1

A1

Ola czka

Elektronika dla pocztkujcych,

czyli

wyprawy na ol czk
Gdy pierwszy raz w yciu stajesz na
nartach, nie odbywa si to na szczycie
Kasprowego. Szukasz jakiego agodne
go, mao stromego stoku, jednym so
wem olej czki. Tam opanowujesz
podstawowe zasady jazdy, skrtw, ha
mowania. Cieszysz si, e wybrae a
godny, atwy stok, a obserwatorw pra
wie nie ma. Przecie na pocztku nie za
wsze wszystko idzie dobrze czsto si
przewracasz, a skrcona noga dugo boli.
W kocu jednak nabywasz upragnio
ne umiejtnoci i przychodzi czas, gdy
potrafisz zjecha z Kasprowego.
Podobnie jest w elektronice. Jeli je
szcze nic nie umiesz, to mog Ci niele
zestresowa nawet najmniej skompliko
wane artykuy w najbardziej przystp
nym czasopimie elektronicznym
Elektronice dla Wszystkich.
Jeeli jednak chcesz rozpocz pik
n przygod z elektronik, to ten cykl
artykuw jest dla Ciebie zapraszam
Ci na elektroniczn ol czk. B
dziemy wsplnie odbywa kolejne wy
prawy w fascynujcy wiat elektroniki,
w trakcie ktrych bdziesz budowa
ukady, poczwszy od najprostszych do
coraz bardziej skomplikowanych. Jeli
bdziesz poda za mn, na pewno si
nie zgubisz.
I ju na pocztku chciabym wyja
ni wan spraw. Wielu osobom
elektronika wydaje si dziedzin bar
dzo trudn. Kady rzut oka na wntrz
noci wspczesnych urzdze elek
tronicznych potguje takie wraenie.
Opini tak przypiecztowuj trudnoci
i poraki tak charakterystyczne dla prb
wykonania wasnych (a nawet skopio
wania cudzych) ukadw elektronicz
nych.
Rzeczywicie, wspczesna elektroni
ka to niezmiernie szeroka dziedzina.
aden czowiek nie jest dzi w stanie po
zna wszystkiego. Ty te nie masz na to
szans, ale na szczcie nie o to chodzi!
Prawdopodobnie i Ty bdziesz w przy
szoci doskonaym fachowcemelektroni
kiem. Nie bdziesz jednak wiedzia wszy
stkiego. I oto doszlimy do sedna sprawy
w elektronice, zwaszcza na pocztku, ko

Elektronika dla Wszystkich

nieczna jest selekcja informacji, by za

j si tym, co najwaniejsze dla prakty
ka. Rzecz w tym, by rozumie przynaj
mniej w sposb uproszczony to, co rze
czywicie jest niezbdne i przydatne. Na
tym etapie wiedza teoretyczna nie poma
ga, a ze wzgldu na ogrom informacji
wrcz przeszkadza. Dlatego w niniej
szym cyklu wszelkie interpretacje fi
zyczne s mocno uproszczone (o ile w
ogle s), a gwna uwaga skierowane
jest na zagadnienia praktyczne. Uwydat
nia to charakterystyczna struktura kur
su, pozwalajca bawi si i uczy jedno
czenie. Kurs zosta tak pomylany, by
najpierw bawi, a dopiero potem uczy.
Dlatego kady odcinek zawiera cztery
bloki, wyrnione kolorami.
Niewtpliwie najbardziej atrakcyjne
oka si wiczenia praktyczne. Jest
to podstawa caego kursu jego cz
najwaniejsza. Gwna cz umie
szczona jest na biaym tle, a podane tam
informacje cakowicie wystarcz do
zbudowania i uruchomienia opisanych
poytecznych ukadw. Zdziwisz si,
jak wiele przydatnych w praktyce uka
dw mona zbudowa dosownie z kil
ku elementw.
Jeli chcesz si nie tylko pobawi w
uruchamianie ukadw, ale rwnie cze
go nauczy, zajrzyj do wyrnionego
niebieskim kolorem ELEMENTarza,
prezentujcego elementy uyte w wi
czeniach oraz inne elementarne informa
cje. To drugi blok naszego kursu.
Zachcam Ci jednak, by powici
wicej czasu i pomau, starannie przea
nalizowa zamieszczone na tym tle
TECHNIKALIA czyli najwaniejsze
wyjanienia techniczne. Okae si, i ca
a elektronika opiera si na kilku pro
stych zasadach. Wikszo z nich jest
tak oczywista, e a dziw bierze. Trzeba
tylko zrozumie co to jest prd, napicie
oraz proste zasady z nimi zwizane.
Trzeba te zrozumie dziaanie tranzy
stora i kilku innych prostych elementw.
I to s fundamenty. Potem jedno bdzie
wynika z drugiego.
Ostatni, czwarty blok Biblioteczka
praktyka wyrniony jest kolorem

rowym i jest przeznaczony dla osb,

ktre nie tylko chc zrozumie podsta
wy, ale te chc projektowa wasne
ukady. W tej czci prezentowane bd
najwaniejsze informacje dla modego
konstruktora oraz swego rodzaju klocki
sprawdzone gotowe rozwizania, ktre
mona z powodzeniem wykorzysta we
wasnych konstrukcjach.
Dociekliwi zainteresuj si wszystki
mi czterema blokami. Natomiast niecier
pliwi i najmodsi nie musz czyta wszy
stkiego poprzestajc na wykonaniu
atrakcyjnych ukadw z czci biaej
niewtpliwie zaznaj radoci tworzenia
oraz zaimponuj kolegom i rodzicom.
Zawsze mog te zajrze do pozostaych
czci, by wzbogaci sw wiedz.
Cykl Ola czka obejmuje dwa
gwne nurty elektroniki i skada si z
dwch czci. Kada cz bdzie si
skada z kilku lub kilkunastu wypraw
w przepikny wiat elektroniki. Prezen
towana dalej wyprawa pierwsza rozpo
czyna przygod z tak zwan technik
analogow. W przyszoci udamy si
take na wyprawy w wiat techniki cy
frowej. Kolejne wyprawy bd numero
wane ta oznaczona jest A1 (A jak
technika analogowa), natomiast pierw
sza wyprawa cyfrowa oznaczona b
dzie C1. Poniewa stopie trudnoci ko
lejnych wypraw bdzie wzrasta, dlate
go aby proces nauki przebiega bezbole
nie, warto zaczyna od wyprawy
pierwszej, najatwiejszej.
Piotr Grecki autor cyklu
P.S. Poniewa kurs ma charakter wy
bitnie praktyczny i polega na wykony
waniu rnych atrakcyjnych ukadw,
niezbdne s podzespoy elektroniczne.
Mona je zdoby we wasnym zakresie,
np. od zaprzyjanionego elektronika.
Kto miaby kopoty ze zdobyciem po
trzebnych elementw, akcesoriw i na
rzdzi, moe skorzysta z oferty wydaw
nictwa AVT i naby zestawy elementw
kompletowane do poszczeglnych lekcji
oferta na stronie 112.

