HISTORIA MYLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ

I. STAROYTNO
1. Demokracja ateska.
Zasady ideologii (szczeglne znaczenie mowa Peryklesa, wygoszona w czasie wojny peloponeskiej):
* rwno i wolno wszyscy penoletni mczyni, obywatele Aten (nie niewolnicy oraz metojkowie mieszkacy
nieposiadajcy obywatelstwa) mieli by rwni wobec prawa i prawo miao by rwne dla wszystkich (insomnia
synonim demokracji) oraz w rwnym stopniu bra udzia w sprawowaniu wadzy (np. urzdy obsadzano na podstawie
losowania uwaano, e to najbardziej sprawiedliwa forma). Wolno bya rozumiana jako moliwo uczestniczenia
obywatela w sprawowaniu wadzy pastwowej im udzia wikszy, tym obywatel bardziej wolny; wolno sowa bya
rozumiana jako moliwo dobrego radzenia pastwu. Obywatel mia podlega prawu, ktre nazwano panem
obywateli podlega prawu, ktre byo stanowione na zgromadzeniu, a wic podlega w ten sposb sobie. Jednostk,
ktra nie interesowaa si yciem publicznym uwaano za bezuyteczn. Wolno t mona nazwa partycypacyjn.
Demokracja ateska proklamowaa pastwo jako dobro wsplne, ale nie bya ona t demokracj, jaka jest teraz
(ustawodawca mg tworzy prawo ingerujce w prawa osobiste i majtkowe obywatela).
Antyteza demokracji - wschodnia despocja tj. monarchia perska
* wschodni despotyzm cechowa si wywyszeniem monarchy, ktremu przypisywano atrybut boskoci oraz
podporzdkowaniem monarsze i jego urzdnikom caoci ycia w pastwie, poczynajc od gospodarki.

2. Platon (427-347 r. p.n.e.)

* By uczniem Sokratesa, czowieka krytycznie nastawionego do demokracji ateskiej (stawiajcego za wzr ustroju Spart i
dawne arystokratyczne Ateny), jego mier wywara wpyw na Platona.
* Idealizm obiektywny opiera si na odrnieniu dwch wiatw: wiata idei jako idealnego i godnego poznania oraz wiata
rzeczy, postrzeganego przez czowieka i stanowicego jedynie odbicie wiata idealnego.
jaskinia platoska - ludzie s podobni do jecw, ktrzy przebywaj w jaskini (skutych acuchami i
zwrconych twarz do jej wntrza). Jecy nie widz prawdziwych rzeczy, ktre dziej si na zewntrz, a
jedynie cienie nie mog wic pozna prawdy. Jedynie filozof jest w stanie wyj z jaskini i to on ma
owieci ludzi i rzdzi nimi jako wybraniec znajcy absolut zrwnanie filozofw z krlami;
niech filozofa do przemian ustrojowych, poniewa powoduj one degradacj i degeneracj pastwa, oprze
si temu moe jedynie pastwo, ktrym rzdzi filozof (maj dostp do wiata idei);
odrzuca relatywizm etyczny, reprezentowany przez sofistw.
* Podzia ustrojw (od najlepszego do najbardziej zdegradowanego):
monarchia
arystokracja
timokracja rzdy wojownikw, cnoty:odwaga, wysokie aspiracje, skromno (wzr - Sparta); skutkiem jej
degeneracji jest oligarchia-ustrj skpstwa i rzdy nielicznej grupy bogatych;
demokracja (w gorszym wydaniu - demagogia) rzdy ludzi niekompetentnych, wytwarza si niead i
anarchia, co mog wykorzystywa jednostki w celu wprowadzenia tyranii lud yje w zastraszeniu, zanik
wartoci.
* Platon dokonywa rwnie podziau na pastwa dziaajce zgodnie z prawem (monarchia najlepsza; demokracja najgorsza) i wbrew prawu (demokracja najlepsza; tyrania najgorsza). Odrnienie pastw opartych na prawie pisanym i
pozostaych, w ktrych panowaa anomia, czyli brak prawa.
* Pastwo idealne odp. ideom powszechnoci i staoci; charakter uniwersalny; pastwo jako jeden organizm, w ktrym
kady ma czyni to, czego wymaga wsplny cel wszystkich. Jego ad wynika std, e czci skadowe zale od caoci,a nie
odwrotnie. Tu ludzie nie s rwni choby ze wzgldw moralnych i intelektualnych. Rzdzi powinna zatem elita intelektualna
- filozofowie. Obecno 3 stanw: wadcw-filozofw, stranikw (tj. wojskowych) i pracownikw czy te ywicieli
rzemielnikw i chopw (wadcy uosabiaj mdro, stranicy-mstwo, a pracownicy-panowanie nad sob). organiczna
teoria pastwa
Pastwo etyczne i ascetyczne. Dwa pierwsze stany nie mog zna wasnoci indywidualnej - yj w swoistym komunizmie,
pracownicy za nie maj adnego udziau we wadzy i s poddani cisej kontroli.
Kwestia selekcji do poszczeglnych stanw: w przypadku dwch pierwszych stanw wszyscy obywatele w 17 r.. podlegaj
selekcji pod ktem zdolnoci intelektualnych. Mniej zdolni staj si czonkami stanu pracownikw. Zdolniejsi przez 3 lata
zajmuj si wiczeniami fizycznymi i muzyk. Potem nastpuje kolejna selekcja mniej zdolni zostaj stranikami, nieliczni
ucz si przez 15 lat, a od 35 r.. filozofii. Mog obj stanowiska publiczne.

* Pastwo drugiego rzdu (Zawarte w Prawach) - byo to pastwo konserwatywne, odizolowane od zagranicy, normy
prawa stanowionego miay cile kontrolowa obywateli.

3. Cynizm (nazwa pochodzi od gimnazjum Kynosarges, gdzie naucza zaoyciel tego kierunku - Antystenes) Antystenes,
ucze Sokratesa, odrzuca wszelkie konstrukcje idealizmu, podziay na biednych/bogatych, czowiek powinien y zgodnie z
natur, skromnie, w obojtnoci do dbr doczesnych i niezalenie. A stosunki spoeczne ustalone przez prawo, moralno i
obyczaje s sztuczne i narzucone spoeczestwu. Ludzie z natury s rwni.
Przedstawiciel: Diogenes z Synopy (wyrzeczenie si wszelkich dbr materialnych, idea ycia zgodnego z natur, a nie prawem
pastwowym).

4. Arystoteles
* empiryzm: dwa dziea: -opis ustrojw 158 pastw greckich i opis ustrojw pastw barbarzyskich. / Polityka - Trzeba si
zastanowi nie tylko nad tym, jaki ustrj jest najlepszy, ale i nad tym, jaki jest moliwy.
* czowiek zwierzciem spoecznym
Pastwo byo rozumiane w sposb tradycyjny dla myli greckiej- jako niewielka polis. Czowiek jest istot spoeczn (istota
pastwow). Musi on wic dla swej samorealizacji wspistnie w ramach pastwa. Pastwo jest doskonalszym tworem ni
wsplnoty niszego rzdu (tj. rodzina). spoeczestwo obywatelskie
Celem pastwa jest wychowanie wolnych obywateli realizacja idei dobra umoliwienie ludziom dobrego, godnego ycia.
Arystoteles wyraa idee okrelane mianem republikanizmu std te pastwo powinno ogranicza nadmierne bogacenie si
jednostek, m.in. poprzez wprowadzenie zakazu pobierania odsetek.
Najwaniejszy dla pastwa by stan redni, poredni midzy bogatymi i mas ludu, zoony rzemielnikw i drobnych
rolnikw. Poniewa Arystoteles w aden sposb nie odrzuca niewolnictwa, starajc si znale dla naturalne wytumaczenie,
zadaniem pastwa musiao by te utrzymywanie podziau na wolnych i niewolnikw.
* typologia ustrojw pastwowych / kryterium: ilo osb rzdzcych, rzdy sprawuje jednostka, grupa, og; trzy ustroje
regularne monarchia, arystokracja i politea oraz ustroje zdeprawowane: tyrania, oligarchia i demokracja; tyrania jest
zdeprawowan form monarchii, oligarchia - arystokracji, a demokracja - politei.
najbardziej opozycyjne: monarchia (rzdy dobrej jednostki) i tyrania (rzdy zej jednostki);
arystokracja rzdy le w rkach grupy wybitnych obywateli, oligarchia ustrj cechujcy si egoizmem,
niestabilnoci;
demokracja jako ustrj wadliwy masa ludu nie jest zdolna zabezpieczy interesw polis;
form najdoskonalsz jest politea, w ktrej dominuje liczny stan redni, a liczebno bogatych i biednych
rwnoway si.

5. Greckie pocztki teorii umowy spoecznej.

Podstaw sofistyki by relatywizm przekonanie o cigej zmiennoci wiata spoecznego, w przeciwiestwie do przyrody i o
wynikajcej std niemoliwoci poznania caej prawdy. Twrc tego kierunku by Pitagoras. Ludzie stworzyli pastwo dla
swojej korzyci ludzie mog zmieni instytucje pastwowe, gdy bd w tym mieli interes. Pastwo powstao w ten sposb, i
ludzie zrezygnowali z wolnoci i poddali si rygorom pastwa. Likofron z kolei uwaa, e pastwo to wynik umowy zawartej
dla zagwarantowania wzajemnego bezpieczestwa, na rzecz ktrego jednostki zrezygnoway z czci swych osobistych praw.

6. Grecka filozofia stosunkw midzynarodowych.

Jeszcze dla Arystotelesa byo oczywiste, e pastwo powinno by niedue powinno mie tyle mieszkacw, by znali si oni
wzajemnie oraz by pastwo byo samowystarczalne. Grecka koncepcja obywatelstwa wykluczaa moliwo przyznawania go
mieszkacom innych obszarw. Greckie polis nie pozostaway jednak wiecznie w pokojowych warunkach. Przeciwnie
historia Grecji to walka o hegemoni jednych pastw nad innymi.

7. Podejcie do prawa w myli staroytnej Grecji.

Prawo pozytywne, w ujciu Grekw, sprowadzao si do prawa stanowionego prawem byo ustawodawstwo danego pastwamiasta.
Platon stawia wyej pastwa oparte na prawie pisanym.
Arystoteles uwaa, e dobry ustawodawca jest jak lekarz, ktry zajmuje si pacjentami, a nie wydaje im rozkazy.
Staroytnych Grekw cechowa silny pozytywizm prawniczy. Jednake obok prawa stanowionego istniay take prawa stojce
ponad ustawodawc prawo natury. Byo to prawo o charakterze religijnym, bdce odbiciem boskiego porzdku.

8. Nauka Arystotelesa o sprawiedliwoci.

Arystoteles rozumia sprawiedliwo jako zasad podstawow dla relacji midzy rzdzcymi a rzdzonymi, jest ona cnot.
Sprawiedliwo moe by oglna (formalna), czy si z pojciem sprawiedliwoci politycznej obowizek przestrzegania
prawa zarwno przez rzdzcych jak i rzdzonych, oraz szczeglna (materialna) stanowi sprawiedliwo wyrwnawcz.
Pojcie sprawiedliwoci czy si z zasad prawoci, oznaczajc umiejtno interpretacji oglnych postanowie prawa.
Prawo bya zarazem cnot trwa gotowoci do takiego stosowania prawa, aby byo ono zgodne z nakazami susznoci
Suszno jako podstawa do korekty prawa obowizujcego, lecz w danym kontekcie niesusznego.

9. Podstawy filozofii stoickiej (Zenon z Kition)

ycie zgodne z natur ycie w harmonii z rozumem indywidualnym i rozumem powszechnym. Rozum stanowi
cznik midzy czowiekiem a natur. Jest miar postpowania. Czyny ludzkie s dobre, jeeli wynikaj z dobrej
intencji, nawet jeli powszechnie uchodz za haniebne;
mdro, cnota i rozum nie znaj ogranicze terytorialnych wszyscy tworz jedn wsplnot, bez ogranicze
terytorialnych filozofia kosmopolityczna;
mdrzec nie moe podporzdkowywa si zewntrznym interesom, take interesom pastwa;
mdrzec powinien bra udzia w polityce.

10. Cyceron (Marek Tuliusz Cycero)

Dorobek myli politycznej: O powinnociach, O prawach i O pastwie.
Cyceron uznawa pastwo za wytwr spoeczny instynktu ludzi, a spoeczestwo za wsplnot zczon wizi praw i
interesw. Obywatele s zwizani z pastwem okrelonymi prawami i obowizkami wzgldem niego. Rwnowag wewntrz
pastwa moe zapewni tylko zgoda klas, a ta moliwa jest w ustroju mieszanym.

II. MYL POLITYCZNA OJCW KOCIOA

1. Pierwsi chrzecijanie a pastwo.
Pierwsi chrzecijanie wierzyli, e pastwo ziemskie nie bdzie trwa dugo duchowo przygotowywali si na nadejcie
Krlestwa Niebieskiego, ktre miao by otwarte dla kadego sprawiedliwego, bez wzgldu na jego etniczn przynaleno.
Pastwo ziemskie byo tworem obcym, ale nie naleao go zwalcza trzeba byo bowiem y w jego ramach. Stopniowo
zaczto akceptowa pastwo ziemskie. Istnia obowizek posuszestwa wobec wadzy wieckiej (wynika z dystansu do
pastwa ziemskiego i chci unikania z nim kontaktu), jednake nie zawsze bya ona utosamiana z boskim pochodzeniem.

2. Podgldy w Kociele uznanym przez pastwo.

Tertulian okrela cesarza jako czowieka pierwszego po Bogu ;

Euzebiusz z Cezarei naucza, ze cesarz jest wybracem i namiestnikiem Boga na ziemi, sprawujcym ten urzd na
mocy boskiego powoania.
W ten sposb zrodzia si ideologia cezaropapizmu zwierzchnictwa cesarza nad Kocioem. Ideologia ta zostaa
podwaona przez w. Ambroego Aureliusza, ktry naucza, e cesarz ma wadz w sprawach wieckich, a Koci
w sprawach wiary (ma jurysdykcj nad wszystkimi).

3. w. Augustyn

pesymistyczna postawa filozoficzna, odrzucajca racjonalizm i opierajca si na intuicji i wierze w objawienie.

Jego dzieo O pastwie Boym - praca na temat dwch walczcych ze sob od wiekw pastw: pastwo Boe i
pastwo ziemskie. Pierwsze wywodzi si od Abla i Chrystusa, drugie od Kaina, wschodnich despotw, Grekw i
Rzymian.
Pastwo ziemskie jest koniecznoci wyros ze zej z gruntu natury czowieka, uosabia zo i grzech. Pastwo Boe
natomiast - to wszyscy wybrani, yjcy i umarli, obdarzeni Bo ask, ktrzy dziki niej czyni dobrze (koncepcja
predestynacji). w. Augustyn jednak nie by zwolennikiem cigej wojny wrcz przeciwnie wojna bya form kary
Boej. Pastwo powinno kara zych ludzi, zapewniajc tym samym minimum wewntrznego spokoju i poczucia
bezpieczestwa pastwo powstao ze wzgldu na skutki grzechu pierworodnego, musi by wic Boym biczem.
Poddanemu mona si sprzeciwi tylko, gdy pastwo dziaa w sprzecznoci z prawem Boym.
Odrnia prawo wieczne i prawo naturalne.
Fundamentem i celem wadzy jest sprawiedliwo; wadca ma nie tyle panowa, ile suy, realizujc zasady
sprawiedliwoci.
Pastwo powinno represjonowa heretykw, by wrcili na ono Kocioa.

III. DOROBEK MYLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ WIEKW REDNICH

1. Konserwatyzm myli redniowiecza.
Cechy:
stabilizacja i hierarchia: wszystko miao przypisane raz na zawsze miejsce w hierarchii, miejsce kadego okrelaa
przynaleno do grupy; podstaw funkcjonowania pastwa i prawa bya tradycja, a podstawowym rdem powstania
prawa by zwyczaj. Zmiany byy z reguy ze, poniewa stanowiy odejcie od istniejcego porzdku rzeczy;
bezosobowo: dziea sztuki czy idee pozostaway anonimowe;
uniwersytety: w Bolonii, paryska Sorbona, Oxford;
scholastyka: ojcem tej metody by w. Anzelm z Canterbury, metoda scholastyczna polegaa na interpretowaniu
sylogizmw oraz argumentacji za i przeciw okrelonej tezie;
myliciele: w. Tomasz z Akwinu i Marsyliusz z Padwy.

2. Religia w myli redniowiecza.

W redniowieczu istniao przekonanie o tym, e religia jest wartoci najwysz, ktrej inne wartoci s bezwzgldnie
podporzdkowane. Religia wic staa si podstawow form ideologii.
W redniowieczu istnieli heretycy. Przykadem wielkiego ruchu heretyckiego, przeciwko ktremu prowadzono krucjaty, byli
katarowie. Ruchy heretyckie miay charakter rwnociowo-utopijny, czsto czyy si z millenaryzmem(?), tj. wiar w bliskie
nadejcie tysicletniego krlestwa Boego na ziemi, rzdzonego przez Chrystusa po paruzji. Religia miaa w tym okresie dwie
cechy: bya jedyn religi prawdziw oraz bya religi autorytetu - do poznania tej religii czowiek podchodzi sam, a
otrzymywa religi zewntrz. Z pierwszej cechy wypywaa nietolerancyjno i zwalczanie wszelkich innych religii. Walka ta
jednak nie zawsze miaa charakter zbrojny. Druga cecha czya si z jednej strony z wypracowaniem metody scholastycznej, a
z drugiej strony z kwesti komu suyo prawo do wicego ustalania treci jedynej prawdy. Prawo to przysugiwao gwnie
Kocioowi i ktokolwiek, kto usiowa interpretowa Pismo inaczej ni Koci, by heretykiem i musia liczy si z
przeladowaniami.

