barwnikooporne (chromofobne), czyli podstawowe.
Wrd komrek barwnikochonnych jedne barwi si barwnikami zasadow y m i i nosz nazw komrek zasadochonnych, inne barwice si barwnikami
kwanymi nazywane s komrkami kwasochonnymi.
Pat t y l n y przysadki zbudowany jest z elementw neuroglejowych.
U licznych zwierzt wystpuje midzy przednim i t y l n y m patem wska
warstwa prawie zupenie pozbawiona naczy, zwana czci poredni.
U czowieka cz ta jest bardzo sabo rozwinita.
'507

Bezporednie ssiedztwo i czno anatomiczna z mzgowiem ma swoje

konsekwencje czynnociowe - przysadka stanowi o g n i w o czce ukad
dokrewny z ukadem n e r w o w y m . Czynno przysadki pozostaje pod kontrol
sygnaw przekazywanych z podwzgrza midzymzgowia.

Mzgowie

Hormon wzrostowy

Hormony
sterydowe
nadnerczy

Tyroksyna

Estrogeny
Progesteron

Ryc. 223. S c h e m a t i l u s t r u j c y c z y n n o c i w y d z i e l n i c z e p r z y s a d k i .

'508

Tylny pat przysadki wydziela dwa hormony: 1) hormon antydiuretyczny

(ADH), regulujcy gospodark wodn ustroju, i 2) oksytocyn, ktra bierze
udzia w wydzielaniu mleka podczas laktacji, wspomaga zapodnienie komrki
jajowej oraz odgrywa istotn rol podczas porodu.
Sekrecja tylnego pata pozostaje pod kontrol podwzgrza za porednictwem wkien nerwowych czcych je z t czci mzgowia.
Pat przedni przysadki produkuje co najmniej sze hormonw, ktre peni
wan rol w regulacji procesw metabolicznych ustroju (ryc. 223). S to: 1)
hormon wzrostowy, zwany take somatotropin, powodujcy wzrost wszystkich tkanek, ktre maj mono wzrastania, 2) ACTH, czyli hormon kortykot r o p o w y , 3) TSH, czyli hormontyreotropowy,4)folikulostymulina, 5) hormon
luteinizujcy i 6) hormon luteotropowy, prawdopodobnie identyczny z prolaktyn. Hormony przysadki regulujce czynno innych gruczow dokrewnych
nosz nazw hormonw tropowych.
Wydzielanie hormonw tylnego pata przysadki pozostaje pod kontrol
podwzgrza, ktra odbywa si jednak nie na drodze nerwowej, lecz za
porednictwem pewnych substancji o charakterze polipeptydw, ktre s
wytwarzane w podwzgrzu i przekazywane do przysadki drog drobnych
naczy krwiononych.
Podwzgrze jest, jak wiemy, centraln stacj odbioru wszelkiego rodzaju
bodcw czuciowych. Na poziomie podwzgrza nastpuje integracja wszystkich informacji napywajcych z receptorw (narzdw zmysw i interoreceptorw) i w zalenoci od aktualnych potrzeb odbywa si wydzielanie odpowiednich substancji, nazwanych czynnikami (hormonami) podwzgrza. Odrnia si wrd nich.czynniki uwalniajce hormony przysadkowe oraz
czynniki hamujce uwalnianie, a prawdopodobnie take i syntez hormonw
przysadki.
Hormon wzrostowy. Obecno w przysadce hormonu pobudzajcego
wzrost sugeroway od dawna obserwacje kliniczne: karowato w przypadkach zniszczenia przysadki przez proces chorobowy i gigantyzm - w przypadkach nowotworw wychodzcych z jej aktywnych komrek. Wstrzykiwanie
wieych wycigw przysadki modym zdrowym zwierztom przyspiesza ich
wzrost. Drog analiz chemicznych wyizolowano z przysadki czysty hormon
wzrostowy, ktry jest biakiem. Dziaanie hormonu wzrostowego polega na
tym, e powoduje on wykorzystanie znacznej czci pobieranego pokarmu na
budow nowych tkanek.
Wzrost ustroju, jak wiadomo, ulega zahamowaniu z chwil osignicia
dojrzaoci pciowej, kiedy to nastpuje zronicie nasad i trzonw koci
dugich. Proces ten przyspieszaj hormony pciowe, ktre z kolei pozostaj
pod kontrol przysadki.
Hormon wzrostowy wywouje proporcjonalny wzrost wszystkich narzdw
ustroju. Nadmierne wydzielanie tego hormonu w ustroju dorosym nie moe
wpyn na wzrost koci dugich, powoduje jednak przerost i znieksztacenie
koci na obwodzie - zesp chorobowy zwany akromegali.
'509

Za duo

Karowato
przysadkowa

Wzrost
prawidowy

Gigantyzm

Akromegalia

Ryc. 224. Schemat dziaania hormonu wzrostowego.

Przysadka reguluje wzrost modego ustroju nie tylko poprzez swoisty

hormon wzrostowy, lecz rwnie porednio przez hormon tarczycy i gonad.
Hormon tyreotropowy pobudza wzrost i czynno komrek w pcherzykach
ta rczycy. Brak tego hormonu moe doprowadzi do niedoczynnoci tarczycy,
podobnie jak nadmierne jego wydzielanie jest przyczyn nadczynnoci tego
gruczou. Wydzielanie hormonu tyreotropowego mona zahamowa podawaniem jodu. Na tym wanie polega leczenie jodem w chorobie Basedowa,
stosowane jako przygotowanie do zabiegu operacyjnego.
( Dziaanie hormonw gonadotropowych zostao dokadniej omwione przy
opicie gruczow pciowych.
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) pobudza wydzielanie hormonw
kory nadnerczy, o czym bdzie mowa w rozdziale powiconym nadnerczom.
Pat tylny przysadki wydziela dwa hormony o podobnej budowie chemicznej, lecz odmiennym dziaaniu: 1) hormon antydiuretyczny (ADH), regulujcy
wydalanie wody z moczem oraz 2) oksytocyn, ktra odgrywa istotn rol przy
porodzie. S to oktapeptydy, tj. zwizki zoone z omiu aminokwasw, przy
tym jak to zaznaczono na ryc. 225, rni si one midzy sob tylko dwoma
aminokwasami. Hormony te s obecnie wytwarzane syntetycznie.
Wazopresyna, ktra bywa wymieniana jako hormon tylnego pata przysadki, jest substancj identyczn z hormonem antydiuretycznym. Nazwa pocho'510

a*
Ryc. 225. Czsteczka oksytocyny i ADH - oktapeptydy rnice si midzy soo tylko dwoma
aminokwasami (zaznaczonymi strzak).

