Wstęp Do Prawoznawstwa Skrypt PDF

DODATEK SPECJALNY
Wstp do prawoznawstwa
dr Tatiana Chauvin*
Niniejsze opracowanie zawiera informacje, bez ktrych nie sposb rozpocz studiw prawniczych. Jego
celem jest zaznajomienie studentw z podstawow aparatur pojciow nauk prawnych, metodami
stosowanymi w tych naukach oraz elementarnymi instytucjami i zasadami prawa. Cz teoretyczna
jest uzupenieniem wykadu, natomiast pytania testowe pozwol sprawdzi, czy dana partia materiau
zostaa dostatecznie opanowana.
Pojcie prawa. Prawo a inne systemy normatywne.
Funkcje prawa
Pojcie prawa
Prawo kojarzy si nam zazwyczaj z porzdkiem, adem. To jest
pierwsza istotna i trafna intuicja (autor myl?). W miar
pogbiania wiedzy na temat prawa odkrywamy, e termin
ten ma wiele rnych znacze nie tylko w jzyku potocznym
czy jzykach nauk formalnych i przyrodniczych (prawo silniejszego, prawo cienia), ale rwnie w ramach samych nauk
prawnych. Terminem prawo okrelamy poszczeglne gazie (dziedziny) regulujce okrelone stosunki spoeczne, np.:
prawo administracyjne, podatkowe, karne, rodzinne. O prawie
mwimy rwnie w znaczeniu przysugujcych nam uprawnie
(prawo do czego, prawo podmiotowe). Prawo w szerszym znaczeniu to take uniwersalny porzdek normatywny, podstawa
adu spoecznego, zesp wzorcw, norm i ideaw, ktrych
istot jest wytyczanie sposobw zachowania si czowieka,
wskazywanie powinnoci, ktre wi niezalenie od norm
przyjmowanych przez poszczeglne grupy spoeczne lub pastwa, np. prawo natury, prawo moralne, reguy sprawiedliwoci itp. Wreszcie prawo to ograniczony terytorialnie system
norm, system nakazw, zakazw i dozwole wprowadzonych
i chronionych (sankcjonowanych) w terytorialnie zorganizowanym spoeczestwie przez podmioty penice wadz publiczn (pastwo). Niezalenie jednak od tych usankcjonowanych
i znanych nawet laikom podziaw, na ktre raczej wszyscy si
zgadzaj, definiowaniu prawa towarzysz refleksje filozoficzne.
Udzielaj one rnych i w rny sposb uzasadnionych odpowiedzi na pytania: czym jest prawo, jak je poznajemy.
Definicja terminu prawo przyjmowana na potrzeby wykadu
z prawoznawstwa nawizuje do ostatniego z przedstawionych sposobw rozumienia prawa: jest to wic przymusowy
porzdek norm postpowania, ustanowiony/uznany i chroniony
przez pastwo.
Definicja ta oddaje spojrzenie na prawo typowe dla nurtu tzw.
pozytywizmu prawnego. Wedug pozytywistw prawo jest dzieem czowieka i (radykalna posta pozytywizmu) nie powinno wykazywa zwizkw z innymi systemami normatywnymi,
przede wszystkim z moralnoci czy religi. Obowizuje z mocy
ustanawiajcego je autorytetu (wadzy, suwerena (autor przecinek potrzebny?) niezalenie od tego, czy jego reguy uznamy
za sprawiedliwe czy suszne. Ma ono w stosunku do swoich
adresatw charakter heteronomiczny, zewntrzny, a swoje uzasadnienie czerpie z mocy autorytetu, ktry je ustanowi i narzuci adresatom (uzasadnienie tetyczne). Koncepcja prawa zaproponowana przez pozytywistw wywiera najwikszy wpyw
10 (91) padziernik 2007
na praktyk tworzenia i, przede wszystkim, stosowania prawa.

Inne podejcie reprezentuje tzw. szkoa prawa naturalnego, ktra
w skrajnej wersji moc obowizywania prawa tworzonego przez
czowieka opiera na jego zgodnoci z jakim prawem wyszym
(pochodzcym od Boga w wersjach religijnych, w wersjach
laickich wywodzcym si z godnoci czowieka, rozumu
ludzkiego, natury jednostki czy spoeczestwa).
Zwrmy uwag, e dzisiaj, szczeglnie w krgu kultury zachodniej i przede wszystkim na skutek XX-wiecznych
dowiadcze historycznych, pozytywistyczne podejcie
do prawa uzupeniane jest zespoem praw ludzkich i obywatelskich oraz rozmaitego rodzaju odwoaniami do regulacji
o naturalnym charakterze.
Warto w tym kontekcie wspomnie o koncepcji wewntrznej
moralnoci prawa L.L Fullera. Zdaniem Fullera rzdy prawa s urzeczywistnione, jeeli: a) prawo jest dostatecznie oglne, b) jest naleycie ogoszone, c) nie dziaa z moc wsteczn, d) jest jasne,
e) nie zawiera norm sprzecznych, f) nie wymaga od adresatw
rzeczy niemoliwych, g) jest wzgldnie trwae w czasie, h) speniony jest warunek zgodnoci dziaa urzdowych z prawem.
Trzeci sposb patrzenia na prawo reprezentowany jest przez nurt
realizmu prawniczego. Odnajdujemy tutaj psychologiczne i socjologiczne podejcie do prawa, analizujce prawo w dziaaniu.
W ramach analiz tego typu pytamy, jak w porzdek funkcjonuje
w spoeczestwie, z jakich pobudek jest ono przestrzegane (nieprzestrzegane), jakie s skutki dziaania norm prawnych czy te
jakie s perspektywy na to, by regulacje prawne byy efektywne.
Badania tego typu wykazuj szczegln uyteczno w procesie
tzw. racjonalnego tworzenia prawa, majcym dopomc wadzy
w osigniciu zamierzonych celw poprzez odpowiedni dobr
rodkw (tu: norm prawnych), i s prb przewidzenia skutecznoci planowanych norm prawnych.
W zalenoci od przyjmowanego stanowiska filozoficznego,
od pyta, ktre stawia sobie badajcy prawo, mona wyrni rozmaite metody badawcze. Najczciej spotykane korzystaj z narzdzi badawczych typowych dla logiki i lingwistyki
(metoda tzw. jzykowo-logiczna) i nauk empirycznych (socjologia, psychologia). Wspczenie teoria prawa nawizuje
take do argumentacji i hermeneutyki. W polskiej literaturze
bardzo popularne jest stanowisko postulujce tzw. wielopaszczyznowe badanie prawa, ktre zakada, e jednostronne
metodologicznie badanie prawa podaje jego zredukowany
obraz. Najlepiej jest wic, wedle zwolennikw tego podejcia,
bada poszczeglne problemy z rnych perspektyw.
* Autorka jest..........
www.edukacjaprawnicza.pl
PRAWOZNAWSTWO
Prawo jako zjawisko normatywne
Normatywno prawa to jego podstawowa cecha. System
prawa zbudowany jest z norm postpowania (regu, zasad)
przybierajcych na gruncie jzyka form tzw. wypowiedzi dyrektywalnych (normatywnych). Normy prawne rekonstruowane
s w procesie wykadni z przepisw prawnych, te za stanowi
podstawow form redakcyjn aktw normatywnych (ustaw,
rozporzdze, zarzdze itp.). Normy prawne tworz system
i w jego ramach s hierarchicznie uporzdkowane: wyrnia si
normy wyszego i niszego rzdu, zaczynajc od konstytucji
przez ustawy, umowy midzynarodowe po akty wykonawcze.
Prawo jest tworzone przede wszystkim jako prawo stanowione,
jest wyrazem aktu woli prawodawcy, std najczciej przyjmuje
posta ustawy.
Prawo jako zjawisko spoeczne (ubi societas ibi ius)
Kada organizacja spoeczna dla swego rozwoju powinna
uksztatowa wzory zachowa gwarantujce pewne minimum
wspdziaania w deniu do osigania dbr majcych zaspokoi potrzeby spoeczne. Prawo ogranicza si do regulowania
zewntrznych relacji midzyludzkich. Jednym z celw prawa
jest zapewnienie i zagwarantowanie realizacji praw jednostki
i spoeczestwa (praw czowieka). W demokracji spoeczny charakter prawa uwidacznia si w procesach decyzyjnych. Realne
(por. wyej) funkcjonowanie norm prawnych zalene jest od spoecznego przyzwolenia i gotowoci do ich przestrzegania.
Prawo jako zjawisko polityczne
Polityczny charakter prawa wynika z faktu, e jest ono podstawowym instrumentem sprawowania wadzy. Z jednej strony
jest ram, w ktrej porusza si wadza publiczna (praworzdno, cile przez prawo wyznaczone kompetencje, struktura instytucji wadzy), z drugiej strony poprzez prawo pastwo
ustala dla podmiotw podlegych wadzy wzory zachowa
podanych i czuwa nad ich przestrzeganiem (sankcje, dysponowanie legalnym przymusem). Prawo wyraa rwnie podstawowe dla pastwa wartoci (aksjologia pastwa, przepisy
konstytucji o charakterze zasad). Zgodnie z art. 2 Konstytucji
z 2.4.1997 r., Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawnym. Na charakterystyk takiego pastwa skadaj
si dwie grupy elementw o charakterze formalnym i materialnym. Podstawowe cechy pastwa prawnego: a) praworzdno
(zgodno z prawem art. 7 Konstytucji RP) dziaa pastwa,
b) niezaleno sdw i niezawiso sdziw od wadzy wykonawczej (art.173 i 178 ust. 1 Konstytucji RP), c) zasada podziau wadzy (art. 10 Konstytucji RP), d) gwarantowanie przez
pastwo praw i wolnoci obywatelskich (rozdz. II Konstytucji
RP), e) zapewnienie instytucjonalnych i proceduralnych gwarancji ww. praw i wolnoci (TK, NSA, RPO), f) zasada prymatu
prawa stanowionego przed innymi systemami normatywnymi
(moralnoci, religi, obyczajami), g) zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie rde prawa, hierarchia rde prawa
(art. 87 i n. Konstytucji RP).
Prawo jako dyskurs
Jest to proceduralna wizja prawa, nawizujca do prac
J. Habermasa i R. Alexyego, koncentrujcych si na dyskursywno-argumentacyjnym ujciu prawa. Wedle tych koncepcji prawo jest instytucj podlegajc reguom racjonalnoci
komunikacyjnej (Habermas), a dyskurs prawniczy jest odmian
dyskursu praktycznego (Alexy). Przedmiotem dyskursu s albo
sporne twierdzenia (dyskurs teoretyczny), albo problematyczne
normy (dyskurs praktyczny). Celem dyskursu jest doprowadzenie
II
do porozumienia podmiotw biorcych udzia w dyskursie. Aby

osignity w dyskursie konsens mg by uznany za konsens
rzeczywisty, a nie tylko pozorny, dyskurs musi spenia okrelone warunki etyczne. Zakadajc, e dyskurs stanowi fundament,
na ktrym zbudowana jest komunikacyjna koncepcja prawa,
Habermas przyjmuje tym samym koncepcj prawa jako rozmowy, w ktrej dyskurs wyznacza idealn form tworzenia i stosowania prawa, a zarazem idealny model organizacji instytucji
i stosunkw spoecznych.
Prawo i inne systemy normatywne
W adnym spoeczestwie prawo nie jest jedynym wzorcem
postpowania. Wzajemne zachowania ludzi wobec siebie
reguluj rwnoczenie inne normy spoeczne, takie jak: normy
moralne, obyczajowe, religijne, organizacji politycznych i spoecznych itp. Normami moralnymi s te normy, ktre wyznaczaj (nakazuj lub zakazuj) okrelone zachowania ze wzgldu
na przyjte w danej grupie ideay dobra, mioci, sprawiedliwoci, susznoci itp. Normy obyczajowe odwouj si przede
wszystkim do pewnej konwencji spoecznej i dotycz zachowa
ujmowanych w kategoriach wypada/nie wypada lub jest/nie
jest przyjte. Natomiast normy religijne wyrniamy ze wzgldu na ich odwoywanie si do pewnego autorytetu religijnego,
cho ich tre moe si pokrywa z treci norm moralnych
(np. nie zabijaj, kochaj bliniego swego itp.). Normy organizacyjne (partii politycznych, stowarzysze) maj w swym formalizmie charakter najbardziej zbliony do norm prawnych. Normy
wymienionych systemw normatywnych rni si od prawa
stopniem sformalizowania, przedmiotem normowania, typem
sankcji, niektre z nich maj, w przeciwiestwie do heteronomicznego prawa, charakter autonomiczny, s przez jednostk
internalizowane.
Prawo jako najbardziej uniwersalny system ze wzgldu
na swj przymusowy charakter (sankcje) z koniecznoci
wchodzi w rne typy relacji (treciowe, funkcjonalne) z innymi systemami normatywnymi. Z korzyci dla norm prawnych
(w ich socjologicznym aspekcie) jest ich zbieno z wartociami wyznawanymi spoecznie, zwizanymi z dominujcymi
przekonaniami moralnymi czy religijnymi, cho taka sytuacja
nie zawsze ma miejsce.
Funkcje prawa
Funkcje prawa to rzeczywiste, obiektywne skutki czy rezultaty
istnienia jakiej instytucji, normy. Rezultat ten moe by zaoony i oczekiwany, ale (...........????)
Podstawowe funkcje:
V kontrolna (poddanie ludzkich zachowa spoecznej kontroli
za pomoc formuowanych w normach prawnych zakazw,
nakazw i dozwole),
V dystrybutywna (rozdzia najczciej deficytowych dbr
i ciarw),
V regulacji konfliktw (o charakterze indywidualnym i spoecznym),
V inne funkcje: stabilizujca, dynamizujca, ochronna, organizacyjna, represyjna i wychowawcza.
Pytania sprawdzajce
1. Zwolennicy pozytywizmu prawnego gosz, e:
a) prawo ma charakter heteronomiczny wobec czowieka,
b) system prawny ma charakter nominalny i naturalny,
c) prawem jest to, co robi z nim sdziowie.
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
Prawidowa odpowied: a)
Pozytywici przyjmuj, e prawo pochodzi od autorytetu
(instytucji wadzy) i jest efektem dziaalnoci ludzkiej. Oznacza
to, e jest ono w szczeglny sposb narzucone adresatom,
nie wymaga od nich zgody ani wewntrznego uznania tych
norm za wice (jak ma to miejsce w przypadku norm moralnych czy religijnych). Prawa natomiast, niezalenie od pobudek,
naley przestrzega.
2. Normatywistyczna teoria prawa:

a) naley do nurtu tzw. realizmu prawnego,
b) zostaa sformuowana przez w. Tomasza z Akwinu,
c) naley do nurtu pozytywizmu prawnego.
Prawidowa odpowied: c)
Normatywizm jest to kierunek w filozofii prawa bdcy radykaln odmian pozytywizmu prawnego. Za jego najwybitniejszego
przedstawiciela uwaa si Hansa Kelsena, twrc tzw. czystej
teorii prawa. W wietle tej teorii prawo jest porzdkiem zoonym wycznie z norm (powinnoci) i nie moe mie na nie wpywu tak rzeczywisto empiryczna, jak i moralno, religia itp.
Normy dla Kelsena istniay wycznie poprzez ich przynaleno
do systemu prawnego, a podstaw ich obowizywania byy
wystpujce midzy elementami systemu relacje formalne (hierarchiczne, kompetencyjne).
3. Typow dla dogmatyki prawniczej metod badania prawa

bdzie:
a) wykorzystanie narzdzi nauk o jzyku,
b) badanie opinii publicznej przy wykorzystaniu tzw. wywiadu,
c) obserwacja.
Dogmatyka prawa oznacza najkrcej nauk prawa obowizujcego (jego interpretacj, konstruowanie poj, systematyzacj). Suy ona przede wszystkim potrzebom praktyki prawniczej
z zakresu szczegowych nauk prawnych. Przedmiotem bada
dogmatyki s rda prawa, przede wszystkim teksty prawa
obowizujcego. Podstawowym sposobem badania tekstw
jest wykorzystanie tzw. metody logiczno-jzykowej, najbardziej
typowej dla prawa.
4. Zwolennicy klasycznej szkoy prawa naturalnego:

a) s nonkognitywistami aksjologicznymi,
b) s kognitywistami aksjologicznymi,
c) w ogle nie odwouj si do wartoci.
Prawidowa odpowied: b)
Kognitywici (od cognosco, cognoscere ac. poznawa) stoj
na stanowisku, e nie tylko wypowiedzi opisowe maj waciwoci poznawcze. Rwnie normy i oceny, na podstawie pewnego
rodzaju intuicji co do tego, co jest dobre a co ze, maj charakter poznawczy (mog by prawdziwe lub faszywe). W filozofii
prawa stanowisko takie wiza mona np. z tomizmem.
5. Boonarodzeniowy zwyczaj ubierania choinki naley do norm:

a) prawnych.
b) religijnych,
c) obyczajowych.
Jest to norma obyczajowa, poniewa ani prawo, ani religia
nie formuuj nakazu ubierania choinki. Zwyczaj ten przywdrowa do Polski ok. 200 lat temu (w niektre regiony nawet
pniej), a przez Koci by pocztkowo traktowany nieufnie,
jako pogaski.
6. Przepis art. 408 KPK: Po wysuchaniu gosw stron sd niezwocznie przystpuje do narady jest przepisem:
a) prawa materialnego,
b) prawa formalnego,
c) prawa naturalnego.
Prawo formalne okrela sposb postpowania przed organami
wadzy publicznej (np. wymiar sprawiedliwoci, administracja).
W ramach tych postpowa moemy dochodzi uprawnie
przyznanych nam przez prawo materialne, egzekwowa obowizki, stosowa sankcje. Najwaniejsze procedury prawne
przybieraj posta kodeksw, np. Kodeks postpowania cywilnego, Kodeks postpowania karnego czy Kodeks postpowania
administracyjnego.
7. Odwoanie do Boga w preambule do Konstytucji z 2.4.1997 r.