3. Pastwo a Koci w myli redniowiecza.

Cechy:
rozdzia rzdu duchowego i rzdu wieckiego (Bogu, co boskie, cesarzowi, co cesarskie);
najwyszym zwierzchnikiem Kocioa by kady wadca/cesarz. Wg Fryderyka II monarcha by nie tylko nie
ograniczonym wadc cia, ale jako najwyszy str religii panem dusz. Jednym z aspektw przewagi wadzy
wieckiej nad duchown byo przekonanie o naturalnym prawie monarchy do sprawowania wadzy bez porednictwa i
sankcji Kocioa;
Koci jako zwierzchnik wadzy wieckiej: wadca nie mg uzaleni od siebie Kocioa, by on zobowizany
realizowa wol Kocioa przy pomocy podlegego sobie aparatu;
w. Izydor twierdzi, e Krl, ktry nie postpowa sprawiedliwie (tzn. nie przestrzega prawa boskiego), traci tytu krlewski.
Papalizm Grzegorza VII: pogldy o zwierzchnictwie wadzy duchowej nad wadz wieck (Papalizm) byy czyst teori do
momentu walki Grzegorza VII Hildebranda z cezaropapizmem Henryka IV wg niego w. pastwowa zrodzia si z szatana, z
pychy i dzy wadzy, a przestaje by zem tylko, gdy suy sprawiedliwoci Boej w sposb okrelony przez papiea.
Grzegorz VII otworzy drog do uksztatowania si doktryny hierokratycznej.
Wg Innocentego III papie by zastpc Chrystusa na ziemi. By ugruntowa t teori posugiwano si take innymi
argumentami m.in. teori dwch mieczy. Zgodnie z t teori, Bg da w. Piotrowi dwa miecze w. duchowa i w. wiecka.
Pierwszego dobywa Koci, a drugiego dobywa si dla Kocioa. Skrajna doktryna hierokratyzmu i papalizmu zostaa
sformuowana przez papiea Bonifacego VIII w bulli Unam Sanctam. Bulla ta uznawaa prawo papiea do ustanawiania
dogmatw wiary i sdzenia wadz wieckich za ich nieprzestrzeganie. Papie mia wic prawo wykonywa wadz wieck
bezporednio.

4. redniowieczne koncepcje organizacji Kocioa.

Papalizm: podstaw bya pena wadza papiea nad caym Kocioem zachodnim (bya to jednoczenie doktryna
papieskiego uniwersalizmu Grzegorza VII, sformuowana w Dictatus papae), a podstawowym instrumentem
ugruntowania wadzy papiea w kociele byo prawo kanoniczne (prawo zhierarchizowanej i poddanej jasnym reguom
dziaania organizacji kocielnej).
Schizma i koncyliaryzm: nieograniczone zwierzchnictwo papiea nad Kocioem byo poddane cikiej prbie
schizmy zachodniej - wystpowania obok siebie trzech papiey: w Rzymie, Avignonie i w Paryu; z drugiej strony
nieograniczon wadz papiea zakwestionowali zwolennicy koncyliaryzmu, tzn. swoicie demokratycznego
zwierzchnictwa soboru powszechnego nad papieem. Wychodzili oni z zaoenia, e Koci to og wiernych,a nie
hierarchia. Przedstawicielami byli: Marsyliusz z Padwy czy Jakub z Paradya.

5. Koncepcje stosunkw midzynarodowych.

Uniwersalizm cesarski przeciwstawia si on uniwersalizmowi papieskiemu; redniowieczni cesarze uwaali si za

nastpcw cesarzy staroytnych, a zatem miao im przysugiwa panowanie nad wszelkimi ziemiami wchodzcymi w
skad Imperium Rzymskiego. Jednoczenie powoywali si oni na penienie funkcji namiestnika Boga na ziemi. Poza
tym odkrycie na nowo justyniaskich rde poznania prawa utwierdzio ich w przekonaniu o nieograniczonej wadzy
cesarskiej stosunki midzynarodowe ksztatoway si zgodnie z hierarchicznym porzdkiem spoecznym.
Krl cesarzem w swoim krlestwie - rwno cesarstwa i krlestwa, gosili t ide francuscy legici; do powstania
tej koncepcji przyczynio si rwnie papiestwo, poniewa Innocenty III podda lennemu zwierzchnictwu papiestwa
wiele monarchii byo to porednie uznanie ich niezalenoci od cesarstwa. Poza tym cesarze rzymscy nie byli w
stanie narzuci zwierzchnictwa wadcom Francji, co wicej co raz trudniej byo im narzuci swoj wol potnym
lennikom.
Republiki miejskie charakterystyczn cech pnego redniowiecza byo powstanie w Niemczech oraz we Woszech
republik miejskich. Korzystajc ze saboci wadzy monarszej, miasta zdobyy ju status pastw-miast.

6. Wojna sprawiedliwa i pocztki myli o wiecznym pokoju.

Teorie wojny sprawiedliwej:
w. Augustyn wojn sprawiedliw bya jako smutna konieczno- wojna obronna lub majca charakter restytucyjny
(jak pniej krucjaty, uzasadnione potrzeb restytucji obszaru zajtego przez wroga oraz zapewnienia pielgrzymom
dostpu do miejsc witych). Wojna zaborcza bya, zdaniem biskupa Hippony, tylko rozbojem na wielk skal;
w. Rajmund z Penaforte opierajc si na pogldach w. Augustyna, wymienia on pi wymogw: causa- walka z
koniecznoci, aby uzyska pokj; res- walka dla odzyskanie tego, co utracono lub dla obrony ojczyzny; persona- poza
niezaprzeczaln obron wasn, nie wolno walczy osobom duchownym; animus- nie wolno walczy z nienawici,
sprawiedliwa jest tylko walka z mioci; upowanienie-wojn prywatn mona toczy tylko za upowanieniem
monarchy.
w. Tomasz z Akwinu by wojn uzna za sprawiedliw, nie wystarczy, by prawowity rzd prowadzi j w susznej
sprawie, trzeba jeszcze, by wojna wszczta bya ze susznej intencji.
Stanisaw ze Skarbimierza uzna on wojn za atrybut w. pastwowej, dowodzc tym samym niedopuszczalnoci
wojen prywatnych.
Uycie siy w celu nawrcenia:
Innocenty IV uwaa, e wiat naley do Boga, ktry podda go panowaniu czowieka. Pastwa, posiadoci i wadza
mog zatem bez grzechu nalee do niewiernych. Skoro niewierni posiadaj pastwa prawnie i bez grzechu, nie wolno
ich atakowa, chyba, e zachodzi podstawa rozpoczcia wojny sprawiedliwej;
w. Tomasz twierdzi, ze mona zwrci si przeciwko niewiernym, jeeli przeladuj chrzecijan poza tym za nie
wolno pozbawia ich panowania;
Pawe Wodkowic doda nowy element zaatakowanie niewiernych nawet ze susznej przyczyny byo prawnie
zasadne wwczas, gdy powiadomio si ich o tej przyczynie, tak by spr mona byo rozwiza drog pokojow.
adna wojna nie ma za sob domniemania sprawiedliwoci wojna jest sprawiedliwa tylko po przeprowadzeniu na to
dowodu.
Pocztki myli o wiecznym pokoju:
Pierre Dubois zaproponowa, w dziele O odzyskaniu Ziemi witej, stworzenie dla rzeczypospolitej
chrzecijaskiej, na kongresie wadcw, trybuna rozstrzygajcy spory midzynarodowe;
Jerzy z Podiebradu wystpi z projektem zwizku pastw Europy kontynentalnej, ktrego celem byoby zapewnienie
pokoju wewntrznego i bezpieczestwa wobec wrogw zewntrznych. Organami tego zwizku byyby zgromadzenie i
trybuna.

7. Solidaryzm redniowiecza.
Organiczna teoria pastwa:
Pastwo jako ciao polityczne jest podobne do organizmu ludzkiego, ktrego kada z czci jest niezbdna do
funkcjonowania caoci. Czci tego ciaa nie mog wystpowa, ani jedna przeciw drugiej, ani adna przeciw caoci.
Warunkiem funkcjonowania ciaa jest wsppraca jego czci skadowych. Ta teoria jest odmian solidaryzmu
spoecznego. Solidaryzm opiera si na zaoeniu jednoci interesw wszystkich grup skadajcych si na
spoeczestwo.
Jan z Salisbury twrca organicznej teorii pastwa; uwaa, e wszystko, co jest, jest dzieem Boga, jako najwyszego
stwrcy, tworem natury, tj. dziea Boego. Pastwo jest rwnie imitacj natury. Dusz tego ciaa jest duchowiestwo,
sercem rada monarsza, gow monarcha, oczami, uszami i jzykiem sdziowie i najwysi urzdnicy, rkoma
wojsko i aparat administracyjny, odkiem aparat skarbowy, a nogami chopi (monarcha jako gowa musia podlega
duchowiestwu). Jan z Salisbury rozrni pojcie monarchy od tyrana. Monarcha rzdzi zgodnie z prawem, a tyran

rzdzi samowolnie, nie przestrzegajc prawa.

Nauka o pastwie w. Tomasza z Akwinu - w. Tomasz przedstawi wszechwiat jako hierarchiczn budowl. U jej
podstaw ley materia nieoywiona (woda, ogie, ziemia i powietrze), wyej jest krlestwo rolin i zwierzt. Krlestwo
czowieka jest pomidzy wiatem fizycznym i duchowym miertelne ciao jest poczone z niemierteln dusz.
wiat duchowy stanowi hierarchi chrw anielskich. Na jego szczycie znajduje si Bg. Kady szczebel
wszechwiata ma waciwe sobie zadania, podporzdkowane caoci i jej celowi ostatecznemu, tj. Bogu. Krlestwo
czowieka podzielone jest na stany wg kryterium majtkowego (dostojnych, szanowanego ludu tj. tych, ktrzy
mogli y bez pracy oraz ndznego ludu). Nad nimi wznosi si hierarchia kocielna i wadca. Stany nie mog
wystpowa przeciwko istniejcemu porzdkowi (podstawa pokoju i zgody spoecznej), jednak w. Tomasz dopuszcza
prawo do obalenia tyrana lub ograniczenia jego wadzy (ale nie tyranobjstwo !). Spoeczestwo i tosame z nim
pastwo wsplnota wsplnot, zapewniajca czowiekowi zaspokojenie jego interesw spoecznych dla dobra
wsplnego. Pastwo ma stworzy warunki do osignicia zbawienia.

8. redniowieczna teoria reprezentacji. Pocztki konstrukcji spoeczestwa obywatelskiego.

Teoria reprezentacji:
w. Izydor z Sevilii traktowa oddanie wadzy monarsze przez lud jako umow wic obie strony. Monarcha by
organem pastwa ujmowanego jako suwerenna osoba prawna.
Ustanowienie si ustroju monarchii stanowej wprowadzio now sfer problematyki reprezentacji. Monarcha, wolny
od kontroli spoeczestwa w sprawach zaliczanych do waciwego rzdzenia, w pewnych sprawach nie mg dziaa
bez wspudziau przedstawicieli spoeczestwa zebranych na zgromadzeniu stanowym. Co dotyczy wszystkich,
powinno by przedmiotem wszystkich.
redniowieczny konstytucjonalizm opiera si na dualizmie pastwa uosobionego przez wadc oraz spoeczestwa
reprezentowane przez zgromadzenia stanowe.
Spoeczestwo obywatelskie
Societas civilis nawizywaa do arystotelowskiego rozumienia pastwa jako spoecznoci najwyszego rzdu. Zawieraa trzy
aspekty: pierwszym by aspekt obywatelskoci czonkowie societas civilis powinni by obywatelami, a nie poddanymi. Drugi
aspekt to funkcjonowanie spoeczestwa w ramach gospodarki towarowo-pieninej bez wzgldu na to, na ile pastwo stara si
rynek regulowa, kierujc si dobrem wsplnym. Trzeci aspekt mwi o tym, e podstawowym instrumentem zapewnienia
funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego byo prawo cywilne, a nie publiczne.

9. Koncepcja rzdw prawa.

Monarcha by zwizany prawem Boym i prawem naturalnym. Jeeli tego nie przestrzega, stawa si tyranem. Myliciele
redniowieczny dodali do rozwaa nad tyrani sankcje, do jakich mogli uciec si poddani przeciwko wadcy tyranowi.
Sankcj t byo korzystanie z prawa oporu wobec tyrana, ktrego najostrzejszym rodkiem byo zabicie tyrana tyranobjstwo.
Angielski prawnik Henry Branton rozwin ograniczenia prawa oporu. Twierdzi, e krl podlega prawu, rzdzi prawo,
a nie wola monarchy. Zego krla ukara moe jedynie Bg. Poddani mog prosi, aby zmieni swoje postpowanie,
ale nie wolno im ani ocenia czynw krla, ani si im opiera;
w. Tomasz monarchi uzna za ustrj najlepszy pod warunkiem jednak, e nie zmieni si w tyrani.

10. Prawo naturalne.

w. Tomasz okrela prawo jako norm i miar ludzkiego postpowania i stwierdza, e czowiek poczuwa si do
obowizku albo czynienia czego albo do powstrzymywania si od czynienia czego. Prawo byo zbudowane
hierarchicznie. Na szczycie hierarchii stao prawo wieczne - Boy plan urzdzania wiata w oczywisty sposb
istniejcy przed jego powstaniem, wedle ktrego Bg rzdzi wiatem. Prawo to jest niedostpne dla ludzkiego rozumu,
pozna je mona tylko poprzez objawienie. Wszystkie inne szczeble prawa istniej poprzez uczestnictwo rozumu
ludzkiego. Odbiciem prawa wiecznego jest prawo naturalne. Wg w. Tomasza wszystkie przykazania prawa natury
opieraj si na czynieniu dobra i unikaniu za.
Marsyliusz z Padwy sformuowa zasad suwerennoci ludu. Podstawa funkcjonowania pastwa jest ustawodawstwo,
dla Marsyliusza nie byo innych rde prawa ni ustawa. Wszyscy rzdzcy musz podlega ustawie i rzdzi wedle
ustawy, a nie poza ustaw, nie za podlega wycznie prawu Boemu czy naturalnemu. Podstawowe znaczenia miao
to, czy rzdzcy kieruj si prawem stanowionym przez lud, uchwalajcy ustawy bezporednio wikszoci gosw lub
te delegujcy ustawodawstwo okrelonym organom pastwowym, z zastrzeeniem potwierdzenie przez siebie
wydanych ustaw. Marsyliuszowi obcy by problem, jaki zasig terytorialny powinno mie pastwo, wg niego wszystko
zaley od faktycznych stosunkw zachodzcych midzy ludmi. Empiryzm Marsyliusza znalaz te wyraz w jego
koncepcji prawa naturalnego. Uwaa w yciu doczesnym tylko doktryn. Nie istniao te, jego zdaniem, prawo
naturalne stojce ponad ustawodawc. Prawo naturalne rozumia jako wszystkie normy przyjte przez wszystkie
narody prekursor pozytywizmu prawniczego.

IV. KSZTATOWANIE SI NOWOYTNEJ MYLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ

1. Ideologia humanizmu.
Ideaem humanistw by czowiek uniwersalny (in. renesansowy) czowiek, ktry w sferze kultury, wiedzy i polityki moe
zrobi wszystko, co zechce. Humanizm oznacza odrzucenie scholastyki i odrodzenie znajomoci jzykw i literatury
staroytnej, czce si z przejciem staroytnych ideaw ycia.

2. Stoicyzm i pesymizm.
Wzorem stoikw, humanici stawali si zachowa dystans do otaczajcego wiata.
Erazm z Rotterdamu w swym dziele Pochwaa gupoty twierdzi, e w wiecie ludzi rzdzi i bdzie rzdzi gupota, poniewa
ludzie nie pragn prawdy i wyksztacenia, tylko pienidzy, zudy i wadzy.
Leonardo da Vinci za dzieli ludzi na prawdziwych, tj. twrcw oraz pozornych dnych bogactw i wadzy. Wg niego ludzi
pozornych nie mona uwaa za nic innego jak za przewody pokarmowe, nie nale oni do gatunku ludzkiego. Jednake to oni
maj najwikszy wpyw na losy wiata.

3. Renesansowa koncepcja pastwa.

Pastwo narodowe: jeeli pastwo takie, jak we Woszech, nie istniao, mogo ono by przedmiotem marze i
programw politycznych. Program taki gosi Nicolo Machiavelli. Podkrela, e podstawowymi czynnikami, dziki
ktrym z obywateli tworzy si integralna cao pastwowa, s wsplny jzyk i zwyczaje do czego dodawa
powszechne przestrzeganie prawa i zawodow armi;
Suwerenno i racja stanu: podstaw nowego podejcia do pastwa byo traktowanie pastwa jako bytu
autonomicznego, majcego wasne cele pastwa. Pastwo samo ustalao swoje cele i kierowao si swoimi racjami.
Pastwo byo suwerenne w znaczeniu niezalenoci od czynnikw zewntrznych. Pastwo mogo te stanowi
prawa w stopniu o wiele silniejszym ni w redniowieczu.
Suweren a pastwo - rzdy prawa: Suweren nie sta ponad prawem. Ograniczenia suwerennoci polegaj na
podporzdkowaniu rzdzcych okrelonym zasadom oglnym. Rnie te podchodzono do kwestii kontroli nad ich
przestrzeganiem. W pewnych ujciach nie uznawano potrzeby istnienia instytucji takiej kontroli. Wynika to miao z
oczywistej nadrzdnoci zasad nad suwerenem. W innych ujciach kontrol tak sprawowa mia organ
przedstawicielski, najczciej sytuowany na zewntrz suwerennego pastwa reprezentowanego przez monarch i jego
urzdnikw. W niektrych pastwach organ przedstawicielski uznano za cz aparatu pastwowego, atrybut
suwerennoci, przypisujc monarsze wraz z organami przedstawicielskimi. W ujciach skrajnych przyjmowano, e
prawo kontroli przysugiwao kademu (tj. kademu, kto posiada odpowiedni status i si).

4. Myli o pastwie Nicolo Machiavellego.

Machiavelli, inaczej ni Platon, podstaw wadzy politycznej poszukiwa w sile, a nie wiedzy. Brutalnie odsoni on niskie
pobudki ludzkiego dziaania i waciwy czowiekowi egoizm, odzierajc tym samym pastwo z oznak witoci. Machiavelli
pisa prac o charakterze empirycznym i innowacyjnym. Zagadnienia historyczne wiza z kwestiami politycznymi i
spoecznymi, a przede wszystkim z poszukiwaniem psychologicznych pobudek czynw ludzkich. U postaw politycznej
filozofii Machiavellego lega zatem pewna historiozofia oparta na przekonaniu, i wszechwiat i wszystkie jego elementy cho
przepojone ogln harmoni, znajduj si w stanie permanentnego ruchu i przemian. dza wadzy i posiadania jest gwnym
motywem ludzkiego postpowania czowiek prdzej zapomni o mierci ojca, ni o utracie majtku. Ludzie stale walcz ze
sob o wadze i majtek, pozostajc ze sob w nieprzerwanej wrogoci. Historiozofia Machiavellego nawizywaa do
staroytnych idei cyklicznoci rozwoju. W cyklicznym rozwoju narody trac virtu, dochodzc do dna upadku po to, by nie
mogc spa niej, wznie si ponownie ku szczytom.
Ksi - najbardziej znana i najbardziej machiavellistyczna praca Machiavellego. Ustrj okresu przejciowego musi opiera
si na silnej, wrcz dyktatorskiej wadzy ksicia. Poniewa dobra i celowa polityka, to taka polityka, ktra nastawiona jest na
osignicie wyznaczonego rezultatu; sukces usprawiedliwia wszystkie poczynania, a historia ocenia askawie tylko politykw,
ktrzy sukces osignli. Ksi za cel najwyszy postawi sobie musi dobro ojczyzny, a cel sam uwici przedsiwzite dla
jego osignicia rodki. Musi to by nowy ksi - nie gnuny pasoytniczy wadca redniowieczny, lecz nowoytny
monarcha energiczny i gospodarczy, dbajcy i o gospodark i o porzdek publiczny. Wadca majcy wyprowadzi nard z
upadku musi by dyktatorem,niewystrzegajcym si okruciestwa i terroru cho dokonanie czynw najbardziej odraajcych
powinien powierza swoim pomocnikom. Cel stanowi dobro najwysze, a ksi samodzielnie decyduje o doborze rodkw do
niego prowadzcych.
Machiavelli formuuje katalog wskaza dotyczcych prawidowego i skutecznego sprawowania wadzy. Ksi powinien w
szczeglnoci:
1. wykaza zdecydowanie w stosowaniu przemocy, najlepiej koncentrujc akty terroru w jak najkrtszym czasie;

2. wykaza powcigliwo i oszczdno w korzystaniu z majtku, by nie budzi zawici ludu;

3. budzi mio w poddanych jeszcze bardziej ni lk;
4. kierowa si zawsze dobrem powszechnym.
Wizja republiki w ustroju mieszanym : docelowy ustrj powinien by republikaski, ale w formie mieszanej. Rzdy
republikaskie gwarantuj praworzdno i stabilno, a oddajc wikszo wadzy w rce ludu zapewniajc tym samym
rwno, wolno i moliwo szybkiego wzrostu gospodarczego w porwnaniu z jednowadc, lud podejmuje trafniejsze
decyzje, lepiej dobiera kandydatw na stanowiska pastwowe.

