WITRUWIUSZ

O ARCHITEKTURZE, KSIG X

KSIGA
PIERWSZA

Przedmowa
[1] Imperatorze Cezarze, kiedy Twoja boska myl i potga obejmowaa wadz nad wiatem i kiedy dziki Twemu niezwycionemu mstwu pokonano wszystkich nieprzyjaci, a obywatele
szczycili si Twoim triumfem i zwycistwem, kiedy wszystkie
podbite ludy na Twoje czekay skinienie, a Twoje wspaniae myli
i rady kieroway ludem i senatem rzymskim uwolnionym od strachu, wtedy wrd tylu Twoich zaj nie miaem wyda mej pracy
o architekturze, owocu powanych rozmyla. [2] Baem si, aby
przeszkadzajc Ci w niewaciwej chwili, nie urazi Ci. Widzc
jednak, e dbasz nie tylko o bezpieczestwo powszechne i o ustrj
pastwa, lecz take o waciwy wygld budowli publicznych, o to
aby pastwo wzrastao dziki Tobie nie tylko w prowincje, lecz
take eby majestat imperium znalaz znakomite wiadectwo w budownictwie publicznym, uwaaem, e nie powinienem duej
zwleka, lecz jak najprdzej wyda dla Ciebie moj prac z tej
dziedziny, tym bardziej e ju przedtem byem znany Twemu ojcu,
ktrego cnoty podziwiaem. Skoro za z wyroku bogw przyjto
go w siedziby niemiertelnych, a wadza ojca w Twe przesza rce,
moja cze dla niego, pozostajc wierna jego pamici, zrodzia
rwnie moje przywizanie do Ciebie. I tak wraz z Markiem Aureliuszem, Publiuszem Minidiuszem i Gnejuszem Korneliuszem zajmowaem si konstrukcj i napraw balist, skorpionw i innych
maszyn wojennych; wraz z nimi uzyskaem z tego tytuu wynagrodzenie, ktrego udzielie mi w dowd uznania za usugi, a ktre
za wstawiennictwem Twej siostry nadal mi zachowae. [3] Skoro
zobowizae mi tym dobrodziejstwem tak, e do koca y-

cia nie musz si lka niedostatku, zaczem to dzieo pisa dla

Ciebie; zauwayem bowiem, e wiele budowae i nadal budujesz
i e take w przyszoci interesowa si bdziesz budownictwem
publicznym i prywatnym, aby odpowiadao wielkoci Twoich czynw i przekazao je pamici potomnych. Spisaem wic pewne prawida, aby majc je przed oczyma sam mg oceni warto ju
zbudowanych i na przyszo planowanych budowli, w tych ksigach bowiem wyoyem wszystkie zasady architektury.

Rozdzia pierwszy
[l] Wiedza architekta czy w sobie wiele nauk i rnorodnych
umiejtnoci i dopiero na jej podstawie mona oceni dziea wchodzce w zakres wszystkich innych sztuk. Wiedza ta rodzi si
z praktyki i teorii. Praktyka jest to przez ustawiczne wiczenie zdobyte dowiadczenie, ktre pozwala na wykonanie rkodziea z jakiegokolwiek materiau, stosownie do zaoenia. Teoria za jest
tym czynnikiem, ktry na podstawie biegoci i znajomoci zasad
proporcji moe wyjani i wytumaczy stworzone dzieo. [2] Dlatego architekci, ktrzy nie posiadajc wiedzy starali si uzyska
zrczno techniczn, nie mogli zdoby uznania odpowiadajcego
ich wysikom. Ci za, ktrzy zaufali jedynie teorii i ksigom uczonym, szli, jak si zdaje, za cieniem, a nie za istot rzeczy. Natomiast ci, ktrzy opanowali obie te dziedziny, jako ludzie wyposaeni w peen rynsztunek szybciej osigali swj cel, a zarazem
uznanie. [3] Jak bowiem wszdzie, tak przede wszystkim w architekturze istniej dwa elementy: przedmiot, ktry jest okrelany,
i jego okrelenie. Przedmiotem okrelanym jest rzecz, o ktrej si
mwi; tym, co go okrela, jest wywd oparty na zasadach naukowych. Dlatego wydaje si, e w obu tych dziedzinach powinien by
biegy ten, kto si powica zawodowi budowniczego. Powinien
by utalentowany i chtny do nauki. Ani bowiem talent bez wiedzy, ani wiedza bez talentu nie mog stworzy doskonaego mistrza. Powinien opanowa sztuk pisania, by dobrym rysownikiem, zna geometri, mie duo wiadomoci historycznych. Powinien pilnie sucha filozofw, zna muzyk; nie powinny mu
by obce medycyna i orzeczenia prawnicze; powinien zna astronomi i prawa cia niebieskich.
[4] A oto powody, dlaczego tak by powinno. Architekt musi
umie pisa, aby za pomoc notatek pami sw wzmocni, na-

stpnie musi zna rysunek, aby za pomoc szkicw atwo stworzy

obraz zamierzonego dziea. Geometria za jest architekturze bardzo pomocna. Przede wszystkim uczy uycia linii i cyrkla i dziki
temu uatwia przedstawienie budowli na paszczynie i wyznaczenie ktw, poziomu i linii prostych. Podobnie i w budowlach dziki znajomoci optyki doprowadza si prawidowo wiato z odpowiednich stron wiata. Za pomoc za arytmetyki oblicza si koszty budowli i ich wymiary; rwnie trudne zagadnienia symetrii
rozwizuje si za pomoc geometrycznych praw i metod. [5] Architekci musz te mie duy zasb wiadomoci historycznych,
gdy umieszczajc czsto liczne ozdoby na budowlach, zapytani
o nie, powinni umie je uzasadni. Na przykad jeli kto umieci
w budowli zamiast kolumn posgi kobiece w dugich szatach, tak
zwane kariatydy, a nad nimi umieci belkowanie z gzymsem, to
pytajcym musi poda takie wyjanienie: Karia, miasto peloponeskie, sprzymierzya si przeciw Grecji z wrogami jej, Persami; potem Grecy, po chlubnym zwycistwie uwolnieni od wojny, porozumieli si i wypowiedzieli wojn Kariatom. Zdobywszy miasto wymordowali mczyzn, a kobiety uprowadzili w niewol i nie
pozwolili zdj ani dugich szat, ani ozdb kobiecych nie tylko dlatego, aby je przeprowadzi w triumfie, ale te aby - na wieki ponione - zdaway si by gronym symbolem niewoli, ponoszc kar za winy swego miasta. Dlatego wczeni architekci umiecili ich
posgi obarczone ciarem budowli, aeby potomnym przekaza
pami kary, jaka spada na Kariatw. [6] Podobnie Lakoczycy
pod wodz Pauzaniasza, syna Agesilausa, pokonawszy ma garstk w bitwie pod Platejami niezliczon liczb nieprzyjaci i odbywszy sawny triumf obfity w bro i skarby zdobyczne, postawili ze zdobyczy wojennej jako pomnik zwycistwa portyk perski,
bdcy dla potomnych wiadectwem chway i mstwa. W portyku
tym ustawili posgi przedstawiajce jecw w barbarzyskim stroju, podtrzymujcych dach na znak habicej kary poniesionej za
pych. Uczynili to dlatego, aby z jednej strony przerazi nieprzyjaci wzbudziwszy w nich lk przed swym mstwem, z drugiej za
strony, aby wasnych obywateli, gdy patrzy bd na ten symbol
mstwa, pobudzi i przygotowa do obrony wolnoci. Od tego czasu wielu architektw tworzyo posgi perskie podtrzymujce architrawy i ich ornamentyk; posugujc si tym motywem wprowadzili nadzwyczajne urozmaicenie w swych budowlach. S te inne
tego rodzaju fakty historyczne, ktre architekt zna powinien.
[7] Filozofia wyrabia u architekta wielkoduszno i poucza, e nie

powinien by zarozumiay, lecz raczej atwy w obejciu, sprawiedliwy i

uczciwy i, co najwaniejsze, pozbawiony chciwoci, adnego bowiem
dziea nie mona rzetelnie dokona bez sumiennoci i prawoci. Architekt
nie powinien by chciwy, nie powinien myle wycznie o podarunkach,
lecz z powag winien strzec swej godnoci i dba o dobr opini, i to
bowiem zaleca filozofia. Prcz tego filozofia uczy o naturze rzeczy, co po
grecku nazywa si -physiologia. T dziedzin wiedzy musi
architekt dokadnie pozna, gdy obejmuje ona wiele zagadnie
przyrodniczych, choby na przykad doprowadzenie wd, poniewa w
zagiciach i na zakrtach powstaj pod wpywem cinienia w rny sposb
rne naturalne prdy powietrza, ktrych szkodliwemu dziaaniu nie
bdzie mg zaradzi nikt, kto z filozofii nie zaczerpn wiedzy o
zasadniczych prawach przyrody. Rwnie ten, kto bdzie czyta dziea
Ktesibiosa
albo
Archimedesa
i
innych,
ktrzy
podali wskazwki z tej dziedziny, nie bdzie mg ich poj, jeli nie bdzie
mia w tym zakresie przygotowania filozoficznego. [8] Muzyk za
powinien zna budowniczy dlatego, aby si orientowa w prawach kanonu
muzycznego i matematyki oraz by prawidowo konstruowa balisty,
katapulty i skorpiony. W ich poprzecznej belce po prawej i po lewej stronie
znajduj si otwory hemitoniw, czyli ptonw, przez ktre przeciga si
i napina - za pomoc korb i dwigw - liny skrcone ze strun. Lin tych nie
mona wczeniej umocowa ani zwiza, pki okrelone i rwnobrzmice
tony nie dotr do konstruktora. Ramiona bowiem ujte przez te liny musz
po ich opuszczeniu po obu stronach jednakowo silnie i zgodnie uderzy.
Jeliby liny nie byy jednakowo nastrojone, nie daoby si uzyska celnoci
pocisku. [9] Podobnie w teatrach naczynia z brzu zwane przez Grekw
- echeict stawia si w niszach pod stopniami zgodnie z prawami
matematyki wedle rnicy dwikw i rozmieszcza w krg wedug praw
symfonii albo wspbrzmienia na kwarty, kwinty i podwjne oktawy,
aeby gos aktora idcy ze sceny, odbiwszy si od naczy odpowiednio
rozmieszczonych, wzmocniony, dochodzi do uszu widzw wyraniej i
przyjemniej. Nikt rwnie nie bdzie umia wykona machin
hydraulicznych ani innych im podobnych bez znajomoci teorii muzyki.
[10] W sztuce lekarskiej musi si architekt orientowa na tyle, by
zna nachylenie nieba, ktre Grecy nazywaj - klimata,
waciwoci czystego i zakaonego powietrza oraz waciwoci
wd, albowiem bez znajomoci tych zasad nie mona zaoy
zdrowego osiedla. Architekt powinien rwnie zna i te przepisy

prawne, ktre odnosz si do budynkw o wsplnych murach, jak

te przepisy odnoszce si do rynien, kanalizacji i wiata. Musi
rwnie zna przepisy regulujce doprowadzenie wd i tym
podobne oraz przed podjciem budowy pomyle o tym, by po wykoczeniu budowli nie pozostawi ojcom rodzin punktw spornych. Przy spisywaniu umowy powinno si przezornie zabezpieczy interesy zarwno wynajmujcego, jak i podnajmujcego,
albowiem przy umiejtnie spisanej umowie obie strony wywi
si bez matactw z wzajemnych zobowiza. Dziki znajomoci
astrologii poznaje si strony wiata: wschd, zachd, poudnie,
pnoc oraz prawa sklepienia niebieskiego, zrwnanie dnia z noc,
przesilenie dnia i nocy, bieg gwiazd; bez znajomoci tych rzeczy
nikt nie bdzie mg zrozumie konstrukcji zegarw.
[11] Skoro wic ta ga wiedzy jest tak obszerna i obejmuje
wiadomoci z wielu rnorakich nauk, sdz, e chyba nikt nie moe od razu roci sobie uzasadnionych pretensji do miana architekta, chyba jedynie ci, ktrzy od modoci wstpuj po szczeblach
tych nauk i zdobywszy znajomo wielu umiejtnoci i sztuk dotr
do szczytu wityni architektury. [12] Moe to zdziwi ludzi niedowiadczonych, e natura ludzka moe poj i pamiciowo opanowa tak wiele nauk. Skoro jednak zwrc uwag na to, e
wszystkie nauki cz si i maj co z sob wsplnego, atwo uwierz, e jest to moliwe; wiedza bowiem podobnie jak ciao skada
si z poszczeglnych czonw. Dlatego te ci, ktrzy od dziecistwa w rnych dziedzinach si ksztac, odnajduj we wszystkich
umiejtnociach te same cechy charakterystyczne, widz czno
wszystkich nauk i z tego powodu atwiej je opanowuj. Dlatego te
jeden z dawnych architektw, mianowicie Pyteos, ktry w Priene
zbudowa okaza wityni Minerwy, twierdzi w swych pismach,
e architekt powinien we wszystkich sztukach i naukach by bieglejszy od tych, ktrzy dziki trudowi swemu i dowiadczeniu doszli do najwyszej sawy w dziedzinie swej specjalnoci. W rzeczywistoci jednak rzecz nie tak si przedstawia. [13] Nie musi bowiem ani nie moe architekt by takim gramatykiem, jakim by
Arystarch, nie powinno mu jednak brakn wiadomoci z gramatyki; nie moe i nie powinien by takim muzykiem jak Arystoksenos,
lecz nie powinien by niemuzykalny; nie moe by malarzem jak
Apelles, ale powinien zna si na rysunku; nie moe by rzebiarzem jak Myron albo Poliklet, ale powinien zna si na rzebie; nie
moe by wreszcie lekarzem jak Hippokrates, lecz nie moe by
n
ieswiadom sztuki lekarskiej; tak samo moe si nie wyrnia we

wszystkich innych naukach, ale nie powinny one by mu obce.

Wobec tak wielkiej bowiem rnorodnoci przedmiotw nikt nie
moe osign w kadym z nich doskonaoci, gdy zaledwie jest
moliwe poznanie ich metod i opanowanie ich. [14] Nie tylko jednak architekci nie mog we wszystkich dziedzinach osign najdoskonalszych wynikw, lecz nawet nie wszyscy, ktrzy specjalizuj si w jednej dziedzinie sztuki, uzyskuj najwiksz saw. Jeli wic na przestrzeni wiekw w poszczeglnych gaziach sztuki
bynajmniej nie wszystkim, lecz jedynie nielicznym artystom udao
si z trudem osign saw, to jake moe architekt, ktry wiele
umiejtnoci posi powinien, nie tylko nie mie brakw w tych
dziedzinach - co ju samo przez si jest rzecz godn podziwu
i wielk - lecz ponadto przewysza jeszcze wszystkich artystw,
ktrzy poszczeglnym dziedzinom powicili trud i najwikszy
wysiek? [15] Dlatego wydaje si, e w tej sprawie Pyteos popeni
bd. Nie zwrci bowiem uwagi na to, e kada ze sztuk skada si
z dwch elementw: z wykonania dziea i z jego teorii. Pierwszy
z nich, to jest wykonanie dziea, zdobyli jedynie ci, ktrzy wywiczyli si w poszczeglnych dziedzinach; drugi element, to jest teoria, jest wspln wasnoci wszystkich uczonych. I tak rytmem
ttna, jak i rytmicznym ruchem ng zajmuj si zarwno lekarze,
jak muzycy, lecz gdy trzeba bdzie leczy ran lub ratowa od niebezpieczestwa chorego, nie przyjdzie muzyk, ale zajmie si tym
lekarz. Z drugiej strony na instrumencie muzycznym gra bdzie
nie lekarz, lecz muzyk, aby oczarowa melodi suchacza. [16] Podobnie astronomowie i muzycy wsplnie rozprawia mog o sympatii gwiazd i symfonii w kwadratach i trjktach, kwartach
i kwintach, a z geometrami o wyznaczaniu, ktre Grecy
- logos horikos zowi. I tak we wszystkich innych naukach
wiele problemw czy nawet wszystkie nadaj si do wsplnej dyskusji. Wykonanie jednak dziea, ktre otrzymuje sw doskona
form bd przez prac, bd przez obrbk, naley do tych, ktrzy specjalnie opanowali dan ga sztuki. Wydaje si wic, e
do duo dokona ju ten, kto w pewnej mierze opanowa prawa
i metody poszczeglnych nauk potrzebne do znajomoci architektury, aeby nie zabrako mu wiedzy, skoro zajdzie potrzeba wydania o nich sdu i ich oceny. [17] Jednake te jednostki, ktre natura obdarzya tak wielkimi zdolnociami, talentem i pamici, e
potrafi dokadnie pozna geometri, astronomi, muzyk i inne
nauki, wykraczaj poza umiejtnoci architekta i staj si matematykami; atwo te mog dyskutowa w zakresie tych nauk, gdy

uzbrojone s w or wielu umiejtnoci. Takie jednostki pojawiaj

si rzadko; do nich naleeli niegdy Arystarch z Samos, Filolaos
i Archytas z Tarentu, Apolloniusz z Perge, Eratostenes z Kyreny,
Archimedes i Skopinas z Syrakuz; zostawili potomnoci wiele
przyrzdw mechanicznych i zegarw wynalezionych na podstawie oblicze i praw przyrody.
[18] Skoro wic przemylna przyroda nie uycza takich uzdolnie wszystkim ludziom, lecz tylko nielicznym jednostkom, a zawd architekta wymaga od niego biegoci we wszystkich dziedzinach, rozsdek wskazuje, e ze wzgldu na obszerno przedmiotu moe on tylko w rednim stopniu, a nie w najwyszym, zdoby
znajomo wszystkich nauk. Prosz Ci wic, Cezarze, i tych, ktrzy te zwoje czyta bd, o wybaczenie, jeli nie wszystko zgodnie
z reguami sztuki literackiej spisane bdzie. Podjem si bowiem
tego dziea nie jako gboki myliciel, wymowny retor czy wybitny stylista, lecz jako architekt nieco z tymi naukami obznajomiony. Jeli jednak chodzi o zakres tej sztuki i zawarte w niej prawa,
to przyrzekam przedstawi je, jak si spodziewam, jasno i dokadnie nie tylko dla tych, ktrzy buduj, ale i dla wszystkich wyksztaconych ludzi.

Rozdzia drugi
[1] Architektura skada si z ordinatio, ktre Grecy - taxis zowi, z dispositio zwanego przez nich - diathesis,
z eurythmii, z symetrii1, z decor i z distributio po grecku zwanej
- oikonomia.
[2] Ordinatio, czyli uporzdkowanie jest penym umiaru uoeniem poszczeglnych czonw budowli i ustaleniem proporcji caego dziea; wynika to ze stosunku liczbowego zwanego po grecku
- posotes. Stosunek ilociowy stanowi modu wzity
z poszczeglnych elementw samej budowli; rezultatem jest odpowiedni efekt caoci.
Dispositio jest to odpowiednie rozmieszczenie elementw budowli i uzyskanie przez ich zestawienie wykwintu dziea i jego jakoci. Istniej nastpujce rodzaje dispositio, zwane po grecku
1

Witruwiusz rozumie pod sowem symetria" harmonijn zgodno czonw

budowli i wspzaleno czonw tej budowli, a nie zwierciadlane odbicie jej czci w stosunku do osi (przyp. red.)

wystpuje gdzie indziej, a transport jest trudny i kosztowny. Tam,

gdzie brak piasku kopalnego, trzeba uy piasku rzecznego lub
przemytego piasku morskiego; gdzie brak jody i sosny, zastpi je
mona cyprysem, topol, wizem i pini; inne trudnoci trzeba
w podobny sposb pokonywa. [9] Rny te bdzie stopie
oszczdnoci zalenie od tego, czy stawia si budynki przeznaczone dla uytku ojcw rodzin, czy dla ludzi bogatych, czy dostojnikw. Albowiem wydaje si, e inaczej trzeba budowa domy miejskie, inaczej budynki gospodarskie na wsi, inaczej dla bankierw,
inaczej dla ludzi szczliwych i wytwornych, inaczej dla ludzi
monych, ktrzy umysem swym kieruj republik. I w ogle rozkad budynkw powinien by dostosowany do osb, ktre maj
z nich korzysta.

Rozdzia trzeci
[1] Architektura obejmuje trzy dziedziny: budownictwo, konstrukcj zegarw i budow machin. Samo budownictwo dzieli si
na dwa dziay: pierwszy z nich obejmuje budow murw miejskich
i budowli uytecznoci powszechnej w miejscach publicznych,
drugi budow domw prywatnych. Publiczne budownictwo obejmuje z kolei trzy dziay: budownictwo obronne, budownictwo sakralne i trzecie - uytecznoci publicznej. Budownictwo obronne
polega na systemie murw, wie i bram tak obmylonym, aby
w kadej chwili mc odeprze ataki nieprzyjacielskie. Budownictwo sakralne obejmuje budow wity i miejsc kultu bogw niemiertelnych, budownictwo uytecznoci publicznej - budow
portw, placw publicznych, portykw, ani, teatrw, promenad
i wszelkich innych tym podobnych rzeczy przeznaczonych do
uytku powszechnego.
[2] Przy budowie naley uwzgldnia: trwao, celowo
i pikno. Trwao budowli osignie si wtedy, gdy fundamenty
doprowadzi si do staego gruntu i gdy spord wielu materiaw
budowlanych przeprowadzi si wybr starannie, nie kierujc si
skpstwem. Celowo zapewni si budowli przez bezbdne rozplanowanie przestrzeni, nie ograniczajce moliwoci uytkowania i uwzgldniajce strony wiata odpowiednie do przeznaczenia
budynkw. Pikno bdzie zapewnione, jeli wygld budowli bdzie miy i wykwintny, a wymiary poszczeglnych czonw oparte bd na waciwych zasadach symetrii.

Rozdzia czwarty
[1] Przy zakadaniu murw miejskich obowizuj nastpujce
zasady: przede wszystkim naley dokona wyboru jak najzdrowszego miejsca. Znajdowa si ono bdzie na wzniesieniu, niedostpne dla mgy i szronu, zwrcone ku strefom ani zbyt gorcym,
ani zbyt zimnym, lecz ku umiarkowanym; naley rwnie unika
ssiedztwa bagien. Kiedy bowiem wraz ze wschodem soca dotr
do miasta powiewy rannych wiatrw, a do nich docz si powstae mgy i owiej ciaa mieszkacw zmieszanymi z mg zatrutymi
wyziewami fauny terenw bagnistych, zaka ten teren. Rwnie
jeli mury miejskie budowane wzdu wybrzea morskiego bd
zwrcone ku poudniowi lub zachodowi, miasto nie bdzie zdrowe.
W lecie bowiem strona poudniowa rankiem si ociepla, w poudnie jest upalna; rwnie i strona zachodnia po wschodzie soca
lekko si ogrzewa, w poudnie jest ciepa, a wieczorem upalna.
[2] Wobec tego na skutek zmian temperatury ciaa znajdujce si
w tych miejscowociach ulegaj szkodliwemu dziaaniu. Zjawisko
to mona zaobserwowa nie tylko na istotach ywych. W zakrytych bowiem skadach wina nie doprowadza si wiata z poudnia
ani z zachodu, lecz z pnocy, gdy ta strona nigdy nie podlega wahaniom temperatury, ale jest staa i niezmienna. Dlatego te w spichrzach, ktre s zwrcone do soca, zboe psuje si szybko. Tak
samo ywno i owoce nie zoone po stronie pozbawionej soca
niedugo si trzymaj. [3] Upa bowiem, wypalajc z przedmiotw
ich jdrno i arem wycigajc z nich przyrodzone im wasnoci,
rozpuszcza je, a zmikczone osabia. Obserwujemy to take na elazie, ktre chocia z natury twarde, ogrzane w piecach pod wpywem aru ognia tak miknie, e atwo mona mu nada ksztat dowolny; kiedy jednak to samo elazo mikkie i rozarzone ozibi si
przez zanurzenie w zimnej wodzie, twardnieje z powrotem i znowu nabiera dawnych waciwoci. [4] O tym mona rwnie wnioskowa na podstawie faktu, e w lecie nie tylko w okolicach niezdrowych, lecz take w zdrowych wszystkie ciaa wskutek upau
sabn, a w zimie nawet okolice o bardzo szkodliwym klimacie staj si zdrowe pod wpywem zimna. Podobnie ciaa przeniesione
z okolic zimnych do ciepych nie mog zachowa swej spoistoci,
lecz mikn, przeniesione natomiast z ciepych okolic w zimne
okolice pnocy nie tylko nie cierpi wskutek zmiany miejsca, lecz
jeszcze si wzmacniaj. [5] Dlatego to przy zakadaniu miast naley wystrzega si tych okolic, w ktrych gorce wiatry mog owie-

wa ludzkie ciaa. Wobec tego, e wszystkie ciaa zoone s

z czterech ywiow zwanych przez Grekw - stoicheia,
a mianowicie z ciepa, wilgoci, ziemi i powietrza, to wasnoci
wszystkich istot ywych, zalenie od ich gatunku, zawisy od wzajemnego stosunku tych czci. [6] I tak jeli w pewnych ciaach
przeway ywio ciepa, zabija on inne i rozpuszcza swym arem.
Te zaburzenia sprowadza w pewnych okolicach upa, gdy gorco
przenika przez rozszerzone yy w wikszej mierze, ni to moe
wytrzyma ciao zoone z pewnej naturalnej proporcji ywiow.
Rwnie jeli wilgo opanuje yy i naruszy stosunek ywiow,
pozostae osabn ulegajc rozkadowi wskutek wilgoci i zdrowy
ukad rozpada si. Take ozibienie wilgotnych wiatrw i powietrza wywouje choroby w ciaach. Rwnie przez zwikszenie lub
zmniejszenie si ywiow powietrza i ziemi w ciaach osabia si
pozostae ywioy: ywio ziemi wskutek nadmiaru pokarmw, ywio powietrza na skutek ciaru nieba.
[7] Jeliby kto pragn dokadniej to zrozumie, niech zwrci
uwag i obserwuje natur ptakw, ryb i zwierzt ldowych; wtedy
pozna odmienno ukadu ywiow. Inny bowiem ukad maj ptaki, inny ryby, zupenie inny zwierzta ldowe. Ptaki mniej maj
czci ziemi i wilgotnoci, redni ilo ciepa, a wiele powietrza,
zoone wic z lejszych ywiow atwiej wzbijaj si w powietrze. Ryby, przystosowane do wody, maj umiarkowan ilo ciepa, znaczne iloci powietrza i ziemi, a bardzo niewiele wilgoci; im
mniej maj wilgoci w stosunku do innych ywiow, tym atwiej
yj w wodzie, a przeniesione na ld, pozbawione wody, trac ycie. Z drugiej strony zwierzta ldowe skadaj si z umiarkowanej
iloci powietrza i ciepa, mniej maj ziemi, a najwicej wilgoci,
i wanie z powodu przewagi wilgoci nie mog dugo y w wodzie. [8] Jeli istotnie tak jest, jak mwilimy, i jeli na podstawie
naszych zmysw stwierdzamy, e ciaa istot yjcych skadaj si
z ywiow i e nadmiar albo brak jednego z nich wywouje chorob i rozpad, nie wtpimy, i z najwiksz starannoci naley
wybiera okolice o najbardziej umiarkowanym klimacie, gdy trzeba bdzie szuka zdrowego miejsca na zaoenie miasta. [9] Dlatego stale i z naciskiem stwierdzam, e naley powrci do dawnej
metody. Przodkowie nasi zoywszy w ofierze zwierzta ywione
na terenach, na ktrych zakadano miasta albo stae obozy, badali
wtroby ofiarnych zwierzt i jeli byy sine i skaone, skadali
w ofierze inne zwierzta, niepewni czy wtroby zmienione byy
z powodu zej paszy, czy z powodu choroby. Skoro jednak po wie-

lokrotnych badaniach przekonali si i ustalili, e wtroba, o ile chodzi o wpyw paszy i wody, jest caa i zdrowa, przystpowali do
wznoszenia umocnie; jeli jednak stwierdzili, e wtroby byy
zmienione, wycigali z tego wniosek, e rodzaj wody i pokarmu
znajdujcy si w tych okolicach bdzie niezdrowy take dla ludzi,
i przenosili si gdzie indziej, zmieniajc okolic i szukajc miejsca
zdrowego pod kadym wzgldem. [10] e zdrowotno danej okolicy przejawia si w paszy i podach ziemi, mona si przekona
i nauczy na przykadzie pl kreteskich lecych nad rzek Pothereus, ktra pynie na Krecie pomidzy dwoma miastami, Knossos
i Gortyn. Z prawej bowiem i z lewej strony tej rzeki pasie si bydo; to, ktre pasie si w pobliu Knossos ****, gdy tymczasem
bydo, ktre pasie si w pobliu Gortyny, nie ma zwracajcej uwagi ledziony. Std lekarze badajc t spraw znaleli w tych okolicach rolin, ktr ywiy si zwierzta i ktra spowodowaa u nich
zmniejszenie si ledziony. Tak wic zbieraj t rolin i lecz chorych na ledzion tym rodkiem zwanym przez Kreteczykw
- asplenon. Z tego widzimy, e na podstawie podw
ziemnych i wody mona ustali, czy okolica jest zdrowa czy niezdrowa.
[11] Rwnie jeeli bdzie si zakada mury na bagnach cigncych si nad morzem i jeli zwrcone one bd na pnoc lub
na pnocny wschd, a bagna bd pooone powyej poziomu wybrzea, to taka budowa bdzie racjonalna. Przez przeprowadzenie
bowiem roww umoliwia si odpyw wody w stron wybrzea,
a gdy wody morza spitrzone w czasie burzy spywaj do bagien,
poruszajc je i mieszajc si z nimi nie dopuszczaj do rozwoju
rnorodnej fauny bagiennej, a te zwierzta, ktre pync z wyej
pooonych terenw zbliaj si do wybrzea, gin nie przyzwyczajone do sonej wody. Za przykad mog suy bota gallickie,
cignce si dookoa Altinum, Rawenny, Akwilei, i inne municypia pooone podobnie w pobliu bagien, a z podanych przyczyn
nad podziw zdrowe. [12] Tam za, gdzie s bagna o stojcej wodzie, pozbawione odpywu przez kanay i rzeki, jak bota pontyjskie, wody ich gnij wydzielajc cikie i niezdrowe wyziewy.
Take Salpia, stare miasto w Apulii zaoone przez powracajcego
spod Troi Diomedesa albo, jak niektrzy podaj, przez Elpiasza
z Rodos, leaa w podobnej okolicy. Mieszkacy zapadajc rokrocznie na rne choroby udali si pewnego razu do Marka Hostinusza, proszc go w imieniu wszystkich, co zreszt uzyskali, eby
dla nich poszuka i wybra miejsce stosowne na przeniesienie mia-

sta. Ten nie zwlekajc przeprowadzi badania z wielk znajomoci rzeczy, kupi teren w pobliu morza w zdrowej okolicy, zwrci si do senatu i ludu rzymskiego o zezwolenie na przeniesienie
miasta, wybudowa mury, podzieli place budowlane i przydzieli
je na wasno poszczeglnym obywatelom za cen jednego sesterca. Nastpnie poczy jezioro z morzem i zrobi z niego port dla
miasta. I oto salpiczycy mieszkaj teraz w okolicy zdrowej, odlegej o cztery tysice krokw od dawnego miejsca.

Rozdzia pity
[1] Gdy w ten sposb ustali si zdrowotne warunki przy zakadaniu miasta i wybierze okolice obfitujce w ywno dla ludzi
i gdy dobre drogi ldowe lub dogodna komunikacja rzeczna albo
porty zapewni atwy transport do miasta, naley przystpi do zakadania fundamentw, wie i murw; jeli mona, naley kopa
a do staego gruntu, a nawet jeszcze gbiej, o ile to wydaje si
wskazane ze wzgldu na wielko budowli; kopa za trzeba na
wiksz szeroko, ni mie bd mury wzniesione nad ziemi,
a miejsce wykopane naley wypeni jak najbardziej solidn murark. [2] Rwnie wiee powinny by wysunite na zewntrz, by
kiedy nieprzyjaciel zechce w ataku podej pod mur, mia flanki
odsonite i by naraony z prawej oraz z lewej strony na pociski
lecce z wie. Wydaje si, e przede wszystkim trzeba si stara
o to, by dostp do muru nie by atwy dla szturmujcego; lini murw powinno si cign wzdu stromego zbocza i tak obmyli,
eby drogi wiodce do bram nie szy prosto, lecz na ukos z lewej
strony. W tym wypadku atakujcy bd zwrceni do muru praw
stron, nie chronion przez tarcz. Miasta nie powinno si zakada
na planie kwadratowym ani z wysunitymi naronikami, lecz
w ksztacie kolistym, aby z wielu miejsc mona byo dostrzec nieprzyjaciela. Mury miejskie o wystpujcych naronikach s trudne
do obrony, gdy naronik bardziej chroni nieprzyjaciela ni oblonego. [3] Grubo za muru, sdz, powinna by taka, eby idcy po nim uzbrojeni ludzie bez trudu mogli si wymin. Rwnoczenie w gruboci muru powinny by jak najgciej umieszczone
wiecznotrwae, osmalone pale z drzewa oliwnego, aby obie ciany
zewntrzne muru, spojone tymi balami jakby klamrami, uzyskay
nieprzemijajc trwao. Drzewo oliwne nie ulega bowiem ani
gniciu, ani niepogodzie, ani staroci, a nawet zakopane w ziemi

i umieszczone w wodzie pozostaje nieuszkodzone i stale nadaje si

do uytku. Jeli w ten sam sposb wzmocni si nie tylko mury, lecz
take podmurowanie oraz te ciany, ktre maj mie grubo murw obronnych, nieprdko ulegn one uszkodzeniu. [4] Odstpy
midzy wieami nie powinny by wiksze ni na odlego strzau, aeby w razie ataku na jedn z wie mona go byo odeprze
z wie znajdujcych si po prawej i lewej stronie, za pomoc skorpionw i innych machin. Rwnie w murze od wewntrznej strony
wie powinny by przerwy odpowiadajce rednicy wie; ponad
przerwami powinny by przerzucone mostki z belek nie umocowane elazem. Jeli bowiem nieprzyjaciel zajmie jak cz muru,
obrocy odetn go i - o ile si popiesz - nie dopuszcz do tego,
by si wdar w pozostae czci wie i murw, o ile nie zechce skaka w d. [5] Wiee trzeba wic budowa albo okrge, albo wieloboczne; kwadratowe bowiem wiee atwiej ulegaj zburzeniu
przez machiny oblnicze, gdy tarany uderzajc krusz naroniki,
przy zaokrgleniach natomiast, uderzajc ku rodkowi tarany, jakby klinuj mury i nie mog wiey uszkodzi. Pewniejsze s jeszcze
wiee i mury obronne poczone z waami, gdy nie mog im zaszkodzi ani podkopy, ani tarany, ani adne inne machiny oblnicze. [6] Lecz nie wszdzie naley wprowadza way, a jedynie tam,
gdzie z wysoko pooonych miejsc lecych poza obrbem muru
atwo jest podej pod mur przy obleniu. Na takich terenach naley przede wszystkim wykopa jak najszerzej jak najgbsze fosy.
Nastpnie na dnie fosy naley wybudowa mur oporowy takiej
gruboci, aby atwo mg wytrzyma ciar nasypu. [7] Potem
trzeba wznie od strony wewntrznej drugi mur tak od zewntrznego oddalony, aby kohorty mogy si ustawi na szerokoci wau
w szyku bojowym, gotowe do obrony. Skoro wzniesie si oba fundamenty w takiej od siebie odlegoci, naley je ponadto poczy
murami poprzecznymi w ksztacie grzebienia (podobnymi do zbw piy). Przez ustawienie tych murw masy ziemi zostan rozdzielone na mae czci i nie bd mogy napiera caym ciarem
i rozsadza muru oporowego. [8] Jeli idzie o sam mur i o materia,
z jakiego powinien by zbudowany lub wykonany, tego si nie da
z gry okreli, gdy nie wszdzie wystpuje taki materia, jakiego
sobie yczymy. Lecz tam, gdzie mamy cios, kwarcyt, kamie amany albo ceg bd wypalan, bd surow, takim wanie materiaem musimy si posugiwa. Nie wszdzie bowiem tak jak
w Babilonie - gdzie majc duo asfaltu uyto go zamiast piasku
i wapna przy wznoszeniu murw z palonej cegy - wystpuje tak

uyteczny materia budowlany, eby z jego pomoc mona byo

stawia mury o nieprzemijajcej trwaoci i bez wad.

Rozdzia szsty
[1] Po otoczeniu miasta murami przystpuje si do wytyczania
wewntrz miasta placw, ulic gwnych i uliczek, zalenie od stron
wiata. Bd one prawidowo biegy, jeli bd zasonite od wiatru. Zimne wiatry s dokuczliwe, ciepe przynosz choroby, wilgotne s szkodliwe; dlatego te wydaje si, e naley unika tego
za, aby nie zaszo to, co w wielu miastach zdarza si zwyko. I tak
Mitylena, miasto na wyspie Lesbos, zbudowane wprawdzie wspaniale i okazale, nie jest jednak przezornie rozplanowane. W miecie tym, kiedy wieje Auster, ludzie choruj, kiedy Korus - kaszl,
kiedy Septentrion - powracaj wprawdzie do zdrowia, ale z powodu ostrego zimna nie mog wytrzyma na ulicach i w zaukach.
[2] Wiatr bowiem jest to pynca fala powietrza o pewnym nasileniu ruchu. Powstaje za wtedy, kiedy gorco natrafi na wilgo i napr ciepa wyciska potny powiew. e tak jest istotnie, mona zobaczy na eolipilach z brzu; tak to za pomoc sztucznych wynalazkw mona odkry bosk prawd o tajemnych prawach niebios.
Wykonuje si bowiem z brzu eolipile, czyli kuliste naczynia
o bardzo wskim otworze, przez ktry wlewa si wod, a nastpnie umieszcza si naczynia nad ogniem; dopki si nie rozgrzej,
nie wydaj adnego powiewu, po ogrzaniu za powstaje nad
ogniem gwatowny podmuch. Tak z maego i krtkotrwaego widowiska mona czerpa wiedz i sd o wielkich i niezmiennych
prawach natury nieba i wiatrw. [3] Skoro si wic wykluczy wiatry, miejscowo taka bdzie zdrowa nie tylko dla zdrowych, lecz
nawet jeli z innych szkodliwych przyczyn pojawi si przypadkiem jakie choroby, ktre w innych mniej zdrowych okolicach
usuwa si przeciwdziaajcymi lekami, to tutaj atwo je mona wyleczy ze wzgldu na temperatur uzyskan przez zabezpieczenie
od wiatrw. Do chorb, ktre trudno wyleczy, w okolicach ju
wspomnianych nale: choroby tchawicy, kaszel, zapalenie opucnej, grulica, plucie krwi i wszystkie inne choroby, ktre leczy si
nie rodkami oczyszczajcymi organizm, lecz wzmacniajcymi.
Choroby te dlatego trudno leczy, e po pierwsze powstaj z przezibienia, nastpnie dlatego, e gdy siy chorego z powodu choroby s wyczerpane, powietrze rozrzedzone dziaaniem wiatru wy-

I. Wykres wiatrw

ciga soki z chorych cia i jeszcze bardziej je osabia. Z drugiej

strony agodne i cikie powietrze pozbawione przewieww i czstych przepyww, dziki swej niewzruszonej staoci przylegajc
do cia, ywi i pokrzepia tych, ktrzy zapadli na zdrowiu.
[4] Niektrzy twierdz, e istniej cztery rodzaje wiatrw: od
wschodu w czasie zrwnania dnia z noc Solanus, od poudnia Auster, od zachodu w czasie zrwnania dnia z noc Fawoniusz, od
pnocy Septentrion. Lecz ci, ktrzy spraw dokadnie ledzili, podali, e jest ich osiem; zwaszcza Andronikus z Kyrros, ktry nawet jako wzr zbudowa w Atenach marmurow omioboczn wie i na poszczeglnych cianach omioboku przedstawi wizerunki

SEPTENTRION

SOLANUS

FAWONIUSZ

SEPTENTRION

FAWONIUSZ

SOLANUS

II. Schemat teoretycznego planu miasta. A zaoeniem ulic, B - z nieprawidowym zaoeniem ulic

prawidowym

poszczeglnych wiatrw zwrconych w t stron, w ktr dany

wiatr wieje. Na tej wiey postawi marmurowy stoek, a nad nim
umieci Trytona z brzu, trzymajcego w prawej rce rdk,
i wprowadzi taki mechanizm, e Tryton obracany przez wiatr ustawia si zawsze naprzeciw i rdk wskazywa na wizerunek wiejcego wiatru. [5] I tak midzy Solanusem i Austrem od poudniowego wschodu zosta umieszczony Eurus, pomidzy Austrem i Fawoniuszem
od
poudniowego
zachodu
Afrikus,
pomidzy
Fawoniuszem a Septentrionem Kaurus, ktrego wielu nazywa Korusem, midzy Septentrionem a Solanusem Akwilon. Wydaje si,
e w ten sposb zostay przedstawione liczby, nazwy wiatrw
i kierunek, z ktrego wiej. Skoro wic mona to ju uwaa za
zbadane, dla ustalenia kierunku i powstania wiatrw naley postpi w ten sposb: [6] trzeba w rodku miasta ustawi poziomo pyt marmurow albo te mona tak wyrwna teren wedug wagi
wodnej i linii, eby pyta nie bya potrzebna; porodku tego miejsca umieszcza si wskazwk z brzu zwan po grecku - skiotheres, rzucajc cie. Mniej wicej okoo godziny pitej przed poudniem trzeba obserwowa koniec cienia rzuconego
przez wskazwk i oznaczy go punktem. Nastpnie rozwarszy
cyrkiel do punktu, w ktrym oznaczylimy dugo cienia, od rodka zakrelamy obwd koa. Potem trzeba obserwowa wzrastanie
cienia rzucanego przez wskazwk po poudniu i skoro cie dotknie obwodu koa i bdzie rwny dugoci cienia rzuconego przed
poudniem, naley jego koniec zaznaczy punktem. [7] Z tych
dwch wyznaczonych punktw naley wykreli cyrklem uki
i przez punkty ich przecicia i punkt rodkowy przeprowadzi prost, aby otrzyma kierunek pnoc-poudnie. Nastpnie trzeba odmierzy cyrklem szesnast cz obwodu koa i z obu punktw,
w ktrych prosta wyznaczajca pnoc i poudnie przecina obwd
koa, wykreli w prawo i w lewo odcinki na obwodzie. Z kolei
z tych czterech punktw trzeba przeprowadzi przecinajce si
w rodku koa proste, czce przeciwlege punkty na obwodzie.
W ten sposb wyznaczy si sm cz na Auster i sm cz na
Septentrion. Pozostae czci, trzy po prawej i trzy po lewej stronie, rwne poprzednim, naley wyznaczy na obwodzie tak, aby na
rysunku powstao osiem rwnych czci dla omiu wiatrw. Tote
przektne midzy strefami dwch wiatrw powinny, jak mi si
zdaje, wytycza kierunek ulic gwnych i bocznych. [8] Stosujc
powiem te metody i ten podzia usunie si z domw mieszkalnych
i ulic dokuczliwe dziaanie wiatrw. Jeli bowiem wytyczy si uli-

ce w kierunkach dowietrznych, pd wiatrw z otwartej przestrzeni,

cieniony w wskich zaukach uliczek, jeszcze bardziej spotguje
sw si. Dlatego trzeba odwrci kierunek ulic od stron, z ktrych
wiej wiatry, eby uderzajc o naroniki domw mieszkalnych amay si i, odparte, rozpraszay.
[9] Ci, ktrzy znaj liczne nazwy wiatrw, dziwi si moe bd naszym twierdzeniom, e istnieje ich tylko osiem rodzajw. Jeli jednak zwrc uwag na to, e obwd ziemi wedug biegu soca i cieni rzucanych przez wskazwk w czasie zrwnania dnia
z noc zosta obliczony przez Eratostenesa z Kyreny na podstawie
praw matematycznych i metod geometrycznych na dwiecie pidziesit tysicy stadiw, co rwna si trzydziestu jeden milionom
piciuset tysicom krokw, z czego sma cz, ktr kady wiatr
zajmuje, wynosi trzy miliony dziewiset trzydzieci siedem tysicy piset krokw, to nie powinni si dziwi, e jeden i ten sam
wiatr, bdzc po tak znacznej przestrzeni, przez zmian kierunkw i powrotne fale stwarza rozmaite odmiany. [10] I tak z prawej
i lewej strony Austra zwykle wieje Leukonotus i Altanus, koo
Afrikusa Libonotus i Subvesperus, koo Fawoniusza Argestes
i w pewnych okresach Etezje, koo Kaurusa Circias i Korus, koo
Septentriona Tracias i Gallikus, po prawej i lewej stronie Akwilona Superaas i Caecias, koo Solanusa Karbas i w pewnym okresie
Ornitie; po obu stronach Eurusa zajmujcego przestrze rodkow
- Euricircias i Volturnus. Istnieje jeszcze wiele innych nazw i wiatrw pochodzcych od miejscowoci, rzek i huraganw grskich.
[11] Oprcz tego istniej jeszcze powiewy poranne; kiedy bowiem
soce wynurzajc si spod ziemi natrafia na wilgo w powietrzu,
podnoszc si i przygrzewajc wypiera wilgotne powietrze tchnieniem poprzedzajcym nastanie dnia. Jeli te powiewy utrzymuj
si take po nastaniu dnia, przechodz w wiatr poudniowo-wschodni, ktry wanie dlatego Grecy nazwali - euros, e
powstaje z powieww rannych; rwnie z powodu owych aur porannych "jutro" nazywa si po grecku - aurion. Niektrzy
jednak przecz, jakoby Eratostenes mg obliczy prawidowo wymiary ziemi. Obojtne jednak, czy to obliczenie jest cise czy
bdne, nasz opis nie moe w adnym wypadku zawiera bdnego
okrelenia stref, skd wiej wiatry. [12] Gdyby jednak tak byo, to
i tak wiatry nie bd zajmoway cile ograniczonej przestrzeni,
lecz wia bd z wiksz lub mniejsz si.
Wyoywszy to wszystko pokrtce, postanowiem dla lepszego
zrozumienia rzeczy przedstawi na kocu ksiki dwie figury albo

iak je Grecy nazywaj, - schemata. Jedn z nich tak si

nakreli, aby wida byo, skd wiej wiatry, druga za objani,
w jaki sposb przez ustawienie blokw zabudowa i ulic w kierunkach odwietrznych unika szkodliwego dziaania wiatrw. Ot na
wyrwnanej paszczynie rodek znajdowa si bdzie w punkcie
A, cie za przedpoudniowy rzucony przez wskazwk w punkcie
B; rozwarszy cyrkiel od rodka A do punktu cienia zaznaczonego
liter B naley zakreli koo. Umieciwszy za z powrotem wskazwk na poprzednim miejscu trzeba czeka, a cie si zmniejszy
i znw wzrastajc osignie dugo rwn cieniowi przedpoudniowemu i dotknie obwodu koa w punkcie oznaczonym liter C. Wtedy z punktu B i C naley zakreli cyrklem uki, ktrych punkt
przecicia oznaczymy liter D, a nastpnie przez punkt przecicia
D i przez rodek koa poprowadzi prost na przeciwn stron obwodu, gdzie bd punkty E i F; ta prosta wyznaczy poudnie i pnoc. [13] Nastpnie naley cyrklem odmierzy szesnast cz
obwodu koa i postawiwszy nk cyrkla na poudniowej linii
w oznaczonym liter E punkcie stycznoci z obwodem odoy
szesnast cz caego okrgu na lewo i na prawo i oznaczy literami G i H. Rwnie w pnocnej czci trzeba postawi cyrkiel w punkcie F, gdzie linia pnocna przecina obwd koa i odmierzy szesnast cz na prawo i lewo i oznaczy literami
I oraz K, a nastpnie przeprowadzi prost od punktu G do K i od
H do I przez rodek koa. W ten sposb przestrze od G do H bdzie przestrzeni Austra i strony poudniowej; podobnie przestrze od I do K bdzie przestrzeni Septentriona. Pozostae odcinki, trzy po prawej, trzy po lewej stronie, dzieli si na rwne
czci: ku wschodowi w punktach oznaczonych literami L, M, ku
zachodowi literami N i O. Od M do O i od L do N naley poprowadzi proste. W ten sposb rozdzieli si w kole rwne przestrzenie dla omiu wiatrw. Po nakreleniu tego umiecimy w poszczeglnych ktach omioboku zaczynajc od poudnia: midzy
Eurem i Austrem liter G, midzy Austrem i Afrikusem H, midzy Afrikusem i Fawoniuszem N, midzy Fawoniuszem i Kaurem O, midzy Kaurem i Septentrionem K, midzy Septentrionem i Akwilonem I, midzy Akwilonem i Solanusem L, midzy
kplanusem a Eurem M. Dokonawszy tego naley ustawi wskazwk midzy ktami omioboku i wedug tego przeprowadzi
Podzia ulic.

Rozdzia sidmy
[1] Po wytyczeniu gwnych i bocznych ulic naley przystpi
do wyboru placw budowlanych pod witynie, forum i inne miejsca uytecznoci publicznej, liczc si z wygod i poytkiem powszechnym. Jeli miasto pooone jest nad morzem, naley plac
pod budow forum wybra jak najbliej portu; jeli ley w rodku
ldu, forum naley zbudowa w centrum miasta. Natomiast pod
witynie tych bogw, pod ktrych szczegln piecz, jak si zdaje, jest miasto, mianowicie pod witynie Jowisza, Junony i Minerwy, trzeba wyznaczy place w punktach najwyej pooonych,
z widokiem na znaczn cz miasta. wityni dla Merkurego
trzeba postawi na forum albo te na placu handlowym, jak dla
Izydy i Serapisa; dla Apollina i Ojca Libera koo teatru; dla Herkulesa w tych miastach, gdzie nie ma gimnazjonw albo amfiteatrw,
koo cyrku; dla Marsa poza miastem na boniach; dla Wenus rwnie koo portu. Take etruscy wrbici w pismach powiconych
ich wiedzy twierdz, e witynie Wenus, Wulkana i Marsa powinny si znajdowa poza miastem, aeby pd do miostek u modziey i matek nie zakorzeni si w miecie, a take by uwolni budynki od obawy poaru, wywoujc moc Wulkana poza miasto
przez mody i ofiary; kiedy za Marsowi powica si witynie
poza murami, nie bdzie zbrojnych niesnasek midzy obywatelami, a Mars bdzie broni murw przed nieprzyjacimi i ochroni je
od niebezpieczestwa wojny. [2] Rwnie wityni Cerery naley budowa poza murami miasta, aeby ludzie jedynie dla skadania ofiar j odwiedzali; miejsce to powinno by otoczone czci religijn, czystoci i nieskaonymi obyczajami. Take wszystkim
innym bogom naley pod ich witynie wyznacza place odpowiednie do kultu z nimi zwizanego.
O samej za budowie wity i ich proporcjach bd mwi
w trzeciej i czwartej ksidze, gdy w drugiej postanowiem mwi
o materiaach budowlanych, ich zaletach i zastosowaniu; nastpnie
omwi i przedstawi w poszczeglnych ksigach wymiary budowli, porzdki i poszczeglne rodzaje symetrii.

KSIGA
DRUGA

Przedmowa
[l] Kiedy Aleksander podbija wiat, architekt Dinokrates, ufny
w sw pomysowo i zrczno, uda si z Macedonii do armii
krlewskiej, pragnc uzyska uznanie ze strony krla. Z ojczyzny
zabra od swych krewnych i przyjaci listy polecajce do najwybitniejszych osobistoci i przyobleczonych w purpur dygnitarzy,
aby mu uatwili dostp do krla; uprzejmie przez nich przyjty prosi, eby go jak najszybciej zaprowadzono do Aleksandra. Obiecali mu to, zwlekali jednak, czekajc odpowiedniej chwili. Wobec
tego Dinokrates sdzc, e go zwodz, postanowi sam sobie poradzi. Odznacza si bowiem okaza postaw, mi powierzchownoci, nadzwyczajn urod i dostojnoci. Zaufawszy wic tym
darom natury pozostawi w gospodzie szaty, namaci ciao oliw,
na gow woy wieniec z lici topoli, lewe rami okry skr lwa
i z maczug w prawicy zjawi si przed trybunaem krla zajtego
wymiarem sprawiedliwoci. [2] Kiedy to niezwyke zjawisko odwrcio uwag zebranych, zauway go i Aleksander. Zdziwiony
kaza dla niego zrobi przejcie i zapyta, kim jest. Na to w: Dinokrates jestem, architekt macedoski; przynosz Ci pomysy i plany godne Twej sawy; oto grze Atos nadaem ksztat posgu mczyzny, w ktrego lewej rce zaprojektowaem mury olbrzymiego
miasta, a w prawej czar, ktra by zbieraa wody wszystkich rzek
tej gry, aby z niej pniej spyway do morza". [3] Aleksander zachwycony przedstawionym planem zapyta zaraz, czy w pobliu
projektowanego miasta znajduj si pola uprawne, ktre by mogy
zaopatrzy ludno w zboe. Kiedy dowiedzia si, e zaleaoby
to od dowozu zza morza, powiedzia: Dinokratesie! Uznaj twj

plan i jestem nim zachwycony, zwracam jednak uwag na to, e

ten, kto by w takim miejscu chcia zaoy koloni, spotkaby si
z nagan. Jak bowiem nowonarodzone dzieci nie moe si wychowa ani naby si do rozwoju bez mleka karmicielki, tak miasto bez
pl uprawnych oraz ich podw obficie napywajcych w jego mury nie moe si rozwija, a bez obfitej ywnoci nie moe mie
licznej ludnoci ani jej utrzyma. Przeto aczkolwiek z jednej strony uwaam plan za godny pochway, to z drugiej strony miejsce za
nieodpowiednie; ciebie jednak chc mie przy sobie, gdy skorzystam z twoich usug". [4] Od tej chwili Dinokrates nie odstpowa
krla i towarzyszy mu do Egiptu. Gdy Aleksander zauway tam
przysta z samego pooenia bezpieczn, wyborne miejsce na skad
towarw, yzne pola w caym Egipcie i wielkie korzyci, jakie
nis niezmierzony Nil, kaza tam Dinokratesowi zaoy miasto
Aleksandri, nazwane jego imieniem. W ten sposb Dinokrates
dziki swej powierzchownoci i dostojnej postawie doszed do takiej sawy. Mnie jednak, Imperatorze, natura nie uyczya okazaej
postaci, wiek zeszpeci m twarz, choroba nadwtlia siy. Dlatego
pozbawiony tych przymiotw, za pomoc wiedzy i pism moich, jak
si spodziewam, zdobd Twoj ask.
[5] Poniewa za w pierwszej ksidze pisaem o roli architektury i o prawidach tej sztuki, jak rwnie o budowie murw i o rozmieszczeniu placw budowlanych wewntrz miasta, teraz przyszaby kolej na omwienie budowli sakralnych, publicznych i prywatnych oraz waciwych tym budowlom proporcji i symetrii; uznaem
jednak, e nie powinienem tego porusza, zanim nie omwi sprawy materiaw budowlanych, z ktrych powstaj murarskie i ciesielskie konstrukcje budynkw, i zanim nie powiem o zaletach tych
materiaw w uyciu oraz z jakich pierwiastkw si skadaj
w swym naturalnym ukadzie. Przed omwieniem materiaw opowiem wszake o prawidach budownictwa, o pocztkach i rozwoju
budynkw; w przedstawieniu tego pjd w lady tych uczonych,
ktrzy zbadali pierwotny stan rzeczy, pocztki spoecznoci ludzkiej i jej wynalazki oraz przedstawili je w wydanych przez siebie
pracach. Tak wic to, czego si od nich nauczyem, wyo.

Rozdzia pierwszy
[1] W pierwotnych czasach ludzie rodzili jak zwierzta w lasach, jaskiniach i gajach i pdzili ycie ywic si surowym pokar-

mem. Pewnego razu w miejscu gsto zalesionym drzewa miotane

burzami i wichrem, trc gazie jedn o drug, zapaliy si, a ludzie
znajdujcy si w pobliu, przeraeni pomieniem, uciekli. Lecz
kiedy si wszystko uciszyo, podeszli bliej i, doznajc miego
uczucia fizycznego pod wpywem ciepa, zaczli dorzuca drew do
ognia i starali si go utrzyma. Sprowadzili innych i wskazywali
im na migi korzyci, jakie mona z tego osign. Kiedy w takim
zbiorowisku ludzie wraz z oddechem rne wydawali dwiki,
przez codzienne przyzwyczajenie ustalili wyrazy tak, jak si im
one nasuway, oznaczajc rzeczy najczciej uywane, w nastpstwie czego przypadkiem zaczli mwi i w ten sposb dali pocztek mowie. [2] Skoro wic wskutek wynalazku ognia powstao po
raz pierwszy zbiorowisko ludzkie, zwizek i wspycie i kiedy na
jednym miejscu zgromadzia si wiksza ilo istot majcych naturaln przewag nad innymi ywymi stworzeniami, istot chodzcych prosto, a nie na czterech nogach, istot, ktre mogy oglda
wspaniao wiata i gwiazd i umiay za pomoc rk i palcw atwo kad rzecz wykona, jedni ludzie yjc w gromadzie robili
dachy z lici, inni kopali jaskinie u podna gr, inni naladujc
gniazda jaskek i ich sposoby budowania robili szaasy z gliny
i gazek. Nastpnie obserwujc cudze domostwa i do wasnych
pomysw dorzucajc nowe, budowali z dnia na dzie lepsze rodzaje chat. [3] Wobec tego za, e ludzie z natury odznaczaj si
zdolnoci naladowania i pojtnoci, codziennie jedni drugim,
chlubic si wynalazczoci, pokazywali rezultaty osignite we
wznoszeniu domostw i w ten sposb, rozwijajc swe zdolnoci
dziki rywalizacji, zdobywali coraz lepsz znajomo rzeczy. Najpierw stawiali supy drewniane na ksztat wide i uoywszy na
nich gazie oblepiali ciany glin. Inni suszyli bryy gliny, budowali z nich ciany spajajc je drzewem i pokrywali trzcin i limi,
zby uchroni si przed deszczem i skwarem. Pniej, kiedy wskutek burz zimowych dachy tego rodzaju nie wytrzymyway deszczu,
robili strome dachy, pokrywajc je glin, i po pochyoci dachu odprowadzali wod deszczow.
[4] O tym, e wszystko to powstao z dopiero co przez nas opisanych pocztkw, moemy wnioskowa na podstawie tego, e
jeszcze do dzi dnia u obcych ludw, jak na przykad w Galii, Hiszpanii, Lusitanii i Akwitanii, stawia si budynki z tego rodzaju materiaw i pokrywa je dbowymi gontami albo som. U ludu kolchijskiego nad Morzem Czarnym, wykorzystujc obfito lasw,
ukada si na ziemi poziomo, na prawo i na lewo, cite drzewa

III. Zasada pierwotnej konstrukcji drewnianej

w takiej od siebie odlegoci, na jak pozwala ich dugo, a na ich
kracach kadzie si nastpnie w poprzek dwa inne drzewa; te cztery pnie zamykaj przestrze przeznaczon na mieszkanie. Nastpnie kadzie si na przemian po czterech stronach belki czc nimi
naroniki budowli i tak stawiajc ciany z drewna wznosi si od
dou w gr pionowe wiee. Szpary, jakie powstaj z powodu gruboci budulca, zatyka si szczapkami i glin. Nastpnie wznosi si
dach, obcinajc na kocu poprzeczne belki i stopniowo je cigajc; i w ten sposb z czterech stron buduje si nad rodkiem budowli piramid, pokrywa j limi i glin i tworzy dachy wieowe
sklepione na sposb pierwotny. [5] Frygijczycy za, ktrzy mieszkaj na rwninach i z braku lasw nie maj budulca, szukaj
wzniesie naturalnych. Drc je wewntrz i kopic korytarze, rozszerzaj przestrze mieszkaln tak daleko, jak na to pozwalaj warunki terenu. Nad tym za cz ze sob pale i tworz rodzaj sto-

ka, pokrywaj go trzcin lub chrustem i na to wszystko sypi duo

ziemi. Ten sposb budowy dachw zapewnia znaczne ciepo w zimie i duo chodu w lecie. Niektrzy buduj chaty pokryte sitowiem. Podobnie i u innych ludw w niektrych okolicach stosuje
si takie i tym podobne metody budowania z trzciny. Rwnie
w Massalii moemy zauway dachy bez dachwek, zbudowane
z ziemi ugniecionej z plewami. W Atenach dach Areopagu do dzi
dnia pokryty glin stanowi przykad staroytnego budownictwa.
Rwnie chata Romulusa na Kapitelu i som kryte dachy wity
na zamku kapitoliskim mog nam przywoa na pami prastare
obyczaje i na nie wskazywa. [6] Na podstawie tych przykadw
moemy sobie wyrobi sd o dawnych wynalazkach w budownictwie i wnioskowa z tego, e istotnie tak byo, jakemy to przedstawili.

IV Konstrukcja chaty spotykana nad Morzem Czarnym

Skoro za wskutek codziennego wiczenia rce ludzkie nabray

wprawy w budowaniu, a wynalazczo umysu pod wpywem wysiku osiga zacza poziom sztuki, rozbudzona w duszach ludzkich aktywno doprowadzia do tego, e ci, ktrzy wykazywali
szczeglny zapa w tej dziedzinie, wystpili jako zawodowi rzemielnicy. Gdy si wic tak rzeczy miay na pocztku, a przyroda
nie tylko obdarzya ludzi zmysami tak jak inne ywe stworzenia,
lecz uzbroia ich umysy w myl i plany, a take poddaa pod ich
wadz wszystkie inne istoty, ludzie, postpujc stopniowo od budowy chat ku innym sztukom i umiejtnociom, wyszli ze stanu
dzikiego i pierwotnego, dochodzc do agodniejszych obyczajw.
[7] Nastpnie za, rozwijajc si duchowo i zdobywajc szersze
horyzonty dziki rozmaitoci uprawianych sztuk, zaczli budowa
nie tylko chaty, lecz rwnie domy na fundamentach i ciany z cegy albo z kamienia i pokrywa je drewnem i dachwk; z kolei za
poprzez nauk doszli od sdw nieustalonych i niepewnych do cisych praw symetrii. Potem zauwaywszy, e przyroda dostarcza
hojnie swych podw i e przygotowaa wiele materiaw nadajcych si do budowy, opracowujc je w rny sposb zwikszyli
przez sztuk wykwint ycia i pomnoyli jego przyjemnoci. O rzeczach wic majcych zastosowanie w budownictwie, jak rwnie
o ich waciwociach i zaletach, jak bd umia, opowiem.
[8] Lecz jeliby kto poda w wtpliwo ukad tej ksigi, uwaajc, e temat w naleao poruszy na pocztku, to podam uzasadnienie tego, aby nie sdzi, e popeniem bd. Piszc dzieo
o caoksztacie architektury uwaaem za stosowne w pierwszej
ksidze omwi gazie wiedzy i umiejtnoci, ktre wzbogacaj
architektur, i okreli za pomoc definicji jej pocztek i rodzaje.
Dlatego w pierwszej ksidze rozprawiaem o roli sztuki i o zadaniach architekta, w tej za bd mwi o naturalnych waciwociach materiaw budowlanych i o ich zastosowaniu. Albowiem ta
ksiga nie zajmuje si zagadnieniem pocztkw architektury, lecz
pocztkami budowli i prawami, dziki ktrym stopniowo si rozwijajc doszy one do dzisiejszej doskonaoci. [9] Dlatego ksiga
ta zostaa umieszczona na waciwym miejscu i we waciwej kolejnoci.
Teraz powrc do tematu i zajm si materiaami przydatnymi
do budowy oraz przedstawi w sposb nie budzcy wtpliwoci
i jasny dla czytelnikw, jak je natura tworzy i z jakiego zespou ywiow si skadaj. aden bowiem rodzaj materiau, adne ciao
czy te rzecz nie moe powsta ani nie da si pomyle bez po-

czenia si ywiow. Ani te natury rzeczy wedug prawide fizykw nie mona wytumaczy, jeli si trafnym dowodzeniem nie
wykae istnienia ywiow, jakie one s i dlaczego s wanie takie.

Rozdzia drugi
[1] Na pocztku Tales utrzymywa, e pocztkiem wszechrzeczy jest woda; Heraklit z Efezu, zwany przez Grekw z powodu
niejasnoci swych pism ciemnym, - skoteinos, za taki
ywio uwaa ogie; a Demokryt i w lad za nim Epikur - atomy,
ktre nasi nazywaj insecabilia (czyli ciaa nie dajce si rozci),
niektrzy za - individua, czyli niepodzielne. Nauka za pitagorejczykw dorzucia do ywiow wody i ognia jeszcze ywio powietrza i ziemi. Zatem Demokryt, chocia niewaciwie rzecz nazwa i wymieni tylko ciaa niepodzielne, mwi, jak si zdaje,
w gruncie rzeczy to samo, gdy pojedyncze atomy bdc oddzielone od siebie nie ulegaj zepsuciu ani zniszczeniu i nie mog by
podzielone na czci, lecz zachowuj w sobie na wieki nieprzemijajc stao. [2] Wobec tego wic, e wszystkie rzeczy wydaj si
powstawa i rodzi z poczenia ywiow i e sama przyroda podzielia te rzeczy na nieskoczon ilo gatunkw, uznaem za konieczne przedstawi przede wszystkim ich odmienno i rnice
w uyciu oraz waciwoci, jakie w budownictwie wykazuj.
W ten sposb ci, ktrzy myl o budowie, zaznajomi si z t spraw, nie popeni bdw i postaraj si o odpowiedni materia.

Rozdzia trzeci
[1] Najpierw wic powiem, z jakiej ziemi powinno si wyrabia
cegy. Nie naley ich wytwarza ani z gliny piaszczystej, ani zawierajcej kamyki czy wir, gdy cegy wykonane z tych gatunkw gliny s przede wszystkim cikie, nastpnie za zmoczone
Przez deszcz pkaj w cianie i rozsypuj si, a domieszane do nich
plewy nie wi si z glin ze wzgldu na jej szorstko. Cegy
trzeba wic wyrabia z biaawej gliny kredowej albo z czerwonej,
albo ze spoistej gliny piaszczystej, te bowiem gatunki ze wzgldu
na sw lekko s trwae, nie obciaj budowli i atwo si ugniataj. [2] Wyrabia za trzeba cegy na wiosn albo w jesieni, aby
rwnomiernie wysychay. Te bowiem, ktre si wyrabia w czasie

-5
do
50 cm

V. Sposoby konstruowania murw z cegy. A - cega lidium (lidyjska),

B - cega pentadoron, C - cega tetradoron, D - mur z cegy lidium,
E - mur z cegy pentadoron

przesilenia letniego, psuj si, gdy soce przepalajc silniej ich

powierzchni sprawia, e robi wraenie suchych, gdy tymczasem
wewntrz s wilgotne; pniej, kiedy warstwy wewntrzne wysychajc zaczn si kurczy, pka to, co przedtem ju wyscho, i tak
cegy pene szczelin staj si nietrwae. Najprzydatniejsze jednak
bd przygotowane na dwa lata wczeniej, przed upywem tego
czasu nie mog bowiem wyschn dostatecznie. Jeli przy budowie
uyje si cegie wieych i jeszcze nie wyschnitych, a naoony na
nie tynk wyschnie i umocni si, cegy osiadajc nie mog si utrzyma na rwnej z nim wysokoci; kurczc si zmieniaj pooenie,
nie cz si z nim i odstaj od niego. Oddzielony od muru tynk ze
wzgldu na sw cienk warstw nie moe sam si utrzyma, lecz
pka, a ciany osiadajc nierwno - niszczej. Dlatego mieszkacy Utyki uywaj do budowy cian jedynie cegie suchych i wyko-

nanych przed piciu laty i po urzdowym stwierdzeniu tego faktu.

