Professional Documents
Culture Documents
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSAW UNIVERSITY LAW REVIEW
Koo Naukowe
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
ROK XIII
Listopad 2014
NUMER 3
PRZEGLD PRAWNICZY
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSAW UNIVERSITY LAW REVIEW
Koo Naukowe
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
ROK XIII
Listopad 2014
NUMER 3
Redakcja:
Wojciech Gaamon
redaktor naczelny
Jacek Kendysz
z-ca redaktora naczelnego
Maciej Tro skarbnik
mgr Magdalena Brodawka
mgr Marta Dobrzycka
mgr Sebastian Gajewski
mgr Jakub Leszczyski
mgr Filip Ludwin
mgr Krzysztof Wawrzyniak
Bartosz Dbek
Anna abuzek
Katarzyna Stradomska
Szczepan Szczsny
Daria widerska
Mariusz Tomaszuk
Rada Naukowa:
prof. dr hab. Tadeusz Ereciski
prof. dr hab. Ludwik Florek
prof. dr hab. Lech Gardocki
prof. dr hab. Hubert Izdebski
prof. dr hab. Jzef Okolski
prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
prof. dr hab. Jerzy Rajski
prof. dr hab. Marek Safjan
prof. dr hab. Tadeusz Tomaszewski
prof. dr hab. Mirosaw Wyrzykowski
prof. dr hab. Maria Zabocka
Konsultant programowy:
dr Tomasz Kozowski
ISSN: 1644-0242
Nakad: 150 egzemplarzy
Ten numer Przegldu Prawniczego Uniwersytetu Warszawskiego zosta wydany dziki pomocy
finansowej (this Warsaw University Law Review was published with the financial support of):
Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Adres redakcji: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Wydawca: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Skad i amanie:
PanDawer, www.pandawer.pl
Organizacja druku:
PanDawer, www.pandawer.pl
Wykaz skrtw
AA
Anonimowi Alkoholicy
Dz.U.
Dziennik Ustaw
Dz.Urz. UE
Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej
Dz.Urz. WE
Dziennik Urzdowy Wsplnot Europejskich
EPCL
European Principles of Contract Law
EWG
Europejska Wsplnota Gospodarcza
k.c.
ustawa Kodeks cywilny
k.k.
ustawa Kodeks karny
KN
ustawa Kodeks cywilny francuski (Kodeks Napoleona)
k.p.a.
ustawa Kodeks postpowania administracyjnego
k.p.c.
ustawa Kodeks postpowania cywilnego
k.p.k.
ustawa Kodeks postpowania karnego
KPP
Kwartalnik Prawa Prywatnego
k.r.o.
ustawa Kodeks rodzinny i opiekuczy
k.s.h.
ustawa Kodeks spek handlowych
MoP
Monitor Prawniczy
MPPOiP
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
NKPK
Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, red. L. Bogunia
NP
Nowe Prawo
OSAB
Orzecznictwo Sdw Apelacji Biaostockiej
OSNC
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna
OSNCK
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Karna
OSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Pracy i Ubezpiecze
Spoecznych
OSNKW
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Karna i Izba Wojskowa
OSP
Orzecznictwo Sdw Polskich
OSPiKA
Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych
OTK
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego
OTK ZU
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego. Zbir Urzdowy
Pal.
Palestra
PiP
Pastwo i Prawo
PiZS
Prawo i Zabezpieczenia Spoeczne
p.o.p.c.
ustawa Przepisy oglne prawa cywilnego
PPH
Przegld Prawa Handlowego
pr. aut.
ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
PPUW
Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Pr. S.
Prawo Spek
PS
Przegld Sdowy
p.w.p.
ustawa Prawo wasnoci przemysowej
p.u.s.a.
ustawa Prawo o ustroju sdw administracyjnych
RPEiS
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr.
Radca Prawny
SC
Studia Cywilistyczne
SI
Studia Iuridica
SN
Sd Najwyszy
SOKiK
Sd Ochrony Konkurencji i Konsumentw
SPP
Studia Prawa Prywatnego
Przegld Prawniczy
4
SW
TFUE
TK
TWE
UE
UNIDROIT
WE
WPP
Suba Wizienna
Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Trybuna Konstytucyjny
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk
Unia Europejska
Midzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego
Wsplnoty Europejskie
Wojskowy Przegld Prawniczy
Drodzy Czytelnicy!
Z najwiksz radoci oddajemy w Wasze rce kolejny numer Przegldu
Prawniczego Uniwersytetu Warszawskiego. Odnajdziecie w nim dwie glosy:
jedn do uchway Sdu Najwyszego, drug natomiast do postanowienia
Naczelnego Sdu Administracyjnego. Tego rodzaju publikacje to nowo
wnaszym czasopimie mamy nadziej, e nie zabraknie ich take wnastpnych
odsonach periodyku.
Waszej uwadze nie moe rwnie umkn tekst autorstwa Katarzyny
Wawrzyczak dotyczcy nowelizacji kodeksu postpowania karnego. Artyku
ten, traktujcy ozmianach wprzygotowawczym stadium procesu, zpewnoci
okae si pomocny wzrozumieniu idei reformy postpowania karnego.
Ciekawym uzupenieniem numeru jest sprawozdanie z midzynarodowej
konferencji Normatywizm Hansa Kelsena a wspczesna nauka prawa,
zorganizowanej na Uniwersytecie Warszawskim w dniu 27.05.2014 r.
Wojciech Gaamon
Redaktor Naczelny
Kolegium Redakcyjne
DEAR READERS,
We are publishingthe next volume of PPUW with a great pleasure. You
will find two glosses inside one to a resolution of the Supreme Court, the
other one to a decision of the Supreme Administrative Court.This kind of
article appears in PPUW for the first time we hope to see more glosses in the
next editions of our journal.
The article by Katarzyna Wawrzyczak about the novelty of the Code of
Criminal Procedure should not escape your attention. The article touches the
topic of changes in preliminary stage of the process, which surely will be helpful
in understanding the idea of criminal procedure reform.
An interesting addition to the current volume is the report from the
international conference Hans Kelsens normativism and modern legal science,
which took place at the University of Warsaw on May 27, 2014.
We wish you a pleasant read.
Wojciech Gaamon
Editor in chief
The Editors
Artykuy (Articles)
Katarzyna Wawrzyczak
Przygotowawcze stadium procesu wwietle nowelizacji k.p.k.
prawdziwa rewolucja czy niedokoczona reforma? ...........................................
11
Janusz Roszkiewicz
Glosa do postanowienia Naczelnego Sdu Administracyjnego
z22 listopada 2012r., IOSK 2685/12 (CBOSA) ......................................................
28
Martyna Sepko
Glosa do uchway Sdu Najwyszego zdnia 20 czerwca 2012r.,
IKZP 9/12 ..........................................................................................................................
38
Anna Siwierska
Pomidzy skrajnociami. Zaniechanie uporczywej terapii aeutanazja . .........
45
ukasz Hnatkowski
Miarkowanie kary umownej wkontekcie jej zasadnoci . ..................................
56
Magdalena Laskowska
On Death Penalty To Let Die or Not to Let Die? ...............................................
66
ukasz Strycharczyk
Status winia szczeglnie niebezpiecznego aprawa czowieka ......................
75
90
103
ARTYKUY
(ARTICLES)
Katarzyna Wawrzyczak*
1. Wprowadzenie
12
Przegld Prawniczy
Zagadnieniem, ktre ley upodstaw przedmiotowych rozwaa, zwaszcza wkontekcie korekcyjnych jedynie zmian w regulacjach dotyczcych przebiegu ledztwa i dochodzenia, jest kwestia relacji form postpowania przygotowawczego do norm celowociowych zdefiniowanych wart.297 1 k.p.k. Ustalenia modelowe s nieuniknione, poniewa
zabezpieczaj przed dowolnoci dziaa zmierzajcych do wymierzenia sprawiedliwoci.
Urzeczywistnienie prawa karania z natury rzeczy musi przyjmowa pewne formy, z tej
przyczyny, e kady objaw ycia ludzkiego przybra musi pewne okrelone ksztaty9.
Zrnicowanie tych form powinno zreguy wiza si zrnorodnoci treci, ktre maj
zosta wtych formach-ramach zamknite. Trudno bowiem znale obiektywnie ilogicznie
uzasadnione przesanki, by to samo wyraa wrny sposb10. Podstawowym,pierwotnie
wskazywanym w doktrynie kryterium zrnicowania formalnego ledztwa i dochodzenia
jest odmienny cel obu form postpowania oraz odrbno prowadzcych je organw procesowych11. Zatem wybr rodzaju postpowania powinien by uzaleniony od tego, jakie
efekty maj zosta osignite wpostpowaniu przygotowawczym, akonkretnie co wedug
J. Skorupka, Wpyw kontradyktoryjnoci rozprawy gwnej na przebieg postpowania przygotowawczego, [w:] P. Wiliski (red.), Kontradyktoryjno wpolskim procesie karnym, Warszawa 2013, s.81.
7
S. Walto, Model postpowania przygotowawczego na tle prawno porwnawczym, Warszawa 1968, s.263. Otematyce kontradyktoryjnoci postpowania przygotowawczego wicej m.in. Z. Doda, Kontradyktoryjno
postpowania przygotowawczego na tle polskiego prawa karnego procesowego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Prawnicze
1973, z. 61, s.89107.
8
C. Lvi-Strauss, Smutek tropikw, Warszawa 1964, s.52.
9
S. liwiski, Polski proces karny przed sdem powszechnym. Zasady oglne, Warszawa 1948, s.7.
10
L. Schaff, Zakres iformy postpowania przygotowawczego, Warszawa 1961, s.162.
11
S. Walto, Model postpowania przygotowawczego, op. cit., s.216.
6
13
14
Przegld Prawniczy
Nie ulega wtpliwoci, i proces karny jest szczeglnym przykadem abstrakcyjnie ujmowanego pojcia procesu jako pewnego powizanego przyczynowo zespou zdarze podporzdkowanych rzeczywistemu lub zamierzonemu rezultatowi17, tj. pewnemu zaoonemu
celowi. Jako cao, wmyl art.2 k.p.k., proces ma zmierza do wykrycia przestpcy ipocignicia go do odpowiedzialnoci. Proces jako zjawisko zoone, podlega szczegowej analizie irozkadowi na czynniki pierwsze, stadia, fazy, etapy. Jeli chcemy zapewni efektywno
caego procesu, musimy si skupi na podstawach efektywnoci jego poszczeglnych czci.
T.Kotarbiski, wswoich rozwaaniach dotyczcych teorii sprawnego dziaania opartego na
skutecznoci iekonomice, wskaza, i sprawno procedury sprowadza si do umiejtnoci
dobierania rodkw do celw ito dobierania ich tak, by powsta skutek zamierzony na drodze
minimalnego wysiku18. Wszystko po to, by unikn szkodliwego zwaszcza dla autorytetu
prawa dysonansu midzy zaoeniami teoretycznymi apraktyk organw ochrony prawnej.
W ustawie nowelizujcej k.p.k. z 2013 r.19 mona zauway jednak wyrany rozdwik na
paszczynie celw postpowania przygotowawczego i szczegowych instytucji, w jakie
ustawa wyposaa organy cigania wtym stadium. Kompleksowa ocena regulacji wymaga jednak znacznie szerszego spojrzenia. Aby wiadomie odnosi si do teraniejszoci iformuowa postulaty na przyszo, trzeba uwzgldni rozwizania prawne obowizujce wprzeszoci. Podobnie jak, by zobaczy wiato latarni morskiej musimy si od niej oddali, troch
cofn20. Warto zatem pokrtce zarysowa historyczny przebieg ksztatowania si modelu
postpowania przygotowawczego wpolskiej procedurze karnej.
Stworzenie regulacji dotyczcych postpowania przygotowawczego od pocztku stanowio dla kodyfikatorw najwiksze wyzwanie, oczym wiadcz liczne nowelizacje zwaszcza
tej czci kodeksu21. Warto zauway, i wdotychczasowych reformach procedury karnej
dominujc tendencj stanowiy wanie kolejne zmiany regulacji dotyczcych etapu postpowania przygotowawczego. Unormowania odnoszce si do stadium jurysdykcyjnego stanowiy niejako constans, zwaszcza wzakresie rozwiza strukturalnych. Za wprzypadku
reformy z2013r. kierunek zmian jest odwrotny, adziaania prawodawcy na polu postpowania przygotowawczego mona uzna za zachowawcze. Trudnoci zwizane ze stworzeniem norm odnoszcych si do tego etapu wynikaj zfaktu, i wstadium postpowania
przygotowawczego istnieje konieczno pogodzenia wystpujcych kolizji interesw jego
M. Cielak, Normy celowociowe iich rola wprocesie karnym, [w:] Zagadnienia prawa karnego iteorii prawa, Warszawa 1959, reprint wzbiorze pod red. M. Waltosia, Marian Cielak, Dziea wybrane, t. IV, Krakw 2011,
s.9697.
18
T. Kotarbiski, Medytacje oyciu godziwym, Warszawa 1985, s.137.
19
Ustawa zdnia 27 wrzenia 2013r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych
innych ustaw (Dz. U. poz. 1247).
20
E. Bloch, Czy istnieje przyszo przeszoci?, [w:] J. Kurczewska, J. Szacki, Tradycja inowoczesno, Warszawa
1984, s.13.
21
Wystarczy wspomnie, i art.297 k.p.k. z1997r. by nowelizowany a 5-krotnie.
17
15
16
Przegld Prawniczy
S. Walto, Kodeks postpowania karnego z1997r. midzy tradycj awyzwaniem wspczesnoci, [w:] E.Skrtowicz (red.), Nowy kodeks postpowania karnego. Zagadnienia wzowe, Krakw 1998, s.89.
32
Jednolity tekst kodeksu postpowania karnego zdnia 19 marca 1928r. zuwzgldnieniem zmian, wynikajcych zdekretu zdnia 1 grudnia 1944r. oczciowej zmianie kodeksu postpowania karnego, dekretu
zdnia 6 czerwca 1945r. ozmianie przepisw k.p.k., dekretu zdnia 19 sierpnia 1946r. ozmianie niektrych
przepisw k.p.k. oraz z ustawy z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisw postpowania karnego
(Dz.U. z1949r. Nr 33, poz. 243).
33
Ibidem.
34
J. Tylman, Oprzedprocesowych czynnociach sprawdzajcych, Zeszyty Naukowe U 1967, Seria I, z. 51, s.161
in., cytat za R. A. Stefaski, Postpowanie przygotowawcze: zmiany rewolucyjne czy ewolucyjne?, [w:] T. Grzegorczyk,
J. Izydorczyk, R. Olszewski (red.), Zproblematyki funkcji procesu karnego, Warszawa 2013, s.30.
35
Dekret zdnia 21 grudnia 1955r. ozmianie przepisw postpowania karnego (Dz. U. Nr 46, poz. 309).
36
D. Tarnowska, Rnice midzy, op. cit., s.77.
37
Nadzr prokuratora nad czynnociami postpowania sta si szczeglnie istotnym zagadnieniem,
zwaszcza od czasu, gdy na mocy ustawy z18 czerwca 1959r. ozmianie przepisw postpowania karnego
(Dz.U. Nr 36, poz.229) wprowadzono moliwo powierzenia ledztwa prowadzonego przez prokuratora
wcaoci organom Milicji.
31
17
mutatis mutandis speniao ono zadania ledztwa okrelone wart.233 1 k.p.k. Co istotne,
nie zrnicowano take wartoci dowodowej tych form38.
Kodeks postpowania karnego z 1969 r.39 utrzyma wczeniejszy model i ustanowi
postpowanie przygotowawcze w dwch formach. ledztwo i dochodzenie byy rwnorzdnymi formami, a zatem protokolarnie utrwalone czynnoci miay jednakowy walor
dowodowy40. Po raz pierwszy ustawodawca okreli take jednolite cele dla caego stadium
postpowania przygotowawczego, wskazujc przy tym w art. 261 wczesnego k.p.k. na
konieczno wszechstronnego wyjanienia okolicznoci sprawy oraz zebrania iutrwalenia dowodw dla sdu. ledztwo co do zasady prowadzi prokurator, cho mg je powierzy Milicji Obywatelskiej, zastrzegajc do osobistego wykonania pewne czynnoci (art.264
k.p.k.). Dochodzenie, prowadzone przez t formacj, wystpowao wdwch odmianach,
tj.dochodzenia zwykego iuproszczonego, ktre wzaoeniu byo bardziej odformalizowane, gdy nie wymagao sporzdzenia chociaby postanowienia oprzedstawieniu zarzutw czy te postanowienia ozamkniciu dochodzenia.
Wpierwotnej wersji kodeksu postpowania karnego z1997r.41 nazw postpowanie
przygotowawcze zarezerwowano na oznaczenie caego wstpnego stadium procesu obejmujcego take czynnoci niecierpice zwoki oraz faz sporzdzenia aktu oskarenia. Konsekwentnie za poj ledztwo idochodzenie uywano na oznaczenie rozczono-alternatywnych form tego etapu procesu42, ktre zostay przejte zpoprzedniej regulacji imiay
niewiele wsplnego zich XIX-wiecznym francuskim pierwowzorem. Ustawodawca odstpi jednak od koncepcji wszechstronnego wyjanienia okolicznoci sprawy, co wynikao
take znowego rozwizania, wedug ktrego dochodzenie zwyke mona byo ograniczy
do ustalenia, czy zachodz wystarczajce podstawy do wniesienia aktu oskarenia (art.319
k.p.k. wbrzmieniu z1997r., uchylony nowel z2003r.43, obecnie art.325h k.p.k.). Zebranie, zabezpieczenie iutrwalenie dowodw jedynie wniezbdnym zakresie miao nastpowa zprzeznaczeniem do wykorzystania ich przez sd. Odrbnoci ledztwa idochodzenia wynikay zprzedmiotowej kategorii spraw, organu prowadzcego, czasu trwania oraz
zakresu dokonywanych czynnoci dowodowych44. Dochodzenie prowadzia Policja, chyba
e prowadzi je prokurator (art.311 2 k.p.k., zarwno wformie zwykej, jak iuproszczonej oraz zapiskowej, wktrej mona byo ograniczy zakres czynnoci, aniektre znich
utrwali wformie notatki urzdowej). ledztwo zostao zastrzeone dla prokuratora, ztym
jednak wyjtkiem, i mg on powierzy jego prowadzenie policji.
S. Walto, P. Hofmaski, Proces karny, op.cit, s.128.
Ustawa zdnia 19 kwietnia 1969r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 95 i96).
40
S. Kalinowski, Polski proces karny wzarysie, Warszawa 1979, s.262.
41
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555) tekst pierwotny.
42
I. Fredrich-Michalska, B. Stachurska-Marciczak (red.), Nowe kodeksy karne z1997r. zuzasadnieniami.
Kodeks karny. Kodeks postpowania karnego. Kodeks karny wykonawczy., Warszawa 1997, s.421.
43
Ustawa zdnia 10 stycznia 2003r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy przepisy
wprowadzajce kodeks postpowania karnego, ustawy owiadku koronnym oraz ustawy oochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155).
44
A. Kietyka, ledztwo po styczniowej (2003) nowelizacji kodeksu postpowania karnego, [w:] Z. Sobolewski,
G.Artymiak, Cz. Kak (red.), Problemy znowelizowanej procedury karnej, Krakw 2004, s.284.
38
39
18
Przegld Prawniczy
Nowelizacja z2003r. uznaa ledztwo za podstawow form postpowania przygotowawczego prowadzonego rwnowanie przez prokuratora lub Policj. Dotychczasowe
unormowanie dochodzenia zwyczajnego zostao zastpione poszerzon wzakresie przedmiotowym wersj dochodzenia uproszczonego, stanowicego dotychczas wpolskim procesie karnym fragment jednego z trybw szczeglnych45. W konsekwencji pojawio si
dochodzenie jednorodne, ktre stanowio jedynie uzupenienie ledztwa. Zupenym novum
okazao si zkolei tzw. dochodzenie rejestrowe okrelone wart.325f k.p.k.
W 2007 r. odebrano Policji uprawnienie do samodzielnego prowadzenia ledztw
oraz podkrelono wiodc rol prokuratora46. Jednoczenie po raz kolejny zmianie poddano art.297 1 pkt 4 i5 k.p.k., powracajc wjego zaoeniach do modelowej koncepcji
z1969r., ktra wymagaa wszechstronnego wyjanienia sprawy wpostpowaniu przygotowawczym. Nowela przewidywaa take pene utrwalenie materiau dowodowego na uytek postpowania jurysdykcyjnego, tak aby rozstrzygnicie sprawy nastpio na pierwszej
rozprawie gwnej. Bardzo szybko jednak ustawodawca, widzc konsekwencje dla szybkoci iekonomiki procesu, pynce ztego przepisu, zdecydowa w2009r.47 oprzywrceniu
pierwotnie unormowanej treci art.297 1 pkt 4 i5 k.p.k.48
4. Regulacje prawne postpowania przygotowawczego obecnie ipo wejciu
wycie reformy k.p.k. z2013r.
19
20
Przegld Prawniczy
przygotowawczych55. Majc wwiadomoci myl greckiego filozofa Teofrasta, ktry przypomina, i Prawa naley ustanawia zuwzgldnieniem tych wypadkw, ktre zachodz
po najwikszej czci, a nie wbrew oczekiwaniu56, naley si zastanowi nad zmianami
legislacyjnymi wtym zakresie, tak by praktyka odzwierciedlaa rzeczywist sytuacj prawn.
Jak dotd nowela z2013r. nie przynosi zmian wtym zakresie.
Prokurator powinien sprawowa nadzr nad ledztwem wzakresie, wjakim sam go
nie prowadzi. Przepisy art.327 14 k.p.k. oraz 244249 Regulaminu57 okrelaj moliwe
przejawy aktywnoci nadzorczej prokuratora58, ktre sprowadzaj si gwnie do udzielania wytycznych ikontrolowania poczyna Policji. Dosy szeroko zakrelonym uprawnieniom nadzorczym nie odpowiada jednak wzadowalajcym stopniu praktyka (cho jest ona
zrnicowana iwzasadzie wynika zindywidualnego podejcia inastawienia prokuratora).
Wskazuje si, e nadzr nad dochodzeniem bywa opniony, za wczci spraw pierwszym
przejawem nadzoru jest decyzja o przedueniu dochodzenia powyej dwch miesicy59.
Wobliczu powyszego za suszne naley uzna uchylenie art.325e 3 k.p.k., ktry konstytuowa brak obowizku powiadomienia prokuratora owszczciu dochodzenia. Naley
mie take nadziej, i regulacja dotyczca rozpoznawania przez prokuratora waciwego
do spraw nadzoru zaalenia na postanowienie oodmowie wszczcia dochodzenia zrwnoway zmiany w2 tego artykuu, ktry ogranicza wymg zatwierdzenia przez prokuratora
postanowienia o umorzeniu dochodzenia jedynie do decyzji wydawanych ju w fazie ad
personam.