5. Komparatystyczny realizm Jeana Bodina.

W metodach atwego poznania historii Bodin dowodzi, e kluczem do zrozumienia instytucji politycznych jest historia.
Uwaa, e historia prawa jest najlepszym odbiciem dynamiki spoeczestw, jak rwnie zauwaenie wpywu szeroko pojtego
rodowiska na charakter mieszkacw, ksztat instytucji publicznych oraz sposb rzdzenia.

Rzeczypospolita: przez rzeczpospolit Bodin rozumia kade pastwo pod warunkiem, e wystpuje w nim prawe
rzdzenie (republika bya przeciwiestwem despotii). Termin republika by dla Bodina pojciem prawnym. Bodin
sam budowa swe wywody, wychodzc z realistycznego zaoenia, e zajmowa si powinien ustrojem moliwym do
zrealizowania. Bardzo dobrze pozna on funkcjonowanie ustroju polsko-litewskiego rzeczpospolitej, zmieniajc zreszt
jego kwalifikacj: zacz od monarchii elekcyjnej z elementami arystokratycznymi, by skoczy na okreleniu go jako
monarchii wolnej przeciwiestwa monarchii prawdziwej. Realizm Bodina mona uzna za komparatystyczny
zasadzajcym si na porwnaniu realnie funkcjonujcych ustrojw pastwowych.
Suwerenno suwerenno bya dla Bodina podstawowym atrybutem pastwa, nie pojmowa on jej jednak jako rzecz
absolutna brak podmiotowych ogranicze suwerennoci: suweren nie podlega nikomu, natomiast mg stanowi
prawo dla wszystkich poddanych. Podstawowym przejawem suwerennoci byo dla zatem stanowienie prawa. Bodin
nie twierdzi natomiast, e suwerenno nie ma ogranicze w sensie przedmiotowym. Przeciwnie, ustaw definiowa
jako suszny rozkaz suwerena. Rozkaz jest suszny, jeeli monarcha podlega prawu naturalnemu.
Forma wadza suwerenna nie musi przybiera formy monarchicznej, moe bowiem przypa arystokracji lub ludowi.
Twierdzi poza tym, e demokracja jako model ustrojowy nie sprawdza si w praktyce, natomiast arystokracja posiada
historycznie uwarunkowan tendencj do degeneracji. Na tym tle najlepiej reprezentuje si monarchia dziedziczna w
linii mskiej.

Pogldy Bodina sprzyjay si ksztatowaniu si absolutyzmu. Sam Bodin okazuje si by jednak bardziej konserwatywny.

6. Realizm doktrynalny teoria ustroju mieszanego.

* Podstawy ustroju Anglii i Polski: w Anglii wahano si pomidzy renesansowym absolutyzmem a rnymi wersjami
monarchii ograniczonej, za w Polsce toczya si polityczna walka midzy obozem regalistyczno-senackim, postulujcym
wzmocnienie wadzy krlewskiej, a obozem egzekucyjnym, walczcym pod hasem egzekucji praw i dbr o wzmocnienie
aparatu pastwowego, kontrolowanego jednak przez trzy stany sejmujce.
* Warianty ustroju mieszanego:
Anglia John Aylmer rzd Anglii nie jest czyst monarchi, ani czyst oligarchi, ani demokracj, lecz
wadz zmieszan z kadej z nich;
Polska Andrzej Frycz Modrzewski (pastwo jest silne moralnoci swych obywateli, monarch otaczaj
uczeni i filozofowie, a mieszczanie maj zapewniony dostp do sejmu); Stanisaw Orzechowski (prawo jest
panem w pastwie wolnym, gwoli temu obieramy czowieka, ktrego krlem przezywamy, ktry by by
jzykiem i oczyma i uszami prawa naszego, ktry ono prawo wyglda

7. Myl Wawrzyca Golickiego.

Golicki podkrela rol Senatu jako mediatora midzy krlem, ktry moe chcie uzyska zbyt siln wadz, a ciaem
przedstawicielskim, ktre moe chcie zbyt duej wolnoci.
Opowiadajc si za zwikszeniem roli Senatu, Golicki wychodzi z zaoenia, e najlepszy jest ustrj mieszany, zapowiedzia
on kumulacj ustroju pastwowego jako mechanizmu wzajemnych hamulcw i rwnowagi (w jego ujciu, Senat by
podstawowym instrumentem tego mechanizmu).

8. Myl teologiczno-polityczna reformacji.

Teologiczne i polityczne doktryny reformacji wyrosy na gruncie niezadowolenia z utrzymujcej si potgi Kocioa.
Odzwierciedlay one rwnie denia do obalenia dotychczasowej niezmiennej hierarchii spoecznej przez uwzglednienie
interesw stanw najliczniejszej niszej szlachty, mieszczastwa i chopstwa. Podstawowymi postulatami byo: pozbawienie
Kocioa jako instytucji feudalnej jego dominujcej pozycji, przebudowa Kocioa z podporzdkowanej papieowi organizacji

hierarchicznej kleru w organizacj wiadomych wiernych oraz uproszczenie zasad kultu religijnego. Wszystkie te postulaty
odegray rol polityczn zmieniajc ksztat organizacji kocielnej.
Marcin Luter u podstaw teologii Lutra lega augustiaska teza o zej naturze czowieka. Nic nie zdoa zetrze pitna
grzechu pierworodnego, czowiek moe jedynie zda si na ask Pana. Luter przej take rozdzia midzy pastwem
Chrystusa a porzdkiem doczesnym. Prawdziwy Koci mieci si w tej pierwszej sferze: jego gow jest Bg, a
czonkami wszyscy wierzcy. Z kolei pastwo ziemskie nie jest niczym innym, jak sug Boego gniewu wobec zych
ludzi i sprawiedliwym poprzednikiem pieka oraz mierci wiecznej. Koncepcja taka prowadzia do opowiadania si za
nadzwyczaj siln i niekontrolowan przez poddanych wadz monarchy. Zdeprawowana natura czowieka wycza
jakiekolwiek formy demokracji, bowiem lud jest optany przez szatana. Bogu moe suy jedynie monarcha.
Monarcha ma prawo kara, a lud nie ma prawa kwestionowa legalnoci nawet najbardziej tyraskich rzdw. Pastwo
odpowiedzialne za porzdek w wiecie doczesnym wystpowa powinno jako zwierzchnik Kocioa. Prowadzio to do
podporzdkowania pastwu jedynego uznanego Kocioa i do uznania wadcy za najwyszego zwierzchnika
Kocioa.
Jan Kalwin przej od Lutra pesymistyczn wizj czowieka. Prawo Boe zostao przekazane czowiekowi, by
ujawni mu jego marno i brak wolnej woli. Kalwin wierzy w przeznaczenie czowieka przez Boga do zbawienia lub
potpienia. Oznaczao to bezwzgldny rygoryzm moralny dla wybranych, a zarazem pochwa cnt mieszczaskich.
Kalwin rwnie wycza moliwo stawiana oporu przez poddanych, aczkolwiek nie tak kategorycznie jak Luter.
Podstawowym zadaniem pastwa jest utrzymywa honor Boga, czyst i prawdziw religi, co wymaga
podporzdkowania pastwa organizacji kocielnej. Organizacja kocielna powinna by prowadzona w sposb
demokratyczny. W kwestii wadzy wieckiej Kalwin nigdy nie by zwolennikiem monarchii, opowiada si bardziej za
modelem elekcyjnej republiki oligarchicznej. Kalwinowi, jako jednemu z niewielu, byo dane wprowadzi swe teorie
w ycie. wiecki ustrj Genewy opar si na oligarchicznym systemie trzech rad, z ktrych pierwsza (Rada Dwustu)
pochodzia z wyboru, a Rada Dwustu wyaniaa kolejn, a ta Ma Rad. Kalwin jest traktowany jako prekursor
wspczesnego fundamentalizmu religijnego. Termin ten oznacza styl mylenia zakadajcy istnienie fundamentalnych
zasad i opierajcy si bezkrytycznie w konstruowaniu porzdku spoecznego, politycznego i gospodarczego. W
praktyce pki y Kalwin, wszystkie elementy ustroju Genewy byy fikcj.
Hugonoci francuski odam kalwinizmu; prawo oporu wynika z umowy zawartej midzy krlem a ludem, na
podstawie ktrej monarcha sprawuje wadz by to nowoytny zalek koncepcji umowy spoecznej.
Szczeglnie daleko z prawem oporu wystpili radykalni kalwini francuscy, zwani monarchomanami.
Bracia Polscy najbardziej radykalny odam polskiej reformacji, opowiadajcy si za rozdziaek Kocioa od pastwa
i za tolerancj religijn oraz za niwelacj podziaw stanowych, ktra miaa ustpi w drodze upowszechniania wiary
w ich niewaciwo, jak rwnie wyraajc postaw pacyfistyczn.

9. Renesansowa myl utopijna.

Utopia - szczliwa wyspa (opisana przez Tomasza More'a), na ktrej yo egalitarne spoeczestwo, yjce w skromnym
dobrobycie, bez wasnoci prywatnej, gdzie wszyscy pracuj. W Utopii miay by 54 miasta, cakowicie do siebie podobne
(zasada rwnoci). Utopia zostaa przedstawiona jako spoeczno komunistyczna i bardzo demokratyczna, cho znajca te
niewolnictwo.
Wsplne dla wszystkich utopii jest pooenie nacisku na kwestie wasnoci. Ujawnia si w nich niech do traktowania
wasnoci prywatnej jako prawa o charakterze naturalnym. Wsplnym utopiom jest take powszechny obowizek prawny i
przygotowania zawodowego obywateli oraz zlikwidowania podziaw stanowych.

10. Myl polityczna w pastwie Moskiewskim w XVI w.

Pastwo Moskiewskie uznao si za nastpce tradycji Bizancjum, Wzmocniona zostaa tendencja do podporzdkowania
Kocioa pastwu oraz do oparcia ustroju na modelu despocji wschodniej. Hierarchia kocioa prawosawnego gosia
doktryn o boskim pochodzeniu wadzy wielkiego ksicia. Moskwa jest trzecim Rzymem.
Iwan IV Grony umocni wadz cesarsk, wyraa on pogldy o braku ogranicze swej wadzy. Celem reform byo stworzenie
prawdy - idealnego pastwa.

11. Idee stosunkw midzynarodowych.

Realizm i pesymizm Machiavellego Pastwa zachowuj si tak jak jednostki. W obrbie pastwa, z t rnic, e nie
wie ich adne dobro wsplne. Celem polityki zagranicznej jest osignicie przez pastwo siy, bogactwa, chway i
wolnoci od obcego wpywu. Stosunki midzynarodowe to obszar panowania wrogoci, a wojna jest stanem
permanentnym.
Erazm z Rotterdamu za najwysz warto uwaa pokj ( a wojna bya najwikszym zem). Odwoywa si do
mioci, braterstwa, ktre powinno panowa midzy wszystkimi ludmi.
Prawo wojny: Francisco de Victoria, Baltazar de Ayal, Hugo Grocjusz, Allericus Gentilis.
Prawo narodw: Francisco Suarez rd ludzki stanowi jedno polityczno-moraln, w ramach ktrej obowizuje
nakaz wzajemnej mioci i wspczucia. Normy regulujce stosunki midzy pastwami nie mog wynika z rozumu

naturalnego (jedynie z niego).

V. SYSTEMY MYLI NOWOYTNEJ OD XVII DO POCZTKW XIX

1. Cechy myli nowoytnej.

Myl nowoytna bya skupiona na poznaniu wiata doczesnego. Narzdziem poznania by rozum.
Ksztatowanie si statystyki.
Praktycyzm wiat poznawano nie tylko, by wzbogaci wiedz, ale eby mc t wiedz zastosowa w praktyce.
Chodzio o to, by naprowadzi rozwizania racjonalne przy usuniciu irracjonalnych przeszkd.
Ksztatuje si wiara w postp i ewolucj polegajc na staym doskonaleniu si instytucji i gatunkw.
Giambattista Vico uwaa histori za prawidowy proces rozwoju po linii spiralnej, dokonujcy si w trjfazowych
cyklach, waciwych kademu narodowi. Wiara w postp czya si z przekonaniem o co raz wikszym szczciu
ludzi, do czego maj oni naturalne prawo.
Prawo natury rozumiane jako obiektywne, stae w czasie reguy postpowania, ktre ustawodawca winien
deklarowa i dopiero na ich podstawie tworzy prawo.
Konstytucjonalizm, ktrego rozwj czy si z wprowadzeniem ustaw zasadniczych, regulujcych podstawy ustroju
pastwowego.

2. Periodyzacja historii instytucji.

1.
2.
3.
4.

Okres ksztatowania si absolutyzmu monarszego w wikszoci krajw Europy;

Okres szczytowego absolutyzmu;
Okres rewolucji / kryzysu absolutyzmu;
Okres stabilizacji.

3. Periodyzacja dziejw myli.

Rewolucja naukowa (XVII): na rewolucje t skaday si w pierwszej poowie XVII w. nowa teoria ruchu i
wszechwiata Galilevska, opis serca jako mechanizmu pomp hydraulicznych Williama Havreya, postpy w arytmetyce
i algebrze. Hugo Grocjusz sformuowa now teori prawa natury, Thomas Hobbes wystpi z pierwsz nowoytn
teori umowy spoecznej. W drugiej poowie Baruch Spinoza tworzy swoj konstrukcj prawa natury.
Rewolucja przemysowa: wykorzystywanie maszyny parowej do produkcji, a nastpnie transportu.
Owiecenie:
* francuskie najbogatsze, generalnie wyraajce wiar w nieograniczone moliwoci rozumu ludzkiego,
* szkockie (David Hume i Adam Smith), ktre cechowao traktowanie rozumu jako wytworu, nie przyczyny
przemian cywilizacyjnych, a wobec tego i sceptycyzm co do cywilizacyjnej roli rozumu oraz co do
sensownoci projektowania zmian spoecznych z powoaniem na nakazy rozumu,
* niemieckie najbardziej nastawione na formowanie intelektualne i duchowe poprzez system szkolnictwa.
Absolutyzm owiecony szczeglna forma monarchii absolutnej.

4. Filozofia prawa Hugona Grocjusza.

Grocjusz definiowa prawo natury, jako nakaz prawego rozumu, ktry wskazuje, e w kadej czynnoci, zalenie od jej
zgodnoci czy niezgodnoci z rozumn natur czowieka, tkwi moralna ohyda. Prawo natury ma pewno i trwao poddan
prawom matematyki, jest ponadto wartoci autonomiczn.
Zasady prawa natury:
1. powstrzymanie si od tego, co jest wasnoci innych
2. dokonania zwrotu, jeli mamy co cudzego, wraz z zyskiem, ktry osignlimy
3. pacta sunt servanda
4. poniesienie kary za popenione przestpstwo
Matk prawa naturalnego jest sama natura ludzka. Obok prawa naturalnego istniao wg niego prawo cywilne oraz prawo
narodw.
Zasad pacta sunt servanda Grocjusz stosowa do rozwaa nad pastwem. Wtpi w istnienie ustrojw idealnych. O formie
ustrojowej powinien decydowa lud, co stanowi nawizanie do suwerennoci ludu. Lud moe zrzec si tego prawa w caoci
lub w czci, przekazujc sprawowanie wadzy jednostce. Z drugiej jednak strony zasada dotrzymywania umw wie take
monarch, pozbawiajc go moliwoci dziaania poza prawem.
Grocjusz by rwnie twrc koncepcji praw podmiotowych (prawa do czego).

5. Nieograniczona suwerenno wadzy u Thomasa Hobbesa.

Podstaw hobbesowskiej filozofii czowieka byo przekonanie, e czowiekiem rzdz te same prawa, co przyrod.
Reprezentowa stanowisko filozoficzne dce do wyjanienia rzeczywistoci przyczynami naturalnymi (naturalizm). Zdaniem
Hobbesa czowiek ma niezmienn natur, z gruntu z, z ktrej podstawow cech stanowi egoizm.
Pastwo byo, wg Hobbesa, dzieem wycznie ludzkim, a rzdzce nim prawa mona pozna dedukcyjnie. Hobbes rozrni
przedpastwowy stan natury oraz stan pastwowy. W stanie natury egoizm czowieka nie znajdowa zewntrznych
ogranicze, co powodowao, e by to stan wojny ze wszystkimi. ycie czowieka byo samotne, nikt nie by pewny swojego
ycia i ten oglny brak poczucia pokoju i bezpieczestwa spowodowa zawarcie przez ludzi umowy spoecznej.
Spoeczestwo i pastwo nie byy tworami naturalnymi, lecz sztucznymi.
Hobbes twierdzi, e prawo natury rozwin si moe dopiero po przezwycieniu stanu naturalnego, gdy dla samozachowania
ludzie zgodz si rezygnowa z wolnoci, przekadajc pokj nad nieustann walk. Jest to cel umowy spoecznej, ktrej
treci jest rezygnacja z praw naturalnych na rzecz suwerena, ktry uzyskuje pen wadz nad poddanymi.
Skutki prawne umowy spoecznej:
1. poddani nie mog zmieni formy rzdw;
2. wadza zwierzchnia nie moe postrada swej mocy;
3. dziaa suwerena nie moe poddany susznie oskary;
4. cokolwiek uczyni suweren, tego poddany nie moe ukara;
5. suweren decyduje o tym, co jest niezbdne do zachowania pokoju i obrony jego poddanych i decyduje o tym czego
naucza innych;
6. suweren ma uprawnienie do tworzenia regu, na podstawie ktrych kady poddany moe wiedzie, co jest jego
wasnoci;
7. do niego naley te uprawnienie wszelkiego orzekania sdowego i rozstrzygania sporw.
Jest to wic teoria suwerennoci niezbywalnej i nieograniczonej.

