PAN TWARDOWSKI - Sławny Mistrz Czarnoksięski

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych
C i ek a w e o po w ia d an i e
podug
Poda pimiennych i legend ludowych

zebrane
PAN
TWARDOWSKI
SAWNY MISTRZ CZARNOKSISKI
Wedug wydania archiwalnego Wydawnictwa i Drukarni Spki

Wydawniczej im. Karola Miarki w Mikoowie na Grnym lsku
1900
Indeks: 00172/2015/08
Pozycja e-book_JW48: 064
Opracowanie edytorskie:
Jawa48 na
podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych.
Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i

publikacji tak w czci jak i w caoci.
Sierpie 2015
Prawa autorskie
nale do autora, autora ilustracji, Wydawnictwa, ich
spadkobiercw oraz innych osb fizycznych
i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa.
Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o naszej

kulturze i historii, stanowi wasno publiczn, a ich rozpowszechnianie
suy dobru oglnemu.
Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon

z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela.
Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym
podobne bez zgody autora edycji zabronione.
Niniejsze opracowanie suy wycznie popularyzacji tej ksiki i przypomnienia
zapomnianych pozycji literatury z lat szkolnych.
W treci zamieszczono obrazy i ilustracje znanych i nieznanych autorw pochodzce z rnych rde:
ksiek, opowieci, broszurek, zbiorw instytucjonalnych i prywatnych bliej nieokrelonych, gwnie
jednak z ksiek rukiem posiadanych w zbiorach prywatnych jak rwnie z dostpnych w sieci
internetowej. Autor niniejszej edycji nie roci sobie najmniejszych praw zarwno do treci jak
zastosowanej tu grafiki i ilustracji.
Opracowanie edytorskie: Jawa48
Strona 2
Spis rzeczy
Rozdzia I
str. 5
Jako Twardowski by wielkim mdrcem; pragn posi wszystkie
nauki; mia sug wiernego Maka, zapozna si z Mefistofelesem.
Rozdzia II
str. 18
Jako Twardowski dyabu dusz zapisa i jako dyabe mu zaraz
musia usugiwa i co si potem stao.
Rozdzia III
str. 33
Jako Twardowski zwiedza Olkusz, kae moczar pod Knyszynem w
staw zamieni i sokol skal na Krzemionkach szerok podstaw do
gry przewrci.
Rozdzia IV
str. 48
Jako dworzanin krlewski namawia Twardowskiego do wywoania
duszy zmarej krlowej i co si potem stao.
Rozdzia V
str. 62
Jako Twardowski wywoa ducha Barbary i co si potem stao.
Rozdzia VI
str. 78
Jako Twardowski z Makiem wjecha na kogucie do Bydgoszczy,
jako Somk obieca odmodzi, jako Pankracy w pustej chacie
pieniki liczy i co si potem stao.
Rozdzia VII
str. 93
Jako Twardowski Somk odmodnil i jako Maciek tego nie umia, za
co mia by spalonym i co si potem stao.
Strona 3
Rozdzia VIII
str. 104
Jako szatan Twardowskiemu zama nog, za co Twardowski
szatana mczy i karze i jako Twardowski odmodnia i co si potem
stao.
Rozdzia IX
str. 118
Jako Twardowski wskrzesi wojewod, jako ujrza Barbar, jako si
z ni oeni i co si potem stao.
Rozdzia X
str. 137
Jako Twardowski chciaby si uwolni od pieka, a szatan stara si
napdzi go do pieka.
Nota edytorska
str. 154
Strona 4
I
Jako Twardowski by wielkim mdrcem;
pragn posi wszystkie nauki; mia
sug wiernego Maka, zapozna si z
Mefistofelesem.
Strona 5
Strona 6
Strona 7
Strona 8
Strona 9
Strona 10
Strona 11
Strona 12
Strona 13
Strona 14
Strona 15
Strona 16
Koniec
Rozdziau
Pierwszego
Strona 17
II
Jako Twardowski dyabu dusz zapisa i
jako dyabe mu zaraz musia usugiwa i
co si potem stao.
Strona 18
Strona 19
Strona 20
Strona 21
Strona 22
Strona 23
Strona 24
Strona 25
Strona 26
Strona 27
Strona 28
Olkusz, niegdy synna na ca Polsk kopalnia srebra. Przy