jest przykadem:
a) zwizkw funkcjonalnych zachodzcych midzy prawem
a innymi systemami normatywnymi,
b) zwizkw treciowych midzy tymi systemami,
c) ustrojowej autonomii midzy pastwem a Kocioem katolickim.
Prawidowa o dpowied: a)
Midzy normami prawnymi i normami innych systemw (moralno, religia, obyczaje) mog zachodzi rnego typu relacje.
O zwizkach funkcjonalnych midzy tymi systemami mwimy,
kiedy widoczne jest ich wzajemne oddziaywanie na siebie.
Normy prawne mog by tworzone, interpretowane i stosowane pod wpywem rnych przekona aksjologicznych.
8. Leon Petraycki uznawany jest za reprezentanta:

a) psychologicznej teorii prawa,
b) neotomistycznej filozofii prawa,
c) analitycznej teorii prawa.
Leon Petraycki jest uznawany za twrc psychologicznej teorii
prawa. Z tej przyczyny czymy jego pogldy z realistycznymi
koncepcjami prawa. Wedug Petrayckiego istota prawa przejawia si w okrelonych zjawiskach psychicznych. Wyrni
on jako rodzaj przey psychicznych pewien typ emocji, ktre
czowiek odbiera jako narzucajce si poczucie powinnoci.
Emocje zwizane z prawem maj charakter imperatywno-atrybutywny.
9. Ustanawiajc sankcj karn za naruszenie pewnych dbr,

ustawodawca mia na celu realizacj przez prawo funkcji:
a) dynamizujcej,
b) ochronnej,
c) stabilizujcej.
III
PRAWOZNAWSTWO
Funkcja ochronna prawa nie tylko w systemie prawa karnego
oznacza, e realnym skutkiem, ktry przynosi funkcjonowanie
prawa, jest ochrona rozmaitych wartoci, istotnych czy cennych
dla ycia spoecznego. W prawie karnym takimi dobrami (wartociami), ktre ustawodawca poddaje ochronie, s np. ycie,
zdrowie, wolno, mienie (wasno).
10. Szczegowe nauki prawne:

a) odpowiadaj strukturze systemu prawa,
b) nale do grupy nauk historyczno-prawnych,
c) badaj postawy adresatw norm prawnych wobec prawa.
Szczegowe nauki prawne, nazywane inaczej dogmatykami
prawniczymi, zajmuj si rozwizywaniem problemw walidacyjnych, interpretacyjnych i systematyzacyjnych poszczeglnych
dziedzin prawa. System prawa, ze wzgldu wanie na istnienie rnych dziedzin (prawo cywilne, karne, administracyjne,
pracy), zosta w swojej strukturze poziomej podzielony na tzw.
gazie. Pionowy podzia systemu prawa odpowiada natomiast
hierarchii norm wchodzcych w jego skad.
11. Sytuacj, w ktrej wadza publiczna uywa prawa do realizacji wasnych interesw, nazywamy:
a) interpretacj prawa,
b) instrumentalizacj prawa,
c) implementacj prawa.
Zjawisko instrumentalizacji (instrumentalnego posugiwania si prawem) pojawia si w sytuacji naruszenia rwnowagi midzy prawem
jako instrumentem do osigania konkretnych celw a prawem jako
nonikiem wartoci spoecznych. Prawo suy wadzy do realizacji,
np. wasnych interesw czy rozwizywania doranych problemw,
ale przestaje by elementem spoecznego adu. Upada pewno
prawa, spada spoeczne zaufanie do systemu norm prawnych.
12. Istotn gwarancj praworzdnoci w pastwie prawnym jest:

a) szczegowe uregulowanie obowizkw obywatelskich
w konstytucji,
b) zasada wieloinstancyjnego postpowania sdowego,
c) funkcjonowanie pracownikw pomocy spoecznej.
Niezawise i niezalene sdownictwo to podstawa pastwa
prawnego daje gwarancj ochrony praw obywatelskich.
Przewidziane przez Konstytucj z 1997 r. co najmniej dwuinstancyjne sdownictwo powszechne i administracyjne to proceduralna gwarancja praworzdnoci, przewidujca kontrol
orzecze wydawanych przez sdy niszych instancji pod wzgldem zgodnoci z ustalonymi faktami, z przepisami prawa,
a nawet ze susznoci czy sprawiedliwoci.
13. Za jednego z gwnych przedstawicieli socjologicznej jurysprudencji uwaa si:

a) J. Austina,
b) R. Pounda,
c) w. Tomasza z Akwinu.
IV
Socjologiczna jurysprudencja wizaa si z empirycznym badaniem spoeczestwa i z odkryciem moliwoci oddziaywania
na nie poprzez prawo. R. Pound by twrc programu tzw.
inynierii spoecznej.
14. Jedn z gwnych wartoci dyskursu argumentacyjnego jest:

a) racjonalno,
b) prawda,
c) skuteczno.
W przeciwiestwie do dyskursu teoretycznego, ktrego gwnym celem jest dojcie do prawdy, celem dyskursu praktycznego
jest osigniecie porozumienia i poszukiwanie rozstrzygnicia
spornych przypadkw. Racjonalno dyskursu argumentacyjnego wie si z zastosowaniem do jego przeprowadzenia odpowiednich regu szanujcych rwno i swobod wypowiedzi
uczestnikw, spjne posugiwanie si jzykiem, respektowanie
udowodnionych faktw itp.
15. Jest zgodne z zasad praworzdnoci formalnej:

a) orzekanie przez sd na podstawie ustawy, ktrej tre
pozostaje w sprzecznoci z pogldami moralnymi skadu
sdziowskiego,
b) odmowa orzekania przez sd na podstawie ustawy, ktrej
tre pozostaje w sprzecznoci z pogldami moralnymi skadu sdziowskiego,
c) orzekanie przez sd na podstawie ustawy, ktra zostaa
naleycie uchwalona i ogoszona i obowizuje formalnie
w dniu orzekania.
Praworzdno jest zasad, ktrej swoje dziaanie podporzdkowuje pastwo i jego funkcjonariusze. Pastwo jest praworzdne, jeeli dziaa w ramach wyznaczonych przez prawo
i za pomoc zgodnych z prawem rodkw (sub legem i per
legem). Praworzdno formalna oznacza, e prawo jest przez
wadz przestrzegane niezalenie od tego, jakie treci ze sob
niesie i jak przekada si na oceny moralne prawodawcy i podmiotw stosujcych prawo.
Norma prawna jako zjawisko jzykowe. Norma prawna i przepis prawny
Norma prawna jako zjawisko jzykowe
Analiza prawa z punktu widzenia jzykowego prowadzi do rozrnienia jzyka prawnego jzyka aktw prawnych oraz jzyka prawniczego jzyka, ktrym posuguj si praktyka i nauka
prawa. Przykad wypowiedzi w jzyku prawnym stanowi publikacje zawarte w dziennikach urzdowych, takich jak Dziennik
Ustaw czy Monitor Polski. Jzykiem prawniczym zawierajcym
wypowiedzi o obowizujcym prawie posuguj si natomiast autorzy podrcznikw prawniczych lub np. sdziowie
w orzeczeniach. Jzyki prawny i prawniczy s co do zasady
tylko szczeglnymi postaciami jzyka naturalnego (etnicznego),
ale ich specyficznym zadaniem jest penienie funkcji rodka
przekazu informacji o prawie. Z tej przyczyny jzyk prawa rni
si zarwno semantycznie (np. zawiera definicje legalne), jak
i w pewnym stopniu syntaktycznie od jzyka potocznego.
Wypowied danego jzyka to wyraz lub wyraenie, ktre peni
funkcj komunikacyjn. Wypowiedzi peni rne funkcje
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
znaczeniowe (np. opisow, ekspresywn, sugestywn, performatywn). Na podstawie wymienionych funkcji wyrniamy w jzyku, rwnie w jzyku prawa, wypowiedzi opisowe
(Budynek sdu mieci si przy ul. Winiowej), wypowiedzi
oceniajce (Dzi jest adna pogoda), wypowiedzi optatywne
(Dobrze byoby dla przyrody, gdyby spad deszcz), wypowiedzi performatywne (Mianuj pana na stanowisko...) oraz
najwaniejsze z punktu widzenia prawa wypowiedzi dyrektywalne. Gwnym przykadem takiej wypowiedzi jest norma
postpowania nakazujca okrelonym podmiotom bdcym
jej adresatami okrelone postpowanie w okrelonych okolicznociach lub zakazujca go. Norma postpowania moe
przybiera rn posta sown: rozkazujc, hipotetyczn
lub kategoryczn.
Charakter normy prawnej
Prawo to zesp regu zachowania (norm postpowania), a wic
wicych wzorw, zgodnie z ktrymi naley postpowa.
S one sformuowane jako reguy generalne, tzn. skierowane
do adresatw okrelonych rodzajowo, a nie indywidualnie (np.
modociany, podatnik, funkcjonariusz publiczny), w generalnie
okrelonych okolicznociach, i nakadaj na nich abstrakcyjnie
obowizki (paci podatek, ponosi koszty itp.).
Mwimy w zwizku z tym, e normy prawne maj charakter
generalny i abstrakcyjny. Dziki temu kady obywatel jest traktowany przez prawo na rwni z pozostaymi, nie jest naraony na ryzyko arbitralnoci wadzy.
Koncepcje budowy normy prawnej
Koncepcja trjczonowa wyodrbnia zwykle trzy elementy skadowe normy: hipotez, dyspozycj i sankcj. Przy tym:
a) hipoteza okrela adresata normy oraz okolicznoci, w jakich
zobowizany jest on do pewnego zachowania (np. Podatnik,
ktry w roku podatkowym osign dochd wyszy ni...).
Zarwno okrelenie adresata, jak i okolicznoci, niezalenie
od siebie, mog by sformuowane generalnie (akty tworzenia prawa), jak i indywidualnie (akty stosowania prawa: wyroki
sdowe, decyzje administracyjne);
b) dyspozycja zawiera wzr powinnego zachowania, czyli
okrela sposb, w jaki adresat normy powinien si zachowa
w przypadku zaistnienia okolicznoci okrelonych w hipotezie
(np. [podatnik]... zobowizany jest do zapacenia podatku
obliczanego wedug stopy...). Ta cz normy ma wanie
charakter abstrakcyjnie sformuowanego obowizku bd
uprawnienia (w aktach stosowania prawa jest on konkretny).
Przedmiotem dyspozycji mog by dwa rodzaje zachowa,
wyodrbnione ze wzgldu na sposb ich uregulowania przez
prawo:
V czyny, tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne, ktrych przebieg lub nastpstwo s uregulowane przez prawo,
np. zabranie mienia, zabjstwo, prowadzenie gospodarstwa
rolnego, pomoc toncemu itp.,
V czynnoci konwencjonalne, czyli zachowania, ktrym istniejce
normy nadaj specyficzne znaczenie, inne ni to, ktre wynikaoby z psychofizycznego przebiegu tych czynnoci i ich faktycznych skutkw. Dokonanie czynnoci konwencjonalnej wymaga
respektowania uregulowanych przez prawo regu ich dokonania
(regu sensu czynnoci konwencjonalnej). Przykadami czynnoci konwencjonalnych prawnie istotnych i dokonywanych przez
organy pastwa na podstawie norm prawa publicznego s akty
wadcze organw pastwa, np. uchwalenie ustawy przez Sejm,
wydanie orzeczenia przez sd, podjcie decyzji administracyjnej
przez wojewod itp. Z kolei zachowania obywateli majce charakter prawnie istotnych czynnoci konwencjonalnych nazywa
si zwykle czynnociami prawnymi. S to czynnoci wymagajce owiadczenia woli i zmierzajce do wywoania okrelonych
skutkw prawnych. Przykadem czynnoci prawnej ze sfery
prawa prywatnego moe by zarwno sporzdzenie testamentu (czynno jednostronna), jak i zawarcie umowy (czynno
dwustronna lub wielostronna);
c) sankcja okrela konsekwencje (ujemne skutki prawne), jakie
mog nastpi w przypadku zachowania niezgodnego z treci
dyspozycji. W naukach prawnych najczciej wyodrbnia si
trzy rodzaje sankcji prawnych:
V karna jej celem jest wyrzdzenie pewnej dolegliwoci sprawcy czynu zabronionego, aby w przyszoci powstrzymywa si
od naruszenia prawa (tzw. prewencja szczeglna), dziaanie
odstraszajce innych czonkw spoeczestwa (tzw. prewencja oglna) oraz odwet, odpata za wyrzdzone zo spoeczne
motywowana wzgldami sprawiedliwoci i susznoci,
V egzekucyjna ma na celu przymuszenie adresata normy sankcjonowanej do zachowania zgodnego z prawem, jeli takiego
zachowania adresat nie chce dobrowolnie zrealizowa (np.
przymusowe cignicie alimentw lub nalenoci podatkowych z wynagrodzenia dunika lub zwrot waciwej osobie
rzeczy lub korzyci bezpodstawnie zabranych tzw. sankcja
restytucyjna), albo te unicestwienie stanu faktycznego powstaego w wyniku naruszenia prawa (np. rozbirk budowli zbudowanej z naruszeniem prawa),
V niewano lub bezskuteczno czynnoci prawnych powoduj one, e pewne zachowanie (np. zoenie owiadczenia
woli), jeeli zostao dokonane w sposb niezgodny z reguami
prawa (tzw. reguami sensu czynnoci prawnej), nie wywouje
zamierzonych skutkw prawnych, czyli uznawane jest za niebye, takie, ktre nie zaistniao. W tym sensie sankcja niewanoci jest prawem doskonaym (lex perfecta). Bezskuteczno
moe nastpowa wobec wszystkich osb (tzw. niewano
bezwzgldna) albo tylko wobec konkretnych osb, np. stron
umowy, i w wszym zakresie (bezskuteczno).
W poszczeglnych dziedzinach prawa kady rodzaj sankcji
przyjmuje rne szczegowe postacie, np. katalog kar wymieniony w art. 32 KK. S te takie rozwizania, ktre ze wzgldu na swoiste cechy nie kwalifikuj si do trzech powyszych
generalnych typw sankcji (np. niektre postacie obowizkw
odszkodowawczych).
Niektrzy teoretycy przyjmuj, e wszystkie trzy elementy
s koniecznymi czciami skadowymi prawidowo zbudowanej normy prawnej (tzw. trjelementowa koncepcja
normy prawnej). Wikszo autorw uwaa jednak, e sankcja jest w normie elementem o charakterze posikowym,
tzn. znajduje zastosowanie tylko wwczas, gdy mamy do czynienia z naruszeniem normy. Istniej te normy prawne, dla
ktrych w obrbie prawa nie ma sankcji (leges imperfectae),
zawarte w nich reguy zachowa s natomiast sankcjonowane jako normy moralne, obyczajowe lub polityczne.
W wietle koncepcji norm sprzonych wyrniamy:
a) normy sankcjonowane wyznaczaj okrelonym podmiotom
(adresatom pierwotnym) okrelone zachowanie w okrelonych
okolicznociach, obejmuj tylko hipotez i dyspozycj w wyej
okrelonym znaczeniu, nie zawieraj elementu przymusu, jakim
jest sankcja. Ze wzgldu na t uomno musz by zwizane
z inn norm (sankcjonujc), ktra nakazuje wymierza sankcj za niezastosowanie normy sankcjonujcej;
PRAWOZNAWSTWO
b) normy sankcjonujce stanowi sankcj, cho skadaj si
take z hipotezy i dyspozycji; hipoteza tej normy przewiduje
naruszenie normy sankcjonowanej, dyspozycja wskazuje sposb reakcji pastwa na ten fakt, czyli sposb sankcjonowania.
Normy te adresowane s raczej do organw pastwa zajmujcych si sankcjonowaniem norm prawnych (organw wymiaru
sprawiedliwoci, organw administracji pastwowej w zakresie
ich kompetencji do stosowania sankcji), czyli tzw. adresatw
wtrnych.
Normy sankcjonowane i sankcjonujce wzajemnie si uzupeniaj, s to tzw. normy sprzone.
H.L.A. Hart, angielski filozof i teoretyk prawa, zaproponowa
jeszcze inny model budowy systemu prawnego. W wietle proponowanych przez niego koncepcji na system prawa skadaj
si dwa typy regu: reguy pierwotne, ktre zawieraj skierowane
do ludzi nakazy i zakazy okrelonego postpowania, oraz reguy wtrne, dziki ktrym mona orzec o obowizywaniu regu
pierwotnych, wprowadza nowe reguy pierwotne, modyfikowa ju istniejce oraz orzeka o ich ewentualnym naruszeniu
(odpowiednio reguy uznania, zmiany i orzekania).
Konstrukcj normy prawnej moemy analizowa w jeszcze
inny sposb, wyrniajc w normie dwa zakresy. Zakresem
zastosowania normy bdziemy nazywa klas takich moliwych
przyszych sytuacji, w ktrych norma znajduje zastosowanie.
Zakresem normowania danej normy nazwiemy klas przyszych
zachowa adresata normy, ktre wyznacza mu ona do spenienia.
Przepis prawny a norma prawna
Przepis prawny to zdanie (w sensie gramatycznym) bdce
czstk redakcyjn aktu wadzy pastwowej okrelajcego
oglne i abstrakcyjne wzory postpowania. Przepis prawny
jest wyodrbniony w takim akcie normatywnym w postaci
artykuu, paragrafu, ustpu, punktu itp. Tak rozumiany przepis prawny jest tylko zewntrzn form ogoszenia normy
prawnej. Norma prawna formuujc wzr postpowania
wskazujcy adresata, okolicznoci i obowizek (uprawnienie)
do zrealizowania jest treci, sensem przepisu prawnego.
Nie jest ona bezporednio wyraona w przepisie: konieczne
jest odkodowanie poszczeglnych jej elementw za pomoc tzw. regu wykadni (o czym niej). Kady przepis prawny
moe obejmowa ca norm prawn, jej cz lub kilka norm
prawnych. W zalenoci od tego mwimy o kondensacji lub
rozczonkowaniu normy prawnej.
Zachowania regulowane przez prawo
Norma prawna moe rnie kwalifikowa zachowania okrelone w dyspozycji. Podstawowy podzia zachowa regulowanych
przez prawo polega na przyjciu, e zachowanie jest nakazane,
zakazane lub dozwolone.
Sformuowanie zakazu lub nakazu budzi na og mniej wtpliwoci interpretacyjnych. Natomiast z dozwoleniem czy si spr
w nauce prawa. Niezbdne jest uwzgldnienie kilku istotnych
okolicznoci. Po pierwsze, jest przyjt zasad, e w pastwie
praworzdnym obywatelom i innym podmiotom prawa niebdcym organami wadzy publicznej dozwolone jest wszystko, co
nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Zachowania takie nazywa
si niekiedy prawnie indyferentnymi. Prawo milczy, jest obojtne
wobec sposobw zachowania mieszczcych si w tej sferze.
Swoboda dziaania polega w tym przypadku na braku zakazw
odnoszcych si do pewnej dziedziny spraw. Jest to tzw. dozwolenie sabe dziaania lub zaniechania podjte w jego granicach
nie powoduj bowiem adnych skutkw prawnych.
VI
Zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone, nie odnosi si

jednak do organw wadzy publicznej (pastwowej, samorzdowej). Organy te mog dziaa wycznie na podstawie prawa
i w granicach prawem okrelonych kompetencji, tzn. mog czyni tylko to, co jest im przez przepisy prawne nakazane lub
wyranie dozwolone. Na norm kompetencyjn skadaj si przy
tym dwa odrbne zakresy normy:
V zakres zastosowania normy kompetencyjnej, ktra udziela
upowanienia okrelonemu organowi do podjcia okrelonej
czynnoci wadczej, wskazujc jednoczenie sposb dziaania
(procedur) oraz przedmiot (materi) upowanienia, sposb
sformuowania upowanienia i uycie odpowiednich funktorw normotwrczych, bdzie decydowa o jego obligatoryjnym (Rada Ministrw okreli w drodze rozporzdzenia...)
lub fakultatywnym (Rada Ministrw moe okreli w drodze
rozporzdzenia...) charakterze,
V zakres normowania, ktry na adresata dokonanej przez organ
czynnoci (np. wydanej decyzji administracyjnej) nakada obowizek podporzdkowania si tej czynnoci.
Dozwolone moe by rwnie zachowanie, ktre jest uregulowane, chocia nie jest wprost ani nakazane, ani zakazane
danemu adresatowi. Jego dopuszczalno jest wyranie wyraona w prawie. Ten przypadek zasuguje na baczniejsz uwag.
Prawo zawiera dugi katalog zachowa, ktre maj charakter
tzw. dozwole mocnych. Zachowania takie s uregulowane
przez normy i rodz skutki prawne, mimo e nie s danym adresatom ani nakazane, ani zakazane. Adresat moe, ale nie musi,
z dozwole tych skorzysta.
Rozrnienie dwch typw dozwole prowadzi do wyodrbnienia w teorii prawa rnych postaci wolnoci prawnie
chronionych, upowanie lub uprawnie (wolno sumienia,
prawo do spisania testamentu, prawo wniesienia pozwu itp.).
Ze wzgldu na przyznanie ich okrelonym podmiotom prawa
zwykle nazywamy je prawami podmiotowymi. Odrniamy
je od prawa przedmiotowego oznaczajcego og regulacji
normatywnych skadajcych si na system prawa.
Pytania sprawdzajce
1. Przepis art. 115 4 KK: Korzyci majtkow lub osobist
jest korzy zarwno dla siebie, jak i dla kogo innego:
a) zawiera klauzul generaln,
b) zawiera definicj legaln,
c) jest przepisem odsyajcym wewntrzsystemowo.
Definicje legalne, czyli definicje, poprzez ktre prawodawca
narzuca sposb rozumienia sw czy zwrotw uytych w akcie
normatywnym, su usuwaniu nieostroci i naturalnej otwartoci jzyka. Zwrot korzy osobista moe by w jzyku potocznym rozumiany np. w sposb wszy tylko jako korzy dla
siebie. Cytowany przepis pochodzi dodatkowo z tzw. sowniczka, czyli rozdziau KK powiconego wyjanieniu uytych w nim
poj, ktre na potrzeby prawa karnego musz by rozumiane
w sposb jednoznaczny.
2. Okrelenie sposobu dziaania adresata normy prawnej stanowi bdzie skadnik:

a) hipotezy normy prawnej,
b) dyspozycji normy,
c) nie moe to by w ogle przedmiotem normy prawnej.
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
Wszystkie elementy przepisu, ktre maj jakikolwiek zwizek z adresatem normy i jego cechami, stanowi cz hipotezy (wiek, stan zdrowia, moment dziaania, sposb dziaania itp.).
3. Jan Kowalski, wynajmujcy lokal nr 14 pooony w budynku

komunalnym, ul. Konwaliowa 10 w Koninie, jest zobowizany
wnosi czynsz za wynajmowane mieszkanie do 10. dnia kadego miesica, to norma:
a) indywidualna i konkretna,
b) indywidualna i abstrakcyjna,
c) generalna i abstrakcyjna.
Jest to norma indywidualna, poniewa dotyczy imiennie
wskazanego adresata, ktrego dodatkowo charakteryzuje
miejsce zamieszkania. Jest to jednoczenie norma abstrakcyjna ze wzgldu na sposb normowania przewidzianego prawem zachowania tego podmiotu. Norma ta nie wyczerpuje
si w akcie jednokrotnego uregulowania czynszu, ale zakada
pewne zachowanie powtarzalne.
4. Artyku 279 KK: Kto kradnie z wamaniem, podlega karze

pozbawienia wolnoci od roku do lat 10, jest:
a) norm sankcjonowan,
b) norm sankcjonujc,
c) lex imperfecta.
Jest to norma sankcjonujca, poniewa stanowi dopenienie
innej normy normy z zakresu prawa cywilnego, przyznajcej
wacicielowi rzeczy prawo do korzystania z niej i dysponowania ni z wyczeniem innych osb.
5. Jeeli czynno prawna ze wzgldu na wadliwe dokonanie

nie wywouje zamierzonych skutkw prawnych, mwimy o:
a) sankcji niewanoci,
b) sankcji egzekucyjnej,
c) taka sytuacja w ogle nie moe mie miejsca.
Sankcja niewanoci jest konsekwencj nieprzestrzegania regu
sensu czynnoci konwencjonalnej, czyli przewidzianych prawem
regu, ktrych respektowanie jest warunkiem wanego (wywoujcego skutki prawne) dokonania czynnoci. Jest to sankcja
typowa dla stosunkw prywatnoprawnych, chocia w pimiennictwie omawia si rwnie wady czynnoci konwencjonalnych
prawa publicznego (np. nieprzestrzeganie przewidzianej prawem procedury ustawodawczej czy naruszenie przyznanego
zakresu kompetencji).
6. Faktyczne czynnoci psychofizyczne, z ktrymi normy prawne

wi skutki prawne, to:
a) czyny,
b) umowy,
c) uprawnienia,
7. Ktra z poniszych wypowiedzi jest wypowiedzi performatywn:

a) Ustawa Prawo o szkolnictwie wyszym uchwalona
zostaa przez Sejm w dniu 25.7.2005 r.,
b) Sd rejonowy skazuje XY na kar pozbawienia wolnoci
na 1,5 roku,
c) Przepis P zawiera elementy hipotezy normy N.
Wypowied performatywna to inaczej wypowied dokonawcza.
Poprzez jej wygoszenie dokonujemy zmiany w rzeczywistoci.
W tym przypadku poprzez ogoszenie wyroku sdu ulega zmianie sytuacja prawna osoby, ktra przez ten sd zostaje skazana
na ptora roku pozbawienia wolnoci. Na istnienie performatyww zwrci uwag J.L. Austin w ksice Jak czyni co za pomoc sw (1962 r.). Wskaza na ich odmienno od zda.
8. Prawa czowieka i obywatela to inaczej:

a) prawa podmiotowe,
b) obowizki wobec pastwa,
c) prawo formalne (procesowe).
Prawa czowieka to oczywicie rodzaj praw podmiotowych, czyli
zespou uprawnie przysugujcych jednostce z mocy prawa
(jak ma to miejsce w przypadku praw majtkowych) bd z racji
naturalnych, ze wzgldu na to, e jest si czowiekiem, czyli istot
wyposaon w godno (prawo do ycia, zakaz tortur czy poniajcego traktowania). Wiele z praw czowieka ma dodatkowo
charakter absolutny, czyli naley je respektowa niezalenie
od okolicznoci (wojna, stany nadzwyczajne, klski ywioowe).
9. Art. 115 10 KK: Modocianym jest sprawca, ktry w chwili

popeniania czynu zabronionego nie ukoczy 21 lat i w czasie
orzekania w pierwszej instancji 24 lat zawiera:
a) norm prawn,
b) klauzul generaln,
c) przepis prawny.
Jest to przepis prawny zawierajcy definicj legaln. Jest on
dopiero materiaem (obok innych przepisw) do budowy normy
prawnej (lub zgodnie z zasad rozczonkowania kilku norm
prawnych), czyli wypowiedzi wskazujcej okrelonym adresatom okrelone zachowania w okrelonych okolicznociach.
10. Orzeczenie sdu pracy to:

a) czynno konwencjonalna,
b) zdanie w sensie logicznym,
c) akt stanowienia prawa.
Orzeczenia sdw akty stosowania prawa s to czynnoci
konwencjonalne prawnie istotne. Jest to czynno konwencjonalna, poniewa nie mamy tu do czynienia z psychofizycznym
zachowaniem sdziego, ale z pewnym aktem konwencjonalnym, ktremu sens i wano (skuteczno) nadaje prawo,
wymagajc rwnie do wydania orzeczenia okrelonej formy
i okolicznoci. Nie jest to zdanie w sensie logicznym, opisujce
rzeczywisto zgodnie lub niezgodnie z prawd.
VII
PRAWOZNAWSTWO
Rodzaje norm i przepisw prawnych
Dla potrzeb praktyki wyodrbnia si rozmaite szczegowe
rodzaje norm oraz przepisw prawnych. Najwiksze znaczenie
maj nastpujce typologie:
V normy bezwzgldnie wice (ius cogens) oraz normy wzgldnie wice (ius dispositivum). Pierwsze wskazuj w dyspozycji
wzr zachowania i nie dopuszczaj zachowania odmiennego,
nie mona ich w aden sposb ksztatowa wol stron; zachowanie odmienne bdzie stanowio naruszenie normy. Drugie
wskazuj wzr zachowania, ale zapewniaj moliwo zachowania odmiennego, jeeli bdzie to przewidywaa np. umowa
midzy stronami. Takie odmienne uregulowanie jest rwnie
zgodne z prawem. Wyrni take mona szczegln podgrup przepisw semiimperatwnych (iuris semi-dispositivi), ktre
daj moliwo umownego uksztatowania stosunku prawnego tylko w okrelony sposb, np. na korzy strony sabszej
(np. odpowiedzialno z tytuu rkojmii za wady mona rozszerzy, ale nie mona jej drog umown ogranicza),
V normy oglne (lex generalis) oraz normy szczeglne (lex specialis) wyodrbnione ze wzgldu na tre norm. Pierwsze stanowi regu zachowania, drugie przewiduj wyjtek od reguy.
Podzia ten ma szczeglne znaczenie ze wzgldu na zasad
(regu kolizyjn), e norma szczeglna uchyla norm ogln,
tzn. tam, gdzie mamy do czynienia z wyjtkiem, nie stosujemy
reguy oglnej. Porwnywanie norm szczeglnych i oglnych
powinno by dokonywane jedynie wwczas, gdy mamy normy
hierarchicznie rwne,
V przepisy odsyajce s wyodrbniane ze wzgldu na szczegln funkcj, jak peni w aktach normatywnych. Wyodrbnia
si przepisy odsyajce:
wewntrzsystemowo nie wskazuj bezporednio wzoru
zachowania, lecz odsyaj do innych przepisw, gdzie taki wzr
zachowania mona odnale,
pozasystemowo (klauzule generalne) odsyaj do regu moralnych, zasad wspycia spoecznego, zasad sprawiedliwoci itp.
(dobro dziecka, wany interes, raca niewdziczno).
V przepisy blankietowe zapowiadaj wydanie okrelonego
przepisu, jednoczenie upowaniajc okrelony organ do ustanowienia takich przepisw. Przepisy blankietowe zwykle zawieraj normy kompetencyjne,
V przepisy przejciowe (intertemporalne, midzyczasowe) zawieraj regu postpowania na cile okrelony, zwykle krtki, czas albo usuwaj kolizj powsta w wyniku ustanowienia
nowych norm. Drog ustanowienia tych przepisw prawodawca decyduje o tym, ktre normy znajduj zastosowanie w sytuacji zmian w prawie: zawarte w dawnym akcie normatywnym
czy te w akcie nowym. W przepisach przejciowych rozstrzyga
si sposb zakoczenia postpowania w sprawach bdcych
w toku; rozstrzyga si, czy i w jakim zakresie stosuje si nowe
przepisy do uprawnie i obowizkw powstaych pod dziaaniem dotychczasowego prawa; decyduje si o tym, czy i przez
jaki czas utrzymuje si instytucje znoszone przez nowe prawo;
rozstrzyga si o utrzymaniu w mocy dotychczasowych przepisw wykonawczych,
V przepisy kocowe:
derogacyjne (uchylajce) uchylaj wczeniejsze akty prawne
lub konkretne przepisy prawne,
wprowadzajce (o wejciu w ycie aktu normatywnego) okrelaj termin wejcia w ycie aktu normatywnego, czsto przewiduj okres spoczynku aktu prawnego (vacatio legis), czyli
okres midzy ustanowieniem okrelonych przepisw a ich pniejszym wejciem w ycie. Wprowadzenie vacatio legis suy
przede wszystkim zapewnieniu organom pastwa stosownego
VIII
czasu na wydanie aktw wykonawczych (rozporzdze, zarzdze itp.), a take adresatom norm prawnych, dajc im czas
na zapoznanie si z treci norm prawnych,
o wyganiciu mocy aktu normatywnego.
W przypadku bardzo obszernych i kompleksowych aktw normatywnych (np. kodeksw) przepisy przejciowe i kocowe mona
uregulowa odrbn ustaw, tzw. ustaw wprowadzajc.
Ze wzgldu na sposb wyznaczania zachowania dzielimy przepisy prawne na:
a) nakazujce (do ich formuowania uywamy czsto tzw. funktorw normotwrczych musi, powinien, ma obowizek lub
trybu oznajmujcego),
b) zakazujce (nie moe, jest zakazane, jest zabronione),
c) zezwalajce na dokonanie prostych czynnoci psychofizycznych lub upowaniajce do dokonywania czynnoci konwencjonalnych (moe, ma prawo, moe da).
Zasady prawa
Zasady prawa to szczeglny rodzaj norm, przez ktre rozumiemy
wypowiedzi normatywne bardziej oglne i doniose w stosunku
do innych norm prawnych. Zasady prawne skierowane s przede
wszystkim do organw wadzy publicznej, cho nie formuuj
obowizkw w sposb bezporedni. S natomiast, podobnie jak
normy-reguy, wyraone w przepisach prawnych. Zasady dzielimy na dyrektywalne i opisowe. Moemy te mwi o zasadach
ustrojowych (zasada suwerennoci narodu, demokracji, praworzdnoci, podziau wadz, niezawisoci sdziowskiej), typowych
dla caego systemu prawa (lex retro non agit, domniemanie niewinnoci) czy dla jednej gazi prawa (zasada dobrej wiary, swobody umw). Najwaniejsze funkcje zasad prawnych w systemie
prawa to: wyznaczanie kierunkw tworzenia prawa, wyznaczanie kierunkw interpretacji prawa, wskazywanie, w jaki sposb
organ stosujcy prawo powinien wykorzysta zakres swobody
w interpretowaniu prawa (jakie wartoci powinien chroni).
Pytania sprawdzajce
1. Przepis rozpoczynajcy si od sw Rada Ministrw okreli
w drodze rozporzdzenia... jest przepisem:
a) blankietowym i zarazem odsyajcym,
b) zasad prawn,
c) przepisem szczeglnym (lex specialis).
Przepis blankietowy w przyjmowanym tutaj rozumieniu jest jednoczenie przepisem odsyajcym, poniewa sam nie normuje
adnego zachowania, ale dopiero zapowiada sytuacj i akt normatywny, w jakim takie uregulowanie nastpi. Jednoczenie
wskazuje podmiot, ktry tak regulacj wadny jest wyda
na tym polega ich blankietowo.
2. Przepis art. 243 Konstytucji RP: Konstytucja wchodzi w ycie

po upywie 3 miesicy od dnia jej ogoszenia, naley do grupy
przepisw:
a) przejciowych,
b) formuujcych norm dozwalajc,
c) kocowych.
Przepisy wprowadzajce (o wejciu w ycie), a do takich naley
cytowany, s czci przepisw kocowych aktu normatywnego, obok przepisw uchylajcych.
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
3. Norma wzgldnie wica:
a) obowizuje tylko w okrelonym miejscu i czasie,
b) ustanawia wzr powinnego zachowania, ale dopuszcza
te zachowania odmienne,
c) wie tylko niektrych adresatw.
Instytucja prawna jest to zesp norm powizanych ze sob
funkcjonalnie, regulujcych powstanie, trwanie i ustanie jakiego typowego stosunku prawnego. Mwimy np. o instytucji
maestwa, wasnoci czy hipoteki.
Funkcjonowanie w systemie prawnym norm wzgldnie wicych (iuris dispositivi) jest dowodem na jego elastyczno
i moliwo regulowania w pewnej mierze samodzielnie swojej sytuacji prawnej przez podmioty prawa. Strony (np. stosunkw cywilnoprawnych) maj swobod uregulowania
konsekwencji prawnych zgodnie ze swoj wol i interesami.
Jeli jednak tego nie uczyni, zastosowanie, np. przed sdem,
znajd przepisy przewidziane przez prawodawc w normie
wzgldnie wicej.
8. Przepis art. 23 KRO: Maonkowie maj rwne prawa i obowizki w maestwie. S obowizani do wsplnego poycia,
do wzajemnej pomocy i wiernoci oraz do wspdziaania dla
dobra rodziny, ktr przez swj zwizek zaoyli, to norma
o charakterze:
a) lex minus quam perfecta,
b) lex imperfecta,
c) lex plus quam perfecta.
4. Zasada wyraona w art. 9 Konstytucji RP: Rzeczpospolita

Polska przestrzega wicego j prawa midzynarodowego:
a) jest zasad opisow,
b) jest zasad dyrektywaln,
c) oznacza ograniczenie suwerennoci pastwa polskiego.
Pomimo swojej oznajmujcej formy, zgodnie ze specyfik jzyka prawnego, przepis ten zawiera szczeglnego typu norm.
Jest to norma o charakterze zasady, ktrej w miar moliwoci
pena realizacja jest obowizkiem pastwa. Nie stanowi ona
ograniczenia suwerennoci R, poniewa zobowizania wynikajce z prawa midzynarodowego kade pastwo przyjmuje
na siebie drog konsensulan (umowy, traktaty).
5. Normy prawa cywilnego:

a) maj wycznie charakter norm iuris dispositivi,
b) maj wycznie charakter norm iuris cogentis,
c) maj zarwno charakter norm iuris dispositivi, jak i iuris
cogentis.
Specyfika prawa prywatnego przewiduje liczne uregulowania,
dziki ktrym strony stosunkw prawnych mog ksztatowa
samodzielnie swoje stosunki prawne. W KC znajdziemy jednak
wiele norm odnoszcych si choby do formy czynnoci prawnych czy niektrych obowizkw majcych charakter norm bezwzgldnie wicych. Zastosowanie tych przepisw nie moe
zosta wyczone ani ograniczone wol stron.
6. Norma kompetencyjna moe by zawarta w:

a) przepisach blankietowych,
b) przepisach uchylajcych,
c) klauzulach generalnych.
Por. wyjanienia do pytania nr 1.
7. Jest instytucj prawn:

a) adopcja maoletniego,
b) kada hipoteza kadej normy,
c) obowizek zapaty przez najemc zalegego czynszu.
Jest to norma o charakterze lex imperfecta (prawo niedoskonae), czyli norma pozbawiona sankcji (sprzonej z ni normy
sankcjonujcej). Dzieje si tak wiadom decyzj ustawodawcy,
poniewa w cytowanym przypadku prawo formuuje obowizki
natury moralnej.
9. Zgodnie z przewaajcym w doktrynie pogldem za norm

kompetencyjn uznamy:
a) konstytucyjne prawo rodzicw do wychowania dziecka
zgodnie z wasnymi przekonaniami,
b) prawo urzdnika wyjcia z biura o godz. 15,
c) prawo sdu opiekuczego do zwolnienia opiekuna od obowizku inwentarza majtku, jeeli majtek ten jest nieznaczny.
Wedug przewaajcej w doktrynie opinii podmiotami upowanionymi norm kompetencyjnych s podmioty sprawujce wadz
publiczn: parlament, organy administracji, sdy itp. W odniesieniu do podmiotw prawa prywatnego mwimy raczej o uprawnieniach (sensu stricto, do wasnych zachowa). Kompetencja
oznacza, e jeeli podmiot wyranie upowaniony przez norm
kompetencyjn do dokonania danej czynnoci konwencjonalnej
czynnoci tej dokona, inne podmioty (podmioty podlege kompetencji) bd miay obowizek na t czynno zareagowa.
10. Normy-zasady tym si rni od norm-regu, e:

a) w przypadku sprzecznoci zasad jedn z nich uznajemy
za nieobowizujc,
b) nie s sformuowane w postaci przepisw (w aktach normatywnych),
c) funkcjonuj zgodnie z formu mniej lub bardziej.
Podstawowe rozrnienie norm-zasad (czyli przede wszystkim
zasad dyrektywalnych) i norm-regu zawdziczamy Ronaldowi
Dworkinowi. Wprowadzi on dwa podstawowe kryteria pozwalajce odrni zasady od norm. Po pierwsze, w razie sprzecznoci norm jedna z nich nie znajduje zastosowania (reguy kolizyjne
por. niej); w razie konfliktu zasad dokonuje si ich wywaenia. Drugie kryterium mwi, e normy-reguy funkcjonuj
na zasadzie albo albo (albo respektujemy zakaz kradziey,
albo kradniemy i tym samym go amiemy), natomiast zasady
zgodnie z formu mniej lub bardziej uwzgldniamy stopie
doniosoci zasad dajcych si zastosowa w danej sprawie.
IX
PRAWOZNAWSTWO
Obowizywanie prawa
Obowizywanie (poch. od obowizku) to w prawoznawstwie
jeden z najwaniejszych terminw. W wskiej wersji pozytywizmu (w dogmatykach) obowizywanie to definicyjna cecha
prawa: prawo to wycznie prawo obowizujce. Norma prawna
to norma tetyczna, czyli taka, ktrej obowizywanie jest uzasadnione faktem ustanowienia (nadania) przez kompetentny i legitymowany do tego autorytet (wadz prawodawcz). Zagadnienie
obowizywania prawa jest z perspektywy prawnika najwaniejsze. Stosowa mona wycznie prawo obowizujce, nieuchylone. Prawo obowizuje w okrelonym czasie i miejscu.
Obowizywanie prawa w czasie
Kada norma prawna (akt normatywny, przepis prawny) trwa
w czasie: ma swj pocztek i swj koniec. Elementem systemu
prawa jest tylko norma obowizujca, ktra zostaa do systemu wprowadzona zgodnie z przyjtymi reguami i nie zostaa
z niego wyeliminowana.
Jeeli norma jest rezultatem aktu stanowienia, wchodzi do
systemu prawa (zaczyna obowizywa) z dniem ogoszenia,
czyli podania do wiadomoci w oficjalnym organie promulgacyjnym (Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim). Od obowizywania normy w systemie prawa naley odrni jej wejcie
w ycie. Konstytucja w art. 88 stanowi, e warunkiem wejcia
w ycie aktw normatywnych jest ich ogoszenie. Moment wejcia w ycie jest tym momentem, od ktrego przepisy prawa
maj by przestrzegane lub stosowane. Bardzo rzadko dzie
ogoszenia aktu normatywnego jest jednoczenie dniem wejcia w ycie. Najczciej midzy dniem ogoszenia a dniem wejcia w ycie danego aktu (przepisu) prawodawca przewiduje
tzw. vacatio legis, ktrego minimalny czas trwania przewidziany
jest na dwa tygodnie. W zalenoci od wagi aktu czy te
w uzasadnionych przypadkach okres ten moe by odpowiednio duszy (np. konstytucja, kodeksy) lub krtszy.
Z norm i czasem wie si szczeglny problem zakazu retroaktywnoci (niedziaania prawa wstecz). Zasada lex retro non
agit oznacza, e nie mona oddziaywa poprzez normy prawne na sytuacje przesze, ktre nie powstay pod rzdami tej
normy. Norma dziaa wstecz, jeeli wyznacza swojemu adresatowi obowizek okrelonego zachowania si na przyszo,
ale zachowanie to jest zwizane ze zdarzeniami, stanami rzeczy lub zachowaniami, ktre zaistniay, zanim ta norma wesza
w ycie. Odstpstwa od tej zasady s bardzo rzadkie i wi si
na og z polepszeniem sytuacji adresata (lex mitior retro agit).
Norma prawna obowizuje dopty, dopki nie zostanie wyeliminowana z systemu, co rwna si utracie mocy obowizujcej.
Norma traci moc obowizujc na skutek: derogacji (por. przepisy uchylajce), orzeczenia o jej niekonstytucyjnoci, upywu
czasu, na jaki akt j zawierajcy zosta wydany, oraz, co dyskusyjne, w wyniku tzw. desuetudo.
Terytorialny aspekt obowizywania prawa
Prawo obowizuje na okrelonym terytorium. Oznacza to, e rozciga si na nim jurysdykcja (zwierzchnictwo) danego pastwa.
Regu jest, e prawo wewntrzne ustanowione przez organy
centralne wadzy publicznej obowizuje na caym terytorium
pastwa (ldowym, morskim oraz powietrznym por. art. 5 KK),
jak rwnie na nalecych do niego statkach morskich i powietrznych. Wyjtek stanowi placwki przedstawicielstw pastw
obcych oraz tereny, na ktrych stacjonuj obce wojska.
Jako wyjtek mona potraktowa rwnie obowizywanie

przepisw prawa miejscowego: naturalne jest, e obejmuj
one jedynie t jednostk samorzdu terytorialnego, ktrej organy dany przepis wyday. O moliwoci i sytuacjach, w ktrych
na terenie danego pastwa znajduj zastosowanie przepisy
prawa obcego, decyduje prawo prywatne midzynarodowe,
ktre jest gazi prawa wewntrznego pastwa.
Podmiotowy aspekt obowizywania prawa
Zasada jest taka, e prawo danego pastwa obowizuje
wszystkie podmioty (osoby fizyczne i prawne) przebywajce
i dziaajce na jego terytorium. Jednak status osb przebywajcych na terenie danego pastwa nie jest jednolity (obywatele,
cudzoziemcy i apatrydzi zamieszkujcy w pastwie lub tylko
w nim przebywajcy, cudzoziemcy posiadajcy specjalny status
prawny). Obywatele innych pastw z reguy podlegaj prawu
pastwa, w ktrym przebywaj; ich sytuacj w tym zakresie
mog modyfikowa przepisy prawa midzynarodowego lub
umw midzynarodowych. W szczeglnej sytuacji znajduj si
pracownicy placwek dyplomatycznych objci immunitetem.
Co to znaczy, e prawo obowizuje?
Wedug Z. Ziembiskiego Obowizywanie normy jest stanem
polegajcym na trwaniu elementw kontekstu sytuacyjnego,
takich, ktre s uwaane za istotne przy danym rozumieniu
obowizywania normy. W literaturze wskazuje si trzy podstawowe sposoby rozumienia obowizywania normy (cho
poprawniej powinno si mwi o uzasadnieniu dla obowizywania):
a) tetyczne (formalne) obowizywanie normy jest z prawniczego punktu widzenia najistotniejsze. Jego ustalenie dokonuje si przy wykorzystaniu tzw. regu walidacyjnych. Tylko
prawo formalnie obowizujce mona stosowa. Formalne
obowizywanie oznacza, e prawo zostao waciwie ustanowione (przez kompetentny organ, w przewidziany prawem
sposb), zostao prawidowo ogoszone; nie zostao uchylone,
nie zostao przez Trybuna Konstytucyjny uznane za sprzeczne
z konstytucj, ustawami lub ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi, nie zawiera norm sprzecznych lub przewiduje reguy, ktre ewentualne sprzecznoci pozwalaj usuwa.
O obowizywaniu prawa w tym znaczeniu mona rozstrzyga
tylko w odniesieniu do okrelonego systemu norm (systemu
prawnego por. niej),
b) aksjologiczne prawo obowizuje aksjologicznie, jeeli
ustanowione normy prawne pozostaj w zgodnoci z podstawowymi wartociami lub normami moralnymi. Pozwala
to odrnia obowizywanie prawne i obowizywanie moralne
norm prawnych. W skrajnych przypadkach treciowej niezgodnoci miedzy systemem prawnym i innymi systemami (szczeglnie moralnym i religijnym) znajduje zastosowanie formua
Radbrucha (por. wyej) i normy prawne zostaj uznane za niewice. Przykadem wykorzystania aksjologicznych uzasadnie
dla nieobowizywania zego prawa jest idea obywatelskiego
nieposuszestwa (Ghandi),
c) realistyczne (socjologiczne, behawioralne) sprowadza si
do badania, czy prawo jest realizowane: przestrzegane i stosowane. Obowizywanie w tym przypadku sprowadza si
do masowej zgodnoci zachowa adresatw z normami prawnymi. Wedug rnych koncepcji badaniu takiemu podlegaj
albo wycznie adresaci pierwotni, albo i pierwotni, i wtrni (organy pastwa). Istotne problemy zarwno w badaniu
prawa, jak i w praktyce jego stosowania wywouje zjawisko
tzw. desuetudo (odwyknienia). Norma traci moc obowizujc
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
w wyniku desuetudo, jeeli pomimo formalnego obowizywania przez duszy czas jest nieefektywna. Towarzyszy temu
powszechne przekonanie, e nie jest ona ju norm wic.
W zwizku z tym nie jest przestrzegana przez adresatw pierwotnych, a jednoczenie taka forma amania prawa nie spotyka si z reakcj odpowiednich organw pastwowych. Jednak
ta forma eliminowania norm z systemu prawa nigdy nie daje
jednoznacznego rozstrzygnicia co do utraty przez norm
mocy obowizujcej.
Pytania sprawdzajce
1. Prawo obowizuje tetycznie zwrot ten oznacza, e:
a) obowizywanie prawa moe by zakwestionowane, skoro
prawo jest niesprawiedliwe,
b) prawo obowizuje jako konsekwencja jego poprawnego
ustanowienia i nieuchylenia,
c) og adresatw prawa zachowuje si zgodnie z dyspozycjami norm prawnych w warunkach okrelonych przez
ich hipotezy.
2. O zdolnoci do zawarcia maestwa przez obywateli dwch

rnych pastw:
a) bdzie decydowa prezydent pastwa o wikszym terytorium,
b) bd decydoway przepisy prawa wewntrznego waciwego dla kadej z tych osb,
c) bd decydoway przepisy rozporzdze Unii Europejskiej.
Zgodnie z ustaw z 12.11.1965 r. Prawo prywatne midzynarodowe o zdolnoci do czynnoci prawnych osb rnych
narodowoci chccych zawrze zwizek maeski decyduj
przepisy prawa ojczystego kadej z tych osb.
3. Przepis art. 4 1 KK: Jeeli w czasie orzekania obowizuje

ustawa inna ni w czasie popenienia przestpstwa, stosuje si
ustaw now, jednake naley stosowa ustaw obowizujc
poprzednio jeeli jest wzgldniejsza dla sprawcy, oznacza:
a) bezwarunkowy zakaz wstecznego dziaania prawa,
b) sdzia ma obowizek zastosowa ustaw obowizujc
w czasie popeniania przestpstwa,
c) zasad lex mitior retro agit.
Jest to przepis prawa karnego dopuszczajcy wyjtek od zasady
niedziaania prawa wstecz w sytuacji, kiedy wie si to z korzyci czy polepszeniem sytuacji sprawcy. Jeeli ustawa poprzednio
obowizujca (w momencie popeniania przestpstwa) przewidywaa niszy wymiar kary za to przestpstwo ni obowizujca
obecnie (w chwili orzekania), stosuje si niszy wymiar kary.
4. Obywatelskie nieposuszestwo oznacza:

a) postaw oportunistyczn,
b) zoenie petycji do wadz w okrelonej sprawie,
c) protest przeciwko posuniciom wadzy (niesprawiedliwemu prawu), poprzez zastosowanie ktrego podmiot protestujcy naraa si na sankcje.
Akt obywatelskiego nieposuszestwa wie si z aksjologicznym aspektem obowizywania prawa i ma na celu jawne
zamanifestowanie niezgody na regulacje amice fundamentalne dla czowieka wartoci. Niezgoda ta polega na nieprzestrzeganiu tych regulacji pomimo ich formalnego obowizywania.
5. Formua G. Radbrucha mwica o ustawowym bezprawiu

i ponadustawowym prawie jest wyrazem:
a) tego, e stosujcy prawo nie jest w ogle zwizany prawem pozytywnym,
b) absolutnej swobody prawodawcy w ustalaniu treci prawa,
c) pierwszestwa prawa natury, zgodnego z podstawowymi
wartociami ycia ludzkiego przed skrajnie niesprawiedliwym
prawem narzuconym przez pastwo.
Teza G. Radbrucha dotyczya powojennego okresu w jego filozofii i bya naznaczona dowiadczeniem II wojny wiatowej.
Radbruch odmwi miana prawa takiemu porzdkowi, ktry
wiadomie narusza podstawowe prawa ludzkie.
6. Desuetudo to inaczej:
a) tzw. zwyczaj negatywny,
b) negatywne konsekwencje dla nieprzestrzegajcych prawa,
c) norma zwyczajowa le oceniana pod wzgldem aksjologicznym.
Jest to okrelenie wprowadzone przez H.L.A. Harta, nawizujce do tego, e przy desuetudo utrata mocy obowizujcej
wynika z tego, e przez odpowiednio dugi okres nie bya przez
organy pastwa stosowana mimo wystpowania okolicznoci
bdcych warunkiem jej zastosowania.
7. Ustawy obowizuj w aspekcie czasowym:

a) do momentu uchylenia inn ustaw,
b) dopki Rada Ministrw nie zakoczy ich obowizywania
specjalnym rozporzdzeniem,
c) jeeli sd nie odmwi ich stosowania.
Derogacja jest podstawow form zakoczenia obowizywania aktu normatywnego czy jego poszczeglnych przepisw.
Zmian w aktach rangi ustawowej mona dokonywa jedynie
ustaw nowelizujc; rozporzdzenie jest hierarchicznie nisze,
a do tego ma jedynie charakter wykonawczy do ustawy.
8. Wedug tetycznej koncepcji obowizywania prawa:

a) normy obowizuj mimo derogacji,
b) nie ma moliwoci usunicia ewentualnych sprzecznoci
midzy normami,
c) ustawy moe uchwala tylko parlament.
Tetyczna koncepcja obowizywania prawa zakada, e poszczeglne normy (akty normatywne, przepisy) mog by ustanawiane wycznie przez podmioty do tego upowanione.
XI
PRAWOZNAWSTWO
9. Ustawa, ktra zostaa ogoszona 1.10.2007 r., a termin jej wejcia w ycie jest przewidziany na 1.1.2008 r., obowizuje od:
a) 1.1.2008 r.,
b) 1.10.2007 r.,
c) w ogle nie obowizuje, gdy terminy ogoszenia i wejcia
w ycie musz by tosame.
Ustawa ta obowizuje (jej normy staj si elementami prawa)
od momentu ogoszenia, natomiast termin jej wejcia w ycie
pokazuje, od ktrego momentu adresaci wtrni maj j stosowa, a adresaci pierwotni przestrzega z konsekwencj naraenia si na sankcj w przypadku nieprzestrzegania.
10. Terytorialny zakres obowizywania rozszerza si na:

a) statki morskie, powietrzne i kosmiczne danego pastwa,
b) zagraniczne hotele, w ktrych przebywaj polscy turyci,
c) placwki dyplomatyczne innych pastw znajdujce si
w danym pastwie.
System prawa pojcie i charakterystyka
Pojcie systemu prawa. Rodzaje systemw prawnych
System prawny to zbir uporzdkowanych i wzajemnie ze sob
powizanych norm abstrakcyjnych i generalnych (por. wyej),
wysowionych w tekstach aktw normatywnych i nieuchylonych
w przewidziany prawem sposb, obowizujcych na okrelonym
terytorium w okrelonym czasie. Systemem nazywa si taki zbir
elementw, ktry: a) jest wyranie wedle pewnych kryteriw
wyodrbniony (wytyczone s granice systemu), b) poszczeglne
elementy s ze sob wzajemnie powizane i nie wykluczaj si
ani nie przeszkadzaj sobie wzajemnie (niesprzeczno systemu), c) poszczeglne elementy wystpuj dokadnie w takiej
liczbie, jaka jest dla caoci stanowicej system niezbdna, ani
mniejszej, ani wikszej (zupeno systemu, brak luk).
System norm prawnych obowizujcy na danym terytorium
pastwowym w okrelonym czasie (np. system prawa polskiego
w listopadzie 2007 r., system prawa rzymskiego w epoce cesarstwa) to inaczej system konkretny. Natomiast jeeli wyodrbniamy system poprzez zesp cech typowych i wsplnych dla kilku
porzdkw prawnych (systemw konkretnych), to posugujemy
si pojciem systemu-typu. Systemy-typy moemy analizowa
w ukadzie diachronicznym, zgodnie z nastpstwem historycznym (np. prawo antyczne, feudalne, demokratyczne) lub synchronicznym (np. prawo kontynentalne, system common law,
system prawa islamskiego itp.).
Elementy systemu prawa
Elementami systemu prawa s abstrakcyjne i generalne normy
prawne. Nie s nimi przepisy prawne. Normy w systemie prawa
powizane s midzy sob okrelonymi wiziami. W zalenoci
od typu wizi czcego normy bdziemy okrela system jako
dynamiczny lub statyczny. Dynamika systemu prawa wyraa si
w istnieniu midzy normami wizi kompetencyjnych. T zbiorcz nazw okrela si wizi o charakterze hierarchicznym
i formalnym. Istnienie wizi hierarchicznych (normy wysze,
normy nisze) jest cile skorelowane z hierarchi rde prawa
przyjt w danym systemie (por. niej): podstaw obowizywania normy niszej znajdziemy na og w odpowiednich przepisach normy wyszej. Wizi formalne oznaczaj natomiast,
e dla ustanowienia pewnych norm niezbdne s kompetencje
XII
zawarte w innych normach. Dynamika systemu prawa oznacza, e system nie jest dany w jednej, zamknitej postaci,
ale ksztatuje si poprzez kolejne akty tworzenia prawa. Normy
s do systemu dodawane i eliminowane z niego w zalenoci
od potrzeb spoecznych.
System prawny ma z kolei charakter statyczny ze wzgldu
na wystpujce midzy normami wizi treciowe. Moe oznacza relacje pionowe lub poziome. Te pierwsze wynikaj z hierarchii norm, z faktu, e normy wysze przynajmniej czciowo
wyznaczaj tre norm niszego rzdu. Te drugie wi si
ze wspln, spjn podstaw aksjologiczn caego systemu,
ujednolicon terminologi, zgodnoci powiza logicznych
(brakiem sprzecznoci). Podstawowe dla systemu wartoci
dedukujemy z zasad prawnych (por. wyej), w tym przede
wszystkim z zasad o charakterze konstytucyjnym.
Normy nalece do systemu prawa to: a) normy wyprowadzone
bezporednio z przepisw przy wykorzystaniu regu interpretacyjnych; b) normy wyprowadzone za pomoc regu inferencyjnych (wnioskowa prawniczych) z innych norm (normy
konsekwencje).
Cechy systemu prawa
Niesprzeczno systemu prawa zaoenie, e w systemie prawa
nie powinny rwnoczenie obowizywa dwie lub wicej norm,
ktre zawierayby sprzeczne dyspozycje (sprzeczno logiczna
jedna norma zakazuje, a druga nakazuje, albo jedna zakazuje,
a druga dozwala, albo przeciwiestwo logiczne dwie rwnoczenie nakazuj zachowania wzajemnie niemoliwe do zrealizowania, albo niezgodno prakseologiczna zrealizowanie
jednej normy niweczy skutki drugiej). W przypadku stwierdzenia takich sprzecznoci posugujemy si reguami kolizyjnymi
w celu ich wyeliminowania.
Reguy kolizyjne dzielimy wedug:
a) porzdku hierarchicznego: lex superior derogat legi inferiori,
b) porzdku chronologicznego: lex posterior derogat legi priori,
c) porzdku merytorycznego (treciowego): lex specialis derogat legi generali, przy czym lex posterior generalis non derogat
legi priori speciali (relacja midzy b i c).
Zupeno systemu prawa zaoenie, e w systemie prawa
nie wystpuj tzw. luki w prawie. W praktyce mamy jednak
do czynienia z:
a) tzw. swoistymi lukami w prawie gdy mimo zawartej w przepisie blankietowym zapowiedzi ustanowienia okrelonych przepisw, przepisy takie nie s wydane; organ pastwa nie wykonuje cicych na nim obowizkw w zakresie legislacji,
b) konstrukcyjnymi lukami w prawie, gdzie mimo zakoczenia
procesu legislacyjnego nadal nie mona znale wzoru zachowania waciwego dla okrelonej sytuacji, a moemy zakada,
e racjonalny ustawodawca chcia unikn takiego braku, wic
nie moemy posuy si zasad, e to, co nie jest zakazane,
jest dozwolone. Luki te wi si najczciej z niepenym lub
niewaciwym uregulowaniem czynnoci konwencjonalnych
(np. brak podmiotu kompetentnego do dokonania jakiego
aktu czy brak procedury do jego dokonania).
Obok tych podstawowych luk, ktrych istnienie daje si
dostrzec w systemie prawa i utrudnia jego funkcjonowanie,
wyrnia si czasem w pimiennictwie tzw. luki aksjologiczne
i luki logiczne.
V Luka aksjologiczna powstaje w wyniku oceny i porwnania obowizujcych norm z regulacjami postulowanymi,
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
wynikajcymi z przekona moralnych lub wiatopogldu oceniajcego. Przykad moe stanowi le widziany przez niektrych brak regulacji dotyczcych kary mierci.
V Luka logiczna z kolei powstaje w sytuacji pojawienia si w systemie norm sprzecznych (por. wyej). Ze wzgldu na to jednak,
e w przypadku luk aksjologicznych chodzi o zastosowanie
ocen, czyli sdw o charakterze subiektywnym, za w przypadku luk logicznych dysponujemy reguami kolizyjnymi oba
te rodzaje zaliczamy do tzw. luk pozornych.
W przypadku stwierdzenia luki w prawie (swoistej lub konstrukcyjnej) prawnicy posuguj si wnioskowaniami prawniczymi,
przede wszystkim wnioskowaniem przez analogi, zgodnie z ktrym do sytuacji nieuregulowanej stosujemy przepisy odnoszce
si do sytuacji podobnej (analogia z ustawy analogia legis).
Moliwe jest te sformuowanie normy konsekwencji przez
odwoanie si do zasad okrelonej gazi prawa, podstawowych
wartoci, celw prawa itp. (analogia z prawa analogia iuris).
W pewnych dziedzinach (np. prawie karnym, prawie podatkowym) stosowanie analogii uznawane jest za niedopuszczalne.
Naruszaoby bowiem dawno ju ustalon zasad, e nie moe
by uznany za przestpstwo czyn nieprzewidziany w ustawie
(art. 1 KK zawiera zasad nullum crimen sine lege). Podobny
zakaz istnieje w prawie podatkowym (art. 217 Konstytucji RP:
Nakadanie podatkw, innych danin publicznych, okrelanie
podmiotw, przedmiotw opodatkowania i stawek podatkowych, a take zasad przyznawania ulg i umorze oraz kategorii
podmiotw zwolnionych od podatkw nastpuje w drodze
ustawy).
Normatywna koncepcja rde prawa
Nazw t okrelamy zesp regu nakazujcy uznawa pewne
fakty za fakty prawotwrcze oraz regu nakazujcych wiza
z tymi faktami obowizywanie okrelonych norm prawnych.
Koncepcja ta pozwala rozstrzyga, ktre normy nale do systemu prawa, a ktre nie. Na normatywn koncepcj rde prawa
skadaj si reguy dwojakiego rodzaju:
a) reguy walidacyjne, nakazujce uznawa okrelone fakty za fakty
prawotwrcze danego systemu (np. precedens, umowa),
b) reguy egzegezy, do ktrych zaliczamy reguy interpretacyjne
(pozwalaj wyprowadza normy z przepisw), reguy inferencyjne (wnioskowania prawnicze, pozwalaj na wyprowadzanie
z norm ich norm konsekwencji), reguy kolizyjne.
Struktura systemu prawa
a) pionowa odzwierciedla przyjt w przepisach prawnych
(przede wszystkim w przepisach konstytucyjnych) hierarchi
rde prawa (por. niej),
b) pozioma odzwierciedla przedmiotowe zrnicowanie
poszczeglnych norm prawnych i instytucji prawnych, umoliwia podzia prawa na gazie (np. prawo cywilne, prawo pracy,
prawo karne). W ramach poziomej struktury zawiera si rwnie podzia prawa na publiczne i prywatne.
Pytania sprawdzajce
1. Nie nale do systemu prawa normy prawne:
a) uzyskane w drodze zastosowania regu inferencyjnych,
b) co do ktrych Trybuna Konstytucyjny orzek o ich niekonstytucyjnoci,
c) wyprowadzone z przepisw ustawy z 20.7.2000 r. o ogaszaniu aktw normatywnych.
Trybuna Konstytucyjny nie jest upowaniony do uchylania