Zasadniczego znaczenia nie ma rnica w okresach prowadzenia ledztwa i dochodzenia. Chocia podstawowy termin dochodzenia jest krtszy, to bez adnych przeszkd
(a nawet bez cile okrelonych przesanek) prokurator nadzorujcy moe przeduy
okres jego trwania do 3 miesicy, co powoduje faktyczne zrwnanie terminu z okresem
prowadzenia ledztwa. Przeduenia na dalszy czas oznaczony nie duszy nirok dokonuje wledztwie, wuzasadnionych wypadkach, prokurator nadzorujcy lub prokurator bezporednio przeoony nad prokuratorem prowadzcym postpowanie osobicie (art. 310
k.p.k.). Wdochodzeniu ustawodawca doprecyzowa, i wypadki uzasadniajce przeduenie powinny by szczeglne, ale z kolei przeduenia moe dokona prokurator nadzorujcy. W ledztwie zaistnienie szczeglnie uzasadnionych wypadkw jest konieczne do
55
Trafne spostrzeenia dotyczce tego praktycznego wymiaru noweli na przykadzie korelacji wyznaczania terminw rozpraw, w ktrych uczestniczy ma osobicie prokurator wnoszcy i popierajcy akt
oskarenia przed sdem zostay przedstawione przez M. Mistygacza wpublikacji zawierajcej zbir opracowa przedstawicieli doktryny ipraktyki prawa biorcych udzia wseminarium zorganizowanym wstyczniu
2014r. przez Rzecznika Praw Obywatelskich, zob. M.Mistygacz, Role prokuratora wprocesie karnym wwietle
nowelizacji Kodeksu postpowania karnego zagadnienia wybrane, [w:] Prawo do obrony wpostpowaniu penalnym. Wybrane aspekty, Warszawa 2014, s.110.
56
Teofrast, Pisma filozoficzne, Warszawa 1963, s.310.
57
Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci zdnia 24 marca 2010r. Regulamin wewntrznego urzdowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (tekst jednolity Dz. U. z2014r., poz. 144),
zwany dalej Regulaminem.
58
J. Gurgul, Nadzr prokuratora nad ledztwem powierzonym Policji, Prokuratura iPrawo 2013, nr 5, s.145.
59
J. Tylman, Pozycja prawna Policji wreformach postpowania przygotowawczego, Studia Iuridica 1997, nrXXXIII,
s.214215.
21
przeduenia okresu jego trwania na dalszy czas oznaczony duszy nirok idokonuje tego
waciwy prokurator nadrzdny. Dochodzenie z kolei bdzie mg przeduy na dalszy
czas oznaczony powyejroku waciwy prokurator bezporednio przeoony, oile bdzie to
uzasadnione szczeglnymi okolicznociami wwyjtkowych wypadkach. Nowela przewiduje
zatem zaostrzenie rygorw przeduenia dochodzenia (art.325i 1 wbrzmieniu ustawy,
ktra wejdzie wycie 1 lipca 2015r.), co paradoksalnie jeszcze bardziej zblia te dwie formy
postpowania. Zarwno ledztwo idochodzenie mog take ulega wzajemnym ilegalnym
przeksztaceniom.
Wobowizujcym stanie prawnym mamy do czynienia zdwiema rwnowanymi formami postpowania przygotowawczego, wktrych wykonuje si takie same czynnoci procesowe zmierzajce do osignicia takiego samego celu. Ich przebieg jest dokumentowany
w formie spisywanych protokow, ktre przedstawiaj identyczn warto w toku rozprawy sdowej. Pewne uproszczenia dotycz jedynie odformalizowanych czynnoci, oktrych mowa w art. 325e k.p.k. wprowadzajcym konstrukcj tzw. protokou skrconego,
ograniczonego. Asumptem do tego legislacyjnego posunicia z 2003 r. bya de facto ch
zastpienia notatek urzdowych, ktrych procesowe wykorzystanie byo wwczas dopuszczalne60. Twrcy nowelizacji z2013r. ijej zwolennicy zgodnie podnosz, i nowy art.297
1 pkt5 k.p.k. stanowi ozupenej rewolucji postpowania przygotowawczego. Prowadzcy
zarwno ledztwo, jak idochodzenie ma si bowiem ograniczy do wyjanienia okolicznoci sprawy, take tych sprzyjajcych popenieniu czynu zabronionego (utrzymano wmocy
art.297 2 k.p.k.), ajednoczenie skoncentrowa si jedynie na zebraniu, zabezpieczeniu
iutrwaleniu dowodw wzakresie niezbdnym do stwierdzenia zasadnoci wniesienia aktu
oskarenia albo innego zakoczenia postpowania, jak rwnie do przedstawienia wniosku
odopuszczenie tych dowodw iprzeprowadzenie ich przed sdem61. Wskazuje si zatem,
e postpowanie przygotowawcze bdzie prowadzone dla prokuratora62, na wzr dawnego dochodzenia zk.p.k. z1928r. Jednak wnikliwa analiza skania do uznania, i wrzeczywistoci prawdopodobnie niewiele si zmieni. Jake aktualna wydaje si bowiem konkluzja
jednego zartykuw zamieszczonych wprawniczym periodyku z1930r., wktrym wskazuje si, i podjcie decyzji o wniesieniu aktu oskarenia, a nastpnie skierowanie go do
sdu przeciwko okrelonej osobie zawsze powinno poprzedza kompleksowe wyjanienie
sprawy. Inie ma tutaj wikszego znaczenia, czy przepisy normujce kwestie celw postpowania bd zawieray literalnie wyraon dyspozycj wszechstronnego jej wyjanienia63.
Wynika to zwyczajnie znatury skargi publicznej, jej szczeglnego represyjnego charakteru
istopnia ingerencji wprawa iwolnoci czowieka, jaki wie si ze skierowaniem oskarenia
do sdu. Jest rwnie konsekwencj urzeczywistnienia wprocesie standardw rzetelnoci
postpowania. Nie sposb nie przywoa take susznej uwagi J. Gurgula, ktry zauway, i
truizmem jest przypominanie owarunku sine qua non funkcjonowania wprokuraturze, jakim
T. Grzegorczyk, Protok uproszczony jako nowy sposb utrwalenia czynnoci procesowych wznowelizowanym postpowaniu karnym iwsprawach owykroczenia, Prokuratura iPrawo 2003, nr 11, s.27.
61
Art. 297 1 pkt 5 wbrzmieniu ustalonym ustaw z27 wrzenia 2013r. (Dz.U. z2013r., poz. 1247).
62
P. Kruszyski, M. Zbrojewska, Nowy model..., op. cit., s.59.
63
A.G., Czy ledztwo jest niezbdnym stadium procesu karnego?, Gos Sdownictwa 1930, s.679.
60
22
Przegld Prawniczy
J. Gurgul, Prokurator jakim jest ijakim by powinien, Prokuratura iPrawo 2005, nr 5, s.33.
Ibidem, s.34.
66
Dla porzdku warto wskaza, i uproszczenie postpowania przygotowawczego wprowadzone nowel
z2003r. nie przyczynio si do skrcenia redniego czasu trwania tego etapu procesu. Przeciwnie, postpowanie to ulego nawet wydueniu. Zob. S. Walto, Reforma procesu karnego w2003r. jako sposb na przyspieszenie postpowania karnego, [w:] S. Walto, J. Czapska, Zagubiona szybko procesu karnego. wiato wtunelu, Krakw
2007, s.41.
67
Uzasadnienie Projektu ustawy , op. cit., s.2.
68
M. Je-Ludwichowska, Gos wdyskusji, [w:] J. Skorupka, Wpyw kontradyktoryjnoci, op. cit., s.100.
64
65
23
czy regulacja przewidziana wznowelizowanym art.391 1 k.p.k.69). Wspczesne postpowanie przygotowawcze jest nierzadko obszarem skomplikowanych czynnoci specjalistw
zrnych dziedzin nauki. Dziki zastosowaniu rodkw technicznych, ekspertyz ibada
zebrany wtoku ledztwa lub dochodzenia materia dowodowy przedstawia du warto
iuatwia ustalenie prawdy obiektywnej. Czsto tego rodzaju czynnoci musz by podjte
ju we wstpnej fazie postpowania, by zapobiec chociaby moliwej kontaminacji ladw
dowodowych70. Uwzgldniajc rozszerzone obecnie kontradyktoryjne dyrektywy postpowania, a take majc na uwadze ochron rozprawy przed nadmiernym wpywem materiaw z postpowania przygotowawczego, rozstrzygn trzeba, jakie protokoy lub inne
dokumenty mog by wyjtkowo ujawniane izaliczane wpoczet materiau dowodowego,
stanowicego ewentualn podstaw wyroku71.
Nowela z 2013 r. wprowadza zmiany w art. 311 3 k.p.k. ograniczajc moliwo
protokolarnego dokumentowania czynnoci procesowych przeprowadzanych przez policj
wtoku ledztwa. Utrwalenie przesuchania wiadkw przez policj ma nastpowa wformie protokou ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych owiadcze. Policja moe
take podj inne czynnoci ni te wskazane wzarzdzeniu opowierzeniu, gdy wyoni si
taka potrzeba, jednak wtedy wmyl art.311 5 k.p.k., utrwala wypowiedzi wiadka wformie notatki urzdowej72.
Majc na uwadze powysze, uprawniona jest konstatacja, i koncepcja utrwalania dowodw wtzw. ledztwie policyjnym jest wzasadzie zbiena zregulacj utrzyman wart.325h
k.p.k., tj. dochodzenia w ograniczonym zakresie. W tym kontekcie warto jedynie wspomnie, i ustawodawca, szumnie podnoszcy wuzasadnieniu slogany przyspieszenia postpowania przygotowawczego, nie uwzgldni wnowelizacji ograniczenia katalogu czynnoci wymagajcych spisania protokou, anawet go rozszerzy (art.143 k.p.k.). Dodatkowo
wmyl art.311 2 k.p.k. policja zostaa uprawniona do wykonywania czynnoci zwizanych
zprzedstawieniem zarzutw. Nadto warto podkreli suszn uwag poczynion przez M.
Mistygacza, ktry podnis, i wzwizku zuchyleniem przepisw regulujcych postpowanie wtrybie przyspieszonym mamy do czynienia zsytuacj, wktrej forma postpowania
przygotowawczego przestanie warunkowa tryb postpowania na etapie jurysdykcyjnym73.
Tym samym zacieraj si kolejne rnice pomidzy ledztwem adochodzeniem.
5. Model postpowania przygotowawczego postulaty de lege ferenda
Wzasadzie jedyn utrzymujc si rnic midzy ledztwem adochodzeniem pozostaje kwestia przedmiotowego podziau tych form postpowania. Zachowanie takiego
M.Mistygacz, Role prokuratora wprocesie karnym, op. cit., s.103.
J. Porada, Z problematyki kontradyktoryjnoci postpowania przygotowawczego, Problemy praworzdnoci
1977, nr 2, s.1516.
71
J. Tylman, Pozycja prawna Policji wreformach postpowania przygotowawczego, Studia Iuridica 1997, nr XXXIII,
s.209.
72
Wprowadzenie tej regulacji naley podda krytyce, zwaszcza przez wzgld na niemono ich wykorzystania wprzypadku wdroenia konsensualnego trybu zakoczenia postpowania.
73
M.Mistygacz, Role prokuratora wprocesie karnym, op. cit., s.110.
69
70
24
Przegld Prawniczy
25
Powszechnie postrzeganie wyrokw uniewinniajcych czy skazujcych wkategoriach zwycistwa lub poraki prokuratora jest przejawem spoecznego niezrozumienia tej instytucji.
Gdy prokurator przegrywa spraw, na przykad na skutek niedostatecznie zgromadzonego materiau dowodowego pozwalajcego na wydanie wyroku skazujcego, mimo i na
awie oskaronych znajdowaa si osoba winna, to wrzeczywistoci jest to przegrana caego
spoeczestwa. Rzeczywisty sprawca uniknie bowiem odpowiedzialnoci karnej77. Prokuratora warto zatem postrzega jako adwokata pastwa, spoeczestwa, prawa, interesw
ogu78.
Nie znajduje take racji bytu argument przytaczany za Komisj Kodyfikacyjn, dziaajc wlatach 19261927, przez zwolennikw wprowadzenia instytucji sdziego ds. postpowania przygotowawczego, i do czynnoci, spenionej przez stron, nigdy nie mona
mie takiego zaufania, jak do czynnoci sdowej; zawsze moe powsta przypuszczenie
stronnoci, umylnego lub nawet mimowolnego nakrcenia faktw wkierunku dla oskaryciela dogodnym79. Obawa o bezstronno prokuratora nie moe by brana powanie
pod uwag, take ztego wzgldu, e organy prowadzce postpowanie przygotowawcze s
zobligowane, wmyl art.4 k.p.k., do zachowania obiektywizmu przy badaniu oraz uwzgldnianiu okolicznoci przemawiajcych zarwno na korzy, jak ina niekorzy oskaronego.
I nie zmieni tego fakt, i prokurator odgrywa w procesie take rol oskaryciela przed
sdem, ato wymaga swoistej oskarycielskiej stronniczoci80. S to bowiem role odrbne,
nie zawsze nastpujce po sobie. Amajc na uwadze, i prokurator jest take rzecznikiem
praworzdnoci, nie mona traktowa adnej znich jako swego rodzaju antycypacji kolejnego zprzejaww aktywnoci prokuratora wprocesie karnym81.
Co interesujce, ju w1933r. M. Siewierski wskazywa, i jedynie faszowanie protokow wpostpowaniu przygotowawczym stwarza niebezpieczestwo wadliwego sdzenia
woparciu ostronnicze dochodzenie. Faszywe oskarenia lub faszyw obron tworz nie
organa rejestrujce zeznania wtoku postpowania, lecz ci, ktrzy wprowadzaj do procesu
nieprawdziwe dowody, przede wszystkim inspiruj faszywych wiadkw, przed czem nie
moe uchroni taka czy inna forma postpowania. Nie wsamej zatem normie niezawisoci
organu kierujcego postpowaniem przygotowawczem szuka naley gwarancyj bezstronnoci, lecz wpoziomie moralnym iintelektualnym tego organu82.
M. Je-Ludwichowska, Gos wdyskusji, [w:] J. Skorupka, Wpyw kontradyktoryjnoci, op. cit., s.101.
A. Peyrefitte, Wymiar sprawiedliwoci midzy ideaem arzeczywistoci, Warszawa 1987, s.138.
79
Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, Sekcja Postpowania Karnego, Projekt ustawy postpowania karnego
zuzasadnieniem, Warszawa-Lww 19261927, s.34.
80
J. Grajewski, Niektre problemy nadzoru nad postpowaniem przygotowawczym izakresu wpywu sdu na przebieg
procesu karnego, [w:] A. Gerecka-oyska, P. Grecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliski (red.), Skargowy model
procesu karnego. Ksiga ofiarowana Profesorowi Stanisawowi Stachowiakowi, Warszawa 2008, s.94.
81
Szerzej na temat rl procesowych prokuratora zob. R. Olszewski, Role prokuratora wpostpowaniu karnym,
Prokuratura iPrawo 2014, nr 1.
82
M. Siewierski, O reform postpowania przygotowawczego, Archiwum Kryminologiczne 1933, t. I, z. 14,
s.248.
77
78
26
Przegld Prawniczy
6. Konkluzje
27
88
M. Cielak, Kodyfikacja prawa karnego procesowego azagadnienie gwarancji procesowych, Nowe Prawo 1953,
nr89, s.34.
89
M. Szyszkowska, Zarys europejskiej filozofii prawa, Biaystok 2004, s.57.
Janusz Roszkiewicz*
Analiza przepisw powoanej ustawy ostosunku Pastwa do Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego wRzeczypospolitej Polskiej prowadzi, wocenie Naczelnego
Sdu Administracyjnego, do wniosku, e do Wyszej Szkoy Teologiczno-Humanistycznej im. Michaa Beliny-Czechowskiego wPodkowie Lenej nie maj zastosowania przepisy ustawy oszkolnictwie wyszym, wtym art.190 ww. ustawy okrelajcy katalog przesanek warunkujcych skrelenie zlisty studentw oraz art.207
ust.1 tej ustawy nakazujcy odpowiednie stosowania przepisw k.p.a. wsprawach
indywidualnych studentw.
1. Wprowadzenie
Glosowane orzeczenie dotyczy zagadnienia kontroli przez sd administracyjny rozstrzygnicia organu uczelni prowadzonej przez Koci lub zwizek wyznaniowy. Wbadanym przez NSA stanie faktycznym rozstrzygniciem tym bya uchwaa Rady Wyszej Szkoy
Teologiczno-Humanistycznej im. Michaa Beliny-Czechowskiego w Podkowie Lenej
wprzedmiocie skrelenia zlisty studentw1. Skarcy wnis skarg kasacyjn od orzeczenia WSA odrzucajcego jego skarg na przedmiotow uchwa. W poniszych rozwaaniach wpierw zostan wskazane najwaniejsze motywy postanowienia NSA, potem nastpi
przypomnienie gwnego kierunku orzecznictwa wtej materii, wzakoczeniu rozwaona
zostanie relacja midzy konstytucyjnie gwarantowan autonomi zwizkw wyznaniowych
aobowizkiem stosowania kodeksu postpowania administracyjnego2.
2. Gwne motywy postanowienia NSA
* Autor jest studentem IVroku prawa na WPiA UW, aod maja 2014roku prezesem Koa Naukowego
Prawa Konstytucyjnego Legislator.
1
Postanowienie Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 22 listopada 2012r., IOSK 2685/12, odrzucajce skarg kasacyjn W. K. od postanowienia Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wWarszawie
zdnia 30 sierpnia 2012r., II SA/Wa 1198/12, oodrzuceniu skargi W. K. na uchwa Rady Wyszej Szkoy
Teologiczno-Humanistycznej im. Michaa BelinyCzechowskiego w Podkowie Lenej z dnia [...] marca
2012 r., nr [...] w przedmiocie skrelenia z listy studentw. To i wszystkie pozostae orzeczenia sdw
administracyjnych przywoywane poniej pochodz ze strony internetowej orzeczenia.nsa.gov.pl. (dalej:
CBOSA).
2
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego (tekst jednolity: Dz.U.
z2013r., poz. 267 ze zm.), dalej: k.p.a.
Ustawa zdnia 27 lipca 2005r. Prawo oszkolnictwie wyszym (tekst jednolity: Dz.U. z2012r., poz.572
ze zm.), dalej: p.s.w. Zgodnie zart.1 ust.2 p.s.w. ustawy nie stosuje si do szk wyszych iwyszych seminariw duchownych prowadzonych przez kocioy izwizki wyznaniowe, zwyjtkiem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, chyba e ustawa lub umowa midzy rzdem awadzami kociow lub zwizkw
wyznaniowych stanowi inaczej.
4
Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Pastwa do Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego
wRzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z1995r. Nr 97, poz. 481), dalej: u.s.p.k.a.
5
Postanowienie Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 8 sierpnia 2012r., IOSK 1697/12, CBOSA
6
Warto w tym miejscu odnotowa kontrowersyjn tez E. Ochendowskiego, ktry w 2003 roku na
przekr wikszoci przedstawicieli doktryny stwierdzi wskaza, e publiczna szkoa wysza nie jest ju
zakadem administracyjnym, lecz korporacj zob. E. Ochendowski, Pozycja prawna studenta uniwersytetu
uytkownik zakadu publicznego czy czonek korporacji publicznej, [w:] J. Filipek (red.), Jednostka wdemokratycznym
pastwie prawa, Bielsko-Biaa 2003, s.455 in. oraz polemik Z. Janku, Publiczna szkoa wysza korporacja czy
zakad administracyjny, [w:] J. Supernat (red.), Midzy tradycj aprzyszoci wnauce prawa administracyjnego. Ksiga
jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Bociowi, Wrocaw 2009, s.234242.
7
Takiego zdania broni m.in. E. Ura, Prawo administracyjne, Warszawa 2012, s.183. Zob. inaczej: R. Michalska-Badziak, [w:] Z. Duniewska, B. Jaworska-Dbska, R. Michalska-Badziak, E. Olejniczak-Szaowska, M.Stahl,
Prawo administracyjne, pojcia, instytucje, zasady wteorii iorzecznictwie, Warszawa 2000, s.193, atake D.Kurzyna-Chmiel, Podstawy prawne iorganizacyjne owiaty. Prawo owiatowe wzarysie, Warszawa 2009, s.125126.
3
30
Przegld Prawniczy
ztych regulacji8. Za zewntrzne uznaje si te akty, ktre stanowi onawizaniu, przeksztaceniu lub rozwizaniu administracyjnego stosunku zalenoci zakadowej czcego studenta ze szko wysz. Judykatura uznaa, e przepisom k.p.a. podlega rozstrzygnicie
wadz szkoy wyszej wsprawie przyjcia lub nieprzyjcia na Irok studiw9, akt nadania
stopnia naukowego10, uchwaa komisji egzaminacyjnej pastwowej szkoy wyszej stwierdzajca zoenie egzaminu magisterskiego ipostanawiajca owydaniu dyplomu11, odmowa
lub zwolnienie od uiszczenia opaty za zajcia dydaktyczne na studiach zaocznych12, atake
rozstrzygnicia wprzedmiocie stypendium naukowego13, wpisu warunkowego14, udzielenia
urlopu dziekaskiego15, opaty za powtarzanie przedmiotu16, wreszcie decyzja organu szkoy
wyszej oskreleniu zlisty studentw17, atake przeduenie przez organ wyszy uczelni
sesji egzaminacyjnej studentowi, powodujce zmian decyzji oskreleniu zlisty studentw18.
Nie budzi wic wtpliwoci, e skrelenie zlisty studentw podlega reimowi k.p.a.
4. Uwagi wasne
Kwesti szczeglnej wagi jest jednak analiza, czy takie samo rozstrzygnicie o skreleniu z listy studentw wydane przez specyficzny typ szkoy wyszej, jakim jest uczelnia teologiczna, podlega kontroli sdu administracyjnego. Zgodnie z art. 25 ust. 3 Konstytucji RP stosunki midzy pastwem a Kocioami i innymi zwizkami wyznaniowymi
s ksztatowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezalenoci
kadego wswoim zakresie. Wdoktrynie prawa konstytucyjnego przyjmuje si, e autonomia odnosi si do sfery wewntrznej, za niezaleno do relacji zewntrznych. Pierwsze
D. Dudek, Rwnouprawnienie Kociow izwizkw wyznaniowych na tle konstytucyjnych zasad prawa wyznaniowego,
[w:] A. Mezglewski (red.), Prawo wyznaniowe wsystemie prawa polskiego, Lublin 2004, s.207.
20
P. Borecki, Geneza konstytucyjnego modelu stosunkw pastwo-koci, Warszawa 2003, s.387.
21
Zob. D. Dudek, op. cit., s.207.
22
B. Banaszak, Konstytucja RP. Komentarz, Warszawa 2012, s.187.
23
Znowszych orzecze zob. np. wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 19 czerwca 2007r.,
IOSK 460/07, CBOSA; wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 21 kwietnia 2011r., IOSK
146/11, CBOSA; wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego z dnia 14 maja 2005 r., I OSK 485/14,
CBOSA
24
Zob. uchwaa Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 5 marca 2001r., OPS 15/00, CBOSA: okoliczno, i sprawa dotyczy niepastwowej szkoy wyszej sama przez si nie moe przesdza oniedopuszczalnoci skargi do sdu administracyjnego.
25
E. Ochendowski, Postpowanie administracyjne oglne iegzekucyjne. Wybr orzecznictwa, Toru 2003, s.30.
19
32
Przegld Prawniczy
wyszym z1982r.26, zastpionej ustaw oszkolnictwie wyszym z1990r.27, apo niej p.s.w.