dzi std, e ADH w duych dawkach powoduje skurcz naczy wosowatych

i wzrost cinienia krwi.
H o r m o n antydiuretyczny (ADH) dziaa na nerki, powodujc zatrzymanie
w o d y i wydzielanie zagszczonego moczu. ADH jest wanym regulatorem
bilansu w o d n e g o ustroju. Jeeli dowz w o d y ulegnie zmniejszeniu lub dojdzie
do duych strat w o d y , np. wskutek nadmiernego pocenia, wwczas nastpuje
wzrost wydzielania ADH, ktry hamuje diure.
Zwikszony dowz w o d y powoduje zahamowanie wydzielania ADH i szybki
wzrost diurezy.
Brak h o r m o n u antydiuretycznego spowodowany zniszczeniem komrek
tylnego pata przysadki, np. wskutek urazu, przez guz, a czasem z przyczyn nie
znanych, jest przyczyn choroby zwanej moczwk prost (diabetes insipidus), ktra charakteryzuje si wzmoonym pragnieniem i wydalaniem duej
iloci moczu (do 121 na dob) o niskim ciarze waciwym. Wycigi z tylnego
pata przysadki oraz syntetyczny ADH dziaaj w tej chorobie leczniczo.
Oksytocyna dziaa obkurczajco na ciarn macic. Obkurcza ona rwnie
pcherzyki gruczow m l e k o w y c h w okresie laktacji powodujc wydzielanie
mleka. Te waciwoci oksytocyny wykorzystuje si w lecznictwie.
'511

Mocz

Duzo

Normalnie

Mao

Ryc. 226. Produkcja i wydzielanie moczu w zalenoci od iloci wytwarzanego hormonu antydiuretycznego (ADH) w przysadce. A - Alkohol hamuje produkcj ADH dziaajc moczopdnie, C's-t
i
praca fizyczna zwiksza wydzielanie ADH i hamuje diurez.

GRUCZO TARCZOWY
Gruczo tarczowy (glandula thyroidea), zwany pospolicie tarczyc, jest
narzdem nieparzystym, pooonym w przedniej okolicy szyi przed tchawic
i krtani. Dziki temu pooeniu jest on j e d y n y m gruczoem dokrewnym,
ktrego powikszenie jest dostrzegalne z zewntrz. Ciar gruczou wynosi
30-60 g. Skada si on z dwch p a t w bocznych (lobi laterales) i z niepa rzystej
czci rodkowej, zwanej wzin (isthmus). Czasami od wziny odchodzi ku
grze tzw. pat p i r a m i d o w y (lobus pyramidalis). Wzina ley na tchawicy
w obrbie IIIV piercienia, paty boczne d o l n y m brzegiem dochodz do
V piercienia tchawicy, g r n y m - sigaj krtani.
Powierzchnie gruczou tarczowego pokrywa torebka cznotkankowa, od
'512

ktrej odchodz w gb gruczou wyrostki rozdzielajce gruczo na zraziki.

Misz gruczou zbudowany jest z pcherzykw gruczoowych o rednicy
0,05-0,12 mm. Pcherzyki te s wysane od wewntrz jedn warstw komrek
nabonka szeciennego. Pcherzyki maj rny ksztat: mog by okrge,
owalne, wieloktne. Wntrze ich wypenia wydzielina komrek nabonka,
zwana koloidem.
Tarczyca rni si od innych gruczow dokrewnych tym, e funkcja jej
w duej mierze jest zalena od czynnika zewntrznego, ktrym jest jod.
Gwnym hormonem wytwarzanym przez tarczyc jest tyroksyna. Ponadto
powstaj tu jeszcze w niewielkich ilociach dwu- i trjjodotyronina. Ta
ostatnia wywiera dziaanie piciokrotnie silniejsze ni tyroksyna.
Dla prawidowej czynnoci tarczycy konieczny jest dowz jodu w iloci
35-50 mg na rok, czyli ok. 1 mg tygodniowo.
Przecitna dieta zawiera okoo 100-200 (i,g jodu dziennie. Jest to ilo
wystarczajca na pokrycie zapotrzebowania tarczycy dla produkcji hormonu.
Zawarto jodu w caym ustroju wynosi ok. 40 mg, z czego jedna pita znajduje
si w tarczycy. Przy braku jodu w wodzie i poywieniu .tarczyca ulega
powikszeniu, co uwidocznia si na zewntrz w postaci tzw. wola. Wchonity
z przewodu pokarmowego jod gromadzi si w tarczycy dziki temu, e
nabonek pcherzykw tarczycowych ma zdolno wychwytywania soli jodowych z krwi i okoo 25-krotnego zagszczania ich w porwnaniu ze steniem
we krwi. Przy maksymalnej aktywnoci tarczycy zagszczenie jodu w gruczole
moe siga 350-krotnej wartoci jego stenia we krwi.
Rwnoczenie do wiata pcherzykw wydziela si swoiste biako zwane
tyreoglobulin. Odznacza si ono tym, i jeden z aminokwasw wchodzcych
w jego skad - mianowicie tyrozyna, moe reagowa z jodem tworzc
hormony tarczycy. Powstajce w pcherzykach hormony (gwnie tyroksyna)
s przechowywane w gruczole w postaci tzw. koloidu.
Tyreoglobulin w warunkach prawidowych nie wydostaje si z gruczou do
krwi. Hormony tarczycy, tyroksyna i trjjodotyronina, aby wydosta si do
krwiobiegu musz zosta enzymatycznie odszczepione od tyreoglobuliny
i dopiero w tej postaci dyfunduj do naczy krwiononych. Aktywno
enzymu odszczepiajcego te hormony od tyreoglobuliny pozostaje pod kontrol hormonu tyreotropowego przysadki.
Dziaanie tyroksyny na ustrj polega przede wszystkim na zwikszaniu
aktywnoci metabolicznej wikszoci tkanek ustrojowych. Nadmiartyroksyny
moe zwikszy podstawow przemian materii od 60 do 100% ponad norm.
Wzrost przemiany materii obcia serce i ukad krenia, zwiksza produkcj
ciepa; przyspieszone spalanie, prowadzi do utraty ciaru ciaa i si przy
zachowanym lub Wzmoonym aknieniu. Tyroksyna wzmaga aktywno procesw psychicznych wywoujc stan wzmoonego pobudzenia i niepokoju.
Na poziomie komrkowym tyroksyna powoduje wzrost aktywnoci wielu
enzymw, gwnie w mitochondriach, co pociga za sob nasilenie procesw
oglnej przemiany komrki wyraajce si zwikszonym zuyciem tlenu,
glukozy, tuszczw i biaek.
33 - Anatomia i fizjologia

