Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t.

10
http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/images/FAG/2013.t.10/art.07.pdf

Gonzalo Munvar

Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I) *

Wprowadzenie
Moritz Schlick napisa swego czasu na temat problemu wolnoci woli, i
[] to naprawd jeden ze skandali w filozofii, e wci na nowo powica si
tej sprawie tak wiele papieru i farby drukarskiej, nie mwic ju o nakadzie
mylenia, ktry mona by przeznaczy na waniejsze problemy []. 1 Konieczno podjcia tego pseudoproblemu bya dla Schlicka szczeglnie przygnbiajca, gdy, jak sdzi, problem ten w ogle uznaje si za autentyczny wycznie z powodu pewnego nieporozumienia, jak (rzekomo) z wyjtkow jasnoci dowid tego ju Dawid Hume.
*
Gonzalo MUNVAR, A Naturalistic Account of Free Will, w: Gonzalo MUNVAR, Evolution
and the Naked Truth: A Darwinian Approach to Philosophy, Avebury Series in Philosophy,
Ashgate Publishing, Aldershot Brookfield USA Singapore Sydney 1998, s. 149-166.
Wczeniej artyku ten zosta opublikowany w czasopimie Dialogos 1998, vol. 33, nm. 72, s. 4362. Za zgod Autora z jzyka angielskiego przeoy: Radosaw PLATO.

(Przyp. tum.) Niniejszy tekst zosta oznaczony jako cz I, poniewa w kolejnym tomie
Filozoficznych Aspektw Genezy planowana jest publikacja przekadu tekstu Gonzalo Munvara,
zatytuowanego Apndice al Captulo 12 i opublikowanego w: Gonzalo MUNVAR, La Evolucion y la Verdad Desnuda: Un enfoque darwinista de la filosofa, traduccin Jos Joaqun Andrade, Jorge Enrique Senior y Boris Salazar, Ediciones Uninorte, Barranquilla, Columbia 2007,
s. 253-278 (ksika ta jest rozszerzon, hiszpaskojzyczn wersj Evolution and the Naked
Truth). Wspomniany Dodatek do rozdziau 12 stanowi dalszy cig niniejszego artykuu, dlatego w przekadzie polskim ukae si pod zmienionym tytuem: Naturalistyczne wyjanienie
wolnej woli (II).
1
Moritz SCHLICK, When is a Man Responsible?, w: Moritz SCHLICK, Problems of Ethics,
trans. David Rynin, Prentice-Hall, Inc., New York 1939, s. 143 [143-158]; przedruk w: Willard
F. ENTEMAN (ed.), The Problem of Free Will. Selected Readings, Charles Scribners Sons, New
York 1967, s. 184 [184-194].

112

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

Musz przyzna, e w duej mierze rozumiem zniecierpliwienie Schlicka.

Niemniej, podobnie jak on, uznaem, e sam musz zabra gos w tej sprawie.
Czciowo dlatego, e nie uznaj za satysfakcjonujce ani rozwizania Humea,
ani jego powtrnego ogoszenia przez Schlicka, a po czci z tego wzgldu, e
jak si wydaje powanie zraa ono do ewolucyjnego naturalizmu, ktrego
broniem gdzie indziej. 2
Problem ten, jak si zazwyczaj uwaa, polega na tym, e jeli determinizm
jest prawdziwy, to nie jestemy odpowiedzialni moralnie, jeeli bowiem determinizm jest prawdziwy, to naprawd nie jestemy istotami wolnymi. Powodem
jest to, e z determinizmu wynika, i wszelkie dziaanie jest przyczynowo uwarunkowane, lecz jeli tak, to nigdy nie moemy postpi inaczej, a jeeli nie moemy postpi w inny sposb, to nie jestemy wolni.
Problem wolnej woli wydaje si szczeglnie dotkliwy dla naturalistycznych
punktw widzenia, poniewa naturalizm traktuje osoby jak swoicie uporzdkowan materi i dlatego ostatecznie jest zgodny z jak form determinizmu.
Z naturalizmu miaoby wic wynika, e wolna wola i co za tym idzie odpowiedzialno moralna to zudzenia. Sdz jednak, e naturalizm dostarcza
najbardziej prawdopodobnego podejcia do rozwizania tego problemu. Celem
tego artykuu bdzie przeto wykazanie, e naturalizm jest zgodny z ide wolnoci woli.
Najpierw wypowiem si na temat pewnych nowych naturalistycznych uj
tego problemu. Mimo e s one nietrafne, oka si przydatne i pouczajce.
W dalszej czci wyka, dlaczego indeterminizm nie moe wyjani wolnoci
dziaania. W czci ostatniej przedstawi za zarys naturalistycznego wyjanienia, w jaki sposb ja determinuje wol, co wedug mnie stanowi klucz do rozwizania omawianego problemu.

2
Por. np. Gonzalo MUNVAR, Evolution and Justification, The Monist 1988, vol. 71, no. 3,
s. 339-357 (przedruk w: MUNVAR, Evolution and the Naked Truth, s. 113-130) oraz Gonzalo
MUNVAR, Radical Knowledge: A Philosophical Inquiry into the Nature and Limits of Science,
Avebury Publishing Company England, Hackett Publishing Company USA, b.m.w. 1981.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

113

Naturalistyczne ujcia problemu

Intrygujcy przykad ujcia naturalistycznego mona znale w Zdumiewajcej hipotezie Francisa Cricka. W ksice tej wyoy on nie tylko wasn teori wolnej woli, lecz take wskaza umiejscowienie narzdu wolnej woli w mzgu. 3 Z perspektywy mojego omwienia wane s dwa aspekty Crickowskiego
podejcia. Pierwszy to jego teoria. Crick mia na celu wyjanienie tego, co filozofowie nazwaliby fenomenologi wolnej woli, to znaczy, dlaczego jawi si
nam, e mamy wolno dziaania. Crick wyszed od rozsdnego zaoenia, i
pewna cz mzgu zajmuje si planowaniem przyszych dziaa, ktre niekoniecznie musz by rzeczywicie wykonywane. 4 Oczywicie moemy by
wiadomi takich planw. Crick przyj dalej moim zdaniem susznie e
rzeczywisty proces opracowywania tych planw (obliczenia) zazwyczaj jest
niedostpny naszej wiadomoci. Jestemy wiadomi tylko decyzji podjtych
przez mzg, czyli samych planw. I wreszcie jestemy wiadomi decyzji, by
dziaa wedle jednego z tych planw (by si na przykad poruszy), ale nie potrafimy odtworzy oblicze, nawet jeli zdajemy sobie spraw z przygotowywania jakiego planu. 5 Wobec tego nawet jeli wewntrzne mechanizmy funkcjonowania mzgu maj charakter cakowicie deterministyczny, ta cecha wiadomoci blokuje nasz bezporedni dostp do nich i dlatego jestemy wiadomi
jedynie decyzji podsunitych przez te mechanizmy. Innymi sowy, nawet jeli
w mzgu zachodz mechanizmy deterministyczne, to nie moemy by ich wiadomi i dlatego mamy dowiadczenie swobodnego dziaania. Co wicej, niektre z tych mechanizmw mog mie charakter deterministyczny, ale chaotyczny (wedug Cricka autork tej idei jest Patricia Churchland), co sprawia, e
rezultaty ich dziaania mog by niemoliwe do przewidzenia.

Por. Francis CRICK, Zdumiewajca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy, prze.
Barbara Chaciska-Abrahamowicz i Micha Abrahamowicz, Na ciekach Nauki, Prszyski
i S-ka, Warszawa 1997, s. 349-354.
4

CRICK, Zdumiewajca hipoteza, s. 350.

CRICK, Zdumiewajca hipoteza, s. 350.

114

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

W ramach wyjanienia Cricka rola wiadomoci zostaa znacznie zredukowana (w stosunku do niezwykej wagi, jak na og przypisuj jej filozofowie).
W przekonaniu Cricka mzg opisany w taki sposb
moe podejmowa prby wyjanienia sobie samemu przyczyn, dla ktrych dokona takiego a nie innego wyboru (na drodze introspekcji). Czasami moe doj do prawidowych wnioskw. Kiedy indziej nie bdzie potrafi odpowiedzie na to pytanie, albo, co
bardziej prawdopodobne, bdzie konfabulowa, poniewa nie posiada wiedzy o przyczynie danej decyzji. 6

Wynik ten jest zgodny z ustaleniami Cricka i innych naukowcw, dotyczcymi zwizku pomidzy wiadomoci a innymi funkcjami mzgu. Wraz z kwestiami, ktre poruszyem gdzie indziej, * prowadzi to do wniosku, e wiadome
rozwaania nie zawsze s niezbdne do podjcia racjonalnej decyzji a tym
bardziej, jak w tym przypadku, do podjcia jakiejkolwiek decyzji, racjonalnej
czy nie. 7
6

CRICK, Zdumiewajca hipoteza, s. 351.