39

A1

Ola czka

Wyprawa pierwsza A1
Tajemnicza latarka, Siomierz,
Wykrywacz kamstw, Systemy alarmowe
zczka baterii
tzw. kijanka

przewd
przycisk
izolowany
kontaktron
(microswitch)
srebrzanka (rurka)

bateria
9V
zwyka

dioda wiecca
migajca

rezystory
rne

diody wiecce (LED)

dowolny kolor

tranzystory NPN
(np. BC548)

Proponowane wiczenia polegaj na ze

stawieniu i zbadaniu prostych ukadw
elektronicznych. Ukady trzeba zesta
wi dokadnie wedug planu schema
tu ideowego. Schemat ideowy pokazuje
jak elementy maj by poczone. Za
miast rysowa podobizny elementw,
na schematach ideowych (elektrycz
nych) wykorzystuje si ich symbole.
We wszystkich prezentowanych uka

bateria litowa
(np. CR2032)

brzczyk piezo
z generatorem
12V

dach nie jest wane, jakimi sposobami

zostan poczone poszczeglne ko
cwki wane jest tylko, by rzeczywi
sty ukad pocze by dokadnie taki,
jak podaje schemat. Bardziej zaawanso
wani elektronicy lutuj ukady na pyt
kach drukowanych. Lutowanie nie jest
trudne, wic moesz wykonywa kolej
ne wiczenia lutujc elementy na tzw.
pytkach uniwersalnych (w AVT mona

Prd elektryczny przepywajcy przez ciao czowieka nie jest obojtny dla
zdrowia. Czym wiksze napicie, tym wikszy prd i wikszy wpyw na orga
nizm. Napicia nie przekraczajce 24V uznaje si za bezwzgldnie bezpiecz
ne. Napicia rzdu 60V i wicej uznawane s za niebezpieczne. Napicie w
domowym gniazdku sieci energetycznej wynosi 220...230V jest to wic na
picie grone dla ycia!

Przeprowadzanie prb z ukadami doczonymi

wprost do sieci grozi mierci!
Aby zapobiec nieszczciu, naley zasila budowane ukady z baterii albo z uyciem fa
brycznego, atestowanego zasilacza, ktry co prawda jest doczany do sieci, ale zasto
sowane rozwizania zapewniaj galwaniczn izolacj od sieci i pene bezpieczestwo.

40

zasilacz
wtyczkowy 9 ... 12V

kupi zestawy takich pytek AVT716,

AVT717, AVT718).
Mona te na razie nie uywa lutowni
cy. Fotografie w artykule pokazuj r
ne sposoby montau: w tzw. pajku, na
specjalnej pytce stykowej oraz z wyko
rzystaniem specjalnie przygotowanych
moduw.
Wspania pomoc w montau okae
si niewielka pinceta, najlepiej solidna
pinceta lekarska (tanie blaszane pincety
kosmetyczne nie s odpowiednie war
to poszuka czego solidniejszego). Na
wet jeli na pocztku wydaje Ci si, e
pinceta bardziej przeszkadza ni poma
ga, przyzwyczajaj si do niej. Z czasem
przekonasz si, e jest ona naprawd po
yteczna, wrcz niezbdna czym
wczeniej si przyzwyczaisz, tym lepiej.
W kadym wypadku unikaj zginania
wyprowadze tu przy obudowie. Jeli
wyginasz kocwk elementu, chwy j

Elektronika dla Wszystkich

A1

Bardzo Ci prosz, by ju teraz sta

ra si wykonywa sw prac starannie,
rwno, elegancko. Na pewno takie dobre
nawyki przydadz Ci si w przyszoci.
Do zasilania ukadw moesz wyko
rzysta bateri 9V, zasilacz o napiciu
9...12V, ewentualnie niewielki akumula
tor o napiciu 9...12V.
Zawsze zwracaj uwag, by nie pod
czy rda zasilania odwrotnie moe
si to skoczy uszkodzeniem uytych
elementw. Nigdy te nie zwieraj ze so
b wyprowadze baterii czy zasilacza,

wiczenie 1

Rys. B

Tajemnicza latarka

Wykonaj miniaturow latark wedug fo

tografii 1 wykorzystujc zwyk, zielon
diod LED oraz bateri litow (najlepiej
CR2032, CR2450, CR2430, ale moe
by te CR2016, CR2025). Jeli uda Ci
si zamkn bateri i diod w jakiej ma
ej obudowie, otrzymasz miniaturow la
tark, wiecc tajemniczym, zielonka
wym wiatem. W dzie nie jest zbyt
efektowna, ale po zapadniciu zmroku...
Zauwa, e dioda wieci tylko przy od
powiedniej biegunowoci baterii gdy
poczysz dodatni biegun baterii z du
sz kocwk diody. Przy odwrotnym
doczeniu baterii dioda na pewno nie
zawieci podobnie jest w przypadku
bardziej skomplikowanych ukadw

przy odwrotnym doczeniu rda zasi

lania ukady nie bd dziaa, a nawet
mog ulec uszkodzeniu! Pamitaj
o tym, by unikn przykrych niespo
dzianek.
Oczywicie w tajemniczej latarce mo
esz wykorzysta diod t lub czer
won. Zamiast baterii litowej moesz