513

Ryc. 227. Wygld kobiety: A-z nadczynnoci tarczycy, B - zdrowej, C- z niedoczynnoci

tarczycy.

Nadmierna produkcja tyroksyny prowadzi do powstania zespou o b j a w w

chorobowych charakterystycznych dla nadczynnoci tarczycy. Pierwotna posta nadczynnoci tarczycy nazywa si chorob Gravesa-Basedowa. Gwnymi jej objawami s: powikszenie tarczycy (wole), przyspieszenie czynnoci
serca, wytrzeszcz gaek ocznych. Chorzy tacy s niespokojni, ruchliwi, pobudliw i , w y b u c h o w i , atwo trac panowanie nad sob, czsto podejmuj zbdn
aktywno, atwo si mcz.
Niedoczynno tarczycy jest spowodowana niedoborem lub brakiem horm o n w tarczycy. Niedoczynno istniejca od urodzenia charakteryzuje si
zahamowaniem wzrostu (karowato) i niedorozwojem u m y s o w y m (matoectwo, kretynizm).
Njedoczynno rozwijajca si u dorosych powoduje powstanie tzw. obrzku sluzakowatego. Nastpuje przy t y m zwolnienie wszystkich czynnoci
ustroju, osabienie, senno, spowolnienie m o w y , gos grubieje i staje si
ochrypy, pojawia si obrzk powiek i innych tkanek. Skra staje si sucha,
blada i chodna. Wystpuje skonno do wypadania wosw. Nastpuje
zobojtnienie i przytpienie umysowe.
Wyej przytoczone objawy nadczynnoci i niedoczynnoci tarczycy daj
najlepsze pojcie o jej roli fizjologicznej w ustroju.

GRUCZOY PRZYTARCZYCZNE
Gruczoy przytarczyczne (glandulae parathyroideae) w liczbie dwch par
le na tylnej powierzchni tarczycy, a czsto s ukryte w jej utkaniu. Maj one
ksztat okrgawych lub owalnych nieco spaszczonych t w o r w dugoci 6 - 8
m m , szerokoci 2 - 4 m m . Mikroskopowo gruczo skada si z pasm komrek
nabonkowych poprzegradzanych warstwami tkanki cznej, ktra wnika do
torebki pokrywajcej gruczo.
'514

W odrnieniu od innych gruczow dokrewnych czynno gruczow

przytarczycznych nie jest regulowana przez przysadk mzgow ani przez
ukad nerwowy.
Hormon gruczow przytarczycznych reguluje gospodark wapniowo-fosforanow w ustroju.
Stenie wapnia w osoczu wynosi ok. 10 mg/100 m ! , w a h a j c s i w w s k i c h
granicach od 9 do 11 mg/100 ml. Poziom ten jest bardzo dokadnie regulowany - gwnie przez hormon przytarczyc. Zwikszona aktywno gruczow
przytarczycznych powoduje szybk mobilizacj soli w a p n i o w y c h z koci
i wzrost poziomu wapnia w pynach ustrojowych (hiperkalcemia), za niedoczynno tych gruczow pociga za sob spadek poziomu wapnia we krwi
(hipokalcemia).
Hormon przytarczyc zmniejsza wchanianie zwrotne fosforanw w kanalikach nerkowych, wskutek czego nastpuje ucieczka fosforanw z moczem
i w nastpstwie tego spadek ich stenia w pynach ustrojowych.
Odwrotnie - nawet bardzo niewielki spadek poziomu wapnia we krwi
powoduje wzrost wydzielania hormonu przytarczyc, a jeli trwa duej, jak np.
w krzywicy, doprowadza do przerostu gruczow. Przytarczyce powikszaj
si take podczas ciy i laktacji.
Z drugiej strony wszelkie sytuacje, w ktrych dochodzi do wzrostu poziomu
wapnia w pynie pozakomrkowym, jak np. przy nadmiernej poday wapnia
w diecie, przy zwikszonym dowozie witaminy D lub zwikszonej mobilizacji
wapnia z koci z innych przyczyn gruczoy przytarczyczne ulegaj zmniejszeniu.
Niedoczynno przytarczyc prowadzi do spadku poziomu wapnia we krwi.
Usunicie gruczow przytarczycznych powoduje po 3 - 4 dniach wystpienie tonicznych nieskoordynowanych uoglnionych skurczw miniowych
zwanych tyczk. Objawy te s zwizane ze zbyt niskim steniem wapnia we
krwi. Doylne wstrzyknicie soli wapnia przerywa napad tyczki.
Nadmierne wydzielanie lub wstrzyknicie zbyt duej iloci h o r m o n u powoduje niebezpiecznie duy wzrost zawartoci wapnia we krwi.
Nadczynno przytarczyc wie si ze wzrostem poziomu wapnia, ktry
moe dochodzi do 15-20 mg/100 ml. Nastpstwem tak wysokich wartoci
wapnia w pynie pozakomrkowym jest depresja orodkowego i obwodowego ukadu nerwowego, osabienie miniowe, zaparcie stolca, ble brzucha,
powstawanie w r z o d w trawiennych, zaburzenia czynnoci serca.
Nadmiar wapnia uruchamianego z koci w nadczynnoci przytarczyc jest
wydalany przez nerki, co sprzyja powstawaniu kamicy nerkowej.
GRASICA
Grasica (glartdula thymus) jest stosunkowo duym narzdem, pooonym
w klatce piersiowej za mostkiem w rdpiersiu przednim grnym. U dzieci
way ona 10-18 g, u modocianych 25-30 g. U osb dorosych znajduje si
w stanie zaniku.
'515