[3] Wyrabia si za trzy rodzaje cegie: jeden, zwany po grecku lidyjskim, jest w uyciu u nas; s to cegy na ptorej stopy dugie,
a na stop szerokie. Pozostaych dwch uywaj w budownictwie
Grecy. Jeden z nich nazywa si -pentadoron, drugi
- tetradoron. Wyrazem - doron oznaczaj
Grecy do, gdy - doron znaczy po grecku dar, a dary podaje si zawsze na doni. Dlatego cega o wymiarach piciu doni
w kadym kierunku nazywa si pentadoron, a o wymiarach czterech doni tetradoron; publiczne budowle buduje si z cegie piciodoniowych - pentadoros, prywatne z czterodoniowych - tetradoros. [4] Obok tych cegie wyrabia
si i pcegy. Do budowy uywa si ich w ten sposb, e po jednej strome kadzie si szereg caych cegie, a po drugiej pcegy.
Skoro wic z jednej i z drugiej strony ukada si pod pion cegy, to
naprzemianlege uoenie cegie i pcegie wie ciany muru,
a przez to, e rodek cegie caych wypada nad spoinami, caa budowla zyskuje na sile i z obu stron mie wywiera wraenie.
Istniej za w Hiszpanii Dalszej miasta Maxilua i Callet,
a w Azji miasto Pitane, gdzie wytwarzaj cegy, ktre po wyschniciu wrzucone do wody pywaj. Jak si zdaje, mog si dlatego utrzyma na powierzchni, e wytwarzane s z ziemi podobnej
do pumeksu. Cega tego rodzaju, lekka i wysuszona na powietrzu,
nie przyjmuje ani nie wchania wilgoci. Wskutek wic waciwej
sobie lekkoci i porowatoci nie dopuszcza do siebie wilgoci i jakikolwiek byby jej ciar, musi z natury rzeczy, podobnie jak pumeks, utrzyma si na wodzie. Tego rodzaju cegy s wic praktyczne, poniewa nie obciaj budowli, a nie wchaniajc wilgoci
nie niszczej pod wpywem niepogody.

Rozdzia czwarty
[1] Przy konstrukcji murw z kamienia amanego trzeba przede
wszystkim zbada piasek, czy nadaje si do mieszaniny zaprawy
i czy nie jest zmieszany z ziemi. Mamy za nastpujce gatunki
Piasku kopalnego: czarny, biay, czerwony i carbunculus; spord
nich najlepszy bdzie ten, ktry trzeszczy pocierany w rce,
a zmieszany z ziemi nie bdzie szorstki. Rwnie dobry bdzie
ten piasek, ktry rzucony na bia tkanin, a potem strznity lub
strzepnity nie zabrudzi jej i nie pozostawi ladw ziemi. [2] Jeli

za nie bdzie awic piaszczystych, z ktrych mona by go wydobywa, trzeba bdzie przesiewa piasek wydobyty z rzek, ze wiru
albo z nadbrzea morskiego. Taki jednak piasek uyty do budowy
ma nastpujce wady: schnie wolno i nie pozwala wskutek tego na
nieprzerwane murowanie, lecz musi raz po raz pozostawa w spokoju; nie nadaje si rwnie do budowy sklepie; piasek za morski tym mniej jest zdatny, e ciany po naoeniu tynku wydzielaj z siebie sole i tynk si rozpuszcza. [3] Kopalny za piasek szybko w czasie budowy wysycha, tynk pozostaje trway, a sklepienia
s wytrzymae. Odnosi si to jednak do piasku, ktry jest wieo
wykopany. Jeli bowiem piasek kopalny ley zbyt dugo po wydobyciu, rozsypuje si pod wpywem dziaania soca, ksiyca
i szronu i staje si ziemisty; uyty do budowy, nie moe w murze
spoi kamieni, ktre si rozsypuj i rozpadaj, a ciany nie mog
utrzyma ciaru. wiey za piasek kopalny, przy tak wielkich zaletach w budowie murw, nie nadaje si do tynkowania, poniewa
jest tusty i po zmieszaniu go z wapnem z powodu gstoci nie moe zaschn bez rys. Natomiast piasek rzeczny gadzony za pomoc narzdzi, jak w technice sygnijskiej, ze wzgldu na sw jaowo nabiera w tynku trwaoci.

Rozdzia pity
[1] Po wyjanieniu sprawy zaopatrzenia w piasek trzeba rwnie
starannie zaj si wapnem, ktre powinno by wypalone z biaego kamienia albo kwarcytu; przy budowie murw poyteczne bdzie wapno z kamienia zbitego i twardego, przy tynkowaniu - z kamienia porowatego. Po zgaszeniu wapna naley w ten sposb sporzdzi zapraw, eby przy piasku kopalnym zawieraa trzy
czwarte piasku a jedn czwart wapna, jeli za jest piasek rzeczny
lub morski, dwie czci piasku a jedn cz wapna. Wtedy bowiem suszna bdzie proporcja mieszaniny. Rwnie jeli dorzuci
do rzecznego lub morskiego piasku jedn trzeci cz tuczonej
i przesianej cegy, otrzyma si zdatniejsz do uytku zapraw.
[2] Przyczyn, dla ktrej wapno zmieszane z wod i piaskiem wie i wzmacnia mur, jest fakt, e skay, podobnie jak wszystkie inne ciaa, skadaj si z pewnego ukadu ywiow. Te skay, ktre
maj wicej powietrza, s delikatne, te, ktre maj wicej wody, s
odporne na wilgo, te, ktre maj wicej ziemi, s twarde, a te, ktre maj wicej ognia, s kruche. Dlatego jeliby si takie skay

przed wypaleniem pokruszyo, zmieszao z piaskiem i uyo do

murowania, nie stwardniej i nie bd mogy zespoli muru; skoro
jednak wrzuci si je do pieca i skoro pod wpywem gwatownego
gorca utrac dawn waciw im spoisto, po wypaleniu i wyczerpaniu wszystkich si pozostaj z otwartymi i pustymi porami.
[3] Gdy wic zostaj wypalone i usunite wilgo i powietrze znajdujce si w takim kamieniu i kiedy pozostaje w nim tylko ukryte
ciepo przejte uprzednio od ognia, kamie zanurzony w wodzie
rozgrzewa si przez to, e wilgo przenika w otwarte pory, a ozibiony jako wapno wydala z siebie ciepo. Dlatego kamienie, kiedy
sieje wyjmuje z pieca, nie maj tej samej wagi, jak miay wtedy,
kiedy je do pieca wkadano, mimo e maj t sam wielko, wskutek bowiem wygotowania pynu trac mniej wicej jedn trzeci
swej wagi. Skoro wic pory ich s otwarte, przyjmuj w siebie domieszk piasku, ktry si z nimi zespala, a wysychajc wi si
z kamieniem amanym i zapewniaj trwao murw.

Rozdzia szsty
[1] Istnieje take pewien gatunek pyu, ktry dziki przyrodzonym waciwociom wytwarza rzeczy godne podziwu. Wystpuje
on w okolicy Bajw i na gruntach municypiw lecych dookoa
Wezuwiusza. Proszek ten zmieszany z wapnem i amanym kamieniem nie tylko zapewnia trwao wszystkich budowli, lecz nawet
uyty przy budowie grobli w morzu twardnieje pod wod. Tumaczy si to tym, e pod owymi grami istniej gorce pokady ziemi i liczne rda, ktrych by nie byo, gdyby pod spodem nie pony olbrzymie ogniska z siarki, aunu lub asfaltu. Ogie wic i gorcy wiew pomienia, przenikajc z gbi poprzez szczeliny, czyni
t gleb lekk, a tuf, ktry tam powstaje, pozbawiony jest wilgoci.
Skoro wic zmieszaj si ze sob trzy substancje przewiercone
w podobny sposb przez si ognia, to chonc raptownie wod zespalaj si, pod wpywem wilgoci szybko twardniej i nabieraj
trwaoci; ani napr fal, ani potga wody rozdzieli ich nie zdoa.
[2] Ze w tych okolicach znajduje si ogie pod ziemi, mona, jak
si zdaje, wnosi i z tego, e w Grach Bajaskich, ktre nale do
Kume, istniej specjalnie wydrone zagbienia przeznaczone do
kpieli parowych, gdzie gorca woda, rodzca si w gbi ziemi, si ognia przebija jej skorup, a przenikajc j wydobywa si na powierzchni w tych miejscach, co stwarza doskonae warunki do k-

pieli parowych. Opowiadaj rwnie, e w odlegych czasach

wzmogy si te ognie i skupiy pod Wezuwiuszem, skd ziony
pomieniem na pobliskie pola. Wydaje si, e wwczas to skaa,
zwana spongi albo pumeksem pompejaskim, nabya przez wypalenie z innego gatunku skay tych waciwoci, ktre do dzi posiada. [3] Ten bowiem gatunek spongii, ktry tam si wydobywa, nie
wystpuje wszdzie, lecz tylko w pobliu Etny i na wzgrzach Myzji zwanych przez Grekw - Katakekaumene,
czyli wypalon Myzj, i w ogle w okolicach o takich waciwociach. Jeli wic w tych okolicach znajduj si gorce rda,
a wedug staroytnych poda szala tam po lasach ogie, wydaje
si rzecz pewn, e wskutek gwatownego dziaania ognia zostaa z ziemi i tufu wycignita wilgo, podobnie jak si dzieje z wapnem w piecach. [4] Skoro wic niepodobne do siebie i niejednakowe substancje zostaj ujte i utworz jednolit* mas, to owa ciepa masa spragniona wilgoci, nagle nasycona wod, rozgrzewa si
ciepem ukrytym w tych substancjach, co wywouje gwatowne czenie si ich i zapewnia szybko zalet trwaoci.
Pozostaje zagadnienie, dlaczego w Etrurii, mimo e istniej tam
liczne gorce rda, nie wystpuje taki sam py, ktry by w podobny sposb umacnia mur pod wod. Postanowiem wic wyjani
t spraw, zanim padnie takie pytanie. [5] Nie we wszystkich miejscowociach i okolicach istniej takie same rodzaje ziemi i takie
same skay; niektre z nich s ziemiste, inne z wiru grubego, inne
z drobnego, a inne piaszczyste. W ogle w rozmaitych krainach
znajduj si w ziemi odmienne i do siebie niepodobne waciwoci. Najlepiej mona to zauway na otoczonym przez Apeniny terenie Italii i Etrurii, gdzie niemal wszdzie wystpuj zoa piasku,
natomiast po drugiej stronie Apeninw, w czci lecej nad Adriatykiem, nie ma go zupenie. Rwnie w Achai, Azji i w ogle
w krajach zamorskich nawet z nazwy go nie znaj. Tak oto nie we
wszystkich miejscowociach, gdzie obficie tryskaj gorce rda,
moe si zdarzy podobny zbieg okolicznoci, gdy zgodnie ze
zrzdzeniem przyrody wszystko jest rozdzielone jakby przypadkowo, a nie wedug ycze ludzkich. [6] Tam wic, gdzie gry s nie
z ziemi, lecz z innej substancji, przepala j sia ognia, szukajc sobie ujcia przez jej yy, i spala to, co w niej jest mikkie i delikatne, a pozostawia to, co jest twarde. I podobnie jak w Kampanii
z wypalonej ziemi powstaje py puteolaski, tak w Etrurii z wypalonej substancji powstaje carbunculus, piasek czarniawy. Oba nadaj si doskonale do budowy murw, przy czym jeden wykazuje

zalety przy budowlach ldowych, drugi take i przy budowie grobli

morskich. Substancja ta jest miksza od tufu, a twardsza od ziemi,
skoro za od dou przepali j gorca para, wtedy pojawia si w niektrych okolicach ten rodzaj piasku, ktry nazwano carbunculus.

Rozdzia sidmy
[1] Przedstawiem rozmaite gatunki i waciwoci wapna oraz
piasku. Z kolei omwi kamienioomy, z ktrych wydobywa si
i przygotowuje do budowy kamie zarwno ciosowy, jak i amany.
Okazuje si, e skay maj rozmaite i bynajmniej nie jednakowe
waciwoci. Jedne s mikkie, jak na przykad wystpujce dookoa Rzymu, jak rubryjskie, palleskie, fidenackie, albaskie; drugie s
rednio twarde, jak te, ktre znajduj si w Tyburze, w Amiternum,
w Soracte i inne tym podobne; niektre s twarde, jak kwarcyt. Istnieje jeszcze wiele innych gatunkw, jak czerwony i czarny tuf
w Kampanii, a w Umbrii, Picenum i ziemi weneckiej biay, ktry
nawet mona rzn zbat pi jak drzewo. [2] Mikkie maj t zalet, e bloki z nich ciosane atwo daj si obrobi przy budowie; jeli znajduj si w miejscach zakrytych, s wytrzymae, jeli jednak
znajduj si w miejscach nie pokrytych i otwartych, wietrzej i krusz si pod wpywem mrozw i szronu. Take nad wybrzeem morskim, przearte przez son wod, nie przetrzymuj upaw. Tyburtyskie za skay i wszystkie inne tego rodzaju wytrzymuj obcienie i nie s wraliwe na dziaania atmosferyczne, nie wytrzymuj
jedynie ognia i pod jego dziaaniem od razu rozpadaj si i krusz,
maj bowiem z natury mao w sobie wilgoci, niewiele czci ziemi,
a najwicej powietrza i ognia. A poniewa mao jest w nich wilgoci
i ziemi, ogie przez dotknicie i si swojej pary wypiera z nich powietrze, wdziera si na jego miejsce i zajmuje prni ich y, rozpala je i podobnym do siebie czciom nadaje wasny stopie rozarzenia. [3] Istniej rwnie liczne kamienioomy w pobliu Tarkwinn z barwy podobne do albaskich, zwane anicjaskimi, ktre
znajduj si przede wszystkim koo Jeziora Wulzyskiego, a rwnie w prefekturze Statonii. Skaa ta ma niezliczone zalety, nie tylko bowiem nie szkodzi jej ani mrz, ani ogie, lecz jest mocna
i trwaa przez dugie czasy, poniewa w swym naturalnym ukadzie
ma mao powietrza i ognia, redni ilo wilgoci i wiele czci ziemi. Dziki tej spoistoci umocniona, nie ulega ani warunkom atmosferycznym, ani gwatownej sile ognia. [4] Najlepiej mona si o tym

przekona na pomnikach wok miasta Ferentum, budowanych

z materiaw pochodzcych z tych kamienioomw. S tam bowiem
wielkie, doskonale wykonane posgi, a take mniejsze rzeby, kwiaty i licie akantu subtelnie rzebione, ktre cho stare, wydaj si tak
wiee, jakby je dopiero co wykonano. Rwnie ludwisarze sporzdzaj ze ska tych kamienioomw formy do odlewania brzu i maj z nich wielki poytek. Gdyby te kamienioomy znajdoway si
w pobliu Rzymu, warto by byo wszystkie budowle z tego kamienia stawia. [5] Wobec tego jednak, e konieczno zmusza nas do
korzystania ze znajdujcych si w pobliu kamienioomw rubryjskich, palleskich i innych najbliej Rzymu pooonych, trzeba si
bdzie trzyma nastpujcych wskazwek, jeli si chce wykona
budowl bezbdnie. Zabierajc si do budowy naley uy blokw
wydobytych przed dwoma laty, i to wydobytych w porze letniej,
a nie zimowej, i takich, ktre przez te dwa lata leay pod goym niebem. Bloki, ktre w przecigu tych dwch lat ulegy uszkodzeniu
wskutek dziaa atmosferycznych, naley uy do fundamentw;
wszystkie inne zachowane w nienaruszonym stanie, jako wyprbowane przez sam przyrod, uyte w budowie nadziemnej bd trwae. Zasad tych trzeba si trzyma nie tylko przy budowie z blokw
ciosanych, lecz take przy budowie z kamienia upanego.

Rozdzial smy
[1] Dwa s rodzaje wtkw murw: sieciowy, bdcy obecnie
w powszechnym uyciu, i dawny, zwany nieregularnym. Z tych
dwch wtek sieciowy jest ozdobniejszy, wykazuje jednak skonno do pkni, gdy warstwy i spoiny w adnym kierunku nie s
powizane. Natomiast budowla o wtku nieregularnym, w ktrym
kamienie uoone s jeden na drugim i powizane ze sob, nie jest
wprawdzie pikna, ale mocniejsza od sieciowej. [2] Przy obu za
sposobach trzeba si posugiwa jak najdrobniejszymi kamieniami,
aeby ciany obficie nasycone zapraw z wapna i piasku duej
przetrway. Kiedy bowiem kamienie s mikkie i porowate, wchaniajc wilgo z zaprawy osuszaj cian, a gdy zaprawy z wapna
i piasku bdzie duo czy nawet w nadmiarze, ciana majc wicej
wilgoci zyska na spoistoci i nieprdko si wykruszy. Jeli jednak
pory kamieni upanych wchon wilgo z zaprawy, wapno oddzieli si i odczy od piasku; rwnie i kamienie nie bd ju mogy
przylega do zaprawy i z biegiem czasu spowoduj zniszczenie

VI. Sposoby konstruowania murw z kamienia. A - ukad sieciowy,

B - ukad nieregularny, C - ukad tak zwany enplekton, D - ukad
isodomum, E - ukad pseudisodomum

[3] Mona to zauway na niektrych znajdujcych si wok Rzymu pomnikach zbudowanych z marmuru albo z blokw
ciosanych, a w rodku wypenionych zapraw z kamieni amanych.
KJedy zaprawa wskutek staroci zwietrzeje i zostanie wchonita
Przez pory kamieni, pomniki te rozpadaj si i rozsypuj po rozlunieniu si spoje wskutek rozpadu. [4] Jeli wic kto chce unikn tego za, powinien midzy cianami licowymi pozostawi woln przestrze i wznie od wewntrz budowli grube na dwie stopy

ciany z czerwonego ciosu, z tucznia glinianego albo ze zwyczajnego kwarcytu; mury te powinny by poczone z zewntrznymi
cianami za pomoc elaznych klamer zalanych oowiem. W ten
sposb budowla nie wypeniana bezadnie kamieniami, lecz stawiana wedug pewnego porzdku, bdzie moga nienaruszona
trwa wiecznie, gdy warstwy i spoiny mocno powizane i zczone klamrami nie bd rozsadza budowli i nie pozwol upa cianom licowym poczonym ze sob.
[5] Dlatego nie naley pogardza greckim sposobem budowania; Grecy bowiem nie stawiaj wygadzonych od zewntrz cian
z mikkiego kamienia, lecz nawet kiedy odstpi od ciosu, ukadaj bloki z kwarcytu albo zwyczajne twarde kamienie; podobnie jak
przy budowie z cegie, kad warstwy z na przemian krzyujcymi
si spoinami i dziki temu uzyskuj wieczn trwao budowli.
Dwa s sposoby ukadania warstw: jeden z nich nazywa si isodomum, drugi pseudisodomum. [6] O isodomum mwimy, kiedy
warstwa jest jednakowo gruba, o pseudisodomum, kiedy warstwy
s nierwne i niejednakowe. Oba sposoby ukadania warstw zapewniaj trwao przede wszystkim dlatego, e sam kamie z natury swej twardy i zbity nie moe z zaprawy wyssa wilgoci i przez
dugi czas utrzymuje zapraw w stanie wilgotnym; poza tym warstwy uoone rwno i poziomo nie pozwalaj zaprawie si obsuwa, a zwizane w nieprzerwan grubo murw trwaj do pnej
staroci. [7] Inny sposb budowania, zwany przez Grekw
- enplekton, stosowany jest take u nas na wsi. Polega
on na tym, e wygadza si strony zewntrzne murw pozostawiajc reszt w stanie surowym; poza tym wypenia si je zwykym
kamieniem wraz z zapraw i wie na przemian uoonymi spoinami. Nasi natomiast rodacy, troszczc si o szybko, stawiaj ciany i wypeniaj je amanym kamieniem i zapraw. W ten sposb
mur skada si z trzech pionowych ukadw: dwch frontowych
i wypenionego wntrza. Grecy za nie postpuj tak, lecz nakadaj jedn na drug warstwy poziome i ukadaj bloki na przemian,
raz na dugo, raz na grubo, a wntrza nie wypeniaj, lecz poczynajc od lica zewntrznego stawiaj mur jednolity i solidny.
Prcz tego midzy obu stronami zewntrznymi kad na ca grubo muru pojedyncze bloki zwane - diatonoi, ktrych
koce ukazuj si po obu stronach muru; bloki te mocno wi
ciany i zapewniaj im trwao.
[8] Jeli wic kto chce skorzysta z tych wywodw i wybra
jeden ze sposobw wznoszenia murw, zapewni budowli trwa-

o. Albowiem mury o wykwintnym wygldzie, wznoszone

z mikkiego kamienia, nie bd mogy przez dugi czas opiera
si zniszczeniu. Dlatego wic jeli si bierze rzeczoznawcw do
szacowania wartoci murw granicznych, nie oceniaj ich oni wedug kosztw budowy, lecz wyszukawszy w rejestrach koszt budowy odejmuj od niego jedn osiemdziesit za kady rok, jaki
od wykonania budowy upyn; nakazujc paci za te mury pozosta cz oglnej sumy orzekaj, e mury te duej ni osiemdziesit lat przetrwa nie mog. [9] Przy budowlach za z cegy,
byle tylko ciany stay pionowo, nic si nie potrca; cena ich pozostaje taka sama jak w czasie budowy. Przeto w niektrych miastach mona oglda stawiane z cegy budowle publiczne i domy
prywatne, a nawet paace krlewskie, przede wszystkim za
w Atenach mur od strony Hymetu i Pentelikonu; w Patraj w wityni Jowisza i Herkulesa celle s z cegy surwki, gdy tymczasem
okalajce architrawy i kolumny s z kamienia. W Italii mona
w Aretium oglda stare mury z cegie doskonale zbudowane. Podobnie z cegy jest w Tralles paac krlw Attalidw, ktry oddaje si zawsze najwyszemu kapanowi na miejsce zamieszkania.
W Lacedemonie przez przepiowanie cegie wycito malowida
z niektrych cian i umieciwszy je w ramach drewnianych sprowadzono do Rzymu na plac Comitium dla uwietnienia edylatu
Warrona i Mureny. [10] Rwnie z cegy jest paac Krezusa, ktry mieszkacy Sardes przeznaczyli jako miejsce zamieszkania
i wypoczynku dla kolegium starcw zwanego geruzj. Tak samo
paac potnego krla Mauzolosa w Halikarnasie, chocia ca ornamentyk ma z marmuru prokoneskiego, ciany ma z cegy;
ciany te jeszcze do dzi dnia wykazuj niezwyk trwao,
a tynk ich jest tak gadki, e wydaj si mie przezroczysto
szka; nie zrobi za tego krl z braku rodkw, gdy panujc nad
ca Kari bogactwa mia niezmierzone. [11] Bystro jego i wynalazczo w dziedzinie budownictwa mona oceni na podstawie nastpujcych faktw. Chocia urodzi si w Mylasa, to jednak rezydencj sw zaoy w Halikarnasie, zauwaywszy, e teren tamtejszy jest z natury obronny i e znajduje si tam
doskonay port i plac na skad towarw. Sam teren przypomina
swym wygiciem teatr. I tak na dole koo portu zaoono rynek;
Przez rodek za wznoszcej si w gr i opasujcej go krzywizny
wybudowano szerok ulic, a porodku - Mauzoleum ozdobione
tak wspaniaymi dzieami sztuki, e zalicza si je do siedmiu cudw wiata. Na szczycie gry staa witynia Marsa z olbrzymim

posgiem tego boga, tak zwany akrolitos, wykonanym szlachetn

rk Leocharesa; niektrzy sdz, e wykona j Timoteos. Na samym szczycie po prawej stronie, tu nad rdem Salmakis, znajduje si witynia Wenery i Merkurego. [12] O rdle tym sdzi
si niesusznie, e ktokolwiek napije si jego wody, zapada na
chorob mioci. Nie bdzie od rzeczy wyjani, skd powstaa ta
faszywa pogoska i w jaki sposb rozniosa si po wiecie.
W rzeczywistoci opowie o tym, e woda z tego rda czyni ludzi zniewieciaymi i bezwstydnymi, nie moe by prawdziwa,
gdy woda w tym rdle jest przejrzysta i ma smak wyborny. Kiedy Melas i Areuanias przybyli w te strony z Argos i Trojdzeny
i zaoyli tutaj koloni, wypdzili osiadych tu poprzednio Karw
i Lelegw. Ci za uciekli w gry, poczyli si w bandy i wczc
si wszdzie napadali i upili okrutnie. Pniej jeden z osadnikw
szukajc zarobkw zbudowa nad rdem majcym wietn wod kram zaopatrzony w towary wszelkiego rodzaju i prowadzc
go przyciga do siebie barbarzycw. I tak przychodzc najpierw
pojedynczo, potem czc si i schodzc na zebrania, porzucali
swj twardy i dziki sposb ycia i bez adnego przymusu przyjmowali obyczaj grecki, ulegajc greckiej kulturze. A wic to rdo zyskao sobie saw nie przez jad chorobliwej rozwizoci,
lecz przez to, e sodycz kultury zagodzio pierwotne dusze barbarzycw.
[13] Skoro si ju zajem opisem miasta, pozostaje mi jeszcze
dokadnie opisa, jak wyglda cao. Podobnie jak po prawej
stronie znajduje si witynia Wenery i wyej opisane rdo, na
lewym skrzydle stoi paac krlewski zbudowany przez krla Mauzolosa, wedug jego planu. Wida z niego po prawej stronie rynek,
port i cay obwd murw, po lewej za przysta ukryt w ten sposb za grami, e nikt nie moe widzie ani wiedzie, co si w niej
dzieje, a krl bez niczyjej wiedzy moe sam ze swej rezydencji
wydawa
odpowiednie
rozkazy
marynarzom
i
onierzom.
[14] Ot po mierci Mauzolosa obja rzdy ona jego Artemizja,
a Rodyjczycy oburzeni, e kobieta panuje nad miastami caej Kani, wystawili flot i wyruszyli, aby opanowa kraj. Kiedy o tym
doniesiono Artemizji, ukrya w ju opisanej zasonitej przystani
flot wraz z wiolarzami i onierzami, a reszcie obywateli kazaa
stan na murach. Skoro za Rodyjczycy z dobrze wyposaon
flot przybyli do wikszego portu, kazaa stojcym na murze obywatelom przyj ich oklaskami i obietnic poddania miasta. Gdy
Rodyjczycy opuciwszy okrty wtargnli do miasta, Artemizja

wykorzystujc sztuczny kana wyprowadzia niespodziewanie flot z niniejszego portu na morze i wpyna z ni w ten sposb do
wikszego portu; pozbawion zaogi flot Rodyjczykw wyprowadzia na pene morze. W ten sposb Rodyjczycy, nie majc
gdzie si cofn, zostali otoczeni i zabici na rynku. Artemizja za,
obsadziwszy okrty rodyjskie wasnymi onierzami i wiolarzami, ruszya na Rodos. Rodyjczycy, spostrzegszy napywajce
wasne okrty ozdobione wawrzynem, sdzili, e to wracaj rodacy jako zwycizcy, i przyjli nieprzyjaci. [15] Wtedy Artemizja
zdobywszy Rodos wytracia najwybitniejszych obywateli, postawia pomnik zwycistwa i dwa posgi z brzu, z ktrych jeden
wyobraa pastwo rodyjskie, drugi sam Artemizj wypalajc
stygmat na czole posgu rodyjskiego. Pniej za Rodyjczycy
skrpowani wzgldami religijnymi - nie wolno bowiem usuwa
raz powiconych pomnikw zwycistwa - wznieli dookoa tego
miejsca budynek i postawili stay posterunek grecki, eby nikt pomnika nie mg zobaczy; miejsce to nazwali - abaton,
czyli niedostpne.
[16] Skoro wic tak potni krlowie, ktrym dochody i zdobycz wojenna pozwalay nie tylko na budow z kamienia ciosanego lub upanego, ale nawet z marmuru, nie gardzili murem z cegie,
nie sdz, eby naleao gani budowle z cegie, byleby byy dobrze kryte. Mimo to lud rzymski nie powinien wznosi w Rzymie
budowli z cegie; jakie za s tego powody i przyczyny, wyjani
niczego nie pomijajc. [17] Prawa pastwowe nie pozwalaj na
miejscach publicznych stawia grubszych murw ni na ptorej
stopy; take wszystkie inne ciany wykonuje si w tej samej gruboci, aeby nie zacienia przestrzeni. Ot mury zbudowane na
grubo nie dwch lub trzech cegie, ale tylko jednej cegy grubej
na ptorej stopy, nie mog utrzyma wicej ni jedn kondygnacj. Przy tak wielkim jednak znaczeniu Rzymu i ogromnej liczbie
jego ludnoci trzeba dostarczy wielkiej iloci mieszka. Skoro
wic na jednym poziomie nie mona pomieci tak wielkiej iloci
mieszkacw, rzecz sama zmusia do szukania pomocy w wysokoci budowli. Przeto za pomoc kamiennych filarw, murw z palonej cegy i cian z kamienia upanego wznosi si wysokie gmachy,
Ktre podzielone na liczne kondygnacje pozwalaj na budow grnych piter z widokiem na miasto, ku wielkiemu poytkowi mieszkacw. Zatem przez uwielokrotnienie powierzchni mieszkalnej
dziki budowie domw wielopitrowych, lud rzymski atwo uzyskuje doskonae pomieszczenia.

[18] Wyjaniem ju, dlaczego w Rzymie ze wzgldu na brak

miejsca nie zezwala si na mury z cegie, kiedy jednak zajdzie potrzeba uycia ich poza Rzymem, naley w ten sposb postpowa,
aby uzyska ich dugotrwao: na szczycie cian trzeba pod dachem postawi mur z palonej cegy, wysoki mniej wicej na ptorej stopy, z wysunitym gzymsem. W ten sposb mona unikn
bdw, ktre si zwykle zdarzaj. Skoro bowiem dachwki na dachu popkaj albo je wiatr postrca, tak e woda deszczowa bdzie
moga przecieka, powoka z palonej gliny nie pozwoli uszkodzi
cegy, a wystp gzymsu odtrci krople poza lini pionow ciany
i w ten sposb zachowa w stanie nienaruszonym mur wzniesiony
z cegy surwki. [19] Jeli idzie o ceg palon, to nikt nie moe od
razu ustali, czy jest ona dobra czy za, gdy trwao jej okae si
dopiero po umieszczeniu jej na dachu i wystawieniu na dziaanie
niepogody i upau. W tych warunkach cega, zrobiona z niedobrej
gliny albo sabo wypalona, od razu pod wpywem mrozu i szronu
wykae sw sabo. Zatem cega, ktra na dachu nie okae si
zdatna, uyta w budowli take nie utrzyma ciaru. Dlatego najwiksz trwao bd miay dachy pokryte star dachwk i ciany zbudowane ze starej cegy.
[20] Jeli idzie o ciany wiklinowe, to bybym wola, by w ogle nie zostay wynalezione. O ile bowiem s praktyczne ze wzgldu na szybko wykonania i zwikszenie powierzchni uytkowej,
o tyle s wielk i powszechn plag, gdy jak pochodnie atwo zajmuj si od ognia. Dlatego wydaje si rzecz korzystniejsz ponie wiksze koszty na ceg, ni naraa si na niebezpieczestwo stosujc przez oszczdno ciany wiklinowe. Prcz tego na
cianach wiklinowych po otynkowaniu powstaj rysy w tych miejscach, gdzie s supy i rygle; pokryte bowiem tynkiem, wchaniaj
wilgo i pczniej, nastpnie za, wysychajc, kurcz si i rozrywaj warstw tynku. Poniewa jednak niekiedy popiech, brak pienidzy albo konieczno przepierzenia grnego pitra zmuszaj do
uycia cian wiklinowych, podam, jak naley w takim wypadku
postpi. Fundament trzeba wycign wysoko, aby ciany wiklinowe nie dotykay ziemi ubitej z gruzem ani podogi; tam bowiem
umocowane butwiej z czasem, a nastpnie osiadajc pochylaj si
i krusz powierzchni tynku.
Tak jak umiaem, mwiem o cianach i o rodzajach materiaw
do nich potrzebnych, o ich zaletach i wadach; obecnie mwi bd
zgodnie z natur rzeczy o stropach drewnianych i o materiaach, jakich naley do nich uy, aby mogy dugo przetrwa.

Rozdzia dziewity
[1] Drzewa naley cina z pocztkiem jesieni a do czasu, w ktrym Fawoniusz wia zaczyna. Na wiosn bowiem wszystkie drzewa
staj si jakby ciarne i ca sw moc wysilaj na wydanie lici
i dorocznych owocw. Skoro wic si je zetnie w okresie, gdy s
wte i wilgotne, staj si mniej spoiste i sabe; podobnie nie uwaa
si za zdrowe kobiet ciarnych od chwili poczcia a do porodu
i na targu niewolnikw nie sprzedaje si ich jako zdrowych, dlatego
e pd rozwijajc si w organizmie chonie soki z wszystkich substancji odywczych znajdujcych si w pokarmach i dlatego, e im
silniejszy i dojrzalszy staje si pd, tym bardziej osabia to, z czego
si rodzi. Przeto organizm uwolniony po porodzie od podu wchania przez rne i otwarte pory te wszystkie soki, ktre przedtem
przyczyniay si do wzrostu podu; wchaniajc te soki ciao jdrnieje i powraca do swej dawnej mocy. [2] W ten sposb na jesieni, kiedy owoce dojrzewaj, a licie widn, drzewa chonc soki z ziemi
za pomoc korzeni odzyskuj sw moc i wracaj do dawnej swej siy. Natomiast ostre dziaanie zimowego powietrza, jak ju o tym
wspomniaem, wzmacnia je i czyni jdrniejszymi. Dlatego te jeli
z tych przyczyn i w okresie, ktry ju podaem, zetnie si drzewo,
zetnie si je we waciwym czasie. [3] cinajc drzewo naley je
podci a do rodka rdzenia i w tym stanie pozostawi, by sok ciekajc kropla po kropli wysycha. W ten sposb niepotrzebna wilgo
spynie z drzewa przez rdze i nie pozwoli zamrze sokom, a drzewo nie ulegnie zepsuciu. Gdy drzewo ju wyschnie i sok przestanie
z niego cieka, naley je ci, gdy wtedy bdzie najbardziej zdatne do uytku. [4] e tak si sprawa naprawd przedstawia, mona
si przekona na krzewach: jeli si je bowiem we waciwym dla
nich czasie natnie i przewierci, wycieka z ich rdzenia nadmierna
ilo szkodliwego pynu, a same krzewy schnc osigaj znaczn
trwao. Gdy natomiast soki z drzewa nie znajduj ujcia, gromadzc si wewntrz gnij, a drzewo staje si sabe i niezdatne. Jeli
wic drzewo rosnce i ywe podsychajc nie psuje si, to po ciciu
uyte na budulec, jeli tylko zastosuje si wyej opisan metod,
wykae niewtpliwie wielkie zalety i trwao w budowli.
[5] Kady gatunek drzew ma jednak swe odrbne cechy, a wic
db, wiz, topola, cyprys, joda i te wszystkie, ktre szczeglnie
przydatne s w budownictwie. Albowiem inn przydatno ma
db, a inn joda, cyprys inn ni wiz, i z natury samej nie s tak
samo zbudowane, lecz kady gatunek z osobna, zalenie od skad-

nikw, znajduje w budownictwie waciwe zastosowanie. [6] I tak

przede wszystkim joda, ktra ma w sobie najwicej powietrza
i ognia, a bardzo mao wilgoci i ziemi, jako zbudowana z najlejszych ywiow nie jest cika. Dlatego wyprona dziki naturalnej sztywnoci, nieatwo ugina si pod ciarem i nie paczy si zastosowana do stropw. Jednake przez to, e ma w sobie wicej
ciepa, rodzi i karmi czerw oraz sprzyja powstawaniu prchnicy;
rwnie szybko zajmuje si od ognia, dlatego e rozrzedzone w jej
porach powietrze atwo si zapala i gwatowny pomie roznieca.
[7] Dolna cz jody, najblisza ziemi, przed ciciem jeszcze
czerpic korzeniami wilgo z pobliskiego terenu, staje si gadka
i pozbawiona skw; w przeciwiestwie do tego grna cz drzewa, wznisszy wysoko w powietrze gazie pod wpywem gwatownego gorca, cita na wysokoci mniej wicej dwudziestu stp
nad ziemi i ociosana, z powodu twardoci skw otrzymaa nazw
fusterna, czyli drzewo skate. Doln cz drzewa po ciciu rozcina si na cztery czci i po usuniciu rdzenia uywa do robt stolarskich wewntrz domu; nazywa si j sappinea. [8] W przeciwiestwie do tego db majcy wiele ywiou ziemi, a mao wilgoci, powietrza i ognia, uyty przy pracach pod powierzchni ziemi
wykazuje nieprzemijajc trwao; jednake kiedy go wilgo zaatakuje, pozbawiony porowatych otworw z powodu spoistej budowy, nie moe wchon w siebie wilgoci, lecz jakby przed ni
ustpujc stawia opr i paczy si, powodujc rysy w budowli, do
ktrej go uyto. [9] Bardzo wiele korzyci w budownictwie daje
natomiast rodzaj dbu zwany aesculus, skada si bowiem w rwnej mierze z wszystkich ywiow. Jednake uyty w miejscu wilgotnym, wchaniajc przez pory wilgo, ktra usuwa z niego powietrze i ogie, ulega zepsuciu pod wpywem jej dziaania. Inny
rodzaj dbu, tak zwany cerrus, jak rwnie buk szybko prchniej,
chonc gboko wilgo przez swe pory; dzieje si to dlatego, e
przy jednakowej iloci wilgoci, ognia i ziemi wystpuje w nich
w wikszej iloci powietrze. Topola biaa i czarna, wierzba i lipa,
poniewa ze wzgldu na niewielk domieszk ziemi nie s twarde,
a z powodu swej porowatoci s biae, nadaj si nadzwyczajnie do
rzeby. Wierzba italska nasycona ogniem i powietrzem, mniej majc wody, a jeszcze mniej ziemi, jako lej zbudowana wydaje si
mie w uyciu niezwyk odporno. [10] Olcha za rosnca nad
brzegami rzek, chocia wydaje si najmniej przydatna na budulec,
ma w rzeczywistoci pierwszorzdne zalety, poniewa zawiera najwicej powietrza i ognia, niewiele ziemi, a jeszcze mniej wilgoci;

ze wzgldu wic na niewielk ilo wilgoci uyta w formie gstego palowania pod fundamentami w terenie bagnistym, chonie wilgo, ktrej ma mao, trwa nienaruszona przez wieki i wytrzymuje
bardzo due obcienie budowli, utrzymujc jaw stanie nieuszkodzonym. W ten sposb to samo drzewo, ktre uyte w budowli
nadziemnej nie moe przetrwa nawet krtkiego czasu, przebywajc w wilgoci wykazuje dugotrwa odporno. [11] Najatwiej
mona to zaobserwowa w Rawennie, gdy tam wszystkie budowle publiczne i prywatne maj tego rodzaju pale pod fundamentami.
Wiz za i jesion maj bardzo duo wilgoci, bardzo mao powietrza i ognia, a ilo ziemi umiarkowan. Uyte przy budowie s
twarde, jednak wskutek wilgoci nie s sztywne i szybko si pacz.
Skoro wszake wyschn wskutek staroci albo podcite na wolnym
powietrzu utrac soki, twardniej i dziki temu staj si mocne
w spojeniach i wizaniach. [12] Rwnie grab ze wzgldu na ma ilo ognia i ziemi, a znaczn ilo powietrza i wilgoci, nie jest
kruchy i doskonale nadaje si do obrbki; poniewa Grecy z tego
materiau robi jarzma dla wow, a jarzma nazywaj -zyga,
rwnie i grab zowi - zygia. Nie mniej zadziwiajce s cyprys i sosna, gdy majc wiele wilgoci przy jednakowej iloci
ywiow pacz si przy budowie, zachowuj si jednak dugo,
gdy tkwice w nich gboko soki z powodu swej goryczy nie
dopuszczaj prchnicy ani robakw. Dlatego budowle stawiane
z tego gatunku drzewa odznaczaj si niezwyk wytrzymaoci.
[13] Rwnie cedr i jaowiec maj podobne zalety i daj takie korzyci, a jak z cyprysu i sosny pochodzi ywica, tak z cedru olej
zwany cedrowym. Posmarowanie przedmiotw, a zwaszcza ksiek tym olejem chroni je od moli i butwienia. Licie tego drzewa
podobne s do lici cyprysu, a soje drzewa biegn prosto. W wityni Diany w Efezie posg bogini i stropy kasetonowe sporzdzone s podobnie jak w innych wityniach wanie z cedru ze wzgldu na jego trwao. Drzewa te rosn przede wszystkim na Krecie,
w Afryce i w niektrych okolicach Syrii. [14] Modrzew za, ktry
znany jest wycznie w municypiach lecych nad brzegami Padu
i na wybrzeu Adriatyku, ze wzgldu na ostr gorycz swego soku
zabezpieczony jest przed prchnic i dziaaniem robakw. Nie ulega on take dziaaniu ognia i sam przez si nie ponie, chyba e podobnie jak kamie w piecu do wypalania wapna rozarza si od innego drzewa, lecz i wtedy pomienia nie chwyta i nie zwgla si,
ale przez dugi czas tli si powoli, poniewa sam mao ma ywiou ognia i powietrza. cisy wskutek zawartoci wilgoci i ziemi

oraz maej iloci ognia i powietrza, nie majc otworw, przez ktre mgby si wcisn ogie, odpiera jego atak i nie pozwala na atwe uszkodzenie. Ze wzgldu na ciar nie mona spawia go wod, lecz w czasie transportu drog wodn umieszcza si go na statkach lub na tratwach z jody.
[15] Warto te dowiedzie si, w jaki sposb odkryto waciwoci tego drzewa. Kiedy boski Cezar sta z wojskiem w okolicach
podalpejskich i nakaza municypiom dostarczy ywnoci dla wojska, mieszkacy znajdujcej si tam warownej twierdzy zwanej
Larignum, ufni w obronne z natury pooenie, nie chcieli usucha
rozkazu. Wdz naczelny rozkaza zatem wojsku podej pod twierdz. Przed bram grodu znajdowaa si wysoka wiea zbudowana
z uoonych na przemian belek na ksztat stosu i tak wysoko wzniesiona, e mona z niej byo odpiera nacierajcych rzucajc z gry
kamienie i belki. Skoro zauwaono, e mieszkacy nie maj nic
prcz belek, ktrych z powodu wielkiego ciaru daleko rzuca nie
mogli, rozkazano onierzom rzuca pod wie wizki faszyny
i ponce pochodnie. [16] onierze szybko to uczynili. Gdy wok
drewnianej wiey zaja si od ognia faszyna i pomie buchn ku
niebu, wydawao si, e runie cae umocnienie. Kiedy jednak ogie
umierzy si i przygas, wiea ukazaa si w stanie nienaruszonym. Cezar zdziwiony kaza onierzom zbudowa dookoa twierdzy wa w odlegoci wikszej, niby j mogy dosign pociski.
Wtedy mieszkacy miasta zdjci strachem poddali si. Zapytano
ich wwczas, skd bior drzewo, ktrego si ogie nie ima. Wskazali wtedy na modrzewie, ktrych wiele ronie w tych okolicach,
a poniewa twierdza nazywaa si Larignum, rwnie drzewo owe
nazwano larignejskim. Drzewo to spawia si Padem do Rawenny
i dostarcza do kolonii Fanum, do Pisaurum, Ankony i innych municypiw w tych okolicach. Gdyby atwe byo sprowadzanie tego
drzewa do stolicy, znalazoby ono w budownictwie szerokie zastosowanie i jeli nie wszdzie, to w kadym razie uyte jako deski
przy okapach dookoa domw mieszkalnych chronioby budynki
od niebezpieczestwa poaru; drzewo to bowiem nie chwyta ognia
i nie zwgla si, ani samo przez si nie moe si zapali. [17] Igy
ma podobne do sosny, sj dugi i nadaje si do robt stolarskich
wewntrz domu nie mniej ni sappinea. ywic ma pynn, koloru
miodu attyckiego; leczy si ni rwnie grulic.
Przedstawiem poszczeglne gatunki drzew, ich naturalne wasnoci, ywioy, z jakich si skadaj, i okolicznoci, w jakich si
rodz. Z kolei trzeba si zastanowi, dlaczego gorsza jest ta joda,

ktr w stolicy nazywaj grsk, gdy natomiast tak zwana nizinna

wykazuje w budownictwie wyjtkow wytrzymao. Sprawy te
wyo jak najprzystpniej, wyjaniajc, do jakiego stopnia wady
i zalety poszczeglnych gatunkw zale od waciwoci terenu,
na ktrym si rodz.

Rozdzia dziesity
[l] Pierwsze acuchy Apeninw cign si od Morza Tyrreskiego ku Alpom i granicy Etrurii; grzbiet Apeninw zakrtem
swej rodkowej czci niemal dotyka wybrzea Adriatyku i w dalszym skrcie dochodzi do cieniny. Strona wewntrzna uku zwrcona ku Etrurii i Kampanii jest nasoneczniona, gdy zwrcona jest
tak, e soce w swoim biegu rzuca na ni ustawicznie swoje promienie; przeciwne za zbocze, nachylone ku grnemu morzu i wystawione ku pnocny, znajduje si stale w cieniu i mroku. Dlatego rosnce tam drzewa, karmione wilgoci, osigaj znaczn wysoko i, co wicej, yy ich nabrzmiae od wilgoci s nasycone
obfitoci pynu. Gdy drzewa te zostaj cite i ociosane, trac sw
si ywotn; pozostaj z otwartymi porami, sztywne, a wysychajc staj si porowate oraz puste i w budowlach nie wykazuj trwaoci. [2] Te za drzewa, ktre rodz si po stronie nasonecznionej, nie majc porw pomidzy sojami, wysuszone krzepn, soce bowiem wyciga wilgo nie tylko z ziemi, lecz i z drzew. Tak
wic drzewa w okolicach nasonecznionych s mocne z powodu
znacznej iloci y i pod wpywem wilgoci nie staj si porowate.
Obrabiane na budulec oddaj wielkie usugi, jeli idzie o wytrzymao. Dlatego drzewa z dolin przywoone z okolic sonecznych
s lepsze od grskich, pochodzcych z terenw, gdzie panuje cie.
[3] W miar tego jak umiaem, przedstawiem spraw materiaw
niezbdnych w budownictwie, ukad i stosunek ywiow naturalnych, jaki w kadym z nich wystpuje, oraz zalety i wady poszczeglnych gatunkw, aby zaznajomi z tym wszystkich, ktrzy buduj. W ten sposb, kto moe si kierowa wskazwkami zawartymi
w tych prawidach, bdzie wicej wiedzia i bdzie mg wybra do
budowy odpowiedni gatunek materiau. Przedstawiwszy wic spraw przygotowania materiaw, w dalszych ksigach mwi bd
o samych budowlach, a przede wszystkim w nastpnej ksidze, jak
tego wymaga porzdek rzeczy, o wityniach bogw niemiertelnych i o waciwych tym wityniom symetrii i proporcjach.

KSIGA
TRZECIA

Przedmowa
[1] Apollo Delficki przez usta kapanki Pytii uzna Sokratesa za
najmdrzejszego spord wszystkich ludzi. Powiadaj, e Sokrates
orzek rozumnie i uczenie, i pier ludzka powinna by mie okna
i by otwarta, aby myli nie byy ukryte, lecz jawne i dostpne badaniu. Oby przyroda bya posza za zdaniem Sokratesa i uczynia
j dostpn i otwart! Gdyby tak byo, nie tylko widziaoby si jak
na doni zalety i wady ludzkie, lecz take wiedza jednostek nie
podlegaaby niepewnym osdom, a uczeni i fachowcy zdobywaliby wyjtkowy i trway autorytet. Rwnie artyci, chocia niebogaci i nie znani ani przez dawno swych warsztatw, ani przez
wpywy i dar wymowy, przycigaliby sw mdroci i mogliby
zdobywa uznanie odpowiadajce ich wysikom i wzbudza wiar,
e umiej to, co uwaaj za sw specjalno. Poniewa jednak nie
jest tak, lecz tak jak chciaa przyroda, nie mona oceni gboko
ukrytych umiejtnoci artystycznych, skoro zdolnoci czowieka
zamknite s w jego piersi. [2] Najlepiej mona to zauway na
przykadzie dawnych rzebiarzy i malarzy, wrd ktrych wieczn
pami u potomnych zyskali ci, ktrzy zdobyli zaszczytne stanowiska i korzystali z monego poparcia, jak Myron, Poliklet, Fidiasz,
Lizyp i ci wszyscy, ktrzy saw osignli dziki sztuce. Doszli do
tego tworzc dziea dla wielkich pastw, dla krlw albo znakomitych obywateli. Ci za, ktrzy odznaczali si nie mniejszym od
owych starych mistrzw zamiowaniem, talentem i zrcznoci
i tworzyli dziea nie mniej doskonae, ale dla polednich obywateli, nie zdobyli adnej sawy. Nie brak im byo pracowitoci ani biegoci w sztuce, ale szczcia. Do nich naleeli: Hegiasz z Aten,

Chion z Koryntu, Myagrus z Fokai, Faraks z Efezu, Bedas z Bizancjum i jeszcze wielu innych, nie mniej i malarze, jak Arystomenes
z Tazos, Polikles i Androcydes z Cyzyku, Teon z Magnezji i wszyscy inni, ktrym nie brako ani pilnoci, ani zamiowania do sztuki, ani biegoci, lecz ktrym na drodze do zdobycia uznania stany albo skromne warunki domowe, albo niepomylne okolicznoci,
albo wyszo wspzawodniczcych rywali. [3] Nie naley si
dziwi, jeli zasugi artystw pozostaj w cieniu z powodu nieznajomoci rzeczy, oburzajce jest wszake, jeli pochlebstwa odwodz ludzi ze wzgldu na stosunki od sdw prawdziwych i prowadz do faszywych ocen. Gdyby wic, tak jak chcia tego Sokrates,
widoczne i jawne byy uczucia, myli i wiedza pomnoona przez
nauk, wwczas ani wpywy, ani intrygi nie miayby znaczenia,
lecz dziea sztuki zamawiano by chtnie u tych, ktrzy doszli do
szczytu umiejtnoci dziki istotnym i cile okrelonym studiom.
Poniewa jednak te rzeczy nie s jasne i oczywiste, tak jak naszym
zdaniem by powinny, i poniewa widz, e raczej ludzie niewyksztaceni ciesz si wiksz wzitoci ni wyksztaceni, nie uwaani za stosowne rywalizowa z nimi, lecz wol przez wydanie
tych prawide wykaza doskonao naszej wiedzy.
[4] Dlatego to, Imperatorze, w pierwszej ksidze opowiedziaem Ci o sztuce i jej walorach, jak rwnie o tym, jakimi umiejtnociami powinien wzbogaci sw wiedz architekt, i uzasadniem przyczyny, dla ktrych powinien je naby; podzieliem caoksztat architektury na dziay i definicjami ustaliem ich zakres.
Nastpnie wyjaniem w sposb naukowy - co byo rzecz najwaniejsz i niezbdn - jak naley wybiera zdrowy teren pod
budow miasta; za pomoc wykresw geometrycznych ustaliem
istniejce wiatry i kierunki, z ktrych wiej; podaem, w jaki sposb powinno si bezbdnie rozplanowa ulice i bloki mieszkalne,
i na tym zakoczyem ksig pierwsz. W drugiej mwiem o materiaach budowlanych, o ich zaletach w budownictwie i o ich waciwociach naturalnych. Teraz w trzeciej ksidze mwi bd
o wityniach bogw niemiertelnych oraz o tym, jak powinno si
je budowa.

Rozdzia pierwszy
[1] Kompozycja wity polega na symetrii, ktrej praw architekci cile przestrzega powinni. Symetria rodzi si z proporcji

VII-a. Pierwszy ukad proporcji czowieka wedug tekstu Witruwiusza

zwanej po grecku - analogia. Proporcj nazywamy zastosowanie ustalonego moduu w kadym dziele zarwno do czonw budowli, jak i do jej caoci, z czego wynika prawo symetrii.
adna budowla nie moe mie waciwego ukadu bez symetrii
i dobrych proporcji, ktre powinny by oparte cile na proporcjach ciaa dobrze zbudowanego czowieka. [2] Przyroda bowiem
w ten sposb stworzya ciao ludzkie, e czaszka od brody do grnej czci czoa i do korzeni wosw wynosi jedn dziesit dugoci ciaa; podobnie jedn dziesit stanowi odlego od przegubu doni do koca redniego palca; gowa od brody do najwyszego
punktu
czaszki
stanowi
sm
cz
dugoci
ciaa;
odlego grnej czci klatki piersiowej i nasady szyi do korzeni

wosw wynosi jedn szst, a odlego od rodka klatki piersiowej do najwyszego punktu czaszki jedn czwart. Jeli za idzie
o wymiary samej twarzy, to jedn trzeci stanowi odlego od
brody do podstawy nosa, jedn trzeci nos od podstawy do rodka midzy brwiami, trzeci cz, tworzc czoo, obejmuje odlego od rodka midzy brwiami do korzeni wosw. Stopa odpowiada jednej szstej wysokoci ciaa, okie jednej czwartej, klatka piersiowa rwnie jednej czwartej. Take inne czci ciaa
ludzkiego maj ustalone proporcje. Malarze i sawni rzebiarze
posugiwali si znajomoci tych proporcji, zyskujc sobie wielk
i nieprzemijajc saw. [3] Podobnie czony wity powinny
mie jak najbardziej odpowiednie proporcje zarwno midzy
swymi poszczeglnymi czciami, jak i w stosunku do caej budowli. Centralnym punktem ciaa ludzkiego jest z natury rzeczy
ppek. Jeli bowiem pooy si czowieka na wznak z wycignitymi rkami i nogami i ustawiwszy jedno rami cyrkla w miejscu,
gdzie jest ppek, zakreli si koo, to obwd tego koa dotknie
koca palcw u rk i ng. I tak jak ciao ludzkie da si uj w figur koa, podobnie da si ono uj w kwadrat. Jeli si bowiem
odmierzy odlego od stp do czubka gowy i potem t miar
przeniesie na rozoone rce, to otrzyma si szeroko rwn dugoci, podobnie jak to jest w kwadracie odmierzonym za pomoc
wgielnicy. [4] Skoro wic przyroda w ten sposb stworzya ciao ludzkie, e jego czonki s proporcjonalne do caej postaci,
suszna wydaje si zasada staroytnych, aby take w budowlach
stosunek poszczeglnych czonw odpowiada caoci. Prawida
swoje przekazali we wszystkich rodzajach budowli, a przede
wszystkim w wityniach bogw, gdy zalety i wady tych dzie
trwaj zwykle przez wieki.
[5] Rwnie podstawowe miary, jak cal, pid, stopa, okie,
niezbdne przy wszelkiego rodzaju budowlach, zapoyczyli
z czonkw ciaa ludzkiego i ugrupowali wedug liczby doskonaej zwanej przez Grekw - teleon. Za liczb doskona
przyjli staroytni dziesi. Jako doskona przyjto j dlatego, e
jest dziesi palcw u obu rk. Jeli za z jednej strony przyroda
tworzc dziesi palcw u rk stworzya liczb doskona, to
z drugiej strony rwnie Platon uzna dziesi za liczb doskona gdy skada si ona z poszczeglnych jednostek zwanych przez
Grekw - monadami. Lecz kiedy mamy do czynienia
z jedenastk albo z dwunastk, to cyfry przekraczajce dziesitk
nie mog by doskonae, pki nie dojd do drugiej dziesitki; jed-

VII-b. Drugi ukad proporcji czowieka wedug tekstu Witruwiusza

noci bowiem s czstkami tej doskonaej liczby. [6] Matematycy

rozumujc odmiennie uznali za liczb doskona - sze, gdy
liczba ta jest podzielna wedug ich systemu rachunkowego opartego na szeciu. Szsta cz tej liczby stanowi jedno; jedna trzecia - to dwa; semissis, czyli poowa - to trzy; bes, czyli dwie trzecie, po grecku - dimoiros, stanowi cztery; pi szstych
zwanych po grecku - pentemoiros stanowi pi;
sze to doskonaa cao. Jeli za cyfra wzrasta do podwjnej
swej wartoci, to dodawszy asa do szeciu otrzymuje si
- ephektos; kiedy po dodaniu jednej trzeciej z szeciu dojdzie si
do omiu, otrzymuje si drugi tertiarius, tak zwany epitritos; jeli przez dodanie poowy z szeciu dojdzie si do dziewiciu, otrzymuje si sesuialter, tak zwany - hemiolios; jeli przez dodanie dwch trzecich z szeciu dojdzie si do

dziesiciu, otrzyma si drugie bes, czyli dwie trzecie, zwane

- epidimoiros w jedenastu, poniewa do szeciu dodano pi, otrzymamy quintarius, zwany - epipemptos; dwanacie za, poniewa skada si z dwch pojedynczych
liczb, nazywaj - diplasion, czyli liczb podwjn.
[7] Staroytni rwnie i dlatego uwaali sze za liczb doskona, poniewa stopa odpowiada szstej czci wysokoci czowieka* i, co za tym idzie, liczba szeciu stp wyznacza wysoko ciaa ludzkiego. Zauwayli oni rwnie, e okie skada si z szeciu
pidzi i dwudziestu czterech cali. Tym zdaje si kieroway si rwnie pastwa greckie, gdzie na wzr okcia skadajcego si z szeciu pidzi podzielono drachm uywan jako monet na sze
monet miedzianych zwanych obolami, podobnych do asw; przez
analogi do cali wprowadzono dwadziecia cztery wiartki obolowe, zwane przez jednych dichalka przez innych trichalka. [8] Nasi
za przodkowie przejli zrazu dawn liczb i ustalili po dziesi
asw miedzianych w denarze, i std po dzi dzie utrzymaa si nazwa denara. Take czwart cz denara, obejmujc dwa i p asa,
nazwali sestercem. Pniej za zauwaywszy, e obie liczby, zarwno sze jak i dziesi, s doskonae, poczyli je ze sob
i otrzymali liczb najdoskonalsz - szesnacie. Podstaw tego systemu znaleli w stopie, bo kiedy si odejmie dwie pidzi od okcia,
otrzymuje si stop o czterech pidziach; pid ma cztery cale.
W ten sposb dochodzi si do tego, e stopa ma szesnacie cali,
a denar miedziany tak sam ilo asw.
[9] Jeli si wic przyjmie, e liczba podstawowa zostaa wyprowadzona z czonkw ludzkiego ciaa i e zachodzi pewien ustalony stosunek pomidzy poszczeglnymi czonkami a caym ciaem,
to z podziwem powinnimy si odnosi do tych, ktrzy stawiajc
witynie bogw niemiertelnych ustalili w ten sposb poszczeglne czci budowli, e osignli harmonijne jej rozczonkowanie
dziki zastosowaniu waciwych proporcji i zasad symetrii zarwno w szczegach, jak i w caoci.

Rozdzia drugi
[1] Ukady stanowice o wygldzie zewntrznym wity s
nastpujce. Przede wszystkim witynia in antis zwana przez
Grekw - naos en parastasin, nastpnie
Prostylos, amfiprostylos, peripteros, pseudodipteros, dipteros, hy-

F
H

FG

VIII. Ukady wity wedug tekstu Witruwiusza. A - in antis,

B - prostylos, C - amfiprostylos, D - peripteros, E - pseudoperipteros,
F - dipteros, G - hypetros

petros. Ukad ich wyraa si w nastpujcych zasadach: [2] wityni in antis bdzie budowla majca na froncie anty przy cianach
bocznych celli, midzy antami w rodku dwie kolumny, a na grze tympanon zbudowany wedug zasad symetrii, ktre bd podane w tej ksidze. Przykadem tego bdzie ta spord trzech
wity Fortuny, ktra znajduje si najbliej bramy Kolliskiej.
[3] Prostylos rna wszystko to, co witynia in antis, z wyjtkiem
tego, e naprzeciw ant ma dwie narone kolumny; u gry ma architraw taki sam jak witynia in antis, czciowo wystpujcy

jeszcze po prawej i lewej stronie na naronikach. Wzr tego mamy w wityni Jowisza i Fauna na wyspie na Tybrze. [4] Amfiprostylos ma wszystko to, co prostylos, ale ponadto jeszcze kolumny
i tympanon w tylnej cianie, tak samo jak od frontu. [5] Peripteros
bdzie to witynia majca z frontu i z tyu po sze kolumn, a po
bokach, wliczajc w to take narone, po jedenacie; kolumny te
musz by dookoa tak rozmieszczone, eby odstp midzy zewntrznymi rzdami kolumn a murami wityni rwna si odstpowi midzy poszczeglnymi kolumnami i by powstao przejcie
dookoa celli, tak jak to jest w portyku Metellusa przy wityni Jowisza Statora, dziele Hermodora, oraz w wityni Honos i Yirtus
powiconej przez Mariusza a zbudowanej bez tylnego portyku
przez Mucjusza. [6] witynia pseudodipteros jest w ten sposb
rozplanowana, e na froncie i z tyu ma po osiem kolumn, po bokach za cznie z kolumnami naronymi po pitnacie. Frontowa
i tylna ciana celli powinny odpowiada czterem kolumnom rodkowym. Odstp dookoa midzy cianami wityni a zewntrzn
lini kolumn odpowiada bdzie dwm interkolumniom powikszonym o grubo jednej kolumny u dou. W Rzymie nie ma przykadu tego rodzaju wityni, istnieje jednak w Magnezji w ten sposb zbudowana witynia Diany, dzieo Hermogenesa z Alabandy,
oraz witynia Apollina zbudowana przez Menestesa. [7] Dipteros
ma po osiem kolumn z przodu i z tyu, ale dookoa wityni ma
podwjne rzdy kolumn. Taka jest dorycka witynia Kwiryna,
a w Efezie joska witynia Diany zbudowana przez Chersifrona.
[8] witynia hypetros ma po dziesi kolumn z przodu i z tyu;
wszystkie inne elementy s tu takie same jak w dipterosie, prcz
tego e wewntrz s dwa rzdy kolumn stojce jeden na drugim;
odsunite s one od cian, tworzc przejcie podobne do portykw
w perystylach. Przestrze midzy kolumnami nie jest pokryta dachem, lecz znajduje si pod goym niebem, a wejcie przez podwoje umieszczone jest z obu stron, w przedsionku i w tylnej cianie. Wzoru tego rodzaju wityni rwnie nie ma w Rzymie, lecz
w Atenach jest taka witynia Zeusa Olimpijskiego o omiu kolumnach.