Od pocztku trzeba wiedzie, e wbrew obiego

wym opiniom, w elektronice nie ma nic z magii
wszystkim rzdz cise prawa i zalenoci.
W procesorach komputerw, w kineskopach mo
nitorw i telewizorw, w gonikach, w mikrofo
nach, w diodzie wieccej i laserze pprzewodni
kowym, telefonach wszdzie kluczow rol od
grywaj elektrony.
1. Podstawow wielkoci w elektronice jest
PRD. Jak wiadomo, prd to uporzdkowany ruch
elektronw. Prd pynie w przewodach podobnie
jak woda w rurach wodocigowych czym wicej
elektronw (wody) przepywa w jednostce czasu,
tym wikszy prd. Warto prdu elektrycznego
podajemy w amperach. Prd o wartoci jednego

ampera (w skrcie 1A) to jak na ukady elektro

niczne duy prd wspczesne ukady elektro
niczne pobieraj prd setki i tysice razy mniej
szy. Dlatego w praktyce spotkasz jednostki znacz
nie mniejsze, np. miliampery (mA), mikroampery
(A oznaczane te uA), a nawet nanoampery i pi
koampery (nA, pA). W energetyce i przemyle
prdy maj natenie tysicy amperw, czyli kilo
amperw (kA).
2. Aby popyn prd, potrzebne jest jakie
rdo energii elektrycznej. rdem takim jest na
przykad bateria albo zasilacz.
Bateria i zasilacz maj dwa bieguny: dodatni
i ujemny (czciej mwimy plus i minus). Wiele
lat temu przyjto, e prd pynie od plusa do mi

Elektronika dla Wszystkich

Fot. 1

Najpopularniejszy i najprostszy
element elektro
niczny, zwany
take oporni
kiem. Najwa
niejszym para
metrem jest re
zystancja, nazy
wana
take
opornoci. Re
zystancja (opor
no) to zdol
no do prze
ciwstawiania
si przepywo
wi prdu. Mo
na obrazowo
powiedzie, e
czym wiksza rezystancja, tym prd pynie
bardziej opornie. Jednostk rezystancji jest
om, oznaczany du greck litera omega .
Najczciej uywane rezystory maj rezy
stancj w bardzo szerokim zakresie, od 1 do
22000000, ale mona spotka rezystory
o wartociach 0,01...100000000.
Na schematach rezystory oznaczamy liter
R z kolejnym numerem (R1, R2, R3...) i po
dajemy ich warto (rezystancj). Rezystory
i wszystkie inne elementy wystpujce
w ukadzie powinny by ponumerowane.
W zasadzie nie jest to konieczne, ale przeko
nasz si, e jest to bardzo pomocne przy opi
sywaniu dziaania ukadu oraz gdy dany ele
ment mona atwo odnale na schemacie
ideowym, schemacie montaowym, w wyka
zie elementw i na pytce.
Przemys produkuje rezystory o znormalizo
wanych wartociach (nominaach) i okrelonej
tolerancji. Dawniej powszechnie wykorzysty
wano rezystory o tolerancji 20% i 10%. Obe
cnie najpopularniejsze s rezystory o toleran
cji 5%, czyli o nominaach z tak zwanego
szeregu E24. Oznacza to, e kupujc rezystor
o nominale, powiedzmy, 2,4k i tolerancji
5%, trzeba si spodziewa, e w rzeczywi
stoci jego rezystancja moe wynosi
2,4k5%, czyli 2,28...2,52k. Takie odchy
ki nie maj znaczenia na razie moesz zupe
nie zapomnie o czym takim jak tolerancja.
W sklepie nie kupisz wic rezystora o dowol
nej wartoci popularne rezystory bd mie
nominay bdce wielokrotnoci nastpuj
cych liczb: 10 11 12 13 15 16 18 20 22 24 27 30
33 36 39 43 47 51 56 62 68 75 82 91.

nusa. Potem odkryto elektrony, bdce nonika

mi prdu. Okazao si, e elektrony w rzeczywi
stoci wdruj od minusa do plusa, jednak to nie
jest istotne nadal przyjmujemy, i prd py
nie od plusa do minusa, i zaznaczamy jak na
rysunku poniej.
Podstawowym parame
trem baterii, akumulatora
i zasilacza jest NAPICIE.
Jeli prd elektryczny
porwnalimy do prze
pywu wody, to napicie
moemy sobie wyobrazi
jako cinienie wody
w instalacji.

TECHNIKALIA

Rys. A

bo zupenie niepotrzebnie wyadujesz

bateri, a zasilacz ulegnie przegrzaniu
i uszkodzeniu!
Osobicie radz Ci, eby postara si
o niewielki (stabilizowany) zasilacz
wtyczkowy np. 12V 200mA (9...12V
100...500mA) taki jednorazowy zakup
okae si w sumie taszy ni jednorazo
we baterie, ktre trzeba czsto zmienia.
Zdecydowanie nie polecam akumula
tora samochodowego. Z akumulatora
mona pobra ogromny prd, co w przy
padku bdu w montau lub odwrotnego
poczenia moe skoczy si uszkodze
niem elementw, a nawet poarem. Pa
mitaj te, e akumulator samochodowy
zawiera silny kwas, ktry w razie wylania
poparzy Ci skr, uszkodzi oczy i zni
szczy wyposaenie mieszkania. Jeli po
mimo moich ostrzee koniecznie chcia
by wykorzysta (stary) akumulator sa
mochodowy, koniecznie musisz doda a
rwk 12V 10W (12V 5W...21W), ktra
ograniczy prd ilustruje to rysunek B.

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

pincet tu przy obudowie i wygnij tylko

wystajc cz ilustruje to rysunek A
(na stronie 3).

Ola czka
Rezystor

41

A1

TECHNIKALIA

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Ola czka
To wanie s wartoci tak zwanego szeregu
E24.
Rezystory zazwyczaj znakowane s nie cy
frami, tylko kolorowymi paskami. Te koloro
we paski okrelaj rezystancj w omach oraz
tolerancj. Rysunek C pomoe rozszyfrowa
warto dowolnego rezystora. Dwa pierwsze
paski to cyfry znaczce, trzeci pasek to licz
ba zer warto wychodzi w omach. Czwar
ty pasek podaje tolerancj w przypadku
najpopularniejszych rezystorw 5procento
wych pasek jest w kolorze zotym.
Ten cay kod kolorw to naprawd nic trud
nego. Szybko si nauczysz: 0 czarny, 1
brzowy, 2 czerwony, 3 pomaraczowy, 4
ty, 5 zielony, 6 niebieski, 7 fioleto
wy, 8 szary, 9 biay.