norm, nie jest bowiem prawodawc. Nazywa si go natomiast czasem prawodawc negatywnym, poniewa skutkiem
stwierdzenia przez Trybuna niekonstytucyjnoci normy prawnej jest utrata przez ni mocy obowizujcej. Ma to miejsce
albo z dniem ogoszenia orzeczenia, albo w jakim innym
wskazanym przez Trybuna Konstytucyjny terminie.
2. Przepis art. 17 KC: Z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie

przewidzianych, do wanoci czynnoci prawnej, przez ktr
osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych zaciga zobowizanie lub rozporzdza swoim prawem, potrzebna
jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego oraz art. 21 KC:
Osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych moe
bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporzdza swoim
zarobkiem, chyba e sd opiekuczy z wanych powodw inaczej postanowi pozostaj do siebie w relacji:
a) lex posterior do legi priori (ze wzgldu na numeracj artykuw),
b) w ogle nie maj adnego zwizku,
c) lex specialis do legi generali.
Przepis art. 21 stanowi wyjtek od oglnej zasady, wedle ktrej
do dokonania wanej czynnoci prawnej przez podmiot ograniczony w zdolnoci do czynnoci prawnych, potrzebna jest zgoda
jego przedstawiciela ustawowego (np. rodzica). W dopuszczalnym przez prawo zakresie przepis art. 21 KC uchyla przepis
art. 17 KC.
3. Midzy przepisami ustawy o lobbingu w procesie stanowienia prawa i wydanego na podstawie zawartego w niej upowanienia rozporzdzenia Rady Ministrw o wysuchaniu publicznym zachodz relacje systemowe:
a) formalne, a zarazem hierarchiczne oraz treciowe,
b) tylko treciowe,
c) tylko hierarchiczne.
Rozporzdzenie nie jest samoistnym rdem prawa: moe
by wydane jedynie na podstawie ustawowego upowanienia i w celu wykonania ustawy. Rozporzdzenie w hierarchii aktw normatywnych ma charakter podporzdkowany
ustawie. Wysuchanie publiczne jest instytucj przewidzian przez ustaw o lobbingu w procesie stanowienia prawa
do wydania w tym przedmiocie stosownego rozporzdzenia obliguje Rad Ministrw odpowiedni przepis blankietowy. Midzy tymi aktami zachodz wic wszystkie trzy typy
relacji.
4. Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego o niekonstytucyjnoci

normy:
a) nie ma adnego wpywu na system prawa,
b) powoduje usunicie tej normy z systemu prawa w terminie
wskazanym przez Trybuna,
c) powoduje wejcie w jej miejsce normy o treci ustalonej
przez Trybuna.
Por. wyjanienia do pytania nr 1.
XIII
PRAWOZNAWSTWO
5. W przypadku konfliktu regu kolizyjnych:
a) pierwszestwo ma najczciej regua merytoryczna,
b) pierwszestwo powinna mie zawsze regua hierarchiczna,
c) nie ma takiego konfliktu, poniewa te reguy s rwnowane.
Jest to jedna z zasad znajdujcych zastosowanie w przypadku,
gdy wyniki uzyskane przy zastosowaniu rnych regu kolizyjnych
s rozbiene. Uznaje si zawsze wynik zastosowania reguy hierarchicznej (przepis hierarchicznie wyszy, np. ustawa, ma pierwszestwo przed przepisem niszym, np. rozporzdzeniem), o ile
jest on niezgodny z wynikiem posuenia si regu chronologiczn albo merytoryczn. Take norma szczeglna niszego
rzdu nie uchyli normy oglnej wyszej hierarchicznie.
6. Zgodnie z dominujcym stanowiskiem teorii prawa system

prawa to uporzdkowany zbir:
a) zda w sensie logicznym,
b) norm prawnych,
c) przepisw prawnych.
7. Sytuacja, gdy w relacj wchodz normy, ktrych nie mona

speni jednoczenie, ale mona ich obu nie speni, to:
a) sprzeczno logiczna,
b) wyraz postawy oportunistycznej,
c) przeciwiestwo logiczne.
Normy przeciwne to takie, ktre maj czciowo lub cakowicie
wsplny zakres zastosowania, ale nakazuj adresatowi wykluczajce si nawzajem zachowania, np. stawienie si studentw
pierwszego roku prawa tego samego dnia o tej samej godzinie
na dwa rne egzaminy w rnych salach. Mona nie stawi si
na oba egzaminy i zama obie normy. W przypadku sprzecznoci logicznej (nakaz zakaz lub nakaz/zakaz dozwolenie),
realizujc jedn norm, przekraczamy drug.
8. System-typ, jakim jest civil law, charakteryzuje si:

a) brakiem konstytucji,
b) zasad prymatu ustawy,
c) dominacj tzw. prawa sdziowskiego.
System civil law to inaczej system prawa stanowionego. Jedn
z jego cech podstawowych jest hierarchia rde prawa i dominujca pozycja ustawy jako aktu parlamentu (reprezentacji
suwerennego narodu). Inn cech jest wyrane oddzielenie
tworzenia prawa i jego stosowania; prawo sdziowskie formalnie funkcjonuje jedynie w systemach common law.
9. Pojciem obywatel posuguje si przede wszystkim:

a) prawo publiczne,
b) prawo cywilne,
c) prawo w ogle nie okrela w ten sposb swoich podmiotw.
Prawidowa odpowied:
XIV
Pojcie obywatela pojawia si ju w najwaniejszym akcie normatywnym pastwa w konstytucji. Obywatelstwo jest to wi
prawna czca jednostk z pastwem, na mocy ktrego jednostka ma okrelone prawa i obowizki wobec pastwa i pastwo analogicznie ma obowizki i prawa wobec jednostki.
Wszystko to stanowi przedmiot regulacji sfery publicznej (prawa
publicznego). Oprcz prawa konstytucyjnego pojciem tym posuguje si np. prawo midzynarodowe stanowice cz porzdku
wewntrznego pastwa (np. dokumenty praw czowieka).
10. Prawo moemy podzieli na gazie wedug:

a) charakteru sankcji,
b) pci osb, ktrych dotycz regulacje,
c) przedmiotu regulacji i metody regulacji.
Wyrniamy rozmaite kryteria podziau prawa na gazie. Najbardziej typowe to: przedmiot unormowania, czyli charakter stosunkw spoecznych, ktre poddaje si normowaniu (np. podzia
na prawo publiczne i prywatne), metoda regulacji (np. prawo
cywilne, administracyjne i karne), podmiot regulacji (np. cz
wojskowa Kodeksu karnego). Rodzaj sankcji nie jest wystarczajcym kryterium podziau, gdy np. prawo cywilne oprcz sankcji
niewanoci moe przewidywa sankcje egzekucyjne itp.
Tworzenie prawa
Powstawanie (tworzenie) prawa jest, niezalenie od formy przyjtej w danym systemie prawnym, zoonym procesem spoecznym. Moe mie ono charakter spontaniczny wwczas
mwimy o ksztatowaniu si prawa. Sytuacja taka ma miejsce
w zwizku z prawem zwyczajowym. Wspczenie czciej
jednak jest to proces o charakterze zorganizowanym, w ktrego ramach samo prawo wskazuje podmioty upowanione
(kompetentne) do tworzenia prawa oraz procedury, w jakich,
w sposb wany, czynno ta ma zosta dokonana.
rda prawa (ac. fontes iuris)
Pod tym pojciem teoretycy i dogmatycy prawa rozumiej rne
zjawiska i przyjmuj dla nich rne klasyfikacje. Najczciej
przyjmowany podzia wyodrbnia rda prawa w znaczeniu:
a) formalnym akty normatywne zawierajce przepisy bdce
podstaw konstruowania norm prawnych. W tym znaczeniu
mianem rda prawa okrelimy rezultat tworzenia prawa
w postaci ustawy, rozporzdzenia, uchway rady gminy itp.,
b) materialnym czynniki spoeczno-ekonomiczne, moralne
(religijne), polityczne, ideologiczne, wpywajce na tre norm
prawnych,
c) rda prawa w znaczeniu instytucjonalnym instytucje (organy wadzy publicznej), ktre prawo tworz lub uznaj (parlament, minister, sdy),
d) rda prawa w znaczeniu faktw tworzcych prawo (fakty
prawotwrcze): stanowienie sensu stricto, umowa, precedens
prawotwrczy, prawo zwyczajowe.
Od rde prawa naley odrni wszelkie dokumenty czy innego typu rda przekazu, z ktrych czerpa mona wiedz
o prawie (komentarze, podrczniki, pouczenia). S to rda
poznania prawa.
Fakty prawotwrcze
Fakty prawotwrcze to sposoby, w jakich w okrelonych kulturach prawnych tworzy si prawo, formy, w jakich ono powstaje.
Wyrniamy wrd nich:
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
V stanowienie prawa czyli czynno konwencjonaln kompetentnego organu pastwa, poprzez ktr organ w wymaga,
aby tworzone przeze normy abstrakcyjne i generalne byy realizowane. Stanowienie prawa wystpuje w dwch postaciach:
a) stanowienia sensu stricto, polegajcego na jednostronnym
wydawaniu aktu normatywnego (ustawa, rozporzdzenie,
uchwaa rady gminy),
b) stanowienie prawa drog umw dwu- lub wielostronnych
czynnoci konwencjonalnych, poprzez ktre strony j zawierajce ustalaj wice je normy abstrakcyjne i generalne (ukady
zbiorowe pracy, umowy z art. 25 ust. 5 Konstytucji RP).
Najistotniejsze elementy procesu stanowienia prawa to: a) sformuowanie projektu przez konkretnych autorw lub organ,
b) konsultacje midzyresortowe, rodowiskowe itp., c) inicjatywa ustawodawcza oficjalne zgoszenia projektu aktu prawnego przez uprawniony podmiot, d) szczegowe uzgadnianie
treci projektu aktu normatywnego, obejmujce (w przypadku ustaw) tzw. czytania parlamentarne na forum Sejmu lub
poszczeglnych komisji, dyskusje plenarne, gosowanie podlegajce odpowiednim wymogom co do quorum (liczba biorcych udzia w gosowaniu) oraz wikszoci gosujcych (ilo
osb popierajcych projekt w stosunku do caoci gosujcych),
e) w przypadku ustaw, ustawa uchwalona przez Sejm musi
by przyjta przez Senat, a take podpisana przez Prezydenta
RP, ktry moe zgosi swoje weto wobec ustawy lub zaskary ustaw do Trybunau Konstytucyjnego, f) promulgacja aktu
normatywnego, czyli opublikowanie w okrelonym dzienniku
urzdowym (Dziennik Ustaw, Monitor Polski itp.).
Rezultatem stanowienia sensu stricto s zbiory przepisw prawnych uporzdkowane w akty normatywne (por. niej);
V precedens prawotwrczy szczeglny rodzaj praktyki prawotwrczej, typowy dla kultury common law. Ze wzgldu na sposb tworzenia nazywamy go rwnie prawem sdziowskim
(judge-made law).
Precedens to decyzja organu pastwa, przede wszystkim sdu,

