NIECIERPLIWOŚĆ SERCA - Stefan Zweig

Indeks: 00174/2015/08
Pozycja e-book_JW48: 066
Opracowanie edytorskie: Jawa48

na podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych
Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i publikacji tak w
czci jak i w caoci.
Sierpie 2015
Prawa autorskie
nale do autora, autorw tumaczenia i ilustracji,
PASTWOWEGO INSTYTUTU WYDAWNICZEGO
ich spadkobiercw oraz innych osb fizycznych
i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa.
Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o naszej
kulturze i historii, stanowi wasno publiczn, a ich rozpowszechnianie suy
dobru oglnemu.
Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon

z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela.
Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym
podobne bez zgody autora edycji zabronione.
Niniejsze opracowanie suy wycznie popularyzacji tej ksiki i przypomnienia
zapomnianych pozycji literatury z lat szkolnych.
Opracowanie edytorskie Jawa48
STEFAN ZWEIG
NIECIERPLIWO
SERCA
(UNGEDULD DES HERZEN)
Przeoya:
Zofia Petersowa
Opracowanie edytorskie wg Wydania III wydanego przez

Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1988 r.
Fotosy pochodz z filmu
NIECIERPLIWO SERCA (Pitie les dangereuse) re. Edoard Molinaro produkcji Antenne2,
Pary Francja, 1979
Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA
Strona 5
Istnieje lito dwojakiego rodzaju. Jedna, maoduszna i sentymentalna, ktra

waciwie jest tylko niecierpliwoci serca, pragncego si jak najprdzej
uwolni od przykrych wzrusze, wywoanych przez cudze cierpienie nie
jest to wcale wspczucie, lecz instynktowne odsuwanie cudzego cierpienia
od wasnej duszy. I ta druga jedynie wartociowa lito nie
sentymentalna, ale twrcza, lito, ktra wie, czego chce, i zdecydowana jest
cierpliwie a wspczujco przetrwa a do kresu si i nawet poza ich kres.
Kto posiada, temu bdzie dane, sowa te z Ksigi

mdroci moe kady pisarz spokojnie potwierdzi innymi
sowy: Kto wiele opowiada, temu i inni chtnie opowiadaj. Nie ma biedniejszego, a bardziej rozpowszechnionego przekonania, i fantazja pisarza pracuje bez przerwy
i e z niewyczerpanych jej zasobw czerpie on stale zdarzenia
i historie. W rzeczywistoci wystarcza, aby obserwowa ycie
i ludzi, a jeeli zachowa wzmoon zdolno patrzenia i
suchania, znajd oni w nim z pewnoci swego odtwrc.
Kto niejednokrotnie prbowa analizowa ycie ludzkie,
temu chtnie ludzie opowiadaj o zmiennych kolejach swego
losu.
Niniejsze zdarzenie opowiedziano mi take niemal w
caoci w takiej formie, jak tu pozostawiem, i zrobiono to w
sposb zgoa nieoczekiwany. Ostatnio w Wiedniu, zmczony
rozmaitymi
sprawunkami,
wyszukaem
podmiejsk
restauracj, o ktrej wiedziaem, e od dawna nie jest ju w
modzie i mao osb w niej bywa. Zaledwie jednak wszedem,
z przykroci skonstatowaem, e si omyliem. Zaraz od
pierwszego stolika wsta pewien znajomy i z oznakami
szczerej radoci, na ktr nie zareagowaem tak
Strona 5
wylewnoci, zaprosi mnie, abym zaj przy nim miejsce.

Minbym si z prawd, twierdzc, i w uprzejmy pan by
czowiekiem mao obytym lub wrcz niemiym. Nalea do
tego rodzaju niewymuszenie towarzyskich ludzi, ktrzy
skwapliwie, jak dzieci zbierajce znaczki pocztowe, kolekcjonuj znajomoci i dlatego specjalnie s dumni z kadego
egzemplarza swych zbiorw. Dla tego dobrodusznego dziwaka, zdolnego i wyksztaconego archiwariusza, caa tre
ycia ograniczaa si do skromnej satysfakcji, aby przy rnych nazwiskach, ktre si od czasu do czasu wymienia w
prasie, mg powiedzie z zarozumia pewnoci siebie:
Mj dobry przyjaciel albo: Ach, tego wanie wczoraj
spotkaem, lub Mj przyjaciel A. powiedzia mi, a mj
przyjaciel B. sdzi, i rzuca tak nazwiskami bez przerwy, a
do ostatniej litery alfabetu. Mona byo na nim z ca
pewnoci polega, i bdzie klaska na premierach swych
przyjaci, a do kadej artystki zatelefonuje nazajutrz rano z
powinszowaniem. Nie zapomina o adnych urodzinach,
przemilcza przykre notatki dziennikarskie, za pochlebne
przesya z serdeczn radoci. Nie by wic czowiekiem
nieobytym czy niesympatycznym, gdy oddawa usugi
szczerze i czu si szczliwy, gdy go kto poprosi o drobn
grzeczno, a przede wszystkim, gdy mu umoliwiono powikszenie zbioru jego ciekawych znajomoci o nowy obiekt.
Nie trzeba jednak takiego pana Wszdobylskiego
artobliwym tym przezwiskiem obejmuje si zazwyczaj w
Wiedniu w rodzaj dobrodusznych trutniw wrd
wielorakiej grupy snobw nie potrzeba wic bliej
opisywa, gdy kady go zna i wie, e nie mona bez
popenienia nietaktu obroni si jego wzruszajcej
Strona 6
nieszkodliwoci. Zrezygnowany usiadem wic przy nim i