Rys. C
Cho do rozszyfrowania wartoci trzeba usta
li, ktry pasek jest pierwszy, a ktry ostatni,
obie kocwki rezystora s rwnorzdne;
adna nie jest w aden sposb wyrniona.
Rezystor jest elementem niebiegunowym.
Uwaga! W proponowanych wiczeniach
wykorzystywane s jedynie rezystory z sze
regu E3, czyli o nominaach bdcych
wielokrotnociami 10, 22 oraz 47. Pierw
sze dwa paski bd zawsze mie kolory:
brzowy czarny (1, 0)
czerwony czerwony (2, 2)
ty fioletowy (4, 7)
Trzeci pasek (mnonik, liczba zer) pokae
warto:
zoty (1) wartoci 1, 2,2, 4,7
czarny (0) wartoci 10, 22, 47
Napicie mierzymy w woltach. Przykadowo, po
jedyncza bateria, popularny paluszek daje na
picie o niewielkiej wartoci okoo ptora wolta
(1,5V). Popularny bloczek ma napicie 9V
dotknij dwa bieguny do jzyka kuje. Akumula
tor samochodowy ma napicie 12V (nie dotykaj
jzykiem). Co ciekawe, napicie nie jest zwiza

42

wykorzysta dwie mae guzikowe (ze

garkowe) 1,5woltowe, np. LR44
(w adnym wypadku nie uywaj dwch
paluszkw R6). Sprawd te, czy ja

wiczenie 2
Zestaw ukad we
dug rysunku 1
uywajc zwykej
diody LED. Po
moc bdzie rw
nie fotografia 2.
Sprawd,
jak

kakolwiek dioda zawieci przy zasilaniu

z jednej baterii 1,5woltowej.
Uwaga! Nie doczaj diody wieccej
wprost do zasilacza!

Prawo Ohma
+

czone w szereg, dajce w sumie 3V)

wystarcz na okoo trzy miesice cigej
pracy. Jasno wprawdzie nie jest rewe
lacyjna, ale w ciemnoci wystarczy mo
e zechcesz wstawi gdzie tak intrygu
jc wieczn lampk, budzc zacieka
wienie przechodniw i ssiadw?

Rys. 1

Fot. 2

wieci dioda, gdy napi

cie zasilania wynosi
3V (bateria litowa), a jak
wieci, gdy napicie wy
nosi 9V (bateria 6F22)
lub 12V (zasilacz)
czym wiksze napicie,
tym wikszy prd i dio

da wieci janiej.
Przy napiciu zasilania
6...15V (np. bateria
9V lub zasilacz) sprawd,
jak jasno diody zaley
od wartoci rezystora Rx.
Sprawd, jak wieci dio
da, gdy Rx ma warto:
220 (czerwony, czerwo
ny, brzowy), 1k (br
zowy, czarny, czerwony),
10k (brzowy, czarny, pomaraczowy),
100k (brzowy, czarny, ty), 1M (br
zowy, czarny, zielony), 10M (brzowy,
czarny, niebieski). Przy jakiej wartoci rezy
stora nie dostrzegasz ju wiecenia diody?
Przekonae si, e czym wiksza rezy
stancja, tym mniejszy prd i dioda wie
ci sabiej.
Moesz by z siebie dumny, bo oto po
znae podstawowe zalenoci rzdzce
elektronik eksperymentalnie przeko
nae si, jaki jest sens synnego prawa
Ohma (czytaj oma).
Gdy rezystor Rx bdzie mie 1k, dwa
dobre, alkaliczne paluszki R6 (po

Uwaga! W trakcie przygotowywania i

sprawdzania wicze okazao si, e
moesz napotka na nieoczekiwan
niespodziank. Mianowicie zasilacz 9
woltowy ma zczk wyjciow identy
czn jak bateria 9V. Niestety, biegunowo
napicia na tej zczce jest odwrotna ni w
baterii! Jeli wykorzystasz taki zasilacz i
doczysz do niego "kijank", pamitaj, e
czerwony przewd bdzie kocwk
ujemn odwrotnie ni zazwyczaj.
To do istotna wada, o ktrej musisz
pamita, by doczajc do "kijanki" zasi
lacz 9V, a potem bateri czego nie zepsu.
W przypadku zasilacza 12V takiego
problemu nie ma (brak zczki "baterio
podobnej") prawdopodobnie obetniesz
wtyczk i wykorzystasz odizolowane
koce przewodw zasilacza. Zaznacz
przewd "plusowy" zawizujc na nim
supeek. W tym wiczeniu masz
moliwo sprawdzi biegunowo
przewodw zasilacza.

ne z wielkoci baterii maleka bateryjka do pi

lotw (fotografia obok) te daje napicie 12V.
Jak si atwo domyli, wielko baterii zwizana
jest z iloci zawartej w niej energii. Maa arw
ka doczona do akumulatora samochodowego
bdzie wieci co najmniej kilka dni, a doczona
do baterii od pilota zawieci tylko na chwil albo
nawet nie zawieci wcale.
Wspczesne ukady elektroniczne s zasilane na
piciami w zakresie 3...12V, czasem 24V. W uka
dach tych czsto interesuj nas bardzo mae napi
cia czy rnice napi, wyraane w miliwoltach
(mV), a nawet w mikrowoltach (V oznaczane te
uV). W technice wysokich napi popularn jedno
stk s kilowolty (kV).

Uwaga! Prd i napicie to nie jest to samo!