ktrej rozstrzygnicie staje si wicym wzorem na przyszo
przy rozstrzyganiu spraw podobnych (zasada stare decisis
zwizania sdu precedensem). Orzekajc w okrelonej, konkretnej sprawie, organ ten formuuje norm generaln, ktr
czyni podstaw dla przyszych orzecze (ratio decidendi).
Oglna i abstrakcyjna regua postpowania zawarta jest wic
w konkretnym orzeczeniu sdu, a nie w przepisie prawnym;
V prawo zwyczajowe obejmuje normy postpowania uksztatowane w nastpstwie utrwalonej praktyki ycia spoecznego.
Zwyczaje staj si rdem prawa w wyniku uznania ich przez
organy pastwa za obowizujce prawo (usankcjonowanie zwyczaju). Formuuje si rne, czasem sporne warunki, ktre speni
musi norma zwyczajowa, by sta si rdem prawa. Istotne jest,
by przekonanie o wicym charakterze zwyczaju byo powszechne, podmioty norm zwyczajowych w miar precyzyjnie okrelone,
a pastwo, np. w aktach stosowania prawa, wykazywao wol
wczania zwyczajw do systemu prawa. Prawo zwyczajowe byo
podstawowym rodzajem prawa w redniowieczu. Dzi, w prawie
wewntrznym wyparte przez prawo stanowione, jest wanym
rdem prawa midzynarodowego publicznego.
Akt normatywny
Akt normatywny jest to dokument wadzy publicznej (organu
upowanionego do wydawania aktw normatywnych), wydany w okrelonej formie, zawierajcy ujte w formie przepisw
normy prawne regulujce jaki zesp stosunkw spoecznych.
Akty normatywne wydawane w pastwie tworz struktur hierarchiczn. Wizi czce poszczeglne akty maj charakter formalny (kompetencyjny), a czasem take treciowy (por. wyej).
Budowa aktu normatywnego:
a) tytu aktu normatywnego przekazuje informacje o: rodzaju
aktu (np. ustawa, rozporzdzenie) i o tym, kto jest twrc aktu,
jeli nie jest to ustawa, ktra zawsze jest aktem parlamentu (np.
Rada Ministrw), dacie wydania aktu, treci tego aktu (jakie
sprawy on reguluje np. ustawa o rybowstwie morskim),
b) preambua aktu normatywnego (zawieraj j tylko niektre
akty regulujce szczeglnie donios materi) zwykle niemajcy
charakteru norm prawnych (to znaczy niewyznaczajca obowizkw ani uprawnie) uroczysty wstp do aktu normatywnego,
np. ustawy, wskazujcy cele i wartoci, jakie ustawodawca zamierza osign, ustanawiajc dany akt prawny. Deklaracje zawarte
w preambule mog mie jednak istotne znaczenie dla dokonywania wykadni innych przepisw ustawy, zwaszcza wykadni funkcjonalnej. W aktach wykonawczych preambua, z reguy zawarta
w paragrafie 1, wskazuje przepis ustawowy stanowicy podstaw
kompetencyjn dla wydania danego aktu wykonawczego,
c) przepisy merytoryczne waciwa cz aktu normatywnego,
zawierajca materia do budowy norm prawnych. W przepisach merytorycznych wydzieli mona przepisy oglne i przepisy
szczegowe. Przepisy oglne okrelaj zakres spraw regulowanych aktem normatywnym, podmiotw, ktrych one dotycz,
oraz spraw i podmiotw wyczonych spod jej przepisw; definicje legalne. Przepisy szczegowe zawieraj kolejno: przepisy
prawa materialnego, przepisy ustrojowe (o organach), przepisy
proceduralne, przepisy karne,
d) przepisy zmieniajce,
e) przepisy przejciowe (por. wyej) i dostosowujce w przepisach dostosowujcych reguluje si np. sposb powoywania
organw kreowanych przez akt normatywny lub sposb likwidacji organw znoszonych tym aktem,
f) przepisy kocowe (uchylajce, o wejciu w ycie, o wyganiciu mocy obowizujcej).
rda prawa RP
Kwestia rde prawa, ich hierarchii oraz charakteru zostaa
w sposb zasadniczy uregulowana w Konstytucji RP z 1997 r.
Jest to w demokratycznym pastwie prawnym kwestia zasadnicza. Ustawa zasadnicza narzuca hierarchiczn budow systemu
rde prawa, jak rwnie usytuowanie konstytucji i ustawy
na szczycie tej hierarchii. Wie si to rwnie z realizacj przez
pastwo zasady suwerennoci Narodu.
rda prawa zostay podzielone na dwie grupy:
V rda prawa powszechnie obowizujcego, ktrych katalog
jest zamknity,
V rda prawa wewntrznego, z ktrych konstytucja wymienia
tylko nieliczne przykady. Podzia ten uzasadniony jest zakresem tematycznym i kwesti mocy obowizujcej poszczeglnych aktw.
Przepisy prawa powszechnie obowizujcego mog wiza wszystkie podmioty w pastwie, ksztatowa (tak w sferze praw, jak i obowizkw i ciarw) sytuacj prawn obywateli i innych podmiotw prawa (por. niej). Przepisy te ujte zostay przez Konstytucj
w zamknity katalog. Wyliczenie aktw, ktrym Konstytucja nadaje
taki charakter, znajdziemy w jej art. 87. Do rde prawa powszechnie obowizujcego ustrojodawca zaliczy: konstytucj, ustawy,
ratyfikowane umowy midzynarodowe, rozporzdzenia, akty prawa
XV
PRAWOZNAWSTWO
miejscowego. Z kolei art. 234 oraz art. 91 ust. 3 pozwalaj zaliczy
do tej grupy rwnie rozporzdzenia Prezydenta z moc ustawy
i wtrne (pochodne) prawo wsplnotowe. Pomimo e Konstytucja
podaje powszechnie obowizujce rda prawa w kolejnoci
oznaczajcej ich hierarchi, naley zwrci uwag na zoono
relacji midzy ustawami i ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi. Jeeli przepisy ustawy znajd si w kolizji z umowami
midzynarodowymi ratyfikowanymi za uprzedni zgod wyraon
w ustawie, pierwszestwo maj przepisy tej umowy.
Od kiedy Polska zostaa czonkiem Unii Europejskiej, prawo tej
organizacji musiao zaj do jasno okrelone miejsce w strukturze rde prawa. Jeeli chodzi o tzw. prawo pierwotne (traktaty zaoycielskie UE), stosuje si do niego zasad wyraon
w art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji RP, na ktrej podstawie umowy
te stanowi cz krajowego porzdku prawnego, podlegaj bezporedniemu stosowaniu i maj pierwszestwo przed
ustawami. Jeeli chodzi o prawo pochodne, to zastosowanie
znajduj tu obowizujce wszystkich czonkw Unii zasady:
bezporedniej skutecznoci, pierwszestwa prawa wsplnotowego przed prawem krajowym oraz zasada jednolitoci. Ze wzgldu na unormowanie art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, wskazujce,
e prawo wtrne ma pierwszestwo w przypadku kolizji z ustawami, przedmiotem debat i rozbienych opinii w pimiennictwie
pozostaje jego stosunek do polskiej Konstytucji.
Przepisy o charakterze wewntrznym reguluj wycznie sytuacj prawn podmiotw pozostajcych w strukturze organizacyjnej organu, ktry wydaje dany akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji
RP). Wycza to spod ich mocy wicej obywateli i inne podmioty pozostajce poza wadz organizacyjn takiego organu. Konstytucja wymienia tylko dwa takie akty: uchway Rady
Ministrw oraz zarzdzenia Prezesa Rady Ministrw i ministrw.
Katalog tych rde jest jednak otwarty i jeeli tylko ustawa przewiduje moliwo wydawania takich aktw przez organ wadzy
publicznej, katalog moe zosta poszerzony. Szczegowe warunki dla tych kompetencji zawiera art. 93 Konstytucji RP in pleno.
Pytania sprawdzajce
1. Caociowe, spjne i pozbawione luk unormowanie z zakresu
danej gazi prawa to:
a) konstytucja,
b) kodyfikacja,
c) nowelizacja.
Kodeks jest aktem normatywnym, ktrego celem jest caociowe,
moliwie wyczerpujce, niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej gazi prawa (sfery ycia spoecznego), majce
zastpi dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Kodeksy
zajmuj szczeglne miejsce w systemie rde prawa najczciej
maj form ustaw tworzonych drog szczeglnej procedury parlamentarnej przy wydatnym udziale ekspertw. Tworzc kodeksy,
zakada si te ich trwao i pewn odporno na nowelizacje
(czyli zmiany polegajce na zmianie treci aktu normatywnego,
uchyleniu czci przepisw lub dodaniu nowych).
2. Inicjatyw ustawodawcz w Polsce maj:

a) Rada Ministrw, Prezydent, 15 sdziw Sdu Najwyszego,
b) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., komisja sejmowa,
Senat,
c) obywatele w liczbie co najmniej 100 tys., co najmniej 15
senatorw, Prezydent.
XVI
Podstawa prawna to art. 118 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. Przepisy
Konstytucji mwi jedynie o posach, ale ju przepisy regulaminowe precyzuj, e w przypadku posw moe to by komisja
sejmowa lub co najmniej 15 posw.
3. Kodeks postpowania administracyjnego jest:

a) ustaw,
b) aktem prawa wewntrznie zobowizujcym organy administracji,
c) uchwa Rady Ministrw.
KPK jest ustaw. Por. wyjanienia do pytania nr 1.
4. Rada Ministrw:
a) jest rdem prawa w znaczeniu instytucjonalnym,
b) nie tworzy aktw prawa powszechnie obowizujcego,
c) jest organem ustawodawczym.
Rada Ministrw jest rdem prawa w jednym ze znacze podanych we wprowadzeniu do dziau. Tworzy prawo powszechnie
obowizujce w postaci rozporzdze do ustaw. Nie jest natomiast ustawodawc, poniewa kompetencja ta jest wyczn
domen Parlamentu.
5. Racjonalny prawodawca to taki, ktry:

a) potrafi osign zamierzone cele dziki dolegliwym sankcjom,
b) nie bierze pod uwag panujcych w spoeczestwie pogldw moralnych,
c) posiada okrelon wiedz i jasne preferencje aksjologiczne
w kwestiach, ktre zamierza regulowa.
Racjonalno ustawodawcy jest to zaoenie, ktre znajduje
swoje szczeglne zastosowanie w procesie wykadni prawa (por.
niej). Nie naley jednak pomija jego znaczenia rwnie jako
pewnej dyrektywy (zbioru dyrektyw) postpowania ju na etapie tworzenia prawa. Racjonalny ustawodawca to taki, ktry
posiada okrelon wiedz w sferze stosunkw spoecznych,
ktre zamierza regulowa, zna obowizujce w tej sferze
regulacje prawne, potrafi przewidzie skutki wprowadzanych
zmian, posuguje si komunikatywnym i adekwatnym jzykiem
i posiada okrelone preferencje aksjologiczne (jego system wartoci jest spjny i zhierarchizowany).
6. W wyniku zawarcia ponadzakadowego ukadu zbiorowego

pracy powstaj normy:
a) indywidualne i konkretne,
b) obowizujce erga omnes,
c) majce moc wic ustawy.
Ukady zbiorowe pracy (zakadowe czy ponadzakadowe)
to jeden z nielicznych przykadw umw prawotwrczych.
wiadczy o tym fakt, e ich postanowienia maj moc obowizywania erga omnes (czyli obowizuj nie tylko zwizki
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
zawodowe i pracodawc strony zawierajce ukad, ale wszystkich pracownikw zakadu czy zakadw). Jest to podstawowa
rnica midzy umowami z zakresu prawa publicznego a tymi
z zakresu prawa prywatnego, ktrych drog strony kreuj tylko
dla siebie i midzy sob uprawnienia i zobowizania.
7. Podmioty upowanione do stanowienia prawa powszechnie

obowizujcego w RP to:
a) Prezydent RP, sd rejonowy, Krajowa Rada Radiofonii
i Telewizji,
b) rada miasta, Minister Gospodarki, parlament,
c) Prezydent RP, parlament, Najwysza Izba Kontroli.
Podstawa prawna: art. 10, art. 149 ust. 2 oraz art. 87 ust. 2
Konstytucji RP.
8. Dyrektywy Unii Europejskiej:

a) s w Polsce prawem powszechnie obowizujcym,
b) s prawem obowizujcym wewntrznie tylko Rad Ministrw,
c) w ogle nie nale do polskiego systemu prawa.
9. Obiter dicta to:

a) zasada oglna, ktr kierowa si sd, wydajc wyrok precedensowy,
b) szczeglna posta omijania prawa,
c) okolicznoci poboczne, ktre nie wchodz w skad zasady
rozstrzygnicia.
Zarwno zasada rozstrzygnicia, jak i obiter dicta s efektami
wykadni dokonywanej przez sdziego w trakcie rozpatrywania
spraw w oparciu o common law. Obiter dicta nazywamy okolicznoci poboczne sprawy, czyli te, ktre nie wpywaj na samo
rozstrzygnicie.
10. Ustawa to:

a) rdo prawa w znaczeniu formalnym,
b) rdo poznania prawa, ze wzgldu na to, e jest publikowana w Dzienniku Ustaw,
c) zbir hase wyborczych.
Stosowanie prawa
Akt stosowania prawa jest to czynno konwencjonalna (a raczej
zesp czynnoci) kompetentnego organu pastwa, polegajca
na ustaleniu, na podstawie obowizujcych abstrakcyjnych
i generalnych norm prawnych, konsekwencji zaistniaego faktu
prawnego. W odrnieniu od aktu stanowienia prawa (por.
wyej) w wyniku stosowania prawa otrzymujemy normy indywidualne i konkretne.
Ideologie stosowania prawa
Ze wzgldu na rne modele praktyki sdziowskiej w kulturze
prawnej (a raczej w kulturach prawnych) wyksztaciy si rozma-
ite, czsto przeciwstawne grupy postulatw, jak prawo powinno by przez sdziego stosowane (tzw. ideologie). Najbardziej
znane to:
V ideologia zwizanej decyzji sdowej (typowa dla kultury prawa
stanowionego) zwizana z myl liberaln i pozytywizmem
prawniczym. Za jej prekursora uwaa mona Monteskiusza
(sdzia jest ustami ustawy); decyzje zapadajce w procesie
stosowania prawa powinny by cile zwizane z obowizujcym prawem i mie charakter sylogizmu; wartoci naczelne:
bezpieczestwo prawne, legalizm decyzji,
V ideologia swobodnej decyzji sdowej (kultura common law)
brak ostrej granicy midzy tworzeniem prawa i jego stosowaniem; prawo obowizujce nie jest w stanie w dostateczny
sposb wyznaczy decyzji sdziowskiej; wartoci naczelne tej
ideologii to: celowo, skuteczno, sprawiedliwo; decyzja
sdziego powinna by dopasowana do rzeczywistoci ycia
spoecznego, dynamiczna, zdeterminowana przepisami prawa
jedynie w koniecznym stopniu, a czasami moe i contra
legem, jeeli przemawiaj za tym inne wzgldy,
V ideologia praworzdnej i racjonalnej decyzji stosowania prawa
kompromis midzy dwiema wczeniejszymi; decyzje stosowania prawa powinny by zgodne z obowizujcym prawem,
ale racjonalne i nie unika ocen.
Modele stosowania prawa
Wyrniamy dwa podstawowe modele stosowania prawa:
V model sdowy: podmiot stosujcy prawo jest niezaleny (od
organw administracyjnych, decyzji politycznych itp.), niezawisy i bezstronny wobec adresatw decyzji; nie jest stron
zainteresowan w sprawie (zasada nemo iudex in causa sua);
sd dziaa na podstawie przyznanych mu prawem kompetencji
i stosuje obowizujce przepisy proceduralne; decyzja sdowa
jest podejmowana w sytuacji sporu lub nieustalenia,
V model kierowniczy (administracyjny): podmiot podejmujcy
decyzj pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatw
decyzji: jest zainteresowany rozstrzygniciem; w ramach organu
administracyjnego, podmiot stosujcy prawo pozostaje w stosunku subowym (hierarchicznym) do swoich przeoonych;
dziaa zgodnie z zasad legalizmu na podstawie przyznanych
mu przez prawo kompetencji.
Proces stosowania prawa
Proces stosowania prawa ma struktur sekwencyjn i obejmuje
kilka etapw (nie jest to porzdek chronologiczny, gdy wielu
czynnoci dokonuje si w tym procesie jednoczenie: np. znajomo nowych faktw moe wymaga zmiany kwalifikacji
prawnej itp.):
a) ustalenie i udowodnienie stanu faktycznego (poszukiwanie
prawdy) stwierdzenie zrealizowania okrelonego zachowania, okolicznoci tego zachowania itp. Ustalenie stanu faktycznego, ktre ma na celu poznanie i udowodnienie faktw
minionych, zwykle zakada przeprowadzenie postpowania
dowodowego. Zasad jest, e ciar udowodnienia faktu
(onus probandi) spoczywa na osobie, ktra wywodzi z niego
okrelone skutki prawne. S jednak sytuacje, w ktrych obowizek ten jest przerzucony na drug stron. Dzieje si tak,
gdy organ stosujcy prawo odwouje si do domniema, czyli
zaoe, e jeeli zaistniay pewne znane nam fakty, to musiay
te zaistnie inne fakty, ktrych nie udowadniamy, a ktre
nale do kategorii zwykle wspwystpujcych z faktem nam
znanym (np. jeeli w maestwie rodzi si dziecko, domniemywamy, e ojcem jest m matki). Przepisy prawne okrelaj dwa rodzaje domniema: faktyczne (w ktrych sdzia
XVII
PRAWOZNAWSTWO
odwouje si do swojej wiedzy lub intuicji art. 231 KPC)
i prawne. Wrd tych ostatnich wyrniamy domniemania
prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum), ktre mona
obali przeciwdowodem, oraz niewzruszalne (praesumptio
iuris ac de iure), ktrych obalenie jest znacznie utrudnione
(np. terminem). Wyrniamy rwnie domniemania formalne (domniemanie dobrej wiary, domniemanie niewinnoci)
i materialne (domniemanie ojcostwa, domniemanie urodzenia
si ywego dziecka).
Aby mc uzna dane twierdzenie za udowodnione, naley
speni okrelone kryteria. Moemy je uporzdkowa w dwie
zasady:
V legalnej (zwizanej) oceny dowodw (w systemie prawnym
istniej normy prawne, ktre okrelaj w sposb wicy, jakie
warunki musz by spenione, by dowd mg zosta uznany
za przeprowadzony),
V swobodnej oceny dowodw (wspczenie dominujca w prawie formalnym) zgodnie z t zasad uznanie przedstawionych
faktw za wiarygodne naley do organu stosujcego prawo,
zgodnie z jego wiedz i dowiadczeniem,
b) ustalenie treci obowizujcej normy prawnej ustalenie waciwych przepisw, stwierdzenie ich obowizywania oraz dokonanie ich wykadni; s to kolejno: decyzja walidacyjna i decyzja
interpretacyjna: eby mc z ca pewnoci stwierdzi, e dana
norma obowizuje i moe by zastosowana (przez sdziego lub
urzdnika), trzeba ustali spenienie nastpujcych warunkw
formalnych (obowizywanie tetyczne, formalne normy): norma
zostaa ustanowiona w przewidzianym prawem trybie, przez
podmiot do tego kompetentny, zostaa prawidowo ogoszona i wesza w ycie, nie zostaa uchylona (derogowana),
nie jest sprzeczna z innymi normami systemu; ew. czy nie podlega desuetudo,
c) subsumpcja porwnanie stanu faktycznego z treci obowizujcej normy prawnej (tzw. podcignicia faktu pod
norm) w celu sprawdzenia, czy dana norma odnosi si do
danego stanu faktycznego i jakie skutki wie z okrelonym
zachowaniem,
d) podjcie (i jeli jest to prawem przewidziane uzasadnienie)
decyzji wadczej (decyzji administracyjnej, orzeczenia sdu itp.)
polegajcej na okreleniu konsekwencji prawnych, ktre norma
wie z ustalonym stanem faktycznym,
e) wykonanie podjtej decyzji (przez ten sam organ lub inny
organ wyspecjalizowany komornik, organ penitencjarny itp.).
Pytanie sprawdzajce
Domniemanie istnienia dobrej wiary jest:
a) domniemaniem faktycznym,
b) domniemaniem prawnym,
c) polskie prawo nie przewiduje takiego domniemania.
Wykadnia prawa
Nieostro i niewyrazisto jzyka, jakim operuje ustawodawca
w rnych aktach normatywnych, powoduje, e pozornie jasny
i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego sprawia
niekiedy trudnoci w jego praktycznym zastosowaniu.
Czynnikiem zapobiegajcym rnorakiemu rozumieniu treci
poszczeglnych przepisw prawnych, a co za tym idzie rnemu ich stosowaniu do konkretnych sytuacji przez waciwe
organy, jest wykadnia prawa i wyksztacone przez doktryn
zasady ni rzdzce.
XVIII
Definicja
Wykadnia prawa (interpretacja prawa) jest to:
a) zesp czynnoci (proces) zmierzajcych do ustalenia znaczenia przepisu prawnego bd:
b) rezultat tego procesu.
Doktryna wyksztacia dwa podstawowe stanowiska w kwestii
tego, jak szeroki ma by zakres wykadni.
V Wedug pierwszego z nich, wykadni naley dokonywa jedynie w sytuacji oczywistych niejasnoci tekstu prawnego (archaizmw, bdw ustawodawcy, niejednoznacznoci jzyka itp.)
jest to tzw. klaryfikacyjna teoria wykadni.
V Przedstawiciele drugiego, bardziej radykalnego stanowiska
twierdz, e wykadni dokonujemy zawsze, nawet jeli interpretujemy przepisy niebudzce wtpliwoci pod wzgldem
jzykowym. Zawsze bowiem podmiot dokonujcy wykadni
powinien zbudowa norm z przepisw; norma, jako kompletna wypowied dyrektywalna, nigdy nie jest przez prawodawc
sformuowana. Jest to tzw. derywacyjna teoria wykadni.
Reguy interpretacyjne wykadni
Niezalenie od tego, ktre ze stanowisk uznamy za dominujce, faktem jest, e za przeprowadzeniem wykadni (ujmowanej
jako proces interpretowania i rozumienia prawa) przemawiaj
liczne racje natury lingwistycznej (niejasno, nieostro, otwarto), systemowej (konieczno uwzgldnienia skomplikowanych relacji systemowych, w jakich pozostaje norma prawna
por. wyej) oraz funkcjonalnej (konieczno odtworzenia
intencji prawodawcy). Reguy interpretacyjne su odtworzeniu normy z przepisw.
Ze wzgldu na typ zastosowanych dyrektyw wykadni mona
wyodrbni:
V wykadni jzykow (ze wzgldu na jzykowy charakter prawa,
ma ona znaczenie podstawowe) polega na ustaleniu treci poj
i zwrotw uytych do sformuowania przepisw; korzystamy
wic z tych dyrektyw, ktre charakteryzuj znaczenie normy
ze wzgldu na jej waciwoci jzykowe; podmiot dokonujcy wykadni kieruje si tu m.in. dyrektyw jzyka potocznego,
dyrektyw jzyka prawnego, dyrektyw jzyka specjalistycznego, zakazem interpretacji synonimicznej i homonimicznej,
zakazem wykadni per non est,
V wykadni systemow peni ona rol subsydiarn w stosunku
do jzykowej; polega na ustaleniu znaczenia przepisu ze wzgldu na miejsce, jakie zajmuje on w systemie prawa, gazi prawa
lub danym akcie normatywnym, gdy miejsce to przesdza
o przyjciu okrelonych zasad bd zaoe ocennych odnoszcych si do danego przepisu; wrd dyrektyw systemowych
znajdziemy m.in. t mwic o pierwszestwie zasad prawnych
(por. wyej), o pierwszestwie prawa europejskiego w stosunku
do prawa wewntrznego; zakaz prowadzenia wykadni w sposb prowadzcy do sprzecznoci czy luk,
V wykadni funkcjonaln (celowociow) polega na ustaleniu
celu, jaki chcia osign ustawodawca, stanowic dany przepis
(ratio legis); wykadnia ta obejmuje najmniej spjny zbir dyrektyw; naley bra pod uwag powszechnie akceptowane normy
moralne, obyczajowe czy religijne, konsekwencje ekonomiczne
i spoeczne oraz wspomniane intencje prawodawcy.
Ze wzgldu na ten ostatni punkt w zalenoci od tego, czyje
intencje i wol rekonstruuje podmiot interpretujcy, moemy
wyrni rne teorie normatywne wykadni: tzw. teori aktualnego ustawodawcy, teori dynamiczn oraz teori statyczn
(prawodawcy historycznego).
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
Wynik wykadni systemowej lub funkcjonalnej moe, lecz
nie musi, pokrywa si z wynikiem wykadni jzykowej. Moemy
w ten sposb uzyska:
a) wykadni literaln gdy wyniki obu rodzajw wykadni
pokrywaj si,
b) wykadni rozszerzajc gdy wynik wykadni systemowej
lub funkcjonalnej (ustalona w ten sposb norma prawna)
ma szerszy zakres ni norma ustalona na podstawie wykadni
jzykowej,
c) wykadni zwajc gdy wynik wykadni systemowej lub
funkcjonalnej ma wszy zakres ni wynik wykadni jzykowej.
pastwa, tzn. podejmowania decyzji konkretnych i indywidualnych na podstawie oglnych i abstrakcyjnych norm prawnych;
moc wica tej wykadni zaley od rodzaju podmiotu i od roli,
w jakiej wystpuje; szczeglne znaczenie ma w tym wzgldzie
orzecznictwo Sdu Najwyszego.
Wykadnia doktrynalna (teoretyczna) jest rodzajem wykadni prywatnej; dokonywana jest przez osoby niemajce upowanienia
ustawowego do podejmowania decyzji wadczych, ale mogce
oddziaywa na interpretacje prawa si autorytetu (taki charakter maj np. komentarze do aktw normatywnych); wykadnia
dokonywana przez doktryn prawnicz.
Reguy inferencyjne wykadni