6. Umowa spoeczna i liberalizm polityczny Johna Locke'a

Stan natury zosta przedstawiony jako stan doskonaej wolnoci kierowania ludzkim dziaaniem i pomylnoci.
Mimo, i stan natury by okresem szczliwoci, stwarza rwnie niedogodnoci, w szczeglnoci poczucie
niepewnoci wobec braku zewntrznego czynnika, ktry mgby rozstrzygn spory midzy ludmi oraz kara za
naruszenie prawa naturalnego. Konieczne dla zaprowadzenia adu stao si przekazanie prawa karania przestpcw w
rce organw wadzy. Przekazanie to nastpuje w drodze umowy spoecznej.
Zaoeniem umowy spoecznej Locke'a jest historycznie uzasadniony prymat jednostki nad pastwem, pojawiajcym
si w wyniku dobrowolnego porozumienia wolnych jednostek dla dobra ogu. Pastwo nie jest ani wytworem, ani
dzieem Boga. Jest ono tworem cakowicie sztucznym, bazujcym na instynktownych potrzebach czowieka. Natura
daa ludziom wolno, niezaleno i rwno. Umowa nie suy zrzeczeniu si praw, a ich umocnieniu. Wadzy
przekazano tylko jedno uprawnienie, a mianowicie zapewnienie bezpieczestwa przez karanie przestpcw. Pastwo
ma za zadanie przeksztacenie praw naturalnych w prawa pozytywne. Dlatego te moe wydawa ustawy z sankcj
kary mierci.
Umowa u Locke'a zbudowana jest dwuetapowo: najpierw zawierana midzy jednostkami powouje do ycia
spoeczestwo, nastpnie zawarta midzy spoeczestwem a wadz - tworzy pastwo. Locke posugiwa si terminem
spoeczestwo obywatelskie.
Umowa spoeczna bya odwoywalna, obalenie wadzy nie wykonujcej zobowiza wynikajcych z umowy nie
oznacza bynajmniej rozkadu ycia spoecznego. Efektem rozdzielenia instytucji rzdu i spoeczestwa stao si
uznanie pastwa za organ spoeczestwa, ktrego zadanie sprowadza si do ochrony praw naturalnych.

7. Umowa spoeczna i demokratyzm Jana Jakuba Rousseau.

Punktem wyjcia myli Rousseau byo zaoenie, e rozwijajca si cywilizacja i spoeczestwo demoralizuje, z natury
dobrego czowieka, pozbawiajc go cech czystych i naturalnych. Aby zatem pozna czowieka (jego istot), trzeba
zbada czowieka natury, niesparzonego postpem cywilizacyjnym. Rosseau stan natury postrzega jako er szczcia i
spokoju, bezpowrotnie utraconego przez ludzi. Czowiek y indywidualistycznie, skromnie i bezproblemowo, nie
znajc wyszych potrzeb ani namitnoci.
Poprzez Opatrzno, ktra poprzez rne kataklizmy zmusia ludzi do wspdziaania, czowiek wyszed z tej dobrej
natury na rzecz zej.
Rozwj od stanu natury do stanu spoecznego przebiega etapowo: pierwszym przewrotem stao si powstawanie
rodzin, potem ludzie zaczli poprzez namitnoci tworzy cywilizacj i rozumie wymogi ycia spoecznego.
Powstanie pastwa wie si z rozwojem wytwrczoci (czowiek zrozumia, i posiadanie wikszej iloci dbr
powoduje polepszenie standardw ycia uformowanie prawa wasnoci). Zaczy si tworzy podziay midzy
ludmi, co doprowadzi miao do stanu powszechnej wojny. Aby zapobiec tej wojnie utworzono spoeczno
polityczn, w ktrej siy wszystkich obywateli skupione byy w jedn wadz najwysz. Ukad ten jednak okaza si

niezdolny do przetrwania. Zdecydowano odda wadz w rce jednostek pakt poddania si rzdowi. Pakt dokona
podziau na bogatych i biednych, potnych i sabych.
Umowa spoeczna jako idea, wzorzec prawowitej postaci stosunkw politycznych. Jej tre: Kady z nas z oddzielna
oddaje swoj osob i traci sw wadz pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy, my pospou, jako ciao
polityczne, przyjmujemy kadego czonka, jako cz niepodzielnej caoci.
Przede wszystkim rzdzi powinna wola powszechna powszechn wol jest wola wikszoci ludu.
Suwerenny jest tylko lud, a z niezbywalnoci jego suwerennoci wynika niemoliwo przekazania jej ani jednostce,
ani zgromadzeniu.
Idealny ustrj to ani monarchia ani oligarchia (rzdy zgromadze). Lud powinien sprawowa wadz w sposb
demokracji bezporedniej.
Rousseau nie widzia problemu naturalnego ograniczenia zakresu wadzy suwerena, a wic i ograniczenia zakresu
ustawodawstwa, ani te niebezpieczestwa tyranii wikszoci.

Teoria/myl Rousseau mimo e nie jest liberalna, wpyna na ksztat Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela. Staa si przede
wszystkim podstaw ideologii Jakobinw.

8. Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza.

Monteskiusz doszed do wniosku, e formy pastwa s skutkiem dziaania ducha praw (splot relacji midzy normami prawa a
innymi czynnikami prawotwrczymi). Wysnu wniosek, e dla kadego kraju potrzebne jest inne prawo. Gwn jego
dyrektyw by duch umiarkowania, poszukiwanie rozwiza porednich midzy skrajnociami. Monteskiusz twierdzi, e
duch umiarkowania powinien by duchem prawodawczym powcigliwo ustawodawcy. Nie naley uchwala systemw,
ktre by obejmoway caoksztat stosunkw spoecznych, lecz trzeba odwoywa si do zwyczajw i przekona jednostki.
Wydawanie zbyt duej iloci praw jest zbyteczne, a nawet szkodliwe.
Istot pastwa bya wolno obywateli, dobro, ktre pozwala korzysta z innych dbr. Uwaa, e jedyn wyszoci
ludu wolnego nad innym jest bezpieczestwo,w jakim yje kady, i jeden czowiek nie pozbawi go jego mienia lub
jego ycia.
Trzy rodzaje rzdw: republikaski, monarchiczny lub despotyczny. Despocje, jego zdaniem opieray si na strachu,
lekcewac prawo i wychowanie. Monarchia forma, w ktrej rzdzi si na podstawie prawa, a w ktrej zasad jest
honor.
Najlepszym modelem jest monarchia ograniczona na wzr parlamentarno-gabinetowej. Podstawow cech takiej
monarchii jest podzia wadz monarchia ograniczona opiera si na ciaach poredniczcych - tj. na stanach:
szlachcie, duchowiestwie i stanie okrelanym jako skad praw (urzdnicy,sdziowie).

9. Liberalizm integralny Beniamina Constanta.

Constant stworzy klasyczn, liberaln teori wolnci. Jej podstaw byo przeciwstawienie dwch typw wolnoci: waciwej
staroytnym i wlaciwej wspczesnym. Na wolno staroytn skadaa si wolno partycypacyjna (publiczna), ktra czya
si z demokracj bezporedni. Natomiast wolno ludzi wspczesnych to wolno indywidualna, prywatna: wolno od
przymusu i bezprawia oraz wolno do korzystania z wasnoci i dysponowania ni, do swobodnego wyraania opinii. Wolno
publiczna moe ograniczy si do wyboru przedstawicieli.
Wolno indywidualna suy wszystkim. Wolno polityczna moga suy tylko obywatelom majcym odpowiedni stopie
owiecenia i majtek zapewniajcy wolny czas niezbdny dla zdobycia owiaty i susznoci sdu klasyczny liberalizm by
zdecydowanie antydemokratyczny.
Constant opowiada si przeciwko suwerennoci ludu. Podkrela, e suwerenno ludu to groba tyranii wikszoci. Uwaa,
e prawdziwym suwerenem moe by tylko jednostka.
Gwarancjami wolnoci byy dla Constanta: prawo konstytucyjne ograniczajce zakres dziaania pastwa oraz wprowadzajce
zasad podziau wadz zorganizowana opinia publiczna i wolna prasa. W ten sposb klasyczny liberalizm zwiza si cile z
literalnym konstytucjonalizmem oraz parlamentaryzmem.

10. Zasada podziau wadz jako gwarancja liberalizmu politycznego.

Podzia wadz sta si standardowym skadnikiem nowoytnego konstytucjonalizmu i gwarancj prawodawczego

dziaania organw pastwowych. Mwia o tym choby Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela czy Ustawa Rzdowa
z 1791 r.
Twrc teorii podziau wadz by John Locke. Twierdzi on, e to oczywiste, e monarchia absolutna jest nie do
pogodzenia ze spoeczestwem obywatelskim i nie moe by w ogle form obywatelskiego rzdu. Form tak, ktra
realizuje cel umowy spoecznej jest ustrj, w ktrym nie ma suwerena, lecz wystpuj dwie odrbne wadze:
ustawodawcza i wykonawcza. Locke wybra jeszcze trzeci wadz federacyjn, odnoszc si do stosunkw z
innymi pastwami ale raczej jako funkcj, a nie odrbn wadz.
Teori Locke'a zmodyfikowa David Hume, wyrazi on pogld, e kady czowiek jest otrem i nie ma innego celu we
wszystkich swoich dziaaniach, jak interes osobisty i co wicej, w interesach prywatnych ludzie s uczciwsi ni w

sprawach publicznych. Dobra wola wadcw nie moe by zatem gwarancj wolnoci i wasnoci. Gwarancj tak
moe by tylko ustalenie poszczeglnych hamulcw i kontroli konstytucyjnych poprzez umiejtny podzia wadzy
midzy poszczeglne organy pastwowe i poszczeglne stany.
Teoria Monteskiusza: O duchu praw - W kadym pastwie istniej trzy rodzaje wadzy: wadza ustawodawcza,
wadza wykonawcza rzeczy nalecych do prawa narodw i wadza wykonawcza rzeczy nalecych do prawa
cywilnego. Poprzez pierwsz wadca lub prawodawca stanowi prawa na jaki czas lub na zawsze, jak rwnie
zmienia i uchyla prawo ju wydane. Poprzez drug zawiera pokj lub wypowiada wojn, wysya lub przyjmuje
ambasadorw, zapewnia bezpieczestwo, przeciwdziaa najazdom. Poprzez trzeci karze przestpstwa lub sdzi
spory pomidzy poszczeglnymi osobami. Ostatnia wadza jest okrelana jako sdownicza, a druga jako
wykonawcza. Do sprawowania wadzy powoany jest dwuizbowy parlament, zoony z izby arystokratycznej i izby
powoanej przez lud. Podzia wadz jest gwarancj wolnoci jednostki. Skupienie nawet dwch wadz w jednym
tylko rku stwarza niebezpieczestwo tyranii. Dla realizacji ostatniego postulatu Monteskiusz przewidzia istnienie
zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych warunkw. Dla wadzy ustawodawczej wewntrzn blokad stanowi
dwuizbowy parlament. Zwoywanie posiedze obu izb leaoby w gestii monarchy, on rwnie miaby prawo
sprzeciwu wobec ustawy godzcej we wadz wykonawcz. Hamulcem dla monarchy jest brak wyposaenia go w
prawo inicjatywy ustawodawczej. Filozof opowiada si rwnie za odpowiedzialnoci ministrw przed parlamentem.
Hamulcem dla wadzy sdowniczej byaby z jednej strony wadzy ustawodawcza, z drugiej wybieralno sdziw.

Teoria Monteskiusza znalaza swj wydwik w wielu konstytucjach. W konstytucji USA np. wadza sdownicza staa si
faktycznie wadz, nie tylko pozorem. Teorii tej nie przyjmuj ustroje oparte na zasadzie jednolitoci wadzy.

Teoria Beniamina Constanta: wyrni on pi wadz: obok wadzy reprezentacyjnej, wykonawczej i sdowniczej,
wyrnia take wadz municypaln i krlewsk.
* w. municypaln to wadza samorzdowa.
* w. krlewska - wykonawcza, ustawodawcza i sdownicza s jak trzy spryny, ktre powinny wspdziaa,
kiedy krzyuj si, zderzaj i wzajemnie krpuj, potrzebna jest sia, ktra przywrciaby je na waciwe miejsce.
Sia ta nie moe tkwi wewntrz jednej z tych spryn, by nie posuy si ni do zniszczenia pozostaych; trzeba,
by znajdowaa si poza nimi, w pewnym sensie neutralna. Monarchia konstytucyjna posiada ta zalet, e tworzy w
osobie krla, otoczonego ju tradycj, a opatrzonego potg opinii, ktra suy za podstaw jego potdze
politycznej. Krl nie chce, aby jedna z wadz obalaa inn, lecz by wzajemnie si zgadzay.

Wg Constanta, krl w monarchii konstytucyjnej wystpuje jako mediator, sia zewntrzna w stosunku do reszty wadz. Teori t
zastosowano w konstytucji Cesarstwa Brazylii z 1824 r. i konstytucji Krlestwa Portugalii z 1826 r.

11. Narodziny liberalizmu gospodarczego.

Niektrzy gosili postulaty wolnoci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. By to np. ruch fizjokratw wypierali
oni merkantylizm, ktry opiera si na zaoeniu, e bogactwo kraju zaley od zasobw kruszcw szlachetnych, przede
wszystkim zota, ktrymi on dysponuje. Z pocztku zakazywano wywozu kruszcw za granic, potem za kraj mg
powiksza swe zasoby, ale naoono wysokie ca, by nie dopuci do rynku wewntrznego obcych towarw. Polityk
t nazwano bulionizmem (z pocztku), potem za protekcjonizmem celnym.
Fizjokraci twierdzili, ze w ekonomii rzdzi naturalny porzdek oparty na prawie natury. Warunkiem rozwoju
gospodarczego by, ich zdaniem, brak przywilejw i monopoli oraz innych ogranicze naoonych przez pastwo,
wolna konkurencja na rynku wewntrznym jak i zewntrznym, odejcie od fiskalizmu i wprowadzenie podatku
jedynego, obciajcego nowo wytworzon warto. Przedstawiciele: Stanisaw Staszic.
Vincent de Gaurnay uwaany jest za twrc leseferyzmu pastwo powinno pozwoli wszystkim na dowolne
dziaanie, powinno te pozwoli na przemijanie rzeczy i zjawisk. De Gournay wprowadzi te neologizm biurokracja,
rozumiejc go dosownie jako rzdy biur. Jego zdaniem, Francja nie bya ani monarchi, ani demokracj ani
arystokracj. Skrywajc si za autorytetem monarchii, krajem rzdzili paryscy anonimowi urzdnicy, zorganizowani w
biura.
Po fizjokratach, liberalizm gospodarczy by rozwijany przez klasyczn szko ekonomii politycznej (Adam Smith).
Szkoa klasyczna opieraa si na zaoeniu, e rdem bogactwa jest praca ludzka, niezalenie od tego, w jakim
sektorze znalaza ona zastosowanie. Gospodark rzdz obiektywne prawa ekonomiczne. Filozoficznym punktem
wyjcia u Smitha bya idea harmonijnego porzdku naturalnego daru opatrznoci. Spoeczestwo skada si z
jednostek, wobec czego analiza stosunkw spoecznych i ekonomicznych powinna wychodzi od analizy interesw
jednostki. Najlepsz ochron praw jednostki jest wolna konkurencja. Ingerencja pastwa w ycie gospodarcze jest
zatem zawsze zbdne. Wyliczali oni przypadki, w ktrych ich zdaniem, ingerencja pastwa bya podana: organizacja
szkolnictwa, muzew, budowa drg, produkcja zbrojeniowa.

12. Ideologia absolutyzmu owieconego i napoleoskiego autokratyzmu.

Absolutyzm owiecony by form obrony monarchii absolutnej przed zagraajcymi jej radykalnymi ideaami
owiecenia, takimi jak suwerenno ludu czy podzia wadz. Obrona polegaa na przejciu tych owieceniowych hase,
ktre nie zwracay si bezporednio przeciwko absolutyzmowi i daway si wyzyska dla racjonalizacji istniejcego

ustroju.
Teoretykami absolutyzmu owieconego byli: Fryderyk II, Maria Teresa i jej syn Jzef II, Katarzyna II. Wszyscy oni
podkrelali nieograniczono swojej wadzy, wynikajcej z faktu ich szczeglnego owiecenia.
Kameralistyka - bya nauk o sposobach jak najlepszego zapenienia skarbca monarszego - kamery. Jednym ze
rodkw sucych do realizacji tego celu bya odpowiednia organizacja ycia gospodarczego, oparta na zaoeniach
merkantylizmu. By to jeden ze rodkw wykorzystywany przez wyej wypomnianych wadcw.
Nauka policji miaa charakter kompleksowy. Jej punktem wyjcia byo prawo policji prawo, jakie mia suwerenny
monarcha do regulowania wszelkich spraw, gdy tylko wymaga tego interes publiczny. Istotne byo to, e pastwo
powoujc si na interes publiczny mogo ingerowa w sfer ycia jednostek i grup spoecznych pastwo policyjne.
Nauka policji obok kameralistyki bya drugim rodkiem. Przedstawiciele nauki policji uwaali, e pastwo powinno
zapewni obywatelom szczcie i dobrobyt. Zdanie poddanych mniej owieconych ni suweren nie miao adnego
znaczenia. Kameralici i policyci starali si by doradcami i pomocnikami monarchy.
Monarchowie absolutni, prcz popierania kameralistw i policystw, starali si znale wsparcie u filozofw.
Filozofowie tego wsparcia udzielali, goszc, e wierz w dobroczynne zamiary owieconych monarchw. Przykad:
Wolter jego zdaniem, na ducha ludzkiego oddziauj klimaty, religia i rzdzcy czym dwa ostatnie zostaj przy
wpywie ludzkich pogldw. Historia ludzkoci stanowi chaos, sytuacja ta moe jednak zmieni si za spraw potgi
ludzkiego umysu. Oznacza to potrzeb poznania filozofw. W istocie chodzio o doradcw, ktrzy doradziliby
monarsze w przygotowywaniu i przeprowadzaniu reform.
Wolter traktowa absolutyzm owiecony jako rodek prowadzcy do stworzenia spoeczestwa opartego na
buruazyjnych ideaach wasnoci i wolnoci. Ideaem by dla konstytucyjny system angielski. Zakada te
ograniczenie praw politycznych do osb majtnych. Punktem wyjcia miaa by wolna wola owieconego monarchy.
Zgodnie z nauk Woltera filozof, jeeli napotka monarch rokujcego nadziej na podjcie reform, musia mu si
przypodoba poczenie docelowego programu liberalizmu politycznego ze wspprac z monarchi absolutn i
ksztatowaniem absolutyzmu owieconego.
Reforma prawa chodzio o wprowadzenie humanitarnych rozwiza w prawie karnym. Chciano przeksztaci
klasyczny absolutyzm w absolutyzm praworzdny. W modelu tym wszyscy byliby jednakowo poddani tym samym
przepisom prawa. Rnic byoby to, e monarsze przysugiwao prawo dokonania zmian prawa. Koncepcja ta
formalnie zrywaa z pastwem policyjnym.
Napoleon Bonaparte tak ksztatowa przepisy konstytucji, e jego pozycja odpowiadaa w istocie pozycji monarchw
absolutnych. Wg Napoleona wadca powinien czyni to, co chce lud, lecz ich wola powinna mie wyraz nie w ustach
ludzi, a w sercu wadcy. Napoleon zapocztkowa nowy sposb legitymizowania nieograniczonej politycznie wadzy
jednostki. Legitymacj miaa by wola suwerennego ludu, wyraona w akcie przekazania wadzy tej jednostki.