Mikroskopowo grasica zbudowana jest ze zrazikw porozdzielanych tkank

czn. Kady zrazik skada si z warstwy korowej i rdzeniowej. W warstwie
korowej wystpuj liczne komrki okrge, bardzo podobne do limfocytw.
Hormon grasicy nie zosta dotd odkryty i niektrzy sdz, e grasica
w ogle nie jest gruczoem dokrewnym. Jedyn znan czynnoci grasicy jest
produkcja limfocytw.
GRUCZOY NADNERCZOWE
Gruczoy nadnerczowe albo nadnercza ( g l a n d u l a e suprarenales) s to dwa
niewielkie, paskie twory, pooone na grnych biegunach kadej nerki,
otoczone cienk torebk cznotkankow, ktra oddziela je od nerek. Prawe
nadnercze ma ksztat trjktny, lewe - pksiycowaty. Nadnercza s obficie
ukrwione: w cigu minuty przepywa przez nie pi razy wicej krwi ni w y n o s i
ich wasna objto. Na przekroju poprzecznym wida, e tkanka nadnerczy
skada si z czci zewntrznej o zabarwieniu tawym, zwanej kor, i czci
wewntrznej barwy ciemnobrunatnej - zwanej rdzeniem nadnerczy. Obie te
czci rni si pomidzy sob pod wzgldem pochodzenia, b u d o w y i czynnoci. Kora nadnerczy rozwija si z mezodermy, rdze pochodzi z tego samego
rda co komrki ukadu wspczulnego.
W badaniu mikroskopowym kora skada si z pasm komrek nabonkowych, w ktrych rozrniamy trzy warstwy, zalenie od uoenia tych pasm.
Rdze jest zoony z komrek ukadajcych si w pasma lub wysepki w o k
szerokich zatok ylnych, ktre dr rodkow cz narzdu. Komrki rdzenia
nadnerczy barwi si intensywnie solami c h r o m o w y m i i dlatego nosz nazw
komrek chromochonnych.
j
Nadnercza nale do narzdw, bez ktrych ycie ustroju jest niemoliwe.
Obustronne usunicie gruczow prowadzi nieuchronnie do mierci w cigu
kilku dni. Zniszczenie samego rdzenia nie jest grone dla ycia. Std wniosek,
e dla ycia czowieka szczeglne znaczenie ma kora nadnerczy.
Cz rdzeniowa nadnerczy jest w istocie dokrewnym odpowiednikiem
ukadu nerwowego wspczulnego - wytwarzane s tu i wydzielane do krwi
dwa hormony: adrenalina i noradrenalina. Wywieraj one na narzdy wewntrzne taki sam w p y w , jak pobudzenie n e r w w wspczulnych, gdy, jak ju
wspominalimy, noradrenalina jest mediatorem powstajcym w zakoczeniach wkien wspczulnych. Rnica w budowie chemicznej adrenaliny
i noradrenaliny jest niewielka (adrenalina jest metylowan noradrenalin).
Obydwie substancje dziaaj na o b w o d o w e naczynia krwionone, podnoszc
cinienie krwi; rnica w ich dziaaniu polega na t y m , e adrenalina dziaa
silniej na serce, wzmagajc jego czynno oraz zwiksza przemian materii.
Adrenalina i noradrenalina s stale wydzielane do krwi w niewielkiej iloci;
wszelkie stany emocjonalne, zwaszcza takie, jak strach lub gniew, powoduj
nage wyrzucenie wikszej iloci tych h o r m o n w , wywoujc przyspieszenie
czynnoci serca, zblednicie skry, skurcz mini przywosowych. Jest to
'516

reakcja przystosowujca ustrj do niebezpiecznej sytuacji, na ktr prymitywn odpowiedzi jest ucieczka lub walka. Adrenalina zwiksza dopyw krwi do
mini, przyspieszajc czynno serca i zwikszajc jego pojemno wyrzutow wskutek przesunicia krwi z obszaru skrnego do jelitowego. Rwnoczenie adrenalina powoduje uwalnianie glukozy z glikogenu w wtrobie, dostarczajc miniom dodatkowego rda energii. Wyrazem tego jest wzrost
stenia cukru we krwi.
W ten sposb organizm w obliczu grocego niebezpieczestwa mobilizuje
wszystkie swe siy dla wykonania nadzwyczajnego wysiku fizycznego. Dziki
adrenalinie czowiek w obliczu niebezpieczestwa jest zdolny do nadludzkieg o " wysiku. Rwnie wszystkie objawy tzw. tremy przed egzaminem, publicznym wystpieniem itp. s zwizane z dziaaniem adrenaliny. Istota rdzeniowa
nadnerczy przygotowuje zatem ustrj do maksymalnego krtkotrwaego
ofensywnego wysiku, natomiast kora nadnerczy, jak zobaczymy, mobilizuje
Kora nadnercza

Zatrzymanie
!>Oil

Ryc. 228. Hormony kory nadnerczy i ich dziaanie.