Rozdzia trzeci
[1] Pi jest rodzajw wity o nastpujcych nazwach: pyknostylos, to znaczy witynia o gsto ustawionych kolumnach, systy-

los o nieco szerszych interkolumniach, diastylos o kolumnach rozstawionych szerzej ni naley, areostylos o szerokich interkolumniach, eustylos o odstpach prawidowych. [2] W pyknostylosie interkolumnium rwna si ptorej gruboci kolumny, tak jak
w wityni boskiego Juliusza, w wityni Wenus na forum Cezara
i w innych wityniach tego porzdku. W systylosie interkolumnia
rwnaj si gruboci dwch kolumn, a plintusy wielkoci sw
rwnaj si odstpom midzy dwoma plintusami, jak w wityni
Fortuna Euestris koo Kamiennego Teatru i w innych wityniach
zbudowanych na tej samej zasadzie. [3] Oba te rodzaje wity s
niedogodne w uyciu. Gdy bowiem matki rodzin wstpuj po stopniach, aby wznosi mody, nie mog przej midzy kolumnami
trzymajc si za rce, lecz musz i jedna za drug. Prcz tego gsto rozstawione kolumny zasaniaj widok na drzwi wityni, a nawet na same posgi bogw; rwnie przejcie dookoa wityni
jest utrudnione wskutek ciasnoty. [4] W diastylosie moemy zmieci w interkolumnium potrjn grubo kolumny, tak jak w wityni Apollina i Diany. w rodzaj ma t wad, e architrawy zaamuj si z powodu znacznej wielkoci interkolumniw. [5] W areostylosie nie mona w ogle zastosowa ani kamiennych, ani
marmurowych architraww, lecz trzeba ukada drewniane belki
cige. witynie takie s paskie, rozkraczone, niskie i szerokie.
Tympanony ich ozdobione s na sposb etruski posgami z terakoty albo pozacanego brzu, tak jak w wityni Cerery przy Circus
Maximus, w wityni Herkulesa powiconej przez Pompejusza
i w wityni na Kapitolu.
[6] Obecnie naley omwi zasady eustylosu, najbardziej zasugujcego na uznanie, o proporcjach gwarantujcych budowli
praktyczno, pikny wygld i wytrzymao. Odstpy midzy
kolumnami powinny w takiej wityni rwna si gruboci dwch
i jednej czwartej kolumny, a interkolumnium rodkowe zarwno
na froncie, jak z tyu powinno mie grubo trzech kolumn. W ten
sposb wygld budowli bdzie pikny, dostp nie utrudniony,
a przejcie dokoa celli bdzie wygldao dostojnie. [7] Zasada
kompozycji tego rodzaju budowli bdzie nastpujca. Front powierzchni przeznaczonej na wityni, jeli ma by czterokolurnnowa, naley podzieli na jedenacie i p czci, nie wliczajc
w to cokow i wystpu baz; jeli witynia ma by szeciokolumnowa, naley ow przestrze podzieli na osiemnacie czci,
jeli ma by omiokolumnowa, na dwadziecia cztery i p czci.
Z tych czci - obojtne, czy chodzi o wityni cztero-, szecio-

IX. Wielkoci interkolumnium w zalenoci od ich

A - pyknostylos, B - systylos, C - diastylos, D - areostylos

wysokoci.

czy omiokolumnow - trzeba wzi jedn cz i ta bdzie moduem. Grubo kolumny bdzie odpowiadaa wanie takiemu
jednemu moduowi, interkolumnia za, z wyjtkiem rodkowych,
bd si rwna dwm i jednej czwartej moduu, a rodkowe interkolumnia zarwno na froncie, jak i z tyu trzem moduom; wysoko kolumn bdzie dziewi i p moduu. Taki podzia zapewni prawidowe proporcje interkolumniw i wysokoci kolumn. [8] Wzoru tego rodzaju budowli w Rzymie nie mamy,
istnieje on jednak w Azji w Teos, w szeciokolumnowej wityni
Ojca Libera.
Symetrie te ustali Hermogenes, ktry take pierwszy zastosowa omiokolumnowy pseudodipteros. Z ukadu wityni w dipterosie usun wewntrzne szeregi trzydziestu czterech kolumn,
ograniczajc w ten sposb wydatki i nakad pracy. Uzyskawszy
wicej przestrzeni stworzy szerokie przejcie dokoa celli, a okazaoci zewntrznej dziea niczym nie umniejszy, lecz przez rozplanowanie caoci zachowa powag budowli nie pozwalajc zauway braku usunitych elementw. [9] Istotnie bowiem zasada
bocznych portykw i rozstawiania kolumn dookoa wityni zostata ustalona w tym celu, eby przez zaznaczajce si interkolumnia
nada caoci wygld dostojny, a prcz tego by tum, zaskoczony
Przez deszcz i nie mogcy wej, mia duo miejsca w wityni
i dokoa celli. Jak dobrze rozwizano to w pseudodipterosie! Dlatego wydaje si, e Hermogenes z wielk bystroci i zrcznoci

wykona swoje dziea, pozostawiajc rda, z ktrych potomno

moe czerpa znajomo zasad architektury.
[10] W wityniach typu areostylos kolumny musz by tak
wykonane, eby ich grubo rwnaa si jednej smej ich wysokoci. Podobnie w diastylosie trzeba wysoko kolumny podzieli na osiem i p czci i jedn z tych czci przyj za podstaw przy ustalaniu gruboci. Przy systylosie trzeba wysoko kolumny podzieli na dziewi i p czci i znowu jedn tak cz
przyj jako grubo. W pyknostylosie trzeba podzieli wysoko
kolumny na dziesi czci i jedna z tych czci bdzie stanowia grubo. Przy wityniach w eustylosie, podobnie jak w systylosie, trzeba wysoko kolumny podzieli na dziewi i p czci i jedn z tych czci wzi jako grubo trzonu kolumny u dou. [11] W ten sposb osignie si prawidow proporcj
interkolumniw. W tym samym bowiem stosunku, w jakim rosn
odstpy midzy kolumnami, trzeba powiksza grubo trzonw.
Jeli bowiem w areostylosie wemie si dziewit albo dziesit
cz wysokoci jako grubo kolumny, to bdzie ona sprawiaa
wraenie cienkiej i sabej, gdy przy szerokich interkolumniach
trzony kolumn na wolnym powietrzu wydaj si pomniejszone
i ciesze. Odwrotnie jest w pyknostylosie; jeli tu za podstaw
gruboci kolumny wemie si jedn sm jej wysokoci, budowla - wskutek gstego ustawienia kolumn i wskich interkolumniw - wywoa obraz czego niemiego i nadtego. Dlatego trzeba przestrzega zasad symetrii waciwych kademu rodzajowi.
Rwnie kolumny narone powinny by grubsze o pidziesit
cz ich rednicy, gdy odcite przestrzeni powietrza patrzcym na nie wydaj si smukejsze. Zudzenie oczu musi by wyrwnane przez obliczenie. [12] Przy zwaniu kolumn u gry
trzeba si kierowa nastpujcymi zasadami. Jeli wysoko kolumn ma dochodzi do pitnastu stp, trzeba rednic kolumny
u samego dou podzieli na sze czci; pi takich czci bdzie
stanowi rednic kolumny u gry. Jeli kolumna ma mie wysoko pitnastu do dwudziestu stp, rednic jej trzonu u podstawy trzeba podzieli na sze i p czci; pi i p tych czci
Powinno stanowi rednic kolumny u gry. Take przy kolumnach o wysokoci dwudziestu do trzydziestu stp trzeba podziec
rednic trzonu u samego spodu na siedem czci; sze z nich
Powinno stanowi grubo kolumny u gry. rednica kolumny
ysokiej na trzydzieci do czterdziestu stp powinna u dou by
^zielona na siedem i p czci; grubo kolumny u gry po-

Rozdzia czwarty
[1] Fundamenty tego rodzaju budowli trzeba kopa, jeli to
moliwe, do staego gruntu, a w staym gruncie tak gboko, jak
to bdzie wskazane ze wzgldu na wielko budowli. Wykop
trzeba wypeni jak najsolidniejszym murem. Na powierzchni,
pod kolumnami trzeba wznie mur o poow grubszy od projektowanych kolumn, aeby d by mocniejszy od gry. Mury takie
nazywaj si stereobata, gdy dwigaj ciar. Wystpy baz nie
powinny wystawa poza mur; rwnie i wyej grubo murw
musi si stosowa do tego samego zaoenia; przestrze midzy
nimi musi by zasklepiona lub wzmocniona ubit ziemi, aby
mury si nie stykay. [2] Jeli za nie znajdzie si gruntu staego,
lecz do gbi siga bdzie ziemia naniesiona lub bagnista, wtedy
trzeba w tym miejscu ziemi wykopa i usun j, a teren umocni osmalonymi palami olchowymi, oliwkowymi albo dbowymi
i za pomoc machin jak najgciej je powbija. Woln przestrze
midzy palami naley wypeni wglem, a nastpnie zaoy fundament z jak naj solidniejszego muru. Po zbudowaniu fundamentu trzeba poziomo uoy stylobaty. [3] Nad stylobatami rozmieszcza si kolumny w sposb wyej opisany, bd w pyknostylosie w sposb dla niego przewidziany, bd w systylosie,
diastylosie lub eustylosie, jak to zostao opisane i ustalone; tylko
w areostylosie dopuszczalna jest pewna dowolno. Natomiast
w perypterosie powinno si ustawia kolumny tak, aby ilo in-

XI. Zakadanie fundamentw. A - dla budowli lekkich, B - dla budowli

monumentalnych, C - pod kolumnami, D - na gruncie bagnistym

terkolumniw po bokach rwnaa si podwjnej iloci interkolumniw od frontu. W ten sposb dugo budowli bdzie dwukrotnie wiksza od szerokoci. Wydaje si, e ci, ktrzy po bokach dali dwa razy tyle kolumn co na froncie, pomylili si, gdy
w ten sposb budowla bdzie o jedno interkolumnium dusza ni
naley. [4] Stopnie trzeba tak uoy, eby liczba ich bya zawsze
nieparzysta, gdy bowiem praw nog wstpi si na pierwszy stoPie, rwnie i na ostatnim stopniu trzeba postawi najpierw nog praw. Wysoko stopni naley, jak sdz, tak ustali, by nie
bya wiksza ni dziesi cali ani mniejsza ni dziewi, gdy
w ten sposb wchodzenie nie bdzie uciliwe; szeroko stopni
nie powinna by mniejsza ni ptorej stopy ani wiksza ni dwie

XIV. Wymiary stopni wity

stopy. T sam zasad trzeba stosowa do stopni, ktre zamierza

si budowa dookoa wityni. Jeli natomiast z trzech stron
wityni ma by stylobat, to naley tak ustali wymiary, aby plintusy, bazy, trzony, gzymsy i kymation odpowiaday stylobatowi
znajdujcemu si pod bazami kolumn. Sam stylobat naley tak
uksztatowa, aby przez zastosowanie niejednakowych podkadek wznosi si nieco ku rodkowi, gdy wyrwnany cile do poziomu wydawaby si wklsy. Sposb sporzdzania odpowiednich podkadek podam na kocu ksigi wraz z rysunkiem i objanieniem.

Rozdzia pity
[1] Dokonawszy tego trzeba ustawi bazy w miejscach dla nich
przeznaczonych. Wykona si je powinno w takich proporcjach,
aeby ich wysoko cznie z plintusem rwna bya poowie gruboci kolumny, a wystp, ktry Grecy - ekphora nazywaj,
rwna si jednej szstej*; w ten sposb dugo i szeroko bazy bd si rwnay ptorej gruboci kolumny. [2] Jeli baza ma by attycka, wysoko jej naley podzieli w ten sposb, eby grna cz
bazy rwnaa si jednej trzeciej gruboci kolumny, pozostaa za
cz bya przeznaczona na plintus. Odliczywszy plintus, to co pozostaje trzeba podzieli na cztery czci, z ktrych jedn czwart bdzie grny torus. Pozostae trzy czwarte naley podzieli na dwie
rwne czci: jedna z nich bdzie stanowi dolny torus, druga skocj wraz z listewkami, zwan przez Grekw - trochilos.

1mod.

XVI. Zasady budowy kapitelu joskiego. A - woluta kapitelu,

B - sposb wykrelenia woluty

[3] Jeli za bazy maj by joskie, to proporcje ich powinny by

w ten sposb ustalone, eby szeroko bazy w kadym kierunku
rwnaa si gruboci jednej i trzem smym kolumny. Wysoko ma
si rwna wysokoci bazy attyckiej; to samo dotyczy plintusu. Odliczywszy plintus, reszt, to znaczy trzeci cz gruboci kolumny,
trzeba podzieli na siedem czci i trzy z nich przeznaczy na grny
torus; pozostae cztery czci trzeba znowu podzieli na dwie rwne
czci: jedna z nich utworzy grny trochilus z astragalami i listewk,
druga zostanie przeznaczona na dolny trochilus; jednake ten dolny
bdzie si wydawa wikszy, gdy wystp jego dojdzie do krawdzi
cokou. Astragale powinny rwna si jednej smej trochilusu. Wystp bazy powinien rwna si jednej smej i jednej szesnastej gruboci kolumny.
[4] Po wykonaniu baz i rozmieszczeniu ich trzeba ustawi
rodkowe kolumny na froncie i od tyu w ten sposb, aby ich osie
tyy pionowe; kolumny za narone i znajdujce si za nimi szeregi kolumn stojcych po prawej i lewej stronie wzdu wityni
Powinny by tak ustawione, aby ich strony wewntrzne zwrcone
ku cianom celli byy pionowe, natomiast od strony zewntrznej
takie, eby pokazyway zwenie. W ten sposb zostan zreali-

zowane zasady, ktre naley stosowa w budowli przy zwaniu

kolumn.
[5] Po ustawieniu trzonw kolumn trzeba przystpi do kapiteli. Jeli maj by poduszkowe, to powinny mie nastpujce
proporcje. I dugo, i szeroko abakusu powinna si rwna
jednej i jednej osiemnastej czci rednicy trzonu kolumny u dou, a grubo jego wraz z wolutami poowie rednicy kolumny.
Czoa wolut naley cofn od krawdzi abakusu ku wntrzu
o jedn i p osiemnastych czci. Nastpnie trzeba podzieli
swysoko kapitelu na dziesi i p czci i z przedniej krawdzi abakusu przeprowadzi cztery prostopade, nazywane katetami, przez cztery punkty limacznicy wolut; nastpnie z owych
dziewiciu i p czci trzeba zostawi ptorej czci na grubo

XVII. Zasada budowy architrawu porzdku joskiego.

A - szeroko architrawu w zalenoci od dolnej i grnej rednicy
kolumny, B - wysoko architrawu w zalenoci od rozmiaru kolumny

XVIII. Zasada budowy porzdku joskiego

abakusu, a pozostaych osiem przeznaczy na woluty. [6] Potem

rwnolegle do prostej przeprowadzonej prostopadle do krawdzi
abakusu na jego kracu trzeba przeprowadzi drug prost oddalon od niej ku rodkowi o ptorej czci wysokoci. Nastpnie
naley te proste tak podzieli, aby pod abakusem pozostay cztery i p czci, i wyznaczy punkt, ktry ley pomidzy czterema i p czciami od gry a trzema i p czciami od dou; z tego punktu zakreli koo, ktrego rednica rwna si jednej
smej czci. Bdzie to wielko oka woluty; w tym kole naley
wyznaczy rednic zgodnie z odpowiednim katetem. Nastpnie
zaczynajc od dolnej krawdzi abakusu zakrela si poszczeglne wiartki woluty i zmniejszajc przy kadej wiartce rozwarcie cyrkla o poow oka woluty dochodzi si do wiartki pod
abakusem. [7] Wysoko kapitelu powinna by taka, eby z tych
dziewiciu i p czci trzy zwisay u gry trzonu pod astragalem, a reszta po odliczeniu abakusu i rowka przeznaczona bya
na kymation. Wystp kymationu poza pyt abakusu powinien
si rwna rednicy oka woluty. Pasy wolut powinny tyle wystawa poza abakus, by cyrkiel dotkn zewntrznych czci pasa,
kiedy si jeden jego koniec wbije w rodkowy punkt kapitelu,
a drugi oprze o krawd kymationu i zakreli nim uk. Osie wolut nie powinny by grubsze ni wielko oka, a wyobienie samych wolut powinno odpowiada dwunastej czci ich wysokoci. Takie bd proporcje kapiteli przy kolumnach o wysokoci
do dwudziestu piciu stp. Proporcje wyszych kolumn zachowuj ten sam stosunek. Dugo i szeroko abakusu bdzie rwna jednej caej i jednej dziewitej rednicy kolumny u podstawy.
W ten sposb chocia wysza kolumna ma proporcjonalnie
mniejsze zwenie u gry, to jednak jej kapitel bdzie mia wystp wymagany przez zasady symetrii i bdzie proporcjonalnie
szerszy. [8] Jeli idzie o opis wolut, to znaczy o metody, jakimi
naley si posugiwa, eby je poprawnie cyrklem wykreli
i narysowa, to zarwno rysunek, jak i prawida podam na kocu niniejszej ksigi.
Po wykonaniu kapiteli umieszcza sieje na trzonach kolumn nie
poziomo, ale z takim nachyleniem, aby poprawka wprowadzona
w stylobatach odpowiadaa grnym czonom budowli. Proporcje
architraww powinny by nastpujce: jeli wysoko kolumn
bdzie wynosia od dwunastu do pitnastu stp, to wysoko architrawu powinna si rwna poowie rednicy kolumny u podstawy. Jeli kolumny maj by wysokie na pitnacie do dwudzie-

XIX. Zasada budowy kaneli joskich. A - przekrj trzonu kolumny,

B - sposb wykrelania wgbienia kaneli

stu stp, naley ich wysoko podzieli na trzynacie czci; jedn tak cz stanowi wysoko architrawu. Jeli kolumny bd
wysokie od dwudziestu do dwudziestu piciu stp, wysoko kolumny trzeba podzieli na dwanacie i p czci; jedna z tych
czci odpowiada wysokoci architrawu. Jeli kolumny bd wysokie na dwadziecia pi do trzydziestu stp, wysoko kolumny trzeba podzieli na dwanacie czci i wysoko architrawu
powinna wynosi tak dwunast cz. Podobnie przy kolumnach
wyszych trzeba stosowa te same proporcje i ustala wysoko
architrawu wedug wysokoci kolumn. [9] Im wyej bowiem siga wzrok, tym trudniej przebija si przez gsto powietrza i osabiony przebyt przestrzeni przekazuje zmysom faszywe wymiary. Dlatego do proporcjonalnych wymiarw czonw trzeba
zawsze doda poprawk uzupeniajc, aby przy budowlach bardziej monumentalnych i wznoszonych na miejscach wyej pooonych uwzgldnia ich wysoko. Szeroko dolnej czci architrawu lecej tu nad kapitelem powinna si rwna rednicy kolumny pod kapitelem; szeroko grnej czci architrawu
Powinna si rwna rednicy trzonu u podstawy. [10] Wysoko
Kyniationu w architrawie powinna wynosi sidm cz wysokoci caego architrawu, tak samo jego wystp. Reszt, odliczywszy

kymation, naley podzieli na dwanacie czci: trzy z nich powinno si przeznaczy na pas dolny, cztery na rodkowy, a pi
na grny. Rwnie fryz nad architrawem powinien by o jedn
czwart niszy od architrawu, jeli jednak maj by na nim
umieszczone paskorzeby, powinien by o jedn czwart wyszy, aby rzeby mogy wywrze odpowiednie wraenie. Kymation powinien wynosi jedn sidm wysokoci architrawu, a wystp kymationu powinien by rwny jego gruboci. [11] Nad fryzem trzeba umieci zbki tak wysokie, jak wysoki jest rodkowy
pas architrawu. Wcicie zwane przez Grekw - metope
naley tak podzieli, eby od czoa szeroko kadego zbka bya o poow mniejsza od jego wysokoci, przerwa za midzy zbkami powinna si rwna dwm trzecim szerokoci zbka. Kymation zbkw powinien mie jedn szst ich wysokoci. Gzyms
wieczcy wraz ze swym kymationem, nie wliczajc w to simy,
powinien mie tak sam wysoko jak rodkowy pas architrawu.
Gzyms wieczcy wraz z zbkami powinien wystawa tyle, ile
wynosi odlego od fryzu do szczytu kymationu w gzymsie
wieczcym; w ogle wszystkie wystpy adniej wygldaj, jeli
ich wyadowanie rwna si ich wysokoci. [12] Wysoko tympanonu znajdujcego si na szczycie powinno si ustali w nastpujcy sposb: front gzymsu wieczcego zawarty midzy dwoma
kymationami naley podzieli na dziewi czci; jedna taka
cz powinna stanowi wysoko tympanonu na osi, ktra przeduona pionowo powinna odpowiada linii architrawu i szyjek
kolumn. Gzymsy nad tympanonem, nie wliczajc w to simy, odpowiada powinny gzymsom dolnym. Ponad gzymsami wieczcymi powinny biec simy zwane przez Grekw - epaietides; powinny one by wysze o jedn sm od wysokoci
gzymsw. Akroterie na naronikach powinny mie t sam wysoko co tympanon, a rodkowe powinny by o jedn sm wysze od naronych.
[13] Wszystkie czony, ktre maj by umieszczone ponad kapitelami kolumn, to znaczy architrawy, fryzy, gzymsy, tympanony, szczyty, akroterie, powinny po stronie frontowej by nachylone o jedn dwunast swej wysokoci, poniewa jelibymy stanli naprzeciw fasady frontowej i przeprowadzili od oka dwie
proste, jedn do wierzchoka, drug do najniszego punktu budowli, to prosta, ktra prowadziaby do szczytu, okazaaby si
dusza. Im bardziej wydua si prosta prowadzca do wyszych
czci budowli, tym bardziej wydaj si one cofnite. Skoro jed-

nak zgodnie z tym, comy napisali, nachyli si te czci ku frontowi, bd robi wraenie pionowych. [14] Kolumny powinny
mie po dwadziecia cztery kanele tak wydrone, aby wgielnica ustawiona w wyobieniu obracajc si na lewo i na prawo dotykaa krawdzi kaneli, a jej kt prosty mg si porusza dotykajc krzywizny. Szeroko kaneli musi odpowiada wybrzuszeniu
kolumny w rodku. [15] Na simie znajdujcej si nad gzymsem
wieczcym cian bocznych trzeba wyrzebi lwie gowy i przede
wszystkim tak je rozmieci, aby nad kad kolumn znajdowaa
si jedna gowa; pozostae gowy naley tak umieci, aby kadej
gowie odpowiada rodek dachwki. Gowy umieszczone nad kolumnami powinny by wydrone i poczone z rynn odprowadzajc z dachu wod deszczow; gowy znajdujce si midzy
nimi nie powinny by przedziurawione, aby woda spywajca
z dachwek do rynny nie wylewaa si midzy kolumnami na
przechodniw; jedynie paszcze lww nad kolumnami powinny
rzyga wod.
W ksidze tej podaem zasady budowy wity joskich, jak
tylko umiaem najjaniej; proporcje waciwe porzdkowi doryckiemu i korynckiemu przedstawi w nastpnej ksidze.

KSIGA
CZWARTA

Przedmowa
[1] Imperatorze! Widzc, e wielu autorw pozostawio po sobie
wskazwki z dziedziny architektury i zwoje rozpraw, nie uporzdkowanych jednak i nie obejmujcych caoci, lecz jedynie jakby
lunych fragmentw, uwaaem za rzecz cenn i poyteczn uj
wiedz tej tak obszernej gazi w pewn uporzdkowan i usystematyzowan cao i w poszczeglnych ksigach przedstawi cechy waciwe poszczeglnym rodzajom. I tak, Cezarze, w pierwszej ksidze przedstawiem Ci obowizki architekta i wiedz, jak
powinien posiada. W drugiej mwiem o materiaach budowlanych, w trzeciej za o porzdkach wity, o rnych ich odmianach, jak rwnie o waciwym dla kadego porzdku rozczonowaniu. [2] Z tych trzech porzdkw, ktre maj najdokadniej ustalone proporcje w moduach, przedstawiem zwyczajowe prawida
porzdku joskiego. Obecnie w tej ksidze omwi zasady porzdku doryckiego i korynckiego oraz przedstawi rnice midzy nimi
zachodzce i dla kadego z nich charakterystyczne cechy.

Rozdzia pierwszy
[1] Kolumny korynckie, z wyjtkiem kapiteli, maj takie same
proporcje jak kolumny joskie, lecz wysoko kapiteli czyni je
proporcjonalnie wyszymi i smuklejszymi, wysoko kapitelu joskiego rwna si bowiem jednej trzeciej rednicy kolumny, a wysoko kapitelu korynckiego rwna si caej rednicy trzonu. poniewa za dodaje si dwie trzecie rednicy kolumny korynckiej

XX. Trzy porzdki architektoniczne. A - dorycki, B - joski,

C - koryncki

dla wykonania korynckiego kapitelu, kolumny te z powodu

powikszenia ich wysokoci robi wraenie smukej szych. [2]
Wszystkie inne elementy znajdujce si nad kolumnami rozmieszcza si

XXI. Zasada budowy kapitelu korynckiego.

A - widok, B - rzut

w kolumnach korynckich albo wedug proporcji doryckich, albo

wedug zwyczajw joskich. Sam bowiem porzdek koryncki nie
ma odrbnych prawide dla gzymsw i innych ornamentw, lecz
idc za porzdkiem doryckim, wedug proporcji narzuconych przez
tryglify, stosuje modyliony w gzymsach, a krople w architrawach,
albo idc za obyczajem joskim - fryzy zdobione rzebami oraz
zbki i gzymsy. [3] W ten sposb z dwch porzdkw powsta
w architekturze trzeci porzdek przez wprowadzenie nowego kapitelu. Od ksztatu bowiem kolumn powstay nazwy trzech porzdkw: doryckiego, joskiego i korynckiego. Pierwszym z nich, sigajcym odlegych czasw, jest porzdek dorycki.
Nad Achaj bowiem i nad caym Peloponezem panowa niegdy
Dorus, syn Hellena i nimfy Ftiady; on to w prastarym miecie Argos wystawi wityni Junony, przypadkowo wanie w porzdku
doryckim, a potem w innych miastach achajskich witynie w tym
samym porzdku, chocia wwczas nie byy jeszcze ustalone jego
proporcje. [4] Pniej Ateczycy, idc za wyroczni Apollina Delfickiego i zgodnie z jednomyln uchwa caej Grecji, wysali do
Azji rwnoczenie trzynacie kolonii, a wyznaczywszy dla kadej
z nich naczelnika, najwysz wadz powierzyli synowi Ksuthosa
i Kreuzy, Jonowi, ktrego nawet sam Apollo przez usta wyroczni
delfickiej uzna za swojego syna. Ten poprowadzi kolonie do Azji,
zaj terytorium Karii i zaoy tam tak wielkie miasta, jak Efez,
Milet oraz Myus (zatopione pniej przez wod miasto, ktrego
obrzdy religijne i prawo gosowania Joczycy przekazali Milezyjczykom), dalej Priene, Samos, Teos, Kolofon, Chios, Erytraj, Fokaj, Kladzomenaj, Lebedos, Melit. Owej Melicie z powodu buty
jej obywateli inne miasta wypowiedziay wojn i za powszechn
zgod miasto zburzyy. Na miejsce Melity dziki yczliwoci krla Attalosa i Arsinoi przyjto pniej do zwizku joskiego miasto
Smyrn. [5] Po wypdzeniu Karw i Lelegw wspomniane miasta
nazway t krain Joni od imienia wodza swego, Jona. Ustanawiajc na tej ziemi miejsca kultu niemiertelnych bogw, obywatele
tych miast zaczli budowa witynie. Najpierw postawili wityni Apollinowi Panjoskiemu na wzr tego, co widzieli w Achai,
i nazwali j doryck, gdy pierwsz tego rodzaju wityni ogldali w pastwie doryckim. [6] Pragnc w tej wityni wznie kolumny a nie znajc waciwych proporcji, starali si znale takie prawida podug ktrych zbudowane kolumny byyby zdolne do
dwigania ciaru i byyby uznane za pikne. Zmierzyli lad mskiej stopy i porwnali z wysokoci mczyzny. Stwierdziwszy,

e stopa stanowi szst cz wysokoci czowieka, zastosowali t

sam zasad do kolumny i szeciokrotn rednic podstawy trzonu
uznali za prawidow wysoko kolumny, wliczajc w to kapitel.
W ten sposb kolumna dorycka zacza w architekturze odzwierciedla proporcje, si i pikno mskiego ciaa.
[7] Pniej zamierzajc rwnie postawi wityni Diany,
w poszukiwaniu nowych proporcji zaczerpnli je z proporcji smukej postaci kobiecej, dajc kolumnom wysoko omiokrotnie
wiksz w stosunku do gruboci i czynic je w ten sposb smuklejszymi. U podstawy pooyli baz jakby trzewik, a na kapitelu woluty zwisajce po prawej i lewej stronie jak falujce loki; czoa
kapiteli ozdobili kymationami i festonami rozoonymi na ksztat
fryzury, a wzdu caego trzonu wykuli kanele jak gdyby fady szat
niewiecich. W ten sposb wynaleli dwie odmiany kolumn: jedn
na wzr mczyzny, nag i bez ozdb, drug naladujc w symetrii wdzik i ozdobno kobiet. [8] Pniej rozwinwszy w sobie
subtelno artystyczn nabrali zamiowania do delikatniejszych
proporcji i ustalili, e kolumna dorycka powinna by siedmiokrotnie wysza od swej rednicy, a joska dziewiciokrotnie. Porzdek
ten otrzyma nazw joskiego, poniewa po raz pierwszy zosta zastosowany przez Joczykw.
Trzeci porzdek, zwany korynckim, jest naladownictwem
dziewczcej smukoci, gdy dziewczta*, co tumaczy si ich
modoci, s delikatniej zbudowane i wdziczniej wygldaj.
[9] Powiadaj, e kapitel koryncki wynaleziono w nastpujcy sposb. Dziewcz korynckie w odpowiednim do zampjcia wieku
zachorowao i zmaro. Po pogrzebie piastunka jej wzia wszystkie
zabawki, ktre zmarej byy drogie za ycia, woya do koszyka,
zaniosa na grb i pooya na nim, nakrywszy dachwk, by duej mogy si zachowa. Koszyk ten sta przypadkowo nad korzeniem akantu. Z nadejciem wiosny korze przygnieciony w rodku ciarem koszyka zacz wypuszcza pdy i licie. Pdy te rosnc po bokach koszyka, odpychane przez ciar dachwki od jej
krawdzi, musiay wygi si na zewntrz na ksztat wolut.
[10] W owym czasie Kallimach, zwany przez Ateczykw - Katatexitechnos z powodu wytwornoci i subtelnoci swoich rzeb marmurowych, przechodzc przypadkiem koo
grobowca zauway koszyczek i delikatne licie dookoa; oczarowany rodzajem i nowoci ksztatu, wedug tego wzoru zbudowa
w Koryncie kolumny, wyprowadzi proporcje i ustali na tej podstawie prawida waciwe dla porzdku korynckiego. [11] Propor-

cje kapitelu powinny by takie, eby wysoko kapitelu wraz

z abakusem rwnaa si rednicy kolumny u dou. Szeroko abakusu powinna mie takie proporcje, aby przektne midzy dwoma
ktami byy rwne podwjnej wysokoci kapitelu; w ten sposb jego czoa bd miay we wszystkich kierunkach prawidowe wymiary. Linia czoa, poczynajc od naronikw abakusu, powinna
by wgita o jedn dziewit szerokoci czoa. Grubo kapitelu
u spodu powinna si rwna gruboci kolumny u gry, nie liczc
apothesis i astragalu. [12] Grubo abakusu powinna wynosi jedn sidm wysokoci kapitelu. Po odjciu gruboci abakusu naley pozosta cz podzieli na trzy czci i jedn z nich przeznaczy na dolny li, a drugi li powinien zaj rodkow cz wysokoci; t sam wysoko maj odygi, z ktrych wyrastaj licie
tak wychylone, e mog podpiera zwoje, ktre wyrastajc z odygi wznosz si do samych naronikw abakusu. W kocu naley
wyrzebi mniejsze zwoje pod kwiatonem umieszczonym w rodku abakusu. Kwiatony umieszczone na wszystkich czterech bokach
abakusu powinny by takiej wielkoci jak jego wysoko. Przez
zastosowanie tych proporcji kapitele korynckie osign waciwy
wygld.
Istniej jeszcze innego rodzaju i inaczej nazywane, a osadzone
na podobnych kolumnach kapitele, ktrych ani ze wzgldu na ich
wymiary, ani ze wzgldu na rodzaj kolumn nie moemy inaczej nazwa ni poprzednie; widzimy tylko, e nazwy ich s zmienione
i przeniesione z porzdkw korynckiego, poduszkowego i doryckiego, ktrych proporcje zastosowano do nowych, subtelniej szych
rzeb.

Rozdzia drugi
[1] Wobec tego, e przedstawiem rodzaje kolumn, ich pochodzenie i sposb powstania, wydaje si rzecz waciw w ten sam
sposb przedstawi ornamenty, ich pochodzenie, pierwotne wzory
i pocztki. We wszelkiego rodzaju budowlach stosuje si u gry
wizania drewniane rozmaicie nazywane i jak rne s ich nazwy,
tak rne maj zastosowania. Ponad kolumnami, pilastrami i antami kadzie si belki, w stropach belki stropowe i deski; pod dachami, jeli jest wicej miejsca, rygle i zastrzay, jeli za miejsca jest
mniej, daje si supek i krokwie wysunite ku krawdzi okapu. Nad
krokwiami umieszcza si belki poprzeczne, nastpnie pod dachw-

karni aty tak wystajce, eby ich wystp osania ciany muru.
[2] W ten sposb kady element zajmuje okrelone dla siebie miejsce, a rodzaj i rola kadego jest odmienna. Wychodzc od drewnianych konstrukcji naladowali artyci te formy w rzebie kamiennych i marmurowych wity uwaajc, e naley si na nich wzorowa. Dawni rzemielnicy wznoszc budowl w jakim miejscu
ukadali od wewntrznych cian poczwszy ku zewntrznej ich
stronie wystajce belki, przestrze midzy belkami murowali,
a gzymsy i szczyty ozdabiali dla pikniejszego wygldu drewnianym ornamentem. Nastpnie przycinali wystajce czci belek,
wyrwnujc je wedug linii i pionu cian. Poniewa jednak wydawao im si to brzydkie, chcc zakry przykre dla oka przycite
koce belek przybijali na nich tabliczki o ksztacie dzisiejszych
tryglifw i malowali je bkitnym woskiem. W ten sposb owe zakryte miejsca przybray w budowlach doryckich form tryglifw,
a odstpy midzy belkami form metop. [3] Nastpnie inni architekci w innych budowlach kadli w linii pionowej ponad tryglifami
wystajce krokwie dachowe, a koce ich profilowali. Tak wic
sposb ukadania belek doprowadzi do uksztatowania tryglifw,
podobnie jak z wystpu krokwi powstay modyliony pod gzymsami. Dlatego czsto w budowlach kamiennych ksztatuje si modyliony nachylonym podciciem, co jest naladownictwem krokwi;
rwnie ze wzgldu na spyw wody musz by nachylone. Tak
wic elementy tryglifw i modylionw powstay w architekturze
doryckiej jako naladownictwo konstrukcji drewnianej.
[4] Tryglify nie mog jednake, jak to niektrzy mylnie twierdz, by naladownictwem okien, gdy tryglify umieszcza si na
naronikach i na osi kolumn, a w tych miejscach nie mona w ogle umieszcza okien; wizania naronikw zostayby przerwane,
gdyby tam si znajdoway otwory okienne. Podobnie jeliby kto
przypuszcza, e w miejscach dzisiejszych tryglifw byy kiedy
otwory, mgby rwnie twierdzi, e zbki w joskim porzdku
zajy miejsce dawnych okien, gdy odstpy zarwno midzy zbkami, jak i midzy tryglifami nazywaj si metopami. oyska desek i at Grecy nazywaj - opai, a nasi wydronymi gobnikami. W ten sposb odstp midzy dwiema belkami nazywa si
u nich - metope.
[5] I jak w architekturze doryckiej ustalono prawida tryglifw
i modylionw, tak w joskiej stosowanie zbkw ma waciwe
uzasadnienie; podobnie jak modyliony s odbiciem wystpw krokwi, tak w joskim budownictwie zbki naladuj wystpy at.

Dlatego w greckiej architekturze nikt pod modylionami nie

umieszcza zbkw, nie mog bowiem aty wystpowa pod krokwiami. Jeli wic to co w rzeczywistoci powinno znajdowa si
nad krokwiami i belkami poprzecznymi, w naladownictwie znajdzie si poniej tych elementw, bdzie wwczas oparte na bdnym zaoeniu. Tak samo poniewa staroytni nie pochwalali i nie
wprowadzali modylionw ani zbkw do tympanonw, lecz stosowali tylko same gzymsy dlatego, e nie ukada si ani belek, ani at
ku frontowi szczytu, nie mog wic one wystawa, lecz powinny
by nachylone ku okapowi. Uwaali, e to, co nie moe istnie
w rzeczywistoci, nie moe mie uzasadnienia rwnie w jej odbiciu. [6] Przy wykonaniu swoich dzie wprowadzili jedynie te elementy, ktre miay okrelone cechy i wywodziy si z rzeczywistych praw natury, gdy uznawali jedynie te, ktre po rozwaeniu
mog znale uzasadnienie w rzeczywistoci. Opierajc si na takich zaoeniach pozostawili nam ustalone zasady symetrii i proporcji, waciwych kademu porzdkowi. Idc w ich lady przedstawiem prawida porzdku joskiego i korynckiego; obecnie
omwi pokrtce porzdek dorycki i jego oglny wygld.

Rozdzia trzeci
[1] Niektrzy staroytni architekci twierdzili, e nie naley budowa wity w porzdku doryckim, gdy maj bdne i niewaciwe proporcje. Tak twierdzili Arcezjusz, Pyteos, jak rwnie
Hermogenes. w, majc ju przygotowany marmur na budow
wityni w porzdku doryckim, zmieni plan i z tego samego marmuru wznis wityni josk powicon Ojcu Liberowi, nie
dlatego, eby wygld, styl albo peen godnoci ksztat wity doryckich nie by pikny, lecz dlatego, e rozmieszczenie tryglifw
i kasetonw jest trudne i niewygodne. [2] Trzeba bowiem tryglify
umieci na osi rodkowych wiartek rednicy kolumny, a metopy znajdujce si midzy nimi musz by kwadratowe. Natomiast
Przy naronych kolumnach tryglify umieszcza si na samym skraju, a nie na osi rodkowych wiartek rednicy kolumny i, co za
tym idzie, metopy przy naronych tryglifach nie s kwadratowe,
lecz szersze o poow szerokoci tryglifu. Natomiast ci, ktrzy
chc wszdzie dawa metopy kwadratowe, cieniaj narone interkolumnia o poow szerokoci tryglifu. Zarwno jedna ewentualno, jak i druga, to znaczy zarwno powikszenie dugoci me-

XXII. Dwa sposoby umieszczenia tryglifw. A - tryglif na osi

kolumny, B - przesunicie skrajnego tryglif u do naroa,
C - zachowanie rwnych odstpw midzy tryglifami, przy zweniu
skrajnego interkolumnium

XXIII. Frontony doryckie typu diastylos. A - czterokolumnowy,

B - szeciokolumnowy

top, jak i cienianie interkolumniw, jest jednak bdna. Dlatego jak si

zdaje, staroytni architekci unikali porzdku doryckiego przy budowie
wity.

[3] My jednak przedstawiamy porzdek zgodnie z tym, co nam

przekazali nasi mistrzowie, aby kady, kto znajc te zasady chciaby z nich skorzysta, znalaz podane tu proporcje i mg z ich pomoc wznie wityni w porzdku doryckim poprawnie i bezbdnie. Front wityni doryckiej wzdu linii, na ktrej ma si
ustawi kolumny, powinno si podzieli na dwadziecia siedem
czci, jeli witynia ma by czterokolumnowa, a na czterdzieci
dwie czci, jeli ma by szeciokolumnowa. Jedna taka cz bdzie moduem zwanym przez Grekw - embater; ten modu stanowi podstaw wszystkich oblicze. [4] rednica kolumn
bdzie si rwnaa dwm moduom, wysoko kolumn razem z kapitelami czternastu moduom. Wysoko kapitelu bdzie rwna
jednemu moduowi, szeroko dwm caym i jednej szstej moduu. Wysoko kapitelu trzeba podzieli na trzy czci: jedna z nich
przeznaczona bdzie.na plintus z kymationem, druga na echinus
z piercieniami, trzecia na szyjk kolumny. Kolumna powinna si
zwa wedug tych prawide, jakie podaem w trzeciej ksidze dla
kolumn joskich. Architraw razem z teni i kroplami powinien
mie wysoko jednego moduu, tenia jedn sidm moduu, a krople wraz z listw powinny odpowiada tryglifom i zwisa pod teni na jedn szst moduu. Rwnie szeroko dolnej czci architrawu powinna odpowiada szyjce kolumny u gry. Nad architrawem naley umieci tryglify wraz z metopami; tryglify
powinny mie wysoko ptora moduu, a szeroko jednego moduu. Rozmieci je trzeba w ten sposb, aby zarwno nad kolumnami naronymi, jak i nad rodkowymi znajdoway si na osi rodkowych wiartek kolumn i aby nad kadym interkolumnium wypadao po dwa tryglify, natomiast nad rodkowymi interkolumniami
w przedsionku i w tylnej kolumnadzie po trzy. W ten sposb przez
poszerzenie rodkowych interkolumniw uatwi si dostp do posgw bstw tym, ktrzy wchodz do wityni. [5] Szeroko tryglifw naley podzieli na sze czci i pi z nich przeznaczy
na rodek tryglifu, natomiast dwie powki pozostaej czci zaznaczy lini po prawej i lewej stronie. Z owych piciu czci pozostawionych w rodku jedn naley uksztatowa jako udo, zwane przez Grekw - meros, i wzdu niego wyku pod ktem
Prostym po obu bokach rowki; na prawo i lewo zgodnie z porzdkiem naley umieci dwa inne uda, a wzdu ich krawdzi zewntrznej wyobi prowki. Po rozmieszczeniu tryglifw trzeba
wykona midzy nimi kwadratowe metopy, a na rogach pmetopy majce szeroko poowy moduu. W ten sposb przez zastoso-

XXVI. Zasada budowy kaneli doryckich. A - trzon kolumny

z oznaczeniem trzech faz obrbki, B - sposb wykrelania kaneli

wanie jednolitego podziau uniknie si bdw w metopach, interkolumniach i kasetonach. [6] Kapitele tryglifw powinny si rwna jednej szstej moduu. Nad kapitelami tryglifw umieci trzeba gzyms o wystpie rwnym dwm trzecim moduu, z doryckim
kymationem u dou i drugim u gry. cznie z owymi kymationami gzyms powinien mie wysoko poowy moduu. Od spodu
gzymsu, prostopadle do tryglifw i nad rodkiem metop naley
wyznaczy osie i rozmieci krople tak, aby sze kropel przypadao na dugo, a trzy na szeroko. Pozosta przestrze, poniewa metopy s szersze od tryglifw, naley zostawi pust albo f
wypeni rzeb. Na samym brzegu gzymsu trzeba wyku wgbienie zwane skocj. Wszystkie inne elementy, jak tympanon, simy
i gzymsy, wykonuje si w ten sposb, jak to opisaem przy porzdku joskim.
[7] Takie prawida trzeba stosowa w budowlach typu diastylos.
O ile jednak budowla ma by systylosem o pojedynczych tryglifach, to jej front, jeli jest czterokolumnowa, naley podzieli na
dziewitnacie i p czci, jeli za ma by szeciokolumnowa, to
na dwadziecia dziewi i p. Jedna taka cz bdzie moduem,
Wedug ktrego w sposb wyej opisany naley przeprowadzi podzia elementw budowli. [8] Tak wic nad kad czci architrawu naley umieci po dwie metopy i po dwa tryglify, nadto na ro-

gach dojdzie do tego jeszcze p tryglifu i pole rwne poowie tryglifu. Nad rodkow czci architrawu pod tympanonem umieci
si po trzy metopy i po trzy tryglify, aby szersze interkolumniurn
rodkowe umoliwiao wchodzcym swobodny dostp i zapewniao peen godnoci widok na posgi bogw.
[9] Kolumny powinny mie po dwadziecia kaneli; jeli kanele
te bd paskie, to kolumna bdzie miaa dwadziecia krawdzi, jeli jednak bd wgbione, trzeba je uksztatowa w nastpujcy
sposb: naley wykreli kwadrat o bokach rwnych szerokoci
kaneli, nastpnie w rodku kwadratu umieci koniec cyrkla i zakreli koo, ktre by dotykao naronikw kwadratu. Wygicie uku opartego o bok kwadratu bdzie stanowio miar gbokoci kanelowania. W ten sposb kolumna dorycka bdzie miaa waciwe
dla tego porzdku kanelowanie. [10] Jeli idzie o zgrubienie, jakie
si daje kolumnie w rodku, to trzeba zastosowa w kolumnie doryckiej te prawida, ktre podalimy dla wityni joskiej w ksidze trzeciej.
Poniewa opisaem wygld porzdku korynckiego, doryckiego
i joskiego, naley rwnie poda wewntrzny ukad celli i przedsionka.

Rozdzia czwarty
[l] Szeroko wityni powinna si rwna poowie jej dugoci. Dugo celli wliczajc w to cian, w ktrej si znajduj
drzwi, powinna by wiksza o jedn czwart w stosunku do jej szerokoci. Pozostae trzy czwarte zajte przez przedsionek dochodz
a do ant, ktre powinny mie tak sam grubo jak kolumny. Jeli witynia ma szeroko wiksz ni dwadziecia stp, trzeba
midzy antami ustawi dwie kolumny oddzielajce przestrze kolumnady od przedsionka. Trzy interkolumnia zawarte midzy antami i kolumnami trzeba zamkn marmurowym albo drewnianym
ogrodzeniem, w ktrym byyby drzwi prowadzce do przedsionka.
[2] Rwnie jeli witynia bdzie miaa szeroko wiksz ni
czterdzieci stp, trzeba rwnolegle do kolumn znajdujcych si?
midzy antami ustawi poza nimi, ku wntrzu, jeszcze inne kolumny: powinny one mie t sam wysoko co kolumny stojce na
froncie, lecz rednic mniejsz; jeli rednica kolumn frontowych
bdzie rwna jednej smej ich wysokoci, to rednica kolumn wewntrznych powinna wynosi jedn dziesit wysokoci, jeli za

rednica kolumn w fasadzie bdzie rwna jednej dziewitej albo

jednej dziesitej wysokoci, to rednica kolumn wewntrznych powinna by proporcjonalnie mniejsza. Jeli bowiem bd zwone
w przestrzeni zamknitej, nie zauway si tego nawet. Gdyby jednak wydaway si zbyt smuke, trzeba bdzie umieci na nich po
dwadziecia osiem do trzydziestu dwch kaneli, gdy tymczasem
kolumny w fasadzie bd ich miay dwadziecia lub dwadziecia
cztery. Tak wic zwikszenie iloci kaneli wyrwna zmniejszenie
gruboci trzonu, ktre nie bdzie wwczas tak widoczne. W ten
sposb wyrwna si rnice w gruboci kolumn. [3] Takie wraenie powstaje std, e oko zatrzymuje si na licznych i gsto
umieszczonych liniach i przesuwa si po przeduonym obwodzie.
Jeli si bowiem wymierzy dwie kolumny o rwnej gruboci,
z ktrych jedna jest kanelowana, a druga nie, i jeli sznur bdzie
dotyka wgbie i krawdzi kaneli, to mimo e kolumny s jednakowej gruboci, obwodzce je sznury nie bd rwne; przeprowadzenie bowiem sznura przez wgbienia i krawdzie kaneli wydua lini. Jeli wic takie jest zwenie, nie wydaje si rzecz niestosown, by w miejscach ciasnych i w zamknitej przestrzeni
stawia kolumny o proporcjach smuklejszych, gdy przychodzi
nam na pomoc kanelowanie kolumn. [4] Grubo cian celli powinna by proporcjonalna do jej rozmiarw, ale grubo ant musi
si rwna gruboci kolumn. Jeli ciany maj by z kamienia amanego, to powinno sieje stawia z jak najdrobniejszych kamieni;
jeli natomiast maj by z ciosu kamiennego lub z marmuru, wydaje si, e do budowy trzeba uywa blokw niewielkich i jednakowych, aby rodek kamienia, przypadajc na spoin, wiza
i umacnia ca budow. Rwnie podkrelenie spoin i warstw wywouje wraenie bardziej malownicze i przyjemne.

Rozdzial pity
[1] Jeli idzie o stron wiata, ku ktrej powinny by zwrcone
witynie niemiertelnych bogw, to jeli nic nie stanie na przeszkodzie i bdzie mona swobodnie wybiera, naley si postara,
eby umieszczony w celli posg bstwa zwrcony by ku zachodowi. W ten sposb ci, ktrzy zbliaj si do otarza, by powici
zwierzta ofiarne lub zoy ofiar, bd patrzyli rwnoczenie na
wschd i na posg bstwa znajdujcy si w wityni, a skadajc
luby bd patrzyli rwnoczenie na wityni i na wschodni

cz nieba, posgi za bstw bd si zdaway spoglda na modlcych si i skadajcych ofiary. Wydaje si wic rzecz konieczn, eby wszystkie otarze bogw zwrcone byy ku wschodowi.
[2] A jeli nie pozwalaj na to warunki terenu, naley wityni
w ten sposb ustawi, eby jak najwiksza cz miasta bya widoczna ze wityni. Rwnie jeli witynia ma stan nad rzek,
tak jak nad Nilem w Egipcie, to powinna jakby patrze na jej brzegi. Podobnie witynie stojce wzdu drogi publicznej powinny
by tak umieszczone, eby przechodnie mogli spojrze do wntrza
i zoy pokon.

Rozdzia szsty
[1] Jeli idzie o drzwi wity i ich obramowanie, to naley
przede wszystkim ustali porzdek, w jakim naley je wykona. S
bowiem takie porzdki drzwi: dorycki, joski i attycki.
Proporcje drzwi doryckich s nastpujce. Krawd gzymsu,
ktry ma lee nad nadproem, powinna by na rwnej linii z grn krawdzi kapitelu kolumn stojcych w przedsionku. Wielko
wiata drzwi ustala si w nastpujcy sposb: wysoko budowli
od posadzki do sufitu trzeba podzieli na trzy i p czci, z ktrych dwie i p trzeba przeznaczy na wysoko wiata drzwi. T
wysoko trzeba z kolei podzieli na dwanacie czci, z czego
pi i p ma stanowi szeroko wiata drzwi u dou, zmniejszajc si natomiast u gry. Jeli wiato ma mie wysoko szesnastu stp, to u gry zwa si je o jedn trzeci obramowania; jeli
bdzie miao od szesnastu do dwudziestu piciu stp, to u gry
zwa si o jedn czwart obramowania; jeli od dwudziestu piciu do trzydziestu stp, to o jedn sm. W wyszych drzwiach
otwory powinny by pionowe. [2] Jeli idzie o obramowanie, ****
to powinno by ono zwone u gry o czternast cz swej gruboci. Grubo nadproa powinna si rwna gruboci grnej czci obramowania, kymation za szstej czci obramowania, jego
wystp powinien si rwna jego gruboci; kymation lesbijski
z astragalem naley zastosowa rzebiony. Ponad kymationem
nadproa trzeba umieci fryz o gruboci nadproa i da nad nim
Kymation dorycki i astragal lesbijski pasko rzebiony. Wyej trzeba umieci gadki gzyms z kymationem, ktrego wystp powinien
si rwna jego wysokoci. Nadproa lece nad obramowaniem
naley tak wykona, by po prawej i lewej stronie tworzyy wystp

XXVIII. Sposoby oprofilowania obramowa otworw drzwiowych.

A - obramowanie i fragment nadproa porzdku doryckiego,
B - obramowanie i fragment nadproa porzdku joskiego,
C - obramowanie i fragment nadproa porzdku attyckiego

i poprzez okalajcy je kymation czyy si dokadnie z obramowaniem.

[3] Jeli za drzwi maj by wykonane w porzdku joskim, to
wysoko ich wiata powinna by taka sama jak w wityniach
doryckich, a szeroko trzeba ustali w nastpujcy sposb: wysoko naley podzieli na dwie i p czci, z ktrych jedna cz
ma stanowi szeroko wiata u dou; zwenie ku grze powinno
by takie jak w drzwiach doryckich. Grubo obramowania na
froncie powinna wynosi czternast cz wiata, a kymation powinien rwna si jednej szstej gruboci obramowania; pozostae
czci, nie wliczajc w to kymationu, dzieli si na dwanacie czci. Z tych trzy zajmuje pierwszy pas razem z astragalem, drugi pas
zajmuje cztery takie czci, trzeci pas pi czci. [4] Pasy z astragalami powinny biec dokoa obramowania. Fryz powinien mie te
same proporcje co w porzdku doryckim. Po prawej i po lewej
stronie powinny by wyrzebione wsporniki, czyli tak zwane parotides, zwisajce nie wczajc w to licia a do dolnej krawdzi

nadproa. Od frontu grubo ich powinna si rwna trzem czciom obramowania, u dou powinny by o jedn czwart ciesze
ni u gry.
Skrzyda drzwiowe naley tak wykona, aby gwne ramy pionowe rwnay si jednej dwunastej szerokoci wiata drzwi. Pyty
umieszczone midzy dwiema ramami powinny z tych dwunastu
czci zajmowa trzy. [5] Listwy poprzeczne tak powinno si rozmieci, aby po podzieleniu wysokoci wiata otworu na pi czci dwie czci przypady na grn parti, a trzy na doln; midzy
nimi umieszcza si poziomo poprzeczne listwy, z pozostaych za
jedn u gry, drug u dou. Wysoko listew poprzecznych rwna

XXIX. Zasada ksztatowania proporcji otworu

drzwiowego

XXX. Ksztatowanie otworu drzwiowego

w stosunku do wysokoci przedsionka.
A - przy zastosowaniu porzdku doryckiego,
B - przy zastosowaniu porzdku joskiego

si jednej trzeciej pyty, a kymation rwna si jednej szstej listwy

poprzecznej. Szeroko listwy pionowej rwna si poowie listwy
poprzecznej. Ramy pionowe rwnaj si poowie listwy poprzecznej; jeli skrzyda drzwiowe bd pojedyncze, wysoko ich pozostaje niezmieniona, jednake ich szeroko naley podwoi; jeli
bd czteroskrzydowe, trzeba zwikszy ich wysoko.
[6] Attyckie drzwi wykonuje si na tej samej zasadzie co doryckie, trzeba jednak w obramowaniu nad kymationem zaznaczy pasy i w ten sposb je rozbi, aby spord siedmiu czci obramowania dwie czci przypady na pasy, nie wliczajc w to kymationu.
Nie powinny one mie krat ani dwch skrzyde, lecz jedno skrzydo, i otwiera si na zewntrz.
Jak umiaem, przedstawiem prawida, jakimi si naley kierowa przy budowie wity w porzdku joskim i korynckim wedug przyjtych zwyczajw. Obecnie opowiem o porzdku toskaskim i o tym, jak go naley stosowa.

Rozdzia sidmy
[1] Miejsce, na ktrym si bdzie stawia wityni, trzeba podzieli na sze czci i pi z nich przeznaczy na szeroko wityni, a sze na dugo. Dugo t trzeba znw podzieli na dwie
czci; cz tyln przeznaczy si na cell, natomiast cz blisz
frontu na kolumny. [2] Rwnie szeroko wityni naley podzieli na dziesi czci; po trzy czci z prawej i z lewej strony przeznaczy si na mniejsze celle albo na nawy, jeeli si je planuje, pozostae cztery czci na rodek wityni. W przedsionku przed cellami naley rozstawi kolumny w nastpujcy sposb: narone
kolumny maj sta naprzeciw ant na linii zewntrznych cian celli, natomiast dwie rodkowe rwnolegle do cian prowadzcych od
ant do rodka wityni; na rodku tej przestrzeni rwnolegle do ant
i pierwszego rzdu kolumn trzeba ustawi drugi rzd kolumn. Grubo tych kolumn u dou powinna si rwna jednej sidmej ich
Wysokoci, a wysoko jednej trzeciej szerokoci wityni; u gry
powinny kolumny by o jedn czwart wsze ni u podstawy.
[3] Wysoko bazy kolumn powinna wynosi poow rednicy kolumn baza powinna mie okrgy plintus o wysokoci rwnej poowie gruboci bazy, a nad nim torus gruboci plintusu i skocj.
wysoko kapitelu powinna si rwna poowie gruboci kolumny; szeroko abakusu ma odpowiada rednicy kolumny u podsta-

XXXI. witynia toskaska. A - rzut, B - elewacja, C - kapitel i baza

wy. Wysoko kapitelu trzeba podzieli na trzy czci, z czego jedn przeznaczy na pyt, ktr jest abakus, drug na echinus, trzeci na szyjk kolumny ze skocj. [4] Nad kolumnami trzeba uoy
zczone belki jedna na drugiej o takiej wysokoci, jakiej wymaga
wielko budowli. Owe belki powinny mie tak grubo jak szyjka kolumn u samej gry i powinny by tak poczone na czopy i na
zacicia, aby rozstp midzy nimi wynosi dwa palce. Jeli si bowiem belki stykaj i nie dopuszczaj tchnienia powietrza i przewiewu, nagrzewaj si i szybko gnij. [5] Nad belkami i nad cianami powinny wystawa modyliony, ktrych wystp powinien si
rwna czwartej czci wysokoci kolumny. Na kocach modylionw naley przybi deski czoowe, a powyej umieci na szczycie tympanon z kamienia albo drzewa. Na grze trzeba umieci
supki, krokwie i belki w ten sposb, aby okap stanowi jedn trzeci caego dachu.

Rozdzia smy
[1] Stawia si rwnie witynie okrge, z ktrych jedne, tak
zwane monoptery, s bez celli, ale z kolumnami; drugie to tak
zwane periptery. Te, ktre nie posiadaj celli, maj podwyszone
podmurowanie i schody na wysoko jednej trzeciej rednicy. Na
stylobacie ustawia si kolumny, ktrych wysoko rwna si rednicy stylobatu, zawartej midzy jego krawdziami. rednica kolumn ma by rwna jednej dziesitej ich wysokoci, wliczajc
w to kapitele i bazy. Wysoko architrawu powinna si rwna poowie rednicy kolumny. Fryz i wszystko, co znajduje si u gry,
powinno by zgodne z tym, co podaem w trzeciej ksidze piszc
o symetrii.
[2] Jeli tego rodzaju okrga witynia ma by typu peripteros,
trzeba na dole umieci dwa stopnie i stylobat, nastpnie wznie
cian celli odsunit od obwodu stylobatu o jedn pit szerokoci, pozostawiajc porodku otwr na drzwi; rednica celli, nie wliczajc w to cian i obejcia, powinna by rwna wysokoci kolumny. Na stylobacie naley dookoa celli ustawi kolumny o wyej
wspomnianych proporcjach. [3] Wysoko dachu w rodku powinna by taka, eby wysoko rotundy, nie wliczajc w to kwiatonu
na szczycie, rwnaa si poowie rednicy caej budowli. Sam
kwiaton bez piramidy, na ktrej spoczywa, powinien mie wysoko rwn kapitelowi kolumny. Wszystkie inne elementy powinny by skonstruowane wedug tych zasad proporcji i symetrii, jakie wyej podaem.
[4] Buduje si rwnie i inne rodzaje wity opartych na tych
samych proporcjach, ale inaczej rozplanowanych, jak na przykad
witynia Kastora w Circus Flaminius, witynia Wejowisa midzy dwoma witymi gajami i jeszcze bardziej wspaniaa witynia Diany w Nemi, gdzie wzdu po prawej i po lewej stronie
przedsionka dodano kolumny. Pierwsze witynie tego typu co
witynia Kastora w Circus Flaminius zbudowano Palladzie Minerwie na Akropolu w Atenach i w Sunion w Attyce. Maj one nie
inne, lecz wanie takie same proporcje. Podobnie jak w innych
wityniach, take i tutaj dugo celli jest dwa razy wiksza od
szerokoci, jednake te elementy, ktre zazwyczaj umieszcza si
na stronie frontowej, tutaj wystpuj po bokach. [5] Niektrzy boWiem zapoyczajc od stylu toskaskiego rozstawienie kolumn
Przenosz je do stylu korynckiego i joskiego; tam gdzie w przedsionku wystpuj anty, ustawiaj dwie kolumny na linii cian cel-

li, tworzc mieszany styl toskasko-grecki. [6] Inni za, przesuwajc ciany wityni i ustawiajc je w interkolumniach, uzyskuj
zwikszenie celli przez zniesienie przedsionka; utrzymuj pozostae elementy w tych samych proporcjach i wydaje si, e utworzyli
nowy typ i now nazw - tak zwany pseudoperipteros. Te za rodzaje zmieniaj si zalenie od potrzeb kultu, nie dla wszystkich
bogw mona bowiem budowa witynie w tym samym typie, poniewa kade bstwo wymaga innych obrzdw religijnych.
[7] Wedug tego, jak mi to zostao przekazane, podaem zasady
odnoszce si do budowy wity, wyodrbniem szczegowo porzdki i proporcje im waciwe i tak dokadnie, jak umiaem, wyoyem rnorodno ich ksztatw i wyjaniem rnice midzy
nimi zachodzce. Obecnie przedstawi, w jaki sposb powinno si
budowa otarze bogw niemiertelnych, aby byy odpowiednie do
skadania ofiar.

Rozdzia dziewity
Otarze powinny by zwrcone ku wschodowi i umieszczone
zawsze poniej posgu bstwa, aby ludzie modlc si i skadajc
ofiary spogldali w gr. Otarze umieszczone na rnych poziomach odpowiadaj waciwej swemu bstwu godnoci. Wysoko
otarzy naley tak ustali, aby dla Jowisza i wszystkich bstw niebiaskich budowane byy jak najwysze otarze, natomiast niskie
dla Westy i Matki-Ziemi. W ten sposb rnym pooeniem rozwizuje si waciwy ukad otarzy.
Przedstawiwszy w tej ksidze ukad wity, w nastpnej omwi ukad budowli publicznych.

KSIGA
PITA

Przedmowa
[l] Imperatorze! Ci, ktrzy w obszerniejszych ksigach przedstawili myli swoje i nauki, zyskali dla swych dzie wielki i wyjtkowy autorytet. Oby i w dziedzinie naszej wiedzy przez rozwinicie tematu wzroso znaczenie podawanych prawide; nie jest to jednak tak atwe, jak si wydaje. Dziea bowiem o architekturze nie
pisze si tak jak dzieo historyczne lub poezje. Historia sama przez
si przykuwa uwag czytelnikw, ktrzy z napiciem czekaj na
nowe i rnorodne wypadki. W poezji za rytm i stopy, wykwintny ukad wyrazw i recytacja poszczeglnych partii przez rne
osoby czaruj czytelnikw i bez trudu wiod do koca ksiki.
[2] W dzieach architektonicznych nie jest to jednak moliwe, poniewa terminy techniczne, zrodzone z potrzeby samej nauki, nieznanym brzmieniem utrudniaj zrozumienie. Wobec tego e s one
niejasne i nieznane w mowie potocznej, to zbyt rozwlekle podane
prawida - jeli nie s jasne i krtkie - przez nadmiar sw i rozwleko pozostawiaj czytelnika w niepewnoci. Podajc wic
nieznane terminy i miary czonw budowli wyo je pokrtce, aby
je lepiej utrwali w pamici, albowiem w ten sposb czytelnik atwiej bdzie mg je sobie przyswoi. [3] Zauwaywszy ponadto,
e obywatele zajci s rnymi sprawami publicznymi i prywatnymi, postanowiem pisa zwile, by w nielicznych wolnych chwilach mogli te ksigi pozna.
Nawet Pitagoras i jego uczniowie uwaali za wskazane nauk?
swoj podawa w ksigach wedug wymiarw kubicznych, ustaliwszy, e szecian rwna si dwustu szesnastu wierszom i e
ksika nie powinna zawiera wicej ni trzy szeciany. [4] Sze-

cian jest bry zbudowan z szeciu jednakowych paszczyzn

kwadratowych. Jeli si rzuci taki szecian, to ley nieruchomo na
tym boku, na ktry pad, dopki si go nie ruszy, podobnie jak koci, ktre grajcy rzucaj na desce do gry. Przez analogi wysunli wic wniosek, e skoro wanie taka liczba wierszy jak szecian
raz utkwi w czyjej pamici, pozostanie w niej na zawsze. Take
komediopisarze greccy przeplatali dialogi pieniami chralnymi,
dzielc w ten sposb sztuki wedug wymiarw kubicznych, i przez
wprowadzenie pauz uatwiali aktorom recytacj.
[5] Wobec tego, e sama przyroda poddaa przodkom naszym te
zasady, i skoro wiem, e mam pisa o rzeczach niezwyczajnych
i nieznanych dla wielu, postanowiem pisa krtkie ksigi, gdy
w ten sposb bd bardziej zrozumiae. Podzia materiau tak przeprowadziem, eby czytelnik w poszukiwaniu wskazwek nie by
zmuszony zbiera ich po rozmaitych rozdziaach, lecz by jako
pewna cao zamknita w poszczeglnych ksigach znalazy swe
wytumaczenie. Dlatego te, Cezarze, w ksidze trzeciej i czwartej
przedstawiem zasady architektury sakralnej, a w tej ksidze omwi rozplanowanie placw publicznych. Najpierw powiem o tym,
jak naley planowa forum, poniewa wanie tam pod kierownictwem urzdnikw zaatwia si wszystkie sprawy publiczne i prywatne.

Rozdzia pierwszy
[1] Grecy zakadaj fora na planie kwadratowym, z bardzo obszernymi podwjnymi portykami oraz ozdabiaj je gsto ustawionymi kolumnami i architrawami z kamienia lub marmuru, a nad ninii na pitrach buduj kruganki. Natomiast w miastach italskich
nie mona postpowa w podobny sposb, gdy tradycja przekazana przez przodkw kae na forum urzdza zapasy gladiatorw.
[2] Z tego powodu dookoa miejsca, gdzie odbywaj si widowiska, trzeba da szersze interkolumnium, a w kolumnadzie umieci
kantory bankierw, na wyszych za pitrach galerie dla widzw;
wszystko to powinno by rozplanowane stosownie do uytku i dochodu, jaki to pastwu przynosi.
Wielko forum naley dostosowa do liczby mieszkacw,
trzeba jednak uwaa, by z jednej strony nie byo ono za mae dla
celw uytkowych, z drugiej za aby z powodu zbyt maej liczby
ludzi nie wydawao si puste. Szeroko forum powinna si rw-

XXXIII. Zasada ksztatowania proporcji forum. A - forum greckie,

B - forum rzymskie

na dwm trzecim jego dugoci, w ten bowiem sposb ksztat jego bdzie poduny i dostosowany do potrzeb widowisk. [3] Kolumny grne powinny by o jedn czwart nisze od dolnych, dlatego e dolne kolumny dwigajc ciar musz by mocniejsze, jak
rwnie dlatego, e powinno si w tym naladowa yw przyrod. Wszystkie bowiem drzewa o smukych pniach, jak joda, cyprys i sosna, s grubsze u dou, nastpnie za w miar wzrostu zwaj si w sposb naturalny i rwnomierny a do samego wierzchoka. Skoro wic natura rosncych drzew tego wymaga,
waciwe jest, by grne kolumny byy nisze i ciesze od dolnych.
[4] Place pod bazyliki powinny bezporednio przylega do forum i by wytyczone po najcieplejszej jego stronie, aeby kupcy
w zimie mogli si tam spotyka bez naraania si na dokuczliwoci niepogody. Szeroko ich nie powinna by mniejsza od jednej
trzeciej i nie wiksza od poowy ich dugoci, chyba e warunki lokalne stan na przeszkodzie i zmusz do zastosowania odmiennych
proporcji. Jeli za plac bdzie za dugi, trzeba na jego kocach
wznie hale chalcydyjskie, tak jak w bazylice Julijskiej w Akwilei. [5] Kolumny bazyliki powinny mie wysoko rwn szerokoci portyku, ta za ma si rwna jednej trzeciej przestrzeni rodkowej. Kolumny grne, stosownie do tego co wyej napisaem, po-

winny by nisze od dolnych. Balustrada midzy grnymi a dolnymi kolumnami powinna by o jedn czwart nisza od grnych kolumn, aeby przechadzajcy si na grnym pitrze bazyliki nie byli widziani przez kupcw. Architrawy, fryzy i gzymsy powinno si
wykona w proporcjach odpowiadajcym kolumnom, tak jak to
wyjaniem w ksidze trzeciej.
[6] Nie mniej pikne i wspaniae bd bazyliki takie, jak bazylika w j ulijskiej kolonii Fanum, przeze mnie zaprojektowana i zbudowana. Jej proporcje i wymiary s nastpujce. rodkowa nawa
midzy kolumnami jest duga na sto dwadziecia stp, a szeroka na
szedziesit stp. Portyk biegncy midzy kolumnami nawy a jej
zewntrznymi cianami ma dwadziecia stp szerokoci. Za kolumnami, ktrych wysoko wraz z kapitelami wynosi pidziesit
stp a grubo pi stp, stoj pilastry o wysokoci dwudziestu
stp, szerokoci dwch i p stopy, gruboci ptorej stopy. Pilastry
te podtrzymuj belki, na ktrych spoczywaj stropy portyku. Nad
tymi pilastrami wznosz si pilastry o wysokoci osiemnastu stp,
szerokoci dwu stp a gruboci jednej stopy, i na nich spoczywaj
belki podtrzymujce krokwie i dachy portykw, znajdujce si poniej stropu nawy rodkowej. [7] Pozostaa przestrze w interkolumniach midzy belkowaniem pilastrw i kolumn pozostaje na
otwory wietlne bazyliki. W szerokoci nawy rodkowej stoj po
prawej i lewej stronie po cztery kolumny wliczajc w to narone,
na dugo za od strony forum stoi po osiem kolumn razem z naronymi; a od strony przeciwnej tylko sze wraz z naronymi,
dwie rodkowe nie zostay ustawione, by nie zasaniay widoku na
przedsionek wityni Augusta, ktra stoi wanie na osi tej ciany,
z widokiem na forum i wityni Jowisza. [8] Podwyszenie dla
sdu znajdujce si w tym budynku ma ksztat odcinka koa mniejszego od pkola; szeroko podwyszenia od frontu rwna si
czterdziestu szeciu stopom, a strzaka uku pitnastu stopom;
w ten sposb ci, co staj przed sdem, nie przeszkadzaj kupcom
w bazylice. Nad kolumnami umieszczone s tramy zoone
z trzech belek dwustopowych; poczynajc od trzeciej kolumny
w rodku, belki te zwracaj si ku antom wysunitym z przedsionka i stykaj si z pkolem po lewej i prawej stronie. [9] Nad tymi
belkami na osi kapiteli umieszczone s filarki wysokie na trzy stopy, dugie i szerokie na cztery stopy. Nad filarkami le tramy zone z dwch dwustopowych belek, a ponad nimi uoone s belki
Poprzeczne wraz z krokwiami, umieszczone na osi trzonw kolumn i ant
oraz cian przedsionka. Dwigaj one zarwno belk

kalenicow wzdu bazyliki, jak i belk biegnc rodkiem ponad

przedsionkiem wityni. [10] Krzyujce si w ten sposb wizanie kalenic nadaje pikny wygld zarwno spadzistym dachom od
zewntrz, jak i wysokiej przestrzeni pod stropem od wewntrz.
Rwnie brak ornamentyki architraww i umieszczenie balustrady
w grnej czci kolumn zmniejsza w znacznej mierze trud i koszty. Wzniesienie kolumn a pod szczyt dachu zwiksza okazao
budowy i przydaje jej wspaniaoci.