W instalacji wodocigowej moe panowa due
cinienie (napicie), ale jeli wszystkie krany s
pozakrcane, to woda (prd) nie pynie. Doka
dnie tak jest z napiciem i prdem. Jeli bateria
(zasilacz) nie jest
do niczego pod
Rys. J
czona, to na jej
biegunach wyst
puje napicie, ale
prd nie pynie.
eby popyn
prd, do baterii
trzeba doczy
jakie obcienie,

Elektronika dla Wszystkich

A1

Ola czka

Rezystancja wewntrzna baterii

Ceny elementw elektronicznych s na tym mniejsza rezystancja wewntrzna.
tyle niskie, e miao moesz zepsu nie Baterie alkaliczne maj mniejsz rezy
ktre w ramach eksperymentw. Sam stancj wewntrzn dlatego w tym
jednak zdecyduj, czy chcesz ryzykowa wiczeniu miae wykorzysta bateri
zniszczenie elementw. Uwaga! Pod zwyk, nie alkaliczn. Akumulatory
czas takich prb elementy mog si sil maj rezystancj wewntrzn znacznie
nie nagrzewa, co grozi poparzeniem! mniejsz ni jakiekolwiek baterie jed
Jeli si zdecydujesz, podcz na chwil norazowe mona wic z nich pobra
diod LED bezporednio do zwykej ba duy prd.
terii 9V typu 6F22. Uwaga! Musi to by Moesz mi wierzy na sowo gdy
tania, zwyka bateria, a nie droga ba przeprowadzaem testy przygotowuj
teria alkaliczna (nie powinna mie na ce to wiczenie, dwie diody czerwone
pisu alkaline).
podczone do dobrej 9
Na podstawie wcze
woltowej baterii al
Czy wiesz e ...
niejszych prb
kalicznej (Dura
nazwa elektronika pochodzi od elektronu.
moge
si
cell) wyday
Staroytni Grecy elektronem nazywali bursztyn
spodziewa, e
krtki bysk
(ktry u nich w tamtych czasach by rzadkoci, sprowa
przy napiciu
i momental
9V i bez rezy dzan z dalekiej pnocy, midzy innymi z terenw dzisiej nie si spali
stora ograni szej Polski). Zauwayli oni, e bursztyn pocierany tkani y. Zielona
n przyciga potem kurz i drobne, lekkie przedmioty.
czajcego prd
dioda do
Znacznie pniej elektronem nazwano czstk
diody bdzie bar
czona do tej
elementarn, jeden z podstawowych
dzo duy. Jasno
baterii alkalicznej
skadnikw atomu.
wiecenia diody wskazu
wiecia
kolorem...
je jednak, e w obwodzie jest
pomaraczowym, a ta
jednak rezystancja ograniczajca prd.
czerwonym. Wyprowadzenia silnie si
Tak, to wewntrzna rezystancja baterii. nagrzeway i o mao nie poparzyem
Kade rdo zasilania (bateria, akumu sobie palcw. Diody doczone do zasi
lator, zasilacz) zachowuje si, jakby lacza natychmiast ulegay uszkodzeniu,
w rodku oprcz czystego rda na a nawet pojawi si dym. Zastanw si
picia bya jaka rezystancja zobacz wic, czy chcesz wykona takie ekspe
rysunek 2. Tak sam sytuacj miae rymenty. Chodzi przede wszystkim
w wiczeniu 1 prd diody by ograni o to, eby zrozumia, e miniaturowe
czony przez (znaczn) rezystancj we elementy maj ograniczon wytrzyma
wntrzn baterii litowej. Czsto zapo o i przy zbyt duych prdach po pro
minamy o rezystancji wewntrznej, stu si zepsuj. Wanie dlatego musi
a ma ona due znaczenie w praktyce my stosowa rezystory ograniczajce
i zwykle jest wad nie zalet. Czym prd.
mniejsza rezy Aby celowo zepsu diody czy inne ele
stancja wewn menty, musisz dysponowa rdem
trzna,
tym energii, ktre moe dostarczy prdu
wikszy prd o wartoci co najmniej kilkuset miliam
mona pobra perw. Moe to by zasilacz, akumulator
z tego rda.
albo zestaw baterii. Jeli zamierzasz wy
G e n e r a l n i e , korzysta akumulator, koniecznie docz
czym wiksza diod przez arwk 12V 2...5W wedug
Rys. 2
jest
bateria, rysunku ze strony 41.

Elektronika dla Wszystkich

We wszystkich ukadach, jakie napotkasz w swej

praktyce, prd jest cile zwizany z napiciem
jeli pynie prd, to wystpuje te napicie. Jed
nak obecno napicia nie gwarantuje przepywu
prdu. Dlaczego?
Kluczem jest tu oporno, cilej rezystancja.
Niektre materiay, takie jak guma, papier, drewno,
tworzywa sztuczne, szko, nie chc przewodzi
prdu elektrycznego. Stawiaj mu opr. S to tak
zwane izolatory (dielektryki). Na pocztek (cho
nie jest to prawd) moesz przyj, e izolatory
stawiaj opr nieskoczenie wielki i aden prd
przez nie nie pynie.
Metale, na przykad mied, srebro, zoto, alumi
nium, chtnie przewodz prd elektryczny. Sta

1k
2,2k
2,4k
Oprcz takich najpopularniejszych rezysto
rw, produkowane s te inne. Oznaczane s
w rny sposb. Fotografia poniej pokazu
je niektre takie rezystory. Warto rezysto
rw (i nie tylko rezystorw) jest bardzo cz
sto podawana w niecodzienny sposb wi
cej szczegw moesz znale w rubryce
TECHNIKALIA
rne rezystory

Dioda LED
(dioda elektroluminescen
cyjna, LED Light Emitting
Diode)
Element elektroniczny (p
przewodnikowy),
ktry
wieci przy przepywie pr
du. W zalenoci od zastoso
wanego materiau struktury,
diody wiec wiatem o ko
lorach czerwonym, zielo

+
nym, tym bd niebie
skim. Diody niebieskie s
znacznie drosze od innych.
Nie ma diod fioletowych, s
natomiast diody wiecce
niewidzialnym wiatem podczerwonym
(oznaczane IRED od InfraRED podczer
wie). Kady pilot telewizyjny zawiera diod
podczerwon.
wiaj mu bardzo may opr. Inne metale, jak e
lazo, nikiel, ow, cyna, chrom, wolfram, osm,
stawiaj przepywowi prdu nieco wikszy opr.
Niektre inne materiay, na przykad grafit
(odmiana wgla), specjalne tworzywa sztuczne
oraz liczne pyny (np. roztwr soli w wodzie) te
przewodz prd, stawiajc mu jednak pewien
znaczcy opr.
Istniej te tak zwane nadprzewodniki, ktre
o dziwo, wcale nie stawiaj oporu to jednak zu
penie inna historia. Nadprzewodniki mona spo
tka tylko w duych laboratoriach.
Spodziewasz si na pewno, e s jeszcze inne ma
teriay, ktre ze wzgldu na oporno wobec pr
du mieszcz si gdzie midzy przewodnikami