min ju kwadrans na pogawdce, gdy do lokalu wszed
wysoki pan, zwracajc uwag sw rumian, modziecz
twarz i pikantn siwizn na skroniach; charakterystycznie
wyprostowana postawa zdradzaa byego wojskowego. Z
waciwym sobie popiechem ssiad mj zerwa si i ukoni;
ale obcy pan odpowiedzia mu raczej z pewn obojtnoci.
Nowy go jeszcze nie zdy nic zamwi u spiesznie
nadbiegego kelnera, gdy mj przyjaciel Wszdobylski
przysun si do mnie i szepn:
Wie pan, kto to jest?
Poniewa od dawna znaem jego dum kolekcjonera,
jego pragnienie, aby kadym mniej wicej interesujcym
egzemplarzem mg w swym zbiorze znajomoci czym
prdzej si pochlubi, a prcz tego obawiaem si zbyt
dugich wyjanie, odrzekem krtko:
Nie! i dalej spoywaem porcj tortu Sachera.
Moja obojtno wzburzya jednak jeszcze bardziej
zbieracza nazwisk, tote przezornie zasaniajc sobie usta
rk, szepn cichutko:
To przecie Hofmiller z generalnej intendentury, wie
pan, ten, ktry dosta na wojnie Order Marii Teresy.
Poniewa fakt powyszy wcale mnie nie wzruszy,
zacz mi opowiada z zapaem godnym patriotycznych
wypisw szkolnych, jakich czynw w rotmistrz Hofmiller
dokona najpierw w kawalerii, potem w czasie
wywiadowczego lotu nad Piaw, gdzie podobno sam
zestrzeli trzy samoloty, a wreszcie w kompanii karabinw
Strona 7
maszynowych, gdy zaj i przez trzy dni sam utrzymywa

odcinek frontu. Wszystko to rozmwca mj podawa z
wieloma szczegami (ktre tu pomijam), wyraajc co
chwila bezgraniczne zdziwienie, e nigdy nie syszaem o
tym wspaniaym czowieku, ktrego przecie sam cesarz
Karol osobicie udekorowa odznaczeniem najrzadszym w
armii austriackiej.
Mimo woli daem si skusi i spojrzaem na ssiedni
stolik, aby wreszcie ujrze z odlegoci dwch metrw owego
patentowanego bohatera. Ale natknem si na twarde,
odpychajce spojrzenie, ktre zdawao si mwi: Czy ci ten
jegomo ju co o mnie nablagowa? Nic nie ma we mnie
ciekawego! Jednoczenie pan w, nie kryjc niezadowolenia,
ostentacyjnie odsun krzeso na bok i energicznie usiad
plecami do nas. Troch zaenowany odwrciem wzrok i
staraem si, aby nawet obrusa na ssiednim stole nie
zaczepi wicej spojrzeniem. Wkrtce potem poegnaem si
z moim poczciwym gadu, ale zauwayem wychodzc, e
si ju przysiad do owego bohatera, prawdopodobnie po to,
aby teraz jemu z kolei z rwn gorliwoci udzieli informacji
o mnie, jak mnie udzieli o nim.
To byo wszystko. Krtka wymiana spojrze i z pewnoci bybym zapomnia o tym pobienym spotkaniu, gdyby
przypadek nie zrzdzi, e ju nazajutrz w pewnym
towarzystwie spotkaem si oko w oko z owym nieprzystpnym panem, ktry zreszt w smokingu wyglda jeszcze
bardziej reprezentacyjnie i elegancko ni wczoraj w ubraniu
sportowym. Obydwaj z trudem powstrzymalimy lekki
umiech, w niedostrzegalny umiech, jaki w liczniejszym
Strona 8
gronie wymieniaj midzy sob ludzie, ktrych czy wsplna, pilnie strzeona tajemnica. Pozna mnie, jak i ja jego
poznaem, i prawdopodobnie jednakowo zocio nas lub
bawio niepowodzenie wczorajszego porednika. Zrazu unikalimy rozmowy ze sob, co zreszt byo bezcelowe, gdy
dokoa wrzaa dyskusja.
Tre jej bdzie zrozumiaa, gdy zdradz, e dziao si
to w 1938 roku. Pniejsi kronikarze naszych czasw
stwierdz kiedy, e w roku 1938 prawie kada rozmowa we
wszystkich krajach naszej zbulwersowanej Europy tyczya si
domysw o moliwoci czy te niemoliwoci wybuchu
nowej wojny wiatowej. Powyszy temat fascynowa
bezapelacyjnie kade towarzystwo i niekiedy miao si
uczucie, e to nie ludzie d do wyadowania swego strachu
w domysach i nadziejach, lecz jakby sama atmosfera,
podniecajca, pena tajemniczego napicia.
Rozmow zacz pan domu, adwokat z zawodu, a despota z charakteru. Banalnymi argumentami usiowa udowodni nonsensowno twierdzenia, e nowe pokolenie zna
wojn i nie da si tak bez przygotowania wcign do niej, jak
to uczynio poprzednie. Ju podczas mobilizacji karabiny
trzeba bdzie skierowa na tyy, zwaszcza tacy starzy
onierze frontowi, jak on, nie zapomnieli, co ich czeka...
Gniewaa mnie ta chepliwa pewno siebie, z ktr w czasie
gdy dziesitki czy setki tysicy fabryk produkowao
materiay wybuchowe i gazy trujce, tak niedbale zaprzeczy
moliwoci wybuchu wojny, jakby strzepywa uderzeniem
wskazujcego palca popi ze swego cygara.
Strona 9
Nie zawsze naley wierzy, e stanie si to, czego