Rozdzia drugi
[1] Skarbiec, wizienie i kuria powinny przylega do forum,
przy czym wielko ich i proporcje powinny odpowiada wymiarom forum. Przede wszystkim kuria powinna by zbudowana odpowiednio do znaczenia municypium lub miasta. Jeli ma by
wzniesiona na planie kwadratowym, to wysoko jej powinna by
ptora ra wiksza od szerokoci; jeli za ma by poduna, to
naley dugo i szeroko doda do siebie i poow otrzymanej sumy wyznaczy jako wysoko budowli a do stropu. [2] Nastpnie
po wewntrznej stronie cian na poowie ich wysokoci naley
przecign gzymsy z drzewa lub stiuku; jeli gzymsw nie bdzie,
wwczas gos dyskutujcych wznoszc si ku grze nie bdzie zrozumiay dla suchaczy. Gdy natomiast wok cian przecignie si
gzymsy, gos - zanim jeszcze rozproszy si w powietrzu, zatrzyma
si na dole i wyranie dojdzie do suchaczy.

Rozdzial trzeci
[1] Po zaoeniu forum trzeba wybra jak najzdrowsze miejsce
pod teatr przeznaczony na widowiska i przedstawienia w wita
niemiertelnych bogw, stosownie do wskazwek zawartych
w ksidze pierwszej o wyborze zdrowych miejsc pod budow miasta. Gdy bowiem obywatele wraz z onami i dziemi siedz w czasie widowiska pochonici zabaw, ciaa ich pozostaj w bezruchu
skutek przyjemnych wrae i maj otwarte pory, w ktre przenikaj Podmuchy wiatru. Jeli takie podmuchy powiej z okolic bagnistych
albo innych stron niezdrowych, napeni one ciao szkodliwymi
wyziewami. Uniknie si tych ujemnych wpyww, jeli z duym staraniem
wybierze si miejsce pod teatr. [2] Trzeba rw-

nie uwaa, eby teatr nie byt wystawiony na dziaanie poudniowego soca. Kiedy bowiem soce wypeni krg teatru, powietrze
zamknite we wklsej przestrzeni, nie mogc kry swobodnie
nagrzewa si na miejscu, a przypiekajc wypala i zmniejsza wilgo
cia. Dlatego trzeba szczeglnie unika terenw pod tym wzgldem
szkodliwych dla zdrowia, a wybiera zdrowe. [3] Zakadanie fundamentw bdzie uatwione, jeli teatry bd planowane na wzgrzach. Jeli jednak konieczno zmusi nas do zaoenia ich na rwninie albo w miejscach bagnistych, wtedy trzeba fundamenty i podmurowania stawia wedug prawide zawartych w ksidze trzeciej,
omawiajcej zakadanie fundamentw pod witynie. Nad fundamentami, poczynajc od podmurowania, trzeba wykona stopnie
z kamienia albo z marmuru. [4] Okrne przejcia trzeba zaoy
proporcjonalnie do wysokoci teatru, a wysoko ich nie powinna
by wiksza od ich szerokoci. Jeli bowiem bd wysze, bd
odbija gos od grnej czci widowni i nie pozwol, aby w grnych rzdach pooonych nad tymi przejciami sowa wyranie
rozbrzmieway. Trzeba wic ustali takie wymiary, aby sznur przecignity od najniszego stopnia do najwyszego dotyka krawdzi
wszystkich stopni i ich ktw; wtedy gos bdzie si rozchodzi bez
przeszkd. [5] Dojcia do miejsc siedzcych powinny by liczne
i szerokie, przy czym grnych przej nie naley czy z dolnymi;
maj one prowadzi z kadego miejsca bezporednio, prosto i bez
zakrtw, aby publiczno opuszczajc teatr nie toczya si, lecz
z kadego miejsca miaa oddzielne i bezporednie wyjcie.
Naley rwnie uwaa, eby wybrane miejsca nie byy guche,
lecz by gos mg si rozchodzi wyranie i czysto. To za bdzie
mona osign przez wybr takiego miejsca, w ktrym nie bdzie
przeszkadza rezonans. [6] Gos bowiem jest to pyncy prd powietrza, odczuwalny dla ucha przez uderzenie. Porusza si w niezliczonych kolistych piercieniach podobnych do tych niezliczonych krgw, jakie powstaj na stojcej wodzie po wrzuceniu kamienia; rosn one w krg od punktu rodkowego, pki ich nie
zatrzyma ograniczenie przestrzeni albo jaka inna przeszkoda, nie
pozwalajc krgom tych fal zanikn samym. Skoro wic pierwsze
krgi natrafi na przeszkod, odbijaj si z powrotem i mc nastpne fale. [7] Podobnie i gos rozchodzi si krgami, lecz krgi
w wodzie rozchodz si tylko po powierzchni, gos za rozchodzi
si nie tylko wszerz, ale take wznosi si stopniowo ku grze. P"
dobnie wic jak jest na wodzie, tak i przy falach gosowych; gw
pierwsza fala nie napotka adnej przeszkody, to rwnie nie nap"

tkaj jej druga ani nastpne, lecz wszystkie czysto i bez echa dotr
do uszu suchaczy zarwno w najwyszych, jak i w najniszych
miejscach. Dlatego to naladujc przyrod i badajc prawa wznoszenia si gosu dawni architekci udoskonalili budow stopni,
a stosujc kanony muzyczne i matematyczne starali si o to, eby
kady dwik dochodzi ze sceny czysto i przyjemnie. Tak bowiem
jak instrumenty przez podkadk z blachy miedzianej albo przez
- echeia z rogu uzyskuj czysty dwik strun, podobnie
w celu wzmocnienia gosu ustalili nasi przodkowie zasady budowy
teatrw zgodnie z prawami harmonii.

Rozdzia czwarty
[1] Harmonia jest niejasn i trudn dziedzin muzyki, zwaszcza
dla tych, co nie znaj jzyka greckiego. By j wyoy, naley uywa greckich wyrazw, gdy niektre z nich nie maj nazw aciskich. Wobec tego postaram si na podstawie pism Arystoksenosa
moliwie jak najjaniej rzecz t przedstawi, nastpnie podam jego
wykres i wyznacz granic tonw, aby uwany czytelnik mg to
atwo zrozumie. [2] Gdy gos si zmienia, staje si to wysoki, to
niski. Gos porusza si na dwa sposoby, z ktrych jeden wywouje
wraenie cigoci, drugi - przerywanych dwikw. Gos
o brzmieniu cigym nie zatrzymuje si na adnych granicach ani
na adnym miejscu, ma nieznaczne przejcia, a wyrane interway
w rodku - tak jak w rozmowie, gdy wymawiamy soi, lux, flos,
vox. Nie moemy tu uchwyci ani pocztku, ani koca, lecz wydaje si, e gos z wysokiego sta si niski, a z niskiego wysoki.
Przy oddzielnych dwikach jest przeciwnie. Gdy gos si zmienia,
ustawia si w granicach jakiego dwiku, nastpnie innego dwiku, a gdy si to czsto powtarza, wydaje si niejednakowy, jak to
jest w piewie, gdy naginajc gos tworzymy bogactwo dwikw,
Gdy gos ten zmieniajc si bierze interwa, wyranie syszy si
pocztek i koniec skrajnych dwikw, gdy tymczasem dwiki
porednich interwaw s ukryte.
[3] Mamy trzy rodzaje skali tetrachordw. Pierwsz nazywaj
-harmonia, drug - chroma, trzeci
- diatonon. Skala harmoniczna jest tworem artystycznym i z tego powodu piew na niej oparty jest bardzo powany i
wzniosy. Skala chromatyczna sprawia wiksz przyjemno wskutek
subtelnej biegoci i czstych zmian. W skali diatonicznej,

jako naturalnej, atwiejsze s odstpy midzy interwaami. W tych

trzech rodzajach rny jest ukad tetrachordw. Tetrachord harmoniczny ma dwa cae tony i dwie diesis (diesis stanowi czwart
cz tonu; w ptonie mieszcz si dwie diesis). Tetrachord chromatyczny skada si z dwch kolejnych ptonw, a trzeci interwa
skada si z trzech ptonw. Tetrachord diatoniczny zawiera dwa
cae tony po sobie nastpujce, a trzeci pton zamyka cao tetrachordu. [4] W tych trzech rodzajach tetrachordy s o tyle do siebie
podobne, e skadaj si z dwch caych tonw i jednego ptonu,
lecz jeli rozwaymy kady z nich oddzielnie, widzimy, e ukad
interwaw jest odmienny. Natura rozdzielia w gosie interway
tonw, ptonw i tetrachordu, wyznaczya ich granice wedug
wartoci interwaw i ustalia ich jako wedug pewnego stosunku odlegoci; na podstawie tego artyci, ktrzy buduj instrumenty, opierajc si na prawach natury tak je wykonuj, by mona byo wsplnie koncertowa.
[5] W kadym rodzaju mamy po osiemnacie tonw zwanych
u Grekw - phthongoi. Wrd nich mamy osiem staych
i niezmiennych tonw, pozostae w liczbie dziesiciu, poniewa si
razem zmieniaj, s ruchome. Tony stae le midzy ruchomymi,
utrzymuj poczenie tetrachordu i nie zmieniaj si mimo odmiennoci rodzaju. Nazywaj si: proslambanomenos, hypate hypaton, hypate meson, mes, net synhemmenon, paramese, net
diezeugmenon, net hyperbolaion. Ruchome tony le w tetrachordzie midzy niezmiennymi i zalenie od rodzaju i miejsca zmieniaj pooenie. Nazwy ich s nastpujce: parhypate hypaton, lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos meson, trite synhemmenon [paranete synhemmenon],
trite diezeugmenon, paranete
diezeugmenon, trite hyperbolaion, paranete hyperbolaion. [6] Tony
ruchome nabieraj rnych wasnoci, interway ich rosn wraz
z odlegociami. I tak parhypate, ktra w tetrachordzie harmonicznym jest oddalona od hypate o wier tonu, w ukadzie chromatycznym zmienia sw odlego na pton. Ton, ktry w ukadzie
harmonicznym nazywa si lichanos, odlegy jest od hypate o pton, w chromatycznym za oddala si o dwa ptony; w diatonicznym tetrachordzie oddalony jest od hypate o trzy ptony. Dziesi
tonw wskutek przesuwania si w poszczeglnych rodzajach skali
tworzy potrjn ich odmian. [7] Tetrachordw mamy pi: najniszy, nazwany przez Grekw - hypaton, drugi, poredni,
nazwany - meson, trzeci, poczony - -syn
hemmenon; czwarty, rozdzielony, ktry nazwano

diezeugmenon; pity, najwyszy, po grecku zwany

- hyperbolaion. Zgodnych akordw, ktre gos ludzki moe wyda, po grecku zwanych - symphonia, jest sze: diatessaron <kwarta>, diapente <kwinta>, diapason <oktawa>, disdiatessaron <oktawa i kwarta>, disdiapente <oktawa i kwinta> i disdiapason <podwjna oktawa>. Nazwy swe przyjy od liczb.
[8] Gdy gos oprze si na jakim dwiku i z niego przejdzie do tonu czwartego, nazywa si to diatessaron, jeli przejdzie do pitego
- diapente [do szstego - diapason, na ptorej oktawy nazywa si
diapason i diatessaron, na dziewi i p - diapason i diapente, na
dwunasty - disdiapason]. [9] Nie ma bowiem w muzyce instrumentalnej i w piewie zgodnego brzmienia ani midzy pierwszym
i drugim interwaem, ani trzecim, ani szstym, ani sidmym; natomiast jak wyej ju napisaem, dobrze brzmie mog, stosownie do
natury gosu: kwarta, kwinta i kolejno a do podwjnej oktawy.
Brzmienie to rodzi si z poczenia tonw zwanych po grecku
-phthongoi.

Rozdzia pity
[1] Na podstawie tych spostrzee, opierajc si na prawach
matematycznych, naley sporzdzi naczynia miedziane proporcjonalne do rozmiarw teatru, tak by przy uderzeniu mogy wydawa dwik w odstpach kwarty, kwinty i po kolei a do podwjnej oktawy. Nastpnie naley je ustawi w maych komorach
umieszczajc je wedug praw muzycznych midzy rzdami siedze w ten sposb, eby nie dotykay adnej ciany, lecz miay dokoa siebie i od gry woln przestrze. Ustawi je naley dnem do
gry, a od strony sceny podoy pod nie kliny nie nisze ni p
stopy. Przed tymi komorami naley pozostawi otwory wycite
w dolnych stopniach, dugie na dwie stopy, wysokie na p stopy.
[2] Rozmieci je trzeba w nastpujcy sposb: jeli teatr nie jest
Wielki, naley na poowie jego wysokoci przeprowadzi lini poPrzeczn i na tej wysokoci wysklepi trzynacie komr w rwnych dwunastu odstpach; na obydwch kracach po jednej i drugiej stronie naley spord ju wymienionych ustawi najpierw
naczynie nastrojone na net hyperbolaion; drugie z brzegu nastrojone o kwart niej, na net diezeugmenon; trzecie znw o kwart
niej na paramese; czwarte na net synhemmenon; pite o kwart
niej na meson; szste o kwart niej, na hypate meson. W rd-

XXXV Rozmieszczenie naczy rezonansowych w teatrze greckim

i zasada ich strojenia

ku znajdzie si jedno naczynie nastrojone o kwart niej od ssiednich, na hypate hypaton. [3] Przy takim ukadzie gos rozchodzc
si ze sceny jakby z punktu centralnego, krc wokoo i uderzajc o wklsoci poszczeglnych naczy, zwikszy swe natenie
i wywoa brzmienie zgodne. Jeeli za rozmiary teatru bd wiksze, naley podzieli wysoko widowni na cztery czci, aby uzyska trzy poprzeczne szeregi komr, jeden na harmoni, drugi na
chromat, trzeci na diaton. Pierwszy od dou powinien by przeznaczony na naczynia harmonii zgodnie z tym, co podano poprzednio
dla teatru o niewielkich wymiarach. [4] W rodkowym szeregu
trzeba umieci na skraju naczynia nastrojone na chromatyczne
hyperbolaion; jako drugie z kolei - naczynia nastrojone o kwart
niej, na chromatyczne diezeugmenon; jako trzecie - naczynia nastrojone na chromatyczne synhemmenon; jako czwarte - nastrojone o kwart niej, na chromatyczne meson; jako pite - nastrojone o kwart niej, na chromatyczne hypaton; jako szste - nastrojone na paramese, gdy moe ono tworzy akord zarwno

z chromatycznym hyperbolaion <ktry jest jego kwint> - diapente, jak i z chromatycznym synhemmenon <ktry jest jego kwart>
- diatessaron. [5] W rodku nie naley umieszcza adnego naczynia, gdy w skali chromatycznej aden dwik innej jakoci nie
moe tworzy akordu. W najwyszym za szeregu trzeba na samych brzegach pkola umieci naczynia nastrojone <o kwart
niej> na diatoniczny hyperbolaion, jako drugie ku rodkowi - naczynia nastrojone o kwart niej, na diatoniczny diezeugmenon,
jako trzecie - nastrojone na diatoniczny synhemmenon, jako
czwarte - nastrojone <o kwart niej> na diatoniczny meson, jako
pite - <nastrojone o kwart niej> na diatoniczny hypaton, jako
szste - nastrojone <o kwart niej> na proslambanomenos,
w rodku za nastrojone na mes, poniewa w ton tworzy akord
zarwno z proslambanomenos <ktry jest jego oktaw> - diapason, jak z diatonicznym hypaton <ktry jest jego kwint> - diapente. [6] Jeli kto chce w sposb atwy to wykona, niechaj
zwrci uwag na zamieszczony na kocu ksigi wykres sporzdzony wedug praw muzycznych, przekazany przez Arystoksenosa i opracowany przez niego bardzo starannie i pomysowo wedug
podziau na poszczeglne rodzaje skali; jeli zwrci uwag na podane obliczenia, atwiej bdzie mg zbudowa teatr dostosowany
do natury gosu i przyjemnoci suchaczy.
[7] Powie kto moe, e co roku budowano w Rzymie wiele teatrw bez uwzgldnienia tych zasad, bdzie jednak wtedy w bdzie, gdy wszystkie drewniane teatry publiczne maj wiele drewnianych paszczyzn, ktre musz odbija gos. Mona to take zauway przy piewie cytaredw, ktrzy ilekro chc piewa
dononiejszym gosem, zwracaj si ku drzwiom sceny i dziki temu uzyskuj wikszy rezonans dla swojego gosu. Kiedy si jednak buduje teatry z materiaw trwaych, to jest z kamienia amanego, ciosu lub marmuru, a wic z materiaw nie dajcych rezonansu, naley zastosowa naczynia miedziane. [8] Jeli natomiast
kto spyta, w jakim teatrze je zastosowano, to nie moemy na to
poda przykadu w Rzymie, jednake znajdziemy przykad na terenie Italii i wielu miast greckich. wiadkiem jest rwnie Lucjusz
Mummiusz, ktry po zburzeniu teatru w Koryncie przywiz do
Rzymu owe naczynia i jako cz upu wojennego zoy je w ofierze w wityni Luny. Wielu zdolnych architektw, ktrzy stawiali
teatry w niewielkich miastach, osigno bardzo dobre wyniki posugujc si dla oszczdnoci jednakowo brzmicymi beczkami
z gliny i stawiajc je wedug podanych oblicze.

Rozdzia szsty
[1] Ksztat teatru naley zaprojektowa w nastpujcy sposb.
Umieciwszy koniec cyrkla w rodku zamierzonego obwodu dolnej czci teatru, naley zakreli koo, a w nim wpisa cztery trjkty rwnoboczne dotykajce wierzchokiem w rwnych odstpach obwodu koa; podobnie astronomowie opierajc si na muzycznej
harmonii
gwiazd
przedstawiaj
dwanacie
znakw
zodiaku. Spord owych trjktw bok znajdujcego si najbliej
sceny, w miejscu gdzie przecina obwd koa, wyznacza lini czoa
sceny. Rwnolega do niej prosta przeprowadzona przez rodek
koa oddzieli estrad, zwan proscenium, od powierzchni orchestry. [2] W ten sposb powierzchnia proscenium bdzie szersza ni
u Grekw ze wzgldu na to, e wszyscy aktorzy wystpuj na scenie; w orchestrze znajduj si miejsca dla senatorw. Wysoko estrady nie powinna przekracza piciu stp, aeby z miejsc siedzcych w orchestrze mona byo obserwowa gr wszystkich aktorw. Widowni w teatrze trzeba w ten sposb podzieli na kliny,
aeby wierzchoki trjktw lecych na obwodzie koa wyznaczay lini doj i schodw midzy klinami a do pierwszego przejcia
okrnego. [3] Grne schody powinny by wyznaczone przez rodki klinw dolnych. Siedem wierzchokw trjktw wyznacza na
dole kierunek schodw. Pi pozostaych wyznacza plan sceny.
Spord tych ostatnich rodkowy powinien znajdowa si naprzeciw bramy paacu krlewskiego; boczne, z prawej i lewej strony,
wyznacza bd drzwi pomieszcze gocinnych; oba skrajne bd
zwrcone ku przejciom midzy obrotowymi dekoracjami. Stopnie
widowni, gdzie maj by umieszczone siedzenia ****, nie powinny by nisze ni na stop i do, a nie wysze ni na stop i sze
cali. Szeroko ich nie powinna by wiksza ni dwie i p stopy
ani by nisza ni dwie stopy. [4] Dach portyku, ktry ma stan
na najwyszym stopniu, powinien si znajdowa na wysokoci
rwnej tylnej cianie sceny, aby gos wznoszc si w gr dociera
rwnomiernie zarwno do najwyszych rzdw, jak i pod dach. Jeli za dach nie bdzie na rwnej linii z poziomem tylnej ciany
sceny, lecz bdzie niszy, wtedy gos odbija si bdzie od tego poziomu, do ktrego wczeniej dotrze. [5] Nastpnie trzeba na obydwch kracach pkola przeci pionowo dolne rzdy siedze do
wysokoci rwnej szstej czci rednicy orchestry i na tej wysokoci zaoy sklepienie nad korytarzami, ktre bd miay wtedy
dostateczn wysoko. [6] Dugo sceny powinna si rwna po-

XXXVI. Zasada ksztatowania teatru typu rzymskiego. A - schemat

rzutu, B - przekrj poduny

dwjnej rednicy orchestry. Wysoko cokou mierzona od estrady, wliczajc w to gzyms i rowek, powinna rwna si dwunastej
czci rednicy orchestry. Wysoko kolumn na cokole wraz z kapitelami i bazami powinna wynosi czwart cz rednicy orchestry, a wysoko architraww i ornamentw kolumn rwna si
Powinna pitej czci wysokoci kolumn. Znajdujca si na grze
balustrada razem z kymationem i gzymsem powinna by o poow
dolnej. Kolumny ponad balustrad powinny by o czwar-

t cz nisze od rodkowych; architrawy razem z gzymsami powinny mie wysoko rwn jednej pitej wysokoci tych kolumn.
Jeli ciana sceny bdzie miaa trzeci kondygnacj, balustrada tej
kondygnacji bdzie miaa wysoko rwn poowie wysokoci balustrady rodkowej kondygnacji, a kolumny grnej bd nisze ni
rodkowej o czwart cz; architrawy z gzymsami bd stanowiy rwnie pit cz wysokoci kolumn.
[7] Nie we wszystkich jednak teatrach podane przeze mnie proporcje dadz si zastosowa zgodnie z obliczeniami i z tym samym
efektem. Architekt musi wic rozway, w jakich wypadkach powinien stosowa zasady proporcji, a kiedy je zmienia uwzgldniajc warunki lokalne lub rozmiary budowli. Istniej bowiem elementy, ktre zarwno w maym, jak i w duym teatrze musz mie
jednakowe wymiary ze wzgldw uytkowych: *takimi elementami s stopnie, przejcia okrne, balustrady, zwyke przejcia,
schody, estrady, trybuny i te elementy, w ktrych ze wzgldu na
cel praktyczny konieczno sama zmusza do odstpienia od zasad
proporcji. Podobnie jeli zabraknie odpowiedniej iloci materiau,
to znaczy marmuru, drewna i innych materiaw budowlanych, nie
bdzie bdem albo co uj, albo doda w proporcjach, byleby nie
zrobi tego niedbale, ale z rozsdnym umiarem. Osignie to architekt dowiadczony, a ponadto bystry, o ywym umyle.
[8] Scen sam trzeba w ten sposb urzdzi, eby brama rodkowa miaa dekoracje odpowiednie dla paacu krlewskiego,
a drzwi po prawej i lewej stronie - dla pomieszcze gocinnych.
Obok powinny by miejsca przeznaczone na dekoracje; miejsca te
nazywaj Grecy -periaktoi, gdy znajduj si tam obracajce si trjktne machiny przedstawiajce rne rodzaje dekoracji. W razie zmiany sceny w sztuce albo w chwili pojawienia si
bogw owe graniastosupy powinny si wrd nagych grzmotw
obrci i ukaza inn dekoracj. Obok tych graniastosupw znajduj si nieco naprzd wysunite dojcia na scen, jedno od strony
forum, drugie dla przybywajcych z dalszych stron. [9] Trzy s rodzaje dekoracji scenicznych; jeden tragediowy, drugi komediowy,
trzeci satyryczny. Rni si one midzy sob. Tragediowe przedstawiaj kolumny, tympanony, posgi i rzeczy majce zwizek
z yciem wadcw; komediowe - budynki prywatne, balkony i widoki z okien namalowane na wzr zwykych domw mieszkalnych. Dekoracje uywane w dramatach satyrycznych przedstawiaj drzewa, groty, gry i inne elementy wiejskie uksztatowane
w krajobraz.

Rozdzia sidmy
[1] W teatrach greckich nie wszystko buduje si wedug tych samych prawide; o ile w rzymskich teatrach wierzchoki czterech
trjktw dotykaj obwodu w dolnym kole i wyznaczaj granic
proscenium, to w Grecji speniaj to wierzchoki trzech kwadratw, a najbliszy scenie bok kwadratu wyznacza granic proscenium lini przecinajc obwd koa. Rwnolegle do tej linii przeprowadza si drug, styczn z obwodem koa i ta druga linia wyznacza tyln cian sceny. Nastpnie przez rodek orchestry
przeprowadza si rwnoleg do linii proscenium i tam, gdzie owa
linia przecina obwd koa z prawej i lewej strony, wyznacza si
punkty narone pkola. Nastpnie umieciwszy cyrkiel w punkcie
po prawej stronie zakrelimy z punktu lewego uk a do linii proscenium z lewej strony. Podobnie umieciwszy cyrkiel w punkcie
po lewej stronie zakrelimy uk z punktu prawego a do linii proscenium z prawej strony. [2] W ten sposb obwd wyznaczony
z trzech rnych rodkw stwarza u Grekw obszerniejsz orchestr, scen w ty cofnit, a estrad, zwan przez nich logeion, mniej szerok, poniewa jedynie aktorzy tragediowi i komediowi wystpuj u nich na scenie, gdy tymczasem wszyscy inni
artyci na orchestrze; z tego wzgldu Grecy dziel aktorw na scenikw i tymelikw. Wysoko sceny nie powinna by mniejsza ni
dziesi stp i nie wiksza ni dwanacie. Kierunek schodw midzy klinami z rzdami siedze wyznaczaj wierzchoki wyej
wspomnianych kwadratw a do pierwszego przejcia okrnego,
a w gr od niego, prcz ju wymienionych schodw, powinno si
umieci midzy nimi jeszcze jedne schody, i w ogle przy kadym nastpnym przejciu podwoi ich ilo.

Rozdzia smy
[1] Wyjaniwszy to wszystko starannie i dokadnie, trzeba jeszcze z wielk uwag wybra miejsca, gdzieby si gos agodnie zatrzymywa, unikajc takiego, gdzie odbity nie docieraby do uszu
wyranie. Istniej bowiem takie miejsca, ktre ju same z siebie ami fale gosu; s to miejsca le brzmice zwane po grecku - katechuntes, w koo brzmice zwane periechuntes, wydajce echo zwane - antechuntes
i zgodnie brzmice zwane - synechuntes. W miej-

scach le brzmicych gos, podnisszy si do gry, natrafia na sta przeszkod i odbity powraca w d, przytumiajc z kolei nastpne wznoszce si fale gosu. [2] W miejscach w koo brzmicych gos bdzc wokoo, ograniczony przestrzeni, zamiera
w rodku i nie wydajc ostatniego brzmienia dochodzi do uszu niewyranie. Wydajce echo s to takie miejsca, gdzie gos odbija si
o materia twardy wywoujc echo, tak e ostatnie zgoski sycha
podwjnie. Zgodnie brzmice s te miejsca, w ktrych gos wzmocniony od dou, wznoszc si i nabierajc mocy, dociera do uszu
wyranie. Jeli si wic zwrci baczn uwag na wybr miejsca, to
przezorny wybr zapewni waciwy efekt akustyczny w teatrze.
Jeli idzie o wykresy, to bd si one tym rniy, e plany greckie oparte s na kwadratach, a rzymskie na rwnobocznych trjktach. Jeli wic zechce kto stosowa podane prawida, zbuduje
teatr naleycie.

Rozdzial dziewity
[1] Za scen naley wznie portyki, aby w razie przerwania widowiska wskutek nagego deszczu lud z teatru mia gdzie si
schroni i by chry miay do miejsca do potrzebnych przygotowa. Taki jest portyk teatru Pompejuszowego; takie s w Atenach
portyki Eumenesa koo wityni Ojca Libera, a po lewej stronie od
wyjcia z teatru - w Odeionie ozdobionym przez Temistoklesa kamiennymi kolumnami i pokrytym masztami i rejami okrtowymi
zdobytymi na Persach (budynek spon podczas wojny z Mitrydatesem, a pniej zosta odbudowany przez krla Ariobarzanesa).
Podobnie zbudowane jest Stratonikeion w Smyrnie, a w Tralles
stoj takie portyki nad stadionem po obu stronach sceny. Tak samo i w innych miastach, ktre miay wybitniejszych architektw,
znajduj si portyki i galerie dookoa teatru. [2] Jak si zdaje, portyki powinny by podwjne, o zewntrznych kolumnach wykonanych wraz z architrawami i ornamentyk wedug porzdku doryckiego i waciwych temu porzdkowi miar. Szeroko portyku
trzeba tak ustali, eby wysoko kolumn zewntrznych rwna bya szerokoci portyku midzy doln czci kolumn zewntrznych
a kolumnami rodkowymi, jak te szerokoci od rodkowych kolumn do cian zamykajcych chodnik portyku. rodkowe kolumny, wykonane w porzdku joskim albo korynckim, powinny by
o pit cz wysze od zewntrznych. [3] Proporcje i zasady sy-

metrii tych kolumn nie bd takie jak w wityniach, gdy tam zaley nam na dostojestwie, w portykach natomiast i w innych dzieach architektonicznych na lekkoci. Jeli si wic bdzie stawiao
kolumny doryckie, trzeba ich wysoko, wliczajc w to kapitel,
podzieli na pitnacie czci i jedn tak cz wzi za modu,
wedug ktrego wykona si cae dzieo. Kolumna u podstawy powinna mie grubo dwch moduw, interkolumnium ma si
rwna piciu i poowie moduu, wysoko kolumny bez kapitelu
rwna si czternastu moduom, wysoko kapitelu powinna si
rwna jednemu moduowi, szeroko dwm i jednej szstej moduu. Wymiary pozostaych czci budowli powinny by takie, jak
podaem w ksidze czwartej piszc o wityniach. [4] Jeli wszake kolumny bd joskie, trzeba podzieli wysoko trzonu kolumny, nie wliczajc w to bazy i kapitelu, na osiem i p czci
i jedn tak cz wzi jako grubo kolumny; baza z plintusem
ma wynosi poow gruboci kolumny; proporcje kapitelu powinny by zgodne z tym, co podaem w ksidze trzeciej. Jeli kolumna bdzie koryncka, trzon i baza maj by takie same jak w kolumnie joskiej, kapitel jednak powinien mie proporcje zgodne z prawidami podanymi w ksidze czwartej. Podwyszenie stylobatw
uzyska si przez zastosowanie nierwnych podkadek, naley je
za wykona wedle opisu podanego w ksidze trzeciej. Proporcje
architraww, gzymsw i wszystkich innych elementw powinny
pozosta w takim stosunku do kolumn, jak to podaem w poprzednich ksigach.
[5] Przestrze zawart midzy portykami i nie pokryt dachem
naley przyozdobi zieleni, gdy przechadzki na wolnym powietrzu s bardzo zdrowe, nade wszystko dla oczu, poniewa powietrze agodne i rozrzedzone dziki zieleni, przenikajc ciao znajdujce si w ruchu, zaostrza wzrok, a usuwajc z oczu gst wilgo
wpywa na bystro wzroku i wyrazisto obrazu. Prcz tego, gdy
w czasie przechadzki ciao si rozgrzeje, powietrze wysysajc
z ciaa soki zmniejsza ich ilo i rozrzedza je, rozpraszajc niepotrzebny dla ciaa nadmiar. [6] e tak jest istotnie, mona si przekona na podstawie obserwacji; tam gdzie rda znajduj si pod
dachem lub podmoke warstwy pod powierzchni ziemi, nie
wznosz si opary, natomiast na terenach otwartych i lecych
Pod goym niebem wschodzce soce dotykajc wiat swym ciepem silniej wyciga wilgo z terenw mokrych, zbieraj i wznosi ku grze skbione opary. Jeeli wic, jak si wydaje, powietrze
w miejscach odsonitych wyciga z cia ludzkich szkodliwe dla

nich soki podobnie jak opary z ziemi, nie ulega, jak sdz, wtpliwoci, e w miastach naley budowa bardzo obszerne i bardzo
ozdobne chodniki pod goym niebem i w miejscach otwartych.
[7] Aby za owe chodniki byy suche i niebotniste, naley postpi w nastpujcy sposb. Ziemi trzeba skopa i jak najgbiej
wydoby, a po prawej i lewej stronie zamierzonego chodnika wykona murowane kanay odwadniajce. W cianach kanaw
zwrconych ku chodnikom trzeba umieci rury nachylone ku kanaom; potem naley woln przestrze wypeni wglem, a nastpnie przysypa wirem i wyrwna. W ten sposb dziki naturalnej porowatoci wgla i wskutek wpuszczenia rur do kanaw
zostanie usunity nadmiar wody, a chodniki bd suche i pozbawione wilgoci.
[8] Ponadto wedug zwyczajw przekazanych przez przodkw,
w tego rodzaju budowlach miasta zakadaj skady na niezbdne
rzeczy. Podczas oblenia za o wszystko jest atwiej ni o drzewo;
sl mona bez trudu wczeniej dowie, rwnie zboe atwiej moe sprowadzi pastwo lub prywatna jednostka, a jeli zboa zabraknie, mona je zastpi jarzynami, misem i rolinami strczkowymi. Wod mona zdoby kopic studnie i zbierajc wod deszczow spywajc z nieba po dachach podczas nagych burz.
Natomiast trudne i kopotliwe jest zaopatrywanie si w drzewo, tak
bardzo potrzebne do ugotowania strawy, poniewa gromadzi sieje
bardzo powoli i w wikszych ilociach si zuywa. [9] W takich
krytycznych chwilach otwiera si owe skady i wydziela racje
drzewa po kolei poszczeglnym obywatelom, wedug trybusw.
W ten sposb portyki atwo dostpne zapewniaj podwjn korzy: podczas pokoju s rdem zdrowia, w czasie wojny rdem bezpieczestwa. Wznoszenie wic portykw wedug wyej
podanych prawide nie tylko za scen teatru, lecz take przy wityniach wszystkich bogw, moe zapewni miastu wielkie korzyci. Poniewa, jak si zdaje, wystarczajco ju ten temat omwiem, porusz teraz urzdzenie ani.

Rozdzia dziesity
[1] Przede wszystkim naley wyszuka miejsce jak najcieplejsze, to znaczy odwrcone od pnocnego i pnocno-wschodniego
wiatru. anie gorce i letnie powinny mie wiato od poudniowego zachodu, jeli jednak warunki naturalne na to nie pozwol*

XXXIX. Zasada rozplanowania pomieszcze w tani rzymskiej.

A - schemat rzutu: a - sudationes, b - laconicum, c - baseny
z wod ciep i letni, d - wsplne palenisko, z - zbiorniki wody;
B - przekrj przez laconicum; C - palenisko w widoku
aksonometrycznym

to przynajmniej od poudnia, poniewa na kpiel przewidziana jest

najczciej pora midzy poudniem a wieczorem. Trzeba rwnie
zwrci uwag na to, aby gorce anie dla mczyzn i kobiet
przylegay do siebie i byy umieszczone po tej samej stronie; w ten
sposb zarwno zbiorniki wody, jak i palenisko bd wsplne dla
jednej i drugiej ani. Nad paleniskiem naley umieci trzy naczyta z brzu; jedno - caldarium na wod gorc, drugie - tepidarium na letni, trzecie - frigidarium na zimn. Naley je tak umieci, aby z tepidarium do caldarium wpywao tyle wody, ile stamtd ciepej wody ubyo; podobnie powinna przepywa woda
z frigidarium do tepidarium. Dno basenu powinno by ogrzane
przez wsplne palenisko. [2] Wiszce podogi w gorcych a-

niach naley wykona w nastpujcy sposb. Przede wszystkim

trzeba uoy na ziemi dachwki wielkoci ptorej stopy, z takim
nachyleniem ku palenisku, eby pika rzucona na podog nie moga si zatrzyma, lecz sama staczaa si w stron paleniska; w ten
sposb pomie bdzie pod wiszc podog atwiej kry. Na tej
pododze z dachwek trzeba ustawi supki z omiocalowych cegie i tak je rozmieci, eby mona byo na nich uoy dwustopowe dachwki. Supki te, wykonane z gliny przerobionej z sierci, powinny by wysokie na dwie stopy; na nich ukada si dwustopowe dachwki, na ktrych ley podoga. [3] Jeli idzie
o sklepienie, to praktyczniejsze bd sklepienia murowane. Jeli
natomiast bd to stropy z belek, to trzeba je od spodu wyoy ceramik, co tak powinno by wykonane. Naley podwiesi na stropie za pomoc jak najgciej wbitych elaznych hakw elazne
prty, proste lub wygite, i rozmieci je w taki sposb, eby pomidzy dwa prty mona byo wprowadzi dachwk i tak j na
nich oprze, aby nie wystawaa na zewntrz; w ten sposb cae
sklepienie bdzie podwieszone na elaznych hakach. Od gry spoiny tych sklepie wypenia si glin przerobion z sierci; od
spodu po stronie zwrconej ku posadzce najpierw narzuci trzeba
zapraw z tuczonych skorup i wapna, a potem wyprawi stiukiem
albo tynkiem. W gorcych aniach praktyczniej sze bd podwjne sklepienia, gdy wtedy wilgo pary nie uszkodzi belkowania,
lecz rozejdzie si midzy dwoma sklepieniami. [4] Wielko ani
powinna by dostosowana do iloci ludzi ****. Ukad powinien
by nastpujcy: nie wliczajc przejcia koo basenu kpielowego
i wgbienia, szeroko ani powinna by o jedn trzeci mniejsza od dugoci. Sam basen naley umieci pod otworem wietlnym, eby wok stojcy nie zasaniali wiata swoim cieniem.
Przejcia dookoa basenu powinny by tak obszerne, eby gdy
pierwsi klienci zajm miejsca, pozostali czekajcy mogli sta wygodnie. Szeroko wgbienia od ciany do obramowania basenu
nie powinna by mniejsza ni sze stp, z czego dwie stopy naley przeznaczy na niszy stopie i obramowanie. [5] Hala lakoska i ania parowa powinny znajdowa si obok ani letniej. Szeroko ich powinna si rwna wysokoci do podniebienia uku.
W rodku sklepienia naley pozostawi otwr wietlny. Z otworu
tego powinna zwisa na acuchach tarcza z brzu; podnoszc j
lub spuszczajc reguluje si temperatur pomieszczenia. Sam
otwr powinien by okrgy, aby sia pomienia i pary rwnomiernie ze rodka wok si rozchodzia.

Rozdzia jedenasty
[1] Obecnie uwaam za stosowne omwi palestry wedug tego,
co nam przekazano - mimo e nie s w Italii w uyciu - i wytumaczy, jak je budowali Grecy. W palestrach naley budowa
kwadratowe albo podune perystyle w ten sposb, eby ich obejcie, ktre Grecy nazywaj - diaulos, wynosio dwa stadia. Z trzech stron powinny przebiega pojedyncze portyki; natomiast od strony czwartej, to jest od poudnia, ma by portyk podwjny, aeby w razie burzy i wichru deszcz nie zacina do rodka.
[2] W trzech pojedynczych portykach trzeba zaprojektowa obszerne eksedry z miejscami do siedzenia, gdzieby filozofowie, retorzy i ci wszyscy, co kochaj nauk, mogli rozprawia siedzc.
W podwjnym portyku maj si znajdowa nastpujce pomieszczenia: w rodku hala dla efebw (jest to najobszerniejsze pomieszczenie z siedzeniami) o trzeci cz dusza od szerokoci;
dalej na prawo sala z miechem napenionym piaskiem, tak zwane
koryceum; dalej sala z pyem, tak zwane konisterium, dla atletw;
za konisterium w naroniku zimna ania zwana przez Grekw
- lutron; na lewo od sali efebw ma by sala z oliw, tak
zwane elaiothesium, i przylegajca do niej ania zimna, z ktrej
korytarz prowadzi do ogrzewalni umieszczonej w naroniku portyku. Obok w gbi w kierunku ani zimnej powinna by sklepiona
ania parowa, dwa razy tak duga jak szeroka. W skrzydach po
jednej stronie ma by hala lakoska zbudowana, jak wyej podaem, a naprzeciwko ania gorca. Perystyle w palestrze powinno
si rozplanowa wedug podanych ju zasad. [3] A zatem na zewntrz trzeba zaprojektowa trzy portyki, jeden dla wychodzcych
z perystylu, a dwa wzdu stadionu po lewej i prawej stronie: ten,
ktry jest zwrcony ku pnocy, powinien by podwjny i bardzo
szeroki, tamte pojedyncze. Naley je tak budowa, aby tu przy
cianach i przy kolumnadzie znajdoway si chodniki jakby cieki, o szerokoci nie mniejszej ni dziesiciu stp; przestrze leca midzy nimi powinna by obniona o ptorej stopy, eby od
chodnikw prowadziy w d stopnie; przestrze rodkowa nie powinna by wsza ni dwanacie stp. Wtedy ci, co s namaszczeni oliw i wicz, nie bd przeszkadza tym, ktrzy odziani przechadzaj si po ciekach. [4] Tego rodzaju portyk nazywa si
u Grekw - xystos, poniewa atleci w porze zimowej wicz na krytych stadionach. Bezporednio obok ksystu i podwjnego portyku trzeba zaoy chodniki na wolnym powietrzu zwane

przez Grekw -paradromides, a przez naszych ksysty, dokd w zimie przy pogodzie wychodz atleci i wicz. Wydaje si, e owe ksysty trzeba tak zakada, eby midzy dwoma portykami znajdoway si gaje lub grupy platanw, a midzy drzewami
cieki i miejsca przeznaczone na odpoczynek, wykadane na sposb
sygnijski. W gbi za ksystem powinien by tak duy stadion, by
tum ludzi mg przyglda si swobodnie zapasom atletw.
Opisaem wszystko, co wydawao mi si niezbdne w obrbie
murw miejskich, i podaem zasady ich prawidowego planowania.

Rozdzia dwunasty
[1] Nie mona pomin sprawy dogodnego pooenia portw,
a zarazem naley wyjani, w jaki sposb zabezpiecza si w nich
okrty na czas sztormw. Pooenie portw bdzie korzystne, jeeli bd mie dobre warunki naturalne i gdy przyldki wysunite ku
morzu tworzy bd naturalne zatoki lub zagicia, dookoa nich
bowiem trzeba postawi portyki albo doki oraz dojcia z portyku
do skadw; po obu stronach naley wznie wiee, z ktrych mona by zaciga acuchy za pomoc machin.
[2] Gdy za brak bdzie naturalnej przystani odpowiedniej do
zabezpieczania okrtw przed burzami, trzeba postpi w nastpujcy sposb. Jeli po jednej stronie bdzie przysta i jeli nie bdzie w tym miejscu przeszkadza ujcie rzeki, trzeba po przeciwnej stronie w gb morza pocign mur lub grobl i w ten sposb
uksztatowa zamknicie portu. Mury za, ktre mamy zakada
w wodzie, naley tak budowa. Trzeba sprowadzi piasek z obszarw cigncych si od Kum do przyldka Minerwy i wymiesza
z wapnem tak, aby otrzyma zapraw o stosunku dwa do jednego.
[3] Nastpnie w miejscu z gry okrelonym trzeba spuci do wody i silnie umocowa skrzynie zbite dbowymi kokami i powizane acuchami. Dno morskie pomidzy nimi naley oczyci i wyrwna za pomoc specjalnych bali oraz zaoy kamieniami z zapraw o podanej wyej proporcji, a wypeni si przestrze midzy
skrzyniami. Tymczasem miejsca opisane poprzednio ju przez sam przyrod obdarzone s tymi warunkami.
Jeli z powodu silnych prdw albo naporu fal umocnienie nie
bdzie mogo utrzyma skrzy, wtedy zaczynajc od samego ldu
lub nabrzea naley zbudowa bardzo wytrzyma konstrukcj
w postaci platformy, ktrej mniej ni poowa uoona jest pozio-

mo, reszta za nachylona ku brzegowi. [4] Potem przy brzegu

i z obu bokw platformy trzeba zbudowa obramowanie na ptorej stopy o wysokoci odpowiadajcej czci poziomej. Nastpnie
cz nachylon trzeba zasypa piaskiem a do powierzchni obramowania i paszczyzny poziomej. Dalej trzeba na tym wyrwnanym poziomie ustawi filar o potrzebnych wymiarach, a po jego
wykoczeniu pozostawi go co najmniej przez dwa miesice, aby
wysech. Po upywie tego czasu naley podci obramowanie
utrzymujce piasek; w ten sposb wymywanie piasku przez fale
powoduje, e filar zanurza si w morzu. Tak wic ilekro zajdzie
potrzeba, mona bdzie posuwa budow w gb morza.
[5] Natomiast w okolicach, gdzie brak piasku, trzeba bdzie
w miejscu z gry okrelonym poustawia podwjne skrzynie z silnie spojonych desek, zczone acuchami, a pomidzy zaporami
ubija glin w koszach z sitowia. Kiedy ju glina bdzie cile ubita, trzeba z przestrzeni zawartej w ogrodzeniu wydoby ziemi za
pomoc machin hydraulicznych, tak zwanych limakw, oraz k
wodnych i bbnw, a nastpnie wysuszy ca przestrze, po czym
w obrbie ogrodzenia kopa fundamenty. Jeli grunt bdzie ziemisty, to trzeba ziemi usun a do staego podoa na wikszej
przestrzeni ni przewidziana dla muru, a nastpnie wypeni to
miejsce murem z kamienia ciosowego, wapna i piasku. [6] Jeeli
grunt bdzie mikki, naley go umocni osmalonymi palami
z drzewa olchowego lub oliwkowego i wypeni wglem, tak jak to
podaem piszc o zakadaniu fundamentw pod teatry i mury miejskie. Nastpnie trzeba z kamienia ciosowego wznie mur o jak
najduszych kamieniach wicych, aby te kamienie jak najlepiej
byy ze sob w spoinach zwizane. Z kolei trzeba przestrze wewntrzn w murze wypeni gruzem albo murark, aby mona byo na tym wznie wie.
[7] Dokonawszy tego trzeba pamita, by doki byy zwrcone
ku pnocy. Poudniowa bowiem strona rodzi, ywi i zachowuje
prchnic, robaki i inne szkodniki. Do budowli tego rodzaju trzeba
uywa jak najmniej drzewa ze wzgldu na niebezpieczestwo poaru. Wielko ich nie moe by z gry okrelona, lecz obliczona
na miar najwikszych okrtw, by nawet najwiksze znajdoway
do miejsca.
W ksidze tej podaem wszystko, co mi na myl przyszo o zakadaniu i wznoszeniu budowli uytecznoci publicznej w miastach; o przydatnoci domw prywatnych i o waciwych im proporcjach mwi bd w nastpnej ksidze.

KSIGA
SZSTA

Przedmowa
[l] Kiedy Arystyp, filozof ze szkoy Sokratesa, wyrzucony jako
rozbitek na wybrzea rodyjskie zauway tam nakrelone figury
geometryczne, mia podobno zawoa do towarzyszy: Bdmy
dobrej myli! Widz bowiem lady ludzi". Natychmiast wic pody do miasta Rodos i uda si wprost do gimnazjonu. Tam rozprawiajc o filozofii otrzyma tyle darw, e nie tylko samego siebie,
lecz take towarzyszy swoich zaopatrzy w odzie i wszystko co
potrzebne do ycia. Kiedy za towarzysze zapragnli powrci do
ojczyzny i zapytali, co maj w jego imieniu oznajmi w domu, poleci powiedzie, e dzieciom powinno si dawa takie skarby i tak
je zaopatrywa na drog, aby w razie rozbicia okrtu mogy z tym
wszystkim wypyn na powierzchni wody. [2] Pewne bowiem
oparcie w yciu daje jedynie to, czemu nie mog zaszkodzi ani los
nieprzyjazny, ani zmiany polityczne, ani zniszczenia wojenne. Ju
Teofrast, rozwijajc t myl i zachcajc raczej do zdobywania
wiedzy ni do pokadania ufnoci w pienidzu, wypowiada zasad,
e spord wszystkich ludzi jedynie uczony nie jest na obczynie
obcym, jedynie on nawet po stracie przyjaci i krewnych nie pozostaje bez przyjaciela, lecz moe by obywatelem kadego pastwa i bez lku spoglda na przeciwnoci losu. Natomiast ten, kto
zaufa szczciu, a nie nauce, kroczy po liskich ciekach i przebija si w walce poprzez nieustalone i niepewne ycie. [3] Podobnie
wyraa si Epikur twierdzc, e los niewiele dbr daje w udziale
mdrcom, lecz to co najwaniejsze i nieodzowne: wadz nad sw
myl i rozumem. To samo wypowiedziao jeszcze wielu innych filozofw. Te same myli wyraali wierszem ze sceny poeci, twrcy

starej komedii greckiej, jak Eukrates, Chionides, Arystofanes,

a wraz z nimi przede wszystkim Aleksis, twierdzc, i Ateczycy
dlatego zasuguj na pochwa, e o ile ustawodawstwo wszystkich
pastw greckich poleca dzieciom utrzymywanie rodzicw, to
u Ateczykw tylko tych, ktrzy dzieci swe wyksztacili w jakim
rzemiole. Jak bowiem atwo Fortuna darw swych udziela, tak te
atwo je odbiera, natomiast umiejtnoci przyswojone przez rozum
nie zawodz nigdy, lecz trwaj do koca ycia. [4] Dlatego jak najbardziej i nieskoczenie wdziczny jestem rodzicom za to, e
uznajc owo prawo ateskie starali si wyksztaci mnie w sztuce,
i to w takiej dziedzinie, gdzie nie mona zdoby uznania bez wyksztacenia i bez wiadomoci oglnych z zakresu wszystkich nauk.
Skoro wic dziki troskliwoci rodzicw i naukom mych mistrzw
zdobyem wielki zasb wiedzy, oddajc si z zamiowaniem przedmiotom zwizanym z filologi i technik oraz studiujc dziea z tego zakresu, zdobyem skarby ducha, z ktrych najwaniejszym nabytkiem jest myl, e nic nie zmusza nas do zwikszania stanu posiadania, a najwikszym bogactwem jest niczego nie poda.
Zapewne, s i tacy, co - lekcewac to sobie - za mdrych uwaaj tylko bogaczy. Dlatego te wielu, dc do tego celu i miao sobie postpujc, wraz z bogactwem zdobyo rwnie znane imi.
[5] Ja przeciwnie, Cezarze, nie staraem si uprawia sztuki dla
pienidzy; ceniem raczej skromne dochody poczone z dobrym
imieniem ni bogactwo poczone ze z opini; dlatego te nie
zdobyem sobie bardzo znanego nazwiska, lecz mimo to spodziewam si, e przez wydanie tej ksiki znany bd take potomnoci. I nie naley si dziwi, e ogowi nie jestem znany. Inni architekci prosz i zabiegaj o zamwienia, ja natomiast przejem
od mych nauczycieli t zasad, e zamwienia trzeba przyjmowa
nie proszc o nie, lecz bdc proszonym, gdy rumieniec wstydu
wystpuje na twarzy, jeli prosi si o rzecz mogc wzbudzi podejrzenie. Albowiem zabiega si o tych, ktrzy wywiadczaj
przysug, a nie o tych, ktrym si j wywiadcza. C bowiem,
zdaniem naszym, moe przypuszcza ten, kogo si prosi, eby dobrej woli proszcego powierzy wydatki, ktre bdzie musia pokry z wasnej ojcowizny; jake nie ma podejrzewa, e dzieje si
to dla zysku i korzyci tego ostatniego? [6] Dlatego to przodkowie
nasi powierzali roboty przede wszystkim architektom pochodzcym ze znanych rodzin; nastpnie za dowiadywali si, czy architekt otrzyma uczciwe wychowanie. Sdzili bowiem, e wykonanie
roboty naley powierza ludziom uczciwym i sumiennym, a nie

miaym i bezczelnym. Sami za artyci ksztacili w swej sztuce jedynie dzieci swoje lub krewnych i wychowywali je na uczciwych
ludzi, ktrym bez wahania mona by byo powierzy pienidze
przeznaczone na sumienne wykonanie kosztownych przedsiwzi.
Kiedy jednak patrz na to, jak wielka sztuka staje si igraszk
w rku ludzi niewyksztaconych i niedowiadczonych i takich, ktrzy nie tylko o architekturze, ale nawet o rzemiole nie maj pojcia, nie mog si powstrzyma od pochwalenia tych ojcw rodzin,
ktrzy w oparciu o fachowe ksigi sami dla siebie buduj, susznie
rozumujc, e jeli robota ma by powierzona niedowiadczonym,
to ju lepiej bdzie samemu - wedle wasnej, a nie cudzej woli wyda tak wiele pienidzy. [7] Nikt przecie nie prbuje uprawia
w domu takich zawodw, jak szewstwo lub folusznictwo ani innych atwiejszych, z wyjtkiem budownictwa, dlatego e tych, ktrzy ten zawd uprawiaj, mieni si bdnie architektami, chocia
nie maj prawdziwej znajomoci sztuki. Z tych wzgldw postanowiem sumiennie przedstawi caoksztat architektury i jej zasady,
sdzc, e bdzie to dla wszystkich miym darem. Poniewa
w ksidze pitej omwiem celowe rozplanowanie budowli publicznych, w tej przedstawi zasady budownictwa prywatnego
i proporcje waciwe dla budynkw prywatnych.

Rozdzia pierwszy
[1] Budynki prywatne bd wwczas celowo rozplanowane, jeli si zwrci uwag na to, w jakiej okolicy i w jakich strefach ma
sieje stawia. Wydaje si bowiem, e inny typ budownictwa naley stosowa w Egipcie, inny w Hiszpanii, nie taki sam nad Fontem,
odmienny w Rzymie oraz w innych krajach i okolicach zalenie od
ich waciwoci, gdy jedn okolic nadmiernie nagrzewa soce
w swym biegu, inna znajduje si w znacznej od niego odlegoci,
a jeszcze inna ma pooenie porednie i klimat umiarkowany. Podobnie jak waciwoci powierzchni ziemi - w zalenoci od strefy i pooenia wobec krgu zodiaku i biegu soca - rnie s przez
t natur wyposaone, wydaje si rwnie, e zgodnie z tymi pracami naley przy planowaniu budowli uwzgldni warunki lokalne i rnice klimatyczne. [2] Na pnocy naley stawia budynki
o dachach wysokich, jak najbardziej skupione i nie na otwartym
polu, zwrcone ku ciepej stronie. Natomiast w okolicach poudniowych znajdujcych si pod silnym dziaaniem soca, gdzie

budynki naraone s na ar, powinny one by bardziej otwarte

i zwrcone ku pnocy lub ku pnocnemu wschodowi. W ten sposb trzeba za pomoc sztuki wyrwna braki przyrody. Tak samo
trzeba postpowa w innych okolicach, zgodnie z pooeniem nieba w stosunku do nachylenia wiata.
[3] Mona to zaobserwowa i rozway na zjawiskach przyrody,
a take na podstawie budowy fizycznej rozmaitych ludw. Albowiem w okolicach, gdzie soce umiarkowanie przygrzewa, utrzymuje ciaa we waciwej proporcji ywiow; w okolicach pooonych najbliej biegu soca i spalonych arem soce, wysuszajc
je, usuwa pewn cz wilgoci; tymczasem w okolicach zimnych,
oddalonych znacznie od poudnia, gorco nie pozbawia cia wilgoci, lecz powietrze z nieba przesycone ros napenia ciaa wilgoci,
wzmacnia ich budow oraz pogbia gos. Dlatego to na pnocy rodz si ludzie wysocy, o biaej cerze, wosach jasnych i prostych,
oczach niebieskich i krwici, a to wskutek wilgotnoci powietrza
i chodnego klimatu. [4] Ci za, ktrzy yj najbliej poudniowej
osi wiata i bezporednio pod samym torem soca, wystawieni na
ar, s nisi, cer maj ciemn, wosy kdzierzawe, oczy czarne,
mocne nogi, krwi maj w sobie niewiele; dlatego z powodu maej
iloci krwi s w boju tchrzliwi, upay natomiast i febry znosz bez
lku, gdy ciaa ich wzrastay w gorcu. Podobnie ciaa zrodzone na
pnocy bardziej s wraliwe na gorczk i mniej na ni odporne,
natomiast dziki duej iloci krwi bez lku stawiaj opr orowi.
[5] Rwnie i dwik gosu u rnych ludw odmienne i rne ma
waciwoci z nastpujcych przyczyn. Wydaje si, e krawdzie
wschodnia i zachodnia poziomej paszczyzny ziemi, oddzielajce
grn cz wiata od dolnej, tworz w sposb oczywisty poziome
koo, zwane przez matematykw - horyzontem. Jeli to
przyjmiemy za pewne, poprowadmy prost od krawdzi pnocnej
do krawdzi nad osi poudniow, a std drug prost ukonie w gr a do samego bieguna lecego poza konstelacj Wielkiej Niedwiedzicy. Wtedy bez wtpienia zauwaymy, e powstanie trjktna
figura wiata podobna do instrumentu zwanego przez Grekw
- sambyke. [6] Poniewa za przestrze najbardziej zbliona do dolnego bieguna i osi znajduje si najdalej na poudnie, to ludy tam yjce maj gos bardzo saby i ostry z powodu niewielkiej
odlegoci sklepienia niebieskiego od wiata, podobnie jak w instrumencie struna znajdujca si najbliej kta. A nastpnie u wszystkich
ludw po kolei a do Grecji rodkowej gos obnia si wedug skali
zstpujcej, od rodkowej za Grecji a do najdalszej pnocy gos

ustawicznie si wzmacnia, tak e ludy zamieszkujce najodleglejsz

pnoc maj niszy dwik gosu, zgodnie z prawem natury. W ten
sposb wydaje si, e cay system wiata wskutek nachylenia osi
i pod wpywem dziaania soca pozostaje w doskonaej harmonii.
[7] Dlatego ludy mieszkajce porodku, midzy poudniowym a pnocnym biegunem osi, maj w swej mowie poredni dwik gosu,
jak to wskazuje diagram muzyczny. Natomiast ze wzgldu na coraz
wiksz odlego od sklepienia wiata ludy mieszkajce coraz bardziej ku pnocy maj wskutek wilgoci gos ustawiony na najniszy
ton - hypate i na proslambanomenos; prawo natury zmusza do posugiwania si niszym dwikiem. Z tej samej przyczyny, posuwajc
si od rodka ku poudniowi, spotykamy ludy o gosie ostrym, odpowiadajcym tonom paranete i net. [8] O tym, e wilgotne okolice
istotnie powoduj powstanie niskich dwikw, a gorce okolice wysokich, mona si przekona na nastpujcym dowiadczeniu. Naley wzi dwa puchary jednakowo wypalone w tym samym piecu,
o takim samym ciarze i wydajce przy uderzeniu ten sam dwik.
Jeden z nich zanurzamy w wodzie, a nastpnie wyjmujemy. Potem
naley uderzy w jeden i drugi; wwczas okae si, e wydane
dwiki bd rne i e puchary nie bd miay tej samej wagi. To
samo odnosi si i do ludzi. Mimo e wszystkie ciaa zostay uksztatowane w ten sam sposb i powstay z tego samego na caym wiecie poczenia ywiow, to jedni z powodu gorcego klimatu wydaj tony wysokie, inni z powodu obfitoci wilgoci bardzo niskie.
[9] Ludy poudniowe pod wpywem lekkiego powietrza i wielkiego upau maj rwnie umysy lotniejsze i szybciej obmylaj
plany, pnocne natomiast ludy pozostajc pod wpywem cikiego powietrza, ozibione wskutek wilgoci i oporu powietrza, myl
wolniej. Przekona si o tym mona na przykadzie ww, ktre
najywiej si poruszaj, gdy upa wycignie z nich ozibiajc wilgo, natomiast w czasie pory deszczowej i w zimie zibn i wskutek zmiany klimatu, zdrtwiae, trwaj w bezruchu. Dlatego nie
trzeba si dziwi, e upa podnosi u ludzi lotno umysu, a zimno
powoduje wiksz jego powolno. [10] Jeli poudniowe ludy odznaczaj si yw inteligencj i niezwyk pomysowoci, to jednak brak im dzielnoci, gdy soce wyciga z nich odwag, te za
ludy, ktre rodz si w zimnych okolicach, bardziej s skonne do
zacitej walki ornej, odznaczaj si wielk odwag i s nieustraszone, jednake wskutek powolnoci umysu uderzaj bez zastanowienia i zrcznoci i nie osigaj celu. Jeli wic zgodnie z prawem
natury tak rny jest podzia na wiecie, a ludy rni si midzy

sob rozmaitym ukadem ywiow, to lud rzymski ma prawdziwie dobre granice, zajmujc w przestrzeni wiata rodek ziemi.
[11] Albowiem ludy Italii maj najwaciwsze proporcje, zarwno
gdy chodzi o budow ciaa, jak te o si ducha, ktra si wie
z odwag. Jak bowiem planeta Jowisz, leca w rodku midzy
najgortsz planet Mars a najzimniejsz planet Saturn, ma temperatur umiarkowan, tak samo Italia, pooona midzy stref
pnocn i poudniow, wskutek waciwego ukadu ywiow ma
nie dajce si przewyszy zalety. Dlatego te rozumem zwycia
odwag pnocnych barbarzycw, a silnym ramieniem pomysowo poudniowcw. Boska wic myl umiecia pastwo ludu
rzymskiego w doskonaej strefie o umiarkowanym klimacie, aby
w lud mg wada wiatem. [12] Jeli zatem rne okolice, odmienne pod wzgldem klimatu, s przeznaczone dla rozmaitych ludw, a ludy rni si midzy sob umysem, jak te ksztatem
i waciwociami ciaa, nie wahajmy si dostosowa rwnie projektowania budynkw do waciwoci narodw i ludw, gdy sama przyroda daje nam tego doskonay i niezawodny przykad.
Opisaem naturalne waciwoci poszczeglnych stref tak dokadnie, jak tylko mogem je zaobserwowa, i podaem, w jaki sposb stosownie do biegu soca, nachylenia nieba i ze wzgldu na
typy mieszkacw naley ustala waciwoci budynku. Obecnie
wic przedstawi zwile zarwno oglnie, jak i szczegowo zasady symetrii waciwe dla kadego rodzaju budowli.

Rozdzia drugi
[1] Architekt powinien si stara przede wszystkim o to, by budowle byy wykonane zgodnie z ustalonymi zasadami proporcji.
Skoro si je ustali i na podstawie oblicze opracuje symetrie, wtedy naley rozumnie i zgodnie z warunkami lokalnymi, z przeznaczeniem budowli i jej wygldem wprowadzi takie zmiany przez
dodanie lub usunicie pewnych elementw, aby budowla wydawaa si dobrze uksztatowana i eby jej wygld nic nie pozostawia
do yczenia. [2] Albowiem inny powstaje obraz, gdy przedmiot
znajduje si blisko, inny - gdy wysoko, inny - w miejscu zamknitym czy na otwartej przestrzeni, i trzeba mie bardzo wyrobiony
sd, by wiedzie, jak w kocu postpi. Wydaje si bowiem, e
wzrok nie zawsze przekazuje prawdziwe wraenia i do czsto
umys w swym osdzie zostaje przez to w bd wprowadzony. Tak

na przykad wydaje si, e kolumny na malowanych dekoracjach

scenicznych wystaj, e modyliony i posgi s wypuke, a tymczasem obraz jest niewtpliwie paski. Podobnie wiosa przy okrtach,
mimo e pod wod s proste, oczom wydaj si przeamane; do tego miejsca, w ktrym dotykaj powierzchni wody, wydaj si proste, jakimi s w istocie, zanurzone za w wodzie wskutek przezroczystej rzadkoci natury wody przekazuj na jej powierzchni odpywajce i przesunite obrazy, wywoujc zudzenie zamanych
wiose. [3] Obojtne jest, czy widzimy wskutek odbicia si obrazw na oku, czy te jak pouczaj badacze przyrody, widzimy dziki promieniom wysyanym przez oko; wydaje si, e w obu wypadkach obraz, jaki mamy w oczach, podsuwa nam faszywe sdy.
[4] Skoro wic rzeczy prawdziwe wydaj nam si faszywe, a niektre znowu s inne, ni wydaj si oczom, nie powinno wedug
mnie ulega wtpliwoci, e zalenie od charakteru miejsca i od
potrzeb naley co dodawa lub ujmowa, ale tak, by wygld budowli nic nie pozostawia do yczenia. To za osiga si dziki pomysowoci, nie za wycznie dziki wiedzy. [5] Przede wszystkim trzeba ustali zasady symetrii, na podstawie ktrych mona
bez wahania wprowadzi odpowiedni poprawk. Nastpnie trzeba ustali dugo i szeroko projektowanej budowli w planie,
a skoro ustali si t wielko, naley powiza proporcje ze stosownoci, i to w sposb nie budzcy w widzu wtpliwoci co do
eurytmii. Musz jeszcze powiedzie, jak si j osiga, wpierw jednak opisz, jak powinien wyglda dziedziniec, czyli atrium.