*
(Przyp. tum.) Por. Gonzalo MUNVAR, Towards a Future Epistemology of Science, Explorations in Knowledge 1984, vol. 1, nos. 1-2, s. 1-17 (przedruk w: M UNVAR, Evolution and the
Naked Truth, s. 75-90); Gonzalo MUNVAR Science as Part of Nature, w: Kai HAHLWEG and
Clifford A. HOOKER (eds.), Issues in Evolutionary Epistemology, SUNY Series in Philosophy and
Biology, SUNY Press, Albany, New York 1989, s. 475-487 (przedruk w: M UNVAR, Evolution
and the Naked Truth, s. 99-110).
7
Do stosunkowo niedawna naukowcy najczciej przyznawali tak sam wag refleksji.
Jeszcze w roku 1973 Salvador E. Luria napisa, e Ludzkie zachowanie jest zachowaniem wia domym i ze wzgldu na ten fakt czowiek jest czym wicej ni inne zwierzta (Salvador E. LURIA, Life: The Unfinished Experiment, Charles Scribners Sons, New York 1973, s. 146.) Sam
Darwin sdzi, e zmys moralny bierze si z zastosowania wyszych wadz umysowych do in stynktw spoecznych, a poprzez takie wadze umysowe rozumia pami, przewidywanie oraz
refleksj (por. Michael BRADIE, The Secret Chain: Evolution and Ethics, Suny Series in Philosophy and Biology, SUNY Press, Albany, New York 1994 oraz przyp. 42 w tym artykule). Oczywicie to prawda, e rozwaanie czsto rwna si wiadomemu rozwaaniu, ale nie musi tak by.
Pomylmy o setkach maych, a czasem duych decyzji, ktre podejmujemy w cigu dnia: podczas
prowadzenia samochodu, spacerowania, wchodzenia po schodach, taczenia, malowania lub grania w jak gr. Niektre decyzje mog by wynikiem nawyku, automatycznych podprogramw mzgu, ale w wielu przypadkach musimy podejmowa je sami. Na przykad w sporcie dobre decyzje zale czsto od waciwego i szybkiego odczytywania sytuacji oraz podejmowania
w uamku sekundy decyzji odpowiedniej w danej sytuacji. Na wojnie za takie byskawiczne
wybory musz mie konsekwencje najpowaniejsze. Czym bardzo dziwnym byoby wyrzekanie
si tych decyzji, mwienie, e nie chcemy dziaa w ten sposb albo e nie jestemy za te czyny

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

115

Hipoteza Cricka prowadzi, jak si zdaje, do konkluzji, e wolna wola jest

iluzj. Do tego wniosku wczeniej doszli rwnie inni, lecz niewielu zaproponowao tak przekonujce wyjanienie, w jaki sposb ta iluzja powstaje. Sdz, e
Crickowskie podejcie ma jedn podstawow zalet, ale i jedn fundamentaln
wad. Jego zalet, ktra ma charakter naturalistyczny, jest to, e nakada pewne
empiryczne ograniczenia na nasze pojmowanie wolnej woli. Crick przyj, e
czymkolwiek okazaaby si wolna wola, jest ona zdolnoci mzgu, a tym samym badanie mzgu moe ujawni pewne jej wane wasnoci. Gdy tylko
przyjmiemy to podejcie, zdamy sobie spraw na przykad z moliwoci, e
wolna wola, podobnie jak kada inna zdolno mzgu, moe funkcjonowa wadliwie. Uwiadomimy wic sobie, e niektrzy ludzie mog posiada upoledzony narzd wolnej woli lub nie mie go wcale. Rzeczywicie najwidoczniej s
tacy ludzie, to znaczy ludzie, ktrzy s nie tylko niezdolni do wybierania jakichkolwiek drg dziaania, lecz wrcz tym niezainteresowani. Co wicej, to upoledzenie mona przypisa uszkodzeniu czci mzgu, ktra prawdopodobnie
uczestniczy w procesie planowania (przedniej czci bruzdy obrczy [ac. anterior sulcus cinguli], rejonu zlokalizowanego w okolicach grnej i przedniej partii mzgu, ktry odbiera wiele sygnaw wejciowych z wyszych rejonw
zmysowych i jest pooony w obrbie, lub ssiedztwie, sygnaw z wyszych
poziomw ukadu ruchowego). * Jak zobaczymy niej, hipoteza tego rodzaju
moe pomc w rozwikaniu niektrych zagadek wolnej woli. 8 Niemniej wad
odpowiedzialni, przyjmujc jednoczenie odpowiedzialno wycznie za te dziaania, nad ktrymi zastanawialimy si dugo.
*
8

(Przyp. tum.) CRICK, Zdumiewajca hipoteza, s. 353.

W wyniku tego toku mylenia kwesti wolnej woli bdzie mona rozszerzy na krlestwo
zwierzt dalece poza wiat ludzi (por. Wilsonowsk analiz przypadku pszcz miodnych, ktr
przedstawiam w dalszej czci tekstu), bowiem tak jak w przypadku innych cech, ktre powstay
drog doboru naturalnego, wczywszy inteligencj (przy czym, nawiasem mwic, nie ma wymogu, by na przykad myszy zadaway sobie pytanie, czy s inteligentne), wytyczenie ostrej linii
demarkacyjnej moe by trudne. Podobne podejcie pasowaoby najlepiej do problemu wyonienia si wiadomoci. Pewni filozofowie mog sdzi, e jzyk jest konieczny do wiadomej refleksji, lecz Paul M. Churchland znakomicie wykaza suszno twierdzenia, e poznanie prewerbalne ma pierwszestwo przed werbalnym w wypadku niemal wszystkich kategorii naszego
poznania (Paul M. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, siedlisko duszy. Filozoficzna podr
w gb mzgu, prze. Zbigniew Kara, Fundacja Aletheia, Warszawa 2002, s. 162). Atutem naturalizmu jest umoliwienie przyszych bada porwnawczych nad zwierztami, ktre pozwoliyby
na lepsze zrozumienie procesu podejmowania decyzji przez ludzi dziki zaobserwowaniu, czym

116

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

wyjanienia Cricka jest to, e pozostawia bez odpowiedzi gwny problem filozoficzny. Jeeli nie jestemy panami samych siebie, to jak moemy by odpowiedzialni za swoje dziaania?
Naturalici podjli kilka prb obejcia tego problemu. Omwi niektre
z najwaniejszych. Podejcie do powszechne wrd naukowcw (w przeciwiestwie do zawodowych filozofw) polega na analizowaniu determinizmu
pod wzgldem praktycznym. Przykadowo E.O. Wilson opisuje wiele zdolnoci
poznawczych pszczoy miodnej: posiada pami, zna por dnia, uczy si pooenia oraz jakoci kilku pl kwiatowych, a take reaguje gwatownie i w sposb nieoczekiwany na wyzwania fizyczne. Pszczoa tym samym
zdaje si dziaa w sposb wolny, lecz i tym razem, jeeli zebralibymy ca dostpn
wiedz o fizycznych waciwociach malekich przedmiotw, ukadzie nerwowym
owadw, cechach zachowania si pszcz i historii osobniczej tej wanie pojedynczej
pszczoy i jeeli ponownie posuylibymy si najwysz technik analizy komputerowej, moglibymy przewidzie tor lotu pszczoy z dokadnoci wykraczajc poza granice czystego przypadku. 9

Wniosek jest taki, e dla ludzkich obserwatorw uywajcych takich technik przyszo pszczoy jest do pewnego stopnia zdeterminowana: tak, jak
przedstawia si to umysowi pszczoy, cakowicie odcitej od tego rodzaju
ludzkiej wiedzy, ma ona woln wol. 10
Co si tyczy istot ludzkich, jestemy tak nieporwnanie bardziej skomplikowani ni pszczoy, e
szczegowo przewidzie zachowanie si osobnika ludzkiego w najbliszej przyszoci
mona by jedynie dziki technikom przekraczajcym granice naszej dzisiejszej wyobrani, a ich stworzenie wykraczaoby zapewne poza moliwoci dajcej si pomyle inteligencji. Pod uwag naleaoby wzi setki lub tysice zmiennych, a najmniej-

rni si on od procesu podejmowania decyzji przez zwierzta.

9
Edward O. WILSON, O naturze ludzkiej, prze. Barbara Szacka, Biblioteka Myli Wspczesnej, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988, s. 106.
10

WILSON, O naturze ludzkiej, s. 107.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

117

sza niedokadno w wypadku ktrejkolwiek z nich mogaby atwo ulec wyolbrzymieniu i zmieni obraz dziaania caego umysu czy jego czci. 11

Wilson proponuje take odpowiednik Heisenbergowskiej zasady nieoznaczonoci. Zgodnie z zasad Wilsona obserwacje ludzkiego zachowania zmieniaj to zachowanie. Podejrzewam, e naraa si on na bd analogiczny jak przy
twierdzeniu, e nigdy nie bdziemy w stanie odkry istoty ycia, poniewa badajc j, wywoujemy w niej zmian. W kadym razie wszystkie te powody prowadz Wilsona do przyjcia, e aden ukad nerwowy nie moe zgromadzi wystarczajcej wiedzy o umyle, aby pozna wasn przyszo, zapanowa nad
losem i w tym sensie wyeliminowa woln wol. 12 W konsekwencji ty i ja jestemy wolni i odpowiedzialni w tym fundamentalnym sensie, e szczegowe
losy pojedynczych osobnikw nie mog by [] przewidziane czy to przez nich
samych, czy przez innych ludzi. 13
Oczywicie nie jest to rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e nie moemy
przewidzie oglnych tendencji w zachowaniu lub co rzeczywicie jaka konkretna osoba prawdopodobnie uczyni. Przedmiotem zainteresowania Wilsona
jest zdolno przewidywania przekraczajca moliwo ustalenia prawidowoci
statystycznych. Na korzy naukowego aspektu analizy Wilsona przemawia
dwadziecia kolejnych lat wielkich sukcesw neuronauk. Jak wyjania Paul
Churchland, mzg jest ukadem nieliniowym, to znaczy ukadem, ktry
odznacza si tym, e w pewnych okolicznociach najmniejsze rnice zaistniae w jego
teraniejszym stanie mog szybko ulec spotgowaniu i przerodzi si w olbrzymie rnice w jego stanie w najbliszej przyszoci. A poniewa nigdy nie moemy mie nieskoczenie dokadnych informacji o biecym stanie jakiegokolwiek ukadu fizycznego, tym bardziej tak skomplikowanego jak ludzki mzg, jestemy skazani na to, e bdziemy mieli zawsze ograniczone moliwoci przewidywania przyszych zachowa
tego ukadu, nawet jeli istniej jakie nienaruszalne prawa rzdzce tymi zachowaniami i nawet jeli te prawa dobrze poznamy. 14

11

WILSON, O naturze ludzkiej, s. 107.