Zaskarone rozstrzygnicia organw uczelni publicznych iniepublicznych wprzedmiocie
skrelenia zlisty studentw do 1990r. miay podstaw prawn wart.93 ustawy z1982r.,
potem wart.148 ustawy z1990r., aobecnie wart.190 p.s.w.28 Podstawa prawna rozstrzygnicia stanowi jeden zelementw minimum, ktry pozwala zakwalifikowa je jako decyzj administracyjn29. Zkolei podstaw prawn decyzji stanowi przepis prawa powierzajcy
organowi administracji publicznej zaatwienie sprawy wtej formie prawnej (por. art.104
k.p.a.)30. Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem takiego przepisu naleaoby szuka
wp.s.w. Tymczasem WSTH jako szkoa prowadzona przez Koci Adwentystw na mocy
art.1 ust.2 p.s.w. pozostaje wyczona spod regulacji caej ustawy, wtym spod jej art.190
okrelajcego przesanki skrelenia zlisty studentw, atake art.207 ust.1 nakazujcego
stosowanie k.p.a. do decyzji w sprawach indywidualnych31. Zgodnie z brzmieniem art. 1
ust. 2 in fine, wyjtki od tej reguy moe przewidywa jedynie ustawa, a u.s.p.k.a. w tym
wzgldzie milczy.
Po drugie, zgodnie z art. 14 ust. 2 u.s.p.k.a., WSTH jest wysz szko teologiczn
uprawnion do nadawania absolwentom tytuu zawodowego licencjata teologii, awedug
art.15 tej ustawy status prawny wszystkich szk wyszych Kocioa Adwentystw, atake
tryb i zakres uznawania przez pastwo stopni i tytuw przez nie nadawanych reguluj
umowy midzy Ministrem Edukacji Narodowej azarzdem Kocioa. Zdaniem skarcego,
wanalizowanej sprawie, art.14 ust.2 u.s.p.k.a. nie moe by interpretowany wycznie jako
przywilej wpostaci prawa do nadawania przez szko tytuu licencjata bez powizania tego
przywileju z odpowiadajcymi mu obowizkami wynikajcymi z przepisw ustawowych,
wtym przepisw k.p.a. Argument byby nie do przyjcia ze wzgldu na art.15 u.s.p.k.astanowicy lex specialis do regulacji k.p.a. Jednak zinformacji Internetowego Systemu Aktw
Prawnych wynika, e przepis ten nie zosta wykonany, poniewa midzy MEN azarzdem
Kocioa nie zawarto adnej umowy32. wiadczy to outrzymywaniu si swoistej luki wprawie. Mimo to wydaje si, e wwietle wykadanych prokonstytucyjnie przepisw oglnych
u.s.p.k.a. naley przyj, e wbraku umowy to prawo kocielne, anie pastwowe (wtym
Uchylona ustawa zdnia 4 maja 1982r. oszkolnictwie wyszym (tekst jednolity: Dz.U. z1985r. Nr 42,
poz. 201 ze zm.), dalej: ustawa z1982r. oraz przywoujcy art.93 tej ustawy wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 14 stycznia 1986r., ISA 1177/85.
27
Uchylona ustawa zdnia 12 wrzenia 1990r. oszkolnictwie wyszym (Dz.U. nr65 poz. 385 ze zm.), dalej:
ustawa z1990r. oraz przywoujcy art.148 tej ustawy wyrok NSA z23 lutego 2005r., OSK 399/04.
28
Zob. np. przywoujcy art.190 tej ustawy wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 6 czerwca
2013r., IOSK 396/13, CBOSA.
29
Por. uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 5 lutego 1988r., III AZP 1/88, CBOSA icytowana tam doktryna.
30
Zob. postanowienie Naczelnego Sdu Administracyjnego z dnia 19 marca 1996 r., SA/Ka 347/96,
CBOSA. Naley pamita, e decyzja wydana bez podstawy prawnej jest niewana wmyl art.156 1 pkt2
k.p.a., co ma niebagatelne znaczenie dla dalszych rozwaa.
31
W. Sanetra, M. Wierzbowski (red.), Prawo oszkolnictwie wyszym. Komentarz, Warszawa 2013, s.19, atake
przywoane wprzyp. 4. postanowienie NSA.
32
Zob.: http://isap.sejm.gov.pl/RelatedServlet?id=WDU19950970481&type=9&isNew=true [dostp:
24.11.2014].
26
k.p.a.) okrela status prawny szk wyszych Kocioa Adwentystw. Podobne, cho oglniejsze stanowisko wyrazio Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego w informacji
z18wrzenia 2014r., wktrej podano, e do WSTH nie stosuje si p.s.w., ajej status reguluje u.s.p.k.a.33 Tak wic to wszczegowych regulacjach prawa kocielnego naley szuka
podstaw dla decyzji wprzedmiocie skrelenia zlisty studentw, anie wprzepisach prawa
powszechnie obowizujcego. Skoro wic szczegowe regulacje prawa kocielnego jako
jedyny akt prawny okrelaj zasady funkcjonowania WSTH, w tym zasady wpisywania
iskrelania zlisty studentw, naley traktowa je jako czynno prawn umow, podobnie
jak traktuje si statut stowarzyszenia rejestrowego, za stosunek midzy studentem auczelni jako stosunek cywilnoprawny, do ktrego stosuje si przepisy Kodeksu cywilnego34.
Ergo, rozstrzygnicie Rady WSTH wsprawie skrelenia skarcego zlisty studentw naley
zakwalifikowa raczej jako czynno prawn, podobnie jak przyjmuje si to wprzypadku rozstrzygni organw stowarzysze rejestrowych wprzedmiocie pozbawienia czonkostwa35.
Po trzecie, u.s.p.k.a. naley do szczeglnej kategorii ustaw wyznaniowych, ktrych uchwalenie stanowi realizacj dyspozycji art.25 ust.5 Konstytucji. Zgodnie znim stosunki midzy
pastwem ainnymi ni Koci katolicki zwizkami wyznaniowymi iKocioami okrelaj
ustawy uchwalone na podstawie umw zawartych przez Rad Ministrw. Jak zauwaa Pawe
A. Leszczyski, [u]mowa zawarta wrzeczonym artykule () jest formalnym narzdziem
wrku zwizkw wyznaniowych, ktre daje im wpyw na uksztatowanie zakresu libertas
ecclesiae, awic wolnoci religijnej wwymiarze wsplnotowym. Poprzez brzmienie ustawy
wyznaniowej umowa zakrela indywidualne forum externum posannictwa danego zwizku
wyznaniowego36. Tym samym ratio legis tego artykuu stanowi caociowa regulacja statusu prawnego nierzymskokatolickich zwizkw wyznaniowych37. Obejmuje ona nie tylko
ramy dziaalnoci samego zwizku wyznaniowego, ale rwnie ramy dziaalnoci powizanych znim osb prawnych, takich jak szkoy wysze. Tak rozumiany art.25 ust.5 pozostaje wcisym zwizku zart.25 ust.3 iwyraon wnim zasad autonomii iniezalenoci
Kociow oraz innych zwizkw wyznaniowych. Wszelkie ingerencje organw wadzy
publicznej wforum externum Kociow izwizkw wyznaniowych wstopniu wikszym, ni
pozwala na to ustawa wyznaniowa, s niekonstytucyjne. Uwzgldnienie skargi na rozstrzygnicie Rady WSTH przez zastosowanie do niego przepisw k.p.a. przez sd administracyjny stanowioby ograniczenie ram jej dziaalnoci jako osoby prawnej Kocioa Adwentystw, ktre byoby dopuszczalne wtedy i tylko wtedy, gdyby regulacja u.s.p.k.a. na nie
pozwalaa. Trudno jednak wniej znale podstaw dla takiego twierdzenia. Zgodnie zart.3
u.s.p.k.a. Koci rzdzi si wswoich sprawach prawem kocielnym, aumiejscowienie tego
przepisu wrozdziale pierwszym, zatytuowanym Przepisy oglne, pozwala go odnie do
Zob.http://www.nauka.gov.pl/komunikaty/informacja-dotyczaca-wyzszej-szkoly-teologiczno-humanistycznej-im-michala-beliny-czechowskiego-w-podkowie-lesnej.html [dostp: 06.10.2014].
34
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr16 poz. 93 ze zm.).
35
Zob. np. wyrok z15 marca 2013r. Sdu Apelacyjnego wGdasku, IACa 841/12, POSP.
36
P.A. Leszczyski, Regulacja stosunkw midzy pastwem anierzymskokatolickimi Kocioami iinnymi zwizkami
wyznaniowymi okrelona wart.25 ust.5 Konstytucji RP, Gorzw Wielkopolski 2012, s.196197.
37
Zob. szerzej J. Szymanek, Prawo wyznaniowe wpraktyce III RP (zagadnienia wybrane), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSocjologiczny 2006, z. 1, s. 103107.
33
34
Przegld Prawniczy
caoksztatu dziaalnoci Kocioa ijego osb prawnych regulowanej przez ustaw (argumentum arubrica), oile przepis szczeglny tej ustawy nie stanowi inaczej. Wart.14 i15 u.s.p.k.a.
Koci ma zapewnione prawo do prowadzenia seminariw duchownych iszk wyszych,
aponiewa wrozdziale trzecim, wktrym znajduj si oba przepisy, nie ma adnego lex specialis, ktry by stanowi inaczej, naley przyj, e przy prowadzeniu tych seminariw iszk
Koci rzdzi si prawem kocielnym.
Wprawdzie takim lex specialis mgby by art.15 odsyajcy do umowy midzy MEN
azarzdem Kocioa, ale ze wzgldu na jej brak naley przyj, e do okrelania statusu
prawnego szk wyszych Kocioa Adwentystw naley stosowa prawo kocielne wzw.
zart.3 u.s.p.k.a. Jak zostao to ju wspomniane powyej, za takim pogldem przemawia
prokonstytucyjna wykadnia przepisw u.s.p.k.a., zgodnie zktr ustaw t naley traktowa
jako caociow regulacj statusu prawnego Kocioa Adwentystw, wtym jego osb prawnych. To samo tyczy WSTH, bdcej jedn ztakich szk, oraz rozstrzygni wprzedmiocie
skrelenia zlisty studentw, ktre stanowi sprawy Kocioa wrozumieniu art.3 u.s.p.k.a.
Na marginesie warto wspomnie owyroku Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wKrakowie38, ktry uzna, e skarga na decyzj kocielnej szkoy wyszej wprzedmiocie pomocy
materialnej uczestnikowi studiw doktoranckich, naley do jego waciwoci. Jednak wtym
przypadku zgodnie zart.25 ust.5 Konstytucji podstaw kognicji WSA by 5 umowy
midzy Rzdem RP aKonferencj Episkopatu Polski39 wzw. zart.15 ust.2 konkordatu40,
ktry zawiera wyrane odesanie do ustawy o szkolnictwie wyszym z 1990 r. Zgodnie
z przywoanym przez WSA orzeczeniem Trybunau Konstytucyjnego41 powoanie 5
umowy ustawy ju nieobowizujcej wczasie orzekania naley rozumie obecnie jako odesanie do p.s.w. Rozstrzygnicie Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego stanowio wic
ingerencj wadzy publicznej wforum externum Kocioa katolickiego, ale wstopniu dopuszczalnym przez konkordat42. Do rozwaenia pozostaje skdind cakowicie przemilczana
przez NSA wglosowanym orzeczeniu kwestia kolizji autonomii Kocioa Adwentystw
zkonstytucyjnym prawem do nauki skarcego rozumianym jako klasyczne prawo socjalne
tworzce po stronie jednostki roszczenie wobec aparatu pastwowego odostp do narzdzi umoliwiajcych pobieranie nauki. Jednym ztakich narzdzi moe by prawo zoenia
skargi do sdu administracyjnego na decyzj w przedmiocie skrelenia z listy studentw.
Wyrok Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego w Krakowie z dnia 15 stycznia 2014 r., III SA/Kr
570/13, CBOSA
39
Umowa midzy RP aKonferencj Episkopatu Polski wsprawie statusu prawnego szk wyszych zakadanych iprowadzonych przez Koci katolicki, wtym uniwersytetw, odrbnych wydziaw iwyszych seminariw duchownych oraz wsprawie trybu izakresu uznawania przez Pastwo stopni itytuw nadawanych przez
szkoy wysze zaczona do obwieszczenia Ministra Spraw Zagranicznych zdnia 29lipca 1999r. owykonaniu
Konkordatu midzy Stolic Apostolsk iRzeczpospolit Polsk (Dz.U. z1999r. Nr 63, poz. 727).
40
Konkordat midzy Stolic Apostolsk iRzeczpospolit Polsk, podpisany wWarszawie dnia 28 lipca
1993r. (Dz.U. z1998r. Nr 51, poz. 318).
41
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 14 grudnia 2009r., K 55/07, OTK ZU 2009, seria A, nr11,
poz. 167.
42
Tu naley pamita, e inaczej ni w przypadku innych zwizkw wyznaniowych, stosunki pastwa
zKocioem katolickim reguluje konkordat, czyli umowa midzynarodowa zawarta ze Stolic Apostolsk
(por. art.25 ust.4 Konstytucji).
38
Zprawem do nauki zart.70 ust.1 Konstytucji wie si bowiem obowizek wadz publicznych nie tylko zorganizowania, prowadzenia iutrzymania systemu szk publicznych, ale
rwnie kontroli funkcjonowania szk prywatnych43. Najbardziej oczywist konsekwencj
takiej wykadni jest powizanie art.70 ust.1 zart.45 Konstytucji, poniewa trudno wyobrazi sobie inny model kontroli funkcjonowania szk prywatnych ni model sdowy administracyjny lub cywilny.
Istniej wic podstawy, aby z art. 70 ust. 1 Konstytucji wyprowadzi istotn czstk
normy upowaniajcej sdy administracyjne (lub cywilne oczym mowa poniej) do kontroli tych rozstrzygni organw szk wyszych, ktre rozstrzygaj oprawie do nauki, np.
decyzji wprzedmiocie skrelenia zlisty studentw. Kolejne czstki tej normy mona odnale
wart.184 Konstytucji, rozwinitym wart.1 pkt2 k.p.a. oraz art.3 2 pkt1 p.p.s.a., ktre
zgodnie zpowszechnie przyjt wykadni pozwalaj na sdow kontrol niektrych aktw
zakadowych organw uczelni wyszych. Wtym miejscu wydaje si konieczne przypomnienie, e dopuszczalno sdowej kontroli zewntrznych aktw zakadowych organw uczelni
wyszych opiera si na zaoeniu, e s one zakadami administracyjnymi, czyli podmiotami
mieszczcymi si wzakresie podmiotowym wyznaczonym przez art.1 pkt2 k.p.a. Jeeli jednak dana uczelnia wysza nie moe zosta uznana za zakad administracyjny, wwczas odpada
podstawa prawna do sdowo-administracyjnej kontroli jej jakichkolwiek rozstrzygni. Acontrario zart.184 Konstytucji wzw. zart.3 1 i3 p.p.s.a. wynika, e spod kognicji sdw administracyjnych wyczona jest dziaalno podmiotw spoza administracji publicznej.
Wspczenie przyjmuje si, e zakadem administracyjnym jest instytucja wyodrbniona organizacyjnie (i), wyposaona w materialne rodki dziaania (ii), majca za cel
wiadczenie usug o szczeglnym znaczeniu spoecznym (iii), tworzca swoisty stosunek
prawny midzy jej organami auytkownikami (iv), zreguy finansowana zbudetu pastwa
idysponujca osobowoci prawn (v)44. Wkontekcie tych rozwaa na szczegln uwag
zasuguje cecha (iv). Organy instytucji uznanej za zakad administracyjny s wyposaone
wzdolno nawizywania stosunkw administracyjnoprawnych midzy organami zakadu
ajego uytkownikami wzakresie podstawowej dziaalnoci zakadu. Nabycie tej zdolnoci
moe nastpi wdwojaki sposb przez utworzenie zakadu przez administracj publiczn
albo przez przekazanie istniejcemu podmiotowi zada publicznych45. Wpierwszym przypadku podstaw nabycia zdolnoci administracyjnoprawnej s przepisy prawa, przy czym
nie ma znaczenia, czy zakad powstaje ex lege, czy te jest tworzony przez publiczn osob
prawn wprawem okrelonym trybie. Wdrugim przypadku podstaw nabycia zakadowej
podmiotowoci jest umowa midzy waciwym organem publicznym a podmiotem prowadzcym zakad. Nie ulega wtpliwoci, e za podstaw nabycia zdolnoci administracyjnoprawnej przez uczelnie wysze zawsze uchodzia ustawa Prawo o szkolnictwie wyszym oraz poprzedzajce j ustawa z1990r. oraz ustawa z1983r.46 Ustawodawca wyranie
S. Buajewski, M. Dbrowski, Wolnoci iprawa ekonomiczne, socjalne ikulturalne, [w:] M. Chmaj (red.), Wolnoci iprawa czowieka wKonstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008, s.176177.
44
M. Stahl (red.), Prawo administracyjne. Pojcia, instytucje, zasady wteorii iorzecznictwie, Warszawa 2005, s.180.
45
J. Posuszny, Zakad publiczny, [w:] R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wrbel (red.), System Prawa Administracyjnego. Podmioty administrujce, t.6, Warszawa 2011, s.477.
46
Zob. orzeczenia wskazane wprzypisach 615 i20.
43
36
Przegld Prawniczy
wyczy WSTH spod obowizywania p.s.w., oczym bya ju mowa powyej. aden przepis
prawa nie wskazuje wic na to, aby WSTH zostaa wyposaona w zdolno administracyjnoprawn. Wzwizku ztym nie moe zosta uznana za organ administracji publicznej
wrozumieniu art.52 pkt3 k.p.a.
Wbraku podstawy ustawowej dla objcia kognicj sdw administracyjnych rozstrzygni WSTH rodka ochrony konstytucyjnego prawa do nauki naleaoby wic szuka
wk.p.c.47, ewentualnie wk.c., anie wk.p.a. wydaje si bowiem dopuszczalne wyprowadzenie ze stosowanego bezporednio art. 45 Konstytucji prawa studenta do zaskarenia
orzeczenia dyscyplinarnego naruszajcego jego prawo do nauki do sdu powszechnego.
Zgodnie ze stanowiskiem Sdu Najwyszego jeeli na gruncie polskiego porzdku brak
jest wyranego przepisu ustawy zwykej, ktry przewidywaby dopuszczalno drogi sdowej wsprawach dotyczcychochrony podstawowych wolnoci lub praw gwarantowanych
Konstytucj RP, wsprawach tych gwarancja prawa do sdu przysuguje kademu bezporednio na podstawie art.45 ust.1 oraz art.77 ust.2 Konstytucji RP wzwizku zart.175
iart.177Konstytucji RP48. Wcelu ochrony prawa do nauki student WSTH moe wic
wprzypadku uchybienia normie ustawowej da stwierdzenia niewanoci uchway (art.58
1 k.c.), a w razie sprzecznoci uchway Rady WSTH z zasadami wspycia spoecznego moe domaga si stwierdzenia niewanoci uchway na podstawie art.58 2 k.c.,
wprzypadku za naruszenia postanowie szczegowych regulacji Prawa Kocielnego (czyli
umowy) mona da ustalenia istnienia stosunku midzy uczelni astudentem wzgldnie
bezskutecznoci uchway.
5. Zakoczenie
Stanowisko NSA wyraone wglosowanym orzeczeniu wypada podzieli. Wbrew pozorom nie odbiega ono od dotychczasowej linii orzeczniczej dotyczcej sdowoadministracyjnej kontroli rozstrzygni organw szk wyszych. Zgodnie bowiem z art. 3 1 i 3
p.p.s.a.49 sdy administracyjne s waciwe jedynie wsprawach kontroli dziaalnoci organw administracji publicznej, atake wsprawach przewidzianych przez ustawy szczeglne.
Wodniesieniu do szk wyszych tak ustaw szczegln stanowi p.s.w., ata nie tylko nie
przewiduje kognicji sdw administracyjnych wstosunku do Wyszej Szkoy Humanistyczno-Teologicznej wPodkowie Lenej iinnych szk wyszych prowadzonych przez zwizki
wyznaniowe, ale wyranie j wycza w art. 1 p.s.w. Rozstrzygnicia organw WSTH nie
maj wic podstawy prawnej wprawie publicznym, tylko kocielnym, ijako takie nie mog
zosta uznane za akty organw administracji publicznej wrozumieniu art.5 2 pkt3 k.p.a.
Rada zdecydowaa wic o skreleniu z listy studentw skarcego w ramach autonomii
Kocioa Adwentystw gwarantowanej przez Konstytucj RP.
47
Ustawa zdnia 17 listopada 1964r. Kodeks postpowania cywilnego (tekst jednolity: Dz.U. z2014r.
poz., 101 ze zm.).
48
Uchwaa skadu siedmiu sdziw Sdu Najwyszego zdnia 18 stycznia 2001r., III ZP 28/00, OSNP
2001, nr7, poz. 210
49
Ustawa zdnia 30 sierpnia 2002r. Prawo opostpowaniu przed sdami administracyjnymi (tekst jednolity Dz.U. 2012 poz. 270 ze zm.).
Martyna Sepko*
Na wstpie naleaoby przytoczy przesanki zart.66 3 k.k., amianowicie: pojednanie si pokrzywdzonego ze sprawc, naprawienie przez sprawc szkody oraz uzgodnienie
sposobu naprawienia szkody midzy pokrzywdzonym asprawc. Wedug pogldu doktryny
wymienione wart.66 3 k.k. przesanki s przesankami dodatkowymi, ktre nie zastpuj
przesanek wymienionych w art. 66 1 k.k., lecz je uzupeniaj1. Przesanka pojednania
si pokrzywdzonego ze sprawc stanowia wdanej sprawie najwikszy problem interpretacyjny. Jak susznie zauwaono wglosowanej uchwale, prawo karne materialne nie definiuje
takich poj jak pojednanie czy pokrzywdzony. Wswojej sownikowej definicji pojed* Autorka jest studentk Vroku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.
1
T. Kozio, Warunkowe umorzenie postpowania karnego, Warszawa 2009, s.128.
39
Wglosowanej uchwale Sd Najwyszy prawidowo przytoczy art.51 2 k.p.k., zgodnie zktrym prawa maoletniego pokrzywdzonego wykonuje przedstawiciel ustawowy albo
osoba, pod ktrej sta piecz pokrzywdzony pozostaje. Wkomentarzach do tego artykuu
podnoszone jest rozrnienie midzy pokrzywdzonym a osobami wykonujcymi prawa
pokrzywdzonego, ktre dziaaj na podstawie iwgranicach przewidzianych dla pokrzywdzonego5. Wedug art.96 k.c. rdem umocowania do dziaania wcudzym imieniu moe
by nie tylko owiadczenie reprezentowanego, co wie si zpenomocnictwem, ale take
przepis ustawy. K.r.o. wart.98 iart.155 stanowi, e przedstawicielami ustawowymi dziecka
s rodzice lub opiekun. Prawo karne materialne przewiduje take istnienie opiekuna faktycznego pokrzywdzonego, co znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy pokrzywdzony pozostaje pod jego sta piecz6. Osoby wykonujce prawa pokrzywdzonego nie s pokrzywdzoE. Sobol et.al., Wielki sownik jzyka polskiego, Warszawa 2006, s.699.