Rozdzia trzeci
[1] Zalenie od ksztatu rozrnia si pi typw dziedzicw:
atria toskaskie, korynckie, czterokolumnowe, bezciekowe, kryte
dachem. Toskaskie s to takie, ktre na belkach przerzuconych
przez szeroko atrium maj poprzeczne belki, w ktrych rynny
drewniane biegnce od naronikw cian do skrzyowania belek
odprowadzaj wod do compluvium. W atriach korynckich belki
i compluvia umieszczone s podobnie jak w atriach toskaskich,
lecz belki wysunite bardziej poza cian opieraj si wok na kolumnach. Czterokolumnowe s te atria, w ktrych kolumny podstawione pod narone belki dachu podpieraj je i umacniaj, wskutek
czego belki same nie dwigaj wasnego ciaru ani nie s obcione przez przerzucone patwie. [2] Bezciekowymi nazwiemy ta-

kie atria, w ktrych skierowane ku grze belki podtrzymujce dach

odprowadzaj wod. S one szczeglnie praktyczne w mieszkaniach zimowych, poniewa compluvia wzniesione ku grze nie
przeszkadzaj w owietleniu triklinium. S jednak niewygodne jako trudne do naprawy, kiedy bowiem woda deszczowa zbierajca
si wzdu cian przepeni rury odpywowe, ktre nie do szybko
odprowadzaj wod spywajc z rynien, wtedy wskutek przepenienia woda wypywa, niszczc wntrze domu i same ciany. Atria
kryte buduje si tam, gdzie nie ma wielkiego obcienia i gdzie na
grnych pitrach maj by obszerne pomieszczenia mieszkalne.
[3] Szeroko i dugo atriw ustala si w trojaki sposb. Pierwszy polega na tym, e dzieli si dugo na pi czci i trzy czci
przyjmuje si jako szeroko; w drugim sposobie dugo dzieli si
na trzy czci i dwie z nich bierze na szeroko, w trzecim szeroko atrium suy za podstaw kwadratu, w ktrym przeprowadza
si przektn; dugo tej przektnej odpowiada dugoci atrium.
[4] Wysoko atrium a do belkowania ma si rwna trzem czwartym dugoci, pozosta cz naley przeznaczy na stropy i dach
nad nimi. Jeli dugo atrium wynosi trzydzieci do czterdziestu
stp, wwczas szeroko obejcia po prawej i lewej stronie cznie
powinna si rwna trzeciej czci dugoci atrium; jeeli dugo
atrium wynosi czterdzieci do pidziesiciu stp, trzeba j podzieli na trzy i p czci i poowa takiej czci bdzie stanowia szeroko obejcia; jeli za dugo atrium bdzie wynosi od pidziesiciu do szedziesiciu stp, to czwart cz tej dugoci
trzeba przeznaczy na obejcie po obu stronach. Jeeli dugo atrium
wynosi szedziesit do osiemdziesiciu stp, to trzeba j podzieli
na cztery i p czci i jedn tak cz przyj jako szeroko obejcia. Jeeli dugo atrium bdzie wynosi osiemdziesit do stu
stp, trzeba j podzieli na pi czci i jedna taka cz bdzie stanowi szeroko obejcia. Belki skrajne powinny mie tak sam
wysoko jak szeroko. Wizerunki przodkw razem z ozdobami
powinno si umieci odpowiednio do szerokoci obejcia.
[5] Jeeli szeroko atrium bdzie wynosi dwadziecia stp, to
dwie trzecie tej szerokoci naley wzi za podstaw wielkoci tablinum. Jeeli szeroko atrium bdzie wynosi trzydzieci do
czterdziestu stp, wwczas poow tej szerokoci trzeba przeznaczy na tablinum. Jeli jednak szeroko atrium bdzie od czterdziestu do szedziesiciu stp, trzeba t szeroko podzieli na
pi czci i dwie z nich przeznaczy na tablinum. Mniejsze atria
nie mog mie tych samych proporcji co wiksze, jeli bowiem za-

stosujemy do mniejszych atriw proporcje waciwe wikszym, to

ani tablinum, ani obejcia nie bd mogy speni swego zadania.
Jeli za przy wikszych atriach zastosujemy proporcje waciwe
mniejszym, to ich czci bd si wydawa obszerne i ogromne.
Dlatego uznaem za waciwe poda oglne zasady ustalania wymiarw odpowiadajcych zarwno wzgldom praktycznym, jak
i estetycznym. [6] Wysoko tablinum do belkowania powinna by
o jedn sm wiksza od jego szerokoci, a same kasetony jeszcze
wysze o trzeci cz ich szerokoci.
czce przejcia przy mniejszych atriach powinny rwna si
dwm trzecim szerokoci tablinum, a przy wikszych poowie szerokoci.
Stosunek szerokoci drzwi do ich wysokoci powinien przy budowlach doryckich odpowiada symetrii doryckiej, a w budowlach
joskich proporcjom joskim wedug zasad podanych przeze mnie
w ksidze czwartej, gdzie pisaem o drzwiach.
Szeroko wiata compluvium powinna rwna si co najmniej
czwartej czci szerokoci atrium, a najwyej trzeciej czci; dugo ma by proporcjonalna do dugoci atrium.
[7] Perystyle powinny by o jedn trzeci dusze od swej gbokoci; wysoko kolumn ma si rwna szerokoci portyku perystylu. Interkolumnia nie powinny by mniejsze ni grubo
trzech, a nie wiksze ni grubo czterech kolumn. Jeli jednak
w perystylu maj by kolumny w porzdku doryckim, trzeba zastosowa modu wedug zasad podanych przeze mnie w ksidze
czwartej dla budowli doryckich i zgodnie z tym oraz zgodnie z proporcjami tryglifw rozmieci kolumny.
[8] Dugo triklinium powinna by dwa razy wiksza od szerokoci. Wysoko wszystkich sal podunych naley obliczy w ten
sposb, by rwnaa si poowie sumy ich szerokoci i wysokoci.
Jeli idzie o eksedry i kwadratowe sale zebra, to wysoko ich powinna rwna si ptorej szerokoci. Pinakoteki podobnie jak eksedry powinny mie due wymiary. Sale zebra zarwno korynckie,
jak czterokolumnowe i tak zwane egipskie powinny mie stosunek
dugoci do szerokoci taki, jak to podaem wyej piszc o proporcjach trikliniw, lecz ze wzgldu na rozstawienie kolumn powinny
by bardziej przestronne. [9] Pomidzy salami korynckimi a egipskimi s nastpujce rnice. Sale korynckie maj mie pojedynczy rzd kolumn spoczywajcych na cokoach albo na ziemi, a nad
kolumnami architrawy i gzymsy z drzewa albo ze stiuku, prcz tego ponad gzymsami sklepienia pcyrklaste z kasetonami. Nato-

miast w salach egipskich trzeba nad kolumnami umieci architraw, a nastpnie na architrawie i otaczajcych go cianach pooy
belki stropowe, na nich za podog, aby mona byo chodzi pod
goym niebem. Nastpnie nad architrawem w pionowej linii nad
dolnymi kolumnami ustawi kolumny o jedn czwart nisze. Nad
ich architrawami i zwieczeniem naley umieci strop kasetonowy, a midzy grnymi kolumnami okna; w ten sposb sale te bd
przypominay raczej bazyliki ni korynckie triklinia. [10] Istniej
take sale zwane przez Grekw cyzyceskimi, ktrych nie spotyka
si w Italii. Buduje si je zwrcone frontem ku pnocy, z widokiem na zielece, z drzewami porodku. Same sale s tak dugie
i szerokie, e zupenie dobrze mona w nich pomieci dwa stoy
biesiadne naprzeciwko siebie, z wolnym wok nich obejciem; sale te maj po prawej i po lewej rce okna dwuskrzydowe, aby z sof
biesiadnych mona byo spoglda na ziele. Wysoko tych sal
powinna by o poow wiksza od ich szerokoci.
[11] W tego rodzaju budynkach naley zastosowa wszystkie
zasady symetrii, na jakie pozwala miejsce. Okna nie sprawi kopotu, jeli nie bd ich zaciemniay ssiednie wysokie budynki. Jeli wszake ciasnota albo jaka inna okoliczno stan na przeszkodzie, trzeba bdzie - kierujc si pomysowoci i bystroci - co
doda lub uj, ale tak, by osign pikno nie odbiegajce od prawidowych proporcji.

Rozdzia czwarty
[1] Obecnie wyoymy, jakie przyczyny wpywaj na waciwe
rozmieszczenie czci budynkw, zarwno ze wzgldu na strony
wiata, jak na uytkowo. Triklinia zimowe i anie powinny by
zwrcone na poudniowy zachd, gdy potrzebne jest w nich wieczorne owietlenie; ponadto zachodzce soce wiecc wprost zostawia troch ciepa i pod wieczr ogrzewa nieco t stron. Sypialne i biblioteki powinny by zwrcone ku wschodowi, gdy ich
uytkowanie wymaga wiata rannego, a ksigi w bibliotece wwczas nie butwiej. Ksigi bowiem w pomieszczeniach zwrconych
ku poudniowi i zachodowi niszczej wskutek wilgoci i moli, poniewa wiejce z tych stron wiata wilgotne wiatry rodz mole
i uatwiaj im rozwj, a zwoje ksig blakn wskutek wilgotnych
Powieww. [2] Triklinia wiosenne i jesienne powinny by zwrcone ku wschodowi; wystawione bowiem na pene dziaanie soca

w miar jego posuwania si ku zachodowi uzyskuj umiarkowan

temperatur o tej porze, w ktrej si zwykle z nich korzysta. Letnie triklinia powinny by zwrcone na pnoc, gdy w czasie letniego zrwnania dnia z noc ta strona wiata nie jest jak pozostae
nagrzana wskutek upau, a jako odwrcona od soca jest stale
chodna, zdrowa i przyjemna na czas uytkowania. Rwnie ku
pnocy powinny by zwrcone pinakoteki, warsztaty tkackie
i pracownie malarskie, aby barwy w czasie pracy pozostaway niezmienione dziki rwnomiernemu owietleniu.

Rozdzia pity
[1] Po rozplanowaniu tych pomieszcze zalenie od stron wiata naley si zastanowi nad wyodrbnieniem w prywatnych domach pomieszcze dla ojcw rodzin oraz nad urzdzeniem sal dostpnych take dla obcych. Albowiem wrd pomieszcze przeznaczonych na uytek rodziny nie wszystkie, na przykad
sypialnie, triklinia, anie i inne o podobnym przeznaczeniu, s dostpne dla obcych, poza zaproszonymi. Wsplne dla wszystkich
i do ktrych nawet niezaproszeni sami wej mog s przedsionki,
dziedzice, perystyle i wszystkie pomieszczenia o podobnym charakterze. Dla ludzi przecitnych niepotrzebne s ani wspaniae
przedsionki, ani tablina, ani atria, gdy zabiegajc o innych sami
do nich chodz i nie s przez nich odwiedzani. [2] Dla tych, ktrzy
si trudni handlem produktami rolnymi, naley w przedsionkach
budowa skady i sklepy, a w samym budynku sklepione piwnice,
spichrze i skady na ywno, bardziej potrzebne do przechowania
podw rolnych ni dla ozdoby. Dla bankierw i dzierawcw pastwowych trzeba budowa domy wygodniejsze, okazalsze i zapewniajce bezpieczestwo, a dla politykw i mwcw wykwintniejsze i obszerniejsze, aby si mogy tam odbywa zebrania. Dla ludzi znakomitych, ktrzy piastujc dostojestwa i urzdy musz
wiadczy usugi obywatelom, naley budowa przedsionki krlewskie, atria wysokie, perystyle bardzo obszerne, zielece i promenady odpowiednie do godnoci, jakie piastuj, prcz tego biblioteki, pinakoteki i bazyliki nie mniej wspaniae ni publiczne,
gdy w domach ich czsto odbywaj si zarwno pastwowe narady, jak prywatne sdy i arbitrae. [3] Jeli wic przy projektowaniu
budowli bdzie si miao na wzgldzie stanowisko poszczeglnych
jednostek, jak to podaem w ksidze pierwszej piszc o stosowne-

ci, nic tym budowlom nie bdzie mona zarzuci; bd one celowe i wygodne. Te same zasady stosuje si nie tylko przy budynkach miejskich, lecz take na wsi, z tym wyjtkiem, e w miecie
atria s zwykle w pobliu wejcia, natomiast na wsi w domach budowanych na wzr miejskich, bezporednio przy wejciu znajduj
si perystyle, a dopiero dalej atria otoczone dookoa portykami wykadanymi posadzk i otwartymi ku palestrom i promenadom.
Jak umiaem, przedstawiem w sposb oglny zasady budowania domw miejskich; teraz mwi bd o urzdzeniu posiadoci
wiejskich i o zasadach rozplanowania, jakie naley stosowa, eby
zapewni wygod w ich uytkowaniu.

Rozdzia szsty
[1] Przede wszystkim naley zbada okolic pod wzgldem
zdrowotnym, jak to podaem w ksidze pierwszej mwic o zakadaniu murw, i zgodnie z tym zaoy wiejsk siedzib. Wielko
jej powinna by dostosowana do iloci gruntu i wielkoci plonw.
Wymiary podwrza powinno si ustali wedug iloci byda i zaprzgw wow, ktre musz tam si zmieci. Na podwrzu najcieplejsze miejsce trzeba przeznaczy na kuchni. W bezporednim ssiedztwie naley postawi obory, ktrych oby powinny
by zwrcone w stron paleniska i na wschd, dlatego e gdy woy patrz na wiato i ogie, staj si mniej pochliwe. Nawet rolnicy nie znajcy si na stronach wiata utrzymuj, e woy powinny
spoglda jedynie ku wschodowi*. [2] Szeroko obr dla wow
nie powinna by mniejsza ni dziesi stp i nie wiksza ni pitnacie, dugo za taka, aby na jedn par wow wypadao nie
niniej ni siedem stp. Rwnie anie powinny si znajdowa bezporednio przy kuchni, by przygotowanie kpieli nie trwao dugo.
Take tocznia powinna by w pobliu kuchni, by uatwi prac
Przy toczeniu owocw. Do toczni powinna przylega komora na
wino z oknami zwrconymi ku pnocy. Jeli bowiem okna
umieszczone bd z innej strony, gdzie moe nagrzewa soce, to
zoone w komorze wino wskutek gorca zmtnieje i straci sw
nioc. [3] W przeciwiestwie do tego komora na oliw ma by tak
Umieszczona, by wiato padao od poudnia lub innej ciepej strofy wiata, gdy oliwa nie powinna marzn, lecz pod wpywem
Umiarkowanego ciepa ma pozostawa cieka. Wielko komr powinna by dostosowana do iloci owocw i beczek; jeeli to bd

w miar jego posuwania si ku zachodowi uzyskuj umiarkowan

temperatur o tej porze, w ktrej si zwykle z nich korzysta. Letnie triklinia powinny by zwrcone na pnoc, gdy w czasie letniego zrwnania dnia z noc ta strona wiata nie jest jak pozostae
nagrzana wskutek upau, a jako odwrcona od soca jest stale
chodna, zdrowa i przyjemna na czas uytkowania. Rwnie ku
pnocy powinny by zwrcone pinakoteki, warsztaty tkackie
i pracownie malarskie, aby barwy w czasie pracy pozostaway niezmienione dziki rwnomiernemu owietleniu.

Rozdzia pity
[1] Po rozplanowaniu tych pomieszcze zalenie od stron wiata naley si zastanowi nad wyodrbnieniem w prywatnych domach pomieszcze dla ojcw rodzin oraz nad urzdzeniem sal dostpnych take dla obcych. Albowiem wrd pomieszcze przeznaczonych na uytek rodziny nie wszystkie, na przykad
sypialnie, triklinia, anie i inne o podobnym przeznaczeniu, s dostpne dla obcych, poza zaproszonymi. Wsplne dla wszystkich
i do ktrych nawet niezaproszeni sami wej mog s przedsionki,
dziedzice, perystyle i wszystkie pomieszczenia o podobnym charakterze. Dla ludzi przecitnych niepotrzebne s ani wspaniae
przedsionki, ani tablina, ani atria, gdy zabiegajc o innych sami
do nich chodz i nie s przez nich odwiedzani. [2] Dla tych, ktrzy
si trudni handlem produktami rolnymi, naley w przedsionkach
budowa skady i sklepy, a w samym budynku sklepione piwnice,
spichrze i skady na ywno, bardziej potrzebne do przechowania
podw rolnych ni dla ozdoby. Dla bankierw i dzierawcw pastwowych trzeba budowa domy wygodniejsze, okazalsze i zapewniajce bezpieczestwo, a dla politykw i mwcw wykwintniejsze i obszerniejsze, aby si mogy tam odbywa zebrania. Dla ludzi znakomitych, ktrzy piastujc dostojestwa i urzdy musz
wiadczy usugi obywatelom, naley budowa przedsionki krlewskie, atria wysokie, perystyle bardzo obszerne, zielece i promenady odpowiednie do godnoci, jakie piastuj, prcz tego biblioteki, pinakoteki i bazyliki nie mniej wspaniae ni publiczne,
gdy w domach ich czsto odbywaj si zarwno pastwowe narady, jak prywatne sdy i arbitrae. [3] Jeli wic przy projektowaniu
budowli bdzie si miao na wzgldzie stanowisko poszczeglnych
jednostek, jak to podaem w ksidze pierwszej piszc o stosowno-

ci, nic tym budowlom nie bdzie mona zarzuci; bd one celowe i wygodne. Te same zasady stosuje si nie tylko przy budynkach miejskich, lecz take na wsi, z tym wyjtkiem, e w miecie
atria s zwykle w pobliu wejcia, natomiast na wsi w domach budowanych na wzr miejskich, bezporednio przy wejciu znajduj
si perystyle, a dopiero dalej atria otoczone dookoa portykami wykadanymi posadzk i otwartymi ku palestrom i promenadom.
Jak umiaem, przedstawiem w sposb oglny zasady budowania domw miejskich; teraz mwi bd o urzdzeniu posiadoci
wiejskich i o zasadach rozplanowania, jakie naley stosowa, eby
zapewni wygod w ich uytkowaniu.

Rozdzia szsty
[1] Przede wszystkim naley zbada okolic pod wzgldem
zdrowotnym, jak to podaem w ksidze pierwszej mwic o zakadaniu murw, i zgodnie z tym zaoy wiejsk siedzib. Wielko
jej powinna by dostosowana do iloci gruntu i wielkoci plonw.
Wymiary podwrza powinno si ustali wedug iloci byda i zaprzgw wow, ktre musz tam si zmieci. Na podwrzu najcieplejsze miejsce trzeba przeznaczy na kuchni. W bezporednim ssiedztwie naley postawi obory, ktrych oby powinny
by zwrcone w stron paleniska i na wschd, dlatego e gdy woy patrz na wiato i ogie, staj si mniej pochliwe. Nawet rolnicy nie znajcy si na stronach wiata utrzymuj, e woy powinny
spoglda jedynie ku wschodowi*. [2] Szeroko obr dla wow
nie powinna by mniejsza ni dziesi stp i nie wiksza ni pitnacie, dugo za taka, aby na jedn par wow wypadao nie
niniej ni siedem stp. Rwnie anie powinny si znajdowa bezporednio przy kuchni, by przygotowanie kpieli nie trwao dugo.
Take tocznia powinna by w pobliu kuchni, by uatwi prac
przy toczeniu owocw. Do toczni powinna przylega komora na
wino z oknami zwrconymi ku pnocy. Jeli bowiem okna
umieszczone bd z innej strony, gdzie moe nagrzewa soce, to
zoone w komorze wino wskutek gorca zmtnieje i straci sw
moc. [3] W przeciwiestwie do tego komora na oliw ma by tak
umieszczona, by wiato padao od poudnia lub innej ciepej strony wiata, gdy oliwa nie powinna marzn, lecz pod wpywem
umiarkowanego ciepa ma pozostawa cieka. Wielko komr powinna by dostosowana do iloci owocw i beczek; jeeli to bd

wielkie beczki, tak zwane cullearia, to kada z nich mierzona po

osi powinna mie cztery stopy. Jeli si nie toczy za pomoc ruby, lecz uywa dwigni i prasy, tocznia nie powinna mie mniej
ni czterdzieci stp dugoci; w ten sposb obsugujcy dwigni
bdzie mia do miejsca. Szeroko toczni nie powinna by
mniejsza ni szesnacie stp, wtedy bowiem pracownicy bd mogli porusza si swobodnie. Jeli za trzeba bdzie umieci dwie
prasy, wwczas tocznia powinna mie szeroko dwudziestu czterech stp. [4] Pomieszczenia dla owiec i kz powinny by tak wielkie, eby na kad sztuk przypadao co najmniej po cztery i p
stopy, lecz nie wicej ni sze stp. Spichrze powinny sta na
podwyszeniu i by zwrcone ku pnocy lub pnoco-wschodowi,
wtedy bowiem zboe nie zaparzy si szybko, lecz chodzone przewiewem dugo przetrwa. Po innych natomiast stronach rodzi si
czerw toczcy ziarno i inne szkodniki zb. Na stajnie trzeba przeznaczy najcieplejsze miejsce w posiadoci, byle tylko nie zwrcone ku ognisku; konie stojce w pobliu ognia s niespokojne.
[5] Poyteczne rwnie s oby ustawione na wolnym powietrzu,
poza obrbem paleniska, zwrcone ku wschodowi. Kiedy bowiem
w pogodny zimowy poranek prowadzi si tam bydo, by je nakarmi, uzyskuje ono w socu lnic sier. Stodoy, skady na siano i pasz oraz piekarnie trzeba umieci poza wszystkimi zabudowaniami, by zabezpieczy je od ognia. Jeli siedziba wiejska ma
by wytworniej sza, to przy budowie trzeba si trzyma zasad proporcji podanych przy opisie budynkw miejskich, z tym zastrzeeniem, by to nie utrudniao prac rolnych. [6] Naley rwnie stara
si o to, by wszystkie budynki otrzymay dobre owietlenie; oczywicie atwiej jest o to na wsi, gdy nie przeszkadzaj tam mury ssiadw, gdy tymczasem w miecie zabiera wiato bd wysoki
mur wsplny, bd ciasnota miejsca. W tym celu trzeba przeprowadzi nastpujc prb. Ze strony, po ktrej maj by okna budynku, naley poprowadzi sznur od szczytu muru, ktry zdaje si
zasania wiato, do miejsca, do ktrego naley wiato doprowadzi. Jeeli z tej odlegoci spogldajc ku grze bdziemy mogli
zobaczy szmat czystego nieba, wwczas miejsce to bdzie miao
do wiata. [7] Jeli za belki albo wysze pitra zasaniaj wiato, naley w grnej czci zrobi otwr i w ten sposb wiato doprowadzi; i w ogle trzeba t spraw tak rozwiza, eby z kadej
strony, skd wida niebo, umieci okna, dziki czemu budynki bd jasne. Jeli duo wiata potrzeba w trikliniach i w innych salach, to potrzebne jest ono rwnie w korytarzach, wejciach

gr i na schodach, gdy mijajc si i niosc jaki ciar atwo wtedy z kim si zderzy.
Jak tylko umiaem, przedstawiem rozkad uytkowanych budynkw, aby by jasny dla budowniczych. Obecnie podam jeszcze
oglnie rozplanowanie budynkw wedug zwyczajw greckich,
aby i ta sprawa nie pozostaa nieznana.

Rozdzia sidmy
[1] U Grekw atria nie s w uyciu i dlatego si ich nie stawia,
natomiast bezporednio za wejciem buduje si niezbyt obszerne
przejcia ze stajniami po jednej stronie, a pomieszczeniem dla
odwiernego po drugiej. Bezporednio za przejciem s drugie wewntrzne drzwi. Przestrze midzy jednymi a drugimi drzwiami nazywaj Grecy - thyroron. Dalej jest wejcie do perystylu z portykami po trzech stronach; po stronie poudniowej s szeroko rozstawione dwie anty, na ktrych spoczywaj belki. Gboko
tej przestrzeni powinna si rwna dwm trzecim odstpu midzy
antami. Miejsce to jedni nazywaj prostas, inni pastas. [2] Dalej
w gb buduje si du sal, gdzie przebywaj matki rodziny
z przdkami. Po prawej i lewej stronie tej prostas s sypialnie, z ktrych jedna nazywa si thalamos, druga amphithalamos. Dookoa
portykw znajduj si triklinia przeznaczone do codziennego uytku, sypialnie i pomieszczenia dla suby. Ta cz domu nosi nazw
gynaikonitis. [3] Poczone z gynaikonitis s obszerniejsze pomieszczenia z wykwintniejszymi perystylami; maj one cztery portyki tej samej wysokoci, niekiedy jednak portyk poudniowy ma
wysze kolumny od pozostaych. Perystyl o wyszym portyku nosi
nazw rodyjskiego. Pomieszczenia te maj okazae przedsionki
i szczeglnie ozdobne drzwi; portyki w tych pery stylach ozdobione
s stiukiem i rzebionymi w drzewie stropami kasetonowymi; przy
portykach pnocnych znajduj si triklinia cyzyceskie i pinakoteki, przy wschodnich portykach biblioteki, przy zachodnich eksedry,
a przy poudniowych kwadratowe sale do zebra, tak wielkie, eby
byo do miejsca na ustawienie czterech stow biesiadnych oraz
na obsug i na widowisko. [4] W tych salach odbywaj si zebran
ia biesiadne mczyzn; nigdy bowiem nie byo zwyczaju, aby kobiety bray w nich udzia. Perystyle te nazywaj si andronitides,
gdy przeznaczone s wycznie dla mczyzn bez towarzystwa kobiet. Prcz tego po lewej i prawej rce buduje si mae pomieszcz-

ni z oddzielnymi wejciami, triklinia i wygodne sypialnie, aeby

w nich, nie za w perystylach, mona byo przyjmowa przyjedajcych w gocin. Kiedy bowiem Grecy byli bardziej wytworni
i bogaci, przygotowywali dla przybywajcych w gocin triklinia,
sypialnie i spiarnie; pierwszego dnia zapraszali goci do wasnego
stou, nazajutrz jednak przysyali im kurczta, jaja, jarzyny, owoce
i inne produkty wiejskie. Z tego powodu malarze, odtwarzajc
w obrazach dary przesyane gociom, nazywali je xenia. Tak wic
przebywajcy w gocinie nie czuli si obco, majc w tych gocinnych
pomieszczeniach
zapewnion
nieskrpowan
swobod.
[5] Midzy obu perystylami i pomieszczeniami gocinnymi znajduj si korytarze zwane mesauloi, poniewa le porodku midzy
dwoma aulami, czyli dziedzicami; nasi nazywaj je andrones.
Dziwne to jest bardzo, gdy wyraz ten ani po grecku, ani po acinie nie jest waciwy. Grecy bowiem wyrazem - andron
okrelaj sale zebra biesiadnych dla mczyzn bez udziau kobiet.
Mamy jeszcze inne tego rodzaju przykady, jak xystus, prothyrum,
telamones i inne im podobne. - xystos po grecku oznacza
szeroki portyk, w ktrym atleci wicz zim. U nas wyrazu xystos
uywa si na oznaczenie promenad na wolnym powietrzu, zwanych u Grekw - paradromides. Rwnie wyraz
- prothyra oznacza po grecku przedsionek umieszczony
przed wejciem, my za tym wyrazem oznaczamy to, co Grecy okrelaj sowem - diathyra. [6] Podobnie posgi mskie podtrzymujce rzeby, modyliony lub gzymsy nasi nazywaj telamonami, chocia ani powstania, ani uzasadnienia tej nazwy nie podaje
nam historia; Grecy za nazywaj je - aliantami. Bowiem
wedug historii Atlas podpiera wiat, poniewa dziki sile i bystroci
swego umysu on pierwszy objani ludziom bieg soca i ksiyca
oraz prawa wschodzenia i zachodzenia gwiazd. Za to dobrodziejstwo
malarze i rzebiarze wyobraaj go jako posta podtrzymujc wiat.
Rwnie crki jego, Atlantydy, zwane u nas Wergiliami, a u Grekw
- Plejadami, zostay uwiecznione we wszechwiecie jako
gwiazdy. [7] Uwagi te zamieciem nie dlatego, by zmienia znaczenie wyrazw przyjtych w mowie potocznej, lecz poniewa uwaaem, e powinny by znane ludziom wyksztaconym.
Opisaem ksztaty nadawane budynkom wedug zwyczajw italskich i prawide greckich, podaem te proporcje okrelajce symetrie
waciwe kademu rodzajowi budowli. Omwiwszy pikno i stosowno, wyjani obecnie spraw wytrzymaoci budynkw i podam,
w jaki sposb bd mogy w dobrym stanie przetrwa dugie czasy.

Rozdzia smy
[1] Budynki niepodpiwniczone przetrwaj dugo w dobrym stanie, jeeli zaoy si ich fundamenty wedug regu podanych w poprzednich rozdziaach o murach miejskich i teatrach. Jeeli jednak
budynki maj mie podziemne sklepienia i pomieszczenia, wwczas
fundamenty musz by grubsze ni mury grne. ciany, filary i kolumny grnych piter powinny by ustawione pionowo na osi cian
dolnych, aby odpowiaday podmurowaniu. Jeli bowiem ciar
cian lub kolumn bdzie nadwieszony, mury nie bd miay trwaej
staoci. [2] Prcz tego jeli w przewitach obok filarw i ant podoy si podpory, wwczas nie nastpi uszkodzenie. Gdy bowiem nadproa i belki s obcione murem, uginaj si porodku i pkaj, gdy
jednak drzwi maj podpory, przeciwdziaaj one ugiciu i uszkodzeniu belek. [3] Poza tym wskazane jest zmniejszanie ciaru cian za
pomoc ukw sklepionych z klinw o spoinach skierowanych koncentrycznie; gdy bowiem ponad belkami stropowymi lub nadproami bd przesklepione uki z klinw, to przede wszystkim drewno
zostanie odcione i nie bdzie si ugina, a nastpnie gdy wskutek
staroci ulegnie uszkodzeniu, atwo je bdzie mona wymieni bez
uycia podpr. [4] Rwnie jeli si stawia budowle na filarach
i muruje si uki sklepione z klinw o spoinach skierowanych ku
rodkowi, to zewntrzne filary powinny by szersze, aby mogy stawi odpowiedni opr, kiedy kliny uciskane ciarem cian, napierajc w swych spoinach ku rodkowi, rozpychaj podpierajce filary.
Jeli wic filary narone bd miay do wielkie wymiary, to wytrzymujc parcie klinw zapewni budowli trwao.
[5] Jeli si zwrci uwag na to, eby wszystko byo starannie
wykonane, trzeba pamita i o tym, eby wszystkie mury stay pionowo i by nigdzie nie byo odchyle od pionu. Przede wszystkim
trzeba zwrci uwag na fundamenty, gdy powstaj w nich znaczne szkody wskutek cinienia ziemi; ziemia nie posiada bowiem stale tej samej wagi co latem, lecz podczas zimy wchania znaczne iloci wody deszczowej, przez co zwiksza zarwno sw wag, jak
i objto, rozsadzajc fundamenty. [6] Aby temu zaradzi, trzeba
ustali grubo fundamentu zalenie od cinienia ziemi na fundanient. Nastpnie naley po zewntrznej stronie fundamentw
Wznosi rwnoczenie przypory bd skarpy. Odlego midzy nimi powinna si rwna wysokoci, a grubo ich gruboci fundamentu. Wystp tych przypr powinien u dou rwna si gruboci
fundamentu, nastpnie stopniowo si zwajc winien osign na

grze grubo murw samej budowli. [7] Prcz tego przeciw cinieniu ziemi trzeba w kierunku wntrza murowa rwnoczenie
wystpy w ksztacie zbw piy. Odlego poszczeglnych zbw
od lica muru powinna si rwna zamierzonej wysokoci fundamentu, grubo samych zbw powinna odpowiada gruboci muru. Rwnie w skrajnych naronikach trzeba wyznaczy punkty oddalone od wewntrznego kta o odlego rwn wysokoci fundamentu i z tych punktw poprowadzi mur po przektnej, a z jego
rodka inny, poczony z naronikiem. W ten sposb zby i przektne mury nie dopuszcz, by cinienie ziemi z ca si dziaao na
mur fundamentu, lecz rozprosz je zatrzymujc napr ziemi.
[8] Wyoyem, w jaki sposb naley bezbdnie wznosi budowle i jak trzeba bdom od pocztku zapobiega. Jeli bowiem
idzie o wymian dachwek, belek czy at, to nie wymagaj one takiego starania jak fundamenty, gdy nawet jeli zniszczej, atwo je
wymieni. Wyjaniem te, w jaki sposb mona wzmocni rzecz
nietrwa i w jaki sposb naley postpowa. [9] Wybr materiaw
budowlanych nie zaley od architekta, gdy nie w kadej okolicy
wystpuj wszystkie ich rodzaje, jak to wyoyem w pierwszej
ksidze. Poza tym od waciciela ju zaley, czy chce budowa z cegy, z kamienia amanego czy z ciosu. Ocena kadej budowli powinna by trojaka i obejmowa: staranno wykonania, okazao
budowli i jej rozplanowanie. Kiedy si oglda okaza budowl,
chwali si waciciela za wydatki poniesione; jeli jest starannie wykonana, chwali si dokadn prac rzemielnika; jeli bdzie wywoywaa wraenie ze wzgldu na doskonae proporcje i symetrie, wtedy nalena pochwaa przypadnie architektowi. [10] Wynik bdzie
dobry, jeli architekt uwzgldni rady zarwno robotnikw, jak i ludzi nieuczonych. Kady bowiem czowiek, a nie tylko architekt,
moe oceni rzecz dobr, lecz taka jest midzy nimi rnica, e
czowiek zwyczajny nie moe sobie wyobrazi jakiej rzeczy przed
jej wykoczeniem, natomiast architekt, jeli wyobrazi sobie budowl, ma jeszcze przed rozpoczciem jasny jej obraz, zarwno jeli
idzie o wraenie oglne, jak o celowo i waciwy wygld.
Opisaem moliwie jak najjaniej wszystko, co uwaaem za poyteczne przy wznoszeniu prywatnych budynkw. W nastpnej ksidze
omwi sposb przeprowadzania robt wykoczeniowych, aby budynki miay pikny wygld i dugi czas przetrway bez zniszczenia.

KSIGA
SIDMA

Przedmowa
[1] Przodkowie nasi wprowadzili zarwno mdry, jak poyteczny zwyczaj przekazywania swych docieka na pimie, aby nie zaginy dla potomnoci, lecz zawarte w ksigach, gromadzone z pokolenia na pokolenie, doszy stopniowo z biegiem czasu do najwyszych osigni naukowych. Dlatego nie ma, lecz niezmiern
wdziczno winnimy przodkom, e nie zataili zazdronie swych
myli, lecz starali si kade poznanie przekaza potomnoci za pomoc pism. [2] Gdyby si tak nie stao, nie wiedzielibymy nic
o czynach pod Troj ani o tym, co myleli o naturze rzeczy Tales,
Demokryt, Anaksagoras, Ksenofanes i inni filozofowie przyrody,
ani te jaki cel wytknli ludzkiemu yciu Sokrates, Platon, Arystoteles, Zenon, Epikur i inni filozofowie. Nie wiedzielibymy rwnie, jakich czynw dokonali i czym si kierowali Krezus, Aleksander, Dariusz i inni monarchowie, gdyby przodkowie nasi nie zebrali wszystkich wiadomoci i za pomoc pism nie przekazali
potomnym. [3] O ile wic wdziczno naley si przodkom, o tyle gani naley tych, ktrzy okradaj ich dziea i za swoje podaj;
ci za pisarze, ktrzy nie maj dorobku wasnej myli, lecz w niegodny sposb szukaj sawy w ponianiu innych, zasuguj nie tylko na nagan, lecz na kar, gdy nieuczciwie postpuj. Gosi te
fradycja, e takie wystpki i dawniej nie uchodziy bezkarnie. Nie
jest te rzecz niewaciw przedstawi, jakie byy wyroki w tego
rodzaju sprawach zgodnie z tym, co nam zostao przekazane.
[4] Kiedy krlowie z dynastii Attalidw pocignici wielkim urokiem nauk zaoyli w Pergamonie wspania bibliotek, aby zadowoli wszystkich, rwnie i Ptolemeusz pobudzony niezwyk am-

bicj zabra si z zapaem do wzniesienia podobnej nie mniej kosztownej biblioteki w Aleksandrii. A gdy dokadajc wielu stara
dziea dokona, uwaa, e to nie wystarczy, o ile nie postara si
ojej wzrost i rozkwit. Wprowadzi wic uroczyste igrzyska ku czci
Muz i Apollina oraz na wzr zawodw atletycznych ustanowi nagrody i wyrnienia dla pisarzy, ktrzy zwyci w turnieju.
[5] Kiedy po ustanowieniu tego nadszed czas igrzysk, naleao
wybra znajcych si na literaturze sdziw, ktrzy by dokonali
oceny. Gdy krl wybra ju spord obywateli szeciu sdziw,
a nie mg tak szybko znale sidmego, zwrci si do kierownikw biblioteki z zapytaniem, czy nie znaj kogo odpowiedniego.
Wwczas odpowiedzieli, e jest niejaki Arystofanes, ktry pilnie
i z ogromnym zapaem czyta codziennie jedn ksig po drugiej.
Kiedy wic na igrzyskach przydzielono sdziom specjalne siedzenia, zawezwany wraz z innymi Arystofanes zaj przeznaczone dla
niego miejsce. [6] Pierwszy by turniej poetw i w czasie recytacji
lud dawa sdziom znaki wskazujc, kogo naleaoby wyrni.
A gdy sdziw zapytano o zdanie, szeciu zgodnie pierwsz nagrod przyznao temu, kto najbardziej podoba si publicznoci, drug
nastpnemu z kolei. Arystofanes za zapytany o zdanie domaga
si, by pierwsz nagrod przyznano temu, ktry najmniej podoba
si ludowi. [7] A gdy wzburzyo to krla i wszystkich obecnych,
wsta i poprosi, by pozwolono mu przemwi. Gdy nastaa cisza,
owiadczy, e wrd recytatorw jeden jest tylko poeta, inni natomiast recytowali cudze utwory, sdziowie za powinni ocenia
dziea oryginalne, a nie kradzione. Gdy lud si dziwi, a krl waha, Arystofanes pewny swej pamici kaza z okrelonych pek
przynie wiele ksig i porwnujc je z wygoszonymi utworami
zmusi recytatorw do przyznania si do kradziey. Wtedy krl kaza im o to wytoczy proces i odprawi skazanych z pitnem haby, Arystofanesa natomiast hojnie obdarzy i postawi na czele biblioteki. [8] W kilka lat pniej przyby z Macedonii do Aleksandrii Zoilus, ktry przybra przydomek Homeromastiks, czyli Bicz
Homerowy, i odczyta krlowi swoje pisma skierowane przeciw
Iliadzie i Odysei. Ptolemeusz widzc, e zaatakowano nieyjcego
ojca poetw i wodza literatury i e gani si tego poet, ktrego poematy wzbudziy podziw wszystkich ludw, peen oburzenia nie
da mu adnej odpowiedzi. Zoilus, przebywajc duej w krlestwie Ptolemeusza, zmuszony bied zwrci si do krla z prob
o jak pomoc. [9] Wwczas krl mia mu odpowiedzie, e Homer, ktry zmar przed tysicem lat, ywi po dzi dzie tysice lu-

dzi, wobec tego i ten, kto uwaa si za wikszego umysem, powinien wyywi nie tylko siebie, lecz i innych. A gdy w kocu zosta
skazany za ojcobjstwo na kar mierci, rnie o niej mwiono.
Jedni przekazali, e Filadelfus kaza go przybi do krzya, inni, e
zosta ukamieniowany na Chios, inni wreszcie, e zosta ywcem
spalony na stosie w Smyrnie. Jakakolwiek mier go spotkaa, bya zasuon i odpowiedni kar. Wydaje si bowiem, e na nic innego nie zasuy ten, kto atakuje ludzi nie mogcych osobicie odpowiedzie i wyjani, co myleli piszc. [10] Ja, Cezarze, nie wydaj tego dziea zacierajc lady mych poprzednikw i wstawiajc
me nazwisko w ich miejsce ani nie mam zamiaru zdobywa sobie
uznania przez ponianie cudzych pogldw. Przeciwnie, skadam
podzikowanie wszystkim pisarzom za to, e dziki talentowi i niezmordowanej dziaalnoci poczwszy od czasw najdawniejszych
zebrali dla nas obfity materia ze wszystkich dziedzin, z ktrego
czerpic jak ze rda i zuytkowujc dla naszego dziea, mamy
wiksz atwo i wiksze moliwoci, a opierajc si na ich powadze omielamy si wystpi z nowym podrcznikiem.
[11] Poniewa zauwayem, e istniay ju prace wstpne do zamierzonego przeze mnie dziea, w oparciu o nie posunem si dalej. Ju najpierw w owym czasie, kiedy Ajschylos wystawia tragedie, Agatarchus zbudowa w Atenach scen i pozostawi o niej rozpraw. Zachceni tym Demokryt i Anaksagoras napisali na ten sam
temat, wyjaniajc, w jaki sposb naley nakreli linie odpowiadajce w sposb naturalny oczom i rozchodzeniu si promieni z okrelonego punktu centralnego, aby przedstawione obrazy budynkw
na dekoracjach scenicznych oddaway charakter okrelonej rzeczy,
i aby wszystko, co wymalowano na pionowych i paskich cianach,
wydawao si bd wklse, bd wypuke. [12] Pniej Silenus
wyda ksik o symetrii doryckiej, Teodor o doryckiej wityni
Junony na Samos, Chersifron i Metagenes o joskiej wityni Diany w Efezie, Pyteos o joskiej wityni Minerwy w Priene; rwnie
Iktinos i Karpion pisali o doryckiej wityni Minerwy na Akropolu
ateskim, Teodor z Fokai o tolosie w Delfach, Filon o symetrii
wity i o arsenale w porcie Pireus, Hermogenes o joskiej wityni Diany w Magnezji zbudowanej jako pseudodipteros oraz
wityni Ojca Libera w Teos zbudowanej jako monopteros. Rwnie Arcezjusz pisa o proporcjach korynckich i o joskiej wityni Eskulapa w Tralles, ktr mia wasnorcznie zbudowa; o Mauzoleum pisali Satyrus i Pyteos. [13] Tych ostatnich szczliwy los
najbardziej obdarzy; albowiem przy realizacji ich planw wsp-

pracowali artyci, ktrych dziea ciesz si stale najwiksz i nieprzemijajc saw. Prac nad przyozdobieniem i uwietnieniem
poszczeglnych fasad podzielili midzy sob Leochares, Bryaksis,
Skopas, Praksyteles; niektrzy sdz, e bra w tym udzia take Timoteos. Wybitny talent tych artystw sprawi, e Mauzoleum zaczto zalicza do siedmiu cudw wiata. [14] O prawidach symetrii pisali rwnie mniej sawni autorzy, jak Neksaris, Teocydes,
Demofilos, Pollis, Leonidas, Silanion, Melampus, Sarnakus, Eufranor. O machinach pisali: Diades, Archytas, Archimedes, Ktesibios,
Nymfodorus, Filon z Bizancjum, Difilos, Demokles, Charias, Polyidos, Pyrros, Agesistratos. Wszystko, co z ich ksig uwaaem za
poyteczne, w jedn zczyem cao, przede wszystkim dlatego,
e jak stwierdziem, wiele ksig na ten temat u Grekw wydano,
u nas za niezwykle mao. Pierwszym mianowicie, ktry wyda tak ksig, by Fuficjusz; rwnie Terencjusz Warro w dziele swym
o dziewiciu naukach jedn ksig powici architekturze, a Publiusz Septimiusz napisa dwie ksigi. [15] Dotychczas jednak nikt
nie zaj si t dziedzin, chocia rwnie i wrd dawnych Rzymian byli wielcy architekci, ktrzy by umieli nie mniej wietnie pisa. Tak wic w samych Atenach, architekci Anistates i Kallaischros, Antimachides i Porinos pooyli fundamenty pod wityni
Jowisza Olimpijskiego, ktr zamierza wybudowa Pizystrat; po
jego mierci zaniechano jednak budowy z powodu zamieszek politycznych. Ot kiedy po czterystu latach krl Antioch przyrzek
fundusze na ten cel, rzymski obywatel Kosutiusz wybudowa
w sposb doskonay, z wielk biegoci i znajomoci rzeczy,
ogromn cell z podwjn kolumnad wokoo oraz architrawami
i ozdobami rozmieszczonymi wedug zasad symetrii. Dzieo to nie
tylko wrd innych, ale nawet midzy najwybitniejszymi jest wymieniane. [16] W czterech miejscowociach mamy witynie o dekoracjach z marmuru, dziki czemu imiona tych miast susznie zyskay saw. Wspaniao i umiejtne rozplanowanie tych budowli
budzi podziw nawet na zgromadzeniach bogw. Najprzd Chersifron z Knossos i syn jego Metagenes zaczli wznosi w porzdku
joskim wityni Diany w Efezie; wykoczy j mieli Demetrios,
niewolnik samej Diany, oraz Paionius z Efezu. W Milecie ten sarn
Paionius i Dafnis z Miletu zbudowali wityni Apollina, rwnie
wedug proporcji joskich. Iktinos zbudowa w Eleuzis olbrzymi
wityni Cerery i Prozerpiny wedug porzdku doryckiego, bez
zewntrznej kolumnady, ale odpowiednio obszern do wymaga
kultu. [17] Gdy Demetrius z Faleronu obj rzdy w Atenach, Filon

ustawi kolumny przed t wityni, zmieniajc j na prostylos; poszerzy j w ten sposb dla wtajemniczonych i doda budowli dostojestwa. W samych Atenach mia si podobno Kosutiusz podj
budowy wityni Jowisza Olimpijskiego, w wielkich wymiarach,
wedug symetrii i proporcji korynckich, jak to wyej wspomniaem;
jego zapiskw jednak nie znaleziono. Pragnlibymy posiada objanienia pisane nie tylko przez Kosutiusza, lecz rwnie przez Gaiusa Mucjusza, ktry dziki wielkiej wiedzy wznis ufundowan
przez Mariusza wityni Honos i Virtus wraz z kolumnami i architrawem w odpowiednich proporcjach, cile wedug regu sztuki.
Gdyby ta witynia zbudowana bya z marmuru, tak eby miaa
w rwnej mierze wdzik wypywajcy ze sztuki, jak dostojestwo
wynikajce ze wspaniaoci i kosztownoci, byaby zaliczana do
najpierwszych i najznakomitszych budowli.
[18] Skoro wic wrd naszych przodkw znano wielkich architektw w nie mniejszej liczbie ni u Grekw i skoro w naszych
czasach jest ich wielu, a tylko nieliczni pozostawili wskazwki,
uwaaem, e nie powinienem milcze, lecz w poszczeglnych
ksigach omwi poszczeglne dziay. Poniewa w ksidze szstej
podaem zasady budowli prywatnych, w ksidze sidmej opowiem
o wykaczaniu budowli i o sposobach zapewniajcych im pikny
wygld i trwao.

Rozdzia pierwszy
[1] Najpierw pomwi o wyrwnaniu gruzem, co zajmuje naczelne miejsce przy wykaczaniu budowli, oraz o tym, jak starannie i przezornie naley postpowa, aby uzyska trwao. Jeeli
wyrwnanie ma by wykonane bezporednio na gruncie, trzeba
zbada, czy grunt jest jednolicie stay, nastpnie naley go wyrwna i naoy na gruz z zapraw. Jeeli za grunt bdzie cakowicie albo czciowo naniesiony, trzeba go starannie wzmocni
ubijajc palami. Przy wykonaniu stropw nad poszczeglnymi
kondygnacjami trzeba zwrci uwag na to, aby ciana, ktra ma
dochodzi do sufitu, nie bya budowana cile a po strop; raczej
Powinna ona siga nieco niej, tak eby belkowanie leao na niej
swobodnie. Jeli bowiem mocny mur szczelnie dotyka belkowania,
to - przy zsychaniu si albo przy uginaniu osiadajcych belek Wskutek swej solidnej struktury powoduje na nim nieuchronne rysy po lewej i prawej stronie. [2] Rwnie naley uwaa, by nie

XLII. Posadzki ceramiczne na stropie drewnianym. A - zewntrzne,

B - wewntrzne

miesza desek z zimowego dbu zwanego aesculus z deskami ze

zwykego dbu, poniewa te ostatnie nasikszy wilgoci, pacz si
i powoduj powstanie rys w stropach. Jeli za nie bdzie dbu zimowego lub jeli brak rodkw zmusi do uycia zwykego dbu,
naleaoby takie deski cieniej poci; im ciesze s deski, tym bardziej przylegaj przybite gwodziami. Nastpnie naley za pomoc dwch gwodzi przybi deski na kocach belek, aby unikn
wyginania si kocw ku grze. Deski z gatunkw dbu zwanych
cerrus i farnus oraz deski bukowe nie s trwae. Po przybiciu desek
trzeba je wymoci paproci, a w braku paproci som, by uchroni drzewo od niszczcego dziaania wapna. [3] Na to naley uoy warstw kamieni nie mniejszych ni mieszczcych si w garci. Po naoeniu tego podkadu trzeba przyrzdzi tucze; o ile
jest wiey, wapno powinno stanowi jedn czwart w stosunku do
gruzu, natomiast jeli tucze by ju uywany, naley doda dwie
sidme wapna. Nastpnie naley uoy go, a dekurie powinny go
ubi drewnianymi ubijakami; po ubiciu masa ta powinna by co
najmniej na trzy czwarte stopy gruba. Na to nakada si warstw
skadajc si z trzech czci tuczonych skorup glinianych zmieszanych z jedn czci wapna. Grubo tej warstwy wraz z uoon na niej podog nie powinna by mniejsza ni sze cali. Na tej
warstwie naley wedug linii i wagi uoy podogi z pyt prostoktnych lub wielobocznych. [4] Skoro ju uoy si pyty i nada im
waciwy spadek, naley je tak zeszlifowa, by niezalenie od tego, czy s trjktne, kwadratowe czy szecioboczne, nie wystaway, lecz by cae pole spojonych pyt stanowio rwn powierzchni?;
jeli podoga skada si z kostek prostoktnych, powinny one by
uoone zupenie gadko i nigdzie nie wystawa; o ile nie bd do-

kadnie wyrwnane, nie mona ich uzna za naleycie zeszlifowane. Takie posadzki tyburtyskie z wypalanych cegie, ukadane na
ksztat kosw, musz by bardzo starannie wykonane, aby nie byo szpar ani nierwnoci, lecz by byy gadkie i rwno zeszlifowane. Po zeszlifowaniu, wyczyszczeniu i wypolerowaniu sypie si
py marmurowy, a na to nakada si warstwy wapna z piaskiem.
[5] Szczeglnie trwae naley wykonywa podogi pod goym
niebem, gdy belki to pczniejc od wilgoci, to kurczc si z powodu posuchy lub te osiadajc, wskutek tych zmian niszcz podog. Niszcz j te mrozy i szron. Jeli jednak trzeba j wykona,
musimy postpi w nastpujcy sposb, aby j uchroni od zniszczenia: po zbiciu desek na podog trzeba poprzecznie na niej uoy drug i przymocowa gwodziami, tworzc w ten sposb podwjny pancerz. Nastpnie trzeba przyrzdzi wiey jastrych
w takiej proporcji, by jedna cz przypadaa ma tucze ceglany,
dwie na gruz i dwie na wapno. [6] Po uoeniu podkadu naley pooy jastrych, ktry po ubiciu powinien by co najmniej na stop
gruby; na to nakada si pokryw i, jak to ju wspomniano, ukada
si posadzk z duych pyt ociosanych, majcych okoo dwch cali, nachylon o dwa cale na kade dziesi stp. Jeeli waciwy
stosunek zostanie utrzymany, a szlifowanie naleycie wykonane,
zabezpieczy si posadzk od zniszczenia. Aeby za drewno pod
spojeniami nie ucierpiao od mrozu, trzeba je co roku przed zim
przepoi wytoczynami z oliwek, co j uchroni od przemarzania.
[7] Jeli chcemy jeszcze przezorniej postpi, to na masie jastrychu
naley na podkadzie z desek i zaprawy uoy dwustopowe dachwki, tak by wzdu spoje biegy jednocalowe kanaliki. Po ich
zczeniu trzeba je wypeni wapnem z dodatkiem oliwy, a nastpnie zatrze. Wapno zapeniajce kanaliki, twardniejc i nabierajc
trwaoci, nie przepuci przez spojenia wody ani niczego innego.
Na tej warstwie dachwek nakada si pokryw i umacnia ubijajc
rzgami. Na tym ukada si posadzk z duych pyt albo z cegie
na ksztat kosw o takim nachyleniu, jak podaem wyej. Tak wykonana posadzka nieprdko ulegnie uszkodzeniu.

Rozdzia drugi
[1] Gdy ju zaatwilimy spraw posadzek, naley zaj si tynkiem. Dobrze bdzie, jeli na dugo przed rozpoczciem prac ugasi si bryy najlepszego wapna, aby w razie niedostatecznego wy-

palenia w piecu wilgo wyparowaa przez dugotrwae lasowanie

i masa staa si jednolita. Jeli si uyje przy nakadaniu tynku niedostatecznie wygaszonego wieego wapna, to niewypalone czsteczki bd wydziela pcherzyki. Czsteczki te, nierwnomiernie ugaszone, rozpuszczaj si dopiero w tynku na murze, powodujc rysy. [2] Gdy si w sposb waciwy ugasi wapno i wszystko
starannie przed podjciem roboty przygotuje, to trzeba - podobnie
jak przy rbaniu drewna - posieka grac wapno w dole. Jeli przy
gracowaniu wapna bdzie si napotyka grudki, to wapno nie jest
dobrze wymieszane; kiedy elazo bdzie suche i czyste, bdzie to
oznak, e wapno jest sabe i wysuszone; skoro wapno bdzie tuste i odpowiednio ugaszone, oblepi elazo niby klej wskazujc, e
jest pod kadym wzgldem odpowiednie. Wtedy naley ustawi
rusztowanie i - o ile stropy nie maj by ozdobione kasetonami przystpi do wykonania sufitw.

Rozdzia trzeci
[l] Przy sklepionych sufitach trzeba postpi w nastpujcy
sposb. W odlegociach nie wikszych ni na dwie stopy naley
rozstawi proste aty, najlepiej z cyprysowego drzewa, gdy jodowe szybko niszczej pod wpywem prchnicy i staroci. aty te
uoone stosownie do ksztatu uku, zbite gsto elaznymi gwodziami, powinny by poczone ze stropem lub z wib dachow
klamrami odpowiednio rozmieszczonymi. Klamry powinny by
z drzewa, ktremu nie moe zaszkodzi ani prchnica, ani staro,
ani wilgo, to znaczy z bukszpanu, jaowca, oliwki, dbu zimowego, cyprysu i tym podobnych gatunkw, z wyjtkiem zwykego dbu, gdy ten paczy si i powoduje rysy tam, gdzie zosta uyty.
[2] Po rozmieszczeniu at naley do nich przywiza za pomoc
sznurw z sitowia hiszpaskiego ubit trzcin greck, tak jak
ksztat tego wymaga. Rwnie i od gry trzeba obrzuci sklepienie
zapraw z wapna i piasku, aby zatrzyma wilgo ciekajc z wyszych piter lub z dachu. Gdy nie ma greckiej trzciny, trzeba zebra
delikatn trzcin rosnc na bagnach, sple j w wizki odpowiedniej dugoci i jednakowej gruboci, podwizujc j w ten sam sposb, tak aby odlegoci midzy wzami nie byy wiksze ni dwie
stopy; wizki te przywizuje si, jak wyej podano, za pomoc
sznura do at i przybija drewnianymi kokami. [3] Nastpnie naley postpi, jak wyej wspomniano. Po uoeniu sklepienia i prze-

XLIII. Schemat konstrukcji drewnianego sklepienia podwieszonego

do stropu
pleceniu go trzcin trzeba je obrzuci od spodu najprzd zapraw
z grubego piasku, a potem z cieszego, a wreszcie wypolerowa
kred albo pyem marmurowym.
Po wypolerowaniu sklepienia powinno si pod nim umieci
gzymsy jak najlejsze i jak najdelikatniejsze, albowiem wielkie bd ciy ku doowi i nie bd si mogy utrzyma. Przy formowaniu gzymsw nie powinno si dodawa gipsu, lecz trzeba je wykona jedynie z pyu marmurowego, i to w jednym cigu, aby cao
rwnomiernie wysychaa. Przy sklepieniach naley unika | dawnego rodzaju wykonania, gdy takie gzymsy o znacznym ciarze,
zwisajc, zagraaj bezpieczestwu. [4] Gzymsy stosuje si bd
gadkie, bd rzebione; w salach, gdzie trzeba umieci ogniska
lub liczne wiata, gzymsy powinny by gadkie, by je atwiej byo czyci. W pomieszczeniach letnich, gdzie nie ma dymu i gdzie
sadze nie dziaaj niszczco, stosuje si gzymsy rzebione. Tynki
ze wzgldu na sw lnic biao naraone s na dym nie tylko
z wasnych, lecz i z ssiednich budynkw.

[5] Po wykoczeniu gzymsw narzuca si na ciany tynk moliwie chropawo, po podeschniciu za tynk z delikatnego piasku
utrzymujc dokadnie kierunek: na dugo - pod sznur i lini, na
wysoko - wedug pionu, a przy ktach - stosujc wgielnic.
W ten bowiem sposb wyrwnana powierzchnia tynku bdzie si
nadawaa pod malowida. W czasie wysychania naley nakada
drug i trzeci warstw tynku, im bowiem lepszy podkad ma tynk
z drobnego piasku, tym bdzie mocniejszy i trwalszy. [6] Skoro ju
poza podkadem naoy si co najmniej trzy warstwy drobnoziarnistej zaprawy, naley przygotowa zapraw z grubo tuczonego
marmuru tak przyrzdzon, by przy wyrabianiu nie przywieraa do
kielni, lecz by wycignite elazo pozostao czyste. Po naoeniu j
gruboziarnistej warstwy i w czasie jej przesychania naley naoy
drug warstw, rednioziarnist, na ktr po wyrwnaniu nakada
si drobnoziarnist. W ten sposb ciany pokryte trzema warstwami zaprawy z piasku i trzema z marmuru uzyskaj trwao, nie bd pka ani podlega innym uszkodzeniom. [7] Po utrwaleniu tynku przez zacieranie kielni oraz po wygadzeniu go do poysku
marmuru, jak te po naoeniu farb zmieszanych z ostatni warstw tynku ciany nabior wspaniaego blasku. Farby naoone starannie na wilgotnym tynku nie nikn, lecz dobrze si utrwalaj,
gdy wapno po wypaleniu w ogniu staje si porowate i sabe, a wysuszone wchania wszystko cokolwiek napotka i twardnieje rwnoczenie ze zmieszanymi z nim czciami skadowymi, czyli elementami innych materii, niezalenie od tego, z jakich czci by si
skadao, po wyschniciu za wydaje si mie sobie tylko waciwe cechy. [8] Tak wic prawidowo wykonany tynk ani nie staje
si z biegiem czasu chropawy, ani nie traci barw przy ich cieraniu,
chyba e nakadano je niestarannie i na sucho. Jeli si jednak naoy na ciany tynk w sposb wyej podany, zachowa on na dugo
trwao, poysk i doskonao. Jeli si natomiast naoy po jednej
warstwie piasku i marmuru, to cienki tynk atwo si bdzie kruszy,
a ze wzgldu na niewielk grubo nie uzyska waciwego poysku. [9] Podobnie bowiem jak srebrne lustro z cienkiej blachy daje jedynie niewyrane i sabe odbicie, natomiast zwierciado z grubego materiau, dajce si dobrze wypolerowa, odbija byszczce
i wyrane dla spogldajcego obrazy, tak samo tynk skadajcy si
z cienkich warstw nie tylko pka, ale rwnie szybko traci poysk,
gdy tymczasem tynk odpowiednio gruby, skadajcy si z wielu
warstw drobnego piasku i marmuru, wielokrotnie polerowany, nie
tylko nabiera blasku, ale odbija obrazy. [10] Greccy tynkarze wy-

rabij trway tynk nie tylko w ten sposb, ale rwnie i tak, e
w przygotowanej skrzyni z piaskiem i wapnem dekuria ubija materia drewnianymi stpami i dopiero tak przygotowanego uywa.
Dlatego to niektrzy wycinaj warstwy tynku ze starych budowli
i uywaj ich jako pyt; pokryte nimi ciany maj wypuke obramowania wok tafli i pl podobnych do zwierciade.
[11] Na tynkowanych cianach wiklinowych, w miejscach,
gdzie s supy i poprzeczne rygle, tynk pka, gdy drewno oblepione glin wchania wilgo, nastpnie za - wysychajc - kurczy si
i powoduje rysy. Zaradzi temu mona w nastpujcy sposb. Do
ciany wylepionej glin przybija si trzcin za pomoc gwodzi
o szerokich gwkach, i na to nakada drug warstw gliny. Na niej
umocowuje si trzcin pionowo, jeli poprzednio biega pionowo,
a nastpnie w sposb ju opisany obrzuca si zapraw z piasku
i z marmuru. W ten sposb dwie nieprzerwanie biegnce warstwy
trzciny, uoone w cianach poprzecznie jedna do drugiej, zapobiegaj kruszeniu i pkaniu.

Rozdzial czwarty
[1] Opisaem metody, jakie naley stosowa przy tynkowaniu
w miejscach suchych; obecnie wyo, jak naley nakada tynk
w miejscach wilgotnych, aby zapewni jego trwao. W pomieszczeniach parterowych naley na wysoko trzech stp liczc od
podogi nakada zapraw sporzdzon ze skorup zamiast z piasku,
by zabezpieczy tynk od wilgoci. Jeeli za jaka ciana bdzie stale wilgotna, to naley w takiej od niej odlegoci, na jak pozwol
warunki, postawi drug cienk cian; pomidzy tymi cianami
poniej poziomu podogi trzeba poprowadzi kana z otworami
skierowanymi na zewntrz. Rwnie jeeli si cian podcignie
Pod strop, trzeba pozostawi otwory wentylacyjne. Jeli bowiem
wilgo nie bdzie miaa ujcia przez otwory grne i dolne, to rozprzestrzeni si take na now cian. Po czym naley obrzuci
ciany zapraw ze skorup glinianych, a nastpnie wyrwna i wygadzi tynkiem. [2] Jeli jednak brak miejsca nie pozwoli na postawienie drugiej ciany, trzeba wwczas przeprowadzi kanay
z otworami na zewntrz i nastpnie z jednej strony nad krawdzi
kanau uoy dwustopowe dachwki, a z drugiej strony ustawi
supki z cegieek wielkoci dwch trzecich stp, by mogy oprze
si na nich krawdzie dwch dachwek; powinny one by odlege

od cian nie wicej ni na szeroko doni. Nastpnie naley nad

tym a do gry przymocowa pionowo pytki z nkami; pytki te
maj by starannie wysmoowane od strony wewntrznej, by nie
wchaniay wilgoci; ponadto zarwno u dou, jak i u gry ponad
sklepieniem powinny by otwory. [3] Z kolei trzeba pobieli je
wapnem rozpuszczonym w wodzie, aby umoliwi zwizanie z rapowaniem, wysuszone bowiem w piecu nie mog przyj ani
utrzyma rapowania, jeli si ich przedtem nie obrzuci wapnem,
ktre wie oba elementy. Po narzuceniu rapowania, zamiast piaskowej nakada si zapraw z tucznia i wykonuje czynnoci zgodnie z ju podanym sposobem tynkowania.
[4] Ozdoby **** powinny by w zgodzie z wymaganiami stosownoci, tak aby wykoczenie cian byo odpowiednie do miejsca
i nie naruszao jego powagi przez rnorodno. W trikliniach zimowych nie s potrzebne ani wielkie obrazy, ani ozdobne gzymsy
pod sklepionym sufitem, gdy wszystko to niszczeje pod wpywem
dymu z ognia i od sadzy, ktr daje wiato. Natomiast w tych salach naley na cianach ponad cokoem umieci i wygadzi czarne pyty poprzedzielane pasami koloru ochry lub minium; sklepienie powinno by gadkie, bez ozdb. Rwnie jeli kto zwrci
uwag na stosowany przez Grekw sposb wykonywania posadzek w zimowych pomieszczeniach, nie bdzie ze takie niedrogie
i praktyczne wykonanie. [5] Poniej poziomu triklinium naley
zrobi wykop na gboko okoo dwch stp, a ubiwszy ziemi
pooy z gruzu lub tucznia podog o takim nachyleniu, aby
otwory wychodziy na kana odpywowy. Nastpnie kadzie si
warstw wgla mocno go ubijajc, a na ni - na grubo p stopy
zapraw z grubego piasku, wapna i popiou. Po wyrwnaniu powierzchni i wygadzeniu kamieniem szlifierskim wedug linii i wagi sprawia to wraenie czarnej posadzki. W ten sposb cokolwiek
w czasie uczt uleje si z pucharw lub co wypluj biesiadnicy przy
kosztowaniu, wysycha od razu na posadzce, a suba, nawet bosa,
nie przezibi si przy tego rodzaju pododze.

Rozdzia pity
[1] W innych pomieszczeniach, to znaczy w pokojach wiosen
nych, jesiennych i letnich, a take w atriach i perystylach, staroyt
ni odtwarzali wiernie w swych malowidach wszystkie zjawiska;
albowiem obraz jest wiernym odbiciem tego, co istotnie jest

by moe, a wic ludzi, budynkw, okrtw i innych rzeczy, ktrych wyrane i okrelone ksztaty stanowi wzr naladowany
w malarstwie. Dlatego staroytni, ktrzy pierwsi wprowadzili dekoracje cienne, naladowali najpierw rnorodno i ukad pyt
marmurowych, a nastpnie bogactwo w odmianach gzymsw t
i rozmaitych ukadw klinw. [2] Pniej doszli do tego, e odtwarzali take ksztat budynkw, wystpy kolumn i frontonw. Na
miejscach otwartych, jak w eksedrach, korzystajc z wielkich wymiarw cian malowali dekoracje tragediowe, komediowe lub satyryczne; kruganki natomiast, dziki ich dugoci, ozdabiali krajobrazami odtwarzajcymi charakterystyczne cechy pewnych okolic; malowano porty, przyldki, wybrzea, rzeki, rda, cieniny
morskie, witynie, gaje, gry, bydo, pasterzy. Gdzieniegdzie za
na wielkich obrazach przedstawiano wizerunki bogw lub sceny
mityczne, jak rwnie i walk pod Troj lub wdrwki Ulissesa, do
wszystkiego czerpic wzory z natury. [3] Obecnie jednak malarstwo wzorujce si na naturze nie znajduje uznania; zamiast wiernego oddawania okrelonych rzeczy maluje si ciany w sposb
dziwaczny. Zamiast kolumn przedstawia si obkowane odygi
o powyginanych liciach i zwojach, zamiast frontonw dowolne
ozdoby, jak rwnie kandelabry podtrzymujce witynki; ponad
dachy tych wity wyrastaj z korzeni wraz z wolutami delikatne
kwiaty, a pord nich bez uzasadnienia rozmieszczone s figurki,
jak rwnie pncza dopenione pfigurkami o gowach ludzkich
lub zwierzcych. [4] Tego wszystkiego ani nie ma, ani by nie moe, ani te nie bdzie. Bo jake mog odygi naprawd podtrzymywa dach albo kandelabry dwiga ozdoby frontonu, delikatne
za i mikkie pncza siedzce na nich figurki? Jake moe z korzenia i odygi wyrasta co, co jest na p kwiatem, a na p figurk? Tymczasem ludzie patrzc na te nieprawdziwe obrazy nie gani ich, lecz znajduj w ich widoku przyjemno, nie zastanawiajc si, czy to jest moliwe w przyrodzie. Nowy ten styl
doprowadzi do tego, e li krytycy oskarali dobr sztuk o brak
Pomysowoci. Sdy za ludzkie pod wpywem zego smaku nie
umiej ju oceni rzeczy dobrych i penych wartoci. Nie powinno
si uznawa za dobre obrazw niepodobnych do rzeczywistoci,
choby nawet byy artystycznie wykonane, i nie powinno si ich od
razu dodatnio ocenia, jeli nie znajduj uzasadnienia w pewnych
prawach i jeli si sprzeciwiaj dobremu smakowi.
[5] Kiedy bowiem Apaturiusz z Alabandy wykona dla maego
teatru w Tralles, zwanego tam - ekklesiaste-

rion, wyszukane dekoracje teatralne i przedstawi w nich zarwno

kolumny, jak i posgi, centaurw dwigajcych architrawy, rotundy o kopulastych dachach, wystpujce naroniki frontonw,
gzymsy ozdobione gowami lww, ktrych paszcze miay odprowadza wod z dachw, a ponad tym wszystkim namalowa jeszcze drug kondygnacj z rotundami, przedsionkami, poowami
frontonw i rnymi innymi ozdobami dachu, wszystko to niezwykym widokiem oczarowao patrzcych. Gotowi byli pochwali
dzieo, gdyby nie by wystpi matematyk Licymniusz i tak nie powiedzia: [6] Mieszkacy Alabandy uchodz za ludzi w yciu publicznym uzdolnionych, lecz z powodu niewielkiej wady, mianowicie braku smaku, uwaani s za niemdrych, albowiem w ich gimnazjonie wszystkie posgi przedstawiaj mwcw, na forum za
stoj posgi dyskobolw, biegaczy i bawicych si pik. Tak niestosowne do charakteru miejsca rozmieszczenie posgw sprawio,
e miasto uznano za pozbawione smaku. Uwaajmy wic, aeby
dekoracja sceny wykonana przez Apaturiusza nie zrobia z nas Alabandejczykw albo Abderytw. Kt z was bowiem mgby mie
domy, kolumny albo frontony na dachach z dachwek? Wszystko
to mona by ustawi na stropach, ale nie na dachach z dachwek.
Jeli wic u nas w malarstwie znajdzie uznanie to, co nie moe
mie uzasadnienia w rzeczywistoci, sami postawimy si w rzdzie
pastw, ktre z powodu tych brakw uwaane s za pozbawione rozumu". [7] Apaturiusz nie mia odwagi si sprzeciwi, zabra wic
dekoracje, zmieni je i poprawi, dostosowujc do rzeczywistoci.
O, gdyby za spraw niemiertelnych bogw Licymniusz powsta
z grobu i wystpi przeciw temu zamieszaniu i malarstwu ciennemu, ktre zeszo na bezdroa! Nie od rzeczy te bdzie, jeli wyjanimy, dlaczego faszywe zasady zwyciyy prawd. To bowiem,
co staroytni nie szczdzc trudw i zrcznoci starali si osign
za pomoc rzemiosa, dzisiaj osiga si za pomoc barw i wyszukanych efektw. Warto, jakiej dodawaa dzieu subtelno artysty, nie jest dzi potrzebna, zastpuje j paski zbytek. [8] Czy
w staroytnoci nie uywano minium oszczdnie, jakby na lekarstwo? Dzi pokrywa si nim bez wyboru prawie cae ciany. Dochodzi do tego jeszcze ziele, purpura, bkit armeski. Choby te
barwy nie byy nawet artystycznie naoone, pocigaj oczy swym
blaskiem; poniewa za s tak cenne, ustalono przepisami, e dostarcza ich musz waciciele, a nie przedsibiorcy.
Przytoczyem wszystko, co tylko mogem, aby odwie od bdnej drogi w dekoracji ciennej. Obecnie, aby to byo pomocne, po-

rusz spraw przyrzdzania materiaw, a przede wszystkim marmuru, gdy o wapnie pisaem ju na pocztku.