pragniemy odrzekem stanowczo. Urzdy i organizacje
wojskowe, zarzdzajce aparatem wojennym, take przecie
nie spay, a podczas gdy mymy odurzali si utopiami,
wykorzystay czas doskonale, aby tumy ju z gry zorganizowa i w pewnym sensie gotowe do strzau uj w swe
rce. Wanie teraz, w czasie pokoju, oglna subisto
wzrosa dziki doskonaej propagandzie do nieprawdopodobnych rozmiarw, tote naley liczy si trzewo z faktem,
e z chwil gdy radio rozgosi po mieszkaniach wezwanie do
mobilizacji, nigdzie nie napotka si na opr. Drobny pyek,
jakim jest dzi czowiek, w ogle nie liczy si jako poszczeglna wola.
Oczywicie wszyscy powstali przeciwko mnie, gdy
praktyka dowioda, e pd do samooguszenia si mimo
wewntrznej pewnoci niebezpieczestwa wyraa si
najlepiej w ten sposb, i uwaa si je po prostu za niewane,
za nie istniejce. Moje ostrzeenie przed tanim optymizmem
tym przykrzejsze musiao sprawi wraenie, i w ssiednim
pokoju nakryto ju do wspaniaej kolacji.
Nieoczekiwanie stan po mojej stronie w kawaler Orderu Marii Teresy, jakkolwiek bdny instynkt podpowiada
mi, e jest on chyba moim przeciwnikiem.
Tak jest rzek gwatownie liczenie si jeszcze
dzisiaj z chci czy niechci mas ludzkich to czysty nonsens,
gdy w najbliszej wojnie waciwe dziaanie przypadnie
maszynom, za ludzie bd poniekd zdegradowani do roli
ich czci skadowych. Ju podczas ostatniej wojny mao
spotkaem ludzi, ktrzy by si na wojn otwarcie godzili lub
Strona 10
otwarcie przeciwko niej wystpowali. Wikszo zostaa

zagarnita jak chmura pyu przez wicher i trwali tak
bezwolnie w tej olbrzymiej zawierusze, przerzucani jak groch
w wielkim worku. W rezultacie moe nawet wicej osb
znalazo w wojnie ucieczk, ni si z niej wyrwao!
Suchaem
zdziwiony,
a
przede
wszystkim
zainteresowany gwatownoci, z jak mwi dalej:
Nie poddawajmy si zudzeniom! Gdyby dzi w ktrymkolwiek kraju wzywano do wojny, choby wybitnie
egzotycznej, w Polinezji czy w jakim zaktku Afryki tysice, setki tysicy rzuciyby si do niej, nawet nie wiedzc
dokadnie dlaczego i moe tylko z chci ucieczki od siebie
samych albo od nieprzyjaznych okolicznoci. Faktycznego
oporu w stosunku do wojny nie mog okreli wyej ni
zerem. Opr jednostki przeciwko organizacji wymaga o wiele
wikszej odwagi ni poddanie si tumnej egzaltacji potrzeba odwagi indywidualnej, ta za zanika w naszych czasach rozwijajcej si organizacji i zmechanizowania. Podczas
wojny spotkaem si wycznie ze zjawiskiem odwagi masowej, odwagi w szeregu i gromadzie, a kto bliej to pojcie
rozpatrzy, ten odkryje dziwne jego skadniki. Wiele w nim
prnoci, wiele lekkomylnoci i nawet znudzenia, a przede
wszystkim wiele lku, tak jest, lku przed pozostaniem w
tyle, przed kpinami, przed koniecznoci samodzielnego
dziaania, a przede wszystkim lku przed moliwoci znalezienia si w opozycji wobec masowego zapau innych. Wikszo tych, ktrzy uchodzili w polu za najodwaniejszych,
znaem pniej w cywilu jako nader wtpliwych bohaterw.
Strona 11
Owszem doda z grzecznym ukonem w

gospodarza ja sam take nie jestem wyjtkiem.
stron
Podoba mi si jego sposb rozumowania i wanie

miaem ch zbliy si do niego, gdy pani domu poprosia
do stou, a poniewa umiecia nas z dala od siebie, nie
moglimy dalej prowadzi rozmowy. Dopiero przy oglnym
poegnaniu spotkalimy si w przedpokoju.
Zdaje mi si umiechn si do mnie e nasz
wsplny znajomy ju nas ze sob porednio zapozna.
I to dokadnie! umiechnem si rwnie.
Prawdopodobnie naga panu, jaki to ze mnie
Achilles, i odpowiednio pochlubi si przed panem moim
orderem?
Mniej wicej...
Tak, diabelnie jest z niego dumny, tak samo jak z
paskich ksiek.
Zabawny jegomo! Ale bywaj gorsi. Jeeli pan
sobie yczy, moemy kawaek przej razem, dobrze?
Wyszlimy. Nagle mj towarzysz zwrci si do mnie:
Niech mi pan wierzy, to nie puste sowa, jeeli
powiem e przez dugie lata nic nie przysporzyo mi tyle
cierpienia, ile ten Order Marii Teresy, w ogle za bardzo
wpadajcy w oczy, jak na moje upodobania. Waciwie
chciabym by uczciwy gdy go wwczas na froncie
dostaem, przejty byem do gbi. Ostatecznie czowiek
wychowany zosta na onierza i w szkole kadetw sucha o
Strona 12
tym orderze jak o legendzie, o tym orderze, ktry nadawany

bywa najwyej dziesi razy podczas kadej wojny, wic
rzeczywicie spada jak gwiazda z nieba. Tak, tak, dla
dwudziestoomioletniego chopca to wielka rzecz! Stoi si
przed frontem, wszyscy patrz zdumieni, na szyi zabyszczy
czowiekowi nagle co niby mae soce, a cesarz ten
majestat, do ktrego ani si zbliy! ciska mu rk i
winszuje. Ale widzi pan, tego rodzaju odznaczenie miao sens
i warto jedynie w naszym wiecie wojskowym, lecz po
skoczonej wojnie wydawao mi si mieszne takie
paradowanie przez cae ycie jako patentowany bohater,
poniewa przez dwadziecia minut postpowao si istotnie
odwanie nie odwaniej zapewne ni dziesi tysicy
innych i miao si to tylko szczcie, e si zostao
zauwaonym, a co jeszcze dziwniejsze, e si powrcio
ywym! Ju po roku, gdy ludzie wpatrywali si w ten
kawaek metalu, a potem przenosili z czci wzrok na moj
twarz, miaem do tego chodzenia jako ywy pomnik, a
przykro, jak sprawiao mi to cige wyrnianie si wrd
innych, bya jednym z powodw, dla ktrych po zakoczeniu
wojny przeszedem tak szybko do cywila.
Przyspieszy kroku.
Jednym, powiadam, z powodw, ale powd gwny
by osobisty i to moe bdzie dla pana bardziej zrozumiae.
Gwnym powodem bya okoliczno, e ja sam zwtpiem
gruntownie w moje uprawnienia, a w kadym razie we
wasne bohaterstwo. Przecie wiedziaem lepiej od tych
obcych gapiw, e za tym orderem nie kryje si aden
bohater, a nawet stoi zdecydowany nie-bohater, jeden z tych,
Strona 13
ktrzy tylko dlatego z tak zajadoci rzucili si w wir