75

TECHNIKALIA

na przykad rezystor i diod wiecc, jak na ry

sunku J. Na rysunku tym zaznaczono napicie (9
woltw) i prd (12 miliamperw) napicie
oznacza si liter U (w krajach anglojzycznych
liter V od Voltage). Z kolei prd zawsze oznacza
si liter I.
W swojej przyszej praktyce napotkasz kilka
przypadkw:
napicia nie ma, prd nie pynie oczywiste,
napicie jest, prd nie pynie np. bateria bez
obcienia,
napicie jest, prd pynie sytuacja w ukadach
elektronicznych,
napicia nie ma, prd pynie niemoliwe,
z wyjtkiem tzw. nadprzewodnikw.

brzowy (1) wartoci 100, 220, 470

czerwony wartoci 1k, 2,2k, 4,7k
pomaraczowy wartoci 10k, 22k, 47k
ty wartoci 100k, 220k, 470k
zielony wartoci 1M, 2,2M, 4,7M
niebieski wartoci 10M, ewentualnie 22M

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

wiczenie 3

A1

TECHNIKALIA

Uwaga! Dioda przewodzi prd tylko w jed

nym kierunku i tylko wtedy wieci. W prze
ciwiestwie do rezystora, kada dioda jest
elementem biegunowym nie jest obojtne,
gdzie zostan doczone kocwki.
Typowej diody LED nie wolno docza
wprost do rda napicia! Wymagany jest
rezystor ograniczajcy prd (wyjtkiem s
znacznie rzadziej spotykane diody migajce
i diody z wbudowanym rezystorem).
Diody wiecce mog mie rne obudowy,
ale nie ma kopotu z identyfikacj kocwek.
Kocwka dodatnia (anoda) jest zawsze
dusza. W razie wtpliwoci mona jednak
zawsze sprawdzi diod w ukadzie z rysun
ku D. Przy odwrotnym wczeniu zwyka
dioda nie zawieci, ale te nie ulegnie uszko
dzeniu.
Istniej te diody dwu, a nawet trzykolorowe.
Na schematach diody oznaczamy albo liter
D, albo LED i kolejnym numerem.
Rys. D

Migajca dioda LED

Element ten oprcz diody LED ma wbudo

wany miniaturowy ukad sterujcy, dziki te
mu moe (i powinien) by zasilany bezpore
dnio, z pominiciem rezystora ograniczajce
go. Migajce LEDy mona pozna po ciem
nej plamce wewntrz obudowy. Diody miga
jce nie maj specjalnego symbolu. Na sche
matach wykorzystuje si symbol zwykej
diody LED.

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

Ola czka

a nieprzewodnikami (izolatorami). Moe mylisz,

e s to pprzewodniki.
Jest w tym co z prawdy (tzw. pprzewodniki sa
moistne), ale nie jest to najszczliwsze wyobra
enie sowo pprzewodniki susznie kojarzy si
z tranzystorami, ukadami scalonymi i ca zadzi
wiajc elektronik, a nie z jakimi substancjami
kiepsko przewodzcymi prd. Elementy pprze
wodnikowe to zupenie nowa jako i fantastycz
ne moliwoci: wzmacniaj, przetwarzaj, licz
i tworz wszystkie cuda i cudeka wspczesnej
elektroniki. Na razie nie musisz si w to wgbia
nie traktuj jednak pprzewodnikw jedynie ja
ko czego poredniego midzy przewodnikami
a izolatorami.

76

Nie proponuj Ci jednak prb polegaj

cych na zwieraniu biegunw rda zasi
lania baterii albo zasilacza. Takie
prby naprawd nie maj sensu bateria
po prostu si wyczerpie, a zasilacz moe
si zepsu.

wiczenie 4

W adnym wypadku nie

podczaj diody LED, ani in
nego elementu do sieci ener
getycznej!

Migajca dioda LED

Zestaw ukad we
dug wczeniej
szego rysunku 3,
ale zamiast zwy
kej diody wyko
rzystaj diod mi
gajc (z wbudo
Rys. 3
wanym impulsa
torem). Poznasz j po ciemnej plamce we
wntrz obudowy. Pomoc bdzie rwnie
fotografia 3. Najpierw zewrzyj punkty A,
B (Rx=0). Nie bj si!
Dioda adnie miga. Sprawd, przy jakich
wartociach Rx dioda poprawnie pracuje.
Kolejno jako Rx doczaj rezystory o co
raz wikszej opornoci: 10 (brzowy,
czarny, czarny), 100 (brzowy, czarny,
brzowy), 1k (brzowy, czarny, czerwo
ny), 10k (brzowy, czarny, pomaraczo
wy), 100k (brzowy, czarny, ty),...
Co si dzieje? Przy jakiej rezystancji dioda
przestaje peni swoje funkcje? Ju zauwa
ye, dioda migajca w normalnym uka

dzie pracy nie ma rezystora ograniczajce

go. Dioda migajca zachowuje si zupe
nie inaczej ni zwyka dioda LED wanie
ze wzgldu na obecno ukadu sterujce
go scalonego impulsatora.
Sprawd jeszcze, czy dioda migajca b
dzie pracowa przy napiciu zasilania
4,5V (tzw. bateria paska lub trzy palu
szki), 3V (bateria litowa lub dwa palu
szki), ewentualnie 1,5V (paluszek)?
Fot. 3