przebijaniu szybu natrafiono na ukryte rdlisko, ktre wytrysno
wod i kopalni na zawsze zalao.
Strona 29
Strona 30
Strona 31
Koniec
Rozdziau
Drugiego
Strona 32
III
Jako Twardowski zwiedza Olkusz, kae
moczar pod Knyszynem w staw zamieni
i sokol skal na Krzemionkach szerok
podstaw do gry przewrci.
Strona 33
Strona 34
Strona 35
Strona 36
Pod Knyszynem, miejscu pamitnem mierci Zygmunta Augusta, byo

stare cmentarzysko, zwane c z e ch o wi z n , poniewa tu miay spoczywa
ciaa pobitych najezdniczych Czechw.
Strona 37
Strona 38
Strona 39
Strona 40
Strona 41
Strona 42
Strona 43
Strona 44
Strona 45
Strona 46
Koniec
Rozdziau
Trzeciego
Strona 47
IV
Jako dworzanin krlewski namawia
Twardowskiego do wywoania duszy
zmarej krlowej i co si potem stao.
Strona 48
Strona 49
Strona 50
Strona 51
Strona 52
Strona 53
Strona 54
Strona 55
Strona 56
Strona 57
Strona 58
Strona 59
Strona 60
Koniec
Rozdziau
Czwartego
Strona 61
V
Jako Twardowski wywoa ducha
Barbary i co si potem stao.
Strona 62
Strona 63
Strona 64
Strona 65
Strona 66
Strona 67
Strona 68
Strona 69
Strona 70
Strona 71
Strona 72
Strona 73
Strona 74
Strona 75
Strona 76
Koniec
Rozdziau
Pitego
Strona 77
VI
Jako Twardowski z Makiem wjecha na
kogucie do Bydgoszczy, jako Somk
obieca odmodzi, jako Pankracy w
pustej chacie pieniki liczy i co si
potem stao.
Strona 78
Strona 79
Strona 80
Strona 81
Strona 82
- -
Strona 83
Strona 84
Strona 85
Strona 86
Strona 87
Strona 88
Strona 89
Strona 90
Strona 91
Koniec
Rozdziau
Szstego
Strona 92
VII
Jako Twardowski Somk odmodnil i
jako Maciek tego nie umia, za co mia
by spalonym i co si potem stao.
Strona 93
Strona 94
Strona 95
Strona 96
Strona 97
Strona 98
Strona 99
Strona 100
Strona 101
Strona 102
Koniec
Rozdziau
Sidmego
Strona 103
VIII
Jako szatan Twardowskiemu zama
nog, za co Twardowski szatana mczy i
karze i jako Twardowski odmodnia i co
si potem stao.
Strona 104
Strona 105
Strona 106
Strona 107
Strona 108
Strona 109
Strona 110
Strona 111
Strona 112
Strona 113
Strona 114
Strona 115
Strona 116
Koniec
Rozdziau
smego
Strona 117
IX
Jako Twardowski wskrzesi wojewod,
jako ujrza Barbar, jako si z ni oeni
i co si potem stao.
Strona 118
Strona 119
Strona 120
Strona 121
Strona 122
Strona 123
Strona 124
Strona 125
Strona 126
Ksiga ta, raczej rkopis, miaa by przykuta na acuchu, w ksinicy