wojny, e chcieli si wyratowa z rozpaczliwej sytuacji; raczej
dezerterzy od wasnej odpowiedzialnoci ni bohaterowie z
poczucia obowizku. Nie wiem, jak to jest u was mnie
ycie w nimbie i aureoli wydaje si nienaturalne i nie do
zniesienia, tote poczuem si lepiej, gdy przestaem obnosi
na mundurze moj biografi bohatera. Jeszcze teraz zoci
mnie, gdy kto odkopuje moj biografi bohatera. Dlaczego
nie mam si panu przyzna, e wczoraj o mao nie zerwaem
si i nie przybiegem do was, aby wrzasn na tego gadu:
Chwal si kim innym, a nie mn! Przez cay wieczr
drczyo mnie wspomnienie paskich oczu penych szacunku, a najchtniej aby zdemaskowa tego blagiera
bybym pana poprosi, eby wysucha, jakimi drogami
doszedem w ogle do tego bohaterstwa. Bya to historia
osobliwa, a mogaby zawiadczy, e odwaga jest czsto
odwrotn stron saboci. Zreszt nie zawahabym si jeszcze
i teraz opowiedzie jej panu. Wydarzenia sprzed
wierwiecza nie bol ju czowieka od dawna przecie ju
cakiem innego... Miaby pan czas? A moe nudzi to pana?
Oczywicie, e miaem czas, tote spacerowalimy
jeszcze dugo po opuszczonych ulicach, a dnia nastpnego
przesiedzielimy razem dugie godziny. W opowiadaniu
mego towarzysza zmieniem bardzo niewiele; moe
powiedziaem uani zamiast huzarzy, aby nie poznano,
ktry to by garnizon, moe troch poszachrowaem na mapie
i przezornie pozmieniaem wszystkie nazwiska ale nic
istotnego nie dodaem z mej fantazji i nie ja, lecz mj
towarzysz zaczyna teraz opowiada.
Strona 14
Caa sprawa zacza si od niezrcznoci, od zupenie

niewinnej omyki, une gaffe, jak mwi Francuzi. Potem bya
prba, aby ow niezdarno naprawi; ale gdy si chce zbyt
spiesznie naprawi kko w zegarze, psuje si zazwyczaj cay
mechanizm. Nawet dzi, po latach, nie potrafi rozgraniczy,
gdzie koczya si moja niezrczno, a zaczynaa wina.
Prawdopodobnie nigdy tego nie odkryj.
Miaem wwczas lat dwadziecia pi i byem
podporucznikiem w puku uanw w X. Nie mog twierdzi,
ebym kiedykolwiek odczuwa wybitne upodobanie albo
wewntrzn skonno do stanu oficerskiego. Ale gdy w
austriackiej rodzinie urzdniczej dwie dziewczyny i czterech
wiecznie godnych chopcw zasiada do skpo zastawionego
stou, nie pyta si ich o powoanie, lecz przedwczenie pakuje
do zawodu, aby zbyt dugo nie obciali budetu domowego.
Mego brata Ulryka, ktry ju w szkole powszechnej zepsu
sobie wzrok, oddano do seminarium duchownego, a mnie ze
wzgldu na siln budow do szkoy wojskowej. Ni
ywota wysnuwa si stamtd mechanicznie i nic nie trzeba
oliwi pastwo troszczy si o wszystko. W kilka lat
wedug przepisanych wzorw z bladego wyrostka formuje
Strona 15
si podchorego z puchem pod nosem i oddaje armii

zdatnego do uytku. Pewnego dnia, w urodziny cesarza
nie miaem jeszcze osiemnastu lat byem ju
wymusztrowany i wkrtce z pierwsz gwiazdk na konierzu
opuciem szko. W ten sposb osignem pierwszy etap i
mogem teraz spokojnie czeka na waciwe, mechanicznie
przypadajce w czasie i wysokoci awanse, a do podagry i
przeniesienia w stan spoczynku. Suba w kawalerii, w tym
niestety najkosztowniejszym rodzaju broni, take nie bya
moim osobistym pragnieniem, lecz kaprysem ciotki Daisy,
drugiej ony starszego mego stryja, ktry z ministerstwa
skarbu przeszed na bardziej intratne stanowisko prezesa
banku. Bogata snobka nie chciaa zezwoli, aby kto, noszc
nazwisko Hofmiller, mia przynie wstyd rodzinie, suc w
piechocie. Poniewa kaprys ten kosztowa j miesicznie sto
koron, ktre mi przysyaa, musiaem przy kadej
sposobnoci udawa wobec niej wdziczno. Czy mnie
osobicie zadowalaa suba w kawalerii i w ogle kariera
wojskowa, o tym nikt nie pomyla, a ja sam najmniej. Kiedy
siedziaem w siodle, czuem si dobrze i nie mylaem wiele.
Owego listopada 1913 roku musia widocznie jaki
rozkaz przelecie z jednej kancelarii do drugiej, gdy nagle
frrr! i nasz szwadron przeniesiony zosta z Jarosawia do
innego maego garnizonu nad wgiersk granic. Obojtne,
czy podam waciw nazw owego miasteczka, gdy dwa
guziki przy tym samym mundurze nie mog by do siebie
bardziej podobne ni jeden garnizon austriacki do drugiego. I
tu i tam takie same rzdowe budynki, koszary, mane, plac
wicze, trzy hotele, dwie kawiarnie, jedna cukiernia, jedna
winiarnia i marny kabaret z wyndzniaymi szansonistkami,
Strona 16
ktre wykonujc poboczny zawd, czule dzieliy pomidzy