Rozdzia szsty
[1] Nie wszdzie mamy ten sam rodzaj marmuru, i tylko w niektrych okolicach wystpuj zoa kamienia o ziarnach przezroczystych jak sl, nadajcego si do uycia po stuczeniu i zmieleniu. Gdzie brak takiego materiau, tucze si i miele odamki, czyli okruchy, ktre s odrzucane przy obrbce marmurw. Po
przesianiu uywa si ich do tynkw. W innych okolicach, jak na
obszarze midzy Magnezj a Efezem, kopie si ju gotow [mczk], ktrej nie trzeba ani mle, ani przesiewa; jest ona tak delikatna jak tuczona i przesiewana rcznie.
Jeli idzie o barwniki, to niektre wystpuj w pewnych okolicach samoistnie i wydobywa sieje na miejscu; niektre za wytwarza si z innych rzeczy przez zmieszanie ich w pewnym okrelonym stosunku; barwniki owe oddaj te same usugi.

Rozdzia sidmy
[1] Najpierw wyoymy, w jaki sposb wydobywa si pigmenty wystpujce samoistnie, jak sil zwany przez Grekw ochr. Znajduje si je w rnych okolicach, a take w Italii. Jednake najlepszy gatunek, jakim jest ochra attycka, obecnie ju nie
istnieje, gdy niewolnicy pracujcy w Atenach w kopalni srebra,
kopic sztolnie w poszukiwaniu srebra, wydobywali rwnie gorliwie srebro, jak i ochr, jeli przypadkiem na jak y natrafili.
Dlatego to staroytni uywali wielkich iloci ochry do ozdabiania
budowli. [2] Rwnie znaczne iloci sandaraki wydobywa si
w wielu miejscach, lecz najlepszy gatunek znajduje si w kilku zaledwie miejscowociach, jak w Synopie nad Fontem, w Egipcie,
w Hiszpanii na Balearach, a rwnie na Lemnos, gdzie senat i lud
rzymski zezwolili pobiera co Ateczykom. [3] Biel parajtoska
zapoyczya nazw od miejsca swego wydobycia; std rwnie nazwa melinum dla bieli, ktra wystpuje podobno jedynie na wyspie
Melos nalecej do Cyklad. [4] Rwnie i zielona kreda znajduje
si w wielu punktach, lecz najlepszy jej gatunek jest w Smyrnie.
Grecy nazywaj j - theodoteios, gdy obywatel, na

ktrego gruncie po raz pierwszy t kred znaleziono, nazywa si

Theodotos. [5] Auripigment, zwany po grecku - arsenikon, wydobywa si nad Pontem. Podobnie i sandaraka wystpuje w wielu okolicach, lecz najlepszy jej gatunek wydobywa si nad
Fontem w pobliu rzeki Hypanis.

Rozdzia smy
[1] Teraz przejd do omwienia sprawy minium1. Powiadaj, e
po raz pierwszy odkryto je na terytorium cylbiaskim nalecym
do Efezu. Zarwno minium, jak i jego wasnoci s bardzo ciekawe. Wydobywa si je, zanim przez obrbk dojdzie do stanu minium, pod postaci yy skalnej - rudy podobnej do elaza, jednake bardziej czerwonej i pokrytej czerwonym pyem. Przy wydobywaniu pod uderzeniem elaznych narzdzi wystpuj krople rtci
zbierane natychmiast przez grnikw. [2] Zebrany kruszec wrzuca
si do piecw w kopalni, aby go wysuszy wobec znacznej w nim
zawartoci wilgoci, a para wydobywajca si pod wpywem ognia
z tego kruszcu osiada na dnie pod postaci rtci. Po usuniciu samych kamieni trudno jest zebra owe mae krople osiade na dnie,
wrzuca si je wic do wody, gdzie cz si w jedn cao. Przy
objtoci czterech sekstariuszw maj wag stu funtw. [3] Gdy na
rtci zlanej do naczynia pooy si kamie o wadze stu funtw, to
pywa on na powierzchni i nie moe rtci zgnie ani wyprze czy
te rozdzieli jej masy. Gdyby po usuniciu kamienia pooyo si
na to miejsce skrupu zota, w nie bdzie pywa, lecz sam przez
si opadnie na dno. Nie da si wic zaprzeczy, e waga zaley
nie od objtoci, lecz od rodzaju poszczeglnych przedmiotw.
[4] Rt nadaje si do wielu celw. Bez niej nie mona bowiem pozoci ani srebra, ani brzu. Jeli haftowana zotem szata nie nadaje si do uytku wskutek staroci, wrzuca si materia do glinianych naczy umieszczonych nad ogniem i spala. Pozostay popi
z domieszk rtci wrzuca si do wody; rt przyciga wszystkie
czstki zota i czy si z nim. Po odlaniu wody zlewa si rt do
sukiennego worka i ugniata rkami: dziki swej pynnoci rt pod
naciskiem przecieka na zewntrz przez rzadkie sukno, a szczere
zoto pozostaje wewntrz.
1

Witruwiusz uywa terminu minium" dla barwnika zwanego obecnie cynobrem (przyp. red.)

Rozdzia dziewity
[1] Obecnie powrc do sporzdzania minium. Po wysuszeniu
kamieni tucze si je w elaznych modzierzach; gdy wskutek
przemywania i wielokrotnego praenia usunie si zanieczyszczenia, ukazuj si barwy. Poniewa z usuniciem rtci minium zostao pozbawione swej naturalnej siy, staje si delikatne i sabe. Uyte do ozdoby zamknitych pomieszcze nie psuje si, lecz zachowuje sw barw. [2] Uyte jednak na wolnym powietrzu, to znaczy
w perystylach, eksedrach i tym podobnych miejscach, dokd docieraj blask oraz promienie soca i ksiyca, psuje si, a straciwszy si czernieje. Kiedy pisarz Faberius, wzorujc si na innych,
zapragn piknie ozdobi swj dom na Awentynie, kaza wszystkie ciany perystylw pomalowa minium. Ju po trzydziestu dniach
straciy one pikny wygld i pokryy si plamami. Musia je zatem
zamalowa innymi barwami. [3] Jeeli jednak komu bdzie na
tym bardzo zaleao, aby minium uyte przy ozdobach nie utracio
barwy, powinien po wygadzeniu i wyschniciu ciany naoy na
ni pdzlem roztopiony wosk punicki zmieszany z oliw. Nastpnie, ogrzewajc wglem umieszczonym w elaznym naczyniu rwnoczenie wosk i cian, doprowadzi do temperatury pocenia si,
by wosk na cianie rwnomiernie si rozcign, a potem pociera
wiec i ptnem, podobnie jak si postpuje przy nagich posgach
z marmuru, co Grecy nazywaj - ganosis. [4] W ten sposb pokrywa z wosku nie dopuszcza do tego, by wiato ksiyca
lub promienie soneczne wycigay barwy z malowanej ciany.
Wytwrnie minium z Efezu przeniesiono obecnie do Rzymu, poniewa ten sam rodzaj rudy znaleziono rwnie w Hiszpanii, skd
przewozi si rud do Rzymu, gdzie j przetwarzaj dzierawcy
pastwowi. Wytwrnie te znajduj si midzy wityni Flory
a wityni Kwirynusa.
[5] Minium faszuje si przez dodanie wapna. Dlatego jeli si
chce stwierdzi, czy jest prawdziwe, trzeba postpi w nastpujcy
sposb. Naley wzi blach elazn, pooy na niej minium
i trzyma je nad ogniem, a si blacha rozarzy. Kiedy pod wpywem aru barwa zmieni si i stanie si czarna, odstawia si blach
od ognia i jeli po ostygniciu minium odzyska dawny kolor, bdziemy mieli dowd, e nie jest zafaszowane; jeli natomiast pozostanie czarne, bdzie to oznak zafaszowania.
[6] Powiedziaem ju wszystko, cokolwiek mogem sobie przypomnie o minium. Chryzokol przywozi si z Macedonii, a wydo-

bywa w najbliszym ssiedztwie kopalni miedzi. Bkit armeski

i indygo ju sam sw nazw wskazuj, skd pochodz.

Rozdzia dziesity
[1] Obecnie przejd do barwnikw, ktre powstay przez przetworzenie innych skadnikw. Najpierw pomwi o czerni, tak bardzo potrzebnej w budownictwie, pragnc poda waciwe, zgodne
z zasadami rzemiosa sposoby jej sporzdzania. [2] Ot buduje si
pomieszczenie na wzr laconicum, dokadnie wygadzone i wypolerowane marmurem. Na zewntrz stojcy piec poczony jest
z tym pomieszczeniem przewodami i ma ponadto bardzo wski
otwr prowadzcy do paleniska, by si pomie na zewntrz nie
wydobywa. W piecu umieszcza si ywic. Pod wpywem silnego
ognia wydzielana sadza dostaje si przez przewody do owego pomieszczenia i osiada na cianach i na sklepieniu sufitu. Zbiera si
j stamtd, cz miesza z gum i przygotowuje na atrament, reszty za po domieszaniu kleju uywaj tynkarze do malowania cian.
[3] Jeli brak tego materiau, naley tak sobie poradzi w tej przymusowej sytuacji, by nie wstrzymywa roboty: spala si chrust
i wiry, a gdy si ju zwgl, gasi si i rozciera je w modzierzu
z dodatkiem kleju. W ten sposb otrzymuje si wcale niezy czarny barwnik do tynkw. [4] Rwnie osad winny wysuszony i wygotowany na ogniu, a nastpnie utarty w modzierzu i zmieszany
z klejem da w uyciu kolor zupenie odpowiadajcy mikkiemu tonowi czerni; im lepszy bdzie gatunek wina, tym lepiej kolor ten
bdzie naladowa barw nie tylko czerni, lecz nawet indyga.

Rozdzia jedenasty
[1] Sposb przyrzdzania bkitu najpierw wynaleziono w Aleksandrii, pniej za wytwrni jego zaoy Westoriusz w Puteoli.
Niesychanie ciekawe s zarwno sposb otrzymywania tego
barwnika, jak i skadniki, z ktrych si go wydobywa. Mianowicie
uciera si dokadnie na mczk piasek z kwiatem sody, nastpnie
miesza si z opikami miedzi cypryjskiej, uzyskanymi za pomoc
grubych pilnikw, i skrapia wod, by stworzy jednolit mas. Nastpnie formuje si w rkach kule i zgniata, by tak wyschy. Po wyschniciu ukada si je w glinianym garnku, ktry si wstawia

do pieca. Kiedy mied i piasek stopi si w jedno pod wpywem

silnego ognia, nawzajem uyczajc sobie i przejmujc od siebie
wydzielane wyziewy, trac swe cechy charakterystyczne, a przetworzone przez si ognia staj si bkitne. [2] Palon ochr, ktra ma due zastosowanie w dekoracji cian, uzyskuje si w nastpujcy sposb: bry dobrej ochry rozarza si na ogniu, a nastpnie zalewa si octem i tak otrzymuje si purpurowy barwnik.

Rozdzia dwunasty
[l] Obecnie powinno si omwi przyrzdzanie bieli oowianej
i grynszpanu, zwanego u nas aeruca. Ot Rodyjczycy ukadaj
w beczkach chrust skropiony octem, a na chrucie bryy oowiu, po
czym szczelnie przykrywaj beczki, by para z octu nie uchodzia;
gdy po okrelonym czasie otworz beczki, znajduj ow zamieniony w biel oowian. W podobny sposb przez woenie w beczki pytek z miedzi otrzymuj grynszpan zwany aeruca. [2] Biel oowiana ogrzewana w piecu zmienia sw barw na ogniu, tworzc
sandarak. Odkrycia tego dokonali ludzie przypadkowo w czasie
poaru. Tak uzyskana sandaraka jest praktyczniejsza w uyciu od
wydobywanej w stanie naturalnym z kopalni.

Rozdzia trzynasty
[1] Obecnie omwi barw purpurow, sprawiajc najwiksz
przyjemno swym wietnym i wspaniaym wygldem. Otrzymuje
si j z limaka morskiego, ktry u wszystkich badaczy nie mniejszy budzi podziw ni inne zjawiska przyrody. Nie we wszystkich
okolicach, gdzie wystpuje, limak w ma t sam barw, lecz rn zalenie od biegu soca, zgodnie z prawem natury. [2] Nad
Pontem i w Galacji, okolicach najdalej na pnoc wysunitych, jest
on czarny, na pnoco-zachodzie napotykamy odcie niebieskawy,
w okolicach zwrconych dokadnie ku wschodowi i zachodowi
znajduje si go o barwie fiokowej, natomiast na poudniu ma barw czerwon. Ten wanie rodzaj limaka spotyka si na wyspie
Rodos i w innych okolicach najbliej biegu soca lecych.
[3] Zebrawszy muszle rozupuje sieje za pomoc elaznych narzdzi, a spywajcy z nich niby zy sok purpurowy wyciska si i uciera w modzierzu. Sok ten nazwano ostrum, poniewa uzyskuje si

go ze skorup morskich limakw zwanych ostrea. Nie oblany miodem, wskutek znacznego zasolenia szybko wysycha.

Rozdzia czternasty
[1] Barwy purpurowe przyrzdza si rwnie z kredy barwionej
korzeniem rubii i hysginum; take z kwiatw otrzymuje si inne
kolory. Dlatego to tynkarze, chcc naladowa ochr attyck,
wrzucaj wysuszone fioki do naczynia z wod, gotuj je, a odpowiednio wygotowane wyciskaj rcznie przez kawaek ptna do
modzierza i dodawszy kredy ucieraj; tak uzyskuj barw ochry
attyckiej. [2] W ten sam sposb przyrzdzaj vaccinium i mieszajc je z mlekiem otrzymuj doskona purpur. A jeli kto ze
wzgldu na wysok cen nie moe uy chryzokolu, to dodajc do
bkitu rolin zwan szafranem otrzymuje bardzo intensywn ziele zwan grynszpanem farbowanym. Rwnie w braku indygo naladuj go farbujc kred selinunck albo piercieniow barwnikiem zwanym vitrum, a po grecku - isatis.
[3] W miar mych wiadomoci podaem, jak drog i za pomoc czego w zalenoci od warunkw mona uzyska trwao, jak
si powinno wykona dekoracje malarskie oraz jakie wrodzone
waciwoci maj barwniki. W siedmiu tych ksigach zawarem
wiadomoci o wznoszeniu wszelkiego rodzaju budowli oraz przedstawiem zasady, do ktrych naley si stosowa; w dalszym cigu
mwi bd o wodzie i o sposobach jej odkrycia, jeli gdzie jej
brak, o doprowadzeniu wd i wreszcie jak naley sprawdza, czy
jest zdrowa i zdatna do picia.

KSIGA
SMA

Przedmowa
[1] Spord siedmiu mdrcw Tales z Miletu za pocztek
wszechrzeczy uzna wod, Heraklit ogie, kapani Magw wod
i ogie. Eurypides, ucze Anaksagorasa, zwany przez Ateczykw
filozofem sceny, uzna za pocztek wszechrzeczy powietrze i ziemi twierdzc, e ziemia, zapodniona przez deszcze spadajce
z niebios, zrodzia ludzi i wszystkie ywe twory wiata; e cokolwiek zrodzio si z ziemi, pod wpywem czasu rozpada si i do ziemi powraca, a wszystko, co zrodzone z powietrza, znw do niego
dy i nic nie ginie, lecz zmienione jedynie wskutek rozpadu wraca do stanu pierwotnego. Pitagoras za, Empedokles, Epicharm
i inni badacze przyrody i filozofowie uznawali cztery ywioy: powietrze, ogie, ziemi i wod, ktre czc si w gatunki z gry
ustalone przez natur stwarzaj cechy charakterystyczne, waciwe
kademu rodzajowi. [2] Spostrzegamy, e nie tylko ywe istoty
bior z nich pocztek, ale e w ogle bez ich siy nic nie moe si
wyywi, wzrasta ani zachowa. Ciaa bowiem nie mog y bez
peni oddechu, chyba e wpywajce przez stay oddech powietrze
umoliwi wzrost. A jeli zbraknie odpowiedniej iloci ciepa, nie
bdzie ani ycia, ani mocnej i prostej postawy, ani nie bdzie mona odpowiednio strawi poywienia. Rwnie jeli si ciaa nie odywi pokarmem pochodzcym z ziemi, osabnie ono i utraci potrzebny mu ywio ziemi. [3] Jeli za istoty ywe pozbawione
zostan siy wilgoci, to zeschn, pozbawione krwi i ywiou pynnego. Z tej przyczyny myl boska nie uczynia tego, co jest nieodzowne dla ludzi, ani trudnym do zdobycia, ani drogim tak jak
pery, zoto, srebro i wszystko, czego nie potrzebuje ani ciao, ani

przyroda, natomiast hojnie po caym wiecie rozrzucia to, co zabezpiecza ycie ludzkie. Z tych ywiow powietrze uzupenia
brak powietrza w ciele, energia soneczna i wynalazek ognia przychodz z pomoc ciepu i zabezpieczaj ycie. Owoce ziemi,
w nadmiarze dostarczajc poywienia, zaspokajaj potrzeby i stale
ywi wszystkie istoty; woda za suy nie tylko jako napj, ale zaspokaja wszystkie inne potrzeby, tym milsza, e bezpatne daje korzyci. [4] Dlatego te ci, co sprawuj obrzdy kapaskie wedug
zwyczajw egipskich, jawnie okazuj, e wiat powsta z ywiou
wody. Niosc bowiem dzban peen wody do wityni i do sanktuarium, padaj na ziemi i wznoszc rce ku niebu dzikuj askawoci boskiej za wynalezienie wody.
Skoro wic badacze przyrody, filozofowie i kapani stwierdzili,
e wszystko istnieje dziki potdze wody, uwaaem, i wyoywszy w siedmiu poprzednich ksigach zasady budownictwa, w tej
powinienem napisa o sposobach wykrywania wody, ojej zaletach
w zalenoci od terenu, na jakim wystpuje, o sposobach jej doprowadzania i o ocenie jej jakoci.

Rozdzia pierwszy
[1] Woda jest najbardziej potrzebna zarwno dla codziennego
ycia, jak i jego przyjemnoci.
Gdy rda pyn na powierzchni, woda jest atwo dostpna, jeli jednak nie wypywaj na wierzch, trzeba szuka y wody pod
ziemi i tam j gromadzi. Tam, gdzie si poszukuje wody, naley
przed wschodem soca pooy si na ziemi, opierajc silnie brod o ziemi i patrze przed siebie dokoa. Jeli bowiem broda bdzie unieruchomiona, oko nie bdzie bdzio wyej ni potrzeba,
lecz bdzie spogldao w oznaczonej wysokoci. Naley poszukiwa wody w miejscach, gdzie opary snuj si i wznosz ku grze,
w miejscach bowiem suchych nie ma tego rodzaju oznak.
[2] Przy poszukiwaniu wody trzeba si liczy z terenem, poniewa woda wystpuje tylko w pewnego rodzaju miejscach. W kredzie s zazwyczaj nieliczne, skpe i niegbokie yy wodne, a sama woda nie bdzie bardzo smaczna. Rwnie w gruboziarnistych
lunych piaskach jedynie w dolnych warstwach bdzie nieco wody
mtnej i niezbyt smacznej. W czarnoziemiu znajduje si w nieznacznej iloci skroplona wilgo pochodzca z zimowych opadw,
ktre osiadaj na staym i trwaym podou; ma ona smak dosko-

nay. W wirach znajduj si niewielkie tylko yy i bardzo niepewne; woda ta ma rwnie doskonay smak. W piasku zbitym,
gruboziarnistym i drobnoziarnistym, a take w lufach czciej
i pewniej wystpuje woda, a smak ma take wyborny. Rwnie duo dobrej wody znajduje si w czerwonych skaach, o ile tylko nie
zaniknie wyciekajc przez szczeliny. U podna gr i w skaach
kwarcytowych wody jest wicej i pynie ona szybciej, jest rwnie
chodniejsza i zdrowsza. rda wystpujce na rwninach maj
wod son, cik, ogrzan i niesmaczn, chyba e pync z gr
pod ziemi tryskaj w rodku pl, a zacienione drzewami maj
rzeko grskich rde. [3] Oznak wystpowania wody w wyej
opisanych terenach bdzie rosnce w tych miejscach delikatne sitowie, dzika wierzba, olcha, wierzba italska, trzcina, bluszcz i te
roliny, ktre nie wystpuj w miejscach pozbawionych wilgoci.
Rosn one rwnie w pooonych poniej reszty obszaru zagbieniach, gdzie zbiera si wilgo z opadw zimowych i z pl i dziki
temu duej si utrzymuje. Nie mona wic na tym polega, lecz
trzeba wody szuka tam, gdzie poza zagbieniami wystpuje taka
rolinno nie zasiana, lecz zrodzona w sposb naturalny.
[4] W miejscach, gdzie zaznaczy si w ten sposb istnienie wody, trzeba przeprowadzi nastpujc prb. Naley wykopa
wgbienie szerokoci nie mniejszej ni trzy stopy, a gbokoci
piciu stp i umieci w nim pod zachd soca czar z oowiu czy
brzu lub te misk. Przygotowane naczynie smaruje si od wewntrz oliw i ustawia dnem do gry; nastpnie otwr pokrywa si
trzcin lub limi i zasypuje ziemi. Nazajutrz odsania si naczynie: jeli bdzie wilgotne i pokryte kroplami, to w miejscu tym bdzie woda. [5] Podobnie gdy w jamie ustawi si naczynie z niewypalonej gliny i w ten sam sposb przykryje, to jeli znajduje si tam
woda, naczynie po odkopaniu okae si wilgotne i bdzie si rozpada. Jeli za w tym wgbieniu umieci si gar weny, a nastpnego dnia wycinie si z niej wod, bdzie to oznacza, e wystpuje tu woda. Podobnie jeli lampka odpowiednio przygotowana, napeniona oliw i zapalona, wstawiona w takie wgbienie nie
wypali si do dnia nastpnego i zachowa jeszcze oliw i knot, a sama lampa bdzie wilgotna, to w miejscu tym bdzie wystpowa
woda; ciepo bowiem przyciga do siebie wilgo. Rwnie jeli
w takim dole roznieci si ognisko, a rozgrzana i przepalona ziemia
Wydzieli mgliste opary, to miejsce takie bdzie miao wod.
[6] Skoro si przeprowadzi te prby i znajdzie wyej opisane oznaki, naley w tym miejscu wykopa studni, a znalazszy y wo-

dy, trzeba w pobliu kopa dalsze studnie i przez podziemne kanay sprowadzi wod w jedno miejsce.
y wodnych naley przede wszystkim poszukiwa w grach
i okolicach zwrconych ku pomocy, poniewa tam woda bywa
smaczniejsza, zdrowsza i bardziej obfita. Okolice te odwrcone s
bowiem od soca, pokryte gsto drzewami i lasami, gry za maj wasny cie, ktry nie dopuszcza, by promienie soneczne paday bezporednio na powierzchni ziemi i wycigay wilgo. [7] Doliny grskie gromadz szczeglnie duo opadw, a nieg - ze
wzgldu na gste zalesienie i cie rzucany przez drzewa i gry utrzymuje si tam duej, gdy za stopnieje, woda przenika przez
szczeliny i dociera do podna gr, skd tryska jako rdo. Rwniny natomiast nie maj wielkich zasobw wody, a jeli nawet jakie s, woda taka nie moe by zdrowa, gdy ar soca nie powstrzymany cieniem wyciga i zabiera wilgo z rwninnych pl.
A jeli nawet woda wystpuje, to najdelikatniejsze, najlejsze i najzdrowsze jej skadniki wchania powietrze i rozprasza w przestworzu, gdy tymczasem w rdach na rwninie pozostaj skadniki
najcisze, twarde i niesmaczne.

Rozdzia drugi
[1] Woda deszczowa jest zdrowsza, gdy skada si z najlejszych i najdelikatniejszych czstek zebranych z wszystkich rde,
nastpnie jak gdyby przesiana przy ruchu powietrza, w czasie opadw spywa na ziemi. Na rwninie nie ma takiej obfitoci opadw
jak w grach lub pod samymi grami; w jakkolwiek bowiem stron skieruj si mgy poranne wznoszce si o wschodzie soca ku
grze, wypieraj powietrze, a pozostajc w ruchu zasilane s przez
dopyw fal powietrza napywajcego w oprnione przez nie miejsce; powietrze, ktre napywa, dokdkolwiek wypiera mgy, przez
si swego ruchu wzmaga rwnie napr i fale powietrzne. [2] Gdziekolwiek jednak wiatry ponios skbione opary znad rde, rzek,
bagien i morza, wszdzie skupi je i wchonie ciepo soneczne, pdzc je pod postaci chmur do gry. A gdy chmury te niesione
przez fale powietrza dotr do gr, rozbijaj si o nie i wrd burz,
wskutek wasnego ciaru i masy, rozpryskuj si, zamieniaj si?
w wod i spywaj na ziemi.
[3] Opary, chmury i mgy powstaj, jak si zdaje, dlatego, e
ziemia kryje w sobie zarwno ar, jak i silne powiewy, zarwno

zimno, jak i wielk ilo wd. Skoro wic soce wschodzce dotknie swym ciepem ochodzony w czasie nocy krg ziemi, z mrojcu podnosz si wiatry, a znad wilgotnych obszarw unosz si
chmury. O tym za, e powietrze rozgrzane przez soce wyciga
z ziemi wilgo, mona si przekona na przykadzie ani. [4] W gorcych aniach nie ma nigdzie zbiornikw z wod u gry, lecz powietrze rozgrzane arem wydobywajcym si z palenisk unosi
z posadzki wod pod sklepienie i tam j gromadzi, poniewa gorca para podnosi si zawsze w gr; pocztkowo nie opada, poniewa jest jej mao, w miar jednak nagromadzania si nie moe si
utrzyma wskutek swego ciaru, lecz spada na gowy zaywajcych kpieli. W ten sam sposb powietrze pod goym niebem, nagrzane przez soce, zewszd wyciga wilgo, unosi j ku grze
i gromadzi w formie chmur. Ziemia bowiem pod wpywem gorca
wydziela z siebie wilgo, podobnie jak ciao ludzkie pot. [5] Wskazuj na to rwnie wiatry, z ktrych wiatr pnocny i pnocno-wschodni, zrodzone w najzimniejszych okolicach, z braku wilgoci s rozrzedzone. Natomiast wiatr poudniowy i wiatry powstajce wzdu biegu soca s bardzo wilgotne i przynosz deszcze;
przychodz one ogrzane z gorcych krajw, a spijajc z ziemi wilgo unosz j i rozlewaj w krajach pnocnych.
[6] wiadcz o tym rda rzek, z ktrych najliczniejsze i najwiksze bior swj pocztek na pnocy, jak to podaj mapy i opisy ziemi. I tak przede wszystkim w Indiach Ganges i Indus wypywaj z gr Kaukazu, w Syrii Tygrys i Eufrat, w Foncie Azjatyckim
Borystenes, Hypanis i Tanais, w Kolchidzie Fasis, w Galii Rodan,
w prowincji celtyckiej Ren, z tej strony Alp Timawus i Pad, w Italii Tyber. W Maurusii, zwanej u nas Mauretani, w grach Atlasu
bierze swj pocztek rzeka Dyris, ktra majc rda na pnocy
pynie ku zachodowi do jeziora Heptagonus, zmienia sw nazw na
Ager, a od jeziora Heptabolus poczwszy pynie pod pustynnymi
grami ku poudniowi i wpada do tak zwanego Bagna; nastpnie
okra Meroe, krlestwo poudniowych Etiopczykw, i poczwszy
od tego Bagna, przewijajc si obok rzeki Astansoba i Astoboa
i wielu innych, dociera przez gry do katarakty; stamtd pynie bystro ku pnocy, przechodzi na ziemie Egiptu midzy Elefantis, Syene i tebask rwnin, gdzie nosi nazw Nilu. [7] e rda Nilu
le istotnie w Mauretanii, mona najlepiej wywnioskowa z tego,
e i po drugiej stronie gr Atlasu s rda rzek pyncych ku Oceanowi Zachodniemu i e rodz si w nich ichneumony, krokodyle
i tym podobne zwierzta i ryby, z wyjtkiem hipopotamw.

[8] Skoro wic wedug opisw wiata wszystkie wielkie rzeki

wypywaj z pnocy, a rwniny afrykaskie lece na poudniu
pod torem soca kryj wilgo gboko pod ziemi i niewiele tylko
maj rde i rzek, wynika z tego, e o wiele lepsze s rda na
pnocy i pnoco-wschodzie, chyba e wody przepywaj przez
obszary zawierajce siark, aun lub asfalt. Wtedy zmieniaj si i,
gorce czy zimne, zawsze maj niemiy zapach i smak. [9] Woda
gorca nie ma adnych specjalnych waciwoci, natomiast woda
zimna pynca przez gorce warstwy silnie si ogrzewa i wypywa
przez yy na powierzchni ocieplona; nie zachowuje jednak duej ciepa, lecz szybko stygnie. Gdyby z natury bya ciepa, nie
ozibiaby si. Natomiast nie odzyskuje smaku, zapachu ani koloru, gdy ze wzgldu na naturaln rzadko wody jest ona nimi
przeniknita i z nimi zmieszana.

Rozdzia trzeci
[1] Istnieje kilka gorcych rde o tak smacznej i przyjemnej
wodzie do picia, e nie przewysza ich ani woda ze rda Kamen,
ani z wodocigu Marcjusza. rda takie powstaj w naturalny
sposb: kiedy w gbi ziemi rozpali si ogie rozniecony przez
aun, asfalt czy siark, pomieniem swym rozpala ziemi nad nim
lec; arem swym rozgrzewa te warstwy wyej pooone i o ile
znajduj si tam jakie rda sodkiej wody, to pod wpywem tego ciepa ogrzewaj si w yach i wypywaj na powierzchni zachowujc dobry smak. [2] Istniej rwnie zimne rda o nieprzyjemnym zapachu i smaku; wypywaj one z gbi ziemi, przepywaj przez gorce warstwy, a nastpnie przebywajc dug
przestrze ukazuj si na powierzchni ochodzone, o zepsutym
smaku, zapachu i barwie. Tak jest Albula na drodze tyburtyskiej
i takie s zimne rda o takim samym zapachu, zwane tyburtyskimi, w okolicach Ardei i w innych podobnych miejscach. Mimo
e zimne, wody te wrze si zdaj, poniewa w gbi napotykaj
gorce warstwy i wtedy przez zetknicie si wilgoci i ognia wchaniaj w siebie z silnym hukiem gwatowne prdy powietrza. W ten
sposb nabrzmiae, pod naporem wiatru tryskaj w formie silme
wrzcych rde. Te za wody, ktre nie maj ujcia, lecz s zamknite w skaach, wypiera cinienie powietrza poprzez wskie
yy a na szczyty pagrkw. [3] Dlatego te ci, ktrzy przypuszczaj, e na wysokoci takich pagrkw mona znale rda po-

szerzajc ujcia y, doznaj zawodu. Tak bowiem jak woda w naczyniu z brzu nie wypenionym po brzegi, lecz tylko do dwch
trzecich, i przykrytym pokryw nagrzewa si pod wpywem silnego gorca i wskutek swej naturalnej rzadkoci wchaniajc silny
powiew aru nie tylko wypenia naczynie, lecz pod wpywem cinienia powietrza podnosi pokryw i wzbierajc przelewa si, a po
usuniciu pokrywy i ulotnieniu si powietrza wraca do pierwotnej
objtoci - podobnie i w rdach, ktre maj zwone ujcie, cinienie pienicej si wody prze ku grze, kiedy za ujcie si poszerzy, woda pozbawiona cinienia wskutek swej rzadkoci powraca do waciwego poziomu.
[4] Kade gorce rdo jest lecznicze, poniewa woda wskutek
przegrzania niedobrych skadnikw uzyskuje dodatnie waciwoci
przy uyciu. rda siarczane lecz dolegliwoci nerww, gdy
ogrzewaj mocno i wypalaj z cia szkodliw wilgo. rda aunowe lecz czonki dotknite paraliem lub inn chorob dziki sile ciepa, ktre przenika przez otwarte yy i przeciwdziaa zimnemu zesztywnieniu; w ten sposb czonki wracaj powoli do zdrowia. rda smoowe daj napj oczyszczajcy organizm i leczcy
schorzenia wewntrzne. [5] W Pinnie, Westynie, w Kutyliach i innych podobnych miejscowociach wystpuj wody zimne zawierajce zwizki sodu; wywouj one przeczyszczenie, a przechodzc
przez przewd pokarmowy zmniejszaj nabrzmiao wola. W pobliu kopal srebra, zota, miedzi, oowiu i tym podobnych mineraw wystpuj liczne, ale bardzo niezdrowe rda. Podobnie bowiem jak gorce wody, zawieraj one siark, aun, smo i osady;
gdy po wypiciu woda taka przedostanie si do ciaa i krc w yach dotrze do nerww i staww, wywouje nabrzmienia i zesztywnienia. Nabrzmiae za yy staj si krtsze; powoduje to przykurczenie lub podagr, poniewa bardzo twarde, gste i zimne czsteczki przenikaj pory w yach. [6] Istnieje take pewien rodzaj
mao przezroczystej wody **** majcej na powierzchni pian podobn w barwie do szka purpurowego. Zaobserwowa to mona
w Atenach, gdzie z tego rodzaju miejscowoci i ze rde doprowadza si wod do wodotryskw w miecie, a take i w porcie Pireus; ze wzgldu na jej waciwoci nie mona pi tej wody, lecz
uywa si jej do mycia i innych celw. Pije si natomiast wod ze
studzien, unikajc w ten sposb szkodliwego dziaania. W Trojdzenie nie mona tego unikn, gdy nie znajduj si tam adne inne
rda poza tak zwanym Kibdeloj, czyli Zwodniczym. Dlatego
w kraju tym albo wszyscy mieszkacy, albo znaczna ich cz cho-

ruje na nogi. W Cylicji, w miecie Tarsos jest rzeka zwana Kydnos

w ktrej chorzy na podagr moczc nogi doznaj ulgi w cierpiniach.
[7] S jeszcze inne rodzaje wd o szczeglnych waciwociach,
jak rzeka Himera na Sycylii, ktra w pewnej odlegoci od rda
dzieli si na dwie odnogi: jedna z nich, przepywajc ziemi o sodkich sokach, sama jest bardzo sodka, druga odnoga ma posmak
sony, gdy przepywa przez obszary, gdzie wydobywa si sl.
Rwnie w Paraj tonium na drodze do wyroczni Ammona i na Kasios blisko Egiptu s jeziora bagniste tak zasolone, e na ich powierzchni wystpuje sl skrystalizowana. I na wielu innych obszarach s rda, rzeki i jeziora, ktre przepywajc przez kopalnie
soli staj si z koniecznoci sone. [8] Inne wody, pync przez tuste yy w ziemi, wytryskuj zmieszane z oliw, jak na przykad
rzeka Liparis koo Soloj, miasta w Cylicji: woda jej natuszcza myjcych si w niej i zaywajcych kpieli. Podobnie w Etiopii istnieje jezioro, ktre pokrywa tuszczem ludzi w nim pywajcych.
Rwnie w Indiach znajduje si jezioro, ktre przy piknej pogodzie wydziela z siebie duo oliwy. W Kartaginie jest rdo, na
ktrego powierzchni pywa oliwa o zapachu skrki cytrynowej;
uywa si tej oliwy do natuszczania owiec. W Zakyntos i w okolicach Dyrrachium oraz w Apollonii wystpuj rda wydzielajce wraz z wod duo smoy. W Babilonie znajduje si rozlege jezioro zwane - Jeziorem Asfaltowym z pywajc na powierzchni pynn smo; uywajc tej smoy i cegie
wystawia Semiramida mur dokoa Babilonu. Rwnie w Joppie
w Syrii i w Arabii Numidyjskiej znajduj si ogromne jeziora wydzielajce wiele smoy, rozchwytywanej przez okolicznych mieszkacw. [9] Zjawisko to nie zadziwia, gdy znajduj si tam znaczne zoa twardej smoy. Kiedy bowiem woda przedziera si przez
obszary zawierajce smo, porywa z sob ten skadnik, wystpujc za na powierzchni oddziela si i pozbywa si smoy. W Kappadocji, na drodze midzy Mazaka i Tyan znajduje si wielkie jezioro: jeli wrzuci si do tego jeziora kawaek trzciny lub innej podobnej roliny, a nazajutrz j wyjmie, okae si, e cz
zanurzona w wodzie skamieniaa, nie zanurzona za pozostaa nie
zmieniona. [10] Podobnie w Hierapolis we Frygii wytryska duo
ciepej wody, ktr odprowadza si do roww wykopanych dokoa ogrodw i winnic. Z wody tej wydziela si po roku kamienna
skorupa; wznoszc co roku nasypy z ziemi po lewej i prawej stronie rowu, doprowadza si wod, a za pomoc utworzonej skorupy

grodzi si pola. Wydaje si, e zjawisko to zgodne jest z prawem

natury, gdy w tych okolicach i w tych glebach, gdzie rdo bierze pocztek, znajduje si sok o waciwociach kleju. Kiedy zmieszany pyn wytryska na powierzchni, ar soca powoduje jego
stenie; podobne zjawisko mona oglda w salinach. [11] Istniej rwnie bardzo gorzkie rda wypywajce z gorzkich sokw
ziemi, jak na przykad rzeka Hypanis nad Fontem. Wody tej rzeki
s bardzo sodkie na przestrzeni czterdziestu mil od rda; gdy
jednak rzeka dopywa do miejsca oddalonego od ujcia o sto szedziesit mil, wpada do niej malekie rdeko, ktre wpywajc
przepaja gorycz ca rzek, gdy przepywa przez ziemi i yy,
skd wydobywa si sandarak, i od niej nabiera goryczy.
[12] T rnorodno smakw zawdzicza si rozmaitym waciwociom ziemi, co mona stwierdzi na owocach. Gdyby korzenie drzew winnej latoroli lub innych rolin nie wchaniay z pewnych terenw waciwych im sokw wpywajcych na rn jako owocw, to owoce miayby jednakowy smak we wszystkich
miejscowociach i okolicach. Widzimy jednak, e na wyspie Lesbos rodzi si wino protropum, w Meonii wino katakekaumenites,
w Lidii tmolijskie, na Sycylii mamertyskie; w Kampanii rodzi si
falern, na terytorium Terracyny i Fundi wino cekubskie. Take
w wielu innych miejscowociach rodz si wina w niezliczonych
odmianach i o rnych zaletach. A nie moe to mie innej przyczyny jak tylko t, e sok o waciwym sobie smaku przenika na jakim gruncie korzenie, odywia drzewo i dochodzi a do wierzchokw, udzielajc owocom swych waciwoci. [13] Gdyby gleby nie rniy si midzy sob rodzajem sokw i nie byy
odmienne, to nie tylko w Syrii i Arabii wydzielayby aromat wonna trzcina, sitowie i inne roliny, i nie tylko tam rosyby drzewa dostarczajce kadzida, ziarnek pieprzu i gaek myrry, i nie tylko
w samej Cyrenie rodziby si na krzewach laser, lecz na caej ziemi wszystko miaoby te same waciwoci. Ta rnorodno sokw ziemi w rnych okolicach i miejscach powstaje pod wpywem nachylenia wiata i aru soca, zalenie od tego, czy tor jego jest bliej, czy te dalej od ziemi; wida to take na owcach
i pocigowym bydle, wrd ktrego nie byoby takich rnic, gdyby waciwoci gleby w poszczeglnych okolicach nie byy zalene od dziaania soca. [14] S w Beocji rzeki Keflsos i Melas,
w Lukanii Kratis, w Troadzie Ksantus, jak rwnie i rda na ziemiach Kladzomenaj, Erytraj i Laodikei. Ot gdy nad te rzeki i rda pdzi si bydo w okresie dorocznego parzenia, pojc je co-

dziennie w tym okresie, to mimo e jest ono biae, w pewnych okolicach rodzi potomstwo powe, a gdzie indziej brunatne lub czarne
jak kruki. W ten sposb waciwoci wody, przenikajc do ciaa,
przekazuj swe charakterystyczne cechy. Poniewa na polach trojaskich w pobliu rzeki rodzi si czerwone bydo i owce o jasnym
runie, mieszkacy Ilionu nazwali t rzek Ksantos.
[15] Istniej rwnie wody niosce mier, gdy przepywajc
przez szkodliwe soki ziemi nabieraj waciwoci trujcych. Takie
wedug tradycji miao by rdo w Terracynie zwane Neptunius;
kto niewiadom tego napi si z niego wody, traci ycie, i dlatego
to -jak mwi - staroytni je zasypali. Rwnie koo miejscowoci Chrobs w Tracji znajduje si jezioro, ktre niesie mier nie tylko tym, co z niego pij, lecz i tym, co si w nim kpi. Take
w Tessalii istnieje rdo, w ktrym nie poi si byda i do ktrego
adne zwierz si nie zblia; w najbliszym ssiedztwie tego rda ronie drzewo o purpurowych kwiatach. [16] Podobnie i w Macedonii, w miejscu, gdzie pochowany jest Eurypides, przepywaj
po prawej i lewej stronie grobowca dwa strumienie i cz si z sob: jeden z nich ma dobr wod i dlatego przy nim spoczywaj wdrowcy spoywajc posiek, a do strumyka po przeciwnej stronie
grobowca nikt si nie zblia, gdy wody jego nios podobno
mier. Rwnie w Arkadii, w okolicy zwanej Nonakris tryska
w grach ze ska rdo o niezmiernie zimnej wodzie, ktr nazwano - Stygos Hydor <czyli wod Styksu>; nie mona
jej nabiera do naczy ze srebra ani z miedzi, ani te z elaza, gdy
pkaj i rozpadaj si. Przechowa i utrzyma j mona jedynie
w kopycie mua; w ten sposb, jak powiadaj, przewiz j Antypater przy pomocy syna Jollasa do prowincji, gdzie przebywa krl
Aleksander, ktrego t wod otruto. [17] Rwnie w Alpach,
w krlestwie Kotiusza jest woda, ktrej wypicie przynosi mier
natychmiastow. Na terytorium za faliskim koo drogi kampaskiej, na rwninie Kornetum jest gaj, a w nim rdo, wok ktrego wida koci ptakw, jaszczurek i ww.
Istniej rwnie yy kwanej wody, jak rdo w Lyncestuni,
a w Italii w kraju weliskim, poza tym w Kampanii w Teanum
i w wielu innych miejscowociach; maj one t zalet, e rozpuszczaj kamienie tworzce si w pcherzu czowieka. [18] Dzieje si?
to drog naturaln, gdy w miejscach, gdzie tryskaj te rda, znajduje si pod ziemi sok kwany, ktrym przepojona woda, wniknwszy w ciao, rozpuszcza osady innych wd i szkodliwe stwardnienia. Dlaczego te skadniki rozpuszczaj si pod wpywem kwa-

su, mona zaobserwowa na przykadzie nastpujcym. Jeli jajo

przez duszy czas poley w occie, skorupa jego zmiknie i rozpuci si. Rwnie jeli ow, ktry jest bardzo gitki i ciki, bdzie
umieszczony w naczyniu i zalany octem, po zamkniciu naczynia
i uszczelnieniu rozsypie si i zmieni w biel oowian. [19] Jeli tak
samo postpi si z miedzi, ktra jest jeszcze trwalsza z natury, rozpadnie si i zamieni w grynszpan. Podobnie i pery, a nawet krzemienie, ktrych nie moe zniszczy elazo ani nawet ogie, ogrzane i polan octem rozpuszczaj si i rozpywaj. Skoro wic takie
zjawiska dziej si na naszych oczach, wolno wnioskowa, e na tej
samej zasadzie moemy w naturalny sposb wyleczy chorych na
kamienie za pomoc kwasw, dziki mocy soku.
[20] Istniej rwnie rda jakby zmieszane z winem, jak rdo w Paflagonii; ktokolwiek si z niego napije, upija si bez wina.
W miejscowoci italskiej Aeuiculi i w Alpach, w kraju Medullw,
woda powoduje powstawanie wola. [21] W Arkadii jest do znane miasto Klitor, na ktrego gruntach tryska w grocie rdo; ktokolwiek si tej wody napije, czuje odraz do wina. Obok znajduje
si wyryty na kamieniu wiersz tej treci, wyraonej w wierszu
greckim:
Jeli przybdziesz, pasterzu, w poudnie razem z trzodami
Tam, gdzie Klitoru kres, jeli dokuczy ci skwar,
Napij si wody z tej oto fontanny i koo nimf wodnych
Stado pozostaw swych kz i odpoczynek im daj.
Lecz do kpieli nie rzucaj si cay, aeby wody
Wiew nie przynis ci za, gdy wino twe bdziesz pi.
rda unikaj, co wrogiem jest wina od czasu Melampa,
Ktry z Projtosa cr straszny i dziki zdj sza
I oczyszczenia dokona penego tajemnic, przybywszy
Z Argos zotego do Arkadii gr i dzikich ska.
[22] Rwnie na wyspie Keos znajduje si rdo, ktre powoduje
utrat wiadomoci u kadego, kto nierozwanie z niego si napije. I tam znajduje si wykuty napis, ktry gosi:
Mia jest w smaku i zimna ta woda, co tryska ze rda,
Lecz kto napije si jej, umys ma twardy jak gaz.
[23] W Suzach, stolicy krlestwa perskiego, jest rdeko; ktokolwiek napije si z niego wody, traci zby. I tam znajduje si krtki

napis, ktry tak myl wyraa: woda ta jest doskonaa do kpieli,

wywouje jednak utrat zbw. Greckie za wiersze tak brzmi:
Patrzysz na wody rdlane, przechodniu, ktrych bezpiecznie
Moe kady, kto chce, uy do mycia swych rk.
Jeli jednake nabierzesz przeczystej tej wody do licia,
Ledwie kocem twych warg chwil cho dotkniesz si jej,
Zaraz zby na ziemi wypadn, biesiad pogromcy,
Pozostawiajc ci dar: puste siedziby twych szczk.
[24] W niektrych miejscowociach s wody o takich zaletach,
e obdarzaj pochodzcych stamtd ludzi piknym gosem; tak
jest w Tarsie, Magnezji i innych tego rodzaju okolicach. Istnieje
afrykaskie miasto Zama, ktre krl Juba otoczy podwjnym murem, zaoywszy tam swoj rezydencj. W odlegoci dwudziestu
tysicy krokw jest miasto Ismuk, ktrego pola w niewiarygodny
sposb odcinaj si od innych gruntw afrykaskich. Chocia bowiem Afryka jest matk i ywicielk dzikich zwierzt, przede
wszystkim ww, to na polach tego miasta nie rodz si one wcale, a nawet jeli je kto przyniesie, od razu gin. Lecz nie koniec
na tym; jeli si bowiem ziemi tamtejsz przeniesie w inne okolice, to i tam to zjawisko wystpuje. Powiadaj, e taki rodzaj ziemi spotyka si i na Balearach, tam jednak ma ona jeszcze bardziej
zadziwiajc waciwo, o ktrej si w nastpujcy sposb dowiedziaem. [25] Gaius Juliusz, syn Masynissy, do ktrego naleay wszystkie grunty tego miasteczka, wojowa razem z ojcem pod*
Cezarem. Bawi u mnie w gocinie. Obcujc z sob codziennie
musielimy prowadzi take rozmowy naukowe. Gdy raz rozprawialimy o wodzie i jej zaletach, Gaius Juliusz opowiedzia mi, e
na Balearach wystpuj rda, ktre ludzi tam urodzonych obdarzaj wspaniaym gosem; dlatego zawsze sprowadza si zza morza piknych chopcw i dojrzae dziewczta oraz kojarzy ich z sob, by potomstwo odznaczao si nie tylko znakomitym gosem,
lecz i niezwyk urod.
[26] Poniewa tak wielkiej rnorodnoci udzielia natura ****,
e w skad ciaa ludzkiego wchodzi tylko pewna czstka ywiou
ziemi, a przy tym tak rnoraka wilgo, jak krew, mleko, pot,
mocz i zy, nie naley si dziwi, e jeli w tak niewielkiej czstce ziemi znajduje si tyle smakw, to na tak wielkiej przestrzeni
znajduje si taka rnorodno sokw. Przez ich yy przepywa
woda i przepojona nimi dociera do rde. I dlatego mamy tyle

niepodobnych do siebie i rnych rodzajw rde, zalenie od

rnic miejsc, jakoci terenw oraz odmiennych waciwoci
gruntu. [27] Niektre z wymienionych zjawisk zauwayem sam,
o innych dowiedziaem si z ksig autorw greckich, jak Teofrast,
Timajos, Posejdonios, Hegezjasz, Herodot, Arystydes, Metrodor;
powicili oni wiele uwagi i woyli bardzo duo pracy, by wykaza w swych pismach, e waciwoci gleby i rodizaje okolic oraz
zalety wd zale od nachylenia nieba. Idc w ich lady opisaem
w tej ksidze, jak mi si zdaje do obszernie, rne rodzaje wd,
by uatwi ludziom wybr rde, ktre by mogli doprowadza do
wodotryskw dla uytku miast i municypiw. [28] Nic bowiem nie
jest tak do ycia potrzebne jak woda: jeli bowiem ywe istoty pozbawi si zboa, owocw, misa, ryb albo ktregokolwiek z tych
pokarmw, to uywajc innego poywienia mog si utrzyma
przy yciu; bez wody natomiast adna istota nie moe powsta ani
si utrzyma i adnego pokarmu nie da si przyrzdzi. Dlatego
wic ze wzgldu na zdrowie naley starannie i pilnie wyszukiwa
i wybiera rda.

Rozdzia czwarty
[1] Badania i prby naley przeprowadza w nastpujcy sposb. Jeli rda tryskaj same i s otwarte, to zanim zacznie si doprowadza z nich wod, trzeba si rozejrze i zwrci uwag na
budow ciaa okolicznych mieszkacw. Jeli bd dobrze zbudowani, o wieej cerze, mocnych nogach i nie bd mieli kaprawych
oczu, to naley rda uzna za dobre. Rwnie jeli si wykopie
nowe rdo i wod z niego wleje do naczynia korynckiego lub innego, sporzdzonego z dobrego brzu, a woda nie pozostawi plam,
bdzie ona dobra. Rwnie dobra bdzie woda, ktra po wygotowaniu w kotle miedzianym odstawiona, a nastpnie odlana, nie pozostawi na dnie osadu z piasku lub muu. [2] Podobnie te jeli jarzyny wrzucone do tej wody i pozostawione w naczyniu na ogniu
szybko si ugotuj, bdzie to wskazwka, e woda jest dobra
i zdrowa. Rwnie jeli woda rdlana bdzie jasna i przejrzysta
i jeli na terenach, z ktrych przypywa i do ktrych dy, nie bdzie roso sitowie ni mech, a jej oysko nie bdzie zanieczyszczone osadem, lecz bdzie miao czysty wygld, wszystko to bdzie
oznak, e woda jest doskonaa i zdrowa.

Rozdzia pity
[1] Obecnie wyjani, w jaki sposb naley doprowadza wod
do osiedli i miast. Pierwsz spraw jest ustalenie poziomw. Przeprowadza si to za pomoc celownikw, wag wodnych lub chorobatw; dokadniejsza jest metoda za pomoc chorobatu, poniewa
celowniki i wagi wodne zawodz. Chorobat stanowi listwa dugoci mniej wicej dwudziestu stp. Na kocach tej listwy umocowane s dokadnie wedug wgielnicy jednakowe podprki, a pomidzy listw i podprkami, za pomoc czopw, skone aty, na ktrych zaznaczone s wedug pionu linie pionowe i zgodnie z tymi
liniami zwisaj z listwy piony. Jeli listwa jest rwno ustawiona, to
piony te, pokrywajc dokadnie zaznaczone linie, wykazuj pooenie poziome. [2] Jeli natomiast przeszkadza bdzie wiatr
i wskutek ruchu linie nie bd suyy jako dokadna wskazwka,
wwczas naley wypeni wod rowek znajdujcy si u gry przyrzdu, dugi na pi stp, szeroki na cal, a gboki na ptora cala;
jeli woda dotknie rwnomiernie grnych krawdzi rowka, wiadome bdzie, e poziom zosta wyznaczony. Skoro za pomoc chorobatu wyznaczy si poziom, znany bdzie rwnie spadek. [3] Kto
znajcy ksigi Archimedesa moe powie, i za pomoc wody nie
mona uzyska prawidowego poziomu, gdy wedug Archimedesa woda nie tworzy poziomej powierzchni, lecz jest sferoidem, ktrego rodek odpowiada rodkowi wiata. Niezalenie od tego jednak, czy powierzchnia wody jest rwna czy sferoidalna, jeli tylko
listwa bdzie leaa poziomo, woda na obu kracach rowka, po lewej i prawej stronie, bdzie na tej samej wysokoci. Jeli za rowek
bdzie w jakim kierunku nachylony, to w czci wyej pooonej

XLIV Zasada budowy chorobatu

woda nie bdzie dochodzia do krawdzi. Albowiem do czegokolwiek by si wod wlao, bdzie ona miaa w rodku nabrzmienie
i wygicie, a na obu kocach po prawej i lewej stronie poziom wyrwnany. Wzr takiego chorobatu umieszczony bdzie na kocu
ksigi. Jeli spadek bdzie wikszy, woda atwiej spynie; jeli wystpi przerwy w spadku wywoane wklsoci terenu, trzeba temu bdzie zaradzi przez podbudow.

Rozdzia szsty
[1] Wod sprowadza si trzema sposobami: albo w formie strumieni przez sztucznie zbudowane kanay, albo w rurach oowianych, albo w rurach glinianych. Urzdzenie powinno by nastpujce. Jeli wod sprowadza si kanaami, mur musi by bardzo
mocny, a oysko strumienia musi mie spadek nie mniejszy ni
jedna czwarta cala na kade sto stp; kana powinien by przesklepiony, by soce jak najmniej nawietlao wod. Skoro kana dosignie murw miejskich, trzeba zbudowa rezerwuar i zczony
z nim potrjny zbiornik na wod. W rezerwuarze tym powinno si
zainstalowa trzy rury rwnomiernie rozmieszczone i poczone ze
zbiornikiem o tak ze sob poczonych komorach, by ewentualny
nadmiar wody spywa z bocznych komr do komory rodkowej.
[2] W rodkowej komorze naley umieci rury doprowadzajce
wod do basenw i wodotryskw; z drugiej komory powinny rury
prowadzi do ani f, co stanowioby rdo corocznych dochodw
pastwowych, a z trzeciej komory do domw prywatnych, by nie
zabrako wody na uytek publiczny, nie mogliby jej bowiem zuywa, gdyby mieli wasne przewody od rde. Podzia ten uwaam
za celowy z tego wzgldu, e ludzie sprowadzajcy prywatnie wod do swych domw przyczyni si do utrzymania wodocigw
przez podatki pacone pastwowym dzierawcom. [3] Jeli za
niidzy rurami miasta a rdem znajdowa si bd gry, trzeba
postpi w nastpujcy sposb. Naley przekopa pod ziemi kanay o pewnym spadku, jak to wyej ju zaznaczono; jeli natrafimy na tuf albo na ska, naley wyrba kana, a jeli mamy do
czynienia z ziemi lub piaskiem, trzeba obmurowa ciany oraz zasklepi je i w ten sposb wod doprowadzi. Odstpy midzy studniami powinny wynosi sto dwadziecia stp.
[4] Jeli si bdzie wod doprowadza rurami z oowiu, trzeba
najpierw zbudowa zbiornik przy rdle, a nastpnie od zbiornika

przy rdle do zbiornika miejskiego uoy rury, ktrych wiato

oblicza si wedle iloci wody. Rury powinny mie co najmniej
dziesi stp dugoci. Jeli bd stucalowe, to kada z nich powinna way tysic dwiecie funtw; jeli bd miay po osiemdziesit
cali, ciar kadej powinien wynosi dziewiset szedziesit funtw; jeli bd pidziesiciocalowe, to ciar ma si rwna szeciuset funtom; jeli czterdziestocalowe, to ciar rwna si czterystu osiemdziesiciu funtom; jeli trzydziestocalowe, to ciar
trzysta szedziesit funtw; jeeli dwudziestocalowe, to ciar
dwiecie czterdzieci funtw; jeli pitnastocalowe, to ciar sto
osiemdziesit funtw; jeli dziesiciocalowe, to ciar sto dwadziecia funtw; jeli omiocalowe, to ciar sto funtw; jeli piciocalowe, to ciar szedziesit funtw. Rury otrzymuj oznaczenia wielkoci na podstawie szerokoci blachy oowianej, to znaczy na podstawie iloci cali, jak maj blachy oowiane przed
wygiciem. Tak wic rura sporzdzona z blachy szerokiej na pidziesit cali bdzie miaa nazw pidziesiciocalowej, a inne rury
odpowiednio inn nazw. [5] Wodocig poprowadzony przy uyciu rur oowianych tak naley wykona. Jeli rdo bdzie leao
na odpowiednim poziomie w stosunku do miasta, a porodku nie
bdzie tak wysokich wzgrz, by stanowiy przeszkod, lecz znajd
si obnienia terenu, naley wznie podbudow do odpowiedniego poziomu, tak jak przy strumieniach i kanaach. Jeliby natomiast droga okrna nie bya zbyt duga, naleaoby rury przeprowadzi wokoo. Gdyby doliny cigny si na dugiej przestrzeni,
to trzeba wod sprowadzi po stoku w d i tam wznie niewysokie podmurowanie, aby uzyska jak najdusz paszczyzn poziom; w ten sposb uzyska si wybrzuszenie zwane po grecku
- koilia. Nastpnie kiedy woda dojdzie do przeciwlegego
stoku, to z powodu znacznej dugoci wybrzuszenia zwolna wzbierze i spitrzy si a po szczyt pagrka. [6] Jeli si nie zastosuje
owego wybrzuszenia w dolinach i nie zbuduje podbudowy wyrwnujcej poziom, to powstanie zagicie, ktre woda rozsadzi i rozerwie w miejscu spojenia rur. W owym wybrzuszeniu naley rwnie zbudowa komory dla osabienia cinienia. Postpujc w ten
sposb ci, co doprowadza bd wod rurami z oowiu, doskonale
to wykonaj, gdy tylko wtedy mog wody skierowa w d, poprowadzi je drog okrn, zastosowa wybrzuszenia i spitrzy
wod, jeli bdzie odpowiedni spadek poczwszy od samego rda a do murw miasta. [7] Bdzie rwnie rzecz korzystn, jeli co dwadziecia cztery tysice stp urzdzi si zbiorniki wody?

aby w razie jakiego uszkodzenia nie ucierpiaa cao i by atwiej

byo znale miejsce uszkodzenia. Owe zbiorniki nie powinny si
znajdowa ani w miejscu spadku wd, ani na paszczynie wybrzuszenia, ani na wzniesieniach, ani w ogle w dolinach, lecz na duszej paszczynie poziomej.
[8] Jeli za chcemy wodocig wykona taszym kosztem, to
naley sporzdzi rury z gliny spoistej, grube co najmniej na dwa
cale, z jednej strony zwone, aby je mona byo nasun na siebie
i dopasowa. Spojenia ich trzeba posmarowa niegaszonym wapnem zaprawionym oliw. Na zagiciach po obu kocach wybrzuszenia trzeba umieci w samym zagiciu obrobiony blok z czerwonego kamienia przewiercony w ten sposb, aby mona byo do
niego wczy z jednej strony ostatni rur spadku, a z drugiej strony pierwsz rur wybrzuszenia. Podobnie przy stoku wznoszcym
si ku grze: w otworze bloku kamienia czerwonego tkwi ostatnia
rura wybrzuszenia i pierwsza rura wzniesienia. [9] Dziki takiemu
wyrwnaniu poziomw, na ktrych le rury stoku opadajcego,
jak te stoku wznoszcego si, woda nie rozsadzi rur. Zwykle bowiem powstaje w wodocigach tak silne cinienie, e mogoby nawet rozsadzi skay, gdyby wody ze rda nie doprowadzao si
powoli i po trochu oraz gdyby naporu na zagiciach i zakrtach nie
powstrzymyway wizania lub obcienia. Wszystko inne stosuje
si podobnie jak przy rurach z oowiu. Przed wpuszczeniem wody
ze rda wprowadza si do rur popi, by w razie nie do dokad-

nego uszczelnienia zatka nim spojenia rur. [10] Wodocigi zbudowane z rur glinianych maj takie zalety. Przede wszystkim w razie
ich uszkodzenia kady je moe naprawi. Ponadto woda z rur glinianych jest znacznie zdrowsza ni z rur oowianych, gdy z oowiu powstaje biel oowiana, podobno dla zdrowia szkodliwa; jeli
wic to, co z oowiu pochodzi, jest szkodliwe, to tym bardziej ow
nie moe by zdrowy. [11] Jako przykad mog suy pracujcy
przy oowiu ludzie, ktrzy maj cer blad. Kiedy bowiem przy topieniu ow staje si pynny, pary jego atakuj czonki ciaa i, prac je codziennie, pozbawiaj krwi. Jeli wic chcemy mie zdrow wod, wydaje si, e naley j jak najrzadziej sprowadza wodocigami z oowiu. Na to, e woda z rur glinianych jest
smaczniejsza, wskazuje jej codzienne uycie, gdy nawet ci, co
maj srebrn zastaw stoow, ze wzgldu na smak wody uywaj
do niej naczy glinianych.
[12] Jeli za brak jest rde, skdby mona doprowadza wod, trzeba kopa studnie. Nie naley przy tym dziaa bez rozwagi,
lecz bystro i starannie rozpatrzy przyrodzone prawa wszystkich
zjawisk, ktrych wiele i rnego rodzaju kryje ziemia. Skada si
ona, jak i wszystko inne, z czterech ywiow: przede wszystkim
sama jest ywioem ziemi, z wilgoci ma rda wody, zawiera rwnie ciepo, z ktrego rodz si siarka, aun, asfalt; posiada rwnie
potny ywio powietrza. Gdy to powietrze przepojone wyziewami dotrze przez szczeliny w ziemi do przekopu studziennego
i owieje ludzi zajtych kopaniem, naturaln si pary hamuje oddech potrzebny do ycia; kto wic szybko stamtd nie ucieknie, ginie. [13] Aeby tego unikn, naley spuci zapalon lampk: jeli si bdzie nadal palia, mona bezpiecznie schodzi w d. Jeli
za sia wyziewu zgasi lamp, trzeba po prawej i po lewej stronie
studni przekopa otwory potrzebne dla przewiewu: w ten sposb
wyziewy ulotni si, podobnie jak oddech przez dziurki od nosa.
Po przeprowadzeniu tego, skoro si ju dotrze do wody, trzeba wykona ocembrowanie, by unikn zasypania.
[14] Jeli jednak grunt bdzie twardy albo yy wody bd
ukryte zbyt gboko, trzeba gromadzi zapasy wody ciekajcej
z dachw lub wyej pooonych miejsc do zbiornikw sporzdzonych na sposb sygnijski. Zbiorniki te tak naley wykona. Najpierw trzeba przygotowa bardzo czysty i twardy piasek, a nastpnie poupa kwarcyt na bloki nie wiksze ni funtowe; w skrzyni
wymiesza bardzo mocne wapno z piaskiem w takiej proporcji,
eby dwie czci wapna wypaday na pi czci piasku. Nastp-

nie ubija w dole za pomoc drewnianych ubijakw obitych elazem, na wysoko zamierzonego zbiornika. [15] Gdy ciany s ju
wykonane, trzeba usun ziemi ze rodka a do dna, po czym
wyrwnane dno wyoy do zamierzonej gruboci. Jeli za zbuduje si dwa lub trzy takie zbiorniki obok siebie w ten sposb, by
woda moga si przescza z jednego do drugiego, to bdzie ona
zdrowsza i smaczniejsza. Skoro bowiem mu bdzie si mg osadzi, woda stanie si czyciejsza i zachowa swj smak bez jakichkolwiek zapachw; w przeciwnym razie naley j oczyci za pomoc soli.
W ksidze tej wyoyem wszystko o waciwoci wd, o rnych ich rodzajach, o ich zastosowaniu, o sposobach doprowadzania i badania. W nastpnej ksidze omwi gnomonik i zasady
dotyczce zegarw.

KSIGA
DZIEWITA

Przedmowa
[1] Staroytni Grecy tak dalece wyrniali sawnych atletw, e
zwycizcy w igrzyskach olimpijskich, pytyjskich, istmijskich i nemejskich nie tylko otrzymywali publicznie palm i wiece, lecz powracajc do kraju wjedali w triumfie na kwadrygach w mury
miast ojczystych i przez cae ycie korzystali z utrzymania wyznaczonego im przez pastwo. Jeli si nad tym zastanawiam, dziwi
si, dlaczego podobne wyrnienia, jeli nawet nie wiksze, nie
spotykaj pisarzy, ktrzy przez wieki su caej ludzkoci. I raczej
to wanie powinno si byo wprowadzi, gdy atleci przez wiczenie wzmacniaj tylko wasne ciao, pisarze natomiast rozwijaj nie
tylko umys wasny, lecz rwnie i umysy innych ludzi, podajc
w swych ksigach wskazwki do zdobywania wiedzy i do wyrabiania bystroci umysu. [2] C bowiem za poytek daje ludzkoci
niezwyciony Milon z Krotony albo inni jemu podobni, poza tym
e za ycia sawni byli wrd obywateli. Nauki za Pitagorasa, Demokryta, Platona, Arystotelesa i innych mdrcw, uprawiane w codziennym nieustannym trudzie, przynosz wci nowe i wiee
owoce nie tylko ich wspobywatelom, lecz caej ludzkoci. Tote
ci, ktrzy od wczesnej modoci zdobywajc obszern wiedz osigaj najwysz mdro, wprowadzaj w pastwach bardziej ludzkie obyczaje, rwno praw oraz prawodawstwo, bez czego adne
pastwo istnie nie moe w stanie nienaruszonym. [3] Skoro za
mdro pisarzy tak wielkie dary przyniosa ludzkoci zarwno
w yciu prywatnym, jak i publicznym, sdz, e w zamian za to powinno im si nie tylko przyznawa palmy i wiece, lecz uchwala
triumfy i uzna ich za godnych miejsca w gronie bogw.