akademii krakowskiej. Dzieo to przypisywano Twardowskiemu, a e dzieo
to uwaano za czarnoksiskie, przeto nie byo wolno zaglda do niego.
Adam Saramowski pisze o tym rkopisie: Jakie ycie prowadzi sawny
czarodziej Twardowski, jak je skoczy wykazuje owe dzieo czarodziejskie,
czyli rkopis, ktry po mierci krla Zygmunta Augusta z daru jego z wielu
innemi ksigami wileskiemu domowi Jezuitw si dosta o ktrym Szpot
pisze, i sysza z ust ksidza Daniela Gutwia, nawczas pomocnika
przeoonego nad ksigozbiorem wileskim, gdzie ksika rzeczona
Twardowskiego acuchem elaznym do muru przykuta bya. Gdy w
ksidz ciekawoci zdjty, coby zawieraa, czyta j zacz, da si sysze
zgiek i oskot okropny w ksinicy, zbiegy si snad ze duchy, a ksidz
Strona 127
przelkniony, rzuciwszy ksik, ledwie do poblizkiej izby zemkn zdy i

ca noc potem z przestrachu bezsenn spdzi. Nazajutrz rano, wezwawszy
drugich, wszed do ksinicy ale owej ksiki ju nie znalaz.
Strona 128
Strona 129
Strona 130
Strona 131
Strona 132
Strona 133
Strona 134
Strona 135
Koniec
Rozdziau
Dziewitego
Strona 136
X
Jako Twardowski chciaby si uwolni od
pieka, a szatan stara si napdzi go do
pieka.
Strona 137
Strona 138
Strona 139
Strona 140
Strona 141
Strona 142
Strona 143
Strona 144
Strona 145
Strona 146
Strona 147
Wedug podania czart mia do Twardowskiego mwi po acinie:

Quod cogitas, domine Twardowski? annescis pacta nostra?
Verbum nobile, debet esse stabile! (Co sdzisz, panie Twardowski?
Nie znasz nasze umowy? Sowo szlacheckie, powinno by stae )
Strona 148
Strona 149
Strona 150
Strona 151
Strona 152
K ON IEC
Strona 153

Nota edytorska:
Jedna z najpikniejszych bani i poda polskich ma poczesne miejsce w polskiej
literaturze i opowieciach przy piecu (teraz moe z tym piecem to przesada, ale nie
szkodzi troch pofantazjowa). Legend o najsynniejszym polskim czarnoksiniku
poznaem w najmodszych latach swego dziecistwa, a byo to amatorskie
przedstawienie szkolne gdzie okoo 1953 roku. Wtedy jeszcze nawet nie chodziem
do szkoy. Pniej byy przede wszystkim ksiki, gwnie ze szkolnej biblioteki.
Prezentowana tu opowie nie ma autora, lecz czytajc legendy zebrane przez Hann
Kostyrko, Janusza Koniusza, Stanisawa wirk, Romana Zmorskiego, a przede
wszystkim Kazimierza Wadysawa Wycickiego nie mamy najmniejszej wtpliwoci,
e bohaterem bajki jest ten szlachcic zwany polskim Faustem (pewnego czasu Niemcy
prbowali go sobie zawaszczy utrzymujc, e by to Laurentius Dhur z Norymbergi,
penicy w latach 1565-1573 funkcj nadworne wrbity na Wawelu). Posta
Twardowskiego najczciej przewija si wanie w opracowaniach Wycickiego.
Dlaczego uywam okrelenia: bajka, a nie podanie, ba, powiastka czy legenda
cho do kadej z tych kategorii przygody im Pana Twardowskiego mona
zakwalifikowa? Moe gwnie dlatego, e z czasw szkolnych utkwia mi gowie
definicja bajki: [] Utwr niedugi, czsto artobliwy, alegoryczny, z przeciwstawnymi
postaciami, czsto liryczny i zawsze zawierajcy pouczenie... Tylko o jednym
pierwiastku, definicja bajki nie wspomina, a przecie jest on nieodczny we
wszystkich bajkach wiata: okruciestwo, zo, mier. Od tej charakterystycznej cechy
nie stroni nawet bajka dla dzieci. Przecie u Andersena onierz odrbuje czarownicy
gow, w bajkach rosyjskich, zagubiona w lesie dziewczyna wraca do chaty ojca z
przychwkiem. Okrutny zbj Madej ley na ou mczarni, a Pan Twardowski tylko
dziki swym unikalnym fortelom i olbrzymiej wiedzy czarnoksiskiej unika pieka,
lecz ze miechem przyglda si mkom innych, a i sam nie stroni od zych i zoliwych
uczynkw. A za wybawienie od pieka spotyka go wieczna pokuta na ksiycu. W
bajkach wic trup ciele si gsto a zabjstwa i morderstwa nie s przypadkiem
odosobnionym. I to najczciej w bajkach dla dzieci. O dziwo! W bajkach dla
dorosych, np. u Krasickiego, Kryowa czy LaFontainea jest ju znacznie spokojniej,
mniej krwi, mniej zabjstw. Ale moe dlatego te wanie bajki nie miay takiego
powodzenia, jak te dla dzieci. Wydaje mi si, e jednak dzieci, (a wiem to z wasnego
dowiadczenia sprzed ponad 60 laty) o wiele bardziej fascynoway si agodniejsz i
uzasadnion rzeczywistoci, gdzie zo wyrzdzane zemu byo aktem
sprawiedliwoci. Diabu Borucie obcito palce adna szkoda, przecie sam wszcz
bjk z panem modym. Z czarownic spalono w piecu to za krzywdy ktre
wyrzdzia Jasiowi i Magosi. Mefistofelesa wykpano w gorcej misie na pewno mu
si naleao za to, e gnbi dusze nawet te uczciwe. A wanie, skoro mowa o
Mefistofelesie, Twardowskim i Karczmie Rzym, to nie sposb nie wspomnie o
przepiknym wierszu Adama Mickiewicza i jego nie odpartych zwizkach z legend o
Twardowskim. Poszczeglne elementy z ycia Twardowskiego, Mickiewicz wplt
Strona 285