siebie oficerw i jednoroczniakw. Suba w puku wszdzie
oznaczaa skrztno pen pustej monotonii. Godzina za
godzin podzielone byy wedug niewzruszalnego jak stal,
odwiecznego regulaminu, za czas wolny take nie by zbyt
urozmaicony. W menay oficerskiej stale te same twarze i te
same rozmowy, w kawiarni stale te same partie kart i ten sam
bilard. Czasem dziwi si czowiek, e Pan Bg raczy
przynajmniej roztoczy inne niebo i inny krajobraz wok
tych szeciuset czy omiuset dachw takiego miasteczka.
Mj nowy garnizon mia jednak jedn przewag nad
poprzednim w Galicji: zatrzymyway si tu pospieszne pocigi i z jednej strony miao si blisko Wiede, a niezbyt daleko z
drugiej Budapeszt. Kto mia pienidze a w kawalerii su
zazwyczaj bogaci chopcy, czsto jednoroczniacy, arystokracja i synowie fabrykantw ten mg, jeli wyrwa si w
por, pojecha o pitej po poudniu do Wiednia; a nocnym
pocigiem o wp do trzeciej powrci. Byo wic dosy
czasu, by pj do teatru, pospacerowa po Ringstrasse,
udawa eleganta i nawet przey jak przygod; kilku z nas,
najbardziej godnych zazdroci, miao tam nawet stae mieszkania lub pied terre. Niestety tego rodzaju odwieajce
eskapady leay poza granicami mojego miesicznego budetu. Jako rozrywka pozostawaa mi jedynie kawiarnia lub
cukiernia, gdzie najczciej, gdy partia kart bya dla mnie za
wysoka, graem w bilard lub w jeszcze tasze szachy.
Owego popoudnia siedziaem jak zazwyczaj w
cukierni musiao to by w poowie maja 1914 roku z
przygodnym partnerem, aptekarzem spod Zotego Anioa,
Strona 17
a zarazem wiceburmistrzem naszego miasteczka. Dawno ju

rozegralimy jak zazwyczaj trzy partie i rozmawialimy
jedynie z lenistwa, aby nie wstawa bo dokd pj w tej
ndznej dziurze? ale rozmowa wloka si ospale niby
resztki dymu z dopalonego papierosa. Nagle otworzyy si
drzwi i wraz z powiewem wieego powietrza wbiega
wesoa, moda dziewczyna w szerokiej, szeleszczcej
spdnicy; brzowe migdaowe oczy, ciemna cera, doskonaa
toaleta, wcale nieprowincjonalna, a przede wszystkim
nowa twarz w tej przekltej jednostajnoci. Niestety pikna
nimfa nie obdarzya adnego z nas, patrzcych na ni z
szacunkiem i podziwem, ani jednym spojrzeniem. Smuka,
rasowa, wysportowanym krokiem przesza przez cukierni,
mijajc wszystkie dziewi stoliczkw o marmurowych
blatach, skierowaa si prosto do kontuaru i wybraa cay
tuzin ciastek, torty i likiery. Natychmiast zauwayem, z
jakim szacunkiem cukiernik skoni si przed ni jeszcze
nigdy nie widziaem tak napronego tylnego szwu w jego
surducie. Nawet ona jego, tga i grubokocista
prowincjonalna parweniuszka, ktrej nadskakiwali wszyscy
oficerowie (pod koniec miesica bywao si przecie nieraz
co dunym), wstaa zza kasy i o mao nie rozpyna si w
grzecznociach. Podczas gdy cukiernik notowa sobie w
ksice obstalunek, adna panna zasowaa mimochodem
kilka czekoladek, rozmawiajc z pani Grossmaier; ale dla
nas, ktrzy moe a niegrzecznie wycigalimy szyje, nie
pado ani jedno spojrzenie. Moda osbka nie obciya te
swych adnych rczek ani jedn paczk, a pani Grossmaier
zapewnia j z caym uszanowaniem, e z pewnoci
wszystko bdzie jak najdokadniej odesane. Elegancka dama
Strona 18
ani mylaa te zapaci przy stalowej, automatycznej kasie,

jak my, zwykli miertelnicy, tote natychmiast wiedzielimy
wszyscy, e musi to by specjalnie wytworna klientka.
Po skoczonym zamwieniu zwrcia si do wyjcia, a
pan Grossmaier wyprzedzi j i sam otworzy drzwi. Mj aptekarz rwnie wsta i z szacunkiem ukoni si przechodzcej pannie. Odpowiedziaa z uprzejm wyszoci
psiako, jakie aksamitne, sarnie oczy! a ja ledwo mogem
si doczeka, aby zasypana komplementami opucia
wreszcie sklep, bo musiaem ciekawie wypyta mego
partnera, co to za szczupak w tym karpim stawie.
Ach, nie zna pan jej? To przecie siostrzenica pana
nazw go panem von Kekesfalva, jakkolwiek nazwisko to
brzmi w rzeczywistoci inaczej siostrzenica pana
Kekesfalvy. Zna go pan chyba?
Kekesfalva? Rzuci mi to nazwisko niby banknot tysickoronowy, patrzc na mnie, jak gdyby oczekiwa niewtpliwego echa w penym czci okrzyku: Ach, tak! Naturalnie!
Ale jako wieo tu przeniesiony porucznik, ktry zaledwie
par miesicy temu zjawi si w garnizonie, nie miaem
pojcia o tym tajemniczym bogu i grzecznie poprosiem o
dalsze wyjanienia, ktre te z caym zadowoleniem i dum
prowincjonalisty pan aptekarz chtnie mi poda. (Oczywicie
znacznie obszerniej i dokadniej, ni tu opisuj).
Kekesfalva wyjani to najbogatszy czowiek w
caym okrgu. Naley do niego po prostu wszystko, nie tylko
paac Kekesfalva. Przecie musi go pan zna, bo wida go z
placu wicze, na lewo od szosy, z tak pask wie, w
duym starym parku. Wasnoci jego jest te ta wielka
Strona 19
cukrownia przy drodze do R., tartak w M. i stadnina.