12

WILSON, O naturze ludzkiej, s. 107.

13

WILSON, O naturze ludzkiej, s. 111.

14

CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s. 128-129.

118

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

Przeprowadzona przez Wilsona analiza praktyczna zrwnuje zatem determinizm z przewidywalnoci oraz ukazuje, w jaki sposb doskonaa przewidywalno jest niemoliwa do osignicia w praktyce. Pierwsza cz jego analizy nie
jest bynajmniej niedorzeczna. Jedn z najstarszych odmian Problemw Wolnej
Woli jest wanie ta dotyczca predestynacji: jeli Bg ju wie, jakiego dokonamy wyboru, to w jakim sensie moemy mwi, e jestemy wolni? Podobna
metafizyka wolnej woli mogaby by zgodna z pogldami tych filozofw, ktrzy wzili sobie do serca pogld Einsteina, e czas jest zudzeniem. W oglnej
teorii wzgldnoci wszystkie zdarzenia opisywane s przez cztery wsprzdne,
a czas jest jedn z nich. Czas staje si obiektywn wsprzdn niezalenie od
tego, czy na poziomie fenomenologicznym opisujemy przeszo, teraniejszo, czy przyszo. Moemy przez to powiedzie, e czas jest ju ustanowiony: nie moe by nic poza tym, co jest. Jeli chodzi o nas, to nasze przysze
dziaania s tak samo obiektywne jak dziaania przesze. Nie moemy zrobi nic
innego ni jest nam przeznaczone, tak samo jak nie jestemy w stanie zmieni
tego, co ju zrobilimy. Podejrzewam, e fizyka kwantowa doprowadzia do
upadku tego ujcia czasu (tak jak samego determinizmu, o czym pisz niej), ale
tak czy owak jest oczywiste, e istnieje jaki zwizek pomidzy determinizmem
a przewidywalnoci. Na przykad Wittgenstein twierdzi, e z wolnoci wynika
niewiedza na temat tego, co zrobimy (to znaczy przed zastanowieniem si nad
tym). 15
Niemniej determinizm i przewidywalno nie s tym samym. Jak wskazuje
Churchland w dalszej czci fragmentu cytowanego powyej: ukady takie s
cile deterministyczne w tym sensie, e s rzdzone prawami fizyki i chemii,
ale jednoczenie ich zachowania nie jest w stanie przewidzie poza statystycznymi prawidowociami aden ukad poznawczy nalecy do tego samego wiata fizycznego. 16 Problem wolnoci woli dotyczy determinizmu, nie
przewidywania. Jak zauway William James, powodem jest to, e wolno wymaga alternatywnych moliwoci, lecz z perspektywy determinizmu moliwe
jest wycznie to, co si zdarza. Ale wwczas [] jaki sens miaoby potpia15

Por. omwienie Paula Horwicha w: Paul HORWICH, Asymmetries in Time: Problems in the
Philosophy of Science, A Bradford Book, MIT Press, Cambridge Massachusetts, London
England 1987, s. 204.
16

CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s.129 [wyrnienia dodane].

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

119

nie siebie za obranie zej drogi, jeli nie wiadomo [], e dobra droga jest
rwnie dla nas otwart? 17 Wanie z tego powodu propozycji Wilsona nie
mona ostatecznie uzna za trafn. W ramach jego praktycznej koncepcji wolnoci woli nasze dziaania mimo wszystko s zdeterminowane, niezalenie od
tego, czy moemy je przewidywa, czy te nie, a wic gdy obieramy z drog,
to w rzeczywistoci waciwa droga postpowania nie stoi dla nas otworem.
S tacy, ktrzy najchtniej umyliby rce od caego tego problemu i zadowolili si pewnym rodzajem praktycznej wolnoci. Na przykad Churchland
upiera si, e zoono mzgu (ktrej skutkiem jest nieprzewidywalno) zapewnia nam zdolno do autentycznie spontanicznego dziaania, do zachowywania si na nieskoczon rnorodno sposobw, i zdolno ta jest bardzo
wana, aczkolwiek:
Byoby nierozsdnie myli tego rodzaju (autentyczn) nieprzewidywalno z tak, ktra jak chciaoby wielu filozofw i teologw byaby konsekwencj wolnej woli.
Termin ten zazwyczaj rozumie si jako pewn ludzk zdolno wykraczajc poza
ustalony porzdek przyczynowy, podczas gdy przedstawiony tutaj dynamiczny obraz
procesw ukazuje, e tkwimy niezachwianie w wiecie rzdzonym przyczynowoci. 18

Jakkolwiek sensownie brzmiayby niniejsze uwagi, z filozoficznego punktu

widzenia byoby bardziej pokrzepiajce, gdybymy dysponowali jakim towarzyszcym im wyjanieniem odpowiedzialnoci moralnej albo gdybymy mogli
podway zwizek pomidzy determinizmem a amnesti moraln. W nastpnych dwch czciach skoncentruj si na tej drugiej moliwoci.

Indeterminizm a wolna wola

Na pierwszy rzut oka adne odkrycie nie wydaje si waniejsze dla obecnie
dyskutowanej kwestii ni odkrycie, e determinizm jest faszywy. Musimy za17
William JAMES, Dylemat determinizmu, w: William JAMES, Pragmatyzm z doczeniem
wykadu Dylemat determinizmu tego autora oraz szkicw W. James i Pragmatyzm
tumacza, prze. Wadysaw M. Kozowski, Ksigarnia E. Wende i S-ka, Warszawa 1911, s. 199
[171-207].
18

CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s.129.

120

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

tem zrozumie, dlaczego nadzwyczajny sukces fizyki kwantowej nie rozstrzygn sprawy. Fizyka kwantowa, przynajmniej w jej ortodoksyjnej interpretacji,
mwi nam, e na najbardziej fundamentalnym poziomie przyroda ma charakter
probabilistyczny, nie z powodu niewiedzy (jak kae uzna tradycyjna interpretacja prawdopodobiestwa w naukach przyrodniczych), ale ze wzgldu na podstawow wasno fizyki. Nie jest to rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e we
Wszechwiecie nie ma adnych procesw lub praw deterministycznych. Oznacza to raczej zaprzeczenie, i wszystkie zjawiska s zdeterminowane. Wynik ten
budzi nadziej, e umys nie jest cakowicie zdeterminowany i e by moe
mimo wszystko jest miejsce dla wolnej woli. Jak jednak przekonamy si w niniejszej czci, nadzieja ta jest ponna.
Zasadniczo indeterminizm kwantowy wprowadza si do tego sporu na dwa
gwne sposoby. Pierwszy polega na tym, e istnieje (niematerialny) umys, ktry jako oddziauje z mzgiem na poziomie kwantowym. W tym sensie fizyka
kwantowa moe wspiera dualizm metafizyczny (lub dualizm substancji), to jest
pogld, e umys i materia nale do odrbnych rzeczywistoci lub wymiarw. Przypuszczam, e to mia na myli Churchland, * gdy szyderczo wypowiada si o ludzkiej zdolnoci, ktra mogaby przekracza porzdek przyczynowy. Dualizm ten moe przybra trzy formy. Wedug pierwszej umys oraz jego
fizyczny korelat (czy to mzg, czy cay orodkowy ukad nerwowy) istniej
w rwnolegych wymiarach: cokolwiek dzieje si w umyle, ma to swj odpowiednik w mzgu. W ramach drugiej umys jest epifenomenem mzgu, czym
*
(Przyp. tum.) Tre oryginau jest w tym miejscu nastpujca: [] this is what Churchland had in mind (no pun intended). W nawiasie, opuszczonym w polskim przekadzie, Munvar
wskazuje na niezamierzon gr sw, ktra polega na tym, e Churchland, przyjwszy stanowisko
materialistyczne, stanowczo atakuje wszelkie koncepcje niematerialnego umysu. Wedle Churchlanda nie istnieje aden umys, a pojcie to naley wyeliminowa z jzyka nauki. Dwuznaczno zwizana jest tutaj z angielskim zwrotem to have something in mind, ktry mona odczyta zarwno jako mie co w umyle (w tym kontekcie brzmi to zabawnie, skoro Churchland
odrzuca istnienie umysu), jak te jako mie co na myli. W jzyku polskim nie mona jednak
poprawnie powiedzie to mia w umyle Churchland, dlatego naleao zastosowa przekad to
mia na myli Churchland, ktry eliminuje wspomnian dwuznaczno angielskiej wersji tekstu.