ciemna plamka

wiczenie 5

Tranzystor jako wzmacniacz prdu

Zmontuj ukad wedug rysunku 4 wy
korzystujc dwie jednakowe zwyke dio
dy LED, dwa rezystory i tranzystor NPN
(BC548). Pomoc bdzie fotografia 4.
Niech rezystor R1, ograniczajcy prd
diody D2, ma warto 1k (brzowy,
czarny, czerwony). Sprawd jasno obu
diod, stosujc Rx o wartociach 1k,
10k, 100k, 1M, 10M. A co si
dzieje, gdy nie ma rezystora Rx (rezy
stancja nieskoczenie wielka)? Przy ja
kiej wartoci Rx nie dostrzegasz ju
wiecenia diody D1? A przy jakiej war
toci Rx przestaje wieci dioda D2?
Na razie zapamitaj, e rne substancje stawia
j prdowi elektrycznemu rny opr. Ten opr
nazywa si rezystancj. Jednostk rezystancji
jest om, oznaczany du greck liter omega .
Jeden om (1) to maa rezy
stancja. W elektronice czciej
mamy do czynienia z kilooma
mi (k). Due rezystancje wy
raamy w megaomach (M),
a bardzo mae w miliomach
(m). Na przykad kawaek
miedzianego drutu ma rezy
stancj kilku...kilkunastu mili
omw. Czasem mwi si te
Rys. K
o gigaomach (G) i teraomach

Rys. 4
(T) takie rezystancje maj materiay uwaane
za izolatory.
A teraz sprawa najwaniejsza. Rysunek K ilustru
je zaleno prdu od napicia pokazuje kilka

Elektronika dla Wszystkich

A1

Ola czka

Fot. 4

wiczenie 6

NPN

Rys. 5

Jeli chcesz, moesz sprawdzi, czy

ukad bdzie pracowa, gdy inaczej za
mienisz miejscami punkty doczenia
kolektora i emitera albo gdy w ukadzie
z rysunku 4 zamiast tranzystora NPN za
stosujesz PNP (BC558).
Uwaga 1. Nie zwieraj punktw A,
B (Rx=0), bo przez diod D1 i obwd ba
zaemiter tranzystora popynie duy prd,
ograniczony tylko rezystancj wewntrz
na baterii (zasilacza) prd ten moe
uszkodzi i diod, i tranzystor.
Uwaga 2. Zarwno w tym, jak i nastp
nych wiczeniach sprawdzaj jasno wie
cenia diody, gdy zmontujesz ukad i gdy
nie bdziesz dotyka najczulszych obwo
dw. Najprawdopodobniej nawet bez re
zystora Rx dotykanie obwodu bazy tranzy
stora palcem spowoduje wiecenie diody
D2. Nie dziw si, ciao czowieka dziaa
w tym wypadku jak antena.

Ukad Darlingtona

Zestaw ukad wedug rysunku 6. Pomoc

bd fotografie 5a i 5b. Pokazano tu dwa
modele. Jeden wykonany jest jako tzw.
pajk. Drugi zmontowany jest na specjal
nej pytce stykowej. Taka uniwersalna
pytka stykowa jest znakomit pomoc
Rys. 6

Elektronika dla Wszystkich

przy montau rnych prbnych uka

dw. Jeli postarasz si o tak pytk,
szybko docenisz jej zalety.
A teraz wracamy do ukadu. Tak jak po
przednio doczaj jako Rx rezystory o war
tociach od 1k do 10M. Przy jakiej

Fot. 5a

przypadkw, gdy napicie zmienia si,

a rezystancja jest jednakowa. Rysunek
L pokazuje zaleno prdu od rezystan
cji, gdy napicie jest stae natenie
prdu zaley od oporu (rezystancji) R.
Zalenoci te sprawdzae w wiczeniu
2. Jeli zrozumiae, o co tu chodzi, to
przyswoie sobie najwaniejsze prawo
elektroniki i elektrotechniki prawo
Ohma (czytaj: oma). Nie ucz si na pa
mi formuki chodzi o to, eby o ka

PNP

Tranzystor, cilej tranzystor bipolarny (ina

czej zwyky tranzystor) to podstawowy
element wzmacniajcy, posiadajcy trzy ko
cwki. Mona w uproszczeniu powiedzie,
e kocwk wejciow jest baza, wyjciow
kolektor. Istniej tranzystory bipolarne typu
npn (NPN) oraz pnp (PNP). Rnica po
lega na kierunku przepywu prdw ilustru
je to rysunek E.
Rys. E

Dziaanie tranzystora jest bardzo proste

wzmacnia on prd. Jeli prd bazy jest rwny
zeru, to i prd kolektora jest rwny zeru. Je
li w obwodzie bazaemiter zacznie pyn
prd, to w obwodzie kolektoremiter popy
nie prd znacznie wikszy mwimy, e
tranzystor si otwiera. Istotnym parametrem
tranzystora jest wzmocnienie, czyli stosunek
prdu kolektora do prdu bazy. Ten wsp
czynnik wzmocnienia prdowego, oznaczany
czsto greck liter beta , dla najpopular
niejszych wspczesnych tranzystorw wy
nosi 100...500.
Ju to pokazuje, e trzeba odpowiednio do
czy wyprowadzenia. Przy bdnym wcze
niu atwo mona tranzystor uszkodzi.
Uwaga 1. Prd bazy i prd kolektora nie mo
g by zbyt due, by nie spowodoway
uszkodzenia tranzystora.
Uwaga 2. Obwd kolektoremiter nie jest od
powiednikiem baterii, to znaczy nie wytwa

dej porze dnia i nocy rozumia: czym wiksze na

picie, tym wikszy prd, a czym wikszy opr (re
zystancja) tym prd jest mniejszy. Proste, prawda?
W praktyce bdziesz bardzo, bardzo czsto wyko
rzystywa wzr wyraajcy prawo Ohma:
I=U/R
gdzie U napicie, I prd, R rezystancja. Znajc
dowolne dwie wielkoci, bez trudu obliczysz trze
ci. Koniecznie naucz si wic trzech podstawo
wych wzorw, z ktrych bdziesz bardzo czsto
korzysta:

77

TECHNIKALIA

Rys.