L. Drabik, E. Sobol, Sownik jzyka polskiego PWN, Warszawa 2007, s.71.
4
K. Mularski, Czynnoci podobne do czynnoci prawnych, Warszawa 2011, s.418419.
5
J. Grajewski, K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postpowania karnego. Komentarz. Tom I, ,Warszawa 2010.
http://lex.online.wolterskluwer.pl/WKPLOnline/index.rpc?#content.rpc--ASK--nro=201335450& wersja=
-1&reqId=13994463698192754&class=CONTENT&loc=4&full=1&hId=8 (dostp: 06.05.2014).
6
J. Misztal-Konecka, Reprezentacja wpostpowaniu karnym pokrzywdzonego maoletniego lub ubezwasnowolnionego,
MoP 2009, nr16, s.863870.
2
3
40
Przegld Prawniczy
41
wjednej zuchwa, e dobro rodziny izapobieenie moliwoci jej rozpadu wymaga, aby
rodzic maoletniego nie mg, dziaajc wcharakterze przedstawiciela ustawowego, wykonywa praw tego maoletniego jako pokrzywdzonego wpostpowaniu karnym, wtym take
wpostpowaniu zoskarenia prywatnego, jeeli oskaronym jest drugi zrodzicw13. Warto
podnie take inne argumenty przemawiajce za faktem reprezentowania maoletniego
wsdzie przez inne osoby ni jego rodzice wprzypadku, gdy s oni sprawcami szkody. Samo
postpowanie karne jest stresujcym dowiadczeniem dla podmiotw wnim wystpujcych.
Maoletni jest na to szczeglnie naraony, poniewa trwajcy jeszcze rozwj emocjonalny
i intelektualny oraz ograniczona zdolno rejestracji i odtwarzania kolejnych zdarze nie
uatwia mu korzystania zprzysugujcych mu praw iwykonywania cicych na nim obowizkw14. Jednym zprzestpstw popenionych wstosunku do maoletniego zasugujce na
najwysze potpienie ze wzgldu na istotny wpyw na rozwj iprzyszoci maoletniego jest
fizyczne lub psychiczne zncanie si (art.207 k.k.), ktre pojawio si wstanie faktycznym,
na ktrym opiera si glosowana uchwaa.
3. Kurator jako opiekun prawny maoletniego.
Zpomoc wrozwizaniu problemu reprezentacji maoletniego wsdzie wpostpowaniu toczcym si przeciwko jego rodzicom lub jednemu z rodzicw przyszed art. 99
k.r.o., ktry stanowi, i wtakiej sytuacji dziecko reprezentuje kurator ustanowiony przez sd
opiekuczy. W komentarzach do tego artykuu zwrcenie si do sdu opiekuczego jest
postrzegane jako obowizek sdu rozpoznajcego dan spraw15. Kurator, wedug sownikowej definicji, jest to opiekun ustanowiony przez sd, zajmujcy si sprawami osoby
niezdolnej do dziaa prawnych16 czy te osoba wyznaczona przez sd do sprawowania
dozoru nad osob skazan na kar pozbawienia wolnoci wzawieszeniu lub nad nieletnim
przestpc17. Sd Najwyszy we wczeniejszej uchwale podnis, i kurator, oktrym mowa
wart.99 k.r.o., jest zmocy ustawy reprezentantem maoletniego, ktrego interesy mog
by wdanej sprawie sprzeczne zinteresami rodzicw. Wtakiej sytuacji kurator dziaa jako
przedstawiciel ustawowy maoletniego itym samym uprawnienie wynikajce zwadzy rodzicielskiej rodzicw okrelone wart.98 1 k.r.ojest wyczone. Uprawnienie to izwizane
znim obowizki przechodz na kuratora ad actum18. Sd Najwyszy wglosowanej uchwale
susznie zauway, e art.98 2 pkt. 2 k.r.o. wyranie upowania do wykonywania czynnoci prawnych midzy dzieckiem arodzicem, awwypadku gdy rodzic nie bdzie mg
reprezentowa dziecka pozostajcego pod jego wadz rodzicielsk wgr wchodzi art.99
k.r.o., ktry jest podstaw ustanowienia kuratora dla maoletniego. Art. 180 k.r.o. stwierdza
w2, e jeeli kurator zosta ustanowiony dla konkretnej sprawy, to kuratela ustaje zchwil
Uchwaa SN zdnia 30 wrzenia 2010r., IKZP 10/10, OSNKW 2010/10/84.
A. Krawiec, op. cit., s.139.
15
T. Sokoowski [w:] H. Dolecki, T. Sokoowski (red:), Kodeks rodzinny iopiekuczy. Komentarz, Warszawa
2010, s.602.
16
E. Sobol, May sownik jzyka polskiego, Warszawa 1995, s.372.
17
L. Drabik, E.Sobol, op. cit., s.333
18
Uchwaa SN zdnia 14 kwietnia 1980r., III CZP 19/80, OSNC 1980/11/205.
13
14
42
Przegld Prawniczy
ukoczenia tej sprawy. Jeeli wic kurator zostanie ustanowiony do reprezentowania maoletniego wsdzie wsprawie przeciwko jednemu zrodzicw, to kurator ten bdzie uprawniony do wykonywania wszelkich czynnoci dozwolonych przez prawo zwizanych zdan
spraw, wykonujc je wimieniu maoletniego poszkodowanego. Jedn ztakich czynnoci
jest pojednanie wymienione wart.66 3 k.k., co jest zgodne zwykadni celowociow tego
artykuu. Wdoktrynie podnoszony by argument, e pojednanie oznacza pogodzenie si
sprawcy iposzkodowanego imoe by jako czynno dokonana tylko osobicie przez oba
te podmioty19. Uyte powyej argumenty oraz wykazanie jakie czynnoci moe wykonywa
kurator wmieniu reprezentowanego maoletniego wykazay, e taki pogld jest niesuszny
iwpraktyce byby raczej krzywdzcy dla maoletniego. Jak susznie zauway Sd Najwyszy uchwalenie odmiennego rozwizania wykluczyoby zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia postpowania wobec rodzica bdcego sprawc przestpstwa zagroonego kar pozbawienia wolnoci, ktrej grna granica przekracza 3 lata, popenionego na
szkod maoletniego dziecka20.
Trzeba zauway, e samo k.r.o. w przepisie art. 156 wprowadza instytucj zgody
sdu opiekuczego we wszelkich waniejszych sprawach, ktre dotycz zarwno osoby, jak
imajtku maoletniego. Co prawda przepis ten odnosi si bezporednio jedynie do opiekunw maoletniego, jednak art.178 2 k.r.o. stanowi, i wzakresie nieuregulowanym przez
przepisy, ktre przewiduj ustanowienie kuratora stosuje si odpowiednio do kurateli przepisy oopiece zzachowaniem przepisw poniszych, awic przytoczony powyej przepis
mona stosowa wsytuacji posiadania przez maoletniego kuratora. Problematyczne jednak
wydaje si ustalenie definicji spraw wanych, ktrych wystpienie wymagaoby zwrcenie
si do sdu opiekuczego ozezwolenie na dokonanie owej czynnoci. Wdoktrynie podnoszony jest brak moliwoci ustalenia penego katalogu spraw wanych, jednak zwyko si
uwaa, e do czynnoci przekraczajcych zakres zwykego zarzdu zalicza si dokonanie
czynnoci procesowych majcych charakter dyspozycji jego prawami iza przykad podawane jest wanie zawarcie ugody21. Na marginesie warto podkreli, e w swojej pracy
kurator musi oddziaywa kompleksowo na wiele osb, amianowicie musi mie na uwadze
dobro nieletniego, jego rodzicw, atake ksztatowa relacje, ktre midzy nimi zachodz,
jako w integralnej komrce spoecznej, jak jest rodzina22. Ze wzgldu na tak istot rol
wprocesie ksztatowania si stosunkw rodzinnych rola kuratora powinna by kompleksowo nadzorowana.
4. Mediacja wsprawach rodzinnych
Warto take zwrci uwag na jeszcze jedno zagadnienie rozstrzygnite przez Sd Najwyszy wglosowanej uchwale, amianowicie podjte zostao, i do pojednania si pokrzywdzonego zoskaronym moe doj zarwno wformie mediacji, jak iwkadej innej formie.
M. Mozgawa (red:), Kodeks karny. Komentarz., Warszawa 2013, wyd. V, s.139140.
Uchwaa SN zdnia 20 czerwca 2012r., IKZP 9/12, OSNKW 2012/7/73.
21
T. Sokoowski [w:] H. Dolecki, T. Sokoowski (red:), op. cit., s.807808.
22
K. Jadach, Praca kuratora sdowego wsprawach rodzinnych, nieletnich ikarnych., Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza wPoznaniu, Pozna 2011, s.33.
19
20
43
Podsumowujc cao rozwaa, naley w peni podzieli stanowisko Sdu Najwyszego skomentowane w niniejszej glosie. Nie ulega wtpliwoci, e w celu ustalenia
moliwoci reprezentacji maoletniego pokrzywdzonego przy pojednaniu wprocesie, gdy
sprawc jest jeden zrodzicw, naleao sign do przepisw innych gazi prawa, wtym
wszczeglnoci do kodeksu rodzinnego iopiekuczego. Kurator, jako osoba uprawniona
do zastpowania maoletniego przy czynnociach zaistniaych midzy nim arodzicami, ma
pene prawo reprezentowa maoletniego przy pojednaniu, poniewa mieci si to wzakresie jego kompetencji, ktre uzyska wmomencie wyznaczenia go przez sd opiekuczy do
penienia roli przedstawiciela ustawowego.
44
Przegld Prawniczy
Anna Siwierska*
1. Wstp
46
Przegld Prawniczy
Euthanatos oznacza zgreki dobra smierc, czyli zadanie smierci osobie nieuleczalnie
i ciezko chorej, motywowane skroceniem jej cierpien5. Prekursorem wspczenie rozumianego pojcia eutanazja jest F. Bacon. Dokonuje on podziau eutanazji na zewnetrzna iwewnetrzna. Pierwszy zwymienionych rodzajw to wedug Bacona wszelkie mozliwe
swiadczenia medyczne, ktrych gwnym celem jest zmniejszenie lub cakowite wyeliminowanie blu spowodowanego choroba pacjenta. Wdrugiej formie eutanazji najistotniejszym
elementem jest duchowe przygotowanie do momentu smierci6.
Czasy nowoytne a do XIX wieku nie wprowadziy istotnych zmian wrozumieniu
tego pojcia. Eutanazja bya rozumiana jako naturalna mier wywoana chorobami istaroci, azadaniem medykow ibliskich umierajcego byo niesienie pomocy iulgi wcierpieniu poprzez leczenie objawowe iwsparcie psychiczne7. Odmienna od takiego podejcia
bya wizja Tomasza Morusa opisana wUtopii (1516r.), ukazujca fikcyjne spoeczestwo
wyspiarskie, zamieszkujce kraj, wktorym istniej szpitale, gdzie leczy si wszystkie, nawet
nieuleczalne choroby. Jednak pacjentom, dla ktorych nie ma nadziei na wyzdrowienie, proponuje si, aby zdecydowali si na mier: albo godow, wywoan dobrowolnym niespoywaniem pokarmow, albo te bdc nastpstwem pomocy lekarzy aplikujcych specjalne,
usypiajce na zawsze medykamenty8.
Dopiero poowa XIX wieku przyniosa idee odwoujce si do Utopii Morusa azarazem implikujce dzisiejsze rozumienie eutanazji jako mierci nieuleczalnie chorych icierpicych pacjentow, do ktorej celowo przyczyniaj si lekarze9. Koniec wieku XIX ipierwsza
poowa wieku XX przynosz propagowanie eutanazji eugenicznej inazistowskiej postulujcych likwidacj osob nieuleczalnie chorych, uomnych fizycznie lub psychicznie, stanowicych niepotrzebne obcienie spoeczestwa. Miaa ona suy udoskonaleniu przyszych
pokole.
Rownie dzisiaj przeciwnicy stosowania eutanazji uwaaj, e jej propagatorzy maj
na uwadze oszczdnoci wynikajce zcelowego przyspieszania mierci pacjentow, ktorych
leczenie i utrzymywanie przy yciu wymaga duych nakadow finansowych. Zarzucaj
zatem zwolennikom eutanazji kierowanie si pobudkami natury ekonomicznej, anie chci
bezinteresownej pomocy przy skroceniu cierpie10.
Australijscy uczeni G. Williams iM. Darke podkreslaja, ze nie ma definicji eutanazji,
ktora byaby zaakceptowana na gruncie prawa lub etyki. W powszechnym uzyciu dominuje ich zdaniem definicja, wedle ktorej eutanazja jest bezbolesnym zabojstwem pacjenta
cierpiacego z powodu nieuleczalnej i sprawiajacej wiele bolu choroby (the painless killing
5
P. Singer, Etyka praktyczna, Warszawa 2003, s. 204208; R. Fenigsen, Eutanazja. mier zwyboru?, Pozna
2002, rozdz. IIII.
6
T. Morus, Utopia, Wydawnictwo Daimonion, Lublin 1993, s. 90.
7
M. Szeroczyska, Eutanazja iwspomagane samobjstwo na wiecie. Studium prawnoporwnawcze, Krakw 2004,
s. 25.
8
Ibidem, s. 2425.
9
Ibidem, s. 2728.
10
L. Isral, Eutanazja czy ycie a do koca, Krakw 2002, s.25.
47
of apatent suffering from an incurable and painful disease)11. Kolejne, podsumowujce spojrzenie
proponuje Katechizm Koscioa Katolickiego zatwierdzony 25 czerwca 1992r. przez Jana Pawa
II. Wparagrafie 2277 mowi oeutanazji bezposredniej, podkreslajac, ze niezaleznie od
motywow isrodkow, polega na poozeniu kresu zycia osob uposledzonych, chorych lub
umierajacych12.
Wspczenie w doktrynie dominuje podzia eutanazji na czynn i biern. Za eutanazj biern (negatywn) C. Bernard uznaje zaniechanie podjecia leczenia choroby uleczalnej upacjenta dotknietego jednoczesnie choroba nieuleczalna, odmowy przez lekarza
zastosowania nadzwyczajnych srodkow suzacych ratowaniu zycia, a uzycie jedynie srodkow zwyczajnych, zaprzestanie leczenia chorego, gdy pacjent sobie tego zyczy, zaprzestanie
leczenia bez zgody chorego, gdy lekarz uwaza, ze dalsze leczenie tylko przeduza cierpienie,
bezwzgledna odmowe jakiejkolwiek interwencji wchwili umierania13. Natomiast eutanazja
czynna (pozytywna) to wedug M. Szeroczyskiej zachowanie polegajace na dziaaniu podjetym wcelu spowodowania lub przyspieszenia czyjejs smierci, np. przez podanie smiertelnej dawki leku lub inne pozbawienie zycia14.
2.2. Eutanazja wujciu prawnym
G. Williams, M. Darke, Euthanasia Laws and the Australian Constitution, The University of New South
Wales 1997, vol. 20, no. 3, s. 647648.
12
Katechizm Kocioa Katolickiego zatwierdzony 25 czerwca 1992r. przez Jana Pawa II (Katechizm Kocioa
Katolickiego, Pozna 2002), s. 528.
13
C. Barnard, Godne ycie, godna mier: wybitny kardiolog oeutanazji isamobjstwie, Warszawa 1996, s. 61 (za:
R.Citowicz: Prawnokarne aspekty ochrony ycia czowieka aprawo do godnej mierci, Warszawa 2006, s. 54).
14
M. Szeroczyska, Eutanazja iwspomagane samobjstwo na wiecie, Krakw 2004, s. 50.
15
M. liwka: Prawa pacjenta wprawie polskim na tle prawnoporwnawczym, Toru 2008, s. 268.
16
Midzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia
19grudnia 1996r. (Dz.U. z1993r. Nr 61, poz. 284).
17
Konwencja oochronie praw czowieka ipodstawowych wolnoci, zmieniona Protokoem nr11, Rzym,
4 listopada 1950 roku, (Dz.U. z1998r. Nr 147, poz. 962).
11
48
Przegld Prawniczy
49
dobrowolnej eutanazji: daniem ofiary i humanitarn motywacj sprawcy (wspczuciem), przepisy dotyczce zabjstwa okazuj si nieadekwatnym instrumentem. Formalnie
rzecz biorc, common law nie uznaje tych cech za okolicznoci agodzce wsprawach ozabjstwo, jednak mimo braku stosownych podstaw prawnych, sdy najczciej traktuj lekarzy
oskaronych oeutanazj wyranie agodniej ni zwykych zabjcw uniewinniaj ich lub
wymierzaj kar symboliczn23. Jako przestpstwo rozumie te to zagadnienie holenderska
ustawa ozakoczeniu ycia na danie. WNiemczech zkolei szeroko rozumiana pomoc
samobjcom nie jest karana. W Szwajcarii obowizujcy stan prawny umoliwia pomoc
wracjonalnym samobjstwie24.
Kontynuujc analiz problemu eutanazji, naley stwierdzi, e medycyna zna take
sytuacje, wktrych dalsze leczenie pacjenta nie rokuje poprawy zdrowia inie bdzie przynosio skutkw. Wtym miejscu naley wic postawi pytanie: kiedy zatem mamy do czynienia zpomoc wsamobjstwie, eutanazj, akiedy zzaniechaniem leczenia, ktre nie daje
szans na powodzenie. Na tle przytoczonych przepisw problematyczne staje si odrnienie eutanazji od przerwania tzw. uporczywej terapii, czy tzw. procedur daremnych. Problemy
zrozrnieniem tych sytuacji wynikaj gwnie zfaktu, i zabjstwo eutanatyczne moe by
dokonane zarwno przez dziaanie, jak iprzez zaniechanie, do ktrego mona zaliczy rezygnacj zpodtrzymywania funkcji yciowych pacjenta. Wskazuje si wtedy, e zaniechanie
uporczywej terapii jest tosame zeutanazj biern25. To sprawia, e przynajmniej pozorna
ocena przerwania leczenia nie dajcego adnej nadziei na wyleczenie moe przypomina
czyn eutanazji biernej (przez zaniechanie).
Jednak zgodnie zargumentacj Piotra Gralskiego czynna eutanazja na zadanie jest
zabroniona, podobnie jak izaprzestanie trwajacych juz czynnosci podtrzymujacych zycie.
Mozna natomiast zgodnie zprawem (...) zaprzestac czynnosci leczniczych, ktore stanowia
tylko przeduzenie umierania, awiec gdy mimo stosowania srodkow terapeutycznych nie
przeszkodzi sie juz wprzewidywalnym czasowo zgonie pacjenta26. Autor susznie zatem
wprowadza rozrnienie na zaprzestanie trwajcych czynnoci yciowych i zaprzestanie
czynnoci leczniczych.
Wwietle powyszego wywodu eutanazja jako umylne dziaanie lekarza jest zachowaniem nielegalnym, penalizowanym wPolsce. Wzwizku ztym definicja eutanazji, zwaszcza
biernej, przez zaniechanie zostawia miejsce dla rozwaa olegalnoci przerwania terapii
iukazuje problematyk rozrnienia legalnego przerwania leczenia pacjenta inielegalnego,
umylnego umiercenia go. Przypadki, ktre wymykaj si tym pojciom, skaniaj do przyjrzenia si problemowi uporczywej terapii, aspektom jej zaprzestania irnicom, ktre sprawiaj, e wprzeciwiestwie do eutanazji jest ono zachowaniem zgodnym zprawem.
50
Przegld Prawniczy
Wtym miejscu naley przybliy definicj icharakter prawny uporczywej terapii. Uporczywa terapia, jak wynika zdefinicji proponowanej przez A. Marka, dotyczy chorych bedacych w stanie terminalnym, w przypadku ktorych podejmowanie dziaan medycznych
nie prowadzi do wyleczenia, ale oznacza przeduzanie umierania iwiaze sie zdodatkowym
cierpieniem27. M. Wichrowski dodaje, e jest to stosowanie procedur medycznych wcelu
podtrzymywania funkcji yciowych nieuleczalnie chorego, ktre przedua jego umieranie,
wic si znadmiernym cierpieniem lub naruszeniem godnoci pacjenta. Uporczywa terapia nie obejmuje podstawowych zabiegw pielgnacyjnych, agodzenia blu iinnych objaww oraz karmienia inawadniania, oile su dobru pacjenta28.
Aby stan zdrowia pacjenta sklasyfikowa wedug powyszych definicji, konieczna jest
decyzja lekarza, polegajca na stwierdzeniu, kiedy zaprzestanie leczenia bdzie wyrazem
prawa do godnej mierci, a kiedy przestpstwem. To wanie lekarz w ostatecznym rozrachunku decyduje, kiedy terapia staje si uporczywa. Wprocesie decyzyjnym uczestniczy
rwnie pacjent. Naley przybliy zatem czynniki ksztatujce proces, ktry jest kluczowym etapem wrozrnieniu eutanazji od uporczywej terapii.
Dla oceny konkretnej sytuacji wkontekcie koniecznoci zaprzestania leczenia lub jego
kontynuacji, aco za tym idzie, odrnienia eutanazji od uporczywego leczenia, wana jest
intencja przerwania leczenia to, czy jest nia pozbawienie zycia czy tez przywrocenie naturalnego procesu umierania29, atake ocena, czy dalsze leczenie to procedura daremna (czyli
procedura nie dajca szans na wyleczenie) czy te konieczna. Aby uzna terapi za nieskuteczn przyczynowo, naley oceni dwa parametry: wpyw leczenia na chorob iprognozowan dugo przeycia chorego po zastosowaniu ocenianej procedury30.
Podczas dokonywania tej oceny mog pojawi si niezalene podstawy ipowody do
odstpienia od terapii, poczwszy od braku zgody pacjenta na dalsze leczenie (ktre wprzypadku zaniechania uporczywego leczenia nie ma nic wsplnego zeutanazj) przez obiektywn niecelowo ibezzasadno terapii, po uporczywo terapii ijej destrukcyjny wpyw
na stan pacjenta.
Aby obiektywnie stwierdzi uporczywo terapii, potrzebna jest zatem opinia pacjenta.
Dopiero jednomylna decyzja lekarza ichorego daje podstawy do okrelenia dalszej terapii
lub do jej zaprzestania. Decyzja pacjenta oodstpieniu od terapii moe by kwestionowana
tylko wwyjtkowych okolicznociach (przede wszystkim wstanach ograniczajcych zdolno do podejmowania decyzji). Natomiast decyzja lekarza oodstpieniu od terapii wymaga
uzasadnienia, ktre powinno by odnotowane wdokumentacji medycznej ipowinna, oile
to moliwe, by podejmowana zespoowo, po zasigniciu konsultacji prawnej ietycznej31.
A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2003, s. 431; M. Filar, Lekarskie prawo karne, Warszawa 2000, s. 431.
M. Wichrowski, Analiza logiczna pojcia terapia uporczywa, Medycyna Paliatywna wPraktyce, nr 2008,
s.7778.
29
T. Dangel [red.], Zaniechanie iwycofanie si zuporczywego leczenia podtrzymujcego ycie udzieci. Wytyczne dla
lekarzy, Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Warszawa 2011.
30
K. Szewczyk, Bioetyka. Medycyna na granicach ycia. Warszawa 2009, s. 318.
31
R. Krajewski, Granice terapii medycznych terapia uporczywa, Gazeta Lekarska 2009, nr 3.
27
28
51
Uchwaa Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z14 grudnia 1991 Kodeks Etyki Lekarskiej,
Biuletyn Naczelnej Izby Lekarskiej, Warszawa 2004.