Z materialistycznym podejciem Churchlanda do tej sprawy mona zapozna si w jzyku

polskim: Paul M. CHURCHLAND, Problem umysu i ciaa, prze. Tadeusz Baszniak, w: Bohdan
CHWEDECZUK (red.), Filozofia umysu, Fragmenty Filozofii Analitycznej, t. 2, Fundacja Aletheia,
Spacja, Warszawa 1995, s. 47-57; CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, zw. s. 207-249.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

121

podobnym do niewinnej powiaty nad porzdkiem przyczynowym. Zgodnie

z trzeci, preferowan przez Kartezjusza, midzy umysem a mzgiem zachodzi
wzajemne oddziaywanie, to znaczy umys interferuje z porzdkiem przyczynowym.
Biorc pod uwag niedawny wielki sukces neuronauk w zrozumieniu umysu, pierwsze dwie formy dualizmu maj niewielk moc wyjaniajc, a take
wydaj si zupenie ad hoc. W kadym razie ani epifenomenalizm, ani paralelizm nie mog pomc w rozwizaniu problemu wolnej woli. Epifenomenalizm
zaley cakowicie od przyczynowego (lub nieprzyczynowego) uporzdkowania
mzgu, a zatem nie ma ani pozytywnego, ani negatywnego wpywu na zagadnienie wolnoci. Co si tyczy paralelizmu, jeli podnios rk przypuszczalnie
z wasnej woli, ale moje dziaanie okazuje si zdeterminowane, to jego odpowiednik w wymiarze umysowym take bdzie zdeterminowany. Doskonaa
synchronizacja wymiaru umysowego i fizycznego sprawiaby, e okolicznoci
determinujce procesy w moim mzgu (albo ich odpowiedniki w sferze umysu)
determinuj rwnie odpowiadajce im procesy umysowe. Pozostaje trzecia
moliwo: interakcjonizm, czyli pogld obarczony ju koniecznoci przezwycienia wielkiej liczby powanych problemw, spord ktrych najwikszym
jest naruszenie praw przyrody (na przykad zasady zachowania energii). Niemniej zgodnie z t ide zjawiska kwantowe mogyby przyj tutaj z pomoc, poniewa by moe na poziomie przedmiotw niezwykle maych umys mgby
kierowa tymi skdind niezdeterminowanymi zdarzeniami. Gdy tylko umys
wykona swoj mikrorobot, mzg wzmocni zdarzenia kwantowe i doprowadzi
do dziaania. Chocia zdaj sobie spraw, e umys i fizyka kwantowa wci pozostaj bardzo tajemnicze, to nie podzielam nadziei, e tym samym musz by
ze sob powizane. Dopatrujc si takiego zwizku, gwacimy bowiem wanie
te warunki, na mocy ktrych fizyka kwantowa stanowi paradygmat indeterminizmu. Jeli zdarzenia mentalne determinuj zdarzenia kwantowe i jeli te ostatnie
nie s ju fundamentalnie probabilistyczne, to fizyka kwantowa jest faszywa
i nie pomaga rozwiza problemu wolnej woli. 19

19
Inna moliwo polegaaby na tym, e niefizyczny umys w jaki sposb dokonuje redukcji paczki falowej. Zawsze miaem trudnoci ze zrozumieniem tego rodzaju sugestii.

122

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

Nawiasem mwic, niniejsze rozwaania pokazuj, e zwyke wyrzeczenie

si naturalizmu i obranie w zamian wyszej, duchowej drogi nie przybliy nas
do rozstrzygnicia problemu wolnej woli.
Bardziej naturalistyczne podejcie polega na argumentowaniu, e procesy
mzgowe maj swe rdo w zdarzeniach kwantowych (ktre zostay wzmocnione) i e z tego powodu ostatecznie mzg jest indeterministyczny. Niestety,
z t sugesti wi si powane problemy. Jeden z nich sprowadza si do tego,
e akceptacja tej sugestii zmusiaby nas do przyjcia take pogldu, i zgoa nie
istniej adne procesy deterministyczne. Mona bowiem powiedzie, e wszystkie procesy fizyczne wywodz si ze zdarze kwantowych (na przykad gdy
kula bilardowa uderza w inn, najpierw zetkn si ze sob pola elektromagnetyczne ich elektronw orbitalnych). Teoria kwantowa rzeczywicie okrela klasyczn granic, do ktrej d statystyczne wasnoci kwantowe, co oznacza, e
poza mikrofizyk przyroda w dalszym cigu jest deterministyczna. Inny problem, ktrego nie bd tutaj omawia, polega na tym, e jeli wemiemy pod
uwag nie tylko fizyk, lecz take neurobiologi, to okae si, e rzeczywicie
wysunite sugestie maj powane mankamenty naukowe (dobitnie wykazali to
Rick Grush i Patiricia Churchland, dokonujc miadcej krytyki podjtej przez
Rogera Penrosea prby poczenia fizyki kwantowej i koncepcji dziaania mzgu poprzez odwoanie si do mikrotubul neuronalnych). 20
Ilya Prigogine argumentowa, e ukady zoone, zwaszcza te, ktre s dalekie od stanu rwnowagi, mog by indeterministyczne. Jak twierdzi, nawet
czsteczki rzeczywistego (niewyidealizowanego) gazu reaguj na nielokalne
i atemporalne rezonanse, przynajmniej z powodu cigych zderze midzy nimi,
co oznacza, e ruchy czsteczek gazu zale od waciwoci ukadu. 21 Nie jest
to, jak sdz, prosta emergentna waciwo ukadu (to jest taka, ktra nie moe
by okrelona na podstawie znajomoci waciwoci jego czci skadowych),
lecz przypadek mocniejszy, w ktrym na waciwoci skadowych wpywaj

20
Por. Rick GRUSH and Patricia S. CHURCHLAND, Gaps in Penroses Toilings, Journal of
Consciousness Studies 1995, vol. 2, no. 1, s. 10-29.
21

Por. Ilya PRIGOGINE, Kres pewnoci. Czas, chaos i prawa natury, prze. Iwona Nowoszewska i Piotr Szwajcer, Nauka u progu trzeciego tysiclecia, t. 18, Wydawnictwa W.A.B. i CiS,
Warszawa 2000.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

123

wasnoci tego ukadu. Jestem przekonany, e zaproponowana przez Prigoginea interpretacja ukadu czsteczek gazu jest otwarta na dyskusje. Jednak
istotne jest to, czy mzg przejawia t siln wasno emergencji, a wedug mnie
przejawia. Istotnie, jak zobaczymy poniej, to wanie mzg stanowi janiejszy
przykad silnej emergencji. Prigogine utrzymywa, e przynajmniej w ukadach
dalekich od stanu rwnowagi moemy przewidywa w zasadzie jedynie wasnoci statystyczne, a tym samym prawdopodobiestwa staj si fundamentaln
wasnoci przyrody. Podejrzewam, e opracowujc t koncepcj indeterminizmu wynikajcego z chaosu i niestabilnoci, Prigogine nie dostrzeg subtelnego
rozrnienia pomidzy przewidywalnoci a determinizmem, lecz w tym artykule nie ma miejsca na dokadniejsze rozpatrzenie jego do skomplikowanej
analizy. 22
Niemniej wemy pod uwag, e mzg posiada okoo 100 bilionw modyfikowalnych pocze synaptycznych, e kade z tych pocze moe przyj
wielk ilo wag synaptycznych, a wartoci tych ostatnich zale nie tylko od
sygnau sensorycznego napywajcego na przykad do synapsy neuronu oraz od
struktury neuronu, lecz take od oddziaywa z innymi neuronami. Ponadto rdem tych oddziaywa nie s jedynie setki czy nawet tysice ssiednich neuronw, lecz take neurony pooone w oddalonych czciach mzgu, ktre poczone s ptl sprzenia zwrotnego z rozpatrywanym neuronem (rzeczywicie,
jak wskazuje Paul Churchland, czsto te poczenia neuronalne, ktre nazywa
on drogami nerwowymi zstpujcymi (descending pathways) lub zwrotnymi
(recurrent pathways), * s liczniejsze ni te przenoszce informacj ze zmy22

Prigogine argumentowa za Poincarm, e rezonanse atemporalne uniemoliwiaj cakowanie po trajektoriach ruchu czsteczek gazu. O ile to prawda, nadal musimy rozway, czy ta
niecakowalno jest rwnoznaczna z zasadnicz nieprzewidywalnoci. Lecz nawet jeli przyj miemy, e tak jest, to nie moemy wnioskowa, i z niecakowalnoci wynika indeterminizm. Jak
ju widzielimy, indeterminizm nie wynika rwnie z samej nieprzewidywalnoci.
*

(Przyp. tum.) Pierwsze okrelenie nie wystpuje w tekcie oryginalnym, jednak w jzyku
polskim przyjo si uywa dwa terminy: drogi nerwowe zstpujce (descending pathways)
i drogi nerwowe zwrotne (recurrent pathways), przy czym obecnie najczciej stosuje si ten
pierwszy termin, za od drugiego powoli si odchodzi (por. np. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s. 113-115). Odnonie do kwestii terminologicznych dotyczcych drg nerwowych por. te
np. Bogusaw K. GOB, Anatomia czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego, wyd. 5 zm.,
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 19; Bogdan SADOWSKI, Biologiczne mechanizmy zachowania si ludzi i zwierzt, wyd. 2 zm., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