13. Myl polityczna Edmunda Burke'a.

Swj program Burke zawar w rozwaaniach nad rewolucj we Francji i o postpkach w pewnych towarzystwach w Londynie
wobec tego wydarzenia. Wg Burke'a, rewolucja francuska oparta na abstrakcyjnym przekonaniu, i da si cakowicie zburzy
istniejcy porzdek i stworzy nowy, stanowia mier spoeczestwa. Spoeczestwo stanowio zwizek pokole przeszych,
obecnych i przyszych. To spoeczestwo ksztatuje sposb mylenia jednostki. Racjonalna wiedza czowieka jest zawsze
uomna w stosunku do mdroci zawartej w tradycyjnych przesdach i nawykach. Burke wyraa w ten sposb krytyk
racjonalizmu i pochwa irracjonaizmu, o ile opiera si on na skarbcu dowiadcze narodw i wiekw. Dowiadczenie
dowodzi wagi prywatnej wasnoci, niemoliwoci i praktykowania rwnoci, koniecznoci przyznania reprezentantowi
mandatu wolnego, jak te szczeglnej roli religii jako spoiwa spoeczestwa. Dowiadczenie przekonuje te o potrzebie
istnienia partii politycznych, rozumianych przez Burke'a jako ciaa poredniczce.
W rezultacie Burke traktowa histori jako proces organicznego wzrostu, ktry wyklucza wszelkie wiadome przeksztacenie
stosunkw spoecznych. Jego koncepcj obrazowa rozwj drzewa, ktrego nie mona pozbawia korzeni i ktre rozwija si w
naturalny sposb: wypuszcza nowe gazie przy usychaniu niektrych starych.
Kontynuatorzy myli Burke'a:
Louis Gabret Ambroise de Bonald i Joseph de Maistre francuski tradycjonalizm i kontrrewolucjonalizm;
Johan Gottlieb Fichte nacjonalizm niemiecki;
Samuel Taylor Coleridge konserwatyzm angielski.

14. Utylitaryzm Jeremy'ego Benthama i pocztki pozytywizmu prawniczego.

* Stanowisko Benthama wobec natury czowieka:
wszyscy ludzie s z natury podobni, bo formuj swe umysy z tego samego materiau: z wrae i skojarze;
wszyscy d do tego samego: by osign to, w czym ley ich interes;
do natury czowieka naley to, e posiada on rozum, dziki ktremu czowiek jest w stanie osdzi, gdzie znajduje si
jego interes;
natura ludzka nie jest niezmienna.

* Jego zdaniem, rozum nie moe przeciwstawia si zmysom, lecz jest ich wytworem, tak jak ad moralny nie przeciwstawia
si interesowi, lecz jest wyrazem rwnowagi interesw. Koncepcja ta odrzucaa radykalne programy. Zamiast
konserwatywnego kultu tradycyjnych wartoci, proponowaa utylitaryzm. Zgodnie z t koncepcj, postpowanie czowieka jest
moralne wwczas, gdy kierowanie si w nim dobrze pojtym interesem jednostki nie jest w sprzecznoci z interesem ogu.
* Formua Benthama: najwikszym dobrem jest najwiksza ilo przyjemnoci czyli poytku, ale te i szczcia najwikszej iloci ludzi. Ustawodawstwo powinno mniej kara, a bardziej wychowywa odgrywajc rol profilaktyczn.
* Z oglnie utylitarystycznymi pogldami Benthama o kodyfikacji i ustawodawstwie czyo si z jego przekonaniem o tym, e
prawo jest wycznie rozkazem suwerena, wydanym w odpowiedniej formie. Odrzuca tym samym prawo natury o
zapocztkowa nowoczesny pozytywizm prawniczy.
* Bentham opowiada si za demokracj, gosi on zniesienie monarchii oraz jednoizbowego parlamentu.
* Jurysprudencja analityczna Johna Austina gosi, e zadaniem jurysprudencji jest ustalenie podstawowych poj, zasad i
klasyfikacji w systemach prawa obowizujcego, a samo prawo uwaa za rozkaz suwerena poparty sankcj. Prawo to rozumia
bardzo konsekwentnie, prawo midzynarodowe nie byo dla niego prawem, a szczeglnymi reguami moralnoci. Pozytywizm
Aushina nie czy si jednak z przekonaniem, e suweren moe tworzy prawo o dowolnej treci.

15. Filozofia prawa Immanuela Kanta.

Filozofia Kanta przybraa charakter idealizmu transcendentalnego. Wg Kanta teoria poznania bazuje na dwojakiej
funkcji wadz ludzkiego umysu. Pierwsza polega na konstruowaniu poj na podstawie obserwacji zewntrznego
wiata oraz dowiadczenia pozazmysowego, druga na tworzeniu konstrukcji mylowych poza dowiadczeniami
czowieka. Podkrela on czynn rol wiadomoci w procesie poznania.
Dla jego filozofii podstawowe znaczenie miay nakazy moralnego postpowania: imperatywny kategoryczny i
praktyczny. Punktem wyjcia w tym zakresie jest rygoryzm moralny. Moralny jest tylko taki motyw postpowania,
ktry dyktuje absolutnie bezinteresowna dobra wola, a nie narzucony z zewntrz obowizek. Dobro jest nastepstwem
prawa moralnego, nie odwrotnie. Kwintesencj rygoryzmu moralnego jest zdanie: Dwie rzeczy napeniaj serce co
raz to nowym i co raz to wzmagajcym si podziwem i czci w miar tego im czciej, im ustawicznej zajmuje si
nimi rozmylanie: niebo gwiadziste nade mn, prawo moralne we mnie.
Jeeli chodzi o teori wolnoci Kanta, jego zdaniem, w czowieku wspistniej dwie istoty: fizyczna oraz moralna.
Istota fizyczna podlega prawom przyrody, a moralna jest obiektywnie wolna.
Dla Kanta, prawo to zesp powinnoci, zawartych w zewntrznym ustawodawstwie, ktre odwouje si do
przymusu. rdo prawa wywodzi si natomiast z dobrej woli. Istnienie woli implikuje istnienie prawa, ktre moe by
wewntrzne jako prawo moralne i zewntrzne jako prawo stanowione. Jeeli kto dziaa w strachu, dziaa wedug
prawa zewntrznego. Prawo jest powoane po to, by godzi wolno jednej osoby z wolnoci innych (prawo jest
strem wolnoci).

16. Pastwo i prawo w filozofii Hegla.

Podstaw filozoficzn byo przekonanie, e idea wyprzedza wiat, ktry jest wytworem bytu. wiat ulega staemu
rozwojowi. Permanentna rewolucja buty nastpuje wedle obiektywnych praw logiki.
System filozoficzny Hegla skada si z trzech czci: logiki, filozofii przyrody oraz filozofii ducha. Wolno musi by
wolnoci rozumn.
Pastwo stanowi najdoskonalsze z wciele ducha. Jest ono dla Hegla najwyszym szczeblem ustroju spoecznego,
wyszym ni spoeczestwo.
Gdy mowa o spoeczestwie, Hegel wprowadzi termin spoeczestwo obywatelskie. Uwaa on, e jest to sfera
porednia midzy rodzin a pastwem, midzy tym co prywatne a tym co publiczne. Dotyczyo ono sfery stosunkw
spoecznych i gospodarczych, ktre znalazy si poza zakresem bezporedniego zainteresowania pastwa, jak rwnie
instytucji waciwych tej sferze. Hegel oddziela od siebie spoeczestwo obywatelskie od pastwa.
Jak kady z bytw, i pastwo podlega dialektycznej ewolucji. Ludziom wydaje si, e dziaaj w okrelony sposb,
poniewa kieruj si egoistycznymi pobudkami,ulegaj jednak zudzeniu s tylko narzdziami w rkach
niewidzialnego rozumu, ktry wykorzystuje ich do przeprowadzenia swoich zamiarw.
Historia nie jest domen szczcia ani dla jednostek, ani dla narodw. Kady nard pastwo przechodzi sw
modo, dojrzao i wiek starczy i musi umrze. Prawdziwa wolno moe realizowa si tylko w pastwie.
Wolno nie rwna si rwnoci.
Filozofia prawa Hegla wynika z jego filozofii pastwa. Hegel nie oddziela od siebie cile prawa i moralnoci. By
zwolennikiem kodyfikacji prawa. Uwaa, e moralne byo to, co jest zgodne z wol zbiorowoci, co suy pastwu.

17. Nowoytne koncepcje stosunkw midzynarodowych.

Teoria rwnowagi si: zapocztkowa j Francis Bacon. Emerich de Vattel: Skupiona stale uwaga suwerenw czyni z

Europy rodzaj republiki, ktrej czonkowie jednocz si za porednictwem wizw wsplnego interesu utrzymania
porzdku i wolnoci rwnowaga si polega na tym, e adna sia nie jest w stanie absolutnie dominowa albo
narzuca prawa i porzdek prawo narodw.
Wpyw myli Hobbesa: wojna wszystkich przeciwko wszystkim. O ile w ramach pastwa, wobec zawarcia umowy
spoecznej, wojna jako wyraz egoizmu zostaa wyrugowana przez suwerennego wadc, o tyle spoeczno
midzynarodowa pozostaa w stanie naturalnej wojny, nie majc wadzy suwerennej. Stan permanentnego napicia
widma wojny.
Myl Monteskiusza: Europa nie jest niczym innym, jak wielk wsplnot zoon z wielu mniejszych narodw. Jeli
uwaabym, e co jest korzystne dla mego pastwa, ale niekorzystne dla Europy, uwaabym to za zbrodni.
Projekt wiecznego pokoju Kanta: czowiek jako najwysza warto, a wojna to sprzeczno z t wartoci. Wojna
zmienia czowieka w rodek do osignicia innych celw. Prawo w stosunkach midzynarodowych moe zapanowa
dziki utworzeniu zwizku pastw.
Hugo Grocjusz:

VI. KIERUNKI ROZWOJU MYLI POLITYCZNEJ OD XIX w.

1. Etapy rozwoju nowoczesnej myli politycznej.

W dziedzinie gospodarki istotnie znaczenie mia kryzys w 1873 r., ktry po raz pierwszy wybuch prawie
rwnoczenie w caym wiecie, oraz dokonanie si rewolucji przemysowej.
Izdebski, str. 184.

2. Powstanie i rozwj myli socjalistycznej.

I.

Prehistoria myli socjalistycznej: waciwe dla socjalizmu jest cise czenie demokracji politycznej z demokracj
spoeczn oraz uznanie prymatu zbiorowoci nad jednostk (kolektywizm). Prehistoria wspczesnych socjalizmw
jest uwraliwiona na niesprawiedliwo spoeczn; myl utopijna: od staroytnych cynikw, poprzez wczesnych
chrzecijan oraz ruchy heretyckie w redniowieczu, do utopii nowoytnych istot tych utopii byo oderwanie od
realiw. Wskazyway one idealne rozwizania, ktre w prezentowanej postaci wcale nie miay by przedmiotem
realizacji.

II. Socjalizm utopijny: prb pokonania programowej przepaci midzy spoeczn utopi a spoeczn rzeczywistoci
szeroko podj socjalizm, nazwany przez marksistw utopijnym. Wyrnia si dwa kierunki: industrialny i
kolektywistyczny. Kierunek industrialny reprezentowa Claude Henri de Rouvroy. Postulowa on przebudow ustroju
spoecznego usunicie wad, ksztatujcego si ju take na kontynencie europejskim kapitalizmu poprzez racjonaln
organizacj produkcji i stworzenie spoeczestwa industrialnego. W spoeczestwie tym podstawowe znaczenie
miaaby nauka o spoeczestwie, a rzdy i kierownicz produkcj naleaoby przekaza znawcom tej wiedzy. Rzd
polityczny naley zastpi rzdem gospodarczym. Nowe spoeczestwo nie moe by oparte na hamujcej
produktywnoci rwnoci ani na wsplnej wasnoci. Pogldy Saint-Simona przejawiay antyindywidualizm oraz
kolektywizm (przekonanie o wyszoci zbiorowoci nad jednostk) oraz restryktywny stosunek do wasnoci
prywatnej. Pogldy te zapowiaday rwnie daleko posunity interwencjonizm pastwowy.
Przedstawicielami kierunku kolektywistycznego byli Robert Owen oraz Charles Fouvier. Owen postanowi
zrealizowa idea komunistycznego osiedla, w ktrym wystpowayby wsplna wasno. Zaoona na tych zasadach
w Ameryce w 1824 r. Nowa Harmonia po trzech latach zbankrutowaa. Jego inne plany take poniosy klsk. Fourier
wystpowa przeciwko anarchii gospodarki kapitalistycznej. Jego zdaniem anarchia wynikaa z rozproszenia
wasnoci. Fourier chcia zachci do tworzenia zrzesze wytwrcw i spoywcw, pod nazw falang, ktre bazujc na
wsplnej wasnoci, zapewniyby wszystkim zrzeszonym urozmaicon i interesujc prac oraz zaspokojenie
wszystkich potrzeb.
Rwnolegle do socjalizmu utopijnego rozwija si socjalizm chrzecijaski (rozdzia kocioa od pastwa).
III. Pocztki anarchizmu: jego bezporednim prekursorem by Wiliam Godwin a jego ona Mary Wolestonecraft jest
uwaana za pierwsz przedstawicielk feminizmu. Dla anarchistw najwysz wartoci jest wolno oparta na
rwnoci spoecznej, ktr zapewni moe tylko racjonalnie skonstruowany ustrj sprawiedliwoci spoecznej, o ktry
naley walczy wszelkimi rodkami. Jest to ustrj nie potrzebujcy pastwa ani religii (ani Boga, ani pana). Twrc
dziewitnastowiecznego anarchizmu by Pierre Joseph Proudhon. By on przedstawicielem anarchizmu
indywidualistycznego w wersji mutualistycznej. Twierdzi, e wasno to kradzie, jeeli nie uzyskao si jej poprzez
prac, By zwolennikiem ustroju opartego na wiadczeniu wzajemnych usug na podstawie zawieranych umw przez
autonomiczne jednostki. Za gwne rdo za uwaa pienidze. Std jego pomys banku wymiany - wymiany
towarw za porednictwem specjalnej instytucji eliminujcej porednictwo pienidza oraz udzielania robotnikom
bezprocentowego kredytu w rodkach produkcji i przedmiotach powszechnego uytku.
IV. Ksztatowanie si marksizmu: Karol Marks, Fryderyk Engels.
Podstawowym dokumentem by wydany przez Marksa i Engelsa Manifest Komunistyczny - program zwizku