Wszystko to naley do niego, a oprcz tego ma jeszcze sze
czy siedem domw w Budapeszcie i Wiedniu. Tak, tak, wcale
nie chce si wierzy, e mamy u siebie tak bogatych ludzi, a
ten yje przy tym jak prawdziwy magnat. W zimie mieszka w
maym paacu w Wiedniu na Jacquingasse, a lato spdza w
kpieliskach; tutaj bywa tylko przez par miesicy wiosennych, a dom prowadzi... Wielki Boe! Kwartet z Wiednia,
szampan i francuskie wina, wszystko naj-najlepsze!
Jeeli moe tym zrobi mi przyjemno, chtnie mnie do nich
wprowadzi przy tym szeroki gest samochwalstwa z
panem Kekesfalva jest zaprzyjaniony, w dawnych latach
czsto miewa z nim interesy i wie, i widuje on zawsze
bardzo chtnie u siebie oficerw; tylko swko, a bd
zaproszony.
Strona 20
Dlaczego by nie? Przecie w takim zabagnionym

stawie z samymi rakami, jakim jest kady garnizon
prowincjonalny, mona si udusi. Zna si z widzenia
wszystkie panie na promenadzie, kady ich letni i zimowy
kapelusz, kad codzienn i odwitn sukni stale i
zawsze to samo. Zna si te kadego psa i kad suc, i
wszystkie dzieci, zna si to z widzenia a do obrzydliwoci.
Zna si wszystkie kulinarne sztuki grubej czeskiej kucharki w
kasynie, a podniebienie z wolna tpieje na sam widok
niezmiennie jednakowych jadospisw w restauracji. Zna si
na pami kade nazwisko, kady szyld, kady plakat na
kadej ulicy, kady sklep w kadym domu i kad wystaw
w kadym sklepie. Nieomal z dokadnoci patniczego
Eugeniusza wiadomo, o ktrej godzinie pan sdzia zjawi si
w kawiarni, zajmujc miejsce przy lewym oknie i punktualnie
o czwartej trzydzieci zamawiajc bia kaw, za pan rejent
przyjdzie dokadnie w dziesi minut pniej i obstaluje
jaka mia odmiana! ze wzgldu na swj saby odek
szklank herbaty z cytryn, opowiadajc przy stale tym
samym cygarze wiecznie te same dowcipy. Ach, zna si
wszystkie twarze, wszystkie konie, wszystkich dorokarzy,
wszystkich ebrakw z caej okolicy i siebie samego a do
przesytu! Czemu nie wyrwa si chocia raz z tego
koowrotu? A owa adna dziewczyna, owe sarnie oczy! Z
udan obojtnoci (aby tylko nie okaza zbytniego
popiechu temu pigularzowi!), owiadczyem wic, e
owszem z przyjemnoci zawr znajomo z rodzin
Kekesfalvw.
I rzeczywicie poczciwy aptekarz nie nablagowa. Ju
w dwa dni pniej z gestem askawcy, nadty dum
Strona 21
przynis
mi
do
kawiarni
drukowan
kart
z
wykaligrafowanym na niej moim nazwiskiem, goszc, e
pan Lajos Kekesfalva zaprasza pana porucznika Antoniego
Hofmillera na przysz rod o godzinie smej na obiad.
Chwaa Bogu, z niejednego pieca chleb si jado i wiadomo,
co si w takim wypadku robi! Zaraz w niedziel przed
poudniem woyem wic moj najlepsz szat i lakiery,
wygolony na glanc opryskaem si wod kolosk i jad z
pierwsz wizyt. Sucy stary, dyskretny, dobrze
wychowany bierze moj kart i uprzejmie przeprasza:
pastwo bd bardzo aowali, i pan porucznik ich nie
zasta, ale wanie s w kociele. Tym lepiej myl sobie
pierwsze wizyty s najstraszniejsze i na subie, i poza ni.
W kadym razie speniem swj obowizek. Pjd do nich w
rod wieczorem i miejmy nadziej, e bdzie przyjemnie.
Sprawa Kekesfalvw odwalona wic myl do rody.
Ale w dwa dni pniej, wic we wtorek, szczerze ucieszony
znajduj u siebie zagit kart wizytow pana von
Kekesfalva. Bez zarzutu! myl dobrze wychowani
ludzie. W dwa dni po pierwszej mojej wizycie odda j mnie,
maemu podporucznikowi... wicej uprzejmoci i szacunku
nie moe wymaga nawet genera! I w prawdziwie dobrym
nastroju oczekiwaem teraz na rod wieczr.
Ale zaraz na pocztku przeszkodzi mi figiel losu
waciwie powinno si by przesdnym i wicej zwraca
uwagi na drobne znaki. W rod o wp do smej byem ju
cakowicie gotowy: w nowym mundurze, w nowych
rkawiczkach, w nowych lakierkach i w spodniach tak
zaprasowanych, e kant by ostry jak brzytwa, a mj
ordynans wanie ukada mi fady paszcza, sprawdzajc,
Strona 22
czy wszystko w porzdku (zawsze robi to ordynans, bo

miaem tylko mae, rczne lusterko i marne owietlenie w
pokoju), gdy nagle pukaj do drzwi ordynans. Oficer
subowy, mj przyjaciel hrabia Steinhbel, rotmistrz, kae
mnie prosi, ebym zaraz przyszed do koszar. Dwaj uani,
prawdopodobnie pijani na umr, zaczli si kci, a
wreszcie jeden wyrn drugiego karabinem po gowie. Teraz
nieborak ley zakrwawiony, nieprzytomny, z otwartymi
ustami i w ogle nie wiadomo, czy czaszk ma ca, czy
rozupan. Lekarz pukowy wyjecha na urlop do Wiednia, a
pukownika nie mona znale; poczciwy Steinhbel wybra
wic w swej opresji nieche go wszyscy diabli! akurat
mnie, ebym mu pomg. Gdy on bdzie si krzta przy
rannym, mam spisa protok oraz rozesa na wszystkie
strony ordynansw, ktrzy by w kawiarni czy gdziekolwiek
indziej zapali jakiego lekarza prywatnego. Zrobio si
tymczasem trzy na sm. Widziaem ju, e si nie zwolni
przed upywem p godziny; psiako, akurat dzi musiao
mi si cae to wistwo przytrafi, dzi, kiedy jestem
zaproszony! Coraz niecierpliwiej patrz wic na zegar; jeeli
jeszcze pi minut bd tu musia pozosta, nie zd przyj
tam punktualnie. Ale suba! Przecie pakowano nam
przez cae ycie do gowy, e ona ma pierwszestwo przed
wszelkimi prywatnymi zobowizaniami! Nie wolno mi
zwia; robi wic jedyn rzecz moliw w takiej przekltej
sytuacji i posyam mego ordynansa (kosztuje mnie ta
przyjemno 4 korony!) do pastwa Kekesfalvw, proszc o
wybaczenie, jeeli si spni, ale nieoczekiwany wypadek
na subie i tak dalej, i tak dalej. Na szczcie ten rwetes w
koszarach nie trwa ju dugo, bo zjawi si osobicie
Strona 23
pukownik z jakim naprdce znalezionym doktorem, i