124

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

sw). W rezultacie ukady lub sieci w mzgu osigaj tymczasowe stany stabilnoci dziki obiegowi licznych tymczasowo powstaych wag synaptycznych
oraz dziki regulowaniu ich w taki sposb, by byy dostosowane do aktualnych
potrzeb. Stan neuronalny jest wic emergentny w tym sensie, e nie jest on determinowany wycznie przez konstytuujce go wagi pocze synaptycznych.
Stan neuronalny jest emergentny rwnie w tym sensie, e wagi synaptyczne
czciowo zale take od samego stanu neuronalnego. Lecz pomimo tego, e
sieci neuronowe najwyraniej speniaj kryteria Prigoginea, kade omawiane tu
oddziaywanie podlega prawom deterministycznym. Jak wskazuje poprzedni cytat z Churchalnda, powinno si zatem uzna, e takie sieci funkcjonuj w obrbie porzdku przyczynowego. Mzg jest zarwno nieprzewidywalny, jak i deterministyczny.
Gdyby jednak nasze dziaania byy wynikiem procesw indeterministycznych, przypadku, zwolennicy wolnej woli musieliby stawi czoa najbardziej
niepodanemu odkryciu: przypadek rwnie jest niezgodny z woln wol. Jak
wskazywa Reid, a pniej Hume, jeli nasze dziaania s wynikiem przypadku,
to nie mamy nad nimi adnej kontroli, przeto naprawd nie s one nasze. Ujmujc rzecz sowami Garyego Watsona: tym, co niszczy wolno [] jest brak
samostanowienia, bdcy wynikiem zarwno moliwoci, e wola jest zdeterminowana przez inne zdarzenia lub stany rzeczy, jak i moliwoci, e wola w ogle nie jest zdeterminowana. 23 Watson identyfikuje nastpnie prawdziw natur
omawianego problemu: wymg negatywny, e wola nie moe by uwarunkowana przyczynowo przez poprzedzajce zdarzenia, jest podyktowany wymogiem pozytywnym, aby wola bya determinowana przez ja. 24
Naturalici, a w szczeglnoci naukowcy, szukali w zym miejscu, ich poszukiwania zostay wypaczone przez nacisk na tylko jeden lub dwa aspekty problemu: przewidywalno, determinizm lub oba. Naszym zadaniem powinno by
natomiast dostarczenie naturalistycznego wyjanienia, w jaki sposb ja deter2005, s. 83.
23

Gary WATSON, Free Will, w: Jaegwon KIM and Ernest SOSA (eds.), A Companion to
Metaphysics, Blackwell Companions to Philosophy, vol. 7, Blackwell Publishers, Oxford UK,
Malden, Massachusetts USA 1994, s. 178 [175-182].
24

WATSON, Free Will, s. 178.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

125

minuje wol. Lecz zanim zadanie to zostanie podjte bardziej bezporednio,

trzeba pokona jeszcze jedn przeszkod: twierdzenie pewnych filozofw, e
naprawd nie istnieje aden problem wolnej woli. W przeciwnym razie powicilibymy jeszcze wicej czasu i wysiku zadaniu, ktre na to nie zasuguje.

Rozwizania filozoficzne
Wielu filozofw nauki ma tendencj do ignorowania problemu wolnej woli,
gdy sdz oni, e Hume ju dawno temu go rozwiza. Nie zgadzam si z nimi.
Pierwsze posunicie Humea polegao na podwaeniu pojcia Koniecznoci
(nieuchronnoci, ktra zdaniem Jamesa stanowi nieodczn cz determinizmu). Nasza idea koniecznoci oraz przyczynowoci, powiada Hume, ma swoje rdo wycznie w widocznej w dziaaniach przyrody jednostajnoci (uniformity); przedmioty podobne stale si tu ze sob cz, a przyzwyczajenie urabia
umys tak, i z istnienia jednego przedmiotu wnioskuje si o istnieniu drugiego. 25 Mylimy si przeto, gdy sdzimy, e spostrzegamy co w rodzaju koniecznego zwizku pomidzy przyczyn a skutkiem. 26 Jest to bardzo istotne,
bowiem regularno ludzkich zachowa ma zasadnicze znaczenie dla ycia spoecznego. Rzeczywicie, pyta Hume: Gdzieby podziay si podstawy etyki,
gdyby okrelone cechy ludzkie nie byy zdolne w sposb ustalony i pewny wywoywa okrelonych uczu i gdyby uczucia te nie miay staego wypywu na
postpowanie? 27 Mylimy si zatem, gdy sdzimy, e istnieje jaka rnica pomidzy skutkami wynikajcymi z si materialnych, a skutkami wywoanymi
przez myl i rozum. 28 Jak uj to Hume: wnioskowanie oparte na dowiadczeniu i rozumowanie dotyczce postpowania innych ludzi przenika tak dalece ycie ludzkie, i nie ma chwili, w ktrej by si nim nie posugiwa kady czowiek,

25
Dawid HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, prze. Jan ukasiewicz i Kazimierz
Twardowski, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1977, s. 100. Fragmenty cytowane w tym eseju pochodz z czci I i II rozdziau VIII wspomnia nej ksiki.
26

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 111.

27

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 108.

28

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 111.

126

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

o ile nie pi. 29 Lecz w obu przypadkach o adnego rodzaju zwizku przyczynowym nie wiemy nic prcz tego, e przedmioty stale si ze sob cz, i e
w lad za tym umys z jednego wnioskuje o drugim. 30
Hume argumentowa, e rozwizania nie mona znale, pki [] pochopnie mniemamy, e mamy jak dalej idc ide koniecznoci i przyczynowoci,
gdy chodzi o dziaania przedmiotw zewntrznych, 31 natomiast w przypadku
ludzkiego dziaania takiego [koniecznego] zwizku nie czujemy. 32 Gdy zdamy sobie spraw, e to samo pojcie przyczynowoci stosuje si do obu przypadkw oraz e w przyczynowoci rzeczywicie nie ma niczego koniecznego, to
bdziemy mieli moliwo znalezienia rozwizania. A rozwizanie to jest proste: gdy gruntownie zastanowimy si nad pojciami przyczyny i skutku, dostrzeemy midzy nimi niewinny zwizek, ktry nie niweczy wolnoci dziaania.
Konflikt midzy przyczynowoci a wolnoci powstaje z powodu naszego pochopnego osdu na temat przyczynowoci, jak rwnie z powodu dodatkowego
nieporozumienia, polegajcego na tym, e przeciwstawiamy wolno koniecznoci, a nie wolno przymusowi. Hume pody za Hobbesem twierdzc, e
poprzez wolno, gdy odnosi si ona do dziaa dobrowolnych, moemy []
jedynie rozumie mono dziaania lub niedziaania stosownie do determinacji
woli; co znaczy, e jeeli chcemy si nie rusza, moemy si nie rusza; jeeli
chcemy poruszy si, moemy i to uczyni. 33 Tym samym kwestia zostaa rozstrzygnita, bowiem ta hipotetyczna wolno przysuguje wedug zgodnego
i powszechnego zdania wszystkim, ktrzy nie s wizieni i zakuci w kajdany. 34
Rozwizanie Humea zostao przyjte przez rozmaitych filozofw. Na przykad Mill twierdzi, e jeli nawet rozum odrzuca, to wyobrania zachowuje
poczucie jakiego bardziej intymnego zwizku, jakiego szczeglnego powiza29

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 107-108.

30

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 111.

31

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 112.

32

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 111.

33

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 114.

34

HUME, Badania dotyczce rozumu ludzkiego, s. 114.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

127

nia czy te tajemniczego przymusu, jaki wywiera poprzednik na nastpnik. 35

To wanie w tym tajemniczym przymusie tkwi rdo konfliktu, gdy wiemy,
e nic nas nie przymusza, niby zaklcie magiczne, do tego, ibymy suchali jakiego okrelonego motywu. 36 Schlick zwraca uwag na rozrnienie pomidzy prawem przyrody a prawem stanowionym. Pierwsze pociga za sob determinizm, a jego konieczno polega tylko na tym, e obowizuje powszechnie.
Drugie natomiast pociga za sob przymus. Problem wolnej woli bierze si
z pomieszania tych praw, to znaczy z przypisywania prawom przyrody przymusu charakterystycznego dla praw stanowionych. Dla Schlicka, tak jak dla Milla
i Humea oraz wielu innych pniejszych filozofw, caej tej kontrowersji daoby si unikn, jeli tylko przywizywalibymy naleyt wag do znacze sw.
Dziki temu moemy zda sobie spraw, e przyczynowo w adnym razie nie
jest niezgodna z odpowiedzialnoci, lecz jest przez ni wymagana. Moemy
mwi o motywach tylko w kontekcie przyczynowym, powiada Schlick,
przeto staje si jasne, w jak wielkim stopniu pojcie odpowiedzialnoci opiera
si na pojciu przyczynowoci, to znaczy na regularnoci wolicjonalnych decyzji. 37 Taki jest wanie wniosek Humea.
Niemniej takie podejcie do problemu staje si niezadowalajce, gdy przypomnimy sobie prost obserwacj, poczynion przez Williama Jamesa: nie moemy zosta obwinieni za obranie niewaciwej drogi, jeli ta waciwa jest
przed nami zamknita. Przyjrzyjmy si najpierw szeroko dyskutowanemu Humeowskiemu ujciu przyczynowoci. Przypumy, e kula rozbirkowa zawieszona jest dziesi metrw nad delikatn porcelanow waz. Jeli opucimy
kul, waza zamieni si w py. Jakiekolwiek odstpstwo od tego rezultatu bdzie
wymagao szczeglnych okolicznoci (na przykad ukrytego ogromnego elektromagnesu). Ale jeli wszystkie istotne okolicznoci zostan spenione, to gdy
kula zostanie spuszczona, zniszczy waz. Wykluczywszy inne moliwoci, nastpi wanie to. Sam Hume nie zaprzeczyby temu wnioskowi. Nie musimy

35

John Stuart MILL, System logiki indukcyjnej i dedukcyjnej, t. 2, prze. Czesaw Znamierowski, Biblioteka Klasykw Filozofii, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962,
s. 539-540.
36

MILL, System logiki, s. 540.