jednake w samo zakoczenie. A i Pani [Barbar] Twardowsk umieci tylko
symbolicznie. Przyjrzyjmy si niektrym zwrotkom:
Jedz, pij, lulki pal,
Tace, hulanka, swawola;
Ledwie karczmy nie rozwal,
ha ha, hi hi, heje, hola!
[]
Szewcu w nos wyci trzy szczutki,
Do ba przymkn trzy rureczki,
Cmokn, cmok, i gdaskiej wdki
Wytoczy ze ba p beczki.
Twardowski uywa ycia, wyprawia hulanki i swawole, drwic sobie z cyrografu i
zawartego paktu z diabem. Wskrzesi si odmodzi, a nawet oeni z pikn Barbar,
ktra jednake okazaa si nieza sekutnic. Majc skarby dostarczane mu przez
Mefistofelesa wyprawia uczty i bankiety niczym jaki krl lub cesarz [str. 112, Podania].
Wtem gdy wdk pi z kielicha.
Kielich zawista, zazgrzyta;
Patrzy na dno: Co u licha?
Po co tu, kumie, zawita?
Wszak ze mn na ysej Grze
Robi o dusz zapisy;
Cyrograf na byczeJ skrze
Podpisale ty, i bisy
Wedug Mickiewicza, Twardowski podpisa cyrograf na ysej Grze. Ale gdzie jest ta
ysa Gra? Czy w okolicach witego Krzya koo Kielc czy Wymysowa czy jeszcze
gdzie indziej? Wg legendy, Twardowski podpisa cyrograf (i nic nie wspomina si o
byczej skrze) na Krzemionkach koo Krakowa. Wspomina si take o Kamionce koo
Tarnowa. Wydaje mi si, e ysa Gra to okrelenie symboliczne.
Miay sucha twego rymu;
Ty, jak dwa lata przebieg,
Miae pojecha do Rzymu,
By ci tam porwa jak swego.
Ju i siedem lat ucieko,
Cyrograf nadal nie suy;
Ty, czarami drczc pieko,
Ani mylisz o podry.
Diabe wypomina to Twardowskiemu, e nie kwapi si do wypenienia umowy;
Mickiewicz daje mu na to dwa lata, ale legenda mwi o siedmiu latach, siedmiu
miesicach i siedmiu dniach [str. 102 Podania]
Ale zemsta, cho leniwa,
Nagnaa ci w nasze sieci;
Ta karczma Rzym si nazywa,
Kad areszt na waszeci."
[str. 143 Podania]