siy obronne ustroju o dziaaniu przeduonym w odpowiedzi na rne,

szkodliwe wpywy.
Pod wzgldem fizjologicznym kora nadnerczy jest najbardziej skomplikowanym gruczoem dokrewnym. Wyizolowano z niej i scharakteryzowano ponad
30 substancji sterydowych. Wikszo tych substancji stanowi etapy porednie na drodze syntezy kilku ostatecznych hormonw ze zwizku wyjciowego,
ktrym jest cholesterol. Do gwnych aktywnych sterydw kory nadnerczy
nale hydrokortyzon, kortykosteron i aldosteron. Stosunkowo niewielkie
rnice w ich budowie chemicznej powoduj jednak zdecydowane rnice
'517

w ich waciwociach fizjologicznych. Ujmujc spraw najoglniej, mona

przyj, e hydrokortyzon wywiera w p y w na przemian wglowodanow
i chroni ustrj przed stresem, aldosteron - reguluje gospodark elektrolitow,
za kortykosteron zajmuje miejsce porednie wykazujc cechy obu tych
hormonw.
Pojcie stresu zostao wprowadzone przez fizjologa kanadyjskiego-Selyego - i chocia zyskao sobie prawo obywatelstwa w fizjologii, medycynie
i weszo niemal do wszystkich jzykw, podanie dokadnej definicji stresu nie
jest atwe. Dla rozwaa zwizanych z fizjologi kory nadnerczy stres moemy
okreli jako zmiany w ustroju zachodzce pod wpywem czynnikw szkodliwych, powodujce zaburzenie jego fizjologicznej i chemicznej rwnowagi.
Stresem s np. zmiany zachodzce pod wpywem napicia nerwowego,
zakaenia, urazu, promieni Roentgena itp.
Zauwaono, e stres wywouje w ustroju szereg zmian identycznych z tymi,
jakie wystpuj po wstrzykniciu hydrokortyzonu bez udziau czynnikw
stresowych, a wic nastpuje wzmoony rozpad biaka i produkcja glukozy
z aminokwasw bez naruszania wtrobowych zapasw glikogenu, zatrzymywanie sodu i wzrost wydzielania potasu. Mamy tu zjawiska analogiczne do
wpywu adrenaliny, ktra przygotowuje ustrj do nagego wysiku mobilizujc
z wtroby szybko dostpny materia energetyczny - glukoz. Zapasy glikogenu w wtrobie s jednak niewielkiej w nastpnym etapie wcza si kora
nadnerczy dostarczajc energii z materiau biakowego. Hydrokortyzon hamuje syntez biaek i kieruje na drog rozpadu dla produkcji energii zapasy
biakowe pochodzce gwnie z mini. Podawanie hydrokortyzonu u dzieci
hamuje wzrost.
Wszelki stres powoduje wzmoone wydzielanie hydrokortyzonu. Stres
o bardzp ckiej sile lub dugim czasie trwania (jak np. uraz, krwawienia,
wyczerpujce choroby, wzgldnie nadmierny wysiek fizyczny) moe doprowdzi do wyczerpania kory nadnerczy. Organizm pozbawiony nadnerczy
ginie pod wpywem nawet niewielkiego stresu. Hydrokortyzon zapobiega
temu bardzo skutecznie i podawanie tego hormonu w takich sytuacjach
niejednokrotnie ratuje ycie.
Aldosteron jest najpotniejszym mineralokortykoidem nadnerczy. Dziaa
on na nerki powodujc zatrzymanie sodu w ustroju, z rwnoczesnym wydalaniem potasu. Podobne dziaanie ma kortykosteron, ktry jest znacznie sabszym mineralokortykoidem, jednake jest wytwarzany w znacznie wikszych
ilociach. W warunkach fizjologicznych w p y w tych hormonw na wydalanie
potasu jest niewielki; wycicie nadnerczy lub zniszczenie ich przez proces
chorobowy (choroba Addisona) prowadzi do zatrzymywania potasu i strat
sodu. Nadmiar mineralokortykoidw prowadzi nie tylko do zatrzymania sodu,
lecz rwnie do bardziej niebezpiecznych strat potasu.
Oprcz wymienionych trzech gwnych hormonw w korze nadnerczy
wystpuje szereg substancji sterydowych bdcych czonami porednimi na
drodze syntezy poszczeglnych hormonw. Niektre z nich, tzw. androgeny,
maj waciwoci hormonw pciowych mskich. Syntezy sterydw nadner'518

czowych dokonuje ukad enzymw i od sprawnoci tych enzymw zaley

jako ostatecznego produktu. Znane s dziedzicznie przekazywane zaburzenia w ukadzie tych enzymw, w wyniku ktrych nadnercza produkuj nieprawidowy zestaw" hormonw odpowiedzialny za krp budow, mocno rozwinity ukad miniowy i nadmierne owosienie koczyn u modych dziewczt.
Sekrecja hormonw kory nadnerczy pozostaje pod kontrol przedniego
pata przysadki, ktry wytwarza hormon adrenokortykotropowy, zwany
w skrcie ACTH. Pierwotn odpowiedzi na stres jest wzmoona produkcja
ACTH, ktra zwiksza z kolei produkcj hydro ko rtyzonu.
Zaleno pomidzy ACTH i hydrokortyzonem ma charakter sprzenia
zwrotnego - z chwil, gdy stenie hydro ko rtyzonu we krwi wzrasta, przysadka przestaje produkowa ACTH. Dlatego podawanie hydrokortyzonu pacjentom powoduje zahamowanie produkcji ACTH, co pociga za sob rwnie
zahamowanie czynnoci k^ry nadnerczy.
Wydzielanie ACTH pozostaje pod kontrol podwzgrza, ktre jest gwnym
orodkiem czuciowym odbierajcym bodce nerwowe i chemiczne nadchodzce z obszaru uszkodzonego w ustroju.
Aldosteron nie ma waciwoci antystresowych. Jego wydzielanie jest
niezalene od ACTH.
Istniej choroby polegajce na pierwotnej lub wtrnej nadczynnoci kory
nadnerczy. Jest to tzw. zesp Cushinga, wystpujcy wskutek nadmiernego
wydzielania ACTH z przysadki (guzy) lub w nastpstwie przerostu lub guzw
kory nadnerczy.
Hormony sterydowe nadnerczy, przede wszystkim kortyzon i hydrokortyzon, okazay si bardzo skutecznymi rodkami w leczeniu szeregu chorb,
gwnie ostrej choroby gocowej, cikich stanw alergicznych i kolagenoz.
W zwizku z tym chemicy opracowali i wyprbowali szereg zwizkw sterydowych o budowie zblionej do znanych hormonw.
Uzyskano w ten sposb wiele cennych substancji o spotgowanym dziaaniu leczniczym i zmniejszonym niepodanym dziaaniu ubocznym, jak prednison, prednisolon, milikorten i in.