37

SCHLICK, When is a Man Responsible, s. 192.

128

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

przeto wierzy w aden tajemniczy przymus albo magiczne zaklcia, by zrozumie, e determinizm nie pozostawia adnych moliwoci wyboru. Poza tym
moemy zda sobie spraw, e problem ten nie powstaje w wyniku pomieszania
ze sob praw przyrody oraz praw stanowionych, to znaczy z przypisywania prawom przyrody (lub przyczynowoci) przymusu. Wrcz przeciwnie, prawo zwizane z przymusem moe da nam wymwk lub usprawiedliwienie, gdy nie postpimy inaczej, lecz rzadko, o ile kiedykolwiek, przypisujemy mu charakter
uniwersalny. Czasami nie przestrzegamy takiego prawa, a s prawa, ktrych nie
przestrzega wikszo ludzi (na przykad ograniczenia prdkoci pojazdw).
Problem dziaania w zgodzie z prawem przyrody (ktrego nie moemy unikn)
w istocie polega na tym, e zaliczani jestemy do tej samej kategorii, co kula
rozbirkowa, niezalenie od tego, jak wyjtkowi i wolni si czujemy. Einstein
napisa kiedy, e
Gdyby Ksiyc, podczas swego wiecznego ruchu dookoa Ziemi, mg mie wiadomo samego siebie, byby z pewnoci gboko przekonany, e porusza si z wasnej
inicjatywy, w wyniku jednej, podjtej raz na zawsze decyzji. 38

Przymus moe nas uniewinnia, lecz pozwala nam pozosta istotami moralnymi. Jeli czowiekowi, ktremu do gowy przystawiono bro, kae si kogo
zabi, a ten to zrobi, usprawiedliwiamy go. Ale jeli zosta on zrzucony z wysokiej wiey i spadajc kogo zabi, kwestia usprawiedliwienia w ogle si nie pojawia, bowiem bycie spadajcym ciaem zupenie nie naley do sfery moralnoci. Dlatego naleyta waga znacze sw, o jakiej mwili Hume, Mill
i Schlick, nijak nie przyczynia si do rozwizania problemu wolnej woli. To determinizm tworzy ten problem, wanie dlatego, e najwyraniej zrwnuje on
nasze dziaania z zachowaniem spadajcych cia a dokadniej ze wzgldu na
to, e gdy dziaamy niewaciwie, to najwidoczniej waciwa droga nie stoi
przed nami otworem.
Nie jest prawdopodobne, aby jakie dalsze lingwistyczne analizy logiki
wolnoci i odpowiedzialnoci znaczco polepszyy sytuacj. Powodem jest po
prostu to, e taka analiza ostatecznie naley do fenomenologii tego zagadnie38

Korespondencja midzy Einsteinem a Tagore, w: Krishna DUTTA and Andrew ROBINSON

(eds.), Rabindranath Tagore: The Myriad-Minded Man, Bloomsbury, London 1995 (cyt. za:
PRIGOGINE, Kres pewnoci, s. 26).

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

129

nia, nawet jeli ogranicza si do poziomu dyskursu, a w dyskusji, w ktrej wyzwanie polega na wykazaniu, e wolno woli nie jest zudzeniem, odwoania
do takiej fenomenologii w najlepszym razie s sporne, za w najgorszym popeniany jest bd petitio principii. Wyobramy sobie niezwykle zaawansowanego androida, ktry bezwiednie przez radio otrzymuje ode mnie polecenia,
jak ma si zachowywa (do tego przykadu pasowaby take odpowiednio okablowany czowiek). Wedle Crickowskiego wyjanienia mzgu android jest
wiadomy wycznie decyzji (wsta, usid i tak dalej), a nie subtelnej pracy
mechanizmw w jego mzgu (Crickowskich oblicze). Jednak, w przeciwiestwie do mojego, mzg androida znajduje si pod wpywem sygnaw radiowych, a decyzje, ktre podejmuje, wybieram ja. Jeli ka mu pozosta w spoczynku, zrobi to; jeli ka mu si poruszy, te to zrobi. Oznacza to, e nic nie
zapobiegnie wykonaniu przeze dziaania, ktre z perspektywy jego wiadomoci jest wynikiem decyzji podjtej przez jego mzg jego wol gdy nie
jest on winiem zakutym w kajdany, jak twierdzi Hume. Uywajc poj
Hobbesa, mona powiedzie, e gdy chce czego, ma moliwo zrobienia
tego. Android jest przeto panem samego siebie, poniewa jeli tylko zechce,
moe dziaa lub powstrzyma si od dziaania. 39 Tym samym android moe
speni to, co wedug Hobbesa, Humea, Milla oraz Schlicka rozumiemy
przez wolno woli, ale w istocie nie jest istot woln, gdy jego wol determinuj ja.
By moe inne analizy pojciowe i lingwistyczne mog wykry inne wane
znaczenia dotyczce wolnoci i odpowiedzialnoci, lecz nie posuniemy si
zbyt daleko do przodu w prbie rozwizania naszego problemu, dopki tak bardzo pogardzany metafizyk wolnej woli bdzie mg twierdzi, e nasza wola
jest zdeterminowana przez co innego od naszej jani.
Wniosek ten rozszerza si na inne odkrycie lingwistycznej filozofii, mianowicie na twierdzenie, e nie istnieje aden problem wolnej woli, poniewa jzyk determinizmu stosuje si poprawnie do przedmiotw materialnych, podczas
gdy jzyk myli, ktry przypuszczalnie obejmuje pojcia takie jak wolno i od39

Thomas HOBBES, Of Liberty and Necessity; przedruk w: D.D. RAPHAEL (ed.), British Moralists: 1650-1800, vol. 1. Hobbes-Gay, Oxford University Press, Oxford 1969, s. 61-70 (cyt za:
WATSON, Free Will, s. 176).

130

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

powiedzialno, odnosi si nie do przyczyn, lecz powodw i intencji. Jak jednak

argumentuje Gary Watson, w ten sposb nie unika si tradycyjnego problemu
wolnej woli:
Jeli bowiem determinizm fizyczny jest prawdziwy, to niemoliwe jest, aby twoje ciao poruszao si w jakikolwiek inny sposb ni aktualnie si porusza. Oznacza to, e
nie jest moliwe, by poruszy swoje ciao w jakikolwiek inny sposb, a wic e zachowasz si w jakikolwiek sposb, ktry wymaga innego ruchu fizycznego. 40

Przeniesienie dyskusji do dziedziny powodw i intencji nadal nie wyjania,

jak moemy dziaa w inny sposb. Watson mwi dalej: Jeli to, e twoje rami nie podnosi si przez pewien czas, jest fizycznie zdeterminowane, to nie jest
moliwe, e powiedzmy podnoszc rk, dasz znak kelnerowi. Chyba e
oczywicie ten dualizm pojciowy, jak moemy okreli omawiane tu stanowisko filozoficzne, radzi sobie z wyjanieniem, jak moe zaj przypadek, e jeste w stanie unie rk przez pewien czas, jeli podniesienie twojej rki jest
przyczynowo niemoliwe. 41

Naturalizm a samostanowienie
Powstaje pytanie, czy ja moe determinowa wol? Sdz, e tak e
wola zazwyczaj jest tak determinowana. Sdz take, e gdy przyjmiemy podejcie naturalistyczne, zrozumiemy, w jaki sposb si to dzieje. W tej czci
przedstawi zarys takiego podejcia. Mam nadziej, e zrobi to wystarczajco
szczegowo, by zarys ten mg stanowi dobre pierwsze przyblienie.
Zacznijmy od naturalistycznego wyjanienia jani. Wikszo istot ywych,
jeli nie wszystkie, posiada przynajmniej prymitywne poczucie wasnego ja.
Przykadowo organizm jednokomrkowy jest tak zorganizowany, by odrnia
to, co jest jego czci, od tego, co ni nie jest. Rzeczywicie, wikszo bakterii zidentyfikuje komrki inwazyjne i uyje rozmaitych rodkw chemicznych,
aby zniszczy takich intruzw. W pewnym prymitywnym sensie moemy powiedzie, e organizmy potrafi odrni wasn ja od tego, co ni nie jest.
40

WATSON, Free Will, s. 180.