komunistw niemieckich w Londynie. Sformuowane zostay tam podstawowe tezy Marksa i Engelsa: traktowanie
dotychczasowej historii spoeczestwa jako historii walk klasowych i przechodzenia przez kolejne formacje spoecznoekonomiczne, nieuchronno upadku kapitalizmu i zwycistwa komunistycznego ustroju sprawiedliwoci spoecznej w
nastpstwie rewolucyjnej walki robotnikw, konieczno zorganizowania i ideologicznego uzbrojenia robotnikw do
walki o nowy ustrj. [inne sformuowania: Izdebski str. 195]
Twrcy marksizmu powoywali si na wpyw klasycznej filozofii niemieckiej, zwaszcza heglizmu oraz klasycznej
ekonomii politycznej. Widoczny jest te wpyw idei owiecenia, z wiar w prawo natury cznie i w postp. Ich
pogldy stay si podstaw programw masowych partii robotniczych, z reguy noszcych nazw
socjaldemokratycznych.
V.
Myl socjalistyczna w opozycji do marksizmu: Marks toczy ideologiczn walk z przedstawicielem anarchizmu
kolektywistycznego, Michaem Aleksandrowiczem Bakuninem. Bakunin by zwolennikiem najpierw Hegla, potem
Proudhona, nastpnie stworzy swj wasny program, ktrego podstaw bya absolutna wolno jednostki,
antyintelektualizm oraz kolektywna wasno powstaa przez zniesienie prawa dziedziczenie i wasnoci prywatnej w
nastpstwie ywioowej rewolucji spowodowanej przez tajn organizacj spiskow.Konflikt Marksa i Bakunina sta si
podstawowym powodem zaniku I Midzynarodwki (Midzynarodowy Zwizek Robotnikw). Od 1893 r. nie
dopuszczono anarchistw do udziau w pracach II Midzynarodwki, motywujc to ich antyparlamentarnym
nastawieniem i negowaniem potrzeby walki politycznej. Uznano, e anarchici nie s socjalistami, a wynikao to z
chci pozbycia si konkurencji w rozwijajcym si ruchu robotniczym.
socjalizm pastwowy i socjalizm z katedry, pocztkowo programowan podstaw ruchu robotniczego byy
pogldy Ferdynanda Lassallea zakadajcego moliwo pokojowego zmuszenia pastwa do wykonywania jego
naturalnych zada ochrony interesw klasy pracujcej reformizm i oportunizm, socjalizm pastwowy;
socjalizm z katedry pogldy ludzi na og konserwatywnych, ktrych czya niech do idei liberalizmu.
Triumf marksizmu okaza si przejciowy. Podstawowe znaczenie miao tu wystpienie Edwarda Bernsteina z nowym
wykadem socjalizmu, w ktrym podda rewizji podstawowe zaoenia marksizmu (std nazwa rewizjonizm).
Twierdzi, e w nowych warunkach w ktrych robotnicy uzyskaliby prawa polityczne oraz socjalne rewolucja
spoeczna jest zdarzeniem odlegym, a do tego kosztownym. Zdaniem Bernsteina, nie istniaa ani ekonomiczna
konieczno upadku kapitalizmu, ani nieuchronno zapanowania socjalizmu. Zamiast przygotowywa si do
rewolucji, naley, uzyskujc wpyw na parlament, powoli i systematycznie przeprowadza reformy przeksztaca
rzeczywisto spoeczn w kierunku co raz wikszej demokracji politycznej i spoecznej.
Z Bernsteinem wsppracowa przy tworzeniu programu Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, a potem toczy spory
ideowe Karl Kontsky. Socjalizm uwaa za obiektywn konieczno dziejow centryzm.
Socjaldemokracja w znaczeniu dzisiejszym: Socjaldemokracja poczya tradycyjny demokratyzm z licznymi
elementami liberalizmu politycznego oraz elementami liberalizmu gospodarczego, acznie z uszanowaniem prawa
wasnoci (tak dugo, jak nie potrzeba przeprowadzi nacjonalizacji). By to m.in. program Polskiej Partii
Socjalistycznej (cechy polityczne Niepodlegej Rzeczypospolitej Demokratycznej):
1. bezporednie, tajne i powszechne gosowanie;
2. cakowite rwnouprawnienie narodowoci wchodzcych w skad niepodlegej rzeczypospolitej
Demokratycznej, na zasadzie dobrowolnej federacji;
3. rwno wszystkich obywateli kraju bez wzgldu na pe, ras, narodowo;
4. bezpatna procedura sdowa, wybieralno sdziw oraz odpowiedzialno sdowa urzdnikw;
5. zniesienie armii staej;
6. bezpatne, przymusowe, powszechne i cakowite nauczanie;
7. zniesienie wszelkich podatkw od artykuw spoywczych oraz pierwszych potrzeb.
W zakresie ekonomicznym program paryski wymienia prawodawstwo pracy (np. 8 godz. pracy, minimum
pracy robotniczej, rwna paca kobiet i mczyzn przy rwnej pracy) jak rwnie stopniowe uspoecznienie
ziemi, narzdzi produkcji oraz rodkw komunikacji.
W ten sposb socjalici polscy czyli postulaty demokracji politycznej z demokracj spoeczn. Przykadowo, Adam
Prchnik (jeden z przywdcw PPS) gosi, e demokracja jest jedynym ustrojem do ktrego dy moe czowiek
rozumujcy nowoczesnymi kategoriami mylowymi. Uwaa, e demokracja nowoczesna ma wady, wynikaj one z
tego, e demokracja polityczna idzie w parze z demokracj spoeczn.
Socjaldemokraci stworzyli ideologi pastwa dobrobytu.
Niewiele po rewizjonizmie powstaa nowa wersja anarchizmu syndykalizm. Jej twrc by Georges Sorel. Georges
przedstawi w swym programie sposoby wprowadzenia nowego ustroju spoecznego, opartego na syndykaty, tj.
zwizki zawodowe, bdce organami wadzy jednoczenie politycznej, gospodarczej oaz kulturalno-ideologicznej.
Ustrj ten mia by wprowadzony w sposb rewolucyjny, w wyniku strajku generalnego.
Edward Abramowski opracowa swoj wasn wersj kooperatywizmu, rzeczpospolita kooperatywna. Twierdzi, e
rewolucj spoeczn powinna poprzedzi rewolucja moralna, wprowadzajca do kapitalizmu planowanie przez
organizowanie zbytu. Od 1906 r. nie gosi ju potrzeby zniesienia pastwa, lecz wskazywa na konieczno
ograniczenia jego roli wobec podstawowego znaczenia instytucji silnego poczucia i instynktu samopomocy
spoecznej. W postaci wolnych stowarzysze zagarniajcych rozmaite dziedziny gospodarstwa, kultury, ochrony
zdrowia i pracy. Pisa o potrzebie stworzenia nowego pastwa, demokratycznego i wchodzcego w stosunki
wytwarzania bogactw: produkcji i wymiany. Istot prawdziwej demokracji stanowia dla niego wolno twrcza,
ktrej przeciwiestwem bya postawa niewolnika czy poddanego. Demokracja i wolno zaczyna si wtedy, gdy

obywatele sami przeprowadzaj reformy zamiast ich da.

VI. Myl polityczna Lenina: Lenin twrca komunizmu, przywdca bolszewikw. Stara si dostosowa tezy Marksa i
Engelsa do warunkw Rosji. Stworzy teori partii socjaldemokratycznej komunistycznej nowego typu, organizacji
zdyscyplinowanej i monolitycznej, ktrej zadaniem byo najpierw przygotowanie rewolucji, a nastpnie kierowanie
rewolucyjnym aparatem pastwowym. Podstawow zasad bya zasada centralizmu demokratycznego poczenie
jednolitego kierownictwa z deklarowaniem samodzielnoci organw niszych i demokratycznego charakteru aparatu.
Teoria rewolucji: Lenin gosi, e rewolucja powinna wybuchn nie w krajach najbardziej rozwinitych, ale w
najsabszym ogniwie acucha wiatowego imperializmu, tj. w Rosji: cakowite zniszczenie starego aparatu
pastwowego i budowa nowego aparatu, ktry miaby realizowa dyktatur proletariatu. Lenin koncentrowa si na
zagadnieniach wadzy. W 1917 r. przyj w Dekrecie o ziemi konstrukcj socjalizacji, nie nacjonalizacji ziem;
odebran obszarnikom ziemi mona traktowa jako swoje dobro, wyczone z obiegu. W 1918 r. zaprowadzi
komunizm wojenny (oparty na penej centralizacji produkcji i nacjonalizacji przemysu), by w 1921 r. przej do NEPu (ograniczona i stale kontrolowana gospodarka rynkowa).
VII. Marksizm leninizm: wypracowany przez J. Stalina (stalinizm). Stalin uzupeni ideologi o rewolucji i dyktatury
proletariatu tezami o:
1. prymacie polityki nad ekonomia;
2. koniecznoci budowy socjalizmu w jednym kraju, otoczonym wrogami;
3. zaostrzeniu si walki klasowej w miar postpw budowy socjalizmu
Absolutna dominacja pastwa nad spoeczestwem. Pastwo dyktatury proletariatu, nie przestaje by, wg Stalina,
pastwem demokratycznym. Co wicej, jest najbardziej rozwinita na danym etapie rozwoju form demokracji. Rady
s wybrane przez lud, wadza naley do rady, wic te do ludu.
W pastwach, ktre znalazy si po II wojnie wiatowej, w sferze radzieckich wpyww, goszono tez, e ze wzgldu
na swoje tradycje reprezentuj one demokracj ludow (buruazyjna demokracja parlamentarna + drobna i rednia
prywatna inicjatywa w gospodarce).
VIII. Podstawowe kierunki przemian marksizmu postalinowskiego.
Prby destalinizacji oficjalnego marksizmu: Nikita Chruszczow podda krytyce reim stalinowski,
zapowiadajc wprowadzenie rzeczywistej demokracji socjalistycznej, ktra wg niego, czya si z
zastpowaniem instytucji pastwowych przez organizacje spoeczne. Chruszczow powrci rwnie do tezy o
rnorodnoci narodowych drg do socjalizmu. Podejmujc zbrojn interwencj na Wgrzech, Chruszczow
dopuci przemiany w kierunku demokratyzacji. Podobnie chcia jego nastpca Leonid Breniew,
interweniujc w Czechosowacji i wpywajc na decyzj wadz polskich o wprowadzenie stanu wojennego,
w Jugosawii po rnych poszukiwaniach wprowadzono doktryn socjalizmu samorzdowego. Opara si ona
na dwch podstawach marksistowskich: obumierania pastwa i uspoeczniania wasnoci, nadajc im jednak
nowe znacznie. Instytucj przejmujc zadania pastwa, mia by powszechny samorzd. Dziki niemu miao
doj do zniesienia monopolu pastwa.
Eurokomunizm Antonio Gramsli'ego, proponowa nierewolucyjn strategi przemian w kierunku
socjalizmu. Miaa ona polega na tworzeniu zdecentralizowanych instytucji demokratycznych i
pluralistycznych oznaczao to odrzucenie teorii dyktatury proletariatu.

3. Rozwj nowoczesnej myli liberalnej.

I.

Przemiany demokratyczne a liberalizm: Demokratyzacj w USA zapocztkowa Andrew Johnson. Reprezentujc nowe
siy polityczne (drobnych farmerw zachodu, may i redni kapita oraz mieszkacw miast), wymieni aparat
administracji federalnej. W Anglii demokratyzacji prawa domagali si czartyci, ktrzy przedstawili parlamentowi
petycje o wydanie karty ludw (karta zostaa odrzucona, lecz miaa wpyw).
II. Liberalizm sceptyczny Alexisa de Tocquevile: Ameryka wydaa si krajem rwnoci politycznej, majtkowej i
intelektualnej. W takim rodowisku jednostka nie moe si sprzeciwi wadzy, za rzdami wikszoci kry si moe
tyrania urzdnikw. Aby unikn takiego niebezpieczestwa, potrzebna jest masowa edukacja polityczna
spoeczestwo masowe. Dla Tocquiville'a istniaa sprzeczno midzy wolnoci a rwnoci. Wolno stanowi
najwysz warto dla nielicznych, natomiast rwno jest potrzeb powszechn. Twierdzi, ze przyszo naley do
rwnoci i demokracji. Rzeczywist zalet demokracji nie jest sprzyjanie pomylnoci wszystkich, lecz jedynie
suenie dobrobytowi wikszoci pogld zwany liberalizmem sceptycznym.
III. Liberalizm demokratyczny J.S. Milla: W filozofii Mill by zwolennikiem empiryzmu i humanistycznej wersji
utylitaryzmu. Milla zalicza si do liberalnego nurtu, poniewa najwaniejsza bya wolno. Istot wolnoci bya
swoboda myli. Widzia te problem tyranii wikszoci. Problem ten rozpatrywa jednak szerzej: nie tylko ze strony
aparatu pastwowego, ale i tyranii spoecznej. Jego podejcie byo wyrazem pluralizmu i pesymizmu. Niemniej
wyraa przekonanie, ze na odpowiednim stopniu cywilizacji najlepsz form ustroju jest rzd ludowy. Demokracja
jest ustrojem, w ktrym interesy jednej klasy maj takie same gwarancje wzicia pod uwag przez pastwo jak interesy
innej klasy. Mill odchodzi od klasycznego liberalizmu take w kwestii zada pastwa. Uwaa, e wszelkie
hamowanie produkcji jest ze, jak rwnie, e nie moe by wolny kraj, w ktrym znaczna cz gospodarki znajduje
si w rkach pastwa. Gosi te jednak, e: zasada wolnej jednostki nie ma zwizku z doktryn wolnego handlu - i

uwaa za suszne wydawanie ustaw i stworzenie kontrolnego aparatu pastwowego. By zwolennikiem dozowanych
reform spoecznych. J.S. Mill dokona rozdziau midzy produkcj a dystrybucj dbr. Dystrybucja bya, jego zdnaiem,
kwesti wyboru spoecznego.
IV. Henry David Thoreau i nieposuszestwo obywatelskie: Thoreau twierdzi, e caym sercem popiera motto: taki rzd
jest najlepszy, ktry najmniej rzdzi. Thoreau uwaa, e nie powinno si a tak bardzo respektowa prawa, bowiem
to nie czyni ludzi bardziej sprawiedliwych. Twierdzi, e nie po to si urodzi, by by do czego zmuszanym. Std
naturalne prawo do nieposuszestwa obywatelskiego, ktre to prawo musi by przez pastwo uszanowane, a nie
zwalczane si.
V. Liberalizm II po. XIX w. i XX: socjalizm z katedry okaza si przejciowy to liberalizm gospodarczy zapanowa w
krajach wysoko rozwinitych. Liberalizm ten wyraa tradycyjny brak zaufania do pastwa. John Emerich Acton:
Wszelka wadza psuje, wadza absolutna psuje absolutnie. Obok tendencji do ograniczenia zada pastwa,
akcentowano potrzeb siy pastwa we waciwej sferze, jak rwnie wag wspzawodnictwa.
VI. Darwinizm spoeczny Herberta Spencera i liberalizm konserwatywny:
Spencer by przeciwnikiem interwencji pastwa w ycie gospodarcze i spoeczne. Kada interwencja bya
zaborem mienia. W kwestiach gospodarczych i spoecznych powinien zawsze rozstrzyga mechanizm
rynkowy, a nie pomoc pastwa. Skrajny liberalizm Spencera by ujciem darwinizmu spoecznego (nie
uznawa wolnoci za najwysz warto).;
Jego myli wywary istotny wpyw na myl amerykask. Spencer sta si prekursorem konserwatywnego
neoliberalizmu prdu, ktry kwestionuje potrzeb rozwijania funkcji spoecznej pastwa jako najdroszego i
najmniej efektywnego sposobu polepszenia ycia najbiedniejszych, najlepiej dokonujcego si poprzez
wzrostu gospodarczy.;
Spencer wywar te wpyw na Friedricha von Hayek. Wyraa on przekonanie o zdecydowanej wikszoci
spoeczestwa spontanicznego, poddanego dziaaniu samoistnych procesw ksztatowania si gospodarki,
tworzcych porzdek rynkowy, i procesw ewolucyjnego ksztatowania si prawa nad spoeczestwem
zetatyzowanym i zbiurokratyzowanym, ktremu waciwa bya nie tylko centralizacja, ale i totalitaryzm.;
podobne do Hayeka pogldy mia Milton Fridman. Monetaryzm stwierdzenie, i gwnym rdem inflacji
jest nadmierny wzrost poday pienidza, zwizany z nadmiernymi wydatkami budetowymi.;
w dziedzinie ekonomii znaczenie dla uzasadnienia takich pogldw miay tezy Arthura Betz Laffera (wzrost
podatkw tylko do okrelonego stopnia prowadzi do wzrostu wpyww budetowych, bowiem po
przekroczeniu tego stopnia nastpuje spadek wpyww). Krzywa Laffera - istniej dwie stopy podatkowe,
nisza i wysza, przy ktrych wpywy budetowe s jednakowe, jednake w przypadku obnienia tej wyszej
stopy dojdzie do wzrostu wpyww budetowych przez to, e pobudzi si w ten sposb aktywno
gospodarcz i zwikszy si podstawa opodatkowania zarwno przedsibiorstw, jak i ludnoci.;
Robert Nozick wystpowa jako zwolennik pastwa minimalnego, ograniczonego do cile okrelonych
funkcji reglamentacyjno-policyjnych i pozbawionego uprawnienia redystrybucji dochodw.;
Libertarianizm powstaa w USA w latach 70. XX w. skrajna posta liberalizmu, podkreslajca konieczno
maksymalnego ograniczenia pastwa oraz indywidualizmu. Libertarianizm jest przeciwny wszelkiemu
przymusowi.
Wszystkie te pogldy przyczyniy si do przeformuowania roli pastwa w ramach rewolucji konserwatywnej Reagana i
Thatcher. Postulat mniej pastwa,wicej prawa (ograniczenie roli pastwa Izdebski str 216)
VII. Liberalizm a pastwo dobrobytu:
pastwo dobrobytu a reformizm: str. 218
Keynes: Stara si dowie, ze wszelkie ze strony kapitalistycznej gospodarki (bezrobocie, kryzysy) mog by
usunite w ramach kapitalizmu, pod warunkiem przejcia przez pastwo roli gwaranta prawidowego
funkcjonowania gospodarki rynkowej oraz prowadzenia przez pastwo odpowiedniej polityki gospodarczej
regulowany kapitalizm powinien polega na zwikszeniu inwestycji pastwowych oraz pobudzeniu przez
pastwo inwestycji prywatnych, przy czym tzw. lewica keynowska, o orientacji socjaldemokratycznej,
poczya ten program ekonomiczny z programem gruntownych reform socjalnych finansowanych z wysokich
podatkw.
VIII. Liberalizm socjalny:
J.S. Milla naley traktowa jako prekursora liberalizmu socjalnego Izdebski str. 220.

4. Spoeczne nauczanie kocioa rzymskokatolickiego.

I.

Szczeglne cechy kierunku:

spoeczne nauczanie kocioa byo dowodem na porzucenie przez koci tradycji papizmu i przywizania do
feudalnej tradycji i podjcie prby dostosowania si do sytuacji i spoeczestwa przemysowego, a nastpnie
postindustrialnego;
podstawowymi dokumentami programowymi s encykliki papiey;
spoeczne nauczanie kocioa byo poprzedzone dziaalnoci naukow, publicystyczn i praktyczn z jednej

strony tzw. katolikw liberalnych (domagali si wolnoci tworzenia szk katolickich oraz dobroczynnych
stowarzysze), a z drugiej strony tzw. katolikw socjalnych (podkrelali rol zada socjalnych w dziaalnoci
wadzy publicznej);
encykliki s powoywane w szczeglny sposb: dokument charakterystycznego jzyka i sw, zwraca si w
nich uwag na pogldy poprzednikw. Zmiany, jakie si dokonay, w aden sposb nie przekrelaj
kontynuacji. Istotnym elementem kontynuacji jest staa, filozoficzna podstawa omawianych encyklik w
postaci neotomizmu, w kwestiach spoecznych wychodzcego od godnoci osoby ludzkiej co w materii
filozoficznej okrela si jako personalizm. Przedstawiciele personalizmu: Jacques Maritain czy Karol Wojtya;
II. Encykliki Leona XIII:
encyklika Rerum novarum bya wypowiedzi papiea w kwestii robotniczej. Papie przeciwstawi si
zarwno bezbonemu socjalizmowi, jak i materialistycznemu liberalizmowi, utosamionemu z kapitalizmem,
zaproponowa rozwizanie solidarystyczne, godzce interesy klasowe;
wasno prywatna nie jest ani prawem nieograniczonym, ani przeszkod na drodze do zapanowania harmonii
klas. Wasno w Rerum novarum rozumiana jest nie tyle jako prawo, co jako posiadanie okrelonych dbr,
odpowiadajce spoecznej naturze czowieka. Wasno jest naturalnym prawem osoby ludzkiej i podstaw jej
wolnoci, ale zarazem nie jest ona nieograniczona, korzystanie z niej czy si z obowizkami wobec
spoeczestwa;
zadaniom pastwa Leon XIII powici encyklik Graves de communi z 1901 r. Dowodzi, e pastwo moe
ogranicza prawa, waciciela, byle nie narusza istoty prawa, wasnoci. Demokracja chrzecijaska staa si
potem nazw kierunku politycznego.
III. Rozwj Quadragesimo anno Piusa XI :
kolejnym wielkim dokumentem bya encyklika Piusa XI (1931 r.) z okazji czterdziestolecia Rerum
novarum.Nowymi elementami byo skierowanie bezporednio do wiernych: pastwo ma obowizek
przychodzi z pomoc osobom ludzkim, ale tylko wtedy, gdy wyczerpane zostan wszelkie inne moliwoci,
jako e czowiek powinien radzi sobie sam zasada subsydiarnoci;
postulat zastpienia instytucji demokratyczno-liberalnych przez samorzdowe korporacje zawodowe.
IV. Encykliki Jana XXIII
wprowadziy tez o prymacie osoby ludzkiej i jej praw naturalnych nad wszelkimi instytucjami ycia
politycznego;
watek ten jest powielany u Jana Pawa II (kadzie nacisk na konieczno realizacji mioci bliniego w sferze
gospodarki, podkrela te znaczenie pracy i wynikajce z niej wnioski). Oznacza to musiao wiksz
interwencj pastwa w gospodark. Przesanie Jana Pawa II byo humanistyczne (osoba ludzka nigdy nie
moe by traktowana jako rodek do osignicia celw przez innych, lecz zawsze musi by celem). Jan Pawe
II podkrela, e zawsze chodzi o konkretnego czowieka, nie abstrakcyjnego. Inn fundamentaln zasad bya
zasada solidarnoci (czonkowie solidarnoci wzajemnie si szanuj i respektuj).