mogem si wreszcie wycofa nie zwracajc niczyjej uwagi.
Lecz oto spotyka mnie nowe niepowodzenie: akurat
dzi nie ma przed ratuszem ani jednej doroki i musz
czeka, a mi ktr sprowadz telefonicznie. Nic na to
poradzi nie mog, a wchodzc do wielkiego hallu u
Kekesfalvw, widz, e dua wskazwka na ciennym
zegarze zwrcona jest pionowo w d i jest ju wp do
dziewitej, widz te, e wieszada w przedpokoju uginaj si
pod paszczami. Orientuj si rwnie, po nieco zakopotanej
twarzy sucego, e przychodz zbyt pno
nieprzyjemne, bardzo nieprzyjemne, e zdarzyo si to na
pierwszej wizycie.
W kadym razie sucy tym razem w biaych
rkawiczkach i we fraku, o twarzy tak sztywnej jak biay gors
u jego koszuli uspokaja mnie, e ordynans przynis ju
przed p godzin mj bilet, po czym prowadzi mnie do
salonu: czterookienny, ciany obcignite czerwonym
jedwabiem, arzcy si krysztaowymi wieczkami, bajecznie
elegancki nigdy nie widziaem wytworniejszego. Ale ku
memu zawstydzeniu nie ma w nim nikogo, za z pokoju
ssiedniego sysz wyranie szczk talerzy. Ach, jak mi
przykro! Widocznie poszli ju do stou.
Trudno! Zbieram si na odwag, sucy rozsuwa
drzwi, staj w progu jadalni, stukam obcasami i skadam
ukon. Wszyscy patrz na mnie dwadziecia, czterdzieci
par oczu, same nieznajome, wpatruj si w opnionego,
ktry niezbyt pewny siebie stoi w obramowaniu drzwi.
Natychmiast zrywa si starszy pan, bez wtpienia gospodarz,
Strona 24
szybko odkada serwet, zblia si do mnie i zapraszajcym

gestem podaje mi rk. Wyobraaem go sobie zupenie
inaczej; nie ma wygldu wgierskiego, wsatego ziemianina
pan von Kekesfalva jest otyy i ma pulchn twarz
zaczerwienion od wina. Za zotymi okularami wida lekko
zamglone i nieco znuone oczy w oprawie szarych
woreczkw; jego ramiona wydaj si troch pochylone
naprzd, gos brzmi cicho, a pokasywanie jeszcze go cisza;
mona by pana von Kekesfalva wzi za uczonego, patrzc
na t wsk, delikatn twarz, zakoczon cienk, bia
brdk w klin. Wybitna uprzejmo starego pana dobrze
dziaa na moj niepewno. Nie, nie, to on powinien
przeprosi przerywa mi wp sowa wie przecie, co
zaj moe na subie, tote uwaa za szczegln uprzejmo
z mojej strony, e go o tym zawiadomiem; jedynie dlatego,
e nie byli pewni mego przybycia, zasiedli do stou. Nieche
jak najprdzej zajmie swe miejsce! Pniej ze wszystkimi
mnie oczywicie zapozna, ale na razie i podprowadza
mnie do stou oto jego crka. Od rozmowy ze swym
ssiadem odrywa si modziutka panienka, delikatna, blada,
subtelna jak ojciec i dwoje szarych oczu niemiao patrzy na
mnie, ale tylko w przelocie rzucam krtkie spojrzenie na
wsk, nerwow twarz, skadam ukon dziewczynie, a potem
wszystkim, na prawo i na lewo, najwidoczniej zadowolonym,
e nie potrzebuj odkada noy i widelcw, e ich teraz nie
fatyguj ceremoni przedstawiania.
Przez pierwsze dwie czy trzy minuty czuj si jeszcze
bardzo niewyranie. Nie ma nikogo z puku, ani jednego
znajomego, nawet nikogo z notablw miasteczka sami
obcy, najzupeniej obcy ludzie. W wikszoci s to zapewne
Strona 25
ziemianie z okolicy, z onami i crkami, oraz urzdnicy