41

WATSON, Free Will, s. 180.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

131

Wraz ze wzrostem zoonoci organizmw moe rozwin si ukad nerwowy

zdolny do koordynowania rnych narzdw i funkcji. Niezalenie od tego, jak
luna moe by ta organizacja u pewnych prymitywnych organizmw, jest
ona czym wicej ni zwyk czarn skrzynk, za pomoc ktrej sygnay wejciowe na receptorach sensorycznych zostaj przeksztacone w zachowania wyjciowe. Reakcja behawioralna, jeli jaka ma miejsce, jest modulowana przez
zmys samego siebie, jaki posiada dane zwierz, oraz przez relacje zwierzcia ze
wiatem. Jest to do zoone zjawisko, zalene od wewntrznej informacji
(zbieranej za pomoc proprioreceptorw) oraz od ich wzajemnego subtelnego
zestrojenia z zewntrzn informacj sensoryczn. Wraz ze wzrostem zoonoci
ukadu nerwowego wzrasta liczba moliwych drg koordynacji i modulacji
ukadw nerwowych. Na przykad percepcja wzrokowa zaley od ptli sprzenia zwrotnego z innymi zmysami, wczywszy zmysy wewntrzne, jak rwnie z modalnociami, obejmujcymi pami, oczekiwania, a nawet emocje. Ten
wzrost zoonoci prowadzi do wzrostu plastycznoci oraz pojawienia si tego,
co moemy nazwa inteligencj. U zwierzt spoecznych mzg przypuszczalnie
jest zaprogramowany jeli nie na wspprac, to na zdolno do wsppracy, jak ponad wiek temu argumentowa Darwin. 42 Ta dyspozycja do wsppracy, na ktr skadaj si nasze instynkty spoeczne, prowadzi do powstania
moralnoci u istot inteligentnych. Oczywicie w zoonym mzgu emocje moralne mogce wyoni si z takiej dyspozycji s w znacznym stopniu plastyczne.
W kadym razie to z tych emocji, wedug Darwina, wywodzi si nasze sumienie
moralne. To w tym zwizku, wesp z rozwojem odpowiedzialnoci moralnej
w mzgu, powinnimy znale cechy istotne wolnej woli. W kocu problem
wolnej woli skupia si wok pytania, czy podejmowane przez nas decyzje dotyczce tych dziaa, ktre uznaje si za wchodzce w zakres odpowiedzialnoci
moralnej, s determinowane przez ja, czy te nie?
W ramach tego naturalistycznego wyjanienia ja nie jest oczywicie niczym innym jak mzgiem. Zatem powstaje pytanie, czy mzg determinuje wol,
to jest czy ma wadz podejmowania takich decyzji, ktre podlegaj ocenie moralnej? Odpowied brzmi tak. Na wypadek, gdybymy pomyleli, e odpowied ta jest zbyt zdawkowa, musimy zda sobie spraw, e dziki samoorgani42

Por. omwienie Michaela Bradiego w: BRADIE, The Secret Chain, s. 58-64.

132

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

zacji mzgu organizm jest istot samodzieln w relacji do wiata. Dyskutujc

twierdzenia Prigoginea przeciw determinizmowi, ktre opar on czciowo na
wasnych analizach porzdku, jaki przejawia wiele stanw dalekich od rwnowagi, wspomniaem o pojciu silnej emergencji i wyjaniem, jak stosuje si ono
do mzgu. Ta silna emergencja wykracza poza zoono i plastyczno, okrelajc dziaanie kadego konkretnego mzgu jako ukadu sui generis, poniewa
jakakolwiek niewielka rnica pomidzy poszczeglnymi mzgami a istniej
te znaczne rnice moe zosta bardzo wzmocniona, jak wczeniej wskazywa Churchland, a take dlatego, e konkretny mzg w danej sytuacji bdzie
dziaa na swj wasny, tajemniczy sposb. Nie chodzi tu o praktyczn czy nawet zasadnicz nieprzewidywalno, jak mniema Prigogine, lecz o samostanowienie.
Chocia wiat wywiera wpyw na decyzje mzgu zarwno poprzez aktualnie odbierane bodce lub przesze dowiadczenie gatunku (ktre dostarcza nam
podstawowych trybw mylenia i by moe naszych podstawowych uczu moralnych), to ukad silnie emergentny, taki jak ludzki mzg, zalicza si do obszaru wiata, ktry rzdzi si swoimi wasnymi emergentnymi prawami. Moe
powsta obawa, czy w przypadku mzgu moemy mwi o uniwersalnych prawach z jak wiksz pewnoci ni w przypadku biologii ewolucyjnej, lecz nie
ulega wtpliwoci, e mzg przejawia emergentne zwizki przyczynowe oraz e
jego ukad przyczynowy ma na og samopodtrzymujcy si i samodzielny charakter. Przez sowo samodzielny rozumiem po prostu to, e istnieje niecigo pomidzy reszt wiata, wczywszy panujce w nim prawa przyrody,
a nowymi emergentnymi prawami, za pomoc ktrych kady jednostkowy
mzg interpretuje okrelon sytuacj, uznaje j za istotn, ocenia j i w kocu
decyduje, jak sobie w niej poradzi. Oczywicie w mzgu dziaaj prawa przyrody, wraz z wieloma elementami, ktre odgrywaj rol w kadej decyzji i zorganizowane s w sposb z grubsza przypominajcy ten, ktry cechuje inne mzgi, ale zaleny take od swoistych cech kadego mzgu. To wanie ten sposb
organizacji sprawia, e cao zoona z tych elementw zachowuje si odmiennie od zwykych spadajcych cia, tak jak organizacja elementw mzgu decyduje o tym, e ich wsplne dziaanie jest inteligentne. Tak oto inteligencja powstaje z materii: jako swoista systemowa wasno szczeglnej dynamicznej organizacji owej materii. Tym te sposobem z materii wyania si umys, ja.

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

133

Moemy przyjmowa ten obraz trybikw i kek w mzgu, lepo obracajcych

si w naszych mzgach zgodnie z obojtnymi i powszechnymi prawami, ale
ignoruje on to, e te trybiki i kka nie s czynnikami zewntrznymi, wywierajcymi wpyw na ja, lecz wewntrznymi elementami zoonej caoci, ktra
jest, posugujc si komunaem, czym wicej ni sum jej czci skadowych.
Co wicej, te trybiki i kka nie s tylko elementami jani, ale sam ich charakter
jako czci skadowych jest zdeterminowany przez zoon cao, do ktrej nale. Na przykad, jak ukaza to Paul Churchland w ramach swojego ujcia zstpujcych drg nerwowych w mzgu, neurony maj swoje wagi synaptyczne,
modulowane bogatym zespoem oddziaywa z innymi neuronami. 43 Mona
rozsdnie przyj, e bogate zespoy informacji przetwarzanej na wyszych poziomach hierarchicznej struktury mzgu (czyli to, co uznaj za Wilsonowskie
schematy) oddziauj ze sob, cz si oraz rywalizuj z innymi takimi kompleksami o centraln pozycj. Udzia jakiego elementu jani w podejmowaniu
decyzji zaley zatem czciowo od systemowych wpyww, jakie ja wywiera
na ten element.
Dlaczego mona uzna to za rozwizanie problemu wolnej woli? I tym razem posumy si sowami Watsona: pytanie brzmi, jak pewne cigi procesw
naturalnych (za ktre nie jestemy odpowiedzialni) mog by przyczyn procesw i zdarze, nad ktrymi mamy kontrol (za ktre jestemy odpowiedzialni). 44 Zastanwmy si wobec tego, nad jakimi rodzajami procesw i zdarze
nie mamy adnej kontroli oraz w jaki sposb wpywaj one na takie, nad ktrymi mamy kontrol (i za ktre jestemy przeto odpowiedzialni). Schlick susznie
przypisa metafizykowi wolnej woli pogld, e wol determinuj charakter oraz
motywy i dlatego nie moemy mie adnego wpywu na sposb, w jaki zapadaj nasze decyzje, nie mamy bowiem adnej wadzy ani nad motywami, ktre
pochodz z zewntrz, ani nad tym, e mj charakter stanowi konieczny wytwr
wrodzonych skonnoci oraz wpyww zewntrznych, ktre oddziayway na
mnie przez cae ycie. 45 Jednake wiele motyww rodzi si wewntrz nas
pomylmy na przykad o ambicji lub wstrcie do samego siebie. A te spord
43

Por. CHURCHLAND, Mechanizm rozumu, s. 111-169.

44

WATSON, Free Will, s. 181.

45

SCHLICK, When is a Man Responsible, s. 186.