5. Inne ideologie.

Agraryzm: suy jako instrument obrony rolnikw, dla ktrych nowe warunki stwarzay powane zagroenie (w
warunkach kapitalistycznych). Jako pierwsi walk z tym zagroeniem rozpoczli obszarnicy. Gwnym teoretykiem
by Gustaw Ruhland. Zwizek ruchu z konserwatyzmem by wyrany, chodzio przecie o denie do zachowania
dotychczasowego charakteru rolnictwa i wsi. Agraryzm sta si szybko ideologi klasy chopskiej.
Agraryzm ludowy wychodzi z zaoenia, e wie stanowi odrbny i jednolity kompleks socjalny, cechujcy si
wsplnot interesw ekonomicznych, ale zarazem odmienny od miasta (antymiejsko i antyindustrialistw). Wie
zachowuje i reprezentuje tradycyjne wartoci moralne i jest najmniej skaona miazmatami cywilizacji przemysowej.
Rolnicy powinni odgrywa szczegln rol spoeczn i polityczn wie powinna si samoorganizowa;
Ekologizm: pochodzi od ekologii pod ktem traktowania czowieka jako szczeglnej i nieodcznej czci przyrody.
Istotnym dla ekologii terminem sta si ekosystem. Ekologizm odrzuca antropocentryzm (skupianie si na czowieku i
jego potrzebach). Traktuje on wiat holistycznie (jako cao). Ekologizm postuluje radykaln zmian nastawienia
stosunku ludzkoci do rodowiska naturalnego. Jednym z wyrazw tej zmiany jest wprowadzenie zrwnowaonego
rozwoju. W ekologizmie wyrnia si zwolennikw ekologii pytkiej (rozwizania czce poszanowanie
rodowiska i zapewnienia zaspokajaniu potrzeb ludzi yjcych w krajach wysokorozwinitych) oraz zwolennikw
ekologii gbokiej (poszukujcych cakowicie nowych rozwiza w skali wiatowej) str. 232 ;
antyglobalizm i alterglobalizm: antyglobalici wystpuj przeciwko zwikszaniu roli wiatowej organizacji handlu i
dalszej liberalizacji, przeciwko umacnianiu zakresu ochrony wasnoci intelektualnej, czy te przeciwko narzucaniu
krajom Trzeciego wiata zachodnich standardw pracy. Gdy chodzi o program pozytywny, antyglobalici
opowiadaj si reglamentacj inwestycji ponadnarodowych oraz za utrzymaniem roli pastwa narodowego jako
regulatora stosunkw spoecznych i gospodarczych, za umorzeniem zaduenia krajw Poudnia oraz za
opodatkowaniem transakcji finansowych i wielkich majtkw. str. 235
Trzecia droga Nowej Partii Pracy: zaczo si od objcia kierownictwa na Now Parti Pracy przez Tony'ego Blaira.

Trzeci drog naley czy z wspczesnymi socjaldemokratami. Termin socjaldemokracja zastosowano

oficjalnie w odniesieniu do Partii Pracy, ktra wprowadzaa program Trzeciej drogi. Nastpio to w wyniku zmiany
brzmienia punktu IV Konstytucji Partii Pracy. Stare brzmienie: zapewnienie pracownikom fizycznym lub
umysowym penych owocw ich pracy oraz najbardziej sprawiedliwego rozdziau, jaki jest moliwy w ramach
wsplnej wasnoci rodkw produkcji itp.. Nowe brzmienie: Partia Pracy jest demokratyczn parti socjalistyczn.
Wierzy ona, e wsplnym wysikiem osigniemy wicej, ni osigamy sami.(...) wadza znajduje si w rkach wielu, a
nie nielicznych. Gdzie nasze prawa odzwierciedlaj nasze obowizki.
Anthony Gidden podkrela, e Trzecia droga stanowi prb wyjcia poza tradycyjny socjaldemokratyzm, oparty na
silnej roli pastwa w gospodarce i yciu spoecznym, supremacji pastwa nad spoeczestwem obywatelskim,
kolektywizmie i silnym egalitaryzmie. Jest to nowa droga, ale w obrbie socjaldemokracji jest to odnowa
socjaldemokracji w warunkach jej kryzysu spowodowanego nowymi uwarunkowaniami ekonomiczno-spoecznymi,
w tym globalizacj oraz tryumfem myli neoliberalnej i upadkiem realnego socjalizmu. Nowoczesna
socjaldemokracja neguje wyszo wasnoci publicznej nad prywatn i popiera prywatyzacj, a zatem jest nastawiona
indywidualistycznie, uznaje zasad rwnowagi budetowej i dyscypliny finansw publicznych. Jej program obejmuje
m.in. aktywne spoeczestwo obywatelskie i demokratyzacj pastwa, pastwo inwestycji spoecznych, zabezpieczenia
socjalne. W manifecie Giddena pastwo ma wiosowa, a nie sterowa. Pod manifestem podpisali si wczeni
szefowie rzdw (1999r.) dwch z trzech najwikszych pastw europejskich. Socjalici francuscy okazali si by zbyt
przywizani do idei starej socjaldemokracji.

6. Pastwo prawne.
I.

II.

III.

IV.

V.
VI.

Pocztki konstrukcji pastwa prawnego: termin pastwo prawne pojawi si w Niemczech w kocu XVIII w. i
ugruntowa si w I po. XIX jako liberalne przeciwstawienie pastwa policyjnego. Szczegln rol w ugruntowaniu
odegra Robert von Mohl jego praca Nauka policji zgodnie z zasadami pastwa prawnego. Mohl wskazywa, ze
pastwo prawne moe wystpowa w rnych ustrojach.
Elementy konstrukcji pastwa prawnego
pastwo prawne byo pragmatyczn kodyfikacj programu liberalizmu politycznego, dostosowan do realiw
monarchii konstytucyjnej. W skad konstrukcji weszy trzy postulaty liberaw: konstytucjonalizm, prawa
obywatelskie i wolnoci obywatelskie, odpowiedzialno ministrw przed parlamentem, a ponadto instytucje
jak sdowa kontrola decyzji administracyjnych i samorzd terytorialny. Konstrukcja cile wizaa si z
pozytywizmem prawniczym;
sdowa kontrola decyzji administracyjnych: trwa spr o to, czy sprawy administracyjne mog sdzi sdy
powszechne (Anglia), czy te naley powoa specjalne sdy (Francja).
Pastwo prawne i spoeczne Lorenza von Steina: pastwo przy pomocy swej wadzy musi utrzyma absolutn
rwno prawa w odniesieniu do wszelkich zrnicowa poszczeglnych samookrelonych jednostek, w tym sensie
nazywamy je pastwem prawa. Musi ono popiera gospodarczy i spoeczny postp wszystkich swych obywateli w
tym sensie pastwo spoeczne.
Pastwo spoeczne wg Wacawa Makowskiego: Makowski konsekwentnie rozwija myl Leona Petrazyckiego o
zastpieniu starej demokracji liberalnej, now demokracj solidarystyczn. Ta nowa demokracja miaa, w sensie
politycznym, zastpi liberalne i demokratyczne instytucje, w szczeglnoci miaa wzmocni pozycj wadzy
wykonawczej wzgldem wadzy ustawodawczej. Pastwo, wg Makowskiego, to konieczne i naturalne, na
solidarnoci i zalenoci wzajemnej oparte zespolenie obywatelskie. Jako cel pastwa wskazywa organizacj
wsppracy obywatelskiej dla zaspokojenia potrzeb zbiorowego ycia. Nowe pastwo miao by pastwem
spoecznym [ () pastwo musiao wbrew zasadom, poredniczy jako regulator w konfliktach pomidzy ludmi. ()
pastwo spoeczne jest cigle zmuszane do wtrcania si do ycia spoecznego.].
Dalsze dzieje konstrukcji: po upadku realnego socjalizmu konstrukcja pastwa prawnego staa si powszechnym
standardem demokracji w Europie.
Socjalne pastwo prawne i spoeczna gospodarka rynkowa: konstytucja RFN gosi, e jest to pastwo
demokratyczne i socjalne. W latach 50. XX w. w RFN ugruntowaa si koncepcja spoecznej gospodarki
rynkowej.Jest to gospodarka oparta na mechanizmie rynkowym, w ktrej pastwo stara si jednak korygowa ujemne
skutki dziaania rynku, realizujc okrelon polityk spoeczn.

7. Rasizm, nacjonalizm, autorytaryzm, faszyzm.

Rasizm: rasizm kulturowy opiera si na traktowaniu rasy jako zjawiska ze sfery kultury. Przedstawicielem takiego
zjawiska by Ludwik Gumplowicz. Rasy ujmowa on jako historyczn zbiorowo etniczn. Walka ras bya dla niego
podstawow relacj spoeczn.
Rasizm biologiczny zakada, e rasy s zdeterminowane dziedzicznie co do cech tak somatycznych, jak i
psychicznych, przy czym istniej rasy wysze, powoane do kierowania, i rasy nisze, powoane do suenia wyszym.
Twrc takiej teorii by Joseph Artur Gobineaw. W traktacie Szkice o nierwnoci ras ludzkich stara si dowie, ze
ju w przeszoci nastpi podzia na rasy: biaa, ta, czarna. Tylko rasa biaa bya twrc wysokich form kultury i
polityki.
Twrc teorii rasizmu w Niemczech by Houston Stewart Chamberlain. W jego pracy Podstawy XIX w. cywilizacja
bya syntez wczeniejszych kultur: Grecy stworzyli filozofi i poezj, Rzymianie imperium i prawo, ydzi

judaizm i w rezultacie chrzecijastwo, a Teutonowie jako dusza kultury europejskiej, stworzyli nowoczesn
cywilizacj (na tej podstawie). Teutonowie s miertelnymi wrogami ydw, a ich dalsze powodzenie zaley od
wyniku walki z ydami.
Nacjonalizm: podstaw nacjonalizmu stanowio uznanie wasnego narodu za najwysz warto. Nard rnie
rozumiano: jako zbir obywateli, jako zbir osb poczonych wizi kulturow, czy jako grup o charakterze rasy
biologicznej. Interes jednostki musi ustpi przed interesem narodu. Prymat swoich nad obcymi oraz zbiorowoci
nad jednostk, stanowi te o sprzecznoci nacjonalizmu z podstawowymi zasadami liberalizmu. Nacjonalizm zwalcza
rwnie myl socjalistyczn, ma za to wiele punktw wsplnych z konserwatyzmem. Rzdzi powinna elita narodw
(elitaryzm). Prymat narodu przed pastwem pastwo jest powoane po to, aby broni narodu wewntrz swojego
terytorium (wobec mniejszoci narodowych) i na zewntrz.
Faszyzm: radykalna odmiana nacjonalizmu. Opiera si na bezwzgldnym prymacie narodu (rozumianego w sposb
rasowy). Faszyzm objawia si w: militaryzmie jako podstawy organizacji caoci ycia narodu, opartej na hierarchii,
nominacji i rozkazie oraz na totalitaryzmie, tj. cakowitym podporzdkowaniu pastwu wszelkich przejaww ycia
jednostkowego, kult wodza. Twrc by Benito Mussolini (faszyzm woski) oraz Adolf Hitler (niemiecki nazizm).
Faszyzm by podobny do stalinowskiej wersji socjalizmu.
Autorytaryzm: rzdy jednostki obdarzonej szczeglnym autorytetem. Autorytaryzm jest o wiele starszy ni rasizm,
nacjonalizm czy faszyzm. Za pierwsze jego wydanie uzna mona teori i praktyk rzdw Napoleona I. Autorytaryzm
stanowi rodzaj rozwizania poredniego pomidzy liberaln demokracj a dyktatur jednostki. Jego podstaw by kult
pastwa i silna wadza autorytetu politycznego przy utrzymaniu (cho w ograniczonym zakresie) praw obywatelskich,
parlamentaryzmu i samorzdu terytorialnego. Odrzuca demokratyzm, socjalizm i liberalizm, a take faszyzm.
Autorytaryzm w wersji polskiej odrzuca nacjonalizm, jednak inne wydania ju nie.

8. Populizm.
Populizm jest kierowany do prostego czowieka, nastawiony jest na negacj istniejcego stanu rzeczy.
Przykady:
program Partii Ludowej (USA) wyraajcej interesy farmerw i drobnomieszczastwa, odrzucajcych zagroenie
rozwojem gospodarki kapitalistycznej. Domagali si m.in. nacjonalizacji kolei, linii eglugowych, taniego pienidza,
progresywnego podatku.
Jean Domingo Peron wadza powinna kierowa si instynktem ludu oraz wyraa i zaspokaja jego potrzeby. Peron
powoujc si na najbiedniejszych i przedstawiajc si jako twrca Trzeciej drogi, wykazywa antyamerykanizm
(tzw. peronizm). Przykad populizmu czcego elementy narodowej modernizacji oraz autorytaryzmu.
Populizm moe by bardziej demokratyczny (wykorzystujc na swoj rzecz mechanizmy demokratycznego pastwa
prawnego, a nie eliminowa) czy komerwatywny.
Populizm nie mona traktowa jako odrbnej ideologii politycznej.
Stae elementy populizmu: uznanie za zasad wasnoci prywatnej, solidaryzm spoeczny i denie do redystrybucji poytkw z
wasnoci.

9. Zarzdzanie publiczne str. 252-256

VII KIERUNKI ROZWOJU MYLI PRAWNEJ OD XIX W.

1. Kierunki historycystyczne str. 259-261
2. Pozytywizm prawniczy w XIX i XX w.
I.

Na filozofi pozytywizmu zoyy si poza empiryzmem Johna Stuarta Milla oraz ewolucjonizmem Herberta Spencera,
pogldy Augusta Comte'a. W jego filozofii pozytywizm polega na tym, e filozofia ta zajmowa si miaa
przedmiotami rzeczywistymi, rozwaa tylko tematy poyteczne. Zadaniem nauki jest zbiera fakty i na tej podstawie
tworzy prawa, tj. stae zwizki midzy faktami pozytywizm filozoficzny.
II. Cechy pozytywizmu prawniczego:
rda;
przedstawiciele pozytywizmu prawniczego za przedmiot swych rozwaa uwaali obowizujce przepisy,
zamiast poszukiwa absolutnej prawdy, stali si komentatorami przepisw. Czynili to w celu praktycznym: na
uytek studentw (prawa);
podstawow metod, ktrej uywali, bya metoda formalno-dogmatyczna: badanie prawa obowizujcego bez
aspektw spoecznych, ekonomicznych, politycznych i psychologicznych oraz bez wartociowania. Badanie
nastpowao przy uyciu profesjonalnego zestawu rodkw logiki prawniczej;
III. Rudolf von Ihering wypracowa pojcie jurysprudencji pojciowej oraz teori metody formalno-dogmatycznej. Jej
podstaw stanowio odrnienie trzech szczebli poznania prawniczego: analizy, koncentracji oraz konstrukcji.
Stworzy take podstawy jurysprudencji interesw - prawo jest systemem zabezpieczonych przez przymus

interesw spoecznych, dyktatem zwycizcy albo kompromisem po przeprowadzonej spoecznej walki interesw. O
prawo naley walczy przede wszystkim dlatego, e nie mona cierpie bezprawia.
IV. Georg Jellinek prawo obwieci jako zbir norm, ktre reguluj zewntrzne zachowanie ludzi we wzajemnych
stosunkach, pochodz od uznanego autorytetu zewntrznego oraz posiadaj gwarancj obowizywania, dan przez
czynnik zewntrzny. Prawo, aby obowizywa musi czy si z przekonaniem, ze dane normy istotnie obowizuj
(element typu psychologicznego).
V. Jednym z najbardziej oryginalnych przedstawicieli XX-wiecznego pozytywizmu by Herbert Lionel Hart. Wyrni
pi aspektw pozytywizmu:
uznawania za przedmiot prawoznawstwa prawa pozytywnego, przy badaniu go metod formalnodogmatyczn;
definiowania prawa jako wyrazu woli suwerena;
uznania, i stosowanie prawa polega na dedukcyjnym wysnuwaniu wnioskw z oglnych przepisw i
przesanek politycznych;
pozostawiania zwizku prawa z moralnoci poza definicj prawa;
postulowania posuszestwa prawu, niezalenie od jego treci.
Zauwaa, ze rzadko zdarza si, by autor czy wszytskie te aspekty. Zazwyczaj nie uwzgldnia wszystkich, a jeeli
tak, to czyni to z rn konsekwencj (pozytywizm mikki).

3. Normatywizm.

Podstaw metodologiczn Hansa Kelsena byo rozrnienie rzeczywistoci i powinnoci- i traktowanie prawa jako
zjawiska, ktre naleao do sfery powinnoci. Dla Kelsena oznaczao to oczyszczenie pozytywizmu prawniczego.
Akcentowa on zwizek z pozytywizmem, rozumianym raczej w znaczeniu Comte'a. Kelsen twierdzi, i czysta nauka
prawa jest teori prawa pozytywnego. Jest czysta, poniewa usiuje wyklucza z poznania prawa pozytywnego obce
mu elementy. Czysta nauka prawa stwierdza jedynie sw niekompetencj do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy
dany porzdek prawny jest sprawiedliwy czy nie.
Przez norm prawn rozumia on wypowied o charakterze hipotezy, ktra wyznacza, w jaki sposb adresat powinien
zachowa si w okrelonych okolicznociach oraz jak sankcj naley zastosowa. Kelsen dopuszcza indywidualny
charakter norm pyncych z wyroku sdowego. Zwizek midzy wystpieniem danych okolicznoci a obowizkiem
postpowania jest zwizkiem normatywnym ( jak z norm sankcjonowan i sankcj). Normy nie mog by
rozpatrywane pojedynczo, s one normami prawnymi wtedy, gdy wchodz w skad systemu prawnego
Prawo ujmowane jako dynamiczny system norm. Jest to system hierarchiczny u podstaw s normy indywidualne, a
na szczycie normy podstawowe.
Pastwo byo porzdkiem prawnym. Kelsen by zwolennikiem demokracji parlamentarnej i systemu kontroli
legalnoci dziaania wadz publicznych.