APARAT WYSEPKOWY TRZUSTKI

Aparat wysepkowy trzustki skada si z tzw. wysp trzustki (Langerhansa). S
to okrge skupienia komrek nabonkowych rozrzucone nieregularnie w obrbie tkanki trzustkowej. Liczba i wielko wysp jest zmienna: rednica ich
waha si od 0,1 do 0,5 mm. Komrki wysp s uoone w pasma pozostajce
w cisym zwizku z naczyniami krwiononymi.
W wyspach trzustki rozrniamy trzy rodzaje komrek w zalenoci od
sposobu barwienia si rnymi barwnikami oznaczone greckimi literami a,
(3 i y. Komrki (3 wytwarzaj insulin, ktra jest najwaniejszym hormonem
regulujcym przemian wglowodanow.
'519

Insulina zostaa odkryta w r. 1921 przez Bantinga i Besta. Byo to epokowe

odkrycie w historii medycyny, gdy otrzymanie tego h o r m o n u umoliwio
leczenie cukrzycy - powszechnej choroby znanej od czasw staroytnych,
ktra w dobie przedinsulinowej miaa bardzo du miertelno. Wtrzydzieci
siedem lat pniej, w 1958 r. w wyniku dziesicioletniej mudnej pracy, cherfiik
Komrka

-Naczynie
krwionone

Ziarnistoci
zawierajce
hormon

Ryc. 229. Schemat ilustrujcy proces wydzielania insuliny z komrki.

angielski Sanger ustali budow i wzr chemiczny insuliny, ktra jest biakiem
o niewielkiej czsteczce. Byo to rwnoczenie pierwsze ustalenie skadu
czsteczki biakowej, co stanowi pierwszy krok na drodze do jej syntezy. Na
razie insulin otrzymuje si z wycigw trzustkowych byda.
Odkrycie insuliny otworzyo nowy rozdzia w fizjologii, gdy odgrywa ona
olbrzymi rol w procesach przemiany, przede wszystkim wglowodanowej.
Wglowodany s gwnym rdem energii w ustroju potrzebnym dla podtrzymania przejaww yciowych. Czynno mini, mzgu i szeregu innych
narzdw wymaga staego dowozu glukozy, ktrej dosta rczaim krew zawierajca ten cukier w staym steniu, wynoszcym ok. 100 mg/100 ml. Spadek
poziomu cukru we krwi nazywamy hipoglikemi. Najbardziej czuy na hipoglikemi jest mzg. W razie braku wglowodanw w pokarmie ustrj potrafi
'520

wytwarza glukoz z biaka. Nadmiar spoywanych wglowodanw ulega

przemianie na tuszcz i w tej postaci jest on magazynowany gwnie w tkance
podskrnej. Wszystkie te bardzo skomplikowane procesy s regulowane przez
hormony, wrd ktrych naczeln rol odgrywa insulina.
Pierwotna rola insuliny polega na tym, e umoliwia ona wejcie glukozy do
wntrza komrki, gdzie cukier ten moe ulec dalszym procesom: spaleniu.

Zapas
glukozy
we krwi

Zapas
glukozy
we krwi

Huszcze

Biaka

Cykl
kwasw
trjkarboksylowych

Glikogen

Tuszcze

Biaka

trjkarboksylowych

Energia

Ryc. 230. Schemat ilustrujcy przebieg procesw metabolicznych dostarczajcych energii ustrojowi. A - U osoby zdrowej (w obecnoci insuliny) i B - u chorego na cukrzyc (przy braku
lub niedoborze insuliny). W tym drugim przypadku komrka (przedstawiona w postaci turbiny)
czerpie energi ze rde zapasowych, gwnie tuszczu (wg Ganonga).

przemianie na glicerol lub tuszcze. Brak insuliny lub nadmiar hormonw

dziaajcych antagonistycznie utrudnia lub uniemoliwia wprowadzenie glukozy do komrki i co za tym idzie - wykorzystanie jej przez ustrj. Wchaniany
cukier gromadzi si wwczas we krwi, gdzie stenie jego wzrasta nieraz do
bardzo wysokich wartoci.
Wzrost stenia cukru we krwi powyej 120 mg% nazywamy hiperglikemi.
Jeeli stenie cukru we krwi przekroczy 160-180 mg%, zaczyna on pojawia
si w moczu. Zjawisko to okrela si mianem progu nerkowego, a warto
160-180 mg% cukru we krwi jest wartoci progow. Przechodzenie cukru do
moczu nazywamy cukromoczem lub glikozuri. Wzrost stenia cukru we krwi
zwiksza cinienie osmotyczne krwi, ktrego nastpstwem jest zwikszone
wydalanie moczu i zwikszone pragnienie. Przedstawione w wielkim skrcie
'521

i uproszczeniu zaburzenia - wzrost poziomu cukru we krwi ( h y p e r g l i c a e m i a ) ,