134

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

nich, ktre moemy uzna za zewntrzne, rwnie nie pochodz cakowicie

z zewntrz. Wrogie spojrzenie obcego czowieka mobilizuje mnie do szybkiego
znalezienia czego cikiego, co mgbym trzyma w doni. Lecz dzieje si tak
wycznie dlatego, e interpretuj jego wygld jako nieprzyjazny oraz dlatego,
e odczytuj sytuacj jako niebezpieczn, poniewa wok nie ma innych ludzi,
uraz stopy uniemoliwia mi ucieczk i tak dalej. Co staje si motywem dopiero
wwczas, gdy wpierw zostanie zinterpretowane przez mzg w pewien swoisty
sposb, a nastpnie uznane za odpowiednie do okrelonego celu, do ktrego
mzg zdecydowa si dy. Oczywicie istniej wpywy zewntrzne. Prawie
kady na wiecie potraktowaby pistolet wycelowany we wasn gow jako motyw do dziaania, ale nawet wwczas pistolet musi zosta jako taki rozpoznany
(e to nie jest na przykad zabawka), take inne wskazwki musz zosta odczytane jako potwierdzajce wraenie zagroenia i tak dalej. Jakkolwiek zinterpretujemy t sytuacj, moemy nie mie adnego wpywu na to, e kto wycelowa
pistolet w naszym kierunku. Gdy to zdarzenie zostanie przetworzone i zintegrowane w naszym umyle, dostarcza motywu, a my moemy podj stosown decyzj. Lecz decyzja ta podyktowana jest swoist charakterystyk indywidualnego mzgu, jego potrzebami, pragnieniami, przekonaniami o przeszych dowiadczeniach (ktre obejmuj prawdziwe oraz faszywe wspomnienia), emocjami oraz wanoci innych decyzji podejmowanych mniej wicej w tym samym czasie. Na kadej decyzji odcinita jest przeto bardzo osobista piecz
mzgu, ktry sprawuje nad ni kontrol. Niektrzy ludzie uciekliby, inni za
strzeliliby pierwsi, gdyby mieli bro, jeszcze inni daliby si zastrzeli w obronie
ukochanej osoby.
Jeli chodzi o charakter, istotne wpywy zewntrzne zostayby potraktowane
w taki sam sposb, jak opisano powyej. Wrodzone skonnoci mog w istocie
by silne: ewolucja i procesy embrionalne na pewno doprowadziy do tego, e
w mzgu zawarte s rozmaite dyspozycje, lecz mzg wyrnia si take dziki
swojej zdolnoci do adaptacji, zmieniania czy uczenia si, a wic do przeksztacania siebie samego. Co wicej, to przeobraenie jest do pewnego stopnia kwesti wyboru. Charakter nie stanowi tu wyjtku. Jak wskazywa Mill, charakter
czowieka uksztatoway jego warunki [], ale jego wasne pragnienie, eby
ksztatowa ten charakter w pewien okrelony sposb, jest jednym pord tych

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

135

warunkw i bynajmniej nie jest jednym z najmniej wpywowych. 46 W rzeczy

samej Mill sugeruje, e poczucie, i jestemy zdolni modyfikowa nasz wasny
charakter, jeli tego chcemy, samo jest poczuciem swobody moralnej, ktrej jestemy wiadomi. * Sdz, e Mill ma racj przynajmniej do tego stopnia: obwiniamy siebie, przynajmniej w chwilach szczeroci, za ze cechy charakteru,
ktre jak zdajemy sobie spraw przy wikszej determinacji moglimy
przezwyciy, wyrabiajc nasze nawyki. Wiele procesw wewntrznych moe
wywiera wielki wpyw nie tylko na ksztatowanie si charakteru, lecz take na
samo podejmowanie decyzji. Lecz powinnimy mie na uwadze, e rwnie te
procesy nie staj si czynnikami w podejmowaniu decyzji, dopki nie zostan
wcielone do caego ukadu przez mechanizmy emergentne. Gdy ja determinuje jak decyzj, czyni tak jako ja, jej wybory nie s wymuszone przez czynniki, nad ktrymi nie ma ona adnej kontroli. Wrcz przeciwnie, ja jako ja
jest tym, co kontroluje wszystkie te czynniki, przypisuje im rne wartoci wewntrz ukadu, czyni je istotnymi, porwnuje je i dopasowuje do innych czynnikw. W przeciwnym razie nie odgrywayby one adnej roli w decyzjach podejmowanych przez ja.
Wanie wtedy, gdy to czynniki spoza tej organicznej asymilacji oraz kontroli mzgu determinuj jak decyzj, moemy zasadnie stwierdzi brak odpowiedzialnoci moralnej. Odwoajmy si do wczeniejszego testu androida. Jeli
Peter (ja Petera) zdecydowaby si wsta, ale zmienibym t decyzj przez sygnay radiowe tak, by siedzia dalej, to Peter nie dziaaby w sposb wolny. To
nie jego mzg podjby t decyzj, mimo e mechanizmy w jego mzgu mog
dziaa tak, i nie moe on myle inaczej ni e to on sam podj t decyzj.
Podobnie jest w przypadku narkotykw, urazw mzgu lub dowolnej choroby,
ktra zmienia normalne, zachodzce w mzgu operacje podejmowania decyzji.
Jeli zakcenie waciwego poziomu neuroprzekanikw sprawioby, e Mary
byaby cakowicie niezdolna do interpretowania danych sytuacji, tak jak czyniaby w normalnych okolicznociach, lub nadawaaby wyjtkowe znaczenie zdarzeniu, ktre normalnie nie byoby dla niej tak wane (jak w przypadku paranoi
wywoanej przez narkotyki), to powinnimy zwolni (a nie jedynie usprawiedli46
*

MILL, System logiki, s. 544.

(Przyp. tum.) MILL, System logiki, s. 546.

136

G. Munvar, Naturalistyczne wyjanienie wolnej woli (I)

wi) Mary z odpowiedzialnoci moralnej stosownie do stopnia jej niemocy.

Oczywicie moemy wini j za to, e wybraa zaycie narkotyku i zarzuci jej
zaniedbanie, ale podstaw tego surowego osdu jest to, e wwczas jej mzg
funkcjonowa normalnie. Gdy za choroba Alzheimera pozbawia Johna dostpu
do wasnej przeszoci, gdy cigo jego jani zostaa przez to przerwana, to nie
moemy uzna, e jest on temu winny.
Gdy czowiek jest sob, jego decyzje nie bd wynika w sposb konieczny
z jego charakteru oraz wpyww zewntrznych. Zamiast tego bd rezultatem
zintegrowania wewntrznych i zewntrznych wpyww w pewien specyficznie
jednostkowy oraz silnie emergentny ukad przyczynowy: jego ja. Tak oto naturalizm pozwala nam z penym przewiadczeniem stwierdzi, e to ja determinuje wol.
W przeciwiestwie do zaproponowanych przez Humea, Milla oraz Schlicka poj wolnoci, z ktrych adne nie przechodzi testw androida, narkotykw, urazu czy choroby, niniejsze naturalistyczne ujcie woli (wadzy jani
mzgu do podejmowania decyzji) lepiej wyjania fenomenologi wolnoci
i odpowiedzialnoci. Jednoczenie tumaczy ono, jak zdarzenia i procesy, nad
ktrymi nie mamy adnej kontroli, asymilowane s przez ja (mzg), dziki
czemu jestemy rdem procesw, nad ktrymi my posiadamy kontrol i za
ktre jestemy przeto odpowiedzialni moralnie.

Gonzalo Munvar
A Naturalistic Account of Free Will (I)
Summary
The aim of this paper is to argue that naturalism is consistent with free will. Many philosophers claim that if determinism is true, and thus we are not really free agents, then we are
not morally responsible. This problem of free will would then seem to be particularly
pressing for naturalism, since naturalism considers human beings to be arrangements of
matter, and therefore many scholars expect it to be consistent with determinism. Several
scientific writers who have touched on the subject, including Francis Crick and E.O. Wilson, have tried to explain the phenomenology of free will (our feeling that we are free
agents) on biological terms, while arguing that the human brain is so complex that the predictability of individual human action is practically impossible. Such solutions fail, how-

Filozoficzne Aspekty Genezy 2013, t. 10

137

ever, because determinism and predictability are not the same thing. Chaotic phenomena,
for example, may be unpredictable, but they are still deterministic. So the most these interesting scientific proposals can show is that free will is an illusion. But if free will is an illusion, so is moral responsibility.
This paper will also explain why appeals to quantum indeterminism, which underlies presumably deterministic science, are not much help either. Nor can the problem be dismissed
as Hobbes, Hume, Schlick and others have tried to do, by pointing to a linguistic confusion
between the practical inevitability of natural law and the compulsion of social laws, nor by
some further linguistic analysis. This paper develops Gary Watsons suggestion that the
question of free will is rather whether our actions can be determined by the self. The self, it
will be seen, turns out to be (largely) the brain, and the brain does indeed determine the individuals actions. Even though the laws of physics and chemistry apply in the brain, and
even though all sorts of external influences leave their imprint on the brain, each brain is
sui generis and has its own set of emergent laws that pit the organism as an independent
entity vis--vis the world.
This is enough independence from the world, in any event, to justify the conclusion that the
brain (the self) does determine its own actions, and thus that, under normal circumstances,
the individual is morally responsible. The most important of the reasons discussed in the
paper is the existence of strong emergence in brain processes. The first level of emergence is the well-known fact that the components of a brain process (e.g., electrical pulses
sent by the retina to the brain) do not guarantee a particular experience. The stronger level
of emergence is that the brain networks affect the individual components of the networks
(e.g., synaptic weights). Thus a neural state is emergent in the sense that the weights of the
synaptic connections that constitute it are not sufficient to determine it, and also emergent
in the sense that those weights are also partially dependent on the neural state itself.
Keywords: free will, evolutionary naturalism, determinism, predictability, self, brain, selfdetermination, quantum indeterminism, deterministic chaos, strong emergence, moral responsibility.
Sowa kluczowe: wolna wola, naturalizm ewolucyjny, determinizm, przewidywalno,
ja, mzg, samostanowienie, indeterminizm kwantowy, chaos deterministyczny, silna
emergencja, odpowiedzialno moralna.