4. Kierunki socjologiczne.
I.

Socjologizm Emila Durkheima: twierdzi, e zjawiska spoeczne s pierwotne w stosunku do zjawisk psychicznych i
stanowi podstaw do tumaczenia tych ostatnich. Wpyw spoeczestwa powinien stanowi podstawowe kryterium
badania takich zjawisk, jak religia, moralno, sztuka. Teoria spoeczestwa Durkheima opieraa si na pojciu
solidarnoci spoecznej: mechanicznej w spoeczestwach pierwotnych, organicznej w spoeczestwach
przemysowych. W spoeczestwach pierwotnych dominuje prawo represyjne, prawo karne. Spoeczestwa
przemysowe opieraj si na prawie kooperacyjnym zmierzajcym nie do ukaranie konkretnych osb, lecz do
przywrcenia stanu zgodnego z norm prawn.
II. Solidaryzm Leona Duguita: bya to wiecka odmiana solidaryzmu. Deguit naucza, e u podstaw ycia spoecznego
ley obiektywna norma spoeczna, ktra nakazuje, ktra nakazuje wszystkim przestrzegania zasad solidarnoci
spoecznej. Norma ta obowizuje bezwzgldnie, aczkolwiek jej konkretna tre jest zmienna. Pastwo nie ma
szczeglnej wadzy nad obywatelami, lecz podlega, jak obywatele, normom majcym uzasadnienie w zasadzie w
zasadzie solidarnoci. Obowizujcym prawem mog by tylko normy umacniajce solidarno spoeczn. Pastwu
pozostaje wiksza swoboda w odniesieniu do przepisw technicznych, ktre nie stanowi zakazw lub nakazw
postpowania, lecz zapewniaj realizacj przepisw normatywnych.
III. Socjologizm a wolne prawo: twrcami kierunku byli Eugen Ehrlich oraz Hermann Kantorowicz. Zakwestionowali
oni czysto pozytywistyczne, formalistyczne podejcie sdw cywilnych do skodyfikowanego prawa, prowadzce do
absurdalnych czasem skutkw. Zamiast martwego prawa, poszukiwali oni innych, poza ustaw, rde faktycznie
funkcjonujcego prawa. Postulowali oparcie orzecznictwa na standardach susznoci. Nie kwestionowali tego, e
podstawow formu na wykadni prawa powinna by interpretacja intra legem (w ramach ustawy), ale zarazem
wskazywali rol interpretacji praeter legem (poza ustaw), jak rwnie dopuszczali contra legem.
Kantorowicz porwnywa wolne prawo do wolnomylicielstwa w sferze religii odrzucania dogmatw, co nie
oznaczao jednak odrzucania zasad.
Ehrlich wprowadzi pojcie prawoznawstwa socjologicznego. Jego zdaniem, obok prawa w powszechnym rozumieniu,
istniao inne prawo w postaci czynnikw spoecznych, wpywajcych na tre prawa i jego stosowanie. Np. ubstwo
(jako motyw niepozywania do sdw wielu potencjalnych poddanych). Ehrlich posugiwa si pojciem ywego

prawa. Okrela je jako wewntrzny porzdek zrzesze ludzi i zauwaa, e ywa norm jest tylko to, co wchodzi w
ycie, a wszystko pozostae to jedynie czysta nauka, norma rozstrzygania, dogmat bd teoria. Przez normy
rozstrzygania Ehrlich rozumia normy, ktrych zadaniem bya ochrona norm pierwszego rzdu (norm organizacyjnych
czy ustrojowych) oraz normowanie stosunkw spornych. Normy pierwszego rzdu byy wypracowane przez
spoeczestwo, a normy drugiego rzdu (prawo administracyjne, karne i procesowe) przez pastwo.
IV. Nurt socjologiczny w nauce prawa karnego: znalaz on wyraz w kryminologii Franza von Lista i u Gabriela Tarde i
Enrico Ferriego. Socjologizm ten skoncentrowa uwag na skutecznych sposobach walki ze zjawiskiem przestpstwa,
w szczeglnoci poprzez zapobieganie, a nie tylko karanie. Dla najbardziej skrajnego przedstawiciela (Ferriego)
gwnym celem prawa karnego bya ochrona spoeczestwa przed przestpc. Wobec tego zakwestionowa on prawne
kryteria przestpczoci, zasad winy i sens kary, przyjmujc zasad zobiektywizowanej odpowiedzialnoci karnej za
przestpstwo jako czyn spoecznie niebezpieczny.
V. Funkcjonalizm amerykaski: za twrc funkcjonalizmu uwaa si Oliver Wendell Holmes. Holmes okreli prawo
jako, nic innego, jak twierdzenia co do tego, kiedy sia publiczna zostanie uyta przez instrument jakim s sdy. Celem
nauki prawa jest osignicie jak najwikszego prawdopodobiestwa tych przewidywa, przy wychodzeniu od punktu
widzenia zego czowieka, ktrego interesuje jedynie to, czy i jakie bdzie orzeczenie sdu w jego sprawie.
VI. Idealizm prawniczy: Nathan Roscoe Pound jego zdaniem ewolucja prawa zmierza do socjalizacji, co wyraa si
m.in. w ograniczaniu praw do odszkodowania z kontraktw i deliktw.
Porzdek prawny to sposb uporzdkowania spoeczestwa zgodnie z jego ideaami stanowicymi porzdek spoeczny
oraz sposb utrzymania tego porzdku. W jego skad wchodz normy, techniki prawne oraz ideay prawne. Zadaniem
prawnika jest inynieria spoeczna tj. identyfikowanie i wypracowanie spoecznych kompromisw, godzcych
rozbiene interesy w celu zapewnienia stabilizacji adu spoecznego. Pogldy Pounda okrelono jako idealizm
prawniczy.
VII.Realizm prawniczy: Karl Nickerson Lleweleyn i Jerome New Frank. Llewellyn definiowa prawo jako to, co wyraaj
funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwoci. Frank zauwaa, jak rne mog by orzeczenia wydane w podobnych
sprawach.

5. Psychologizm.

Leon Petraycki ujmowa prawo jako zjawisko psychiczne. Podda krytyce tradycyjny podzia zjawisk psychicznych
na przeycia poznawcze, uczucia i wol. Poznanie i uczucia okreli jako stany pasywne, a akty woli jako stany
aktywne. Do tych dwch stanw doda akty pasywno-aktywne, w ktrych czowiek przeywa bierne doznania, a
zarazem odczuwa popd do okrelonego dziaania lub zaniechania. Nazwa je emocjami. Prawo i moralno istniej
tylko w wiadomoci ludzkiej, a normy prawne i moralne s projekcj odpowiednich emocji, powszechnych w
danym spoeczestwie. Emocje s bowiem rdem norm etycznych, ktre dziel si na moralne i prawne. Normy
moralne maj charakter imperatywny, odczuwa si obowizek ich spenienia, ale spenienia nie mona da. Normy
prawne s atrybutywno-imperatywne, mona domaga si ich spenienia.
Obowizywanie prawa Petraycki traktowa jako odczucie emocji prawnych, prowadzcych do zachowa waciwych
z punktu widzenia prawa. Emocje prawne mog wiza si z istniejcymi normami prawnymi i stanowi wwczas
prawo pozytywne, funkcjonujce w psychice zbiorowej. Mog nie mie zwizku z normami tworzonymi poza wol
czowieka i stanowi wwczas prawo intuicyjne, tworzone przez kadego czowieka dla siebie i funkcjonujce
wycznie w psychice indywidualnej. Prawo intuicyjne czy si z przeyciem sprawiedliwoci.
Z punktu widzenia polityki prawa wskazane jest, by prawo intuicyjne i prawo pozytywne byy ze sob zgodne.
Teoria pastwa Petrayckiego bya pochodn teorii prawa. Twierdzi on, podobnie jak Ham Kelsen, e tworzy teori
pastwa i prawa. Dla Petrayckiego wadza pastwowa nie jest ani wol ani si, nie jest w ogle czym realnym, ale
projekcj emocjonaln. Pastwo to wyobraenie wadzy, przypisywanie pewnych praw okrelonym osobom osobom
czy instytucjom.
Petraycki nie zrywa z liberaln tradycj podejcia do prawa i pastwa. By zwolennikiem praworzdnoci, stworzenia
takiej struktury pastwa, ktra zapewni obywatelom nietykalno osobist, spokj.

6. Marksistowska koncepcja prawa.

W momencie zwycistwa rewolucji padziernikowej w Rosji marksistowska teoria prawa sprowadzaa si w istocie do
traktowania prawa jako wytworu rozbicia spoeczestwa na antagonistyczne klasy i narzucenia reszcie spoeczestwa woli
klasy wadajcej rodkami produkcji, a w rezultacie jako podniesionego do godnoci ustawy wyrazu woli klasy panujcej,
zagwarantowanego si przymusu pastwowego. Jako zjawisko historyczne, prawo powinno obumrze po zwycistwie
rewolucji, w bezklasowym ustroju sprawiedliwoci spoecznej.

Ksztatowanie si teorii prawa w Rosji Radzieckiej i ZSRR: dawne prawo nie zostao w wyniku rewolucji uchylone od
razu. Tak zwany dekret nr 1 o sdzie, zastpujc dotychczasowe sdy nowymi, stwierdzi, e sdy kieruj si w swoich
postanowieniach i wyrokach ustawami obalonych rzdw tylko wwczas, o ile nie zostay one uchylone przez
rewolucj i nie sprzeciwiaj si rewolucyjnemu sumieniu i rewolucyjnej wiadomoci prawnej. Pod wpywem Lenina,
dodano wyjanienie, e rewolucja uchylia wszystko, co byo sprzeczne z dekretami nowej wadzy oraz programowi
partii bolszewickiej i partii lewicowych socjalistw rewolucjonistw.

* W rewolucyjnej Rosji po roku przyjto inn zasad ogln. W Przewodnich zasadach prawa karnego RFSRR z
1919 r. - sformuowano j w sposb nastpujcy: proletariat, zdobywszy w Rewolucji Padziernikowej wadz,
zama buruazyjny aparat pastwowy () ze wszystkimi jego organami, armi, policj, sdami i kocioem ().
Proletariat nie mg przystosowa buruazyjnych kodeksw z przeytej epoki i musia je odda do archiwum
historii. W dziedzinie wymiaru sprawiedliwoci odrzucenie dawnego prawa nastpio w 1918 r.: przy
rozpatrywaniu wszystkich sprawy sd ludowy stosuje dekrety rzdu robotniczo-chopskiego, a w przypadku braku
odpowiedniego dekretu lub jego niekompletnoci kieruje si socjalistyczn wiadomoci prawn.
Pogldy M.A. Reisnera: od 1907 r. Reisner stara si poczy marksizm z psychologizmem Georga Jellinka, z ktrym
si styka, oraz Petrayckiego, tworzc psychologi spoeczn. Istotnym elementem tej psychologii bya zbiorowa
wiadomo prawna. Reisner posugiwa si te kategori prawdy jako sprawiedliwego adu spoecznego, co
wiadczyo o jego silnym zwizku z tradycj myli ruskiej i rosyjskiej.
Stosunek dziaaczy bolszewickich do prawa: dziaacze bolszewiccy nie wyraali wikszego zainteresowania kwestiami
prawa. ABC komunizmu powicao prawu tylko 6 z 424 stron. Patrzyli na prawo jak na temat tabu nihilizm
prawniczy.
Kodyfikacja prawa radzieckiego: kodyfikacja wyeliminowaa rewolucyjn wiadomo prawn jak rdo prawa, ale
nie wyeliminowaa jednego z jej aspektw w postaci znacznego luzu decyzyjnego: organw pastwowych.
Prawo jako forma stosunkw wymiany towarowej a dogmat obumierania prawa: wg Paszukanisa prawo cywilne
reguluje stosunki wymiany o charakterze rynkowym; tam, gdzie idzie o stosunki w obrbie sektora pastwowego, dla
prawa cywilnego nie ma ju miejsca. Kad co raz wikszy nacisk na zastpowanie prawa przez nowe rozwizania.
Jego zdaniem, naleao przeprowadzi drug rewolucj prawa, oczyci je z przeytkw buruazyjnych,
przygotowa do obumierania, uproci, przygotowa nowe, lakoniczne kodeksy, zmieni prawo karne w polityk
karn, prawo cywilne w regulacj gospodarcz itd.
Stalinowska teoria prawa: bya to koncepcja prawa w peni instrumentalnego wobec skrajnie skoncentrowanej wadzy
politycznej, odrzucajca wszelk tradycj traktowania prawa jako wartoci samej w sobie. Pod hasem walki z
nihilizmem prawnym, fizycznie wyeliminowanie Paszukanisa i niektrych jego zwolennikw. Nie oznaczao to, e
stalinowska koncepcja prawa bya porwnywana z XVIII- wieczn koncepcj absolutyzmu praworzdnego. Ta
ostatnia nie zrywaa z tradycj ujmowania prawa jako osobnej wartoci i nie dopuszczaa te wyjtkw od zasady
zwizania suwerena wydanym przez niego prawem do czasu, dopki nie zmieni on prawa w przepisanym po temu
trybie.
Teoria poststalinowska: Izdebski str. 288.

7. Teorie prawa natury.

Odrodzenia prawa natury czy si z twrczoci Rudolfa Stammlera. Stammler by neokantyst, krytykowa
marksistowsk tez o zdeterminowaniu prawa przez warunki ycia spoeczno-gospodarczego. Twierdzi, e prawo jest
nieodzown form stosunkw w spoeczestwie. Pod wpywem Kanta, odrnia ide susznego prawa i wynikajce z
niej czystepojcia prawne jako oglne formy mylenia podstawowych poj prawnych, rne przejawy
formalnego pojcia prawa i kategorie w znaczeniu kantowskim od materialnej treci prawa. Prawo formalne
warunkuje cao ycia gospodarczego. Forma prawa nie zmienia si, zmienia si natomiast tre prawa. Powstaa w
ten sposb koncepcja prawa natury o zmiennej treci. W tym samym czasie powstaje odmienna koncepcja goszona
przez Leona Petrayckiego.
Drugie odrodzenie prawa natury przypado na lata nastpujce po II wojnie wiatowej. Powstao wiele konstrukcji,
ktre cznie da si zakwalifikowa jako dynamiczne uznajce zmienno prawa podstawowego. cise pojcie teorii
dynamicznych odnosi si do koncepcji, ktre uznaj, e prawo natury zmienia si w sposb, e jego niezmienne normy
s stale na nowo interpretowane przez ludzi yjcych w zmieniajcych si warunkach kulturowych, spoecznych i
gospodarczych.
Szczeglne miejsce w ramach drugiego odrodzenia prawa natury przypada Gustawowi Radbruchowi. Radbruch
pocztkowo by bliski pozytywizmu prawniczego. Przedstawi wwczas teori relatywizmu prawniczego: uwaa, e
midzy celami prawa, zachodzi dialektyczna sprzeczno (cele prawa to: sprawiedliwo, dobro powszechne i
pewno prawa). S one powizane w ten sposb, e na czoo mog wysuwa si rne cele. Poniewa najtrudniej jest
ustali, co jest sprawiedliwe, a najatwiej, co jest pewne, opowiedzie si trzeba za dajcym pewno prawem
pozytywnym. Stawiajc w ten sposb pewno prawa na pierwszym miejscu, twierdzi nawet, e sdzia musi kierowa
si prawem zamiast poczuciem sprawiedliwoci. W latach hitleryzmu zachowa pen samodzielno intelektualn,
kierujc si swoistym rygoryzmem moralnym, przyzna pierwszestwo sprawiedliwoci, jako kryterium odrniania
od siebie prawa obowizujcego i prawa haniebnego - ustawowego bezprawia, ktre nie moe mie mocy
obowizujcej.
Teoria L.L. Fulera: zaproponowa odrnianie formalnego i materialnego prawa natury. Za zasady formalnego prawa
natury uzna: oglno prawa, jego ogaszanie, niedopuszczalno wydawania prawa z moc wsteczn, jasno,
niesprzeczno, niemoliwo wydania prawa domagajcego si niemoliwoci oraz trwao w czasie. Osobno
potraktowa zgodno midzy dziaaniem rzdowym a ustanowionym prawem, czyli praworzdno. Wewntrzna
moralno prawa jest koniecznym warunkiem istnienia porzdku prawa; bez niej prawo nie istnieje i o tyle jest ona
prawem moralnym.
Materialnym prawem natury jest zasada stanowica o celu prawa.

Mikkie prawnicze koncepcje prawa natury: sam Hart moe by uznany za przedstawiciela mikkiego prawa natury
twierdzi, e istnieje pewnie minimum treciowe prawa natury, ktre stanowi cz skadow porzdku prawnego.
Inny charakter miay pogldy Josefa Essera. Zakwestionowa istnienie zasadniczej rnicy midzy rol sdziego w
systemie common law i w systemie pisanego prawa kontynentalnego. Sdzia kontynentalny, pod pozorem wykadni
prawa, take tworzy i ksztatuje prawo. Gdy ustawa nie zawiera wystarczajcego materiau normatywnego do
rozstrzygnicia sprawy, wtedy sdzia powouje si na oglne zasady prawa, ktre wyrastaj z uznanych maksym
prawnych.
Ronald Dworkin odrzuci pozytywizm, bowiem sprowadza on prawo do nakazw i sankcji, a w wydaniu Harta
kwestionuje zwizek midzy prawem a moralnoci. Odrzuci funkcjonalizm, bowiem jego zdaniem rozstrzyganie
spraw przez sdy nie zawsze jest tworzeniem prawa, do tego do woluntarystycznym. Sdziowie zawsze bior pod
uwag dotychczas istniejcy stan prawny, w tym uprzednie rozstrzygnicia sdowe. Skoro prawo ju istnieje, sd go
nie tworzy. Na og sd rozstrzyga sprawy na podstawie regu prawa. W sprawach trudnych reguy nie wystarczaj i
wwczas sdzia musi ucieka si do zasad prawa. Zasad jest norma, ktra ma by przestrzegana dlatego, e tego
domaga si sprawiedliwo. Zasady stanowi nawizanie, za pomoc ktrego sdzia moe w ramach regu prawa
odnale najwaciwsze rozstrzygnicie. Dworkin wierzy, e w kadej sprawie jest tylko jedno takie rozstrzygnicie.

8. Powstanie i rozwj prawa porwnawczego str. 294-298

VIII. POWSTAWOWE KIERUNKI ROZWOJU KONCEPCJI STOSUNKW

MIDZYNARODOWYCH OD XIX w.
str. 299-306