Proces wykadni uzupeniany jest rwnie o tzw. wnioskowania prawnicze, czyli sposoby wyprowadzania norm z innych,
ju stwierdzonych norm prawnych. W wyniku kilkuwiekowej
tradycji (sigajcej jeszcze czasw rzymskich) wyodrbniono
wiele rnych typowych sposobw wnioskowania prawniczego. Najwiksze zastosowanie maj jednak:
V wnioskowanie z podobiestwa (przez analogi) jest to typ
argumentacji odwoujcych si do zaoenia o konsekwencji
ocen prawodawcy; ma dwie postaci: a) analogii legis (podobiestwo midzy stanem unormowanym i nieunormowanym
moliwo zastosowania tego samego przepisu), b) analogii
iuris (odwoanie si do zasad prawa lub systemu ocen prawodawcy). Analogie stosujemy w sytuacji stwierdzenia luki w prawie. Wnioskowanie z przeciwiestwa (a contrario) nakazuje
w sytuacjach odmiennych zachowa si odmiennie,
V wnioskowania z uzasadnienia silniejszego na sabsze (a fortiori) polegajce na zastosowaniu regu: jeeli wolno wicej,
to tym bardziej wolno mniej oraz jeeli zabronione jest mniej,
to tym bardziej zabronione jest wicej,
V instrumentalne wynikanie norm zrealizowanie jakiej normy
sformuowanej w przepisach prawnych wie si przyczynowo
ze zrealizowaniem jakich innych norm wyranie w przepisach
niesformuowanych; jeeli dopuszczalny jest cel, to dopuszczalne s prowadzce do niego rodki,
V wnioskowanie z przeciwiestwa (argumentum a contrario)
wnioskowanie odwrotne do analogii; rozumowanie to zakada, e do sytuacji niepodpadajcych bezporednio pod norm,
ale podobnych do tych w normie uregulowanych, nie stosujemy
tej normy.
Zaoenie racjonalnoci ustawodawcy

Zaoenie konieczne w procesie interpretacji prawa. Determinuje
przyjcie w procesie wykadni takich a nie innych regu interpretacyjnych. Zadaniem podmiotw dokonujcych wykadni
jest wykazanie racjonalnoci jzykowej i racjonalnoci aksjologicznej ustawodawcy. Racjonalny ustawodawca stawia sobie
moliwe do realizacji cele, dobiera do ich osignicia rodki
prawne wyraone w jzyku adekwatnym do komunikatu, ktry
chce przekaza, i kieruje si okrelonym (spjnym i zhierarchizowanym) systemem wartoci. Nawet jeli uznamy to zaoenie
za kontrfaktyczne, na podmiocie dokonujcym wykadni spoczywa ciar wykazania racjonalnoci decyzji prawodawczej.
Podzia wykadni ze wzgldu na podmioty jej dokonujce

W zalenoci od tego, jaki podmiot dokonuje wykadni, ma ona
inn moc wic.
Wykadnia autentyczna, jeli dokonywana jest przez ten sam
podmiot, ktry ustanowi dane przepisy, wie w takim samym
zakresie jak przepisy, ktrych dotyczy; jako przykad podaje si
tutaj ukady zbiorowe pracy (interpretowa je mog podmioty
zawierajce ukad).
Wykadni legalnej dokonuje podmiot posiadajcy szczeglne
upowanienie, np. takiej wykadni dokonywa w Polsce przed
1997 r. Trybuna Konstytucyjny, badajc zgodno ustaw z Konstytucj i zgodno aktw wykonawczych z ustawami; dzisiaj
mona zaliczy do niej uchway Sdu Najwyszego rozstrzygajce wtpliwoci lub rozbienoci co do wykadni prawa, cho
nie ma co do tego powszechnej zgody; funkcjonuje rwnie
wykadnia legalna delegowana.
Wykadnia operatywna (organw stosujcych prawo) przede
wszystkim sdw, ale rwnie organw administracji; dokonywana jest na podstawie wyranego ustawowego upowanienia; ma miejsce w procesie stosowania prawa przez organy
Zgodnie z ideologi zwizanej decyzji sdowej, sdzia opiera
swoj decyzj na prawie obowizujcym. O szczeglnym znaczeniu zasad prawnych w systemie prawa por. wyej.
Pytania sprawdzajce
1. Urzdowa interpretacja przepisw podatkowych dokonana
przez Ministra Finansw to:
a) wykadnia autentyczna,
b) wykadnia legalna delegowana,
c) wykadnia prywatna.
2. Sdzia, odwoujc si w uzasadnieniu swojego wyroku do argumentw aksjologicznych, bdzie kierowa si przede wszystkim:
a) obowizujcymi normami-zasadami zawartymi np. w Konstytucji,
b) biec sytuacj polityczn,
c) swoimi przekonaniami moralnymi.
3. Skad siedmiu sdziw Sdu Najwyszego, wyjaniajc wtpliwoci dotyczce wykadni zagadnienia prawnego lub w przypadku (autor - czego?), podejmuje decyzj w formie:
a) kasacji,
b) uchway,
c) ustawy.
Podstawa prawna: art. 6061 ustawy o Sdzie Najwyszym.
Sd Najwyszy nie stanowi ustaw jest to wyczna kompetencja
parlamentu. Kasacja to nadzwyczajny rodek odwoawczy od prawomocnego wyroku sdu II instancji. Przysuguje od kadego
prawomocnego orzeczenia koczcego postpowanie sdowe. W postpowaniu cywilnym kasacja przysuguje wycznie
XIX
PRAWOZNAWSTWO
od niektrych orzecze ostatecznych. Wystpuje zarwno w postpowaniu karnym, jak i w cywilnym (obecnie: skarga kasacyjna).
4. Wykadni rozszerzajcej nie powinno si dokonywa w:

a) prawie cywilnym,
b) prawie pracy,
c) prawie podatkowym.
Zakaz ten jest zgodny z zasad nullum tributum sine lege.
W prawie podatkowym chodzi o szczeglny rodzaj obowizku
wobec pastwa. Podstawa prawna art. 217 Konstytucji RP.
5. Jeeli w procesie interpretacji przepisw prawnych konieczne

jest skorzystanie z rnych sposobw dokonywania wykadni,
bd to kolejno:
a) wykadnia jzykowa, systemowa, celowociowa,
b) wykadnia jzykowa, legalna, historyczna,
c) wykadnia celowociowa, jzykowa i operatywna.
6. Logiczne lub quasi-logiczne wnioskowanie, wykorzystywane przez podmiot stosujcy prawo do wyprowadzenia normy
z normy, to inaczej:
a) regua inferencyjna,
b) interpretatio cessat in claris,
c) onus probandi.
7. Korzystanie przez sdziego z regu wnioskowa prawniczych

(regu inferencyjnych):
a) jest dowodem na brak racjonalnoci ustawodawcy,
b) jest moliwe ze wzgldu na przyjcie zaoenia o racjonalnoci ustawodawcy,
c) jest zakazane.
8. Materiay ilustrujce przebieg prac prawodawczych (np. stenogramy z posiedze Sejmu) mog by pomocne przy dokonywaniu:
a) wykadni funkcjonalnej,
b) wykadni systemowej,
c) wykadni jzykowej.
9. W drodze jakiego typu wnioskowania z normy N1: Zabrania

si wprowadzania psw do sali restauracyjnej hotelu wyprowadzilimy jej norm-konsekwencj N2: Do sali restauracyjnej
hotelu wolno wprowadza koty:
a) przez analogi (per analogiam),
b) z przeciwiestwa (a contrario),
c) z uzasadnienia sabszego na silniejsze (a minori ad maius).
XX
Przestrzeganie prawa
Norma prawna wyznacza swoim adresatom nakaz lub zakaz
okrelonego postpowania. Zachowanie zgodne z treci dyspozycji norm prawnych to realizowanie lub przestrzeganie (czyli
realizowanie wiadome) prawa, normy prawnej. Zachowanie
niezgodne z norm prawn (nieprzestrzeganie prawa) moe
przybiera dwie postaci:
a) zachowa contra legem, niezgodnych z dyspozycj normy,
b) zachowa praeter legem, pozornie zgodnych z prawem, ale
motywowanych chci obejcia prawa bd wykorzystujcych
udzielone dozwolenia wbrew ich celowi (omijanie prawa).
Koniecznym warunkiem przestrzegania przez jaki podmiot
normy prawnej jest jego wiedza o tym, e norma obowizuje i jakiej jest treci. Jeeli prawodawca chce, eby tworzone
przez niego normy prawne oddziayway na adresatw, musi
przekaza im informacj o tym, e prawo obowizuje. Spord
rnych sposobw komunikowania treci prawa (publikacja
gazetowa, ksikowa, radio, telewizja, spr sdowy, w ktrym
uczestniczymy) najwaniejsze jest ogoszenie aktu normatywnego, czyli jego urzdowe podanie do wiadomoci speniajce okrelone warunki (por. wyej). Ten akt poinformowania
o prawie obowizujcym jest o tyle istotny, e ze wzgldw
socjotechnicznych pastwo przyjmuje zasad ignorantia iuris
nocet. Wie si ona z tzw. fikcj powszechnej znajomoci
prawa.
Wymaganie publikacji podyktowane jest trosk o skuteczno
prawa. Skuteczno prawa moemy pojmowa na rne sposoby:
a) skuteczno finistyczna kiedy dziki przestrzeganiu prawa
przez adresatw zostaje osignity cel regulacji prawnej,
b) skuteczno behawioralna kiedy adresaci podporzdkowuj
si nakazom i zakazom zawartym w normach prawnych; prawodawca zdobywa posuch dla swoich dyrektyw,
c) skuteczno aksjologiczna adresaci akceptuj i internalizuj
wartoci, ktre le u podstaw decyzji prawodawczych.
Socjologowie podzielili postawy przyjmowane wobec prawa
przez jego adresatw w trzy rodzaje:
V postawa legalistyczna oznacza, e dajemy posuch normom
z tego wzgldu, e s to normy prawne i zostay ustanowione
przez upowaniony do tego autorytet,
V postawa konformistyczna polega na skonnoci do tego,
by swoje postpowanie dopasowa do grupy spoecznej,
z ktr si identyfikujemy,
V postawa oportunistyczna sprawia, e podporzdkowujemy
si normom ze wzgldu na groce sankcje lub oczekiwane
nagrody.
Pytania sprawdzajce
1. Skuteczno finistyczna normy oznacza, e:
a) waciciel psa zapaci za niego jednorazowo podatek,
b) gmina Janikowo uzyskaa w ostatnim roku podatkowym
wiksze rodki z tytuu podwyszenia podatku od posiadania
psa na utrzymanie czystoci i porzdku w gminie,
c) prawo zawsze jest skuteczne.
Skuteczno finistyczna oznacza, e przestrzeganie przez
adresatw (w tym przypadku wacicieli psw) norm nakazujcych uiszcza za posiadane zwierz podatek przyczynio si
do zwikszenia budetu gminy. Taki by cel wprowadzenia tego
podatku.
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
2. Na osob, ktra przestrzega prawa z oportunizmu, prawo
oddziauje:
a) poprzez zagroenie wysokimi sankcjami,
b) poniewa jest zgodne z systemem wartoci wyznawanym
przez t osob,
c) poniewa funkcjonuje w grupie zawodowej, dla ktrej
legalizm jest jedyn dopuszczaln postaw.
Stosunek prawny
Stosunek prawny jest rodzajem tetycznego stosunku spoecznego, okrelonego przez normy prawne. Elementami stosunku prawnego s: podmioty stosunku prawnego, tre stosunku
prawnego oraz przedmiot stosunku prawnego. Stosunek prawny
moe przyjmowa form stosunku zobowizaniowego (typowego dla stosunkw prawa prywatnego) lub stosunku podlegoci
kompetencji (spotykanego np. w prawie administracyjnym).
Fakty prawne
Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego nastpuje
w wyniku zaistnienia faktw prawnych. Mog to by:
a) zdarzenia fakty niezalene od ludzkiej woli (mier, narodziny, klska ywioowa),
b) zachowania, na ktre skadaj si:
czyny, czyli faktyczne czynnoci psychofizyczne wywoujce
skutek prawny niezalenie od zamiaru danej osoby,
czynnoci konwencjonalne (czynnoci prawne, orzeczenia
sadw, decyzje administracyjne i akty stanowienia prawa).
Podmioty stosunkw prawnych
a) osoby fizyczne
Status osb fizycznych okrela zdolno prawn (tj. mono
nabywania praw i obowizkw) oraz zdolno do czynnoci
prawnych (mono nabywania praw i obowizkw w wyniku
wasnych owiadcze woli).
Zdolno prawna nie moe dzi by ograniczona ani odebrana.
Jedynie w staroytnoci pozbawieni jej byli niewolnicy.
Zdolno do czynnoci prawnych moe by ograniczona lub
odebrana ze wzgldu na wiek bd upoledzenia umysowe,
jeeli stwierdzio je orzeczenie sdu o tzw. ubezwasnowolnieniu cakowitym lub czciowym. Za osob pozbawion zdolnoci do czynnoci prawnych cakowicie lub czciowo dziaa
jej przedstawiciel ustawowy (zwykle rodzic). Przedziay wiekowe: 013 lat lub cakowite ubezwasnowolnienie: brak zdolnoci
do czynnoci prawnych; ukoczone 1318 lat lub ubezwasnowolnienie czciowe ograniczona zdolno do czynnoci
prawnych; powyej 18. roku ycia pena zdolno do czynnoci
prawnych;
b) osoby prawne (jednostki organizacyjne, ktrym przepisy przyznaj samodzielne prawo do nabywania praw i obowizkw
o charakterze majtkowym, zwane osobowoci prawn)
Osob prawn jest taka jednostka organizacyjna, ktrej przepisy
szczeglne przyznaj zdolno do samodzielnego wystpowania
w stosunkach prawnych. Osobami prawnymi s przedsibiorstwa pastwowe, spki akcyjne i spki z ograniczon odpowiedzialnoci, stowarzyszenia, partie polityczne, gminy lub
fundacje. Osobowo prawn ma rwnie pastwo wystpujce w stosunkach majtkowych pod postaci Skarbu Pastwa.
Osobowoci prawnej nie maj natomiast poszczeglne organy
pastwa, a take jednostki budetowe (szkoy, szpitale itp.). Osoby
prawne moemy podzieli na: a) pastwowe (Skarb Pastwa,
inne pastwowe; przedsibiorstwa, banki itp.) i prywatne,
b) gospodarcze (spki handlowe, banki, przedsibiorstwa, spdzielnie) i niegospodarcze (stowarzyszenia, fundacje, partie polityczne, szkoy wysze), c) korporacyjne (ich majtek pochodzi
ze skadek czonkowskich) i fundacyjne (zaoyciel wyposaa
osob prawn w majtek, ktry jest nastpnie pomnaany, nie
ma instytucji czonkw).
Tryby powstawania osb prawnych: ustawowy, rejestrowy, notyfikacyjny;
c) inne jednostki organizacyjne niemajce osobowoci prawnej,
lecz mogce wystpowa samodzielnie w stosunkach prawnych okrelonego rodzaju, np. jako patnicy podatku albo tzw.
uomne osoby prawne (np. spka jawna, spka komandytowa
w Kodeksie spek handlowych, inne spki osobowe, spka
cywilna, stowarzyszenie zwyke, wsplnota mieszkaniowa);
d) organy pastwa.
Tre stosunku prawnego
Na tre stosunku prawnego skadaj si uprawnienia i obowizki podmiotw stosunku prawnego; uprawnienia jednej strony s zwykle zwizane, skorelowane z obowizkami innego
podmiotu (przykad: przepisy KC dotyczce najmu: art. 659,
art. 662, art. 666, art. 667, art. 669).
Przedmiot stosunku prawnego:
a) przedmiot materialny, z ktrym wie si odpowiednie zachowanie ludzi (rzecz): ruchomoci, nieruchomoci, czci skadowe rzeczy (pka w szafie), przynalenoci (zapasowe koo
do samochodu), poytki (naturalne plony, cywilne czynsz
za wynajmowane mieszkanie, prawa odsetki z wierzytelnoci); przedmioty materialne niebdce rzeczami (ciecze, gazy,
kopaliny, zwierzta w stanie wolnym); przedmioty niematerialne
(energia, dobra intelektualne, dobra osobiste (godno, dobre
imi, swoboda sumienia), papiery wartociowe, pienidze,
przedsibiorstwo.
b) okrelone zachowanie: czynnoci adwokata dla klienta, opieka nad dzieckiem, naprawa samochodu, korepetycje itp.
Ze wzgldu na sposb regulacji prawnej stosunki prawne dzielimy na:
a) stosunki cywilnoprawne charakteryzujce si rwnorzdnoci stron, dobrowolnoci nawizania stosunku oraz wykorzystaniem sankcji niewanoci (bezskutecznoci) czynnoci
prawnej oraz sankcji egzekucyjnej; zgodnie z zasad swobody
umw, istotna cz norm, na ktrych opieraj si te stosunki,
ma charakter ius dispositivum,
b) stosunki administracyjnoprawne ich strony nie s rwnorzdne, przynajmniej jedna ze stron zajmuje pozycj wadcz;
nawizanie tych stosunkw moe by wynikiem dobrowolnego
dziaania, ale moe by rwnie konsekwencj jednostronnej
decyzji wadzy publicznej (np. decyzji o wywaszczeniu lub
wynika moe z mocy samego prawa, np. obowizek meldunkowy); w stosunkach tych najczciej wykorzystuje si sankcj
egzekucyjn oraz posikowo sankcj karn; normy: gwnie iuris
cogentis,
c) stosunki prawnokarne jedn ze stron tego stosunku jest
sprawca przestpstwa lub wykroczenia (czynu spoecznie
niebezpiecznego zabronionego przez ustaw obowizujc
w chwili jego popenienia), drug stron jest pastwo dziaajce
za porednictwem kompetentnych organw (prokuratora, sdu
itp.); podstawow sankcj jest sankcja karna. Stosunki prawnokarne regulowane s przez normy o charakterze ius cogens.
Koncepcja stosunku prawnego jest przydatna dla tych dziedzin
regulacji prawnej, w ktrych mona okreli (zindywidualizowa) przynajmniej jeden z podmiotw stosunku prawnego.
XXXX XXXXXXXX
XXI
PRAWOZNAWSTWO
Rzadko natomiast mwimy o stosunkach prawnych w tych
przypadkach, kiedy s one obustronnie niezindywidualizowane, tzn. kiedy normy prawne wyznaczaj obowizki wszystkim
wobec wszystkich albo wyznaczaj obowizki nieodniesione
w wyrany sposb do spraw jakich innych podmiotw.
Pytania sprawdzajce
1. Przedsibiorstwo moe by:
a) zarwno podmiotem, jak i przedmiotem stosunku prawnego,
b) tylko podmiotem stosunku prawnego,
c) tylko przedmiotem stosunku prawnego.
Podstawa prawna: art. 551 KC i art. 552 KC (przedsibiorstwo
jako przedmiot czynnoci prawnej) i np. art. 429 KC (przedsibiorstwo jako podmiot prawa cywilnego).
2. Artyku 643 KC: Zamawiajcy obowizany jest odebra dzieo, ktre przyjmujcy zamwienie wydaje mu zgodnie ze swym
zobowizaniem, zawiera przepis okrelajcy:
a) element treci stosunku prawnego,
b) przedmiot stosunku prawnego,
c) norm wzgldnie obowizujc.
Sposoby nawizania stosunku administracyjnego mog by