cukromocz ( g l u k o s u r i a ) , wielomocz (polyuria) i wzmoone pragnienie (polydipsia) - s najistotniejszymi objawami cukrzycy i stanowi nastpstwo
bezwzgldnego lub wzgldnego niedoboru insuliny.
W cukrzycy organizm p o m i m o nadmiaru glukozy we krwi nie moe jej
wykorzysta i musi czerpa energi z innego materiau, gwnie z tuszczu.
Uruchamianie i spalanie tuszczu prowadzi do bardzo gronych powika
cukrzycy w postaci tzw. kwasicy cukrzycowej i piczki. W epoce przedinsulinowej powikania te nieuchronnie prowadziy do zgonu. Odkrycie i wprowadzenie do lecznictwa insuliny zmienio radykalnie rokowanie w tej bardzo
rozpowszechnionej chorobie. Chorzy tacy musz jednake przez cae ycie
wstrzykiwa sobie insulin;
J e d n y m z problemw w leczeniu cukrzycy jest dobranie odpowiedniej
dawki insuliny, odpowiadajcej zmieniajcym si potrzebom ustroju. Wprowadzenie do ustroju nadmiernej iloci insuliny powoduje duy spadek stenia glukozy we krwi, czyli hipoglikemi.
Jak ju wspomnielimy, najbardziej czuy na hipoglikemi jest orodkowy
ukad nerwowy. Gdy poziom cukru we krwi spadnie poniej 50-30 mg/100 ml,

Ryc. 231. Efekt obniania si poziomu cukru we krwi (hipoglikemii).

'522

pojawiaj si zaburzenia czynnoci orodkowego ukadu nerwowego szybko

prowadzce do utraty przytomnoci (piczka hipoglikemiczna), drgawek
i zgonu. Objawy hipoglikemiczne spotyka si najczciej wskutek przedawkowania insuliny. Istniej jednake rzadkie choroby, w ktrych dochodzi do
samoistnego wzrostu wytwarzania insuliny w wyspach trzustki. Objawy
w tych chorobach s takie same, jak przy przedawkowaniu insuliny.
Insulina jest j e d y n y m h o r m o n e m obniajcym poziom cukru we krwi. Do
h o r m o n w wywierajcych w p y w regulacyjny na przemian wglowodanow nale h o r m o n y sterydowe nadnerczy, h o r m o n wzrostowy przysadki
i adrenalina. Dziaaj one w pewnym sensie antagonistycznie w stosunku do
insuliny, podnoszc poziom cukru we krwi. Cukrzyca moe by wywoana nie
tylko bezwzgldnym niedoborem insuliny, lecz take nadmiernym wydzielaniem takich h o r m o n w , jak sterydy nadnerczy lub h o r m o n wzrostowy.

GRUCZOY PCIOWE JAKO GRUCZOY DOKREWNE

Jajnik
Budowa i czynnoci jajnika zostay o m w i o n e na str. 298. Jak w i a d o m o , jajnik obok wytwarzania gamet eskich peni rwnie rol gruczou dokrewnego. Te dwie czynnoci pozostaj ze sob w cisym zwizku - aktywno hormonalna jajnika jest zalena od jego zdolnoci wytwarzania komrek jajowych.
W obu jajnikach znajduj si zawizki ok. 400 000 komrek jajowych; z tego
zaledwie jedna na tysic dojrzewa, uzyskujc potencjaln szans zapodnienia. Kade jajo rozwija si w tzw. pcherzyku jajnikowym (pcherzyku Graafa),
ktry rwnie wytwarza hormonyeskie. Hormony te wstrzyknite kastrowanym samicom zwierzcym wywouj ruj (po acinie oestrus) i dlatego
nazywane s estrogenami. Pod wzgldem chemicznym h o r m o n y te s sterydami o budowie zblionej do budowy h o r m o n w sterydowych nadnerczy
i jder. W pcherzyku powstaj gwnie trzy estrogeny - estradiol, estriol
i estron. Najwiksz aktywnoci odznacza si estradiol.
W miar wzrostu komrek pcherzykowych zwiksza si wydzielanie estrogenw, ktre powoduj wzrost i rozpulchnienie bony luzowej macicy.
Z chwil pknicia pcherzyka jajnikowego wydzielanie estrogenw nagle
zmniejsza si. Dalsz kontrol nad wzrostem bony luzowej przejmuje teraz
ciako te ( corpus luteum), ktre powstaje w miejsce pknitego pcherzyka
jajnikowego. Ciako te wytwarza hormon, zwany progesteronem. Rwnie
i progesteron jest sterydem. Pod w p y w e m progesteronu bona luzowa
macicy grubieje, zachodzi w niej szereg zoonych zmian, ktre przygotowuj
j do ciy, std nazwa tego hormonu (gestatio- cia).
Rozwijajce si ciako te wydziela coraz to wiksz ilo progesteronu.
Przetrwae komrki pcherzykowe podejmuj produkcj estrogenw, jednake ju w mniejszej iloci. Progesteron nie dziaa na wycik macicy, dopki
nie zajd w niej zmiany wywoane przez estrogeny. Hormon ten jest jednak
'523