Strona 286

Twardowski ku drzwiom si kwapi
Na takie dictum acerbum,
Diabe za kontusz uapi:
"A gdzie jest nobile verbum?
[str. 146 Podania]
Patrz, oto jest karczmy godo,
Ko malowany na ptnie;
Ja chc mu wskoczy na siodo,
A ko niech z kopyta utnie.
[str. 113 Podania]
Gmach bdzie z ziarnek orzecha,
Wysoki pod szczyt Krpaku,
Z brd ydowskich ma by strzecha,
Pobita nasieniem z maku.
Patrz, oto na miar wieczek,
Cal gruby. dugi trzy cale,
W kade z makowych ziareczek
Wbij mi takie trzy bratnale"
[Str. 113 Podania]
No! wygrae, panie bisie;
Lecz druga rzecz nic skoczona,
Trzeba skpa si w tej misie,
A to jest woda wicona. [str. 104 Podania]
Diabe kurczy si i krztusi,
A zimny pot na nim bije;
Lecz pan kae, suga musi,
Skpa si biedak po szyj
Wylecia potem jak z procy,
Otrzs si, dbrum! parskn ranie.
"Teraz jue w naszej mocy,
Najgortszm odby ani."
Jeszcze jedno, bdzie kwita,
Zaraz pknie moc czartowska;
Patrzaj, oto jest kobieta,
Moja oneczka Twardowska.
Ja na rok u Belzebuba
Przyjm za ciebie mieszkanie,
Niech przez ten rok moja luba
Z tob jak z mem zostanie.
[Str. 123 Podania]
Przysi jej mio, szacunek

I posuszestwo bez granic;
Zamiesz cho jeden warunek.
Ju caa ugoda za nic."
Diabe do niego p ucha,
P oka zwrci do samki,
Strona 287