rne. Mog wynika z mocy prawa (np. obowizek szkolny),
z mocy indywidualnego aktu administracyjnego skierowanego
do konkretnego podmiotu (wwczas nie s dobrowolne) lub
z faktu zoenia przez obywatela wniosku o wszczcie postpowania administracyjnego w jego sprawie (np. pozwolenie
na budow domu). W tym ostatnim przypadku nawizanie stosunku administracyjnego jest dobrowolne.
8. mier czowieka wywouje zmiany w sferze stosunkw

prawnych:
a) zawsze,
b) tylko wtedy, gdy zmary mia dzieci,
c) nigdy.
mier czowieka jest jednym ze zdarze, na ktre czowiek
nie ma wpywu, a ktre zawsze pocigaj za sob okrelone
skutki prawne: w sferze spadkobrania, prawa pracy, stosunkw
ze sfery prawa rodzinnego itp.
9. Jeeli jakie zachowanie jest przez norm prawn nakazane

lub zakazane, to jest przedmiotem:
a) obowizku,
b) uprawnienia sensu stricto,
c) wolnoci prawnie chronionej.
Obowizek prawny jest to wyraony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz lub zakaz okrelonego postpowania. Obowizek jest wyznaczony przez prawo przedmiotowe
i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata
normy.
3. Tak zwane uomne osoby prawne nie maj:

a) osobowoci prawnej,
b) identyfikujcej je nazwy (firmy),
c) czonkw.
4. Osoby fizyczne:
a) maj od urodzenia do mierci zdolno do czynnoci prawnych w tym samym zakresie,
b) maj rny zakres zdolnoci do czynnoci prawnych, zaleny m.in. od wieku,
c) nie maj w ogle zdolnoci do czynnoci prawnych, gdy
maj j tylko osoby prawne.
6. Tak zwane korporacyjne osoby prawne to:

a) stowarzyszenia, spdzielnie, partie polityczne,
b) fundacje, stowarzyszenia i banki,
c) przedsibiorstwa, banki i zwizki zawodowe.
7. Wejcie stron w stosunek administracyjnoprawny:

a) jest zawsze dobrowolne,
b) moe by dobrowolne, jak i narzucone przez prawo,
c) nigdy nie jest dobrowolne.
XXII
Podstawa prawna: art. 944 KC. Sporzdzi i odwoa testament moe tylko osoba majca pen zdolno do czynnoci
prawnych.
11. Faktem prawnym NIE JEST:

a) spacer po parku,
b) niszczenie trawnika w parku,
c) nabycie biletu na rejs po jeziorze w parku.
10. Osoba o ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych

nie moe:
a) poyczy roweru koledze,
b) sporzdzi testamentu,
c) kupi wody mineralnej.
Spacerowanie po parku naley do sfery wolnoci podmiotw
prawa: nie jest przez prawo ani wyranie nakazane/zakazane,
ani dozwolone. Spacery w parku nie wywouj adnych skutkw prawnych.
Odpowiedzialno prawna
Koncepcja odpowiedzialnoci prawnej jest komplementarna
do problematyki stosunkw prawnych.
Tatiana Chauvin
DODATEK SPECJALNY
Odpowiedzialno prawna w najszerszym rozumieniu oznacza
przypisanie podmiotowi ujemnych nastpstw prawnych zachowa, zdarze lub stanw rzeczy podlegajcych ujemnej kwalifikacji prawnej. Wice okrelenie konsekwencji prawnych
zachowa naruszajcych obowizujce normy prawne naley
wycznie do organw i instytucji do tego upowanionych
(kompetentnych). Ze wzgldu na zindywidualizowany charakter
takiej odpowiedzialnoci dokonuje si tego w procesie stosowania prawa, w oparciu o obowizujce normy proceduralne.
W zasadzie mona by mwi o tylu rodzajach odpowiedzialnoci prawnej, ile jest norm prawnych przewidujcych negatywne konsekwencje naruszenia zawartych w nich dyspozycji.
Przyjmuje si jednak rodzaje odpowiedzialnoci typowe dla
charakteru stosunkw prawnych.
Odpowiedzialno cywilnoprawna
Jest to rodzaj odpowiedzialnoci opartej na majtkowym charakterze sankcji. Moe ona mie charakter odszkodowawczy
albo prewencyjny. Oglne zasady odpowiedzialnoci cywilnej
okrela Kodeks cywilny:
a) przesanki odpowiedzialnoci cywilnej: fakt prawny, z ktrym
prawo czy obowizek naprawienia szkody (np. wyrzucenie czego z okna, niezapacenie raty), szkoda (czyli uszczerbek w majtku lub na osobie), zwizek przyczynowy midzy faktem a szkod,
b) podmioty odpowiedzialnoci cywilnej: Skarb Pastwa, osoby
fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadajce
osobowoci prawnej,
c) odpowiedzialno cywilna obejmuje nie tylko wasne zachowania podmiotw, ale rwnie dziaania organw tych podmiotw (w przypadku osb prawnych), ich penomocnikw lub skutki prawne cudzych zachowa (np. odpowiedzialno rodzicw
za szkody wyrzdzone przez dzieci), zachowa zwierzt oraz
zdarze majcych charakter faktw prawnych (por. wyej),
d) zasady odpowiedzialnoci cywilnej: zasada winy (zawinione
dziaanie sprawcy powodujce szkod; zasada ryzyka (podmiot
odpowiedzialny nie wywoa szkody, ale znajduje si w okrelonej przez przepisy sytuacji); zasada susznoci (tylko w przypadkach cile przewidzianych przez prawo i uzasadnionych
zasadami wspycia spoecznego); zasada gwarancyjno-repartycyjna (np. z tytuu ubezpieczenia),
e) rodzaje odpowiedzialnoci cywilnej:
odpowiedzialno kontraktowa: art. 471 i n. KC z tytuu niewykonania lub nienaleytego wykonania zobowizania (dochodzi do niej np., gdy zobowizanie wykonano w niewaciwym
miejscu, nieterminowo, wiadczenie byo zej jakoci itp.); zwalniaj od odpowiedzialnoci kontraktowej okolicznoci, za ktre
dunik nie ponosi odpowiedzialnoci,
odpowiedzialno deliktowa art. 415 i n. KC; jej podstaw
stanowi delikt, in. czyn niedozwolony auto?. Obejmuje ona
napraw szkody wynikej z dziaania czowieka oraz wyrzdzone
przez zwierzta i rzeczy, jak rwnie te, ktre powstaj w wyniku uycia i wykorzystywania elementarnych si przyrody.
Zasadnicza rnica midzy tymi dwoma rodzajami jest taka,
e odpowiedzialno kontraktowa powstaje w zwizku z istniejcym stosunkiem zobowizaniowym, natomiast przy odpowiedzialnoci deliktowej taki stosunek zawizuje si w momencie
wyrzdzenia szkody.
Odpowiedzialno prawnokarna
Odpowiedzialno za czyny zabronione (dziaania lub zaniechania) przepisami prawa karnego obowizujcymi w danym miejscu i czasie (zasada nullum crimen sine lege art. 1 1 KK).
a) Przesanki odpowiedzialnoci karnej: popenienie czynu zabronionego pod grob kary (przy czym spoeczna szkodliwo
czynu nie jest znikoma); istnienie adekwatnego zwizku przyczynowego midzy czynem sprawcy a skutkiem przestpczym
(np. zniszczenie dokumentw).
b) Podmioty: osoby fizyczne o okrelonych cechach (wiek: ukoczone 17 lat, a w przypadkach prawem przewidzianych 15 lat;
odpowiedni stan zdrowia psychicznego w momencie popenienia czynu, swoboda wyboru zachowania); osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadajce osobowoci prawnej (na
podst. ustawy z 28.10.2002 r. o odpowiedzialnoci podmiotw
zbiorowych za czyny zabronione pod grob kary).
c) Odpowiada si tylko za wasne czyny.
d) Zasada odpowiedzialnoci karnej to zasada winy (umylnej
bd nieumylnej).
e) Sytuacje wyczajce odpowiedzialno karn: obrona konieczna, stan wyszej koniecznoci, eksperyment, bd co do znamion
przestpstwa, bd co do okolicznoci wyczajcych bezprawno lub win, niewiadomo bezprawnoci, niepoczytalno.
Odpowiedzialno konstytucyjna
W przypadku odpowiedzialnoci konstytucyjnej chodzi o przewidziane prawem konsekwencje wycigane w stosunku do osb
zajmujcych najwysze stanowiska w pastwie (jest ona wic
ograniczona podmiotowo) za naruszenie konstytucji lub ustawy,
popenione w zwizku z zajmowanym stanowiskiem i w zakresie
swego urzdowania. Jest ona realizowana z inicjatywy parlamentu przed organem wadzy sdowniczej (w Polsce jest to Trybuna
Stanu). Odpowiedzialnoci konstytucyjnej w rnym zakresie
przedmiotowym podlegaj trzy grupy podmiotw:
a) Prezydent zupena i wyczna odpowiedzialno konstytucyjna, take za popenienie przestpstwa pospolitego,
b) Prezes i czonkowie Rady Ministrw, Prezes NBP, Prezes NIK,
czonkowie KRRiT, Naczelny Dowdca Si Zbrojnych,
c) posowie i senatorowie.
Odpowiedzialno parlamentarna (polityczna)
Jest to odpowiedzialno za polityczny kierunek sprawowania
urzdu oraz za podejmowane akty i decyzje. Prawo do pocignicia do odpowiedzialnoci politycznej przysuguje tylko
parlamentowi i dotyczy Rady Ministrw bd jej poszczeglnych czonkw. Moe mie charakter solidarny (wyraenie
konstruktywnego wotum nieufnoci dla RM) lub indywidualny
(poszczeglni czonkowie Rady Ministrw oprcz premiera).
Odpowiedzialno ta, ze wzgldu na swj stricte polityczny
charakter, moe mie miejsce w kadej sytuacji, kiedy parlament
pragnie wyrazi niezadowolenie z rzdu.
Pytania sprawdzajce
1. Warunkiem odpowiedzialnoci karnej jest:
a) potpienie czynu sprawcy przez spoeczestwo i ofiar,
b) przyznanie si do winy przez sprawc,
c) udowodniona wina sprawcy.
Jedn z fundamentalnych zasad prawa procesowego, majcych w polskim prawie charakter zasady konstytucyjnej, jest zasada domniemania
niewinnoci. eby mona byo wycign wobec kogo konsekwencje
prawnokarne, konieczne jest w drodze rzetelnego, uczciwego i bezstronnego procesu udowodnienie mu winy. Przyznanie si sprawcy
(spotykane np. w procesach redniowiecznych) nie jest traktowane
jako wystarczajcy do skazania dowd w sprawie.
XXXX XXXXXXXX
XXIII
PRAWOZNAWSTWO
2. Przepis: Kto z winy swojej wyrzdzi drugiemu szkod, obowizany jest do jej naprawienia, wyraa zasad:
a) odpowiedzialnoci deliktowej,
b) odpowiedzialnoci karnej,
c) odpowiedzialnoci dyscyplinarnej
Jest to przepis art. 415 KC. Jest on przepisem zrbowym szeregu regulacji kodeksowych dotyczcych odpowiedzialnoci
z tytuu wyrzdzenia szkody.
3. Producent garniturw, ktry dostarczy przedsibiorcy wadliw parti garniturw z nierwnymi nogawkami spodni:
a) ponosi odpowiedzialno karn, poniewa le wywiza
si ze swojego obowizku (odpowiada za wasne czyny),
b) odpowiada z tytuu dziaalnoci deliktowej, gdy wyrzdzi
szkod w interesach,
c) odpowiada z tytuu nienaleytego wykonania zobowizania.
4. Urzdujcy minister ochrony rodowiska, ktry jadc na urlop,

spowodowa wypadek ze skutkiem miertelnym:
a) odpowiada przed sdem powszechnym,
b) odpowiada prze Trybunaem Stanu,
c) odpowiada przed Prezesem Rady Ministrw.
Podstawa prawna: art. 156 ust. 1 Konstytucji RP.
VVV
Czonkowie Rady Ministrw przed Trybunaem Stanu ponosz

odpowiedzialno za delikt konstytucyjny, a take za przestpstwa popenione w zwizku z zajmowanym stanowiskiem.
Jest to zakres odpowiedzialnoci nieco wszy ni w przypadku
Prezydenta.
5. Zakaz wykonywania zawodu moe stanowi sankcj:

a) karn,
b) egzekucyjn,
c) niewanoci.
Podstawa prawna: art. 39 pkt 2 KK.
Jest to jeden z przewidzianych przez ustawodawc rodkw
karnych.
Bibliografia:
A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kamierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa
2006
P. Byrczek, M. Pilch (red.), Wstp do prawoznawstwa. Testy dla
studentw, Warszawa 2007
J. Jaboska-Bonca, Wstp do nauk prawnych, Pozna 1996
S. Lewandowski, H. Machiska, A. Malinowski, J. Petzel, Logika
dla prawnikw, Warszawa 2005
L. Morawski, Wstp do prawoznawstwa, Toru 2004
T. Stawecki, P. Winczorek, Wstp do prawoznawstwa, Warszawa
2003
J. Stelmach, R. Sarkowicz, Teoria prawa, Krakw 1998
S. Wronkowska, Podstawowe pojcia prawa i prawoznawstwa,
Pozna 2003
174 (szeroko) x 104,5 (wysoko) mm
XXIV
XXXX XXXXXXXX

Wstęp Do Prawoznawstwa Skrypt PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wstęp Do Prawoznawstwa Skrypt PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DODATEK SPECJALNY

10 (91) padziernik 2007

na praktyk tworzenia i, przede wszystkim, stosowania prawa.

do porozumienia podmiotw biorcych udzia w dyskursie. Aby

10 (91) padziernik 2007

2. Normatywistyczna teoria prawa:

3. Typow dla dogmatyki prawniczej metod badania prawa

4. Zwolennicy klasycznej szkoy prawa naturalnego:

5. Boonarodzeniowy zwyczaj ubierania choinki naley do norm:

10 (91) padziernik 2007

7. Odwoanie do Boga w preambule do Konstytucji z 2.4.1997 r.

8. Leon Petraycki uznawany jest za reprezentanta:

9. Ustanawiajc sankcj karn za naruszenie pewnych dbr,

10. Szczegowe nauki prawne:

12. Istotn gwarancj praworzdnoci w pastwie prawnym jest:

13. Za jednego z gwnych przedstawicieli socjologicznej jurysprudencji uwaa si:

14. Jedn z gwnych wartoci dyskursu argumentacyjnego jest:

15. Jest zgodne z zasad praworzdnoci formalnej:

10 (91) padziernik 2007

10 (91) padziernik 2007

Zasada: co nie jest zabronione, jest dozwolone, nie odnosi si

2. Okrelenie sposobu dziaania adresata normy prawnej stanowi bdzie skadnik:

10 (91) padziernik 2007

3. Jan Kowalski, wynajmujcy lokal nr 14 pooony w budynku

4. Artyku 279 KK: Kto kradnie z wamaniem, podlega karze

5. Jeeli czynno prawna ze wzgldu na wadliwe dokonanie

6. Faktyczne czynnoci psychofizyczne, z ktrymi normy prawne

10 (91) padziernik 2007

7. Ktra z poniszych wypowiedzi jest wypowiedzi performatywn:

8. Prawa czowieka i obywatela to inaczej:

9. Art. 115 10 KK: Modocianym jest sprawca, ktry w chwili

10. Orzeczenie sdu pracy to:

2. Przepis art. 243 Konstytucji RP: Konstytucja wchodzi w ycie

10 (91) padziernik 2007

4. Zasada wyraona w art. 9 Konstytucji RP: Rzeczpospolita

5. Normy prawa cywilnego:

6. Norma kompetencyjna moe by zawarta w:

7. Jest instytucj prawn:

10 (91) padziernik 2007

9. Zgodnie z przewaajcym w doktrynie pogldem za norm

10. Normy-zasady tym si rni od norm-regu, e:

Jako wyjtek mona potraktowa rwnie obowizywanie

10 (91) padziernik 2007

2. O zdolnoci do zawarcia maestwa przez obywateli dwch

3. Przepis art. 4 1 KK: Jeeli w czasie orzekania obowizuje

4. Obywatelskie nieposuszestwo oznacza:

10 (91) padziernik 2007

5. Formua G. Radbrucha mwica o ustawowym bezprawiu

7. Ustawy obowizuj w aspekcie czasowym:

8. Wedug tetycznej koncepcji obowizywania prawa:

10. Terytorialny zakres obowizywania rozszerza si na:

10 (91) padziernik 2007

10 (91) padziernik 2007

Trybuna Konstytucyjny nie jest upowaniony do uchylania

2. Przepis art. 17 KC: Z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie

4. Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego o niekonstytucyjnoci

6. Zgodnie z dominujcym stanowiskiem teorii prawa system

7. Sytuacja, gdy w relacj wchodz normy, ktrych nie mona

8. System-typ, jakim jest civil law, charakteryzuje si:

9. Pojciem obywatel posuguje si przede wszystkim:

10. Prawo moemy podzieli na gazie wedug:

10 (91) padziernik 2007

Precedens to decyzja organu pastwa, przede wszystkim sdu,