33
E. Zieliska, Powinnoci lekarza wprzypadku braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta wstanie terminalnym
Prawo imedycyna 2000, nr 5, s. 93.
34
E. Zieliska, Powinnoci lekarza wprzypadku braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta wstanie terminalnym
Prawo iMedycyna 2000, nr 5, s. 93.
35
K. Szewczyk, Bioetyka. Medycyna na granicach ycia. Warszawa 2009, s. 318319.
36
R. Krajewski, Granice terapii medycznych terapia uporczywa, Gazeta Lekarska 2009, nr 3.
32
52
Przegld Prawniczy
pacjentow, dla ktorych obrona przynaleznych im praw jest coraz wiekszym wyzwaniem37.
Ustawodawca zauwaa, e przeduzenie zycia ludzkiego jest czynnikiem rownie istotnym co
minimalizowanie bolu odczuwanego przez osobe umierajaca. Lekarz, podejmujac wszelkie
mozliwe dziaania w celu agodzenia cierpien, nie moze jednak w sposob umyslny przyspieszac naturalnego procesu umierania. W kazdym wypadku powinien powstrzymac sie
od stosowania nadzwyczajnych dziaan, ktore nie moga przyniesc zadnej korzysci umierajacemu38.
4. Eutanazja auporczywa terapia
53
54
Przegld Prawniczy
Stan opieki paliatywnej wPolsce na tle innych krajw Europy Srodkowej iWschodniej
jest bardzo dobry. Jak wynika zdanych zawartych watlasie The European Association for Palliative Care (EAPC)45, wnaszej czesci Europy jej dostepnosc jest najlepsza. Porwnujac Polske
zkrajami Europy Zachodniej, pod wzgledem oglnej liczby jednostek swiadczacych pomoc
zzakresu opieki paliatywnej sytuacja jest bardzo dobra, porwnywalna zsytuacja wSzwecji,
krajach Beneluksu oraz Irlandii46. Opieka paliatywna nie jest jednak pozbawiona dylematw
moralnych pojawia si tutaj bowiem konieczno podejmowania decyzji, ktre mog mie
wpyw na czas trwania ycia pacjenta. Warto jednak wskaza, e ten sposb postpowania
zpacjentem nigdy nie wycofuje si zleczenia, ale stosuje rodki odpowiednie do sytuacji,
agodzi objawy choroby, zapewnia komfort ycia iumierania co jest wyrazem najwyszego
kunsztu medycznego47.
5. Podsumowanie
55
ukasz Hnatkowski*
1. Wprowadzenie
Instytucja kary umownej funkcjonuje rwnie pod nazw odszkodowania umownego1. Jako szczeglna forma postanowienia umownego zmierza do zabezpieczenia interesw stron umowy. Jest to zastrzeenie konsekutywne, nieprzesdzajce otreci zawartego
stosunku, lecz uzupeniajce go oposikowy charakter wzakresie udoskonalenia realizacji
przedmiotu stosunku prawnego.
Niezalenie od stosowanej nomenklatury (kara umowna czy odszkodowanie umowne)
funkcje tej konstrukcji pozostaj niezmienne i zapewniaj sprawno wykonania umowy
wsposb nienaruszajcy swoistego dobra (na paszczynie materialno-finansowej) stron.
Przedmiotem rozwaa wponiszym wywodzie uczyniona zostaa nie sama charakterystyka kary umownej jako takiej, lecz zagadnienie jej miarkowania, tj. ustalania wysokoci
kary umownej, wszczeglnoci wwietle stosownych antecedencji oraz waciwych unormowa ioglnej zasadnoci.
2. Znaczenie propedeutyki kary umownej dla zagadnienia jej miarkowania
Niniejszy rozdzia zawiera krtkie objanienia pojcia kary umownej. Aeby nie stao
to wsprzecznoci zpowyszym, naley wskaza konieczno dokonania tego opisu. Nastpuje on na kanwie potrzeby zbudowania fundamentw pod waciwe rozumowanie irdze
argumentacyjny dotyczcy wysokoci imiarkowania teje kary.
2.1. Zasadno kary umownej
57
Istota kary umownej ma wieloraki charakter, ajej funkcja icel rni si wzalenoci od adresata telosu zastosowania. Wskaza mona nastpujce funkcje instytucji kary
umownej:
1) ochronna (okrelana take stymulacyjn, zachca dunika do realizacji jego obowizku) dla samego stosunku cywilnoprawnego jako takiego maksymalizuje szanse
wykonania waciwych zobowiza stron umowy, aco za tym idzie realizacj umowy
ijej postanowie;
2) represyjna (ewentualnie sankcjonujca) wobec strony zobowizanej do uiszczenia
kary umownej na rzecz drugiego podmiotu, gdy nie ulega wtpliwoci, e prawne
zobligowanie teje strony do dokonania zapaty jest swoist sankcj (aczkolwiek nie
naley rozumie tego w aspekcie penalno-prawnym, grunt bowiem pozostaje cile
cywilnoprawny);
3) odszkodowawcza (zwana te symplifikacyjn ze wzgldu na uatwienie dla wierzyciela) z perspektywy podmiotu, ktremu kara umowna jest pacona rozumienie
takie istoty kary umownej jest nie tyle uzasadnione, ale wrcz konieczne wwietle
stanowienia przez ni rekompensaty za poniesion szkod. Kara umowna uatwia
realizacj swoistej sankcji, jednak nie prowadzi samoistnie do osigniecia zaoonego
celu umowy3.
Bez wtpienia najwaniejsz nie tylko zpunktu widzenia prawodawcy, ale ikontekstu miarkowania kary umownej pozostaje ostatnia funkcja odszkodowawcza. Art. 483
1 k.c. expressis verbis wyraa, e zapacenie kary umownej jako okrelonej sumy stanowi
naprawienie szkody wynikej zww. przesanek (vide: 2.1). Kara umowna pozostaje tymczasem niejako dodatkowym zastrzeeniem umownym, ktre wzbogaca konstrukcj macierzystego stosunku cywilnoprawnego, ktrego uzupenienie stanowi.
2.3. Paralelno roszczenia naprawczego ijego wykluczenie
Zob. J. Panowicz-Lipska (red.), System Prawa Prywatnego, t.8, wyd. 2, Warszawa 2011, s.787.
58
Przegld Prawniczy
59
Trzon rdowo-normatywnej argumentacji tworzy przepis art. 484 1 (a w szczeglnoci zd. 2) k.c. Konstytuuje on dwie przesanki miarkowania kary umownej, zktrych
pierwsza stanowi wykonanie zobowizania wznacznym stopniu.
Stopie wykonania zobowizania mierzony winien by nie podug skali jego wykonania na tle podjtych wumowie postanowie, lecz wodniesieniu do zaawansowania realizacji
interesu wierzyciela. Interes ten powinien by speniony w stopniu moliwie zblionym
do cakowitego zaspokojenia wierzyciela. Jest wic to mierzalne raczej elastycznie anieli
zero-jedynkowo.
Przeciwna istota interesu wierzyciela sprowadza nas do spostrzeenia, e nawet znaczne
wykonane zobowizania pozostaje bez znaczenia wkontekcie miarkowania kary umownej,
jeeli efekt tego wykonania nie ma znaczenia dla wierzyciela. Taka refleksja opiera si na
7
Ustawodawca uy sformuowania dane odszkodowanie przenoszcego wysoko zastrzeonej kary
nie jest dopuszczalne, chyba e strony inaczej postanowiy (vide: art.484 2 zd. 2 k.c.), gdzie wyraz przenoszcego nie okazuje si wydatnie trafnym semantycznie, jako e nie znalaz on uznania (na co wskazuje
jego niepowielanie) wpimiennictwie. Naley jednak traktowa go synonimicznie do przewyszajcego.
60
Przegld Prawniczy
przyjciu zaoenia, e dopuszczalno miarkowania kary umownej ma podstaw wwymiernej ochronie interesu wierzyciela, Sd Najwyszy za przychyli si do tego rozumowania8.
Takie ujcie przesanki wykonania zobowizania wznacznym stopniu jako przesanki
miarkowania zzaoenia przewiduje ochron dobra wierzyciela, natomiast nie da si unikn
stwierdzenia, e potrafi ono funkcjonowa take na korzy dunika. Jeeli owo obowizanie zostaoby wykonane samoistnie lub wjakikolwiek inny sposb niezaleny od dziaania lub zaniechania dunika, nie stanowi to skutecznego argumentu przeciwko miarkowaniu. Kara umowna ma na celu ochron interesu wierzyciela, ktra mierzona jest przyznan
korzyci oraz niewyrzdzon szkod, nie za wysikiem ipostpowaniem dunika. Niejednokrotnie trudnym do stwierdzenia jest fakt, czy nastpi zwizek przyczynowo-skutkowy
pomidzy dziaaniem lub zaniechaniem dunika aziszczeniem si czciowego wykonania
zobowizania.
3.2. Race wygrowanie
Na mocy art.484 1 zd. 2 k.c. race wygrowanie kary umownej moe stanowi podstaw do skutecznego dania przez dunika redukcji wysokoci kary umownej. Przepis
ten ksztatuje niejako kolejn klauzul generaln, nadto odwustopniowej konstrukcji. Argumentacja dunika powinna po pierwsze wskazywa wygrowanie jako takie kary umownej,
dalej za uzasadnia racy stopie tego wygrowania.
Przesanka ta, wyraona wpostaci zwrotu niedookrelonego, wskazuje na ewidentn
niewspmierno inieadekwatno kary umownej (awaciwie: wysokoci kwoty ztytuu
tej kary) do takowej, ktra powinna by wzgldnie obiektywnie nalena wdanej sytuacji9.
Wysoko kary umownej powinna zosta take uwzgldniona w kontekcie rozmiaru
szkody wyrzdzonej wierzycielowi, awujciu szerszym funkcji kompensacyjnej rwnie
przy uwzgldnieniu uszczerbkw, ktre nie mogyby by dochodzone wramach zwykego
odszkodowania na zasadach oglnych. Nie jest nigdzie wskazany czas, wktrym powinno
si dokona oceny kary umownej pod ktem jej racego wygrowania. Zasadnym zatem
byoby przyjcie, e za raco wygrowan kar mona uzna ju na etapie wejcia wycie
umowy j normujcej, za rozpozna nie pniej ni wkocowym etapie rozprawy wieczcej ewentualne postpowanie sdowe (wprzedmiocie teje kary).
Ciekawym zagadnieniem jest konieczno dokonania analizy, czy do szkody naley
rwnie zalicza uszczerbki o charakterze niemajtkowym (krzywdy). Doktryna midzywojenna10 staa na stanowisku, e naley bra pod uwag szkody niemajtkowe (rwnie
te w swej naturze niemierzalne). Uwaam jednak, e strony winny by bardzo ostrone
przy podnoszeniu takiej przesanki, aprzynajmniej okreli enumeratywny katalog szkd
niemajtkowych (jako skutecznych przesanek) oraz skonkretyzowa w sposb moliwie
szczegowy, na ile mog one oddziaywa na miarkowanie kary umownej.
Por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 25 marca 2011roku, IV CSK 401/10 (Legalis nr385422).
Zob. red. K. Osjada, Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 7, Warszawa 2013, nb. 46.
10
Zob. J. Korzonek, I. Rosenblth, Kodeks zobowiza. Komentarz. Przepisy wprowadzajce wycigi zmotyww
ustawodawczych Ustawy dodatkowe., t.1, Krakw 1936, s.175.
8
9
61
Podkrelenia wymaga fakt, i zgodnie z treci art. 484 1 zd. 1 k.c. zastrzeona
kara umowna nalena jest niezalenie od wysokoci poniesionej przez wierzyciela szkody.
Wzmacnia to walor postanowienia umownego okarze umownej (oczym dalej, vide: rozdzia4), jednoznacznie za uniezalenia kwesti zasadnoci wypacenia wierzycielowi kwoty
pieninej ztytuu kary umownej od stopnia poniesionej przez wierzyciela szkody zpowodu
okolicznoci zastrzeonych na wypacenie teje kary. Szkoda zatem moe by znikoma albo
znaczna, anie wywiera to wpywu na zagadnienie wysokoci kwoty ztytuu kary umownej.
Problem interpretacyjny powstaje jednake przy niewystpieniu szkody pomimo
zaistnienia stosownych przesanek (nienaleyte wykonanie zobowizania, niewykonanie
zobowizania). Czy naley wwczas uzna absolutny brak szkody oraz powzi refleksj
owykluczeniu nalenoci kary umownej, czy te przyj tak sytuacj za takow, wktrej wystpuje szkoda ostopniu zerowym lub silnie do zera zblionym? Doktryna nie ma
jednolitego stanowiska wtym temacie, uznajc poniekd moliwo jeeli wierzyciel nie
ponis szkody zwolnienia dunika zobowizku zapacenia kary umownej poprzez uznanie jej za nienalen11 (do ktrego to spostrzeenia przychyli si rwnie Sd Najwyszy12).
Zdrugiej za strony dostrzega si racjonalno wargumentacji postulujcej bezwzgldn
obligatoryjno dokonania zapaty kary umownej take wobec braku wystpienia szkody13,
co znajdywao wyraz potwierdzenia wduszym okresie orzecznictwa Sdu Najwyszego14.
Wykadnia jzykowo-logiczna nakazywaaby przychylenie si do stanowiska wyraajcego poparcie dla tezy, e brak szkody wycza moliwo skutecznego dochodzenia przez
wierzyciela nalenoci ztytuu kary umownej, bowiem przepis (art.483 1 k.c.) stanowi,
e naprawienie szkody () nastpi przez zapat okrelonej sumy (kara umowna). Kara
umowna jest wic instrumentarium sucym naprawieniu szkody, aowa reparacja szkody
stanowy jedyny cel kary umownej. Kontynuujc ten tok rozumowania, oparty na legislacyjnym definiensie kary umownej, zmusza nas do przyjcia, e wprzypadku niewystpienia szkody nie mona mwi ozasadnoci kary umownej. Spr doktrynalny pozostaje
otwarty (ja swj powyszy osd opieram na wykadni jzykowej), praktyka jednak przyja
rozwizanie zaproponowane przez Sd Najwyszy15, podug ktrego kara umowna pozostaje zasadna rwnie wwietle nieponiesienia przez wierzyciela szkody.
Niezalenie od tego, ktre zww. rozwiza na potrzeby poszczeglnych studiw przypadku by przyjmowa, podkreli naleaoby dualistyczno rozumienia charakteru szkody
jako 1) damnum emergens (szkody, ktre podmiot rzeczywicie ponis) oraz 2) lucrum cessans
(korzyci, ktrych osignicia podmiot si spodziewa, a ktrych ostatecznie nie uzyska
Zob. W. Warkao, Wykonywanie zobowiza iskutki ich niewykonania, PiP 1965, nr8-9, s.216; M. Piekarski [w:]
J. Ignatowicz (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t.2, Ksiga trzecia Zobowizania, Warszawa 1972, s.1186.
12
Por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 14 lipca 1976roku (OSN 1977, nr4, poz. 76).
13
Zob. Z. Radwaski, A. Olejniczak, Zobowizania cz oglna, wyd. 9, Warszawa 2010, s.349.
14
Por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 7 lutego 1975roku (OSN 1976, nr2, poz. 34); wyrok Sdu Najwyszego zdnia 20 maja 1975roku (OSN 1980, nr12, poz. 243).
15
Por. uchwaa Skadu Siedmiu Sdziw Sdu Najwyszego zdnia 6 listopada 2003roku, III CZP 61/03
(OSNC 2004, nr5, poz. 69) oraz glosa aprobujca do teje: J. Jastrzbski, OSP 2004, nr9, poz. 115.
11
62
Przegld Prawniczy
Organem, ktry jest upowaniony do dokonywania miarkowania kary, jest sd. Moe
on dokonywa wycznie redukcji wysokoci kary umownej podug postanowie umownych
iprzepisw prawa powszechnie obowizujcego (wszczeglnoci kodeksu cywilnego.), nic
jednak nie wskazuje na to, jakoby mg dokonywa modyfikacji zasad dokonywania zapaty
kary umownej (prolongata terminu, zmiana formy na niepienin, etc.). Wwietle braku
wyraonego wprost takiego dozwolenia przyj naley niemono ingerencji sdu wform
(gatunkow) kary umownej (oprcz szczeglnie uzasadnionych przypadkw, o ktrych
mowa wart.320 k.p.c.). Sd ma swobod, ale nie dowolno wzakresie miarkowania kary
dyskrecjonalno sdziowska sprowadza si do oceny wpywu okolicznoci na realizacj
przesanki racego wygrowania16.
Por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 30 listopada 2006roku, ICSK 259/06 (Legalis nr124548); wyrok Sdu Apelacyjnego wKatowicach zdnia 17 grudnia 2008roku, V ACA 483/08 (OSA wKatowicach
2009, nr1, poz. 5).
16
63
64
Przegld Prawniczy
rwnie dozwolenie im dokonywania modyfikacji ich wasnych postanowie poprzez ustanawianie do nich wyjtkw od przyjtej reguy.
6. Podsumowanie
Zmierzajc do konkludowania powyszego wywodu, zwrci naley uwag na pojemno znaczeniow miarkowania kary umownej nie tyle w ujciu semantycznym, lecz
winstytucjonalnym. Wpasowuje si bowiem to zjawisko wmikrosystem wytworzony przez
instrument, jakim jest wanie kara umowna. Miarkowanie to przybiera moe posta fragmentaryczn lub zupen wzalenoci od przewidzianych umownie zdarze faktycznych.
Pozostawienie silnej swobody decyzyjnej stronom obarczone jest jednak prawidow interpretacj przepisw prawa powszechnego (k.c.), ktra to itak potrafi nie by jednoznaczna
iniebudzca wtpliwoci. Moim zdaniem temat kary umownej wdoktrynie nie zosta jeszcze
wyczerpany istwarza szerokie spektrum do dalszego dyskursu prawniczego ku wyksztatowaniu peniejszej treci kary umownej ijej funkcji.
65
Magdalena Laskowska*
1. Introduction
The death penalty (capital punishment)1 is of a highly limited legal value. If one
deserves a death penalty, one does not deserve to be dead. Only suffering under certain
conditions can penalize the criminal element and nature. The death penalty is also highly
liberally applied in the world, in addition to certain heavy legal dysfunctions leading to judicial aberrations, such as those resulting from adopted presumptions. Public opinion on the
capital punishment heavily varies depending on the country and crime concerned.
The capital punishment has been controversial in various countries. There is extensive
literature on it.2 Positions thereupon have changed: historically, politically, culturally, religiously. Historically, the death penalty has been practiced by most countries in order to punish
criminals as well as political and religious dissidents. Acts of retaliation within a vendetta
have occurred due to crimes, land conflicts, codes of honor so as to punish an injury to the
person, land and other subjective rights. Most often accompanied by torture and public,
the capital punishment has changed its nature over the centuries. Since World War II there
has been a trend towards abolishing it. In 2014 the countries that execute criminals include,
among others, the U.S., Peoples Republic of China, Japan, North Korea, Iran, Iraq, Afghanistan, Saudi Arabia, Yemen, Sudan, Gambia, Somalia, Botswana, Palestinian Authority,
Belarus, India, Bangladesh, Pakistan, United Arab Emirates. Over 95% of executions occur
now in Asia.3 The forms of the death penalty have also evolved and are now considered
* University Paris 2 Assas.
1
Crimes that can result in a death penalty are known as capital offenses. The term originates from the
Latin word capitalis (concerning the head), referring to execution by beheading.
2
See, for instance, Ursula Bentele, The Not So Great Writ: Trapped in the Narrow Holdings of Supreme Court
Precedents, 14 LEWIS & CLARK L. REV. 741, 741 (2010); Douglas A. Berman, Finding Bickel Gold in a Hill
of Beans, CATO SUP. CT. REV. 311-318 (2005-2006); Joseph B.R. Gaie, The ethics of medical involvement
in capital punishment: a philosophical discussion (2004; Joseph D. Grano, Prophylactic Rules in Criminal Procedure: A Question of Article III Legitimacy, 80 NW U.L. REV. 100, 123 (1985); Michael Kronenwetter, Capital
punishment (2001); Evan J. Mandery, Capital punishment: a balanced examination (2005); Alan Marzilli, Capital
punishment-counterpoint (2008); James A. Mccafferty, Capital punishment (2010); Rita Simon, Acomparative analysis of capital punishment: statutes, policies, frequencies, and public attitudes the world over (2007); William Schabas, The
abolition of the death penalty in international law (2002); Alex Woolf, World issues-capital punishment (2004). See also
the articles presented by the Death Penalty Information Center.
3
Manoa David T. Johnson & Franklin Zimring, The next frontier: national development, political change, and the
death penalty in Asia (2008). The trend is away from state executions, and many nations with death penalties
in their criminal codes rarely use it. Only the hard-line authoritarian regimes of China, Vietnam, Singapore,
67
more humane.4 At present, depending on countries, the capital punishment is abolished for
all the offenses, it is abolished for all the offenses except under special circumstances, and
it is retained for use, though it may not be practiced for an extensive period of time. Most
countries are legally and practically abolitionist. The Amnesty International presents statistics on the capital punishment.
Nowadays the capital punishment is mostly practiced for treason, murder, espionage,
in addition to sexual crimes (rape, sodomy, incest, adultery), apostasy, drug and human trafficking and corruption. Martial courts condemn to the death penalty for cowardice, mutiny,
insubordination, desertion.
One of the fundamental arguments in favor of the death penalty is its deterrent force.
As Nancy Reagan observed, I believe that people would be alive today if there were a death
penalty. The proponents of the capital punishment point out that it is a just penalty for the
most atrocious criminals, such as torture murderers or serial killers. It is also observed that
this penalty ensures that convicted criminals will not commit another crime. The advocates
of the death penalty also argue that it is the punishment that is morally justified, as there is
no juridical substitute to be given for the satisfaction of justice. The punishing of a killing
with another killing means subjecting the perpetrator to the same act.5
Powerful campaigns against the death penalty have been led by religious and political circles, resulting in the current state of the consciousness of the masses.6 One of the
major and most compelling arguments against the death penalty is the fallibility of justice
system. Miscarriages of justice through the wrongful execution of innocent persons should
be prevented.7 Legal devices may also contribute to this problem. They may encompass
presumptions that shift the burden of proof from the prosecution to the accused, thereby
conflicting with the right to be presumed innocent until proven guilty. Another argument
against the capital punishment is the natural law argument (also occurring in a religious
form): human life is the inalienable property of every human being, it is innate, and cannot
and North Korea execute with any frequency. Johnson and Zimring show that politics, rather than culture
or traditions, is the major obstacle to the end of executions.
4
Historical accounts of capital punishment include crucifixion, dismemberment, sawing, slow slicing,
boiling to death, breaking wheel, impalement, stoning, crushing by elephant, execution by burning. The
evolution is towards methods considered more humane: France developed the guillotine, and the U.S. introduced the electric chair and the gas chamber. Blowing from a gun and lethal injections have also been
introduced. The current use of execution methods encompasses the electric chair, the gas chamber, a lethal
injection, shooting, beheading, hanging.
See Robert Conquest, The great terror: a reassessment (2012); Manoa David T. Johnson & Franklin Zimring,
supra note 2.
5
However, the biochemical parameters of the victims relative to those of the perpetrator are not taken
into account in the death penalty.
6
The main religions on Earth have mixed opinions on capital punishment, depending on individual believers, sects, the time periods considered.