Spord licznych przykadw wybior kilka, by dowie, e

myli ich byy poyteczne dla rozwoju ycia ludzkiego, i by uznano, e za to naley si mdrcom wyrnienie. [4] Na pocztek podam jedno z wielu niezwykle poytecznych twierdze Platona, tak
jak sam je wyjani: jeli chcemy zwikszy dwukrotnie jakie
miejsce lub pole, ktre ma rwne boki i jest kwadratem, to liczb,
ktrej si nie da znale przez mnoenie, mona otrzyma za pomoc wykresu. Rzecz ta przedstawia si nastpujco. Powierzchnia kwadratu dugiego i szerokiego na dziesi stp bdzie wynosia sto stp. Gdy si t powierzchni ma podwoi, by wynosia
dwiecie stp i miaa rwne boki, to naley znale wielko boku
kwadratu, ktrego powierzchnia ma wynosi dwiecie stp. Obliczy tego jednak nie mona. Jeli bowiem przyjmiemy czternacie
stp jako dugo boku, to liczba owa pomnoona przez siebie da
sto dziewidziesit sze; jeeli za pitnacie, to otrzymamy
dwiecie dwadziecia pi stp. [5] Poniewa dugoci szukanego
boku nie moemy wyznaczy za pomoc obliczenia, musimy
w kwadracie dugim i szerokim na dziesi stp przeprowadzi
przektn z jednego wierzchoka do drugiego, by podzieli kwadrat na dwa rwne trjkty, kady o powierzchni pidziesiciu
stp, i wziwszy dugo przektnej za podstaw wykreli na niej
kwadrat o rwnych bokach. Jak wic w mniejszym kwadracie zostay wyznaczone przez przektn dwa rwne sobie trjkty, kady o powierzchni pidziesiciu stp kwadratowych, tak samo
w wikszym kwadracie znajd si cztery takie trjkty, o tej samej
wielkoci i powierzchni. W ten sposb przeprowadzi Platon metod geometryczn podwojenie kwadratu, jak to wyjania rysunek
umieszczony na dole stronicy.
[6] Rwnie Pitagoras pokaza, jak mona bez pomocy przyrzdw ustali kt prosty, i to, co rzemielnicy osigaj z wielkim trudem, uzyska bezbdnie na podstawie zasad przez niego ustalonych. Jeli si bowiem wemie trzy linijki, jedn dug na trzy stopy, drug o dugoci czterech stp, a trzeci o dugoci piciu stp,
i tak je uoy, by stykajc si kocami tworzyy trjkt, to utworz
dokadnie kt prosty. Jeli za biorc za podstaw dugo kadej
linijki wykreli si na nich trzy rwnoboczne kwadraty, to kwadrat,
ktrego bok liczy trzy stopy, bdzie mia powierzchni dziewiciu
stp kwadratowych, kwadrat o boku rwnym czterem stopom bdzie mia powierzchni szesnastu stp kwadratowych, a powierzchnia kwadratu o boku z piciu stp bdzie wynosia dwadziecia pi stp kwadratowych. [7] W ten sposb powierzchnia

kwadratu wykrelonego na boku piciostopowym rwna si sumie

powierzchni dwch kwadratw wykrelonych na bokach o dugoci trzech i czterech stp. Pitagoras nie wtpi, e dokona tego odkrycia natchniony przez Muzy i, jak powiadaj, zoy im za to
ofiar. Prawo to - poza korzyci, jak daje w wielu wypadkach
przy pomiarach - znajduje rwnie zastosowanie przy budowie
schodw w budowlach, pomagajc do ustalenia stopnia ich nachylenia. [8] Jeli si bowiem podzieli na trzy czci wysoko pitra
od wierzchu stropu a do dolnego poziomu, to prawidowa dugo
ukonie biegncych belek w schodach powinna odpowiada piciu
takim czciom, natomiast o cztery takie czci naley odstpi od
linii pionowej poprowadzonej od stropu a do dolnego poziomu
i tam umieci pierwszy stopie schodw, gdy wtedy utrzymamy
jake waciwe proporcje stopni. Odpowiedni rysunek znajduje si
rwnie u dou.
[9] Spord rozlicznych i podziwu godnych odkry Archimedesa chc poda jedno, ktre rwnie zdaje si wiadczy o niepospolitej bystroci jego umysu. Oto gdy Hieron po zdobyciu wadzy
krlewskiej w Syrakuzach postanowi to uczci i zoy w wityni lubowany bogom niemiertelnym wieniec ze zota, zleci za
wynagrodzeniem t prac zotnikowi, odwaywszy potrzebne na to
zoto. W oznaczonym czasie z.otnik wykona artystycznie prac
powierzon, a wieniec zdawa si mie waciwy ciar. [10] Skoro jednak doniesiono, e przedsibiorca sprzeniewierzy cz zota i w zamian doda tyle srebra, Hieron oburzony, e go wyprowadzono w pole i nie wiedzc, jak wykry kradzie, zwrci si do
Archimedesa z prob, by si tego podj. Archimedes, bdc przypadkowo w ani w okresie gdy zajmowa si tym zagadnieniem,
zauway schodzc do wanny, e ilo wody wypywajcej z wanny odpowiadaa objtoci ciaa zanurzanego w wodzie. Gdy to spostrzeenie nasuno mu sposb rozwizania zagadnienia, nie zwleka ani chwili, lecz wyskoczywszy z wanny radonie bieg nago do
domu i woa gono, e znalaz to, czego szuka; biegnc wykrzykiwa po grecku - heureka, heureka! [11] Powiadaj, e opierajc si na tym odkryciu sporzdzi dwie bryy o tym
samym ciarze co wieniec, jedn ze zota, drug ze srebra. Nastpnie napeni wod due naczynie po brzegi i wrzuci do bry
srebra. Z naczynia wypyna ilo wody odpowiadajca masie
zanurzonej bryy ze srebra. Wyjwszy bry, dola tyle wody, ile jej
ubyo, odmierzajc j sekstariuszem tak, by woda sigaa po brzegi naczynia, jak poprzednio. Tak oto dowiedzia si, jaka ilo wo-

dy odpowiada danej wadze srebra. [12] Przekonawszy si o tym,

w podobny sposb wrzuci do penego naczynia bry ze zota.
Dolawszy wody po jej wyjciu przekona si, e wypyno mniej
wody, i to o tyle mniej, o ile mniejsza bya objto bryy zota od
bryy srebra o tym samym ciarze. Nastpnie napeniwszy znw
naczynie wrzuci do wody w wieniec i stwierdzi, e przy zanurzaniu wieca wypyno wicej wody ni przy zanurzeniu bryy
zota o tej samej wadze. Na podstawie tego zjawiska, e wicej wody wypar wieniec ni brya zota, drog rozumowania odkry domieszk srebra w zocie i jawne faszerstwo zotnika.
[13] Skierujemy teraz uwag na wyniki uzyskane przez Archytasa z Tarentu i Eratostenesa z Kyreny, gdy uczeni ci dokonali
wielu poytecznych dla ludzkoci odkry w dziedzinie matematyki. I chocia zasuyli na uznanie w wielu wypadkach, najbardziej
podziwiano ich pomysowo w rozwizaniu pewnego zagadnienia, do czego kady z nich doszed odmienn drog. Oto Apollo na
Delos obwieci przez wyroczni, e naley podwoi objto szecienn jego otarza, a gdy si tego dokona, mieszkacy wyspy zostan oczyszczeni. [14] Archytas rozwiza to zagadnienie za pomoc wykresu walcw, Eratostenes za pomoc instrumentu zwanego mesolabium. Skoro tych odkry dokonano dziki tak wielkiemu
zapaowi do nauki, to wyniki poszczeglnych wynalazkw nie mog oczywicie nie wywoywa w nas wzruszenia. Patrzc na to
wszystko podziwiam rwnie ksigi Demokryta o przyrodzie
i
traktat
jego
zatytuowany
Cheirokmeton,
w ktrym wyniki swych dowiadcze potwierdza odbiciem piercienia na mikkim wosku.
[15] Myli tych mw nie tylko przyczyniy si do podniesienia obyczajw, lecz przyniosy trway poytek caej ludzkoci; sawa atletw natomiast szybko przekwita wraz z ciaem, dlatego
wic ani w okresie najwietniejszego rozwoju, ani dla potomnoci
nie mog oni przynie takiego poytku, jaki przynosi ludziom
wiedza mdrcw. [16] Chocia wic ani charakterowi, ani wybitnym odkryciom uczonych nie skada si hodu, myli ich skierowane ku wyszym strefom i na stopniach pamici wznoszone ku niebu doprowadzaj do tego, e nie tylko ich nauki, ale rwnie ich
postacie znane s potomnoci. Dlatego te ci, ktrych myli przenika urok nauki, nie mog nie zachowa w swych sercach wizerunku Enniusza, podobnie jak zachowuj wizerunki bogw; tym za,
ktrzy zachwycaj si poematami Akcjusza, wydaje si, e obok
pikna jego sw on sam si przy nich znajduje. [17] Rwnie wie-

lu ludziom, ktrzy po nas przyjd, bdzie si zdawao, e rozprawiaj z Lukrecjuszem jakby obecnym o naturze rzeczy, a z Cyceronem o retoryce; wielu spord potomnych rozprawia bdzie
z Warronem o jzyku aciskim, a licznym mionikom literatury
wydawa si bdzie, e z filozofami greckimi prowadz tajemne
rozmowy, rne poruszajce tematy. I w ogle myli mdrcw i pisarzy, cho ciaem bd nieobecni, przetrwaj dugie lata, a w czasie narad i rozpraw wiksz bd miay powag ni wypowiedzi
obecnych. [18] Dlatego te, Cezarze, ufny w ich powag, opierajc
si na ich mylach i wskazaniach, spisaem te ksigi. W pierwszych
siedmiu pisaem o budownictwie, w smej o wodzie. W tej pisa
bd o zasadach budowy zegarw, o tym, jak naprowadziy na to
promienie soneczne rzucajc cie wskazwki, i o tym, na jakiej
zasadzie cienie owe skracaj si lub wyduaj.

Rozdzia pierwszy
[1] Wszystko to jest dzieem boskiej myli, a u tych, co si nad
tym zastanawiaj, budzi podziw, e cie wskazwki przy zrwnaniu dnia z noc inn ma dugo w Atenach, inn w Aleksandrii,
inn w Rzymie, inn w Placencji, a inn jeszcze w innych miejscowociach. Dlatego te rny czas wskazuj zegary przy zmianie
miejscowoci. Wedug dugoci cienia wskazwki w czasie zrwnania dnia z noc wykrela si figury analemmatw, w ktrych
oznacza, si godziny uwzgldniajc pooenie, miejscowo i cie
wskazwki. - analemma jest to figura matematyczna
wyprowadzona z obserwacji toru soca i cienia wzrastajcego ku
zimie, wedug ktrej zgodnie z zasadami architektonicznymi i przez
opisanie k ustalono oddziaywanie soca w wiecie. [2] wiat
jest najwyszym pojciem w caej przyrodzie, obejmujcym niebo
wraz z gwiazdami i torem krenia planet. Niebo kry stale wok ziemi i morza, na kracach osi. W tych miejscach potga przyrody tak jak architekt rozplanowaa i umiecia bieguny jako punkty centralne, jeden w wielkiej [odlegoci] od ziemi, na szczycie
wiata, poza konstelacj Wielkiej Niedwiedzicy, drugi na przeciwlegym kracu, pod ziemi, na poudniu, a wok tych biegunw zakrelia jakby na tokarni koncentryczne krki, zwane po
grecku -poloi, dokoa ktrych stale kry niebo. W naturalny wic sposb i ziemia, i morze znajduj si w rodku. [3] Rwnie zgodnie z przyrod punkt centralny w pnocnej stronie jest

wysoko ponad ziemi, natomiast na poudniu punkt centralny znajduje si pod najniszymi czciami, zasonity przez ziemi. Przez
rodek midzy nimi cignie si poprzeczny i nachylony ku poudniowi szeroki pas dwunastu znakw, ktry za pomoc gwiazd
rozmieszczonych w dwunastu rwnych odcinkach odtwarza obraz
znakw stworzonych przez przyrod. W ten sposb znaki te, wiecc i krc wraz ze wiatem i z ca wspaniaoci pozostaych
gwiazd dookoa ziemi i morza, dokonuj obiegu zgodnie z okrgoci nieba. [4] Wszystkie te znaki s bd widoczne, bd te pozostaj niewidoczne w zalenoci od okresu czasu. Sze tych znakw kry stale wraz z niebem ponad ziemi, pozostae schodz
pod ziemi i s zasonite jej cieniem. Sze z nich kry w kadym razie stale nad ziemi, jaka bowiem cz ostatniego znaku
przy ruchu obrotowym wskutek nachylenia musi zachodzi pod
ziemi, taka te cz przeciwnego znaku, wczona w krg wskutek dokonanego obrotu, wznosi si znowu ku otwartej przestrzeni
i wychyla si z cienia ku wiatu. Jedna bowiem sia i jedna konieczno wyznacza rwnoczenie z jednej i z drugiej strony
wznoszenie si jednego znaku i zachodzenie drugiego. [5] Znakw
tych jest dwanacie, a kady zajmuje dwunast cz wiata i bezustannie przesuwa si ze wschodu na zachd. Przez znaki te przebiegaj jakby po stopniach w odwrotnym kierunku: ksiyc, Merkury, Wenus, samo soce, Mars, Jowisz i Saturn; kada z tych planet kry w wiecie od zachodu na wschd po odmiennym co do
wielkoci torze. Ksiyc przebiega krg nieba w cigu dwudziestu
omiu dni i mniej wicej jednej godziny i powrciwszy do tego samego znaku, z jakiego rozpocz swj bieg, dopenia miesica
ksiycowego. [6] Soce przechodzi w cigu miesica przestrze
jednego znaku, stanowic dwunast cz wiata. W cigu dwunastu miesicy przebiega przestrze dwunastu znakw, a gdy powrci do znaku, skd zaczo swj bieg, dokona rocznego okrenia. Krg, ktry ksiyc przebiega w cigu dwunastu miesicy
trzynacie razy, soce przebiega w tym samym czasie tylko jeden
raz. Merkury za i Wenus, krc koo promienistego soca jakby
wok centrum, cofaj si i spniaj, a wskutek takiego krenia
przebywaj duej w poszczeglnych odcinkach znakw. [7] Mona to pozna najlepiej na przykadzie Wenus, gdy gwiazda ta, podajc za socem, niezwykle jasno byszczy po jego zachodzie
pod nazw Vesperugo, czyli gwiazdy wieczornej, kiedy indziej
znowu, wyprzedzajc soce, wschodzi przed nim jako Lucifer,
czyli gwiazda poranna. Przebywaj wic nieraz wiele dni w obr-

bie jednego znaku, kiedy indziej znw szybko przechodz z jednego znaku do drugiego. Poniewa nie przebywaj tej samej iloci
dni w kadym odcinku znakw, ale poprzednie opnienie nadrabiaj przemierzajc szybciej drog, przebywaj swj tor we waciwym czasie; tak wic mimo opnienia na pewnych odcinkach,
podrywajc si z miejsca przymusowego postoju, szybko odzyskuj waciwe miejsce w biegu. [8] Merkury za okra wiat w ten
sposb, e przesuwajc si przez poszczeglne odcinki znakw
w trzysta szedziesitym dniu dociera z powrotem do znaku,
z ktrego rozpocz swj bieg; drog t wymierza tak, e mniej
wicej przez trzydzieci dni przebywa w kadym znaku. [9] Wenus, jeli jej nie wstrzymuj promienie soneczne, przebiega w cigu trzydziestu dni odcinek jednego znaku. O ile jednak przebywa
w jakim znaku krcej ni dni czterdzieci, to wyrwnuje t rnic w czasie postoju, zatrzymujc si w innym znaku, tak e przebiega tor w cigu czterystu osiemdziesiciu piciu dni, powracajc
do znaku, z ktrego zacza swj bieg. [10] Mars za, przemierzajc przestrzenie gwiazd mniej wicej w szeset osiemdziesiciu
trzech dniach, przybywa do tego punktu, z ktrego rozpocz swj
bieg, a jeli przebiega szybciej jaki odcinek, to w czasie postoju
wyrwnuje rachunek przewidzianych dni. Jowisz za, kroczc wolniej w przeciwnym do obrotu wiata kierunku, przemierza kady
odcinek mniej wicej przez trzysta szedziesit dni i powraca po
jedenastu latach i trzystu trzynastu dniach do tego znaku, w ktrym
znajdowa si przed dwunastu laty. Saturn natomiast, przechodzc
jeden odcinek znaku w cigu dwudziestu dziewiciu miesicy i kilku dni, po dwudziestu dziewiciu latach i mniej wicej stu szedziesiciu dniach powraca do tego punktu, gdzie by przed trzydziestu laty. Wydaje si, e kry wolniej, a to dlatego, e im mniej
jest oddalony od kracw wiata, tym wikszy ma krg do przebycia, [11] Te za planety, ktrych tor przebiega ponad torem soca,
zwaszcza w okresie kiedy znajduj si w obrbie trjkta zajtego
rwnie przez soce, nie posuwaj si naprzd, lecz cofaj, dopki soce nie przejdzie z tego trjkta do innego znaku. Niektrzy
tumacz to w ten sposb, e soce, na pewnym odcinku bardziej
oddalone, wskutek przewlekej ciemnoci przeszkadza gwiazdom
bdzcym w mroku w obrbie tej przestrzeni. Nam jednak nie wydaje si to suszne. Blask soca jest przecie dostrzegalny i jawny
na obszarze caego wiata i tak dalece nie podlega zaciemnieniu, e
nawet dla nas widoczne jest cofanie si i zatrzymywanie planet. Jeli wic wzrok nasz zdolny jest to stwierdzi mimo tak wielkiej od-

legoci, czy moemy przypuszcza, e ciemno mogaby przeszkodzi bosko byszczcym gwiazdom? [12] Odpowiada nam raczej nastpujce wyjanienie. Ciepo wywouje i przyciga wszystko ku sobie: dziki niemu pody wyrastaj z ziemi ku grze, a opary wodne ze rde poprzez tcz wznosz si ku chmurom; z tej
samej przyczyny potne dziaanie promieni soca wysyanych
w ksztacie trjkta przyciga ku sobie zdajce za nim gwiazdy,
natomiast te gwiazdy, ktre biegn przed nim, jakby hamuje powstrzymujc je w biegu i kierujc w swoj stron na pole innego
trjkta.
[13] Moe kto bdzie chcia wiedzie, dlaczego to soce
wstrzymuje swym arem planety w pitym z kolei oddalonym od
niego gwiazdozbiorze, a nie w drugim albo trzecim, ktre s mu
blisze? Wyjani wic t spraw tak, jak mi si ona wydaje. Promienie soca rozchodz si w wiecie po liniach prostych jak boki rwnobocznego trjkta. Trjkt ten nie siga ani bliej, ani dalej, lecz wanie do pitego znaku. Gdyby promienie soca rozlane po caym wiecie kryy wkoo, a nie rozprzestrzeniay si po
prostych w obrbie trjkta, spaliyby wszystko, co blisze. Jak si
zdaje, zauway to poeta grecki Eurypides, gdy mwi, e soce
pali silniej przedmioty bardziej oddalone, blisze za - w sposb
umiarkowany. Pisze bowiem w tragedii Faeton: ,
' ' '-<Pali to, co dalekie, a to, co ley bliej, jest umiarkowane>. [14] Jeli wic powiadcza to zjawisko
fakt i jego uzasadnienie, i wiadectwo dawnego poety, nie sdz,
by mona byo mie w tej sprawie inny sd ni ten, ktry wyraziem wyej.
Jowisz krc po torze midzy Marsem a Saturnem przebiega
dusz drog ni Mars, a krtsz nieli Saturn. Wydaje si rwnie, e i inne gwiazdy, im bardziej s oddalone od kracw nieba,
a blisze ziemi, tym szybciej kr. Im bowiem mniejsze koo kada z nich zakrela, tym czciej zachodzi i czciej mija gwiazd
bdc u gry. [15] Gdyby na przykad ustawi siedem mrwek na
kole garncarskim, majcym tyle kanalikw w ksztacie k uoonych koncentrycznie i wzrastajcych ku obwodowi, i gdyby zmusi mrwki, by po tych kanalikach kryy, to jeli koo obraca si
bdzie w kierunku przeciwnym do biegu mrwek, bd one musiay posuwa si w kierunku przeciwnym do obrotu koa; ta, ktra si
znajdzie bliej rodka, szybciej okry swj tor, ta za, ktra biegnie po zewntrznym krgu, mimo tej samej szybkoci znacznie
duej odbywa drog ze wzgldu na wielko okrenia. W podob-

ny sposb obiegaj wokoo byszczce planety, posuwajc si na

swych torach w kierunku przeciwnym do biegu wiata; jednake
obrt nieba w codziennym kreniu odrzuca je wstecz, w przeciwnym kierunku.
[16] Przyczyn tego, e jedne gwiazdy odznaczaj si umiarkowan temperatur, inne s gorce, a jeszcze inne zimne, jest, jak si
zdaje, fakt, e kady pomie wznosi si ku grze. Soce, ogrzewajc promieniami znajdujce si nad nim powietrze, rozarza je
na tej przestrzeni, gdzie kry Mars, ktry goreje pod wpywem aru soca. Saturn za, znajdujc si na kracach wiata i stykajc
si z lodowatymi strefami nieba, jest bardzo zimny. Dlatego to Jowisz majcy swj tor midzy Marsem i Saturnem, zajmujc porednie miejsce midzy zimnem a gorcem tych planet, zdaje si
mie waciw i umiarkowan temperatur.
Zgodnie z tym, co przejem od moich mistrzw, omwiem
stref dwunastu znakw, krenie siedmiu planet w kierunku odwrotnym do obrotu nieba, prawa i stosunki liczbowe, wedug ktrych przebiegaj planety z jednego znaku do drugiego, i tory ich
krenia. Obecnie, zgodnie z tym, co przekazali przodkowie, mwi bd o wzrastaniu i ubywaniu ksiyca.

Rozdzia drugi
[1] Pochodzcy z pastwa, a raczej z ludu chaldejskiego Berosus, ktry rozpowszechni rwnie i w Azji nauk chaldejsk, tak
gosi publicznie:
Ksiyc jest kul, ktrej jedna poowa jest byszczca, druga
koloru nieba. Kiedy ksiyc w swym biegu znajdzie si pod tarcz soca, wtedy objty jego promieniami i jego arem zwraca
si ku wiatu sw byszczc stron ze wzgldu na pokrewne
waciwoci wiata. Kiedy jednak t grn pkul przyciga tarcza soneczna, dolna pkula, ktra nie byszczy, wydaje si ciemna wskutek swego podobiestwa z powietrzem. Gdy powierzchnia ta ustawiona jest prostopadle do promieni sonecznych, wiato ksiyca zwrcone jest ku socu i wtedy mwimy o nowiu.
[2] Kiedy przesuwajc si ksiyc skieruje si bardziej ku wschodowi, wtedy dziaanie soca sabnie i krawd wieccej pkuli,
tworzc cakiem wski pasek, wysya blask ku ziemi; wtedy mwimy o drugiej fazie ksiyca. Gdy ksiyc wskutek codziennego
ruchu coraz bardziej si odwraca, mwimy o trzeciej i czwartej

fazie, liczc dzie za dniem. Sidmego dnia, kiedy soce jest na

zachodzie, a ksiyc w rodku nieba midzy wschodem a zachodem, zwraca on poow swej wieccej pkuli ku ziemi, poniewa znajduje si na niebie w poowie drogi w stosunku do soca.
Kiedy soce i ksiyc odlege s od siebie o ca przestrze wiata i kiedy przy wschodzie ksiyca soce po przeciwnej stronie
zachodzi, ksiyc przez to, e jest oddalony od soca i uwolniony od dziaania jego promieni, w dniu czternastym penym koem
caego krgu blask przesya; w nastpnych dniach, ubywajc
z dnia na dzie a do koca miesica ksiycowego, krc na
swej drodze, przycigany przez soce, podchodzi pod jego koo
i promienie, dopeniajc w ten sposb liczby dni miesica ksiycowego.
[3] Obecnie przytocz wyjanienia, jakie w zwizku z tym poda z wielk bystroci matematyk Arystarch z Samos. Wiadomo, e ksiyc nie ma wasnego wiata, lecz stanowi jak gdyby
zwierciado, i blask swj otrzymuje od promieni sonecznych.
Spord siedmiu planet ksiyc kry na torze najbliszym ziemi
i wskutek tego najkrtszym. Dlatego to przez jeden dzie kadego miesica, zanim wyminie soce, ukryty jest pod jego koem
i promieniami, pozostajc niewidoczny. Gdy znajdzie si w takim pooeniu w stosunku do soca, mwimy o nowiu. Nastpnego dnia, ktry liczymy jako drug faz, ksiyc mijajc soce
ukazuje wski pasek na krawdzi koa. W trzecim dniu oddalenia
od soca powiksza si i bardziej jest owietlony. Oddalajc si
z dnia na dzie, znajduje si na niebie sidmego dnia oddalony
mniej wicej o poow przestrzeni nieba od zachodzcego soca, a cz zwrcona ku socu jest owietlona. [4] W czternastym dniu, kiedy ksiyc jest oddalony od soca o rednic caej przestrzeni wiata, mamy do czynienia z peni; ksiyc
wschodzi wwczas w czasie zachodu soca, a poniewa oddalony jest od niego o ca przestrze wiata, lec naprzeciwko pod
dziaaniem soca przejmuje w siebie blask caej tarczy sonecznej. Siedemnastego dnia o wschodzie soca ksiyc chyli si ku
zachodowi. Dwudziestego pierwszego dnia, gdy soce wzejdzie,
ksiyc znajdzie si mniej wicej w rodkowej czci nieba;
cz ksiyca zwrcona do soca jest jasna, pozostaa ciemna.
Przebywajc tak codziennie drog, mniej wicej w dwudziestym
smym dniu podchodzi pod promienie soca i dopenia okresu
miesicznego.

Rozdzia trzeci
[l] Obecnie omwi, w jaki sposb soce, wdrujc w poszczeglnych miesicach przez rne gwiazdozbiory, zwiksza
lub skraca dugo dni i godzin. Kiedy soce wkroczy w znak
Barana i przejdzie sm jego cz, powoduje wiosenne zrwnanie dnia z noc. Gdy przesunie si ku ogonowi Byka i konstelacji
Plejad, skd wyania si przednia cz Byka, przebiegnie wicej
ni poow wiata, wkraczajc w pnocn jego cz. A gdy od
znaku Byka w okresie wschodzenia Plejad przechodzi do Blinit, przedua si jego bieg nad ziemi i wzrasta dugo dni.
Gdy z Blinit przechodzi w znak Raka zajmujcego najkrtsz
cz nieba i znajdzie si w jego smej czci, powoduje letnie
przesilenie. Wdrujc dalej dociera soce do gowy i piersi Lwa,
gdy te czci nale jeszcze do konstelacji Raka. [2] Po wyjciu
z piersi Lwa i konstelacji Raka, przebiegajc przez pozostae partie gwiazdozbioru Lwa, zmniejsza dugo dnia i swojej drogi
i powraca do takiego toru, jaki przebywao w znaku Blinit. Nastpnie przechodzc spod znaku Lwa do znaku Panny i posuwajc si do fady jej szaty, skraca sw drog zrwnujc j z torem,
jaki jest w gwiazdozbiorze Byka. Od gwiazdozbioru Panny posuwajc si poprzez fad, ktra zajmuje pierwsz cz konstelacji
Wagi, w smej czci tego gwiazdozbioru powoduje jesienne
zrwnanie dnia z noc; tor soca jest wwczas rwny temu, jaki
przebywao soce w konstelacji Barana. [3] Kiedy za w okresie
zachodzenia Plejad soce wejdzie w znak Skorpiona, posuwajc
si ku stronom poudniowym, skraca dugo dnia. Gdy w swym
dalszym biegu przechodzc od Skorpiona dojdzie do goleni
Strzelca, zatacza w cigu dnia krg jeszcze mniejszy. Kiedy za
zacznie si posuwa od goleni Strzelca, ktr to cz zaliczamy
do konstelacji Kozioroca, to w jego smej czci przemierza najkrtsz przestrze nieba. Od tego krtko trwajcego <brevis>
dnia posza nazwa zimy - bruma i dni zimowych - dies brumales. Przechodzc z konstelacji Kozioroca do konstelacji Wodnika powoduje przeduanie si dnia i zrwnuje czas trwania tych
dni do ich dugoci w znaku Strzelca. A gdy w tym czasie, w ktrym z zachodu wieje Fawoniusz, przejdzie z Wodnika do konstelacji Ryb, tor jego rwny jest drodze, jak przebiega w znaku
Skorpiona. W ten sposb soce, przebiegajc wok gwiazdozbiorw w oznaczonych okresach, wydua lub skraca trwanie
dnia i godzin.

Obecnie omwi gwiazdy, ktre rozmieszczone i uksztatowane

w gwiazdozbiory znajduj si po prawej i lewej strome zodiaku,
w poudniowej i pnocnej stronie wiata.

Rozdzia czwarty
[1]
Konstelacja
Septentriona,
zwana
przez
Grekw
Arktos albo - Helike, ma za sob Stranika. Niedaleko od
niego znajduje si Panna. Nad jej prawym ramieniem byszczy niezwykle jasna gwiazda, zwana u nas Provindemiator, a u Grekw
- Protrygetes. Kos Panny byszczy jeszcze silniej
i jest kolorowy. Naprzeciw wieci jeszcze inna gwiazda pomidzy
kolanami Stranika Niedwiedzicy; nazwano j Arkturus, gdy zaliczono j do tej konstelacji. [2] Przy gowie Wielkiej Niedwiedzicy, ukonie do ng Blinit, na szczycie rogu Byka stoi Wonica.
Gwiazda na szczycie lewego rogu Byka stanowi cz nogi Wonicy, przy rce Wonicy znajduj si Kolta, a przy lewym ramieniu Koza. Ponad konstelacjami Byka i Barana znajduje si biegncy Perseusz, ktry praw nog opiera si na Plejadach, a po lewej
ma gow Barana, praw rk opiera si na Kassjopei, a w lewej
trzyma ponad Bykiem gow Gorgony i skadaj u stp Andromedy. [3] Dalej nad Andromed jest konstelacja Ryb f nad grzbietem
Konia. Niezwykle jasna gwiazda leca w obrbie brzucha Konia
oddziela ten brzuch od gowy Andromedy. Prawa rka Andromedy
spoczywa na konstelacji Kassjopei, lewa na Pnocnej Rybie.
Rwnie Wodnik znajduje si nad gow Konia. Kopyta Konia dotykaj [Ptaka znajdujcego si w okolicy Wodnika. Midzy Cefeuszem a kolanami Andromedy] znajduje si w rodku Kassjopeja.
Nad Koziorocem jest Orze i Delfin, a obok nich Strzaa. [Niedaleko] znajduje si Ptak, ktrego prawe skrzydo dotyka rki i bera
Cefeusza, a lewe spoczywa na Kassjopei. Pod ogonem Ptaka znajduj si nogi Konia. [4] Ponad konstelacjami Strzelca, Skorpiona
i Wagi, kocem swej paszczy W dotyka Wieca. W rodku Ofiuchos trzyma Wa w rkach, a lew stop depcze rodek czoa
Skorpiona. Niedaleko gowy Ofiuchosa znajduje si gowa tego,
ktrego nazywaj Klczcym. Zarysy tych gw atwo mona rozpozna, gdy s utworzone z do jasnych gwiazd. [5] Noga Klczcego spoczywa na skroni Wa, ktrego zwoje oplataj mniejsz z Niedwiedzic, nazwanych Septentrionami, czyli Pnocnymi.
Naprzeciw Delfina i przed dziobem Ptaka znajduje si Lira. Mi-

dzy barkami Stranika i Klczcego jest umieszczony Wieniec.

W krgu pomocnym znajduj si dwie Niedwiedzice zwrcone do
siebie grzbietami, a piersiami odwrcone od siebie. Mniejsza
z nich zwana jest u Grekw - Kynosura, a wiksza
- Helike. Gowy ich skierowane s w przeciwne strony,
a ich ogony tak uksztatowane, e jeden ley naprzeciwko gowy
drugiego. [6] Na grze poprzez ich ogony wije si W i byszczy
tam gwiazda zwana Polarn, naprzeciw gowy Wielkiej Niedwiedzicy; tam, gdzie jest biegun najbliej Wa, gowa jego owija si
wok bieguna. Rwnoczenie za* owin si dookoa gowy Kynosury i siga a do jej ng. W ten, skrcony i zwinity, podnoszc si do gry rozciga si od gowy Maej Niedwiedzicy do
Wielkiej, dookoa jej paszczy i prawej skroni ****. Dalej ponad
ogonem Maej Niedwiedzicy s nogi Cefeusza i tutaj, w najwyszym punkcie, znajduj si gwiazdy tworzce trjkt rwnoramienny. Nad znakiem Barana Maej Niedwiedzicy i Kassjopei
rozsianych jest wiele gwiazd.
Podaem gwiazdozbiory rozmieszczone na prawo od wschodu
soca midzy pasem zodiaku a konstelacj Niedwiedzicy. Obecnie opisz te, ktre przyroda rozmiecia na lewo od wschodu
i w okolicach poudniowych.

Rozdzia pity
[1] Najpierw ley pod Koziorocem Poudniowa Ryba zwrcona ku ogonowi Wieloryba. Od niej do Strzelca cignie si pusta
przestrze. Kadzielnica jest pod dem Skorpiona. Przednie partie
Centaura le w najbliszym ssiedztwie Wagi i Skorpiona. Centaur trzyma w rku figur nazwan przez astronomw Zwierzciem. Pann, Lwa i Raka opasuje skrcony W Wodny wijcy si
wrd mnstwa gwiazd, z paszcz skierowan w stron Raka;
w okolicy Lwa ma na rodku ciaa Puchar, a ogon koo rki Panny.
Na ogonie znajduje si Kruk. Gwiazdy ponad jego barkami wiec
rwnomiernie pod brzuchem Wa. [2] Pod ogonem znajduje si
Centaur. Obok Pucharu i Lwa jest okrt zwany Argo; przedniej jego czci nie wida, natomiast maszt i wszystko, co znajduje si
w ssiedztwie steru, jest widoczne. Sam okrt i jego rufa s poczone z Psem kocem jego ogona. Za Blinitami, naprzeciw gowy Wa wysuwa si Piesek. Wikszy Pies poda za MaymOrion ley ukonie w dole, przygnieciony kopytem Byka, trzyma-

j w lewej rce skr, a w prawej maczug podniesion w stron

Blinit. [3] U jego stp Pies goni z niewielkiej odlegoci Zajca.
Pod Baranem i Rybami znajduje si Wieloryb; od jego grzebienia
cign si ku Rybom rozsiane wskim pasem gwiazdy, zwane po
grecku - harpedonai. W znacznej odlegoci wcinity jest splot ww* dotykajcych grzebienia Wieloryba. Pynie
tam te Rzeka z gwiazd biorca pocztek u lewej nogi Oriona. Woda za, ktr -jak mwi - rozlewa Wodnik, pynie midzy gow
Ryby Poudniowej i ogonem Wieloryba.
[4] Zgodnie z tym, co podaje badacz przyrody Demokryt, przedstawiem obraz konstelacji, ktre nakrelone przez przyrod i myl
bosk zostay uksztatowane i zgrupowane we wszechwiecie. S
to jednak tylko te gwiazdozbiory, ktrych wschd i zachd moemy obserwowa i postrzega naszymi oczyma. Podobnie bowiem
jak Niedwiedzice obracajc si koo bieguna osi nie zachodz
i nie znikaj pod ziemi, tak samo gwiazdy krce koo poudniowego bieguna, ktry z powodu nachylenia wiata jest ukryty pod
ziemi, nie mog si wznie ponad ziemi. Obraz ich wskutek
przeszkody, jak stanowi ziemia, nie jest znany. wiadczy o tym
nieznana u nas gwiazda Kanopus; o jej istnieniu donosz kupcy,
ktrzy dotarli do najodleglejszych okolic Egiptu i krain znajdujcych si najbliej kracw ziemi.

Rozdzia szsty
[1] Przedstawiem obrt wiata oraz dwunastu gwiazdozbiorw
dookoa ziemi, a take rozmieszczenie gwiazd na pnocnej i poudniowej stronie, aby to byo jasne. Albowiem na podstawie obrotu
wiata, na podstawie biegu soca poprzez znaki zodiaku w przeciwnym do nich kierunku i na podstawie dugoci cienia rzucanego przez wskazwk w czasie zrwnania dnia z noc wykrela si
analemmaty. [2] Reszt zagadnie z zakresu astrologii, a mianowicie badanie wpyww, jakie wywiera dwanacie gwiazdozbiorw,
pi planet, soce i ksiyc na ycie ludzkie, musimy pozostawi
obliczeniom Chaldejczykw, gdy znaj oni sztuk stawiania horoskopw i przepowiadania faktw i przyszoci na podstawie
praw waciwych gwiazdom. Wykazujc wielk bystro umysu,
odkrycia te pozostawili synowie ludu chaldejskiego. Pierwszy Berosus osiadszy na wyspie i miecie Kos otworzy tam szko, po
nim z rwnym zapaem Antypater, a potem Atenodorus, ktry po-

zostawi zasady stawiania horoskopw opartych nie tylko na chwili urodzenia, lecz i na chwili poczcia. [3] Z zagadnie przyrody
Tales z Miletu, Anaksagoras z Kladzomenaj, Pitagoras z Samos,
Ksenofanes z Kolofonu, Demokryt z Abdery pozostawili po sobie
wyjanienia praw rzdzcych przyrod oraz wpyww, jakie one
wywieraj. W lad za tym Eudoksos, Euktemon, Kallippus, Meton,
Filip, Hipparch, Aratos i inni dziki znajomoci gwiazd i tablic
astronomicznych odkryli i przekazali potomnoci, jak pogoda
zwizana jest ze wschodem i zachodem gwiazd. Wiedza taka powinna budzi podziw, tak wielki bowiem by ich wysiek, e wydaje si, i umieli w boskim natchnieniu na podstawie gwiazd przepowiada pogod. Naley wic uzna ich trud i badania.

Rozdzia sidmy
[1] My natomiast musimy wyprowadzi z tego pewne prawa
i wytumaczy proces skracania si oraz przyduania dnia w poszczeglnych miesicach. Soce bowiem, przechodzc w okresie
zrwnania dnia z noc przez znak Barana i Wagi, powoduje, e
w tej szerokoci geograficznej, gdzie ley Rzym, wskazwka rzuca cie rwny omiu dziewitym dugoci wskazwki; w Atenach
dugo cienia odpowiada trzem czwartym, na Rodos piciu sidmym, w Tarencie dziewiciu jedenastym, a w Aleksandrii trzem
pitym dugoci wskazwki. Rwnie we wszystkich innych miejscowociach dugo cienia rzucanego przez wskazwk w czasie
zrwnania dnia z noc jest rna. [2] Gdziekolwiek wic trzeba bdzie sporzdzi zegar soneczny, naley za podstaw przyj waciw dla danej miejscowoci dugo cienia z okresu zrwnania
dnia z noc. Jeli tak jak w Rzymie cie wynosi osiem dziewitych
wskazwki, to naley na paszczynie wykreli lini poziom
i z jej rodka poprowadzi -pros orthas, czyli prostopad, zwan gnomon. Nastpnie poczynajc od linii poziomej naley za pomoc cyrkla podzieli gnomon na dziewi odcinkw;
punkt wyznaczajcy dziewity odcinek przyjmujemy za rodek
oznaczony liter A. Z punktu tego kierujemy rami cyrkla do punktu B lecego na linii poziomej i zakrelamy koo zwane poudnikiem. [3] Nastpnie z dziewiciu odcinkw znajdujcych si midzy lini poziom a rodkiem gnomonu bierzemy osiem odcinkw
i odlego t wymierzamy na linii poziomej i oznaczamy liter C.
Bdzie to dugo cienia w czasie zrwnania dnia z noc. Z punk-

XLVI. Wykres analemmatu dla pooenia geograficznego Rzymu

tu C trzeba przeprowadzi przez punkt rodkowy A prost wyznaczajc kierunek promienia sonecznego podczas zrwnania dnia
z noc. Nastpnie wymierzywszy cyrklem odlego od punktu
rodkowego do prostej poziomej trzeba zaznaczy na obwodzie
koa rwno oddalone punkty: E po lewej stronie i D po prawej stronie. Midzy tymi punktami przez punkt rodkowy naley przeprowadzi prost, ktra podzieli koo na dwa rwne pkola. Lini t
matematycy nazwali horizon. [4] Nastpnie trzeba wzi pitnast
cz caego obwodu koa i umieciwszy cyrkiel w punkcie przecicia obwodu koa z lini wyznaczajc kierunek promienia sonecznego, oznaczonym liter F, po prawej i lewej stronie wyznaczy na obwodzie punkty G i H. Przez te punkty i przez punkt centralny naley poprowadzi proste do przecicia z lini poziom
i punkty przecicia oznaczy literami I oraz K. W ten sposb jedna z tych linii bdzie wyznacza promie soneczny w zimie, druga w lecie. Naprzeciw punktu wyznaczonego liter E znajdowa
si bdzie punkt oznaczony liter D w miejscu przecicia prostej
przechodzcej przez punkt centralny A z obwodem koa; naprzeciw G bd punkty I i M; naprzeciw H bd litery K i L; naprzeciw
C i F i A bdzie litera N. [5] Nastpnie trzeba przeprowadzi
- diametro, czyli ciciwy z punktu G do L i od H do M.
Cz grna bdzie letnia, dolna bdzie zimowa. Ciciwy te nale-

y podzieli na dwie rwne czci i w punktach rodkowych naznaczy literami O i P. Poprzez te punkty i przez punkt centralny
A trzeba poprowadzi proste a do samego obwodu koa, do punktw Q i R. Owa prosta bdzie -pros orthas, czyli prostopada do promienia w czasie zrwnania dnia z noc i w matematycznych obliczeniach nazywa si bdzie axon. Nastpnie rozwarszy cyrkiel, z punktw rodkowych tych ciciw a do ich
koca naley zakreli pkola, z ktrych jedno bdzie letnie, drugie zimowe. [6] Nastpnie w punktach przecicia prostych rwnolegych z prost zwan horizon trzeba po prawej stronie zaznaczy
punkt S, a po lewej punkt T. Od punktu S trzeba przeprowadzi rwnoleg do prostej axon, a do samego koca prawego pkola, gdzie
bdzie punkt V, a z punktu T poprowadzi rwnoleg w kierunku lewego pkola do punktu X. Rwnolege te nazywaj si f locothomus. Nastpnie naley umieci cyrkiel w punkcie przecicia promienia sonecznego w czasie zrwnania dnia z noc z obwodem koa,
gdzie bdzie punkt F, a drugi jego koniec w punkcie letniego przecicia promienia z lini obwodu, gdzie jest punkt H; nastpnie umieciwszy jeden koniec cyrkla w punkcie centralnym zrwnania dnia
z noc, a drugi w promieniu letnim, zakreli obwd koa miesicznego zwanego menaeus. Bdzie to wykres analemmatu. [7] Po wykreleniu i wyjanieniu analemmatu naley na jego podstawie wyznaczy na tarczy podzia godzin za pomoc linii zimowych lub letnich
albo za pomoc linii odpowiadajcych zrwnaniu dnia z noc lub te
miesicznych. Opierajc si na tym analemmacie mona z niego wyprowadzi liczne odmiany i gatunki zegarw i wykreli je na podstawie tych metod technicznych. Wszystkie te formy i rysunki zdaj
jedynie do tego, by podzieli dzie zarwno w czasie zrwnania dnia
z noc, jak te przesilenia zimowego lub letniego na dwanacie rwnych czci. Szczegy pominem nie dlatego, e mnie odwioda
opieszao, lecz by nie nudzi zbytni rozwlekoci; podam jednake rodzaje i rysunki rnych zegarw, a take nazwiska ich wynalazcw. Nie mgbym bowiem wymyli teraz nowych typw, a nie
chciabym, by obce uchodziy za moje. Dlatego podam przekazane
nam typy zegarw, a take opowiem o tych, ktrzy je wynaleli.

Rozdzia smy
[1] Pkulisty zegar soneczny wydrony w bloku kwadratowym i wycity zgodnie z nachyleniem osi mia wynale Chaldej-

czyk Berosus, a zegar w formie czary albo pkuli Arystarch z Samos, ktry mia wymyli rwnie zegar pod postaci poziomo
umieszczonego krka. Zegar w formie sieci pajczej mia wynale astronom Eudoksos, a jak niektrzy twierdz, Apolloniusz.
Zegar zwany pytowym, czyli kasetonowy, ktry umieszczono
rwnie w Circus Flaminius, mia wynale Skopinas z Syrakuz;
zegar zwany -pros ta historumena <czyli
wedug sawnych miejscowoci> - Parmenion; zegar zwany
- pros pan klima <na kad szeroko> - Teodosius
i Andrias, zegar na ksztat topora - Patrokles, w formie stoka Dionysodorus, w ksztacie koczanu - Apolloniusz. Zegary te oraz
wiele odmiennych jeszcze typw wynaleli zarwno ju wspomniani, jak te inni wynalazcy, ktrzy pozostawili nam na przykad zegar stokowy w ksztacie sieci pajczej, zegar w ksztacie
pyty stokowej oraz zegar antyboreaszowy. Wielu z nich pozostawio opisy, w jaki sposb mona by z takich zegarw sporzdzi
podrne zegary do zawieszania. Jeli wic kto zechce, moe
opierajc si na ich pismach znale wskazwki, byleby tylko
umia wykreli analemmat.
[2] Ci sami pisarze ustalili zasady zegarw wodnych, a pierwszym by Ktesibios z Aleksandrii, ktry odkry rwnie naturalne
cinienie powietrza i zasady pneumatyki. Warto, by badacze zaznajomili si ze sposobem dokonania tego odkrycia. Ot Ktesibios, urodzony w Aleksandrii, by synem golarza. Wyrniajc si
talentem i pracowitoci odznacza si, jak mwiono, wielkim zamiowaniem do kunsztownych konstrukcji. Pragnc w zakadzie
swego ojca tak zawiesi zwierciado, by ukryta lina przesuwaa
ciar w czasie opuszczania lub podnoszenia zwierciada, zastosowa nastpujcy mechanizm. [3] Pod belk stropu przymocowa
wyobiony kawaek drzewa i w tym wyobieniu umieci krki;
poprzez wyobienie przecignwszy sznur a do kta ciany
umieci tam rurki, a do rurek wpuci sznur obciony kul z oowiu. W ten sposb ciar, spadajc w wskie rury, napiera na
zgszczone powietrze; wskutek cinienia wywieranego przy gwatownym spadku, nadmiar zgszczonego powietrza uchodzi przez
ujcie rury na zewntrz i wywoywa przy tym donony dwik.
[4] Gdy Ktesibios zauway, e przy zetkniciu si wypchnitego
powietrza z woln przestrzeni powstaj dwiki i gosy, na tej zasadzie pierwszy skonstruowa machiny hydrauliczne. On rwnie
wyzyska cinienie wody, zbudowa machiny, automaty i inne
przyrzdy suce do uprzyjemniania ycia, a midzy innymi skon-

XLVII. Zasada budowy zegara wodnego Ktesibiosa

struowa te zegary wodne. Najpierw sporzdzi ujcie z kawaka

zota lub z przewierconego szlachetnego kamienia, poniewa nie
ulegaj zniszczeniu pod dziaaniem wody ani te nie zatrzymuj
zamulajcego osadu. [5] Woda, przepywajc rwnomiernie przez
ten otwr, podnosi odwrcon czar, zwan przez konstruktorw
phellos, czyli bben. Obok tego obrotowego bbna umieszczony
jest jeszcze drek zaopatrzony podobnie jak i bben w jednakowe
zby, ktre zachodzc o zbki bbna odmierzaj regularne obroty
i ruchy. Take i inne drki, i inne bbny podobnie zaopatrzone
w zbki, jedn i t sam si w ruch wprawione, wywouj rne
ruchy: poruszaj si figurki, obracaj si stoki, spadaj kuleczki
albo jajka, graj trby i wystpuj jeszcze inne tym podobne
sztuczki. [6] Przy tego rodzaju zegarach godziny s naznaczone na
kolumnie albo na filarze, a wyaniajca si od spodu figurka przez
cay dzie wskazuje je laseczk. Skracanie albo wyduanie godzin
musi si regulowa z dnia na dzie i z miesica na miesic przez
wkadanie albo wyjmowanie klinw. Zawory do regulacji przepywu wody s urzdzone w nastpujcy sposb. Bierze si dwa stoki, jeden peny, drugi wydrony, w ten sposb toczone, e jeden
moe wej w drugi i szczelnie do niego przylega. Ot rozlunianie lub zblianie tych stokw za pomoc drka wpywa na silniejszy albo na sabszy dopyw wody do naczynia. Na podstawie
tych metod i takiego mechanizmu konstruuje si za pomoc wody
zegary na uytek zimowy. [7] Jeli si osdzi, e skracanie dnia

i jego przyduanie nie da si zaznaczy przez zakadanie lub

wyjmowanie klinw, poniewa s one niejednokrotnie rdem
bdw, trzeba temu tak zaradzi. Naley zgodnie z analemmatem
oznaczy na kolumnie ukonie godziny i wykreli na niej linie
miesiczne. Kolumna powinna si obraca, aby przez ruch obrotowy, uwzgldniajc figurynk wskazujc laseczk godziny, moga
si przystosowa w kadym miesicu do skracania albo przyduania godzin dnia.
[8] Istniej jeszcze innego rodzaju zegary zimowe zwane anaforika, skonstruowane w nastpujcy sposb. Godziny oznacza si
za pomoc miedzianych prtw rozchodzcych si ze rodka strony frontowej i rozmieszczonych zgodnie z analemmatem; przez te
prty przechodz koncentryczne koa, wyznaczajc poszczeglne
okresy miesiczne. Za tymi prtami umieszcza si tarcz, na ktrej przedstawiony jest wiat i krg zodiaku oraz rysunek dwunastu
gwiazdozbiorw, z ktrego rodka **** jedne wiksze, drugie
mniejsze. Na rodku tylnej strony tarczy wmontowana jest ruba
obrotowa, a na niej owinita gitka lina z miedzianego drutu; na
jednym jej kocu przymocowany jest korek podnoszony przez
wod, z drugiego koca zwisa rwny mu ciarem balast z piasku.
[9] Balast z piasku opadajc w d w tym samym stosunku, w jakim woda podnosi korek, porusza rub, a ta z kolei wprawia
w ruch tarcz. Obrt tarczy sprawia, e raz wikszy odcinek zodiaku, raz mniejszy przez obroty we waciwym dla nich czasie
okrela rn dugo godzin. Albowiem w kadym znaku tyle
jest otworw, ile dni w miesicu; tkwica w nich gaka, ktra na
tych zegarach ma wyobraa soce, wskazuje dugo godzin.
Gaka ta, przesuwana z jednego otworu do drugiego, dokonuje
w cigu miesica swego biegu. [10] Podobnie wic jak soce
przesuwajc si przez przestrzenie gwiazd wydua i skraca dni
i godziny, tak samo gaka na zegarach, przechodzc z dnia na
dzie z jednego otworu do drugiego w kierunku przeciwnym do
obrotu tarczy, w jednych okresach pokonuje wiksze odlegoci,
a w innych mniejsze, i w ten sposb w miesicznych okresach daje obraz godzin i dni.
Aby uregulowa prawidowy dopyw wody, trzeba postpi
w nastpujcy sposb. [11] Wewntrz zegara za tarcz trzeba
umieci zbiornik, do ktrego woda powinna wpywa przez rur;
u dou w zbiorniku powinien by otwr. Do niego naley przymocowa mosiny bben posiadajcy otwr, przez ktry wpywaaby woda ze zbiornika. W bbnie tym powinien by umieszczony

mniejszy bben zczony z nim czopem i pochw w ten sposb,

aby mniejszy bben obracajc si w wikszym - tak jak kurek i cile przylega, i gadko si obraca. [12] Na brzegu wikszego
bbna wyznacza si w rwnych odstpach trzysta szedziesit
pi punktw. Na obwodzie niniejszego bbna znajduje si jzyczek skierowany swym kocem ku owym punktom. W bbnie powinien si znajdowa odpowiedniej wielkoci otwr, dlatego e
wanie przez ten otwr spywa woda do bbna i on to reguluje dopyw. Wobec tego, e na brzegu wikszego bbna umieszczono
wizerunki znakw zodiaku, przy czym sam bben nie jest ruchomy, to na grze znajduje si znak Raka, a w linii pionowej w d
znak Kozioroca, po prawej rce widza znak Wagi, a po lewej Barana i pozostae znaki na odcinkach midzy nimi lecych, zgodnie z tym, jak je wida na niebie. [13] Kiedy soce znajdzie si
w znaku Kozioroca, jzyczek bbna bdzie dotyka codziennie
poszczeglnych punktw na obwodzie wikszego bbna w obrbie konstelacji Kozioroca, a strumie wody spywajc pionowo
w d pod wpywem wielkiego ciaru przepynie szybko do naczynia przyjmujcego wod przez otwr w bbnie. Naczynie napeni si prdko wod, i to wpynie na skrcenie dugoci dni i godzin. Kiedy za wobec codziennego obrotu mniejszego bbna jzyczek znajdzie si w znaku Wodnika, otwr krka odsunie si
od linii pionowej, gwatowno spywu wody si zmniejszy i strumie bdzie wolniej spywa. Im wolniej woda bdzie wypeniaa
naczynie, tym bardziej wzronie dugo godzin. Nastpnie gdy
otwr pokrywy, posuwajc si w gr jakby po stopniach ku
punktom lecym w obrbie Wodnika i Ryb, dojdzie do smego
odcinka w gwiazdozbiorze Barana, wtedy uzyska wskutek umiarkowanego spywu dugo godzin z okresu zrwnania dnia z noc. [14] Kiedy nastpnie otwr bbna, przesuwajc si przy obrotach maego bbna od znaku Barana poprzez odcinki Byka i Blinit, dotrze do najwyszego punktu w smym odcinku Raka
i zacznie schodzi z tej wysokoci, sia strumienia wody sabnie
i pync wolniej przydua czas i osiga w znaku Raka dugo godzin waciw dla przesilenia letniego. Kiedy za otwr odchyla
si od znaku Raka i poprzez znak Lwa i Panny dociera do smego odcinka Wagi, schodzc w d i zmniejszajc przestrze, skraca stopniowo dugo godzin. W ten sposb dochodzc do punktw lecych w gwiazdozbiorze Wagi, osiga znw dugo godzin waciw dla okresu zrwnania dnia z noc. [15] Nastpnie
zniajc si coraz bardziej poprzez odcinki Skorpiona i Strzelca

i powracajc w swym obrocie do smego odcinka Kozioroca,

otwr powoduje przez szybko spywajcej wody skrcenie godzin zimowych.
Wyoyem, jak tylko mogem najjaniej, zasady i konstrukcje
zegarw, aby byy atwe w uyciu. Pozostaj jeszcze do omwienia: budowa machin i obowizujce w tej dziedzinie prawa. Dlatego te, aby podrcznik architektury by wyczerpujcy, opisz to
w nastpnej ksidze.

KSIGA
DZIESITA

Przedmowa
[1] W Efezie, znanym i wielkim miecie greckim, istnieje podobno stare, przejte od przodkw prawo, twarde, ale bynajmniej
nie krzywdzce. Wedug niego architekt podejmujc si zamwienia pastwowego okrela z gry, za jak cen je wykona. Po zoeniu kosztorysu majtek jego przejmuje w zastaw pastwo, dopki robota nie zostanie wykonana, po czym o ile wydatki odpowiadaj
kosztorysowi,
architekt
otrzymuje
pochwalne
dekrety
i wyrnienia. Rwnie jeli nie przekroczy kosztorysu powyej
jednej czwartej, pokrywa to skarb pastwa, a budowniczego nie
czeka adna kara. Jeli jednak architekt przekroczy kosztorys wicej ni o jedn czwart, musi niedobr pokry z wasnego majtku.
[2] Oby bogowie niemiertelni byli sprawili, eby takie prawo obowizywao take lud rzymski, i to nie tylko przy budowlach publicznych, lecz take prywatnych. Nie grasowaliby wtedy bezkarnie nieucy, lecz bez wahania zajmowaliby si budownictwem ci,
ktrzy zdobyli wiedz przez gruntowne studia. Rwnie i ojcowie
rodzin nie byliby naraeni na niekoczce si wydatki prowadzce
nieraz do utraty posiadoci, a sami architekci pod groz kary opracowywaliby sumienniej kosztorysy, aby ojcowie rodzin mogli zbudowa sobie dom za kwot, ktr na to przeznaczyli lub nieco
wiksz. Albowiem ci, co przeznaczyli na to czterysta tysicy sestercw, chtnie dorzuc jeszcze sto tysicy, cieszc si nadziej
wykoczenia budowli. Jednake ci, ktrych obciy si wydatkiem
przekraczajcym kosztorys o poow lub jeszcze wicej, straciwszy nadziej i uchylajc si od dalszych wydatkw, z koniecznoci
odstpuj od budowy, wyczerpani materialnie i duchowo. [3]

ten jest zwizany nie tylko z budownictwem domw, ale rwnie

z pracami podejmowanymi przez urzdnikw miejskich przy urzdzaniu widowisk gladiatorskich na forum oraz przedstawie teatralnych. Nie jest wtedy dopuszczalne ani zastanawianie si, ani
zwlekanie, gdy konieczno zmusza do wykonania w okrelonym
czasie siedze na widowni, do nacignicia zason z ptna aglowego i do tego wszystkiego, co zgodnie z tradycj sceniczn przygotowuje si za pomoc maszynerii na widowiskach ludowych.
W tych wypadkach potrzebna jest dua rozwaga i dokadne obmylenie, gdy nic z tego nie da si wykona bez znajomoci machin
i bez rozlegej wiedzy oraz duej pomysowoci. [4] A poniewa
taki przyj si z dawien dawna zwyczaj i tak nam zosta przekazany, nie wydaje si rzecz zbdn, by przed rozpoczciem robt
pozna dokadnie i z najwysz starannoci prawida do nich si
odnoszce. Poniewa nie zostay one ujte ani prawem, ani te
zwyczajem, a jednak corocznie i pretorzy, i edylowie musz przygotowywa machiny do urzdzania widowisk, wydawao mi si,
Cezarze, rzecz stosown, skoro ju w poprzednich ksigach omwiem budowle, na zakoczenie mego dziea poda zasady machin,
ujte w prawida.

Rozdzia pierwszy
[l] Machina jest to zwarty zesp czci drewnianych wykazujcy wielkie zalety przy poruszaniu ciarw. Machin wprawia
si sztucznie w ruch za pomoc obrotw k, co Grecy nazywaj
- kyklike kinesis. Jeden rodzaj machin to machina do wchodzenia, zwana przez Grekw - akrobatikon; drugi rodzaj to machina do wytwarzania cinienia powietrza,
zwana u Grekw - pneumatikon, trzeci - to dwig
zwany przez Grekw - barulkon. O machinach do
wchodzenia mwimy wtedy, gdy rusztowanie ustawi si w ten
sposb, e mona bdzie - po podniesieniu belek i poczeniu ich
midzy sob poprzecznymi belkami - wspi si bezpiecznie
w gr, by doglda przygotowania. Przy machinach pneumatycznych powietrze, poruszone cinieniem, podobnie jak instrument
- organikos wydaje tony i gosy. [2] O dwigach mwimy wtedy, gdy za pomoc machin przesuwa si ciary, podnosi je w gr i ustawia. Sposb budowania machiny do wchodzenia
jest triumfem nie sztuki, lecz odwagi. Trzyma si ona dziki kam-

rom, ryglom poprzecznym, splecionym wizaniom i wspornikom.

Machina za, ktra wprowadza w ruch cinienie powietrza, wskutek przemylnej konstrukcji osiga pikne wyniki. Dwigi wykazuj wielkie i wspaniae zalety w uyciu, jeli posugiwa si nimi
umiejtnie. [3] Jedne puszcza si w ruch - mechamkos jak machiny, inne - organikos jak instrumenty.
Rnica midzy machinami a instrumentami polega, jak si zdaje,
na tym, e machiny wprawia si w ruch za pomoc wielu czynnoci albo te wikszej siy, jak na przykad balisty i prasy w toczniach, natomiast instrumenty speniaj postawione im zadanie przy
umiejtnym wykonywaniu jednej czynnoci, jak na przykad nakrcanie skorpiona lub anisocyklw. Tak wic instrumenty, jak
i machiny s koniecznie potrzebne, bez nich bowiem adnej rzeczy
nie mona bez trudu dokona. [4] Wzorem dla wszelkich mechanizmw bya przyroda, ktra jako nauczyciel i mistrz przez obrt
wiata nauczya nas zasad mechaniki. Zastanwmy si bowiem
i spjrzmy na zwizek midzy socem, ksiycem i piciu planetami, **** gdyby nie poruszay si wedug praw mechaniki, nie
mielibymy zmian owietlenia ani dojrzaych owocw. Skoro wic
nasi przodkowie to zaobserwowali, zaczli czerpa wzory z natury
i naladujc j, naprowadzeni na to przez boskie dziea, zastosowali te wzory dla uatwienia ycia. W ten sposb pewne sprawy uatwiali sobie przez zastosowanie machin i ich obrotw, inne za za
pomoc instrumentw, a gdy zauwayli, e co nadaje si do uytku, starali si to stopniowo ulepsza przez badania, sztuk i prawida. [5] Zwrmy przede wszystkim uwag na wynalazek bdcy
wynikiem potrzeby, jakim jest ubranie: poczona za pomoc
warsztatu tkackiego osnowa z wtkiem nie tylko chroni ciao, lecz
take odpowiednio je przystraja. Nie mielibymy pod dostatkiem
poywienia, gdyby nie wynalazek jarzma i puga dla wow i innych zwierzt pocigowych, a gdyby do toczni nie wynaleziono
odpowiednich koowrotw, pras i dwigw, nie mielibymy dla
uprzyjemnienia ycia ani poyskliwej oliwy, ani owocu winnej latoroli. Nie byoby mona ich dowozi, gdyby nie wynaleziono
otwartych i zamknitych wozw na ldzie, a okrtw na wodzie.
[6] Ustalenie ciaru za pomoc szybkich i zwykych wag chroni
ycie nasze od nieuczciwoci przez wprowadzenie sprawiedliwych
zwyczajw. Prcz tego istniej niezliczone inne machiny, o ktrych, jak si zdaje, nie potrzeba wspomina, gdy nie s nam
nieznane, poniewa mamy je codziennie pod rk, jak myskie
kamienie, miechy kowalskie, czterokoowe kolasy, dwukoowe

wzki, tokarnie i inne, majce powszechne zastosowanie w yciu

codziennym.