Tranzystor (bipolarny)

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELE

Przekonae si naocznie, e tranzystor

wzmacnia prd (prd bazy) pyncy przez
Rx i diod D1. Przy duych wartociach
Rx przez diod D2 pynie prd (prd ko
lektora) co najmniej 100krotnie wikszy
ni przez Rx i D1. Na rysunku 4 czerwo
nymi strzakami zaznaczyem prd bazy
(IB), prd kolektora (IC) i prd emitera (IE).
Zwr uwag na kierunek przepywu pr
dw w tranzystorze NPN prd emitera
jest zawsze sum prdw kolektora i bazy.
Zapoznae si oto z najpopularniejszym
tranzystorem typu NPN. Ukad o iden
tycznych waciwociach moesz zesta
wi wedug rysunku 5, stosujc tranzy
stor typu PNP (BC558), ktry rni si
od wczeniej uytego tranzystora NPN
tylko kierunkiem przepywu prdw.

A1

ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

rza prdu. Prd pochodzi z zewntrznego

rda (baterii, zasilacza), a obwd kolektor
emiter jest jakby sterowanym rezystorem (re
zystorem o zmiennej wartoci) zobacz ry
sunek F. Lepiej jednak nie wyobraa sobie
go jako zmiennej rezystancji, tylko pamita,
e prd kolektora jest razy wikszy od pr
du sterujcego (prdu bazy).
Uwaga 3. Istotne jest, e w typowych tranzy
storach podczas przepywu prdu bazy napicie
na zczu bazaemiter wynosi 0,55...0,7V i bar
dzo mao zmienia si nawet przy duych zmia
nach prdu. Mona przyj, e napicie baza
emiter wynosi podczas normalnej pracy 0,6V.
Wynika z tego bardzo wany wniosek prak
tyczny: do otwarcia tranzystora (typowe
go tranzystora krzemowego) potrzebne
jest napicie bazaemiter okoo 0,6V. Je
li napicie na zczu bazaemiter jest
mniejsze ni 0,5V, to tranzystor na pewno
nie przewodzi
(jeli przewo Rys. F
dzi jest
uszkodzony).
Jeli napicie
to jest wiksze
ni 0,8V, tran
zystor na pew
no jest nieod
wracalnie
uszkodzony.
Ilustruje to rysunek G. Dotyczy to zarw
no tranzystorw NPN, jak i PNP.
Na schematach tranzystory oznaczamy zwy
kle literk T i kolejnym numerem. Na zagra
nicznych schematach zamiast T stosuje si
czsto liter Q.
W niektrych zastosowaniach wykorzystuje
si poczenie dwch tranzystorw w tak
zwanym ukadzie Darlingtona. Wzmocnie
nie jest tu bardzo due i jest iloczynem

TECHNIKALIA TECHNIKALIA

Ola czka

I=U/R
R=U/I
U=I*R
Jak wspominaem, w elektro
nice bardzo czsto mamy do
czynienia z prdami, napicia
mi, rezystancjami o warto
ciach wielokrotnie wikszych
lub mniejszych ni amper,
wolt czy om. Dlatego po
wszechnie uywamy jednostek
tysice, miliony i miliardy ra
zy mniejszych lub wikszych,
na przykad miliwoltw, mi
kroamperw, megaomw czy
nanofaradw. W tabeli 1
(obok) znajdziesz blisze in
formacje na ten temat.

8
Rys. 7

wartoci Rx nie dostrzegasz wiecenia dio

dy D2? Tym razem dioda D3 bdzie jasno
wieci nawet przy bardzo duych warto
ciach rezystancji Rx. Czy moe co si
zepsuo? Sprawd, czy diody bd wieci
przy braku Rx? Jeli przy braku Rx D2 nie
wieci, oznacza to, e ukad dziaa, tylko
jest niesamowicie czuy! Wzmocnienie
prdowe jest bardzo due.
Uwaga! Nie zwieraj Rx, bo moesz ze
psu D1 i tranzystory.
Radz Ci take sprawdzi dziaanie
ukadw z rysunku 7. Z Rx o wartoci
10M przekonaj si, jak due
wzmocnienie prdowe zapewniaj dwa
tranzystory. W kadym przypadku prd
pyncy w obwodzie kolektoremiter
T1 staje si prdem bazy T2. Wypad
kowe wzmocnienie prdowe jest ilo
czynem wzmocnienia obu tranzysto
rw. Jeli kady z nich ma wzmocnie
nie na przykad 100, to wypadkowe
wzmocnienie wyniesie 10 000. Przea
nalizuj kierunek przepywu prdw
wzmocnienia obu tranzystorw. Ilustruje to
rysunek H. Oprcz zalet, takie poczenie

Fot. 5b

w tych ukadach przyda Ci si to

w przyszoci.
Piotr Grecki

Ciag dalszy
w nastepnym numerze EdW.
ma pewne wady, dlatego nie wyparo poje
dynczych tranzystorw.

Rys. G

c.d.n.

Rys. H

c.d.n.

78

mnonik

nazwa

symbol

1 000 000 000 000 000 000 = 1018

1 000 000 000 000 000 = 1015
1 000 000 000 000 = 1012
1 000 000 000 = 109
1 000 000 = 106
1 000 = 103

eksa
peta
tera
giga
mega
kilo

E
P
T
G
M
k

14EB=14000000000000000000 14 eksabajtw

hekto
deka

h
da

nie uywane w elektronice

nie uywane w elektronice

100 = 10
1
10 = 10

przykad

2PFLOP=2000000000000000FLOP 2 petaflopy
1T=1000000000000 1 bilion omw
6GHz=6000000000Hz 6 miliardw hercw
77MW=77000000W 77 milionw watw
100kV=100000 100 tysicy woltw

15V pitnacie woltw

decy
centy

d
c

nie uywane w elektronice

nie uywane w elektronice

mili
mikro
nano
piko
femto
atto

n
p
f
a

1 = 10

0,1 = 10
2
0,01 = 10
3

0,001 = 10
0,000 001 = 106
0,000 000 001 = 109
0,000 000 000 001 = 1012
0,000 000 000 000 001 = 1015
0,000 000 000 000 000 001 = 1018

3ms=0,001s 3 tysiczne czci sekundy

11A=0,000 011A 11 milionowych czci ampera
50nH 0,000 000 05H 50 miliardowych czci henra
5pl=0,000 000 000 005l = 5 bilionowych czci litra
3fF=0,000 000 000 000 003F 300 biliardowych farada

Elektronika dla Wszystkich