7
It has been reported worldwide that executions have been carried out in the face of compelling evidence of innocence or serious doubts about the guilt.
68
Przegld Prawniczy
be legally deprived by human means. Only the Great Creators Act or the judgment of
Mother Nature can condemn a human being to death. It corresponds to a pro-life attitude:
pro-life on abortion, pro-life on euthanasia, pro-life on the death penalty. This approach
boils down to the simple paradigm: its not OK to kill people. According to some persons,
the opposite position belongs to the death culture.8 Fundamental opinions on death penalty
have appeared. According to Bobby Scott, The death penalty is discriminatory and does
not do anything about crime.9 Skin color and financial considerations should not determine the judicial outcome of a criminal affair. The death penalty has indeed been historically discriminatory and much more severe than nowadays.10
2. International Legal Positions and Current Statistics
69
The execution of people aged under 18 at the time of the alleged crime is a violation
of international law. In 2013 juvenile offenders were possibly executed in Saudi Arabia,
Iran, Yemen.14 Moreover, in several countries sentences were based on confessions that
were possibly extracted through torture or other ill-treatment. In Iran and Iraq some of
confessions were broadcast on television before the trial took place, breaching the defendants right to the presumption of innocence.
According to the Amnesty International, people continued to be sentenced to death or
executed for crimes that did not involve intentional killing, thus not meeting the threshold
of the most serious crimes as prescribed by Article 6 of the International Covenant on
Civil and Political Rights (ICCPR).15 In 2013 the death penalty was used for drug-related offences in a number of countries (including Peoples Republic of China, Indonesia,
Iran, Laos, Malaysia, Pakistan, Qatar, Saudi Arabia, Singapore, Thailand, UAE, Vietnam
and Yemen), adultery (Saudi Arabia), blasphemy (Pakistan), economic crimes (China,
North Korea, Vietnam), rape (Iran, Kuwait, Somalia, UAE), forms of aggravated robbery
(Kenya, Nigeria, Saudi Arabia, Sudan), different forms of treason, acts against national
security, collaboration with a foreign entity and other crimes against the state (such
as moharebeh enmity against God in Iran).16 The scope of the death penalty was
known to have been expanded in 2013, in contravention of the international human rights
standards.17
The following methods of executions were used: beheading (Saudi Arabia), electrocution (USA), hanging (Afghanistan, Bangladesh, Botswana, India, Iran, Iraq, Japan, Kuwait,
Malaysia, Nigeria, Palestinian Authority (Hamas authorities, Gaza), South Sudan, Sudan),
lethal injection (China, Vietnam, USA), and shooting (China, Indonesia, North Korea,
Saudi Arabia, Somalia, Taiwan, Yemen); as in the previous years there were no reports of
judicial executions carried out by stoning; public executions were carried out in Iran, North
Korea, Saudi Arabia and Somalia.18
The Amnesty International reports that in 2013 the trend is towards abolishing the
death penalty; new groups of parliamentarians against death were formally established in
Italy, Jordan, Morocco, and Switzerland.19
14
15
16
17
18
19
Id. at 10.
Id. at 11.
Id.
Id.
Id. at 10.
Id. at 8.
70
Przegld Prawniczy
The approach of the U.S. courts to the death penalty is symptomatic of the general
trends on Earth and the underlying motives towards a new civilization-based approach
to the capital punishment. The means of execution of the latter are perceived as a sign of
civilization progress (or lack thereof), and painless, devoid of torture capital punishments
are considered more humane. Care about a painless treatment applied as a penalty to the
worst criminals is striking, so as not to say absolutely shocking and mindless.20 One might
be tempted to ask: what does the expression more humane methods mean? Does the fact
that that they are more humane to the perpetrators of the worst crimes take into account
the humane aspects of justice system towards the victims of the worst crimes? What is
more, death is only death, and it is hardly conceivable that for the worst crimes the punishment may be so benign; on what grounds? in what justice system may the death penalty be
just not to the perpetrator, but contribute to justice to the victims of the worst crimes: the
direct ones and their family?
The U.S. Supreme Court has ruled that the death penalty is not a per se violation of the
Eighth Amendments ban on cruel and unusual punishment; still, the Eighth Amendment
concerns the circumstances under which a jury may use the death penalty and how it must
be carried out.
3.1. The Proportionality Rule
The U.S. Supreme Court has determined that a penalty must be proportional to the
crime; otherwise the punishment violates the Eighth Amendments prohibition against cruel
and unusual punishments. In performing the legal analysis the Supreme Court considers the
following factors: (a) the gravity of the offense in relation to the stringency of the penalty;
(b) how the jurisdiction punishes its other criminals; (c) how other jurisdictions punish the
same crime.
In Kennedy v. Louisiana the Supreme Court argued that the death penalty was categorically unavailable for cases of child rape in which the victim lives.21 Since only six states
in the country permitted execution for child rape, the Supreme Court found the national
consensus to hold its use in such a case is disproportionate. The U.S. interpretation of the
proportionality rule in criminal justice is legally illiterate and mind-boggling. Even in the
most serious crimes, such as a child rape, the gravity of the offense is not enough to condemn to what is perceived as a stringent penalty: one needs to die to deserve more justice.
Note: To be sure, an inmate would experience this pain only if the anesthetic were administered improperly. But there is ample evidence that anesthetizations are indeed unsuccessful on occasion. A recent
article in the British medical journal The Lancet argues that there is reason to believe that many inmates
have been insufficiently anesthetized during lethal injections. In addition, there have been reports of lethal
injections in which the inmate was clearly conscious during the execution. In an Ohio execution in 2006,
witnesses reported that they heard moaning, crying out and guttural noises.
See [no authors listed] A New Test for Evaluating Eighth Amendment Challenges to Lethal Injections, 120(5)
HARV. LAW REV. 1301, 1303 (2007).
21
Kennedy v. Louisiana (07-343) (2008). See also Coker v. Georgia 433 U.S. 584 (1977).
20
71
And, most importantly, why would the death penalty be a severe punishment in such acute
cases of injustice and the violations of natural laws as a child rape? If we live on the Hell
Globe and judges work for the hellish System, it is perfectly correct. Otherwise it is not even
a farce of any justice system.
3.2. The Rule of Individualized Sentencing
In order to impose a death penalty, the jury must be guided by the particular circumstances of the criminal, and the court must conduct an individualized sentencing process. In Ring v. Arizona the Supreme Court held that a jury, rather than a judge, must find
an aggravating factor to exist for cases in which those factors underlie a judges choice to
impose a death penalty rather than a lesser punishment; an aggravating factor is any fact or
circumstance that increases the culpability for a criminal act.22 In accordance with this judgment, The death sentence may be imposed only if the judge finds at least one aggravating
circumstance and no mitigating circumstances sufficiently substantial to call for leniency.
In Gregg v. Georgia the Supreme Court pointed out that While the jury is permitted to
consider any aggravating or mitigating circumstances, it must find and identify at least one
statutory aggravating factor before it may impose a penalty of death. In this way the jurys
discretion is channeled. No longer [428 U.S. 153, 207] can a jury wantonly and freakishly
impose the death sentence; it is always circumscribed by the legislative guidelines.23
3.3. Persons Ineligible for the Death Penalty
In Atkins v. Virginia the Supreme Court ruled that executing mentally retarded criminals
violates the ban on cruel and unusual punishments, since their mental handicap lessens the
severity of the crime and therefore renders the extraordinary penalty of death as disproportionately severe.24 According to the Supreme Court, Construing and applying the Eighth
Amendment in the light of our evolving standards of decency, we therefore conclude that
such punishment is excessive and that the Constitution places a substantive restriction on
the States power to take the life of a mentally retarded offender. The mere legal language
is highly unprofessional and mind-boggling; so is the legal sense. It is obvious that persons
that are legally illiterate for external reasons cannot be subject to the same penalty regime as
legally responsible persons. Appealing to the standards of decency, notably in such a context, is not a mere legal faux pas, but a grave professional error and dishonor, yet the U.S.
standards are mindlessly and frivolously called in such a way.
22
Ring v. Arizona 536 U.S. 584 (2002). This ruling was later extended in Brown v. Sanders 546 U.S. 212
(2006) and Kansas v. Marsh 548 U.S. 163 (2006).
23
Gregg v. Georgia 428 U.S. 153 (1976). See also Furman v. Georgia 408 U.S. 238 (1972).
24
Atkins v. Virginia 536 U.S. 304 (2002). Compare with Ferguson v. Secretary, Florida Department of Corrections 716 F.3d 1315 (11th Cir.), cert. denied, 186 L. Ed. 2d 946 (2013): the Eleventh Circuit Affirms
Lower Court Finding that Mentally Ill Prisoner Is Competent to Be Executed.
72
Przegld Prawniczy
In Roper v. Simons the Supreme Court invalidated the death penalty for all juvenile
offenders.25 What wonders me as a person and as a lawyer is whether or not young people
aged under 18 are legally illiterate to such an extent that they do not distinguish murders and
other most serious crimes from what is a morally proper behavior; is a five-year-old child
unable to understand: dont steal, dont kill!? The Supreme Court judges mind-bogglingly
rationalize the most legally and morally reprehensible behaviors and see in young psychology the reason for the exoneration from the criminal nature: they point to teenagers lack
of maturity and responsibility, incomplete character development and a greater vulnerability to negative influences.26 The Supreme Court concluded that juvenile offenders assume
diminished responsibility for their crimes.
3.4. Method of execution
The method of execution under the U.S. law cannot inflict unnecessary or wanton pain
upon the criminal. A method of execution violates the Eighth Amendments ban on cruel
and unusual punishments if it does not pass the judicial objectively intolerable tests.
In Baze v. Rees the Supreme Court held that a lethal injection did not constitute a cruel
and unusual punishment.27 According to the Court, Because it is undisputed that Kentucky
Roper v. Simons 543 U.S. 551 (2005).
According to the Supreme Court, It is proper that we acknowledge the overwhelming weight of international opinion against the juvenile death penalty, resting in large part on the understanding that the
instability and emotional imbalance of young people may often be a factor in the crime. See Brief for Human Rights Committee of the Bar of England and Wales et al. as Amici Curiae 10-11. The opinion of the
world community, while not controlling our outcome, does provide respected and significant confirmation
for our own conclusions.
Moreover, The Court concludes, however, ante, at 18, that juries cannot be trusted with the delicate
task of weighing a defendants youth along with the other mitigating and aggravating factors of his crime. This startling conclusion undermines the very foundations of our capital sentencing system, which
entrusts juries with mak[ing] the difficult and uniquely human judgments that defy codification and that
buil[d]discretion, equity, and flexibility into a legal system. McCleskey supra, at 311 (quoting H. Kalven
& H. Zeisel, The American Jury 498 (1966)). The Court says, ante, at 18, that juries will be unable to appreciate the significance of a defendants youth when faced with details of a brutal crime. This assertion
is based on no evidence; to the contrary, the Court itself acknowledges that the execution of under-18
offenders is infrequent even in the States without a formal prohibition on executing juveniles, ante, at
10, suggesting that juries take seriously their responsibility to weigh youth as a mitigating factor.
27
Baze v. Rees (07-5439) (2008). In accordance with the judgment, Petitioners in this case each convicted of double homicide acknowledge that the lethal injection procedure, if applied as intended, will result
in a humane death. They nevertheless contend that the lethal injection protocol is unconstitutional under
the Eighth Amendments ban on cruel and unusual punishments, because of the risk that the protocols
terms might not be properly followed, resulting in significant pain.
Lethal injection is by far the predominant method of execution in the United States. It is a method of
relatively recent vintage: the first state to adopt it was Oklahoma in 1977. See [no authors listed], supra note 19.
An explosion of Eighth Amendment challenges to lethal injection protocols has struck the federal
courts. The Supreme Courts recent decision in Hill v. McDonough,1 which empowered prisoners to bring
challenges to lethal injection procedures under 42 U.S.C. 1983, has facilitated a flood of new lethal injection cases. (Id. at 1301).
25
26
73
adopted its lethal injection protocol in an effort to make capital punishment more humane,
not to add elements of terror, pain, or disgrace to the death penalty, petitioners challenge
must fail.
4. Conclusions
The death penalty has been part of the worlds legal history since its beginning. After
World War II there has been a clear abolitionist trend and a clear trend towards methods
considered as more humane. This tendency may be constitutionally guaranteed like in the
U.S. jurisprudence on the Eighth Amendment ban on cruel and unusual punishments. Why
do the Supreme Courts such as the U.S. one care so painstakingly about a criminals pains?
Did the perpetrator of a criminal act identically care about the victims pains? The requirements of the ban on cruel and unusual punishment are insanely ridiculous, nonsensical,
legally illiterate. Yet the legal facts are that the judges are swayed by their predecessors
jurisprudence, and mindlessly care about the well-being of the worst criminals. If this is a
sign of civilization progress, it is legally a cave-age civilization.
According to the author, the courts evaluating these claims have almost no law to guide them. The last
Supreme Court decision applying the Eighth Amendment to a method of execution was written in 1947:
Louisiana ex rel. Francis v. Resweber 329 U.S. 459 (1947).
See also Deborah W. Denno, When Legislatures Delegate Death: The Troubling Paradox Behind State Uses of
Electrocution and Lethal Injection and What It Says About Us, 63 OHIO ST. L.J. 63, 92 (2002) and Deborah
W.Denno, Getting to Death: Are Executions Constitutional?, 82 IOWA L. REV. 319, 388-90 (1997).
74
Przegld Prawniczy
ukasz Strycharczyk*
1. Sowo wstpne
Celem niniejszego artykuu jest opisanie sposobu odbywania kary przez winia uznanego, za szczeglnie niebezpiecznego, przysugujcych mu praw oraz tego, jak regulacje
kodeksowe utrudniaj i ograniczaj owe prawa. Obecne przepisy, o czym bdzie mowa
wdalszej czci, stwarzaj bowiem szerokie pole do narusze praw osadzonego uznanego
za niebezpiecznego.
Termin wizie szczeglnie niebezpieczny nie jest obecnie terminem jzyka prawnego, lecz prawniczego. Ustawodawca wprzepisach k.k.w. definiuje iokrela t kategori
osadzonego wart. 88 3 jako skazanego stwarzajcego powane zagroenie spoeczne
albo powane zagroenie dla bezpieczestwa zakadu. Wdoktrynie za przyjo si okrelenie wizie niebezpieczny, ktre to okrelenie bdzie stosowane wniniejszym artykule.
Na gruncie obecnie obowizujcych przepisw sytuacj prawn skazanego uznanego
za niebezpiecznego reguluje k.k.w., awszczeglnoci art. 88, 88a, 88b, 88c. Artykuy 88a
oraz 88b zostay dodane nowelizacj dokonan w 2003 roku1, za art. 88c nowelizacj
wroku 20092. Wczeniej bowiem regulacje te zawarte byy wprzepisach wykonawczych3, co
nie byo zgodne zwymogiem zawartym wart. 4 ust 2 k.k.w., mianowicie e skazany zachowuje prawa iobowizki obywatelskie. Ich ograniczenia mog wynika jedynie zustawy oraz
z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia. Wspomniane rozporzdzenie
wprowadzio do polskiego systemu prawa karnego pojcie skazanego niebezpiecznego,
wtedy stosowane wjzyku prawnym, obecnie tylko wprawniczym.
W artykule przedstawione zostan rozporzdzenia wykonawcze do k.k.w. wspomniane uchylone ju rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 12 sierpnia 1998 r.
wsprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolnoci oraz obecnie obowizujce
rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 25 sierpnia 2003r. wsprawie regulaminu
organizacyjno-porzdkowego wykonywania kary pozbawienia wolnoci, z dnia 31 wrzenia 2009r. wsprawie ochrony jednostek organizacyjnych Suby Wiziennej oraz zdnia
14sierpnia 2003r. wsprawie sposobw prowadzenia oddziaywa penitencjarnych wzakadach karnych iaresztach ledczych.
* Autor jest studentem IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji UW.
1
Dodane przez art. 1 pkt 52 ustawy zdnia 24 lipca 2003 roku (Dz.U. Nr 142, poz. 1380).
2
Dodany przez art. 1 pkt 2 ustawy zdnia 5 stycznia 2011r. (Dz.U. Nr 39, poz. 201).
3
79 inast. rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 12 sierpnia 1998r. wsprawie regulaminu
wykonywania kary pozbawienia wolnoci (Dz.U. z1998 r, nr. 111, poz. 699), uchylonego przez nowelizacj k.k.w. z2003 roku, zastpionego przez obecnie obowizujce rozporzdzenie tego ministra zdnia
25sierpnia 2003 roku wsprawie regulaminu organizacyjno-porzdkowego wykonywania kary pozbawienia
wolnoci (Dz.U. Nr 152, poz. 1493).
76
Przegld Prawniczy
77
78
Przegld Prawniczy
Ibidem, s.364.
S. Lelental, Kodeks Karny wykonawczy. Komentarz., wyd. 4, Warszawa 2012, s.403.
79
Warunki odbywania kary przez winiw szczeglnie niebezpiecznych okrela wstpnie art. 88a 1 i w sposb kompletny 88b wraz z art. 88c kodeksu karnego wykonawczego. Przepisy te, dodatkowo uszczegowione, s rozporzdzeniem Ministra Sprawiedliwoci zdnia 31 wrzenia 2003r. wsprawie ochrony jednostek organizacyjnych Suby
Wiziennej14.
Na samym pocztku art. 88a 1 k.k.w. zaznacza, e winiowie tacy odbywaj kar
wwyznaczonych oddziaach lub celach zakadu karnego typu zamknitego. Wyodrbnienie szczeglnego reimu odbywania kary wwarunkach zakadu zamknitego pozwala nam
traktowa przepisy dotyczce warunkw odbywania kary przez niebezpiecznych jako lex
specialis wstosunku do przepisw oreimie zakadw zamknitych. Wdoktrynie, co jednak
ma charakter sporu czysto akademickiego, istniej dwie teorie dotyczce reimu odbywania kary przez szczeglnie niebezpiecznych. Pierwsza znich traktuje wspomniany sposb
odbywania kary jako kolejny czwarty obok otwartego, potwartego oraz zamknitego
Por. przypis 4.
J. Kucejko, Sytuacja prawna ifaktyczna skazanych stwarzajcych powane zagroenie spoeczne albo powane zagroenie dla bezpieczestwa zakadu karnego, [w:] S. Lelental, G.B. Szczygie (red.), X lat obowizywania kodeksu karnego
wykonawczego, Biaystok 2009, s.363.
13
Tekst jednolity: Dz.U. z2007r., Nr 36, poz. 232.
14
Dz.U. Nr 194, poz. 1902.
11
12
80
Przegld Prawniczy
typ zakadu karnego15. Druga cz doktryny prezentuje natomiast pogld, e jest to jedynie
podtyp wramach zakadu typu zamknitego16.
Tak wic winiowie osadzeni w oddziaach dla niebezpiecznych, zgodnie z art.
88b k.k.w. oraz wspomnianym rozporzdzeniem, odbywaj kar wcikich warunkach.
W porze dziennej na oddziale dla niebezpiecznych peni sub dwch funkcjonariuszy suby wiziennej. Opuszczanie celi przez osadzonego jest ustawowo, zgodnie zart.
88b pkt 4 k.k.w., ograniczone tylko i wycznie do niezbdnych potrzeb. Do niezbdnych potrzeb nie zostaa jednak zaliczona moliwo robienia zakupw przez skazanego,
bowiem 93 rozporzdzenia ministra sprawiedliwoci stanowi, e osadzony niebezpieczny
dokonuje wzakadzie karnym zakupw poprzez zoenie zamwienia funkcjonariuszowi,
ktry nastpnie dostarcza je do celi. Po opuszczeniu celi przez winia iprzed powrotem do niej poddaje si go kontroli osobistej, awic temu rodzajowi kontroli, ktry jest
najbardziej uciliwy dla winia. Wpraktyce polega on rwnie na kadorazowej kontroli odbytu ijamy ustnej skazanego. Zostao to podniesione midzy innymi wsprawie
Piechowicz przeciwko Polsce, ktra trafia przed Europejski Trybuna Praw Czowieka
wStrasburgu17. Odzie, zktrej korzysta skazany, musi by tzw. odzie skarbow, gdy
k.k.w. zabrania takim winiom noszenia wasnej odziey. Odzie ta ma kolor czerwony.
Skazany wkadym momencie, kiedy nie znajduje si wceli lub wpomieszczeniu wymienionym w 82 rozporzdzenia (miejsca wyznaczone do pracy, nauki, widze, czynnoci
procesowych, odprawiania naboestw, spotka religijnych inauczania religii oraz zaj
kulturalno-owiatowych isportowych oraz ania i spacerniak), podlega staemu nadzorowi ze strony co najmniej dwch funkcjonariuszy.
Cela, wktrej przebywa wizie niebezpieczny, wyposaona jest wodpowiednie zabezpieczenia techniczno-ochronne (art. 88b pkt 1 k.k.w.), przez co rozporzdzenie w 81 ust.
1 i 2 rozumie wewntrzne kraty oddzielajce cel od drzwi wejciowych i okna od celi,
siatki oraz przesony na oknach, od zewntrznej strony okna take kraty ze stali o podwyszonej wytrzymaoci odporne na przecinanie lub zabezpieczone elektronicznie przed
takim dziaaniem. Dodatkowo wszystkie meble iinne przedmioty kwaterunkowe s trwale
przymocowane do podoa. Takie warunki kwaterunkowe maj charakter obligatoryjny is
bardzo podobne do warunkw celi izolacyjnej okrelonych w 78 przytaczanego rozporzdzenia ztym, e wprzypadku celi izolacyjnej takie zabezpieczenia celi maj charakter fakultatywny. Taka regulacja niewtpliwie wiadczy odolegliwoci omawianego wtym artykule
reimu odbywania kary. Rozporzdzenie ustanawia w 90 ust. 2 maksymaln liczb trzech
osadzonych niebezpiecznych wjednej celi. Wpraktyce jednak najczciej stosuje si cele
jednoosobowe. Przykadem moe by chociaby oddzia dla niebezpiecznych wZakadzie
Karnym wTarnowie, gdzie na dwadziecia cztery oddziaowe cele dwadziecia znich to
cele jednoosobowe, pozostae za dwuosobowe18. Cele na oddziaach dla niebezpiecznych
S. Pawela, Prawo Karne Wykonawcze. Zarys Wykadu, wyd. I, Zakamycze 2003, s.213.
K. Postulski, Prawo Karne Wykonawcze. Komentarz, wyd. I, Warszawa 2012, str. 419.
17
Wyrok ETPC zdnia 17 kwietnia 2012r. wsprawie Piechowicz przeciwko Polsce (skarga nr 20071/07),
pkt 141 wyroku, http://ms.gov.pl/pl/orzeczenia-etpcz/download,14,0.html.
18
T. Wacawek, http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-krakow/news,5061,
oddzial-dla-niebezpiecznych.html.
15
16
81
przeszukiwane s czciej ni winnych typach zakadw, co jest zgodne znakazem zawartym wart. 88b pkt 2 k.k.w.