Niby patrzy, niby sucha,
Tymczasem ju blisko klamki.
Gdy mu Twardowski dokucza,
Od drzwi, od okien odpycha,
Czmychnwszy dziurk od klucza,
Dotd jak czmycha, tak czmycha.
Jak wiemy z Podania, diabe nie czmychn, lecz porwa Twardowskiego za kark i
wyruszy w podr do pieka. Ale i tu jest pewna niekonsekwencja. Mefistofeles
zamiast strci Twardowskiego do pieka, leci z nim w gr, ku niebu. Gdzie wic jest
pieko?
Najsynniejsz sztuk czarnoksisk mistrza Twardowskiego miao by wywoanie ducha Barbary
Radziwiwny oraz wskrzeszanie i zmarych i odmadzanie starcw, w tym take siebie samego.
Pakt Twardowskiego z diabem, dugo mu suy i udawao si nie wypenia warunkw jakie
narzuci mu sam Luycyper, dopki nie wpad w puapk zastawion przez Mefistofelesa w
karczmie zwanej Rzym.
Legenda o Panu Twardowskim nie bya obojtna twrcom kina. W 1926 roku Witold Biegaski
nakrci ba filmow zoon z piciu czci i 17 aktw. Film ma podoe historyczne zwizane z
inwazj i Polski i aneksj Rusi. Film jest oczywicie niemy, a w roli Twardowskiego wystpi
Bronisaw Oranowski . Obok niego zagrali Wanda Jarszewska, Wadysaw Grabowski, Maria
Krzyanowska i Mila Kamiska.
W 1936 roku film o Twardowskim zrealizowa Henryk Szaro. By to wczesny bestseller polskiego
kina. Scenariusz napisali Wacaw Gsiorowski i Anatol Stern, scenografi zajli si Jacek Rotmil i
Stefan Norris, muzyk napisa Jan Maklakiewicz, a w rolach gwnych wystpia plejada polskich
aktorw: Franciszek Brodniewicz jako Twardowski, Kazimierz Junosza-Stpowski jako
Mefistofeles, Jan Kurnakowicz jako Maciek, Jzef Wgrzyn jako Zygmunt August, oraz Maria
Bogda, Elbieta Barszczewska, Mieczysawa wikliska, Bogusaw Samborski, Stanisaw Sielaski,
Maria Malicka, Stefan Jaracz, Micha Znicz, Zygmunt Chmielewski, Tekla Trapszo, Feliks
Chmurkowski, Ludwik Sempoliski, Loda Niemirzanka , Andrzej Bogucki i wielu innych. Film
zaplanowany na wielk skal, mia jednak niemae trudnoci finansowe i ograniczony budet, std
wiele scen skrcono, a ujcia plenerowe zamienione na studyjne doprowadzajc do
scenograficznego zuboenia filmu. Niemniej jednak cieszy si on wielkim powodzeniem i odnis
take duy sukces kasowy. Niewtpliwie mocn stron filmu bya scena spotkania Twardowskiego
z wysannikiem piekie oraz wywoania ducha Barbary Radziwiwny.
Warto take wspomnie o filmie animowanym Pani Twardowska z 1955 roku re. Lechosawa
Marszaka w opracowaniu graficznym Jana Marcina Szancera (adaptacja wiersza Adama
Mickiewicza) i monodram telewizyjny Joanny Winiewskiej z 1973 roku z Januszem Zakrzeskim.
Pan Twardowski to take bohater powieci Jzefa Ignacego Kraszewskiego (jakeby inaczej!) oraz
baletu Ludomira Ryckiego z 1921 roku. Stanisaw Moniuszko skomponowa muzyk do ballady
Pani Twardowska (1869).
Lucjan Rydel umieci Twardowskiego w balladzie Pan Twardowski poemat w XVIII pieniach
(1906). Pan Twardowski to tytu opery rosyjskiego kompozytora Aleksieja Nikoajewicza
Wierstowskiego (1822), a take baletu Adolfa Sonnenfelda, wystawionego w Warszawie w 1874 r.
A ja tam nadal wierz, e Twardowski jest na ksiycu.

[Jawa48]
Strona 288
Dokument w formacie *.pdf moe by wykorzystany wycznie do uytku osobistego bez prawa do
dalszego obrotu i obiegu komercyjnego lub handlowego i nie moe by poddawany modyfikacjom bez
zgody autora edycji. Naley go traktowa tak, jak ksik wypoyczon do przeczytania.
Strona 285
Uwaga!!!
Bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju
rozpowszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku
osobistego.
Nie wymaga zezwolenia twrcy przejciowe lub incydentalne

zwielokrotnianie utworw, niemajce samodzielnego znaczenia
gospodarczego
Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku pod

warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz rda.
Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce
moliwoci.
Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia.
Pliki mona pobiera jeli posiada si ich orygina a pobrany plik

bdzie suy jako kopia zapasowa.
Mona pobiera pliki nawet jeli nie posiada si oryginau, pod

warunkiem e po 24 godzinach zostan one usunite z dysku
komputera.
Szczegowe postanowienia zawiera USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r.

o prawie autorskim i prawach pokrewnych
oraz Regulamin wiadczenia Usug Drog Elektroniczn Portalu Chomikuj.pl.

Strona 286

PAN TWARDOWSKI - Sławny Mistrz Czarnoksięski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PAN TWARDOWSKI - Sławny Mistrz Czarnoksięski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Poda pimiennych i legend ludowych

Wedug wydania archiwalnego Wydawnictwa i Drukarni Spki

podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych.

Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o naszej

Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Olkusz, niegdy synna na ca Polsk kopalnia srebra. Przy