Rozdzia drugi
[1] Przede wszystkim objanimy machiny, ktre rzadko mamy
w uyciu. I tak omwimy najpierw te, ktre s konieczne przy budowie wity i gmachw publicznych. Powstaj one w nastpujcy sposb. Bierze si. dwie belki dostosowane do ciaru i czy je
klamr u gry, a rozstawia u dou; utrzymuje si je wzniesione za
pomoc sznurw umocowanych u gry i rozpitych dookoa. U gry umieszcza si blok zwany niekiedy rechamusem. Do bloku
wprowadza si dwa krki obracajce si na okach, nastpnie
przez krek umieszczony wyej przeciga si lin wycigow,
spuszcza j w d i przewija przez krek dolnego bloku, z kolei
przeciga si j przez dolny krek w grnym bloku, skd powra-

XLVIII. Zasada budowy machiny do podnoszenia ciarw. A - widok

z przodu, B - widok z boku

XLIX. Sposb ustawiania machiny budowlanej

ca do dolnego bloku, gdzie si j przymocowuje do otworu. Drugi

koniec liny doprowadza si midzy dolne czci machiny. [2] Na
tylnej powierzchni prostoktnie ociosanych belek, w miejscu gdzie
s szeroko rozstawione, przybija si uchwyty, do ktrych wpuszcza si gowice koowrotu, by atwo si obraca. Wa koowrotu ma
tu przy gowicach po dwa tak uksztatowane otwory, by mona
byo w nie wprowadzi dwie elazne dwignie. Do dolnego bloku
przymocowuje si elazne noyce, ktrych zby wchodz do otworw wykutych w ciosach. Gdy koniec liny przywizany jest do wau w koowrocie, a wa obraca si za pomoc dwigw, lina okrcajc si wok wau napina si i podnosi w gr ciar w odpowiednie miejsce. [3] Ten rodzaj mechanizmu nazywa si trispastos,
poniewa obraca si wok trzech krkw. Gdy w dolnym bloku
obracaj si dwa krki, a w grnym trzy, nazywamy to pentaspaston. Kiedy potrzebne bd machiny do podnoszenia wikszych
ciarw, trzeba bdzie uy duszych i grubszych belek i w tym
samym stosunku wzmocni w grze klamry, a u dou wa koowrotu. Nastpnie trzeba przednie liny utrzymujce machin pozostawi nienapite, tylne liny natomiast wielokrotnie okrci
o szczyt machiny. Jeli nie bdzie mona ich do czego przymocowa, naley wbi na ukos pale w ziemi i ubi j, by w ten sposb
umocni pale, i do nich przywiza koce lin. [4] W szczycie ma-

chiny naley za pomoc liny przymocowa blok i stamtd przeprowadzi drug lin do pala i do bloku na nim umieszczonego. Nastpnie naley lin przecign przez krek tego bloku i doprowadzi do bloku umocowanego u szczytu machiny. Lina przerzucona
u gry przez krek spada w d i powraca do wau znajdujcego
si w dole, gdzie si j umocowuje. A gdy wskutek dziaania dwigni wa si zacznie obraca, podniesie machin bez adnego niebezpieczestwa. W ten sposb rozoywszy wok liny i umocowawszy tylne liny na palach, ustawi si do atwo machin
o znacznych rozmiarach. Bloki i liny uruchamia si w sposb wyej opisany.
[5] Jeli jednak trzeba bdzie podnie ciary znaczne zarwno pod wzgldem objtoci, jak i wagi, wtedy nie wystarczy ju
wa, lecz na wzr wau umieszczonego w oyskach wkada si
w nie o zaopatrzon porodku w duy bben, zwany przez niektrych koem; Grecy nazywaj go - ampheres, inni
-perithekion. [6] W takich machinach umieszcza si
bloki inaczej. Zarwno bloki dolne, jak i grne maj w szeregu po
dwa obok siebie umieszczone krki. Lin wycigow przesuwa
si przez otwr dolnego bloku w ten sposb, by w chwili napicia
liny oba jej koce byy sobie rwne. Tu nad dolnym blokiem czy si obie czci liny i okrca si cienk link tak mocno, by nie
mogy si przesun ani w lewo, ani w prawo. Nastpnie unosi si
oba koce do grnego bloku i tam przeciga je od zewntrz przez
dolne krki, nastpnie ciga si je w d i przesuwa od wewntrz
przez krki dolnego bloku, by powrci z prawej i lewej strony do
grnych krkw grnego bloku. [7] Przerzuciwszy je od zewntrz
sprowadza si je w d i umocowuje na osi po obu stronach bbna.
Nastpnie koniec innej liny owinitej dokoa bbna przeprowadza
si do koowrotu. Wskutek jego obrotu lina wprawia w ruch bben
i o **** przy nawijaniu liny napinaj si i podnosz ciary atwo
oraz bezpiecznie. A gdy umieci si wikszy bben w rodku osi
albo w jednym z jej kocw, to bez koowrotu, a tylko przy pomocy ludzi, ktrzy deptaniem wprawiaj bben w ruch, mona wynik
osign bez trudnoci.
[8] Jest jeszcze inny do kunsztowny rodzaj machiny, przypieszajcej wykonanie pracy, lecz uywa jej mog jedynie ludzie
z ni obeznani. Jest to sup, ktry si ustawia i utrzymuje w tej pozycji za pomoc czterech napitych lin. U gry pod linami umieszcza si dwa uchwyty, a na nich przywizuje si linami blok, pod
blokiem listw dug mniej wicej na dwie stopy, szerok na sze

L. Zasada budowy machiny do podnoszenia duych ciarw.

A - widok z boku, B - widok z gry

cali, grub na cztery. W bloku w kadym rzdzie umieszcza si po

trzy krki. Na szczycie machiny przymocowuje si trzy liny wycigowe, nastpnie przeprowadza sieje do dolnego bloku i przesuwa od wewntrznej strony przez grne krki; w dalszym cigu
przeprowadza si je do grnego bloku i przerzuca od zewntrznej
strony ku wntrzu przez dolne krki; [9] gdy liny zejd w d,
przeprowadza si je z wewntrznej strony i przez drugie krki na
zewntrz i doprowadza w gr do drugich krkw; przerzucone
przez nie schodz w d, a z dou znw do szczytu, gdzie przerzu-

LIII. Zasada budowy machiny do wcigania okrtw na ld

cone wracaj na sam d. U podna machiny umieszcza si trzeci

blok zwany przez Grekw - epagon, a przez naszych artemon. Ten blok przymocowuje si do podna machiny, przez
trzy krki tego bloku przeciga si liny i podaje ludziom do cignicia. W ten sposb cignc w trzech rzdach, ludzie mog szybko podnie ciar a na szczyt, bez uycia koowrotu. [10] Ten rodzaj machiny nazywa si polyspaston, gdy przez zastosowanie
wielu kek uatwia niezmiernie prac i przypiesza j. Uycie
w tej machinie jednego supa jest o tyle dogodne, e mona machin nachyli zawczasu w dowolnym kierunku i zoy ciar po lewej lub prawej stronie.
Wyej opisane machiny znajduj zastosowanie rwnie przy adowaniu i wyadowaniu okrtw; jedne ustawia si pionowo, inne
poziomo na tarczach obrotowych. W ten sam sposb, ale bez uycia supw, za pomoc odpowiednio napitych lin i blokw, wciga si po rwnej paszczynie okrty na ld.
[11] Nie wydaje si od rzeczy przedstawi pomysow metod
Chersifrona. Pragn on z kamienioomw przetransportowa trzony kolumn do wityni Diany w Efezie, jednak ze wzgldu na
znaczny ciar kolumn i na mikkie polne drogi nie ufa zbytnio
wozom i z obawy, by koa nie ugrzzy, tak postpi. Poczy cztery belki z czterocalowego drzewa **** uoywszy dwie poprzecznie, przy czym dugo ich odpowiadaa dugoci trzonw kolumn.
W koce kolumn wpuci na oowiu elazne czopy w ksztacie wakw, a w ramy z drzewa piercienie, by osadzi w nich owe czopy.
Czopy te, osadzone w piercieniach, mogy si swobodnie obraca.
Gdy zaprzone do tego woy zaczy cign, trzony, obracajc
si w piercieniach na czopach, toczyy si bez przeszkody.
[12] Kiedy zwieziono ju wszystkie trzony i zamierzano przystpi
do przewoenia architraww, syn Chersifrona, Metagenes, zastosowa sposb przewoenia trzonw do przewoenia architraww.
Zbudowa koa o rednicy mniej wicej dwunastu stp i koce
architraww osadzi w rodku k; umocowa je rwnie za pomoc drewnianych klinw. W ten sam sposb osadzi w piercieniach

czopy umocowane w kocach architraww. I tak gdy woy cigny czterocalowe ramy, czopy osadzone w piercieniach obracay
koa, a architrawy zamknite jak osie w koach, podobnie jak
przedtem trzony, bez przeszkd dotary na miejsce budowy. Moemy sobie to wyobrazi na przykadzie walcw wyrwnujcych
promenady w palestrach. Nie daoby si tego zrealizowa, gdyby
nie maa odlego, witynia jest bowiem oddalona od kamienioomw o osiem tysicy krokw, a ponadto nie ma na drodze adnego wzniesienia, lecz jedynie nieprzerwana rwnina.
[13] Kiedy ju za naszych czasw popkaa baza olbrzymiego
posgu Apollina w jego wityni, wwczas w obawie, by posg ten
nie upad i nie rozbi si, polecono wyku baz w tych samych kamienioomach. Zamwienie to przyj niejaki Paconius. Baza miaa dwanacie stp dugoci, osiem szerokoci, a sze wysokoci.
Ambitny Paconius postanowi t baz sprowadzi w inny sposb
ni Metagenes i zbudowa machin na tej samej wprawdzie zasadzie, jednake innego rodzaju. [14] Sporzdzi koa o rednicy
mniej wicej pitnastu stp i w koach tych osadzi gowic bloku.
Nastpnie dookoa bloku umocowa od koa do koa dwucalowe
prty oddalone od siebie mniej wicej na jedn stop. Nastpnie
prty okrci lin, ktr cigny zaprzone woy. Lina rozwijajc
si obracaa koa. Nie mg jednake machiny tej utrzyma na linii
prostej, gdy zbaczaa z drogi. Wskutek tego musia zawraca.
W ten sposb Paconius, posuwajc machin naprzd i cofajc j
nastpnie, zuy swoje pienidze, tak e sta si niewypacalny.
[15] Odstpi nieco od tematu i opowiem, w jaki sposb odkryto te kamienioomy. W owych stronach y pasterz Piksodarus.

LIV Sposb transportu blokw kamiennych zastosowany

przez
Chersifrona i Metagenesa. A - transport trzonw kolumn,
B - transport architraww

Kiedy obywatele Efezu zamierzali wznie Dianie wityni

z marmuru i zastanawiali si nad sprowadzeniem w tym celu marmuru z Paros, z Prokonnezu, z Heraklei i Tazos, Piksodarus pas
owce, ktre si tam zapdziy, wanie w tym miejscu, gdzie pniej odkryto kamienioomy. Dwa barany walczc z sob miny si
i jeden z nich w rozpdzie uderzy rogiem o ska, z ktrej odupa
si odamek o niezwykej bieli. Powiadaj, e Piksodarus pozostawi wwczas owce w grach, popdzi do Efezu i przynis odamek w chwili najgortszej debaty nad t spraw. Efezyjczycy natychmiast przyznali mu zaszczytne wyrnienie i zmienili jego nazwisko z Piksodarusa na Euangelos, czyli przynoszcego dobr
nowin. Do dzi dnia udaje si co miesic na to miejsce urzdnik,
by zoy ofiar, a w razie zaniedbania tego obowizku podlega
karze.

Rozdzia trzeci
[1] Opisaem wszystko, co uwaaem za konieczne przy omawianiu machin do podnoszenia ciarw. Ruch tych machin i ich
zalety wypywaj z dwch rnych i niepodobnych do siebie, ale
zgodnie dziaajcych czynnikw. Jeden z nich to czynnik prostej,
zwanej przez Grekw - eutheia, drugi to czynnik koa,
zwany przez Grekw - kyklotes. Ani ruch po prostej
bez ruchu po kole, ani te ruch po kole bez ruchu po prostej nie mog podnie ciarw. [2] Dla wyjanienia tego podani nastpujcy przykad. Do krkw wprowadza si centrycznie mae osie
i umieszcza te krki w blokach. Lina przecignita przez krki,
spuszczona prosto w d i umocowana na wale, umoliwia podnoszenie ciarw wskutek obrotu wywoanego przez dwignie. Osie
tego wau osadzone jakby centra w czopach oraz dwignie, wpuszczone do otworw i wprowadzone na swych kocach w ruch obrotowy podobny do krenia koa tokarskiego, powoduj podnoszenie ciarw. Podobnie si rzecz przedstawia, jeli si zastosuje elazn dwigni do podnoszenia ciaru, ktrego wiele rk nie moe
poruszy; gdy podoy si pod ciar bliej jego przodu - jako
punkt podparcia - podkadk zwan przez Grekw hypomochlion i pod ciar podsunie dolny koniec dwigni, to grny koniec dwigni naciskany przez jednego czowieka podniesie
ciar. [3] Przyjdzie to tym atwiej, im krtsza bdzie przednia
cz dwigni podsunita pod ciar, liczc od punktu podparcia,

oraz im dalej od punktu podparcia siga bdzie grny koniec

dwigni. Wywoany przez nacisk ruch po kole podnosi nawet najwikszy ciar przy niewielkiej iloci rk. Rwnie jeli dolny koniec elaznej dwigni podoy si pod ciar, a grny koniec naciska si bdzie nie z gry na d, lecz z dou do gry, to dla dolnego koca dwigni opierajcego si o powierzchni ziemi bdzie
ona ciarem, a krawd samego ciaru bdzie punktem podparcia. W ten sposb podniesie si rwnie ciar, cho nie tak atwo
jak przy naciskaniu z gry na d. Jeli natomiast dolny koniec
dwigni umieszczony na podstawce podsuniemy pod ciar, a grny jego koniec bdzie si znajdowa bliej punktu podparcia, nie
bdzie mona podnie ciaru, chyba e si w sposb wyej opisany przywrci waciwe proporcje dwigni przez przeduenie
grnej czci dwigu, a nie przez nacisk z gry na d.
[4] Moemy to take zaobserwowa na wagach zwanych staterami. Jeli si bowiem umieci rczk stanowic punkt podparcia
bliej tego koca, z ktrego zwisa szala, i jeli na przeciwnym ramieniu wagi przesuwa si bdzie ciarek wzdu naznaczonych
punktw coraz dalej od punktu podparcia, a do koca, to nieproporcjonalnie maym ciarkiem zrwnoway si bardzo ciki
przedmiot przez poziome ustawienie ramienia wagi. W ten sposb
ciarek nieproporcjonalnie may w stosunku do cikiego przedmiotu, schodzc w d, powoduje po przeciwnej stronie wagi agodne wznoszenie si ciaru. [5] Podobnie sternik wielkiego statku handlowego, trzymajc drek steru zwany przez Grekw '
- x i manewrujc umiejtnie tylko jedn rk dookoa punktu
centralnego, kieruje okrtem obcionym wielkim i bardzo cikim adunkiem towarw i rodkw ywnoci. Jeli agle zwisaj
w poowie wysokoci masztu, statek nie moe szybko pyn, jeli
natomiast podcignie si reje do gry, popynie szybciej, gdy agle chwytaj powiew wiatru nie u dou masztu, ktry odgrywa rol punktu centralnego, lecz z dala od tego punktu, w grze. [6] Tak
jak dwignia podoona pod ciar i naciskana porodku trudniej
si poddaje, naciskana natomiast w grnym kocu atwo podnosi
ciar, podobnie i agle umieszczone porodku masztu mniejsz
maj si, umocowane natomiast u gry, na grnym kocu masztu,
oddalone od centrum przy takim samym, a nie silniejszym wietrze
wpywaj na szybsze posuwanie si okrtu wskutek nacisku wywieranego u gry. Rwnie i wiosa przymocowane do uchwytw,
przycigane i podnoszone rkoma, wtedy gdy koce ich s najbardziej oddalone od punktu centralnego t posuwaj szybko naprzd

po spienionych falach okrt, ktrego przednia cz pruje wod.

[7] Tragarze za, ktrzy w szeciu lub czterech przenosz znaczne
ciary na nosidach, staraj si wyznaczy dokadnie ich rodek,
by - rozdzieliwszy ciar adunku wedug okrelonej zasady podziau - kady z nich rwn cz ciaru na swym karku dwiga.
rodkowa cz nosida, na ktrej umocowane s rzemienie dla
tragarzy, odgraniczona jest za pomoc gwodzi, eby si rzemienie
w adn stron nie przesuway. Skoro bowiem przesun si poza
cz rodkow, przesuwaj ciar na t stron, ku ktrej si zbliyy, podobnie jak przy staterze, w ktrym ciarek przesunie si
z punktu rwnowagi na koniec ramienia wagi. [8] Na tej samej zasadzie cign rwnomiernie ciary zwierzta pocigowe, jeli maj jarzma umocowane rzemieniami w rodku dyszla. Jeli jednak
siy obu zwierzt nie s rwne i jedno z nich jako silniejsze obcia drugie, rzemie si przesuwa, by przeduy cz jarzma
i przyj w ten sposb z pomoc sabszemu zwierzciu. Jeli przy
nosidach i jarzmach rzemienie nie s umieszczone w rodku, lecz
s przesunite w bok, to im bardziej oddalaj si od rodka, tym
bardziej skraca si jedna cz, a wydua druga. Wobec tego jeli
wok punktu centralnego, gdzie zaczepiony jest rzemie, obu jego kocami zakreli si koa, to dusze rami zakreli wiksze koo, a krtsze mniejsze. [9] Jak za niniejsze koa poruszaj si ciej i trudniej, tak samo i nosida oraz jarzma, ktrych koce znajduj si bliej punktu zaczepienia, bardziej ugniataj kark, te za,
w ktrych odstp midzy punktem zaczepienia a kocem jest wikszy, ujmuj ciaru tym, co cign i dwigaj. Skoro w ten sposb
wszystko to wykonuje ruchy po prostej lub po kole w oparciu
o punkt centralny, to na tych samych zasadach speniaj postawione im zadanie, poruszajc si po prostej lub po kole: taczki, wozy
czterokoowe, bbny, koa, limaki, skorpiony, balisty, prasy i pozostae machiny.

Rozdzia czwarty
[1] Obecnie omwi rne rodzaje przyrzdw do czerpania
wody, a przede wszystkim tak zwane tympanum. Nie podnosi ono
wprawdzie wody na znaczn wysoko, ale bardzo sprawnie czerpie j w duych ilociach. W tym celu sporzdza si o albo na kole tokarskim, albo przy uyciu cyrkla; koce jej obija si blach
Wok rodkowej czci tej osi znajduje si bben ze spojonych

LV. Zasada budowy przyrzdu do czerpania wody,

tak zwanego tympanum

desek; o t umieszcza si na palach, ktre s rwnie obite blach

w tych miejscach, gdzie znajduj si oyska osi. W pustym bbnie
umieszcza si osiem poprzecznych deseczek stykajcych si z osi
i obwodem; dziel one wntrze na rwne czci. [2] Na obwodzie
bbna przybite s deseczki zaopatrzone w szeciocalowe otwory,
przez ktre woda wpywa do rodka. Tu przy osi wycina si okrge otwory po jednej stronie bbna w kadej przegrodzie. Przyrzd
ten, wysmoowany na sposb eglarski, obraca si przy pomocy
stpajcych ludzi; czerpic wod przez otwory znajdujce si na
obwodzie wyrzuca j z powrotem przez otwory umieszczone tu
przy osi do podstawionego zbiornika poczonego z odpywowym
kanaem. Otrzymujemy w ten sposb znaczn ilo wody do polewania ogrodw i ugowania soli w salinach. [3] Jeli za trzeba bdzie wod doprowadzi wyej, naley w myl tej samej metody tak
postpi: ustawia si na osi tak wielkie koo, by odpowiadao wymaganej wysokoci; na obwodzie tego koa umieszcza si czworoboczne skrzyneczki uszczelnione smo i woskiem. Kiedy koo bdzie si obraca wskutek stpania ludzi, skrzyneczki napenione
wod podnios si ku grze, a wracajc na d napeni zbiornik
swoj zawartoci. [4] Jeli za trzeba bdzie dostarczy wody

jeszcze wyej, naley okrci wok osi takiego koa podwjny

acuch z elaza, sigajcy do dna zawieszonymi na nim wiadrami
z brzu o pojemnoci kongiusza. Wskutek obrotu koa, ktry okrca acuch na osi, wiadra si podnosz, a wzniesione nad o wywracaj si i wylewaj sw zawarto do zbiornika.

Rozdzia pity
[1] Rwnie i na rzekach uywa si k skonstruowanych na tej
samej zasadzie, ktr powyej podaem. Na obwodzie tych k przymocowuje si opatki, ktre uderzane przez napywajce wody posuwaj si naprzd i wprowadzaj koo w ruch. Czerpic wod skrzyneczkami podnosz j same w gr i obracajc si pod wpywem
prdu rzeki speniaj swe zadanie bez czynnoci nadeptywania.
[2] Na tej samej zasadzie obracaj si rwnie myny wodne podobnie zbudowane, z t rnic, e na jednym kocu osi wpuszczony maj zbaty bben, ustawiony pionowo i obracajcy si na rwni z koem. Zazbia si z nim drugi, mniejszy od niego rwnie zbaty bben, umieszczony poziomo i poczony z kamieniem

LVI. Zasada budowy myna wodnego

myskim ****. W ten sposb zby bbna wpuszczonego w o,

przesuwajc zby poziomo uoonego bbna, powoduj obroty kamieni myskich. Umieszczony nad tym lej doprowadza do kamieni zboe mielone na mk tymi samymi obrotami.

Rozdzia szsty
[1] Istnieje jeszcze tak zwana kochlea, czyli limacznica, ktra
czerpie wprawdzie znaczne iloci wody, ale nie wznosi jej tak wysoko jak koo. Konstruuje si j w nastpujcy sposb. Bierze si
belk dug na tyle stp, ile cali wynosi jej grubo, i zaokrgla si
j wkoo wedug cyrkla. Na obu jej kocach dzieli si cyrklem jej
obwd na osiem czci, wyznaczajc linie kwadratw i omiobokw; owe linie trzeba w ten sposb wykreli, by po uoeniu belek poziomo linie te leay na obu gowicach na tym samym poziomie, poza tym naley dugo belki podzieli na czci rwne jednej smej jej obwodu. Umieciwszy poziomo belk naley
poprowadzi linie poziome biegnce z jednego koca belki na drugi. W ten sposb uzyskamy jednakowe podziay zarwno na obwodzie, jak i wzdu belki. Linie przeprowadzone wzdu przecinaj
si w oznaczonych punktach z liniami poprzecznymi. [2] Nakreliwszy to dokadnie bierze si cienk listewk z wierzby albo cit z wikliny i po zanurzeniu jej w pynnej smole umocowuje si j
w pierwszym punkcie przecicia, nastpnie prowadzi siej na ukos
do dalszych punktw przecicia linii podunych i linii obwodu;
w ten sposb przesuwajc si kolejno na ukos przez poszczeglne
punkty i owijajc si dookoa, listwa ta zostaje umocowana w poszczeglnych punktach przecicia; dotykajc z kolei smego punktu dochodzi do tej samej prostej, z ktrej wysza i na ktrej zostaa z pocztku umocowana. Jaka jest odlego, po ktrej si na ukos
przesuwa przechodzc przez osiem punktw, taka sama jest dugo jej drogi do smego punktu. Zgodnie z tym listwy umocowane we wszystkich punktach przeci linii podunych i linii obwodu przewijaj si na ukos przez osiem odcinkw gruboci, tworzc
rowki oraz istotnie i cakowicie naturalnie naladujc limaka.
[3] Posuwajc si tym ladem przybija si jedn na drug listwy
umoczone w pynnej smole, doprowadzajc je tak wysoko, aby
grubo u gry odpowiadaa jednej smej dugoci belki. Na limacznicy umieszcza si wokoo deseczki, by j chroniy. Deseczki te nasyca si smo i spaja obrczami z elaza, aby prd wody

LVII. Zasada budowy urzdzenia do czerpania wody zwanego kochlea.

A - widok boczny, B - widok od czoa, C - sposb ustawienia, D - widok
aksonometryczny

nie uszkodzi desek. Gowice tego wau obite s elazem. Po prawej i po lewej stronie limaka umieszcza si belki z przymocowanymi po obu kocach belkami poprzecznymi zaopatrzonymi w elazem obite otwory, w ktre wsunite s prty. Ludzie depczc
wprowadzaj w ruch limacznic. [4] limacznica powinna by
ustawiona pod ktem, ktry by odpowiada pitagorejskiej figurze
trjkta prostoktnego, to znaczy dugo limacznicy naley podzieli na pi czci, przy czym grny jej koniec powinien by na
wysokoci trzech czci; przestrze za od linii pionowej a do
podstawy powinna wynosi cztery czci. Sposb wykonania wyjani rysunek zamieszczony na kocu ksigi.
Opisaem, najjaniej jak tylko umiaem, drewniane przyrzdy do
czerpania wody, sposb ich budowy oraz wprawianie w ruch i korzyci z tym zwizane.

Rozdzia sidmy

[1] Pozostaje jeszcze opis pompy Ktesibiosa podnoszcej wod

w gr. Pompa sporzdzona jest z brzu. U podstawy znajduj si
dwa cylindry niezbyt od siebie oddalone, zaopatrzone w rozwidlo-

LVIII. - zasada budowy pompy wodnej Ktesibiosa, B - zasada

budowy organw wodnych

ne rury symetrycznie umocowane i doprowadzone do zbiornika

znajdujcego si porodku. W zbiorniku tym s klapy dopasowane
dokadnie do grnych otworw rur; klapy te zamykaj otwory i nie
pozwalaj, aby uchodzio z powrotem to, co zostao przez cinienie powietrza wtoczone do zbiornika. [2] Nad zbiornikiem znajduje si szczelny kaptur w ksztacie odwrconego leja, przymocowany do zbiornika klamr dobrze zaklinowan, aby sia napywajcej
wody nie moga go podnie. Nad nim osadza si szczelnie pionow rur zwan tub. Cylindry maj pod dolnym ujciem rur wentyle umieszczone powyej otworw znajdujcych si u spodu cylindra. [3] Skoro wic toki znajdujce si w grnych czciach cylindrw, wygadzone na kole tokarskim i wysmarowane oliw,
zostan wprawione w ruch za pomoc drkw i dwigni, zaczynaj z powodu szczelnego zamknicia wentylw naciska na powietrze znajdujce si wraz z wod w cylindrach; pod wpywem cinienia woda zostaje wtoczona poprzez ujcia rur do zbiornika.
Std przechodzi do kaptura i pod wpywem cinienia zostaje wyrzucona przez otwr ku grze. W ten sposb woda dla wodotryskw zostaje dostarczona do zbiornika z niszego miejsca.
[4] Podobno Ktesibios nie tylko to wynalaz. Pokazuj take
rne inne przyrzdy, ktre za pomoc wody pod wpywem zgszczonego powietrza wywouj zjawiska zapoyczone od natu-

ry, jak na przykad gos kosw, figurki pijce i ruchome oraz akrobatw i inne, sprawiajce przyjemno dla wzroku i suchu. [5] Spord tych przyrzdw obraem te, ktre uznaem za najpoyteczniejsze i potrzebne, by w poprzedniej ksidze omwi zegary,
a w tej pompowanie wody. Kto by si wszake zainteresowa
szczegami takich urzdze, ktre su do zaspokajania raczej
przyjemnoci ni potrzeb, moe je znale w dzieach Ktesibiosa.

Rozdzia smy
[1] Nie pomin milczeniem organw wodnych, lecz postaram
si je opisa, jak tylko bd mg najkrcej i najlepiej. Na podstawie drewnianej umieszcza si skrzyni z brzu. Nad podstaw
ustawia si po prawej i lewej stronie listwy z drzewa zbite w formie drabiny, a midzy nimi umieszcza si cylindry z brzu o ruchomych dnach, dokadnie na kole tokarskim obtoczonych. W ich
rodkach umieszczone s elazne prty poczone z dwigniami za
pomoc zawias. Dna te obcignite s skr pokryt sierci.
W paskiej pokrywie znajduj si mniej wicej trzycalowe otwory,
a tu nad nimi na zawiasach delfiny z brzu; z ich paszcz zwisajce na acuchach tarcze doprowadzone s pod otwory w cylindrze.
[2] Wewntrz skrzyni, gdzie znajduje si woda, ustawiony jest
dzwon w ksztacie odwrconego leja. Pod niego podkada si klocki wysokie mniej wicej na trzy cale; utrzymuj one rwny odstp
midzy doln krawdzi dzwonu a dnem skrzyni. Nad szyjk
dzwonu jest przymocowana maa skrzynka podtrzymujca gwn
cz instrumentu zwanego po grecku - kanon
musikos. Jeli kanon jest czterogosowy, obi si wzdu niego
cztery kanay, jeli jest szeciogosowy - sze kanaw, jeli jest
omiogosowy - osiem kanaw. [3] W kadym kanale wmontowany jest kurek ujty w elazn rczk. Za obrotem rczki otwieraj
si otwory prowadzce ze skrzynki do kanaw. Kanon ma wzdu
kanaw ukonie uszeregowane otwory, odpowiadajce otworom
umieszczonej w grze deski zwanej po grecku - pinx. Pomidzy desk a kanonem znajduj si drewniane wtyczki w ten
sam sposb przewiercone i naoliwione, aby je atwo mona byo
wtyka i wyciga. Wtyczki te zamykaj otwory; nazywaj si
plinthides. Przesuwajc je tam i z powrotem zamyka si lub otwiera otwory. [4] Do wtyczek tych przymocowane s elazne spryny poczone z klawiszami. Przez naciskanie klawiszy powoduje

si ustawiczne przesuwanie si wtyczek. Do otworw w desce,

przez ktre uchodzi sprone powietrze z kanaw, przyklejone s
od gry piercienie, do ktrych wpuszcza si ujcia wszystkich piszczaek. Z cylindrw prowadz przewody poczone szyjk z dzwonem i z otworem skrzynki. W tym otworze, w miejscu skd uchodz
przewody z cylindrw, umieszczone s obtoczone na kole tokarskim
zawory, ktre w chwili gdy skrzynka wypenia si powietrzem, zamykaj otwory, by powietrze nie uchodzio z powrotem. [5] Tak
wic gdy podniesie si dwigni, drki cigaj dna cylindrw
w d, delfiny umocowane na zawiasach opuszczaj tarcze i powietrze wypenia cylindry. Gdy nastpnie szybko nacinie si dwigni,
podnios one dna cylindrw w gr, zamkn grne otwory tarczami, wepchn zamknite powietrze przez przewody do dzwonu,
a stamtd przez jego szyjk do skrzynki. Wskutek cigego ruchu
dwigw sprane powietrze bez ustanku zgszczane napywa do
otworw w kurkach i wypenia kanay. [6] Gdy wic klawisze pod
dotkniciem palcw przesuwaj bezustannie tam i z powrotem
wtyczki, ktre zamykaj i otwieraj otwory, wywouj liczne dwiki o rnych brzmieniach, zgodnie ze sztuk muzyczn.
Staraem si, jak tylko mogem, rzecz niejasn za pomoc opisu
jasno wyoy, lecz zasady te nie s zrozumiae i dostpne dla
wszystkich, a jedynie dla tych, ktrzy s biegli w tej dziedzinie. Jeli nawet kto nie wszystko z tego opisu zrozumie, zobaczywszy
sam instrument nabierze przekonania, e ciekawie i pomysowo go
skonstruowano.

Rozdzia dziewity
[1] Obecnie przechodz do omwienia przekazanych nam przez
przodkw sposobw bardzo poytecznych i pomysowo obmylonych, ktre pozwalaj nam ustali ilo przebytych mil bd
wozem, bd w czasie eglugi na morzu. Osignie si to w nastpujcy sposb. Koa u wozu powinny mie rednic czterech stp.
Kiedy na obwodzie koa zaznaczymy punkt i od tego punktu koo
zacznie si toczy, to powracajc do tego samego punktu, z ktrego rozpoczo obrt, powinno przeby dwanacie i p stopy.
[2] Po tych przygotowaniach trzeba osadzi na piacie, po wewntrznej stronie koa, obrotow tarcz z wystajcym na obwodzie
zbkiem. Nad ni trzeba w pudle wozu umocowa przegrod,
w ktrej znajduje si ruchome zbate koo osadzone pionowo na

osi. Na obwodzie tego koa trzeba wyci w rwnych odstpach

czterysta zbkw dostosowanych do zbka na tarczy. Na kole tym
naley ponadto umieci z boku znowu jeden zbek, wystajcy poza owe zbki. [3] Nad tym koem umieszcza si poziomo trzecie
koo, w ten sam sposb zaopatrzone w zbki i wmontowane w drugie przepierzenie. Zbki tego koa powinny by dostosowane do
bocznego zbka w drugim kole. W trzecim kole naley wywierci
tyle otworw, ile mil moe przeby wz w cigu dnia. Zreszt nie
odgrywa to adnej roli, czy otworw jest nieco mniej, czy te nieco wicej. W tych otworach naley porozmieszcza mae okrge
kamyki; w skrzyneczce tego koa, to znaczy w przepierzeniu, znajduje si otwr z kanalikiem, przez ktry wpada bd po kolei do
puda wozu i podstawionego tam naczynia kamyki umieszczone
w trzecim pudle, w chwili gdy dojd do tego miejsca. [4] Kiedy
wic koo wozu, toczc si naprzd, porusza bdzie rwnoczenie
najnisz tarcz i skoro zbek umieszczony na niej zmusi za kadym obrotem poszczeglne zbki koa grnego do przesuwania si,
to po czterystu obrotach dolnego koa grne koo dokona jednego
obrotu, a boczny zbek posunie naprzd jeden zbek trzeciego koa ustawionego poziomo. Skoro wic po czterystu obrotach najniszego koa wysze koo raz si obrci, oznacza to bdzie, e wz
przeby pi tysicy stp, to jest tysic krokw. Dlatego kady spadajcy kamyk dwikiem swoim wskazywa bdzie przebycie tysica krokw. Liczba kamykw zebranych na spodzie wskae liczb mil przebytych w cigu dnia.
[5] Te same zasady z niewielkimi zmianami stosuje si rwnie
w egludze. Poprzez burty statku przeprowadza si o o wystajcych poza burt gowicach. Na tych gowicach osadza si koa
o rednicy czterech stp, a na obwodzie tych k umieszcza si opatki dotykajce wody. Rwnie na rodku osi w rodku okrtu
znajduje si koo o wystajcym poza jego obwd zbku. Ponad tym
w przepierzeniu znajduje si tarcza o czterystu rwnych zbkach,
odpowiadajcych sterczcemu zbkowi tarczy wmontowanej na
osi. Z boku tej tarczy umieszcza si jeszcze jeden zbek wystajcy
poza obwd. [6] Nad tym przepierzeniem znajduje si poczone
z nim drugie przepierzenie, w ktrym jest trzecia tarcza pooona
poziomo, podobnie zbkowana i zachodzca na zbek umocowany
z boku drugiej tarczy umieszczonej pionowo, aby zbek ten za kadym obrotem mg posuwa po jednym zbku tarczy lecej poziomo i w ten sposb j obraca. W poziomej tarczy powinny by
otwory, w ktrych umieszcza si okrge kamyki. W pudle tej tar-

czy, czyli w przepierzeniu, trzeba wydry otwr z kanalikiem,

przez ktry kamyk, nie napotykajc przeszkody, spadnie do naczynia z brzu, zaznaczajc to dwikiem. [7] Kiedy okrt zostanie
wprawiony w ruch za pomoc wiose lub wiatru, opatki umieszczone na koach dotykajc pyncej przeciw nim wody, odepchnite silnym uderzeniem, zaczynaj obraca koa. Koa te obracaj
rwnoczenie o, ktra z kolei porusza zbat tarcz; zbek tej tarczy, posuwajc za kadym obrotem po jednym zbku drugiej tarczy, powoduje jej rwnomierne obroty. Skoro wic opatki obrc
koa czterysta razy, wwczas tarcza o wystajcym z boku zbku
poruszy zbek poziomo lecej tarczy. Ilekro pozioma tarcza doprowadzi kamyki do otworu, tyle razy spadn one w d przez kanalik i dwikiem oraz liczb zaznacz ilo przebytych mil.
Przedstawiem konstrukcj tych przyrzdw, ktre wynaleziono
dla poytku i uprzyjemnienia ycia w czasach spokojnych i wolnych od lku.

Rozdzia dziesity
[1] Obecnie powiem, wedug jakich zasad proporcji naley budowa machiny, to znaczy skorpiony i balisty, wynalezione dla odparcia niebezpieczestwa i niezbdne dla obrony.
Wszystkie proporcje tych machin oblicza si na podstawie zamierzonej dugoci strzay, ktr dana machina ma wypuszcza.
Dziewita cz dugoci strzay wyznacza wielko otworw
znajdujcych si w ramach; przez te otwory napina si skrcone liny, ujmujce ramiona. [2] Wedug wielkoci otworw ustala si
wysoko i szeroko ramy. Beleczki stanowice doln i grn
cz ramy, zwane -peritretoi, powinny mie grubo
jednego otworu, a ich szeroko wynosi jedn i trzy czwarte otworu, z wyjtkiem kocw, gdzie wynosi ptora otworu. Pionowe
supki po prawej i po lewej stronie ramy, nie wliczajc zaczopowania, powinny mie wysoko rwn czterem otworom, a grubo
piciu smym wielkoci otworw; czopy powinny si rwna poowie otworu. Odlego od pionowej deski do otworu powinna si
rwna poowie otworu, odlego od otworu do pionowej deski
umieszczonej w rodku - take poowie otworu. Szeroko tej deski powinna si rwna jednej i jednej trzeciej wielkoci otworu,
grubo jednemu otworowi. [3] Wycicie w rodkowej desce pionowej, gdzie nakada si strza, powinno odpowiada jednej

LIX. Zasada budowy katapulty wedug hipotezy A. Choisy

czwartej otworu. Cztery naroniki ramy naley obi i umocni po
zewntrznej stronie elazn blach, klamrami z brzu i gwodziami. Dugo oyska zwanego po grecku - syrinx powinna
si rwna dziewitnastu otworom. Dugo listew zwanych przez

niektrych buculae, umieszczonych po prawej i lewej stronie oyska, ma si rwna dziewitnastu otworom, a wysoko i grubo
jednemu otworowi. Do tych listew przybija si dwie inne, midzy
ktre wkada si waek. Dugo tych listew rwna si trzem otworom, szeroko poowie otworu. [4] Grubo listewki (zwanej aweczk albo wedug innych przepierzeniem przybitym na jaskczy ogon) powinna si rwna jednemu otworowi, a wysoko
siedmiu dwunastym wielkoci otworu. Dugo waka powinna si
rwna czterem otworom, grubo dziewiciu otworom. Dugo
spustu powinna wynosi siedem dwunastych wielkoci otworu,
a grubo jedn czwart. Takie same proporcje ma jego uchwyt.
Dugo zaczepu zwanego rwnie rczk powinna si rwna
trzem otworom, a szeroko i grubo trzem czwartym otworu.
Dugo dna oyska powinna si rwna szesnastu otworom, szeroko jednemu, grubo trzem czwartym otworu. Podstawa kolumienki na ziemi powinna si rwna omiu otworom. Szeroko
jej w miejscu ustawienia na cokole powinna wynosi trzy czwarte,
grubo dwie trzecie. Wysoko kolumienki do czopa wynosi dwanacie otworw, szeroko trzy czwarte, grubo pi szstych
otworu. Kolumienka ma trzy wsporniki, ktrych dugo wynosi
dziewi otworw, szeroko poow otworu, grubo dwie trzecie
otworu. Czopy rwnaj si dugoci jednego otworu. Dugo nasady supka ma wynosi ptora otworu, szeroko antefiksu powinna mie ptora otworu, grubo jeden otwr. [5] Mniejszy supek umieszczony w tyle, zwany po grecku - antibasis,
powinien by dugi na osiem otworw, szeroki na ptora otworu,
gruby na dwie trzecie. Dugo podpory powinna si rwna dwunastu otworom, szeroko za i grubo powinna by taka sama jak
owej mniejszej kolumny. Znajdujca si nad mniejsz kolumn
podstawka, zwana take poduszk, ma by duga na dwa i p
otworu i tak samo gruba, a szeroka na trzy czwarte otworu. Korby
waka powinny by dugie na dwie i siedem dwunastych otworu,
grube na dwie trzecie otworu, a szerokie na ptora otworu. Dugo belek poprzecznych razem z czopami powinna wynosi dziesi otworw, szeroko i grubo ptora otworu. Rami powinno
by dugie na siedem otworw, grube u dou na dwie trzecie otworu, a u gry na poow otworu; krzywizna powinna si rwna
dwm trzecim otworu. [6] Machiny te buduje si wedug podanych
proporcji albo te zmniejsza lub zwiksza nieco ich wymiary. Jeli
si bowiem przygotuje podwyszone ramy, tak zwane anatona,
wwczas naley skrci ramiona, aby przez ich skrt tym silniej-

sze uzyska uderzenie, im sabsze jest napicie spowodowane wysokoci ramy. Jeli natomiast przeciwnie, rama bdzie nisza, tak
zwana katatonum, robi si nieco dusze ramiona, aby je atwiej
mona byo napi. Gdy mamy dwigni dug na pi stp, to
trzeba czterech ludzi do podniesienia ciaru, a kiedy jej dugo
wynosi dziesi stp, potrzeba jedynie dwch ludzi; podobnie
i w katapulcie tym atwiej napina si ramiona, im s dusze, a tym
trudniej im s krtsze.

Rozdzia jedenasty
[1] Opisaem zasady konstrukcji katapult, ich czony i ich proporcje. Zasady balist s rne i odmienne, jednake wszystkie
zmierzaj do jednego celu. Jedne wprawiane s w ruch przez
dwigni i way, inne przez wielokrki, inne przez koowrt, niektre za przez zbate koa, jednake adnej balisty nie mona
zbudowa, jeli si nie uwzgldni wielkoci kamienia, ktry ta
machina ma wyrzuci. Z tej przyczyny nie wszyscy mog si tym
zajmowa, lecz jedynie ci, co znaj geometryczne prawa liczb
i ich mnoenia. [2] Albowiem wielko otworw w ramach, przez
ktre napina si liny - najodpowiedniejsze zreszt s skrcone
z wosw kobiecych lub ze strun - powinno si ustala wedug
ciaru kamienia, jaki ma balista wyrzuci, podobnie jak w katapultach ustala si proporcje na podstawie dugoci strzay. Aeby
wic take i ci, ktrzy nie znaj geometrii, zaznajomili si z tym
przedmiotem i w niebezpieczestwie wojennym nie marnowali
czasu na zastanawianie si, wyo to, co sam z wasnego dowiadczenia uwaam za pewne i co czciowo jako ustalone zaczerpnem od moich mistrzw. A poniewa u nich podstaw
pewnych miar jest grecki system wag, chc rwnie poda odpowiadajcy im nasz system.
[3] Ot jeli balista ma wyrzuci kamie dwufuntowy, otwr
w jej ramie powinien mie pi cali, jeli ma wyrzuci kamie
czterofuntowy, powinna mie otwr szeciocalowy i **** siedmiocalowy; balista, ktra wyrzuca ciar dziesiciofuntowy, powinna mie otwr omiocalowy; ciarowi dwudziestofuntowemu
powinien odpowiada otwr dziesiciocalowy, ciarowi czterdziestofuntowemu otwr dwunastu i p cala, ciarowi szedziesiciofuntowemu otwr trzynastu i jednej smej cala, ciarowi osiemdziesiciofuntowemu otwr pitnastocalowy, ciarowi

LX. Zasada budowy balisty wedug hipotezy A. Choisy

studwudziestofimtowemu otwr jednej stopy i ptora cala, kamieniowi stuszedziesiciofuntowemu otwr jednej stopy i czterech cali, kamieniowi stusiedemdziesiciofuntowemu otwr jednej stopy i piciu cali, kamieniowi dwustofuntowemu otwr
jednej
stopy
i
szeciu
cali,
kamieniowi
dwustoczterdziestofuntowemu otwr jednej stopy i siedmiu cali, kamieniowi trzystaszedziesiciofuntowemu otwr ptorej stopy. [4] Po ustaleniu wielkoci otworu trzeba nakreli tarcz zwan po grecku
-penfretas, ktrej dugo wynosi otworw t, a szeroko rwna si dwm otworom i jego jednej szstej. Po nakreleniu tarczy naley przez jej rodek przeprowadzi lini, a dokonawszy podziau naley jej krawdzie tak cign, eby figura

miaa ksztat ukony przez skrcenie jej na dugo w miejscu zagicia o jedn szst, a na szeroko o jedn czwart. W t stron,
gdzie wystpuje krzywizna i gdzie skierowane s wierzchoki ktw, naley skierowa otwory zmniejszajc ich szeroko ku wntrzu o jedn szst. Sam za otwr powinien by owalny i o tyle
duszy od swej szerokoci, ile wynosi grubo zatyczki. Po wywierceniu otworu wygadza si go wokoo, by krawd bya agodnie zaokrglona. [5] Grubo jego powinna si rwna dziewiciu szesnastym wielkoci otworu. Piasty maj mie dugo
dwch otworw, szeroko jednego i trzech czwartych otworu,
a ich grubo, bez wliczania w to czci znajdujcej si w otworze, wynosi dziewi szesnastych otworu; na obu kocach maj
szeroko dwu i jednej szesnastej wielkoci otworu. Dugo pionowych czci ramy powinna wynosi pi caych i dziewi
szesnastych wielkoci otworu, krzywizna - p otworu, grubo p i jedn szedziesit cz otworu. W rodku trzeba doda do
szerokoci tyle, ile mniej wicej wynosi wygicie na rysunku: na
szeroko i dugo jedn pit otworu, na wysoko jedn czwart. [6] Dugo listwy wewntrznej w stole powinna si rwna
omiu otworom, szeroko i grubo poowie otworu. Dugo powinna wynosi dwie trzecie, a grubo jedn czwart otworu;
krzywizna listwy ma wynosi trzy czwarte. Takie same powinny
by grubo i szeroko zewntrznej listwy. Dugo jej trzeba
wyprowadzi z nachylenia figury i z szerokoci pionowej czci
ramy. Listwy grnej czci bd odpowiaday dolnym listwom.
Listwy poprzeczne w stole powinny by grube na trzy czwarte
otworu. [7] Dugo trzonu drabiny ma wynosi trzynacie otworw, a grubo rwna si jednemu otworowi. Szeroko odstpw
w rodku ma wynosi jedn i jedn czwart wielkoci otworu,
grubo jedn i jedn sm wielkoci otworu. Grna cz drabiny, znajdujca si w bezporednim ssiedztwie ramion i poczona ze stoem, powinna by w swej dugoci podzielona na pi
czci. Dwie z nich naley przeznaczy na czon zwany przez Grekw - chele; szeroko tego czonu powinna wynosi jeden
i jedn czwart otworu, grubo jedn czwart, dugo trzy i p
otworu, wystp skrzyde* trzy szesnaste otworu. Cz przy osi,
zwana poprzecznym czoem, wynosi trzy otwory. [8] Szeroko
wewntrznych listewek rwna si powinna jednej czwartej otworu, a grubo jednej szstej. Rama pazura, stanowica pokryw
i wpuszczona na jaskczy ogon do trzonu drabiny, powinna mie
szeroko rwn jednej szstej, a grubo jednej dwunastej otwo-

ru. Grubo kwadratowej ramy przymocowanej do drabiny powinna si rwna dwm trzecim, a na kracach jednemu otworowi. rednica okrgej osi rwna bdzie na swych kocach osi pazura, przy czopach natomiast bdzie o jedn szesnast mniejsza.
[9]
Dugo
wspornikw
powinna
si
rwna
szeroko
u spodu powinna si rwna dwm trzecim, a grubo u gry siedmiu dwunastym. Podstawa zwana - eschara powinna
mie dugo omiu otworw, a tylna podstawa cztery; grubo
i szeroko jednej i drugiej powinna by rwna poowie otworu.
Na poowie wysokoci przymocowuje si supek szeroki i gruby
na ptora otworu. Wysoko nie ma ustalonego stosunku, lecz zalee bdzie od potrzeby. Dugo ramienia powinna si rwna
szeciu otworom, grubo u spodu jednemu otworowi, na kocach
dwm trzecim.
Dla balist i katapult podaem te proporcje, ktre uznaem za najodpowiedniejsze. Nie pomin milczeniem, lecz podam, jak tylko
bd umia najlepiej, sposb ich strojenia za pomoc lin skrconych ze strun i wosw.

Rozdzia dwunasty
[1] Bierze si dugie belki, przymocowuje do nich oyska czopw i zakada wa koowrotu. W rodku belek wycina si i obi
zagbienia, a w zagbieniach tych umieszcza si ramy katapult
i przytwierdza klinami, by si przy napinaniu nie poruszyy. Potem osadza si w tych ramach piasty z brzu, a w nich umieszcza
si niewielkie koki elazne zwane przez Grekw epizygides. [2] Nastpnie wsuwa si przez otwory w ramach koce lin i przeciga na drug stron; pniej przerzuca si je na wa
i owija dookoa, aby napite za pomoc dwigni przy dotkniciu
obie jednakowy ton wyday. Z kolei przytwierdza si je w otworach klinami, by nie popuciy i nie zluniy napicia, po czym
przeciga si je powtrnie na drug stron i naciga na wale za
pomoc dwigni, pki nie wydadz jednakowych dwikw.
W ten sposb przez zastosowanie klinw stroi si katapulty stosownie do dwiku, kierujc si suchem.
Omwiem wszystko, co tylko mogem, w tej dziedzinie; pozostaje jeszcze zagadnienie zwizane z obleganiem miast i sposb,
w jaki za pomoc machin oblniczych wodzowie mog odnosi
zwycistwa, a miasta zapewni sobie obron.

Rozdzia trzynasty
[1] Opowiadaj, e pierwsz machin oblnicz, jak wynaleziono, by taran. Doszo do tego w nastpujcy sposb. Kartagiczycy stanli obozem i oblegali Gades. Po zdobyciu twierdzy postanowili j zniszczy. Nie znajc elaznych przyrzdw do burzenia, wzili belk i uderzajc raz po raz jej kocem zrzucali w d
grne warstwy kamieni. W ten sposb zburzyli stopniowo cae obwarowanie. [2] w sposb i pomys sta si pniej bodcem dla
pewnego rzemielnika z Tyru nazwiskiem Pefrasmenos, ktry
ustawi belk, zawiesi na niej drug poprzeczn w ksztacie ramion wagi i wprawiajc jaw ruch, raz w przd, raz w ty, silnymi
uderzeniami zniszczy mur Gadytaczykw. Geras z Chalkedonu
zrobi z drzewa podstaw na kkach, a nastpnie zbi rusztowanie
z belek pionowych i poprzecznych: na nich zawiesi taran, okrywszy machin skrami z wow, aby zapewni wiksze bezpieczestwo tym onierzom wewntrz machiny, ktrzy mieli burzy mur.
Ze wzgldu na powolne ruchy machiny nazwa j wiem taranowym. [3] Po pierwszych tego rodzaju prbach Tessalczyk Polyidos
skonstruowa podczas oblenia Bizancjum przez Filipa rne typy takich machin, znacznie atwiejszych w uyciu. Od niego przejli t wiedz Diades i Charias, ktrzy suyli w armii Aleksandra.
Diades w pismach swoich stwierdza, e wynalaz ruchome wiee, ktre rozoone na czci wid ze sob wraz z wojskiem. Prcz
tego wynalaz machin do przewiercania murw i machin do wspinania si, za pomoc ktrej mona byo po rwnym poziomie dosta si ma mury. On rwnie wynalaz burzcego mury kruka,
zwanego przez niektrych urawiem. [4] Uywa rwnie taranu na
kkach; opis jego konstrukcji pozostawi. Wedug niego najnisza
wiea musi mie co najmniej szedziesit okci wysokoci i siedemnacie szerokoci, a zwa si powinna ku grze o pit cz
swej szerokoci przy podstawie. Jej supy powinny mie u podstawy dziewi dwunastych stopy, a u gry p stopy. Twierdzi dalej,
e wiea ta powinna mie dziesi piter zaopatrzonych w okna.
[5] Wiksza wiea powinna by wysoka na sto dwadziecia okci,
szeroka na dwadziecia trzy i p okcia i zwona ku grze rwnie
o pit cz szerokoci; supy powinny mie u podstawy jedn stop, a na grze p stopy. W takiej wiey byo dwadziecia piter,
a kade pitro miao naokoo ganek na trzy okcie szeroki. Wiee te
byy pokryte niewyprawionymi skrami, ktre miay je chroni
przed uszkodzeniem. [6] Na tych samych zasadach budowao si

wia taranowego. Rozpito jego wynosia trzydzieci okci, wysoko - nie wliczajc w to dachu - trzynacie i p okcia; wysoko szczytu wynosia od podstawy do punktu szczytowego szesnacie okci. Szczyt wznosi si nad rodkiem dachu nie mniej ni na
dwa okcie. Nad tym wznosia si trzypitrowa wieyczka; na najwyszym jej pitrze ustawiano skorpiony i katapulty, a na najniszych gromadzono wielkie zapasy wody, aby mona byo ugasi
wzniecony poar. W wieyczce tej ustawiano machin taranow,
zwan po grecku - kriodokis. W machinie znajdowa si
obtoczony na tokarni trzon, a na nim umieszczony by taran, ktry
przez ciganie i zwalnianie lin skutecznie prac wykonywa. Taran
ten, podobnie jak wiee, pokrywano niewyprawionymi skrami.
[7] Co do machin wiertniczych nastpujce w swych pismach pozostawi prawida. W machinie tej, podobnie jak w wiu, powinna
si znajdowa w rodku rynna na supach ustawionych pionowo jak w katapultach i balistach - duga na pidziesit okci, wysoka
na okie. W rynnie tej ustawiony by na poprzek wa; u gry po prawej i lewej stronie znajduj si wielokrki, ktre poruszaj umieszczon w rynnie belk, obit na kocu elazem. Pod t belk wmontowane w rynn w niewielkich odstpach waki zwikszay szybko
ruchu i si. Nad belk umieszczon w rynnie ustawiano w niewielkich odstpach kryny, by podtrzymyway niegarbowane skry,
ktrymi pokrywano machin. [8] Uwaam, e o kruku nie potrzeba
pisa, gdy machina ta nie ma adnych zalet. O ile chodzi o machin przystosowan do wspinania si, zwan po grecku epibathra, jak i o machiny uywane na morzu t, za pomoc ktrych
mona si dosta na okrt, to z wielkim alem stwierdziem, e Diades mimo swoich obietnic nie pozostawi nam zasad ich konstrukcji.
Wyoyem wszystko, co poda Diades o konstrukcji machin.
Obecnie podam to, czego si nauczyem od moich mistrzw i co
wydaje mi si poyteczne.

Rozdzia czternasty
[l] wia, ktry suy do zasypywania roww (i za pomoc
ktrego mona si take zbliy do murw), buduje si w taki sposb. Trzeba zbi kwadratow podstaw o bokach dugich na dwadziecia jeden stp, zwan po grecku - eschara, majc
cztery belki poprzeczne; belki te powinny by poczone dwiema
innymi belkami gruboci dwch trzecich stopy, a szerokoci p

LXII. Zasada budowy wi. A - lw-taran, B - w do zasypywania

roww i fos

stopy. Odstp midzy belkami poprzecznymi powinien wynosi

trzy i p stopy. W kadym odstpie ustawia si drewniane podstawki zwane po grecku - hamaxopodes, w podstawkach tych obracaj si osie k obite elaznymi blachami. Podstawki maj czopy i otwory, w ktrych umieszczone drki wprawiaj
je w ruch, bd naprzd, bd w ty, bd w lewo lub w prawo, albo jeli zajdzie potrzeba, na ukos, pod ktem. [2] Nad podstaw
umieszcza si dwie belki, wystajce z kadej strony po sze stp
poza podstaw i poczone na kocach dwiema innymi belkami
wystajcymi z kolei poza poprzednie o dwanacie stp, tak grube
i szerokie, jak to podaem przy opisie podstawy. Na tym wizaniu
trzeba ustawi w odstpach osiemnastocalowych zbite supy
o przekroju pitnastu cali i wysokie na dziewi stp, nie wliczajc w to czopw. U gry wie si je zaczopowanymi belkami.
[3] Na tych belkach umieszcza si poczone kokami krokwie,
wznoszce si na wysoko dwunastu stp. Na krokwiach naley
uoy wic je belk kalenicow o przekroju kwadratowym.
Krokwie zbite s po bokach i pokryte deskami z drzewa najlepiej
palmowego, a w jego braku z innego odpowiedniego drzewa, z wyjtkiem sosny lub olchy, ktre s kruche i atwo zajmuj si od
ognia. Deski te okada si gsto splecionymi wizkami z cienkich
i moliwie wieych gazek, a nastpnie pokrywa ca machin
niewyprawionymi skrami, ktre s podwjnie zeszyte i wypcha-

ne traw morsk albo som moczon w occie. W ten sposb uchroni si machin od pociskw balist i od niebezpieczestwa poaru.

Rozdzia pitnasty
[1] Istnieje take inny rodzaj wia, wyposaony we wszystko
tak jak poprzedni, z wyjtkiem krokwi. Ma on dokoa przedpiercie i blanki z desek, a u gry nachylony okap pokryty deskami
i skrami, ktre s mocno przybite. Na wierzch nakada si tak grub warstw gliny zaprawionej sierci, aby si jej ogie nie ima.
Jeli zajdzie potrzeba, mog te machiny mie i osiem kek, o ile
warunki terenowe na to pozwol. wie przeznaczone do wykopywania ziemi, zwane po grecku - oryktides, zbudowane s tak samo, jak to powyej opisaem, z t rnic, e przednia
ich cz ma ksztat trjkta, aby z muru wyrzucone pociski nie
uderzay w paszczyzn, lecz zelizgiway si po bokach, i by ci, co
wewntrz kopi ziemi, byli bezpieczni.
[2] Powinno si rwnie wspomnie o wiu skonstruowanym
przez Hegetora z Bizancjum i o zasadach jego budowy. Dugo
podstawy wia wynosia szedziesit trzy stopy, szeroko
czterdzieci dwie stopy. Kady z czterech supw ustawionych na
podstawie skada si z dwch zczonych z sob belek; kady
z nich by wysoki na trzydzieci sze stp, gruby na jedn i jedn
czwart stopy, szeroki na ptorej stopy. Podstawa miaa osiem
k, na ktrych si poruszaa; wysoko ich wynosia sze stp
i dziewi cali, grubo trzy stopy; koa sporzdzone byy z trzech
warstw drzewa, zczonych z sob na przemian klamrami, i obite
elazn blach kut na zimno; obracay si one na paskich podkadkach z drzewa, czyli hamaxopodach. [3] Na poziomej ramie
uoonej na podstawie ustawiano w odstpach dziewiciocalowych
supy wysokie na osiemnacie stp, szerokie na dziewi cali, grube na dziewi cali. Wizay je biegnce dokoa u gry belki, szerokie na jedn stop i dziewi cali, grube na dziewi cali. Nad
wizaniem wznosiy si krokwie wysokie na dwanacie stp; ponad nimi leca belka czya wizania krokwi. Krokwie zbite byy po bokach ukonie uoonym drewnem, a naoone na nie oszalowanie chronio nisze czci. [4] Wewntrz na niewielkich supkach uoone byo deskowanie, na ktrym ustawiano skorpiony
i katapulty. Nastpnie wznosiy si dwa mocne supy, wysokie na
czterdzieci pi stp, grube na ptorej stopy, szerokie na osiem-

nacie cali, poczone u gry belk zaklinowan poprzecznie oraz

drug belk zaklinowan midzy nimi w rodku i poczon blach
elazn. Na tej belce umocowywano midzy supami inn belk
sigajc do grnej poprzecznej belki; belki te poczone byy za
pomoc czopw i klamer. Na owej belce znajdoway si dwa toczone waki, na ktrych nawinite byy liny podtrzymujce taran.
[5] Nad czciami podtrzymujcymi taran znajdowa si przedpiercie podobny do wieyczki, aby dwch onierzy mogo stamtd
bezpiecznie obserwowa nieprzyjaciela i donosi o jego zamiarach. Taran tej machiny by dugi na sto osiemdziesit stp, u dou
by szeroki na pitnacie cali, gruby na [dwie] stopy; ku grze zwa si na szeroko t o jedn stop, a na grubo o dziesi cali.
[6] Dzib mia z twardego elaza, podobnie jak okrty wojenne;
wzdu taranu poczynajc od dzioba wpuszczone byy w drzewo
cztery elazne blachy, dugie mniej wicej na pitnacie stp. Od
jednego koca taranu do drugiego koca rozpite byy liny grube
na osiem cali i przywizane tak jak na okrtach liny napite od rufy ku przodowi. Liny te byy poczone linami poprzecznymi w odstpach pitnastocalowych. Cay taran pokryty by niewyprawion
skr. [7] Liny, na ktrych taran zwisa, byy zakoczone poczwr-

nym elaznym acuchem, rwnie niewyprawion skr owinitym. Z przodu znajdowaa si zbita z desek skrzynia, w ktrej ****
rozpiwszy grube splecione liny, ze wzgldu na ich szorstko atwo mona byo za ich pomoc bez polinicia dosta si na mur.
Machina ta poruszaa si w szeciu kierunkach: w przd, [w ty],
w prawo, w lewo, mona j byo skierowa ku grze i przez nachylenie obniy. Gdy trzeba byo burzy mur, machina ta wznosia
si na wysoko mniej wicej stu stp; rwnie wychylajc si
w praw i lew stron ogarniaa nie mniej ni sto stp. Obsugiwao j stu ludzi. Waya cztery tysice talentw, co rwnao si czterystu osiemdziesiciu tysicom funtw.

Rozdzia szesnasty
[1] Podaem wszystko, co byo godne uwagi przy skorpionach,
katapultach, balistach, a take wiach i wieach, podaem te metody ich konstrukcji oraz nazwiska wynalazcw. Nie uwaaem natomiast za potrzebne pisa o drabinach i urawiach majcych
prostsz budow; zwykle onierze sporzdzaj je sami. Poza tym
nie we wszystkich miejscach i nie w ten sam sposb mog by stosowane, gdy rne s fortyfikacje i niejednako dzielne s rne
ludy. Innych bowiem uywa si machin wobec zuchwaego i lekkomylnego nieprzyjaciela, innych wobec przezornego, a jeszcze
innych wobec tchrzliwego. [2] Jeli wic kto zechce zwrci
uwag na te wskazwki i spord nich odpowiednie zaczerpnie, nie
bdzie potrzebowa pomocy i bez wahania bdzie mg zastosowa
to, czego wymaga potrzeba lub warunki terenu. O machinach
obronnych nie ma potrzeby pisa, gdy nieprzyjaciele nie buduj
machin oblniczych wedug naszych opisw, tote mona je nieraz zniszczy bez uycia machin, a tylko dziki szybkiej i mdrej
decyzji. Zdarzyo si to podobno take Rodyjczykom. [3] Na Rodos mieszka budowniczy Diognetos, ktremu rokrocznie w dowd uznania dla jego sztuki wypacano pewn ustalon sum ze
skarbu pastwa. W owym czasie przyby do Rodos z Aradu architekt Kalliasz; wygosi on przemwienie i pokaza model muru
miejskiego, a nad tym modelem ustawi ruchom machin, za pomoc ktrej pochwyci nieprzyjacielsk machin oblnicz posuwajc si pod obwarowanie i przenis j w obrb murw. Rodyjczycy zobaczywszy ten model, zdjci podziwem, odebrali roczne
uposaenie Diognetowi i przyznali to wyrnienie Kalliaszowi.

[4] Tymczasem krl Demetriusz, zwany ze wzgldu na swoj

wytrwao w obleganiu miast Poliorketesem, przygotowujc wypraw na Rodos zabra ze sob Epimacha, sawnego budowniczego
z Aten. Ten zbudowa ogromnym kosztem oraz niesychanie pracowicie i pomysowo machin oblnicz wysok na sto trzydzieci
pi stp, szerok na szedziesit stp, i tak j opatrzy niewyprawionymi skrami i wosiem, e moga wytrzyma uderzenie trzystuszedziesiciofuntowego kamienia rzuconego z balisty. Sama machina waya trzysta szedziesit tysicy funtw. Gdy Rodyjczycy
zwrcili si do Kalliasza, eby przeciw tej machinie zbudowa inn
i za jej pomoc zgodnie z obietnic przenis machin oblnicz
w obrb murw, przyzna, e tego nie potrafi. [5] Nie wszystko bowiem da si wykona wedug tych samych regu; s takie rzeczy,
ktre speniaj swoje zadania w modelach, a take i w wikszych
wymiarach, w innych wypadkach natomiast nie mona si posugiwa modelami, lecz trzeba od razu stosowa waciwe wymiary.
Niekiedy to, co w modelu ma pozory prawdy, z chwil powikszenia nie wytrzymuje prby. Moemy to zaobserwowa na nastpujcym przykadzie. Za pomoc widra mona wywierci otwr pcalowy, calowy albo ptoracalowy. Jeli jednak tym samym sposobem zechcemy wywierci otwr wielkoci jednej czwartej stopy,
nie mona tego dokona, a o wywierceniu otworu wielkoci p stopy albo jeszcze wikszego nawet myle nie mona. [6] Podobnie
przy niektrych modelach wydaje si, e to, co si dzieje w maych
wymiarach, mona przenie i na wiksze wymiary. Dlatego to Rodyjczycy, wprowadzeni w bd, skrzywdzili i zniewayli Diogneta.
Skoro wic zobaczyli zagraajcego im uporczywie wroga, machin oblnicz przygotowan do zdobycia miasta, niebezpieczestwo
niewoli i groce im zniszczenie, na klczkach bagali Diogneta
o ratunek dla ojczyzny. [7] W pierwszej chwili odmwi. Kiedy jednak podeszy dziewczta z najlepszych rodw i chopcy oraz kapani, aby go przebaga, przyrzek pomoc pod warunkiem, e otrzyma
na wasno machin nieprzyjacielsk, jeeli j zdobdzie. Gdy si
na to zgodzono, wybi otwr w murze w miejscu, gdzie miaa podej machina i poleci wszystkim obywatelom nanie z placw
publicznych i prywatnych domw wod, mu i boto i rynnami wyla to przez w otwr poza mur. Kiedy wic w cigu nocy wylano
wielk ilo wody, muu i bota, dnia nastpnego machina nieprzyjacielska posuwajc si naprzd, zanim jeszcze podesza pod mur,
utkna w powstaym tam bagnie i nie moga si poruszy ani naprzd, ani w ty. Wtedy to Demetriusz widzc, e go Diognet sw

mdroci wyprowadzi w pole, odstpi wraz z flot od miasta.

[8] Wwczas Rodyjczycy, uwolnieni od wojny dziki pomysowoci Diogneta, zoyli mu w imieniu pastwa podzikowanie i wyrnili wszelkiego rodzaju zaszczytami i honorami. Diognet wprowadzi machin nieprzyjacielsk do miasta, postawi j na publicznym
placu i umieci napis: Diognet ofiarowa ludowi ten dar, pochodzcy ze zdobyczy wojennej". Widzimy wic, e do dziaa obronnych potrzebne s nie tylko machiny, ale i mdre rady.
[9] Podobnie na Chios, kiedy nieprzyjaciele ustawili na okrtach
machiny zwane sambukami, wrzucili Chioci noc due iloci ziemi,
piasku i kamieni do morza, tu przed murami miasta. Gdy nastpnego dnia nieprzyjaciel chcia si przybliy, statki osiady na mielinie i nie mogy posun si naprzd ani te si cofn, lecz, raone zapalajcymi pociskami, spony. Podczas oblenia Apollonii
zamierzali nieprzyjaciele za pomoc podkopw dosta si niepostrzeenie w obrb murw. Mieszkacy Apollonii, zawiadomieni
o tym przez zwiadowcw, przerazili si i bezradni, wskutek strachu upadli na duchu; nie mogli bowiem przewidzie ani czasu, ani
miejsca, w ktrym spod ziemi mia si wyoni nieprzyjaciel.
[10] W miecie by wwczas architektem Tryfon z Aleksandrii. Kaza wykona w obrbie murw liczne podkopy i posuwa si nimi
poza mury na odlego pocisku; we wszystkich tych podkopach
kaza porozwiesza naczynia z brzu. Naczynia zawieszone w podkopie, ktry znajdowa si naprzeciw podkopu nieprzyjacielskiego,
zaczy
wydawa
dwiki
odpowiadajce
uderzeniom
elaznych
narzdzi. W ten sposb stwierdzono, gdzie nieprzyjaciele robi
podkop i skd maj zamiar wedrze si do miasta. Ustaliwszy ten
kierunek, kaza Tryfon ponad gowami nieprzyjaci umieci naczynia z brzu napenione wrztkiem, smo oraz ludzkimi wydzielinami i rozarzonym do biaoci piaskiem. Nastpnie przewierci
noc szereg otworw prowadzcych do podkopu, a wlewajc przez
nie nagle mas przygotowan spowodowa mier znajdujcych si
tam nieprzyjaci. [11] Podobnie kiedy podczas oblenia Massalii
nieprzyjaciel
zrobi
ponad
trzydzieci
podkopw,
Massalijczycy
domylajc si tego pogbili znacznie rw otaczajcy mury. W ten
sposb wszystkie nieprzyjacielskie podkopy znalazy ujcie w rowie. Tam za, gdzie nie mona byo wykopa rowu, kopano - nad
miejscem gdzie mia przechodzi podkop nieprzyjacielski - dugi
i szeroki d w rodzaju sadzawki i napeniano go wod ze studzien
i z portu. Gdy podkop nieprzyjacielski doszed do tego miejsca, woda wdara si przez otwory do podkopu i podmya stemplowanie;

wskutek napywu wody i zawalenia si podkopu znaleli mier

wszyscy, ktrzy si w nim znajdowali. [12] Rwnie i wtedy, gdy
ukadajc cite drzewa wznoszono przeciw Massalljczykom grobl
prowadzc do murw, Massalijczycy wypuszczajc z balist rozarzone elazne pociski spalili przygotowany materia. Kiedy za nieprzyjaciele podsunli wia, aby zburzy mur, Massalijczycy zarzucili na niego lin i, owijajc j wok bbna za pomoc koowrotu, podnieli czoo taranu, tak e nie mg dotkn muru. Wreszcie
zniszczyli ca machin za pomoc ognistych strza i pociskw z balist. W ten sposb uratowano te [miasta] nie za pomoc machin, lecz
przeciwstawiajc machinom pomysowo architektw.
W ksidze tej omwiem, o ile tylko mogem, metody konstrukcji tych machin, ktre uznaem za najpoyteczniejsze zarwno
w czasach pokoju, jak i wojny. W poprzednich dziewiciu ksigach przedstawiem poszczeglne rodzaje i dziay budownictwa,
tak e podrcznik mj obj w dziesiciu ksigach wszystkie zagadnienia architektury.

KONIEC