Widentyczny sposb zabezpiecza si take pomieszczenia wymienione wart.88b pkt
1 k.k.w. przeznaczone do nauki, widze, odprawiania naboestw, spotka religijnych
inauczania religii, zaj kulturalno-owiatowych oraz uprawniania sportu, atake do odbywania spacerw. Te ostatnie dodatkowo pokryte s od gry siatk, prtami bd drutem,
zgodnie z 82 ust 2 Rozporzdzenia. Samo zaywanie spaceru przez osadzonych niebezpiecznych odbywa si pod wzmoonym nadzorem. W oddziaach dla niebezpiecznych
istniej take wydzielone pomieszczenia do zaj religijnych, owiatowych, sportowych
oraz pracy, gdy zgodnie zpkt 3 art. 88b k.k.w. skazani nie mog odbywa tego typu zaj
winnym miejscu ni na terenie oddziau, na ktrym przebywaj. Wszystkie te pomieszczenia, spacerniak oraz cela podlegaj monitoringowi, wcznie zpomieszczeniami sanitarno-higienicznymi, jednak wsposb, ktry uniemoliwia ukazanie czci intymnych osadzonego. Obraz zmonitoringu podlega utrwaleniu zgodnie zart. 88c k.k.w.
W stosunku do skazanych niebezpiecznych znajduj take zastosowanie przepisy
zaostrzajce sposoby odbywania widze. Odbywaj si one bowiem pod wzmoonym nadzorem ze strony funkcjonariuszy. Podczas widzenia moliwa jest obecno innego skazanego, lecz rwnie zakwalifikowanego jako niebezpieczny. Sama forma widzenia ma uniemoliwia osobisty kontakt skazanego z osob odwiedzajc, jeeli zachodz moliwo
zagroenia bezpieczestwa wizytujcych. Wyjtkiem s widzenia zobroc lub penomocnikiem tu nie ma wymogu oddzielenia winia od odwiedzajcego. Moe to jednak nastpi na prob penomocnika. W czasie widze skazani nie mog spoywa napojw ani
ywnoci.
Istniej take, ustanowione poprzez 92 omawianego rozporzdzenia, ograniczenia
co do sposobu zatrudnienia osadzonego. Nie moe on bowiem zosta zatrudniony na stanowisku wymagajcym posugiwania si przedmiotami niebezpiecznymi, obsugi maszyn
iurzdze umolwiajcych wyrb przedmiotw niebezpiecznych lub niedozwolonych lub
umoliwiajcym spowodowanie poaru, wybuchu lub innych zagroe dla bezpieczestwa
zakadu.
Biorc pod uwag wszystkie opisane powyej uregulowania, dotyczce warunkw odbywania kary przez winia szczeglnie niebezpiecznego, mona przyj, zgodnie z tym co
zauwaa S. Lelental, e rni si one zasadniczo od warunkw odbywania kary wzakadzie
typu zamknitego. Rnica ta, poprzez zwikszenie stopnia izolacji iodosobnienia, negatywnie
wpywa na si oddziaywania rodkw oddziaywania penitencjarnego19. Wkontekcie dziaa resocjalizacyjnych stosowanych wobec winiw niebezpiecznych naley przypomnie,
e winiom o takim statusie rwnie przysuguj prawa okrelone wrozdziale o prawach
iobowizkach skazanego wkodeksie karnym wykonawczym. Problem zich realizacj zaczyna
si jednak ju na etapie rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci zdnia 14sierpnia 2003r.
wsprawie wsprawie sposobw prowadzenia oddziaywa penitencjarnych wzakadach karnych iaresztach ledczych20. Wrozporzdzeniu tym 24 stanowi wustpie pierwszym: Skazany, oktrym mowa wart. 88 3lub4Kodeksu karnego wykonawczego, poddawany jest
19
20
82
Przegld Prawniczy
oddziaywaniom penitencjarnym okrelonym w rozporzdzeniu, z ograniczeniami wynikajcymi z faktu stwarzania przez niego powanego zagroenia spoecznego lub powanego
zagroenia dla bezpieczestwa zakadu. Istotne jest, e wrozporzdzeniu zauwaa si ograniczenia moliwoci prowadzenia oddziaywania penitencjarnego na takiego winia. Przykad
ten pozwala zauway, e obecnie obowizujca regulacja tak silnie izoluje winiw niebezpiecznych, e skazuje prby poprawy ich zachowa na niepowodzenie.
3. Praktyka
Jak susznie zauway Z. Hoda: Prawo karne wykonawcze [] normuje takie materie, ktre s przedmiotem aktw midzynarodowej ochrony praw czowieka. Wtej wanie
dziedzinie, wadze pastwowe stosuj przymus, drastycznie ograniczajc prawo do wolnoci
ido mienia, ingeruj winne podstawowe prawa jednostki. Wtej dziedzinie chyba najatwiej
onaduycia. Ich ofiar padaj sprawcy przestpstw, awic osoby jako potpione [] Nie
wzbudzaj one sympatii wspoeczestwie. Bywaj wic bezkarnie krzywdzone przez organy
pastwa21. Z tego te tytuu niezwykle istotne jest pilnowanie, aby pastwo traktowao
osadzonych zgodnie zzasad humanitaryzmu. Szczeglnie wprzypadku niebezpiecznych,
kiedy pastwo drastycznie ogranicza prawa skazanych wcelu szeroko pojtego bezpieczestwa ogu. Raporty Komitetu oraz wyroki ETPC wskazuj, e obecne regulacje dotyczce
niebezpiecznych mog zosta uznane za naruszajce prawa osadzonych otym statusie.
Komitet, wizytujcy polskie zakady karne, skrytykowa wswoich raportach wiele rozwiza znajdujcych zastosowanie w odniesieniu do winiw ostatusie szczeglnie niebezpiecznych. Komitet wizytowa Polsk pi razy wroku 1996, 2000, 2004 oraz 2009,
atake 2013, ztym e zostatniej wizyty nie zosta jeszcze opublikowany raport. Do potrzeb
niniejszego artykuu przytoczone zostan jedynie raporty z wizytacji w 200422 roku oraz
wroku 200923.
Komitet wswoich raportach powizytacyjnych zgasza wiele uwag, zktrych cz dotyczya warunkw bytowych woddziaach dla niebezpiecznych oraz sposobw postpowania
zosadzonymi wnich skazanymi. Komitet podkreli, e wizytowane przez jego czonkw
cele dla niebezpiecznych, pomimo speniania standardu minimum 3m2 powierzchni, s zbyt
wskie. Powinny mie minimum 2 metry odlegoci pomidzy cianami, za wizytowane
cele miay ciany wodlegoci 1,5 metra. Komitet zwrci take uwag na fakt, e przesony
na oknach wwizytowanych przeze celach nie przepuszczaj wiata dziennego oraz uniemoliwiaj odpowiedni dopyw powietrza. Rwnie plac do odbywania spacerw przez osadzonych by zaprojektowany wten sposb, e uniemoliwiono odpyw wody deszczowej,
co powodowao jego zalewanie. Przedstawione uwagi, co do warunkw infrastruktury, nie
odnosz si wycznie do reimu odbywania kary przez omawian grup winiw. Postulaty te mona rwnie dobrze odnie do caej infrastruktury zakadw karnych.
Komitet olbrzymi cz swoich uwag odnis jednak nie do infrastruktury, lecz procedur. Po pierwsze wic Komitet, konkludujc swj raport po wizytacji, ktra miaa miejsce
21
22
23
J. Hoda., Z. Hoda, Prawo karne wykonawcze, wyd. III, Warszawa 2006, s.57.
http://www.cpt.coe.int/documents/pol/2006-11-inf-eng.pdf.
http://www.cpt.coe.int/documents/pol/2011-20-inf-eng.pdf.
83
wroku 2009 roku, stwierdza, e procedury znajdujce zastosowanie do tej kategorii osadzonych prowadz raczej do desocjalizacji ni resocjalizacji is more likely to de-socialise
than re-socialise people24. Uwaga ta zostaa oparta na obserwacji sposobw oddziaywania
na niebezpiecznych. Kontakt takich winiw z kapelanem, psychologiem czy terapeut
lub wychowawc jest okazjonalny. Wkilku zaobserwowanych przez komitet przypadkach,
spotkania takie odbyway si wpomieszczeniach zapewniajcych bezpieczestwo osobom
majcym kontakt z takim osadzonym. Pomieszczenia te miay ksztat klatki cage-like
structures25 i uywanie ich zostao uznane przez odwiedzajcych za stanowice naruszenie wkategoriach nieludzkiego iponiajcego traktowania. Dodatkowo, jak zauwayli
odwiedzajcy polskie zakady karne czonkowie Komitetu, uywanie takich klatek uniemoliwia nawizanie bezporedniego kontaktu terapeuty zosadzonym, co jeszcze bardziej
utrudnia wypracowywanie wjego zachowaniu podanych zmian. Cay system resocjalizacji
woddziaach dla niebezpiecznych powinien by nastawiony na jak najszybsze przywrcenie
osadzonego do agodniejszego reimu odbywania kary. Obserwacje zawarte wraporcie ukazuj jednak zupenie odwrotny obraz. Opinie psychologw wiziennych icaa dokumentacja poznawcza prowadzona dla winia jest konstruowana nie wcelu okrelenia jego potrzeb
i kierunku terapii, lecz w celu utrzymania go w dalszym cigu w reimie o zaostrzonym
rygorze. Prowadzi to do bardzo niepokojcych zjawisk, jak choby przytoczone wraporcie
komitetu przypadki, kiedy winiowie pozostaj womawianym reimie przez lata. WZK
wRaciborzu dwch winiw byo zakwalifikowanych do tego statusu przez sze lat, jeden
przez pi. Uzasadnione wydaje si twierdzenie, e nie s to pojedyncze przypadki26. Przykadowo we wspomnianym artykule mowa oosadzonym zakwalifikowanym do tego reimu
na okres lat trzynastu.
Komitet podnosi take, e niepokojc procedur praktykowan wobec takich winiw jest rwnie stosowanie kontroli osobistej, ktr wraporcie nazwano strip-searches.
Jest to forma kontroli osobistej, ktrej poddaje si winia szczeglnie niebezpiecznego za
kadym razem, kiedy opuci on cel oraz kiedy do niej powrci. Skazany musi si wtym celu
za kadym razem rozebra. Podczas kontroli osadzonego, przeprowadzonej przez funkcjonariusza tej samej pci, zaglda si take do jego odbytu wcelu sprawdzenia, czy nie ukry
tam adnych przedmiotw. Wodniesieniu do tych praktyk Komitet zaleci zca stanowczoci, eby ograniczy takie kontrole tylko do sytuacji, kiedy zachodzi podejrzenie, e
skazany ukry wswoim ciele jaki przedmiot. Nie jest bowiem humanitarnym traktowaniem
podejcie do osadzonego, wktrym tego typu kontrole rutynowo, na mocy przepisu
przeprowadza si dla zasady.
Komitet wielokrotnie wyraa swoje zdanie co do restrykcyjnoci przepisw KKW
okrelajcych moliwo kontaktu skazanego ze wiatem zewntrznym i wsposadzonymi
oraz moliwo zaj rekreacyjnych, a take wykorzystania zatrudnienia winiw i ich
pracy. Caoksztat tych regulacji zosta okrelony jako bardzo restrykcyjny very restrictive. Podkrelony zosta fakt, e takie regulacje utrudniaj oddziaywanie na skazanego,
Raport Komitetu (CPT) zwizyty wroku 2009, s.38, pkt 91.
Raport Komitetu (CPT) zwizyty wroku 2004, s.34, pkt 75.
26
Z. Lasocik, Funkcjonowanie oddziaw dla tzw. Winiw niebezpiecznych wPolsce, Archiwum Kryminologii, t. XXXI/2009, s.335.
24
25
84
Przegld Prawniczy
85
wiziennej, rce ma na plecach skute kajdankami, a wszystkie jego widzenia czy spacery
odbywaj si wsposb ograniczajcy kontakt do minimum. Dodatkowo cela ipomieszczenia woddziale dla niebezpiecznych monitorowane s bez przerwy33, co umoliwia obserwacj zachowania skazanego imoe skutecznie zastpi przeszukania. Trybuna uzna, e
stosowanie takich praktyk przez okres siedmiu lat i dziewiciu miesicy stanowi, w obliczu surowoci tego reimu, naruszenie godnoci iupokorzenie skarcego. Podobne zdanie wstosunku do caoksztatu regulacji, sposobu postpowania ireimu odbywania kary
pozbawienia wolnoci przez winiw uznanych za szczeglnie niebezpiecznych wyraa
Trybuna wwyroku Gowacki przeciwko Polsce34.
Interesujcy wyrok wkontekcie omawianego tematu wyda take Trybuna we wczeniej wspomnianej ju sprawie Piechowicz przeciwko Polsce35. Wtym przypadku skarcy
zosta aresztowany iumieszczony wareszcie ledczym wreimie dla aresztowanych szczeglnie niebezpiecznych. Przez dwa lata idziewi miesicy skarcy pozostawa zakwalifikowany do tego reimu. Trybuna, podobnie jak we wczeniej omawianym wyroku, stwierdzi,
e nie mona wtym przypadku mwi okoniecznoci takiego dziaania ze wzgldu na bezpieczestwo aresztu ledczego bd bezpieczestwo spoeczne36. Sdziowie nawizujc do
raportw Komitetu (omawianych wniniejszym artykule), negatywnie ustosunkowali si do
braku pracy terapeutycznej ze skarcym jako zakwalifikowanym do kategorii N. Rwnie
fakt braku rekreacji przysugujcej osadzonemu, poza codziennym spacerem wwymiarze
jednej godziny, nie wzbudzi pozytywnej reakcji ETPC. Poza tym zauwaono, e administracja aresztu ledczego oddalia wszystkie formalne wnioski wystosowane przez aresztowanego, wktrych ten zawar prob opozwolenie na korzystanie wceli zkonsoli do gier,
pyt CD zkursami jzykw obcych czy sprztu sportowego. Skad sdziowski podkreli, e
podania te byy oddalane, mimo e ewentualne ich uwzgldnienie nie wpynoby ujemnie
na bezpieczestwo aresztu ledczego, a zmniejszyoby w niewielkim stopniu dolegliwo
kary. Trybuna dodatkowo zaznaczy, e wokolicznociach przytoczonych przez skarcego,
wreimie N nie byo (inie ma nadal) odpowiedniej stymulacji umysowej ifizycznej osadzonego, co moe wywoa uniego szkodliwe skutki ipogorszenie jego umiejtnoci izdolnoci spoecznych. Takie traktowanie wefekcie moe zosta uznane za niezgodne zart. 3
e.k.p.c.37 Wnastpnej czci wyroku sdziowie krytycznie odnosz si do praktyki notorycznego, bezpodstawnego stosowania wobec osadzonych kajdanek zespolonych oraz praktyki
przeszuka osobistych, podobnie jak robili to we wczeniej omawianym wyroku Horych
przeciwko Polsce38. Naley jednak wspomnie, e wprzypadku skarcego Mirosawa Piechowicza przeszukania osobiste odbyway si dodatkowo wobecnoci wsposadzonych
znim wceli aresztowanych. Podsumowujc, sdziowie Trybunau po zapoznaniu si zcaoci dokumentacji iwyjanieniami rzdu polskiego oraz skarcego orzekli, e doszo do
naruszenia art. 3 Konwencji, podobnie jak wprzypadku sprawy Horych przeciwko Polsce.
33
34
35
36
37
38
86
Przegld Prawniczy
Ustanowione przez polskiego ustawodawc reguy klasyfikacji ipostpowania zwiniami szczeglnie niebezpiecznymi budz wiele wtpliwoci na tle praw czowieka, szczeglnie za na tle art. 3 e.k.p.c. Reguy takie niewtpliwie s potrzebne iczasem jedyn moliwoci zabezpieczenia spoeczestwa izakadu karnego jest wanie ich zastosowanie. Nie
zmienia to faktu, e jak susznie zauway Trybuna wswoich wyrokach, nic nie usprawiedliwia naruszenia art. 3 Konwencji. Norma zniego wynikajca ma bowiem, co ju wczeniej
zostao zaznaczone, charakter ius cogens. Pamita rwnie naley, e wszystkie ograniczenia
praw winia, jak isposb odbywania przez niego kary, powinien by proporcjonalny wstosunku do celu. Nie moe by bardziej dolegliwy, ni wynika to zsamego faktu przebywania
wwizieniu. Na gruncie polskich regulacji wida, e powysze reguy oglne nie s restrykcyjnie stosowane. Szczeglnie po przedstawionej tu, krtkiej i powierzchownej, analizie
raportw Komitetu, jak rwnie wyrokw ETPC.
Mona rwnie pochyli si nad systemem kwalifikacji winia jako szczeglnie niebezpiecznego. Wydaje si, e katalog przestpstw iczynw, za ktre mona zosta osadzonym wceli N, jest zbyt szeroki, poniewa zosta skonstruowany przez ustawodawc jako
katalog otwarty. Kwestia ograniczenia praw czowieka iobywatela powinna by zabezpieczona wsposb naleycie staranny idopuszcza ograniczenie owych praw wcile okrelonych przypadkach. Tego jednak ustawodawca nie czyni. Stwarza sytuacj umoliwiajc zbyt
szerokie zastosowanie reimu N wobec osadzonych.
Naleaoby take zamieni obowizek kwalifikacji takiego osadzonego lub aresztowanego, ktry popeni wymienione wart. 88a k.k.w. czyny (212a 4 wprzypadku aresztowanego), na uprawnienie komisji do takiej kwalifikacji. Nie kada bowiem osoba, ktra
dopucia si wymienionych przez ustawodawc czynw, jest osob, ktra faktycznie
stwarza zagroenie dla bezpieczestwa zakadu bd bezpieczestwa spoecznego. Ten,
komu zdarzyo si popeni przestpstwo zuyciem broni palnej, nie musi stwarza na tyle
duego zagroenia, aeby stosowa wobec niego takie rodki, jakie przewiduje reim dla
niebezpiecznych.
Poprawy wymaga rwnie wspomniana niejasno przepisu art. 88 4 k.k.w., ktry
mwi oosadzaniu wreimie dla niebezpiecznych skazanych zart. 258 k.k. branie udziau
wgrupie przestpczej lub zwizku majcym na celu popenianie przestpstw.
39
40
87
Por. przypis 8.
Ibidem, pkt 1.
Ibidem, pkt 3 wzw. zpkt 51.1.
Ibidem, pkt 6 wzw. zpkt 103.2.
88
Przegld Prawniczy
45
46
47
48
89
1. Wstp
91
2. Prawo awolno
Rozrnienie na prawa iwolnoci, cho powszechnie spotykane wwielu aktach prawnych2, napotyka powane problemy przy prbie definicji. Wielu autorw posuguje si tymi
pojciami zamiennie, inni uwaaj wolnoci za specyficzny rodzaj praw obywatelskich3.
Rwnie polski ustawodawca nie stosuje do koca konsekwentnie tego podziau4.
Zazwyczaj rozgraniczenie to, gdy ju jest stosowane, jako cech wolnoci wskazuje,
e nie wynika ona zprawa wznaczeniu przedmiotowym, natomiast prawo tylko ustanawia
jej granice5. Wedug L. Winiewskiego akt dotyczcy wolnoci powinien spenia co najmniej ponisze warunki: mie form normy deklarujcej wolno, wyczerpujco wymienia
ograniczenia wolnoci wformie zakazw, nakazw oraz sankcji za ich naruszenie, atake
gwarantowa prawnie, instytucjonalnie imaterialnie moliwo realizacji wolnoci wczci
niepodlegajcej ograniczeniom oraz wykonalno zakazw inakazw6.
Prawo czowieka to natomiast przysugujce mu roszczenie do wiadczenia ustalonego
wakcie normatywnym. Jego realizacji towarzyszy zasada, e mona domaga si tylko tego,
co zostao przyznane przez ustaw7. Akt dotyczcy prawa powinien zawiera: wymienienie
przysugujcych praw wformie normy kreujcej, wyczerpujce okrelenie kto, komu ico
ma wiadczy oraz gwarancje realnoci wiadczenia, rwnie przez zapewnienie moliwoci
dochodzenia swoich roszcze przed organami sdowymi iadministracyjnymi8.
W mojej pracy zdecydowaam si na analiz przedmiotowej kwestii w perspektywie
podziau proponowanego przez L. Winiewskiego przede wszystkim ze wzgldu na jego
dychotomiczno. Przy tak sformuowanym rozrnieniu praw iwolnoci naley rozway
rda zgody wpierwszej kolejnoci aksjologiczne, anastpnie normatywne.
3. Aksjologiczne podstawy zgody na zabieg medyczny midzy autonomi
apaternalizmem
92
Przegld Prawniczy
M. Safjan, Granice autonomii czowieka wprawie wspczesnym (wykad wygoszony 16 kwietnia 2002r.), Warszawa 2003, s.203.
11
Ibidem, s.215.
12
Aktem uznajcym wolno za najwyej cenion warto bya francuska Deklaracja Praw Czowieka
iObywatela z1789r. (ibidem, s.215).
13
Ibidem, s.216.
14
M. Safjan, Prawo imedycyna..., s.34, M. Boratyska, P. Konieczniak, Prawa pacjenta, Warszawa 2001, s.225.
15
Zgoda ta jest nazywana rwnie poinformowan.
16
Tekst jednolity: Dz.U. z2007r. Nr 14, poz. 89 ze zm.
17
Na marginesie powyszych rozwaa naley zauway, e obowizek informacyjny ksztatuje si rnie
wzalenoci od koniecznoci przeprowadzenia operacji od oglnego poinformowania bez wymieniania
rzadko wystpujcych nastpstw przy zabiegach ratujcych ycie do sigajcego najdalej przy zabiegach
estetycznych (por. wyrok Sdu Najwyszego zdnia 5 wrzenia 1980r., II CR 280/80, OSP 1981, z. 10,
poz.170). Stanowisko to jest ugruntowane wdoktrynie iorzecznictwie. Zakada ono, e nadmiar informacji mgby spowodowa, e pacjent przestraszy si ibezzasadnie odmwi zgody na operacj. (por. wyrok
Sdu Najwyszego z8 lipca 2010r., II CSK 117/10, LEX nr 602677). Podkrela si rwnie, e tak
uksztatowany obowizek informacyjny ma na celu nie tylko ochron pacjenta, ale te lekarza (por. wyr. SN,
IICSK 117/10). Pojawiaj si te jednak gosy, e takie podejcie nie ma podstaw normatywnych, aponadto prowadzi do arbitralnego ograniczenia autonomii pacjenta (por.: P. Daniluk, Obowizek lekarza udzielenia
pacjentowi informacji wzwizku zpodejmowanymi czynnociami leczniczymi, Prawo iMedycyna 2006 nr 3, s.81).
10
93
Wraz ze wzrostem znaczenia autonomii nastpio osabienie stanowiska paternalistycznego przez wieki dominujcego w prawie medycznym18, ktre take dzi znajduje
uznanie niektrych autorw19. Paternalizm w etyce oznacza: ograniczenie wolnoci jednostek bez ich zgody, jeeli uzasadnia si takie dziaanie albo zapobieganiem szkodzie,
ktr te osoby mogyby sobie samym wyrzdzi, albo wywiadczeniem im korzyci, ktra
winnym razie (gdyby postpowa wedug woli tych osb) mogaby nie doj do skutku20.
Szeroko rozumiane paternalistyczne dziaanie lekarza znajduje swj wyraz wczynnociach
terapeutycznych podejmowanych przez lekarza na podstawie wasnego osdu bez wiedzy
i bez uzyskania zgody pacjenta21. W pojciu tym mieszcz si zarwno zabiegi wykonywane pomimo wyranego sprzeciwu pacjenta, jak iwsytuacji, gdy pacjent nie jest wstanie
podj autonomicznej decyzji, na przykad dlatego e jest maoletni albo nieprzytomny22.