niezbdny do utrzymania ciy. Progesteron jest rwnie prekursorem horm o n w sterydowych nadnerczy.
Jeeli jajo nie zostanie zapodnione, to po upywie dwch tygodni od
pknicia pcherzyka jajnikowego ciako te zanika, ustaje produkcja progesteronu i estrogenw, a pozbawiona w p y w u tych h o r m o n w bona luzowa macicy ulega rozpadowi i wydaleniu na zewntrz w r a z * krwi, powodujc
k r w a w i e n i e miesiczkowe, czyli miesiczk. W ten sposb koczy si nie
uwieczony powodzeniem miesiczny cykl intensywnych przygotowa macicy do przyjcia zapodnionego jaja. Natychmiast rozpoczyna si cyki rozwoju
nowego pcherzyka.
Wprawdzie cykl miesiczkowy odbywa si na osi jajnik - macica, jednake
czynnikiem regulujcym jego rytm jest podwzgrze i przysadka. Przysadka
jest o g n i w e m porednim pomidzy ukadem n e r w o w y m i dokrewnym, centralnie regulujcym cykl miesiczkowy kobiety. Powszechnie w i a d o m o , e
znaczniejsze w p y w y e m o c j o n a l n e - z m i a n a pracy, wyjazd itp., mog w y w o a
nage zmiany w cyklu miesiczkowym kobiety. Podczas pierwszej p o o w y
cyklu g w n y m skadnikiem gonadotropin wytwarzanym przez przedni pat
przysadki jest folikulostymulina; w czasie owulacji wzrasta produkcja hormonu luteinizujcego i spada wytwarzanie folikulostymuliny.
Wspdziaanie dokrewne przysadki mzgowej i jajnika oparte jest na
zasadzie tzw. sprzenia zwrotnego. Jest to pojcie zapoyczone z cybernetyki,
coraz czciej uywane w fizjologii, gdy wiele mechanizmw fizjologicznych
w ustroju y w y m dziaa na tej wanie zasadzie. Sprzenie zwrotne przysadki
z jajnikiem polega na t y m , e folikulostymulina pobudza wydzielanie estrogenw, natomiast wysokie stenie estrogenw hamuje wydzielanie folikulostymuliny. W podobny sposb due stenie progesteronu hamuje produkcj
h o r m o n u luteinizujcego.
Cay opisany cykl przemian miesiczkowych zostaje zatrzymany z chwil,
gdy jajo zostaje, zapodnione. Przez pierwsze dwa tygodnie ciy zapodnione
jajo moe utrzyma si w macicy dziki obecnoci progesteronu wytwarzanego w ciaku tym. Po t y m okresie, jak powiedzielimy wyej, zmniejsza si
wydzielanie hormonu luteinizujcego przysadki, co zapowiada zanik ciaka
tego i wystpienie krwawienia miesiczkowego groc oderwaniem si
zapodnionego jaja.
W t y m wypadku nie dochodzi jednak do krwawienia, gdy po d w c h
tygodniach warstwa komrek otaczajcych zarodek, z ktrej wytworzy si
oysko, zaczyna produkowa h o r m o n - gonadotropin kosmwkow, o dzia1aniu bardzo p o d o b n y m do h o r m o n u luteinizujcego przysadki. Hormon ten
podtrzymuje aktywno ciaka tego, ktre pod jego w p y w e m przeksztaca
si teraz w tzw. ciako te ciowe. oysko produkuje tak du ilo tego
hormonu, e przechodzi on w wielkiej iloci do moczu kobiety ciarnej. Na
stwierdzeniu obecnoci tego hormonu w moczu oparte s prby diagnostyczne wczesnego okresu ciy.
Gonadotropina oyskowa podtrzymuje ciako te ciowe w cigu pierw'524

szych kilku tygodni. Od trzeciego - c z w a r t e g o miesica ciy oysko produkuje dostateczn ilo progesteronu i estrogenw; wycicie jajnikw u ciarnej
kobiety w t y m okresie nie powoduje ju przerwania ciy.

Jdro
W odrnieniu od skomplikowanej cyklicznoci hormonalnej jajnikw jdra
produkuj tylko jeden h o r m o n w mniej wicej staej iloci od chwili osignicia dojrzaoci pciowej do pnej staroci. Hormon wytwarzany w jdrach
nosi nazw testosteronu. W nazwie zawarte jest okrelenie jego pochodzenia
(testes) i b u d o w y chemicznej (sterydowej). Niektre h o r m o n y sterydowe kory
nadnerczy o budowie i waciwociach podobnych do testosteronu nosz
nazw androgenw.
Testosteron jest wytwarzany przez komrki rdmiszowe jder, ktre
stanowi bardzo niewielk cz jdra. Produkcja h o r m o n u pozostaje pod
kontrol h o r m o n u luteinizujcego przysadki, ktry bywa rwnie okrelany
przydug nazw h o r m o n u pobudzajcego komrki rdmiszowe", a ktry
jest identyczny z h o r m o n e m luteinizujcym kobiety.
Wzajemny stosunek pomidzy przysadk a jdrem dziaa na zasadzie
sprzenia zwrotnego". Mechanizm ten nie jest jednak tak czuy, j a k u kobiety. Naley zaznaczy, e przysadka wytwarza dwa h o r m o n y gonadotropowe,
pobudzajce jdra; te za produkuj tylko jeden rodzaj h o r m o n u - t e s t o s t e r o n .
Zasadniczo produkcja testosteronu jest sprzona z h o r m o n e m luteinizujcym. Natomiast wydzielanie folikulostymuliny wywierajce u mczyzny
w p y w na produkcj spermatozoidw jest hamowane tylko przez bardzo due
iloci testosteronu.
Testosteron pobudza wzrost koci i mini w kierunku ksztatw mskich.
Powoduje rwnie wzrost narzdw pciowych mskich oraz rozwj w t r n y c h
cech pciowych mskich. Jedn z charakterystycznych cech w y w o a n y c h przez
testosteron jest zgrubienie gosu, wskutek wzrostu krtani i wizade gosowych. Doroli kastraci maj cienki, dziecinny gos.

HORMONY LOKALNE
Hormonami lokalnymi nazywamy substancje, ktre wystpuj w tkankach
w postaci fizjologicznie nieczynnej, lecz mog si aktywowa w pewnych
okolicznociach i w y w o y w a gbokie zmiany w bezporednim ssiedztwie.
Do substancji takich nale: 1) acetylocholina, 2) histamina, 3) heparyna, 4)
serotonina.
Acetylocholina, poza rol porednika w przekazywaniu pobudzenia nerwowego, jest niezbdna do powstania czynnoci rytmicznych, np. skurczw
serca.
34 - Anatomia i fizjologia

525

Histamina i heparyna s wytwarzane przez komrki tuczne. Fizjologiczna

rola histaminy jest nie znana. Jest ona odpowiedzialna za miejscowe i oglne
odczyny alergiczne.
Serotonina wystpuje w bonie luzowej przewodu pokarmowego, w mzgu i w pytkach krwi. Jej rola fizjologiczna jest nie znana. Serotonina wywiera
duy wpyw na krenie, oddychanie, minie gadkie i ukad nerwowy.