Stanowisko paternalistyczne za najwysz warto przyjmuje obiektywnie rozumiane dobro
pacjenta. Pod pojciem tym kryje si zdrowie, awszczeglnie drastycznych przypadkach
nawet ycie, ktre bierze gr nad innymi wartociami, przede wszystkim nad wolnoci.
Jak jednak naley wtym miejscu zaznaczy, rozwaany dawniej, skrajnie paternalistyczny,
pogld oprawie lekarza do leczenia zosta wobowizujcym stanie prawnym cakowicie
odrzucony23.
Powyej zarysowany konflikt wartoci: prawo pacjenta do decydowania osobie przeciwko jego yciu izdrowiu wwielu przypadkach znajduje swj fina wsdzie. Przykad
tego dylematu wida wyranie wdwch sprawach wyroku Europejskiego Trybunau Praw
Czowieka zdnia 29 kwietnia 2002r. wsprawie Pretty v. Zjednoczone Krlestwo24 oraz wwyroku
Izby Lordw (Wielka Brytania) zdnia 14 padziernika 2004r. wsprawie Chester v. Afshar25.
Nie sposb nie wspomnie tu wypowiedzi Hipokratesa: Opiekujc si pacjentem, rb wszystko spokojnie iumiejtnie, wikszo rzeczy przed nim ukrywajc (podaj za: A. witalska, Wobronie paternalizmu
medycznego,[w:] L. Bosek, M. Krlikowski (red.), Wspczesne wyzwania bioetyczne, Warszawa 2010, s.96). Jak
zauwaa rwnie B. Rush: chory powinien natychmiast podporzdkowa si zaleceniom lekarza, wypeniajc je dokadnie ibez najmniejszych zastrzee. Nie wolno mu przeciwstawia wasnych sdw iskonnoci poradom udzielonym przez lekarza (R.M. Youngson iI. Schott, Pomyki lekarskie, s.167, podaj za:
M.Boratyska, P. Konieczniak, Prawa Pacjenta, s.220).
19
A. witalska, op. cit., s. 106. Autorka zauwaa, e paternalistyczne zachowanie lekarza jest moralnie
uzasadnione wsytuacji, gdy dziaanie pacjenta nie spenia wwystarczajcym stopniu kadego zwarunkw
autonomicznego dziaania albo gdy poszanowanie autonomii pacjenta jest wkonflikcie zwaniejsz wdanych okolicznociach zasad moraln itym samym powoduje nieuzasadnione cierpienie pacjenta. Podkrela
jednak, e tylko niektre przejawy paternalizmu zasuguj na aprobat.
20
T. L. Beauchamp, Patenalism, [w:] Encyclopedia of Bioethics, s.1194, podaj za: M. Boratyska, Wolny wybr.
Gwarancje igranice prawa do samostanowienia, Warszawa 2012, s.19.
21
M. Boratyska, Wolny wybr..., s.20.
22
Ibidem, s.2021.
23
E. Zieliska, Powinnoci lekarza wprzypadku braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta wstanie terminalnym,
Prawo iMedycyna 2000, nr 5, s.73.
24
Skarga nr 2346/02 (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-60448, [dostp:
20.10.2014]).
25
1 A.C. 345 (http://www.publications.parliament.uk/pa/ld200304/ldjudgmt/jd041014/cheste-1.htm,
[dostp: 20.10.2014]).
18
94
Przegld Prawniczy
95
krajowe, jak iprzez Europejski Trybuna Praw Czowieka. Wydaje si, e rozstrzygnicie
konfliktu wartoci zarysowanego wprzedmiotowych orzeczeniach wsytuacjach, wktrych
dotyka si najbardziej delikatnych iniejednoznacznych aksjologiczne kwestii, wduej mierze zaley od systemu wartoci przyjmowanego przez konkretnego sdziego nie za od
samych norm prawnych.
Przychylenie si do uznania jednej zwartoci za nadrzdn, prawa do samostanowienia, bd te ochrony zdrowia iycia stanowi, moim zdaniem, opowiedzenie si za koncepcj zgody jako prawa lub wolnoci. Przyznanie prymatu autonomii woli bdzie wyrazem
pojmowania zgody jako wolnoci, ktr, poprzez wyraenie waktach normatywnych, prawo
tylko zabezpiecza ichroni. Natomiast stanowisko blisze paternalizmowi to uznanie zgody
za prawo wtedy, gdy pacjent moe wyrazi swoje zdanie tylko wtakich granicach, wjakich
suy ono obiektywnie rozumianemu dobru. Wszystkie zachowania znajdujce si poza
przyznan przez pastwo sfer s wtakim przypadku pozbawione moliwoci dochodzenia
ochrony na drodze prawnej28.
4. Normatywne podstawy zgody na zabieg medyczny
Zgoda na zabieg medyczny zostaa uregulowana wzarwno waktach prawa midzynarodowego, jak iprawa krajowego. Jest ona wywodzona nie tylko zbardziej oglnych norm
prawnych, ale funkcjonuje te jako samodzielna instytucja.
Na gruncie prawa midzynarodowego za rdo zgody na zabieg medyczny uznaje
si wspominany ju art.8 Europejskiej Konwencji oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci29 (Kada osoba ma prawo do poszanowania swojego ycia prywatnego
irodzinnego) iart.12 Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka iObywatela30 (Nikt nie
bdzie podlega arbitralnemu wkraczaniu wjego ycie prywatne). Emanacj ochrony ycia
prywatnego stanowi rwnie art.17 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich iPolitycznych31 (ust.1: Nikt nie bdzie poddany arbitralnej lub bezprawnej ingerencji wjego
ycie prywatne). Regulacje te zakadaj uprawnienie jednostki do takiego ksztatowania
sfery prywatnej ycia, aby bya ona niedostpna dla innych iwolna od ich ingerencji. Prywatno traktowana jako autonomiczne dobro podlega ochronie wanie itylko dlatego,
e przyznaje si kadej osobie prawo do wycznej kontroli tej sfery ycia, ktra nie dotyczy
innych32.
Nie oznacza to oczywicie, e wolno nie jest niczym nieograniczona. Wpewnych przypadkach, jak
wiadomo, wolno rwnie ogranicza si, by chroni inne, waniejsze zadaniem ustawodawcy, wartoci. S
to take przykady dziaania paternalistycznego.
29
Konwencja oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci sporzdzona wRzymie dnia 4 listopada 1950r., zmieniona nastpnie Protokoami nr 3, 5 i8 oraz uzupeniona Protokoem nr 2, Dz. U. z1993
Nr 61, poz. 284.
30
http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948.html (dostp: 23.10.2014).
31
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich iPolitycznych otwarty do podpisu wNowym Jorku dnia 19
grudnia 1966r., Dz. U. z1977 Nr 38, poz. 167.
32
M. Safjan Prawo do ochrony ycia prywatnego, [w:] L. Winiewski (red.), Podstawowe prawa jednostki iich ochrona,
Warszawa 1997, s.127.
28
96
Przegld Prawniczy
rdem zgody na zabieg medyczny konstytuujcej j jako samoistne dobro jest Europejska Konwencja oOchronie Praw Czowieka iGodnoci Istoty Ludzkiej wobec Zastosowa Biologii iMedycyny33. Artyku5 Konwencji stanowi, e wszelka interwencja medyczna
jest dopuszczalna po wyraeniu przez pacjenta34 wiadomej zgody na podstawie informacji
ocelu, naturze, konsekwencjach tej interwencji oraz ozwizanym zni ryzyku; ponadto
pacjent moe wkadej chwili cofn zgod. WKonwencji zostaa take uregulowana sytuacja, wktrej lekarz moe wykona wiadczenie bez uprzednio uzyskanej zgody (dotyczy
to nagych przypadkw art.8), brania pod uwag wczeniej wyraonych przez pacjenta
ycze35 (art.9), atake sytuacji, kiedy zabiegowi poddaje si osoba niezdolna do wyraenia zgody (art.6). Przepisy te maj chroni autonomi pacjenta ijego swobod wyraenia
zgody na zabieg medyczny po uprzednim odpowiednim poinformowaniu. Jest to zgodne
zdominujcym we wspczesnej bioetyce stanowiskiem, e podstaw etyczn wymagania
uzyskania zgody jednostki na dotyczc jej interwencj jest poszanowanie jej autonomii oraz
denie do ograniczenia paternalizmu pracownikw suby zdrowia36.
Wpolskim prawie na poziomie regulacji konstytucyjnych, zgod wywodzi si37 zart.41
ust. 1 Konstytucji RP38, w ktrym zostaa zagwarantowana ochrona nietykalnoci i wolnoci osobistej, art. 47 (ochrona ycia prywatnego i decydowania o swoim yciu osobistym) oraz zart.53 gwarantujcego wolno wyznania. Wszystkie te przepisy maj funkcj
deklaratywn potwierdzaj jedynie istnienie najcilej zwizanych zczowiekiem wolnoci
izapewniaj im ochron prawn39. Czsto zgod na zabieg wywodzi si te bezporednio
zgodnoci, ktra wKonstytucji zostaa wyraona wart.3040.
http://bip.kprm.gov.pl/download/75/7357/konwencja_pl.pdf (dostp: 20.10.2014). W tym miejscu
naley jednak zauway, e Polska nie ratyfikowaa jeszcze przedmiotowej konwencji.
34
Pojcie zdolnoci do wyraenia zgody jest, na gruncie Konwencji, pojciem szerszym ni zdolno do
czynnoci prawnych (M. Safjan, Prawo polskie aEuropejska Konwencja Bioetyczna, Prawo iMedycyna 2000,
nr 5, s.12). P. ukw podkrela, e zpunktu widzenia Konwencji waniejsza jest faktyczna zdolno do
wyraenia zgody ni status prawny jednostki poddawanej interwencji (P. ukw, Etyczne podstawy wiadomej
zgody na postpowanie medyczne wEuropejskiej Konwencji Bioetycznej, Prawo iMedycyna 2007, nr 4, s.11).
35
Jak zauwaa jednak M. Safjan, nakaz wzicia pod uwag nie jest rwnoznaczny zbezwzgldnym obowizkiem respektowania tych ycze, nie stanowi te jakiej szczeglnej formy naoenia na lekarza obowizku niepodejmowania leczenia, przerwania terapii bd te stosowania eutanazji stosownie do wczeniej
wyraonej woli pacjenta (M. Safjan, Prawo polskie..., s.14).
36
P. ukw, op. cit., s.11.
37
M. Kapko, Komentarz do art.33 ustawy ozawodach lekarza ilekarza dentysty, [w:] E. Zieliska (red.), Ustawa
ozawodach lekarza ilekarza dentysty. Komentarz, wyd. 1, Warszawa 2008, s.500.
38
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. Nr 78 poz. 483 ze zm.
39
M. liwka podaje wanie art.31 zapewniajcy wolnoci czowieka ochron prawn jako rdo zgody
na zabieg medyczny (M. liwka, Prawa pacjenta wpolskim prawie na tle prawnoporwnawczym, wyd. 2, Toru 2010,
s.148).
40
Worzeczeniu Trybunau Konstytucyjnego RFN z25 lipca 1979roku stwierdzono, e: Prawny wymg
zgody pacjenta na jakikolwiek zabieg () ma swoje normatywne korzenie wpodstawowych zasadach konstytucyjnych, ktre zobowizuj kadego do poszanowania godnoci innej osoby, jej wolnoci, prawa do
ycia, integralnoci oraz nienaruszalnoci... (Bundesverfasungsgericht 1979,52,131; podaj za: M. Safjan,
Prawo iMedycyna..., s.35). Rwnie wwyroku Sdu Najwyszego zdnia 1 kwietnia 2004r. (II CK 134/03,
33
97
LEX nr 355344) mona przeczyta: Pacjent nie moe by traktowany jak przedmiot rozstrzygni innej
osoby inie moe by pozbawiony swobody decyzji dotyczcej swojego zdrowia.
41
Tekst jednolity: Dz. U. z2011r. Nr 277, poz. 1634 ze zm.
42
Tekst jednolity: Dz. U. z2012r., poz. 159 ze zm.
43
K. Michaowska, Informowanie pacjenta wpolskim prawie medycznym, Prawo i Medycyna 2003, nr 13,
s.106107.
44
Przepisy nie reguluj sytuacji wyraenia zgody przez osob ubezwasnowolnion czciowo.
45
Tekst jednolity: Dz. U. z2011r. nr. 231, poz.1375 ze zm.
46
Tekst jednolity: Dz. U. z2013r., poz. 947 ze zm.
47
Tekst jednolity: Dz.U. z2014r., poz.1384.
48
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr.89, poz.555 ze zm.).
98
Przegld Prawniczy
wartoci, aniekiedy te, jak na przykad wustawie oochronie zdrowia psychicznego, dobra
samego pacjenta49.
Jak wynika zpowyszych rozwaa, zgoda na zabieg medyczny50 zostaa uregulowana
jako wolno. Zasada oglna jest potwierdzeniem iprzyznaniem ochrony autonomii kadego czowieka, wustawie zostay wskazane enumeratywnie wyjtki od niej wtych itylko
wtych przypadkach moliwe jest przeprowadzenie zabiegu bez zgody pacjenta. Na uwag
zasuguje te fakt, e wszystkie normy, zktrych wywodzi si zgoda na zabieg, rwnie maj
charakter wolnociowy. Nikt przecie nie kwestionuje, e jednostce przysugiwaoby prawo
do prywatnoci, nawet gdyby nie zostaoby jej ono prawnie zagwarantowane.
5. Zabiegi nieterapeutyczne iowiadczenia pro futuro azgoda pacjenta
Powane wtpliwoci zaczynaj si jednak wprzypadku tak zwanych zabiegw nieterapeutycznych oraz owiadcze pro futuro. S one spowodowane tym, e zarwno zabiegi nieterapeutyczne jak iowiadczenia pro futuro nie zostay, co do zasady, uregulowane ustawowo.
Wzwizku zpowyszym nie da si wtych przypadkach odkodowa woli ustawodawcy
znorm prawnych. Moe to prowadzi do rnych interpretacji dotyczcych legalnoci przeprowadzania kontrowersyjnych operacji, ktre nie maj celu terapeutycznego (na przykad
sterylizacji na yczenie), czy uznania skutecznoci owiadcze pro futuro.
Do zabiegw nieterapeutycznych zalicza si: zabiegi kosmetyczne, przerywanie ciy,
sterylizacj na yczenie. Z powyej przedstawionych zabiegw tylko przerywanie ciy
zostao uregulowane wustawie zdnia 7 stycznia 1993r. oplanowaniu rodziny, ochronie
podu ludzkiego i warunkach dopuszczalnoci przerywania ciy51, pozostae za nie s
przewidziane ustawowo. Zabiegi kosmetyczne, wtym przede wszystkim zabiegi zdziedziny
chirurgii plastycznej, przeszy ogromn ewolucj wstosunkowo krtkim czasie: od uznawanych za niedopuszczalne na pocztku XX wieku52 do spoecznie aprobowanych jako zabiegi
w istotny sposb poprawiajce komfort ycia. Postulat uregulowania podstaw prawnych
wiadcze tego typu pojawi si ju dawno, czego wyrazem jest niezrealizowany projekt
ustawy ozawodzie lekarza z1962r.53, ijest cay czas obecny. Poniewa ustawa ozawodach
lekarza ilekarza dentysty nie obejmuje wzasadzie czynnoci nieterapeutycznych, rozwizaniem tej sytuacji mogoby by uznanie swoistego numerus clausus czynnoci nieleczniczych54.
49
M. Kapko, Komentarz do art.32 ustawy ozawodach lekarza ilekarza dentysty, [w:] E. Zieliska (red.), Ustawa
ozawodach lekarza ilekarza dentysty. Komentarz, wyd. 1, Warszawa 2008, s.487.
50
Chodzi tu ozabieg terapeutyczny, to znaczy taki, ktry ma cel leczniczy.
51
Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.
52
Wpochodzcej zpocztku XX wieku sprawie sd francuski stwierdzi, e: Sam fakt przedsiwzicia
operacji opowanym ryzyku na organie zdrowym, wycznie wcelu poprawienia linii () tworzy win chirurga, pocigajc za sob jego odpowiedzialno (Orzeczenie Trib. Civ. Seine z25 lutego 1929r., D.1931,
2.141 podaj za: M. Nesterowicz, Aspekty prawne chirurgii estetycznej, NP 1969, nr 4, s.599).
53
Wedug tego projektu przesankami wyczajcymi bezprawno zabiegu kosmetycznego miayby by:
wyrane danie zainteresowanego, dokadne poinformowanie go oskutkach zdrowotnych czynnoci, brak
ryzyka wyszego od przecitnej (M. Boratyska, P. Konieczniak, Prawa, s.108).
54
M. Safjan, Prawo imedycyna, s.3739.
99
Zpowodu braku odpowiednich przepisw wdoktrynie uksztatoway si konkretne przesanki wyczajce bezprawno takich ingerencji (cel kosmetyczny, zachowanie obowizujcych w medycynie zasad ostronoci, brak ponadprzecitnego ryzyka, zgoda pacjenta55
oraz wykonanie zabiegu przez osob formalnie uprawnion56). Podobnie wyglda sytuacja
prawna wprzypadku sterylizacji na yczenie, ktra wedug niektrych przedstawicieli doktryny jest dopuszczalna, azgoda pacjenta jest przesank wyczajc bezprawno57.
Kolejnym koniecznym do rozwaenia zagadnieniem jest problem owiadcze pro futuro.
S one czsto skadane przez czonkw niektrych wsplnot religijnych, na przykad wiadkw Jehowy (dotycz transfuzji krwi), atake przez osoby ciko chore lub wpodeszym
wieku, ktre sprzeciwiaj si przeprowadzaniu reanimacji wsytuacji zatrzymania akcji serca.
Wystpuj te owiadczenia dotyczce pobrania narzdw. Wpolskim prawie uregulowane
zostay tylko te ostatnie w ustawie z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu
iprzeszczepianiu komrek, tkanek inarzdw58. Wszeroko komentowanym wdoktrynie
postanowieniu Sdu Najwyszego z dnia 27 padziernika 2005 r., III CK 155/0559, Sd
stwierdzi, e: Owiadczenie pacjenta wyraone na wypadek utraty przytomnoci okrelajce wol pacjenta dotyczc postpowania lekarza w stosunku do niego w sytuacjach
leczniczych, ktre mog zaistnie, jest dla lekarza jeeli zostao zoone wsposb wyrany
ijednoznaczny wice60. Do przedstawionej sytuacji odnosz si rwnie uwagi dotyczce ratowania niedoszych samobjcw zamach samobjczy jest przecie najbardziej
wyran manifestacj woli mierci61, aprzez to budzi wtpliwoci, czy jako taka nie powinien
by uszanowany. W doktrynie pojawia si postulat uregulowania sytuacji, gdy lekarz nie
ponosiby odpowiedzialnoci za nieudzielenie pomocy osobie, ktra wsposb nie do koca
udany targna si na swoje ycie62.
Wpowyszych przypadkach uznanie zgody za prawo lub wolno, ma doniose znaczenie dla odpowiedzialnoci lekarza. Jeeli uznamy zgod za wolno, bdzie to oznaczao,
W doktrynie i orzecznictwie powszechnie przyjmuje si, e przy zabiegach estetycznych obowizek
informacyjny siga najdalej iobejmuje wszystkie, nawet bardzo rzadko wystpujce nastpstwa.
56
M. Boratyska, P. Konieczniak, Prawa ,s. 108111. Autorzy poddaj jednak wwtpliwo istnie ostatniej zprzesanek .
57
Pogld taki prezentuj: A. Wsek, M. Boratyska, P. Konieczniak (M. Boratyska, P. Konieczniak, Autonomia..., s.3031).
58
Dz. U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.
59
OSNC 2006 nr 78, poz. 137. Przedmiotowy wyrok dotyczy transfuzji krwi ukobiety nalecej do
wsplnoty wiatkw Jehowy pomimo istnienia wyraonego przez ni sprzeciwu pro futuro.
60
Jak jednak zaznacza B. Janiszewska, stanowiska Sdu Najwyszego nie mona traktowa jako potwierdzajcego generaln skuteczno wszystkich owiadcze oodmowie zgody na podjcie interwencji medycznej, aowiadczenia te mog by prawnie skuteczne tylko jeeli speniaj wymagania stawiane wszystkim owiadczeniom woli, aponadto wymagania zwizane zudzieleniem lub odmow zgody na leczenie
(B. Janiszewska, Dobro pacjenta czy wola pacjenta dylemat prawa imedycyny (uwagi oodmowie zgody na leczenie oraz
odopuszczalnoci owiadcze pro futuro), Prawo iMedycyna 2007, nr 2, s.37).
61
E. Zieliska, op. cit., s.80.
62
Ibidem, s.84. Autorka rozwaa uregulowanie przypadkw dotyczcych prb samobjczych podejmowanych przez osoby nieuleczalnie chore oraz sytuacje, gdy odratowany pacjent bdzie cierpia zpowodu
kalectwa, azwaszcza upoledzenia umysowego.
55
100
Przegld Prawniczy
101
nacisku na obowizek informacyjny, tak jak to zostao uregulowane w ustawie o zawodach lekarza ilekarza dentysty), uzalenienie ich legalnoci od zgody pacjenta, anastpnie
enumeratywne wskazanie przypadkw, w ktrych lekarz, pomimo zgody albo sprzeciwu
pacjenta, nie postpujc zgodnie zjego wol, nie ponosi odpowiedzialnoci. Wprzypadku
sprzeciwu pro futro przykadem takiej regulacji mogoby by wprowadzenie rejestru owiadcze, awpisanie sprzeciwu nastpowaoby dopiero po rozmowie zlekarzem. Pozwolioby
to unikn sytuacji, gdy pacjent podejmuje decyzj dotyczc swojego ycia, nie posiadajc
adnej fachowej wiedzy, tylko iwycznie po lekturze forum internetowego czy rozmowie
zprzyjacimi65.
6. Podsumowanie
B. Janiszewska zwraca uwag na potrzeb normatywnego unormowania kwestii owiadcze pro futuro
dopuszczalnoci ich skadania oraz przesanek skutecznoci (B. Janiszewska, op. cit., s.49).
65
102
Przegld Prawniczy
104
Przegld Prawniczy
105
106
Przegld Prawniczy
Summary
The report describes acourse of the international scientific conference Normatywizm Hansa
Kelsena awspczesna nauka prawa which took place on 27th May 2014 at the Faculty of Law and
Administration of University of Warsaw. The conference was organized by the Department of
Political and Legal Ideas of the Faculty of Law and Administration of University of Warsaw
and the student scientific association Ius et Civitas. The program of the conference contains of
several lectures referring to the Hans Kelsens ideas. The conference allowed to broaden and disseminate knowledge about Hans Kelsens work. The event confirmed an actuality of researches
on the Kelsens conceptions.
Z ap r o s z e n i e
do wsppracy
Redakcja PPUW
Serdecznie zaprasza osoby zainteresowane do zamieszczania na amach
PPUW wasnych tekstw o tematyce prawniczej (artykuw, esejw, glos,
recenzji oraz sprawozda).
Kontakt z Redakcj:
ppuw@wpia.uw.edu.pl
www.przegladprawniczyuw.wpia.uw.edu.pl