pastwowi. Ale wycznie cywile, jedyny mundur wojskowy
to mj! Boe drogi, jake ja, niezrczny i niemiay, mam
zacz z tymi nieznajomymi rozmow? Na szczcie dobrze
mnie uplasowano. Obok siedzi owa brzowa, wawa istota,
owa adna siostrzenica, ktra musiaa jednak wwczas w cukierni zauway moje spojrzenie pene podziwu, bo umiecha
si do mnie przyjanie jak do dawnego znajomego. Oczy ma
jak ziarnka kawy, doprawdy, wydaje si, e co trzeszczy gdy
si mieje, zupenie jak trzeszcz przypalone ziarna kawy.
Uszy ma czarujce, mae, przewiecajce pod gstymi,
czarnymi wosami. Jak cyklameny w mchu robi porwnanie. Nagie ramiona s pulchne i gadkie, przy dotkniciu pewno sprawiaj wraenie obranych brzoskwi.
Przyjemnie jest siedzie obok tak adnej dziewczyny
mwicej z lekko wgierskim akcentem, ktry mgby mnie
doprowadzi do utraty gowy. Dobrze jest siedzie w jasno
owietlonym pokoju i je obiad przy wytwornie nakrytym
stole, majc za sob sucych w liberii, a przed sob
najsmakowitsze potrawy. Moja ssiadka z prawej strony,
mwica z lekko polskim akcentem, wydaje mi si take
bardzo apetyczna, jakkolwiek nieco za tga. A moe to
dziaanie wina zocistego i czerwonego jak krew, a teraz tego
perlcego si szampana, ktry mi od tyu rozrzutnie nalewa
ze srebrnych karafek i brzuchatych butelek sucy w biaych
rkawiczkach. Rzeczywicie, poczciwy aptekarz nie
nablagowa, wyglda tu jak na cesarskim dworze. Nigdy
jeszcze nie jadem tak wykwintnych, doskonaych i rzadkich
potraw. Na nieskoczonej iloci pmiskw wnoszono coraz
drosze i wspanialsze dania; bladoniebieskie ryby,
Strona 26
ukoronowane saat i oboone plastrami homara, pyway w

zotych sosach; kapony w pirach siedziay na podcikach
z ryu; puddingi pony w bkicie zapalonego rumu;
kolorowe bomby lodw rozpyway si sodycz na jzyku;
owoce, ktre zapewne przewdroway p wiata, caoway
si wzajemnie w srebrnych koszykach. Nie byo temu koca,
nie byo koca, a wreszcie podano ca tcz kolorowych
likierw, zielonych, czerwonych, biaych i tych, do
grubych cygar i przepysznej czarnej kawy.
Wspaniay, zaczarowany dom Boe, bogosaw temu
poczciwemu
aptekarzowi!
Przemiy,
szczliwy,
rozdwiczony wieczr! Sam nie wiem, czy moe dlatego
czuem si tak swobodny i nieskrpowany, e na prawo, na
lewo i naprzeciwko widziaem rwnie byszczce oczy i
syszaem podniecone gosy osb, ktre porzuciwszy
wytworne maniery wesoo mwiy jedna przez drug w
kadym razie moja zwyka niemiao gdzie si zapodziaa.
Gawdziem bez najmniejszego zaenowania, asystowaem
jednoczenie obydwom ssiadkom, piem, miaem si,
spogldaem na wszystkich przekornie i wyzywajco, a gdy
nie tylko przypadkiem przesuwaem rk po piknym,
obnaonym ramieniu Ilony (tak si nazywaa owa
siostrzenica), nie braa mi tego zbytnio za ze, bo bya rwnie
swobodna, oywiona i wesoa jak wszyscy przy tej doskonaej
uczcie.
Stopniowo uczuem jednak moe to byo dziaanie
wspaniaych win, tokaju na przemian z szampanem, do
ktrych nie byem przyzwyczajony? uczuem tak
swobod ducha, e graniczyo to ju prawie ze swawol i nieOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 27
opanowaniem. Do cakowitego szczcia, do wraenia, e

unosz si na skrzydach, do stanu nieomal wzniosego
brakowao mi jeszcze tylko jednego; czym za to byo, za
czym niewiadomie tskniem, zdaem sobie w nastpnej
chwili jasno spraw, gdy nagle w trzecim pokoju za salonem
sucy otworzy by ju niepostrzeenie rozsuwane drzwi
rozbrzmiaa muzyka, kwartet, a przy tym muzyka, ktrej
tak bardzo teraz pragnem, muzyka do taca, rytmiczna a
mikka zarazem, walc na troje skrzypiec, podkrelany
melodyjnym tonem wiolonczeli i mocnym, ostrym staccato
fortepianu poddajcego takt. Tak, muzyka, muzyka, tylko jej
mi brakowao! Muzyka i taniec! Taczy walca, koysa si do
jego wtru, pyn i bogo czu wasn lekko! W istocie
dom Kekesfalva musia by chyba zaczarowany, bo
wystarczyo czego zapragn, a yczenie natychmiast si
speniao. Gdy wstalimy wreszcie od stou, gdy odsunito
krzesa i para za par podaem rami Ilonie, czujc jej
chodn, mikk, mod skr przeszlimy do salonu,
okazao si, e wszystkie stoy zniky, jak gdyby je sprztny
dobre duchy, a krzesa ustawiono pod cianami. Posadzka
czekaa gadka, byszczca, poyskliwie brzowa, idealna
lizgawka do walca, a z ssiedniego pokoju podniecajco
pyna muzyka.
Zwrciem si do Ilony, ktra zamiaa si i zrozumiaa.
Oczy jej powiedziay tak i oto ju dwie, trzy, potem pi i
wicej par zakrcio si po gadkiej posadzce, za
powcigliwsi i starsi usiedli przygldajc si nam i gawdzc. Tacz w ogle chtnie i tacz dobrze. Pynlimy
wic we wzajemnym objciu, a z pewnoci przez cae ycie
nie taczyem lepiej. Do nastpnego walca poprosiem moj
Strona 28
drug ssiadk; ona rwnie taczya wietnie, ja za lekko

nad ni pochylony wdychaem, troch oszoomiony, zapach
jej wosw. Ach, jake doskonale taczya moja partnerka,
jake wszystko byo pikne, jak szczliwy si czuem od
lat nie byo mi tak dobrze! Miaem ochot kadego uciska,
kademu powiedzie co serdecznego i wdzicznego, bo
czuem si tak lekki, tak bogaty, tak rozkosznie mody!
Przebiegaem od jednej tancerki do drugiej, rozmawiaem,
miaem si, taczyem i ogarnity bogostanem wcale nie
dostrzegaem pyncego czasu.

Nagle przypadkiem spojrzaem na zegar: wp do
jedenastej z przestrachem co sobie przypomniaem; oto
prawie od godziny tacz i artuj ze wszystkimi, a
zapomniaem, osio jeden, e nie poprosiem jeszcze crki
domu! Przetaczyem tylko z moimi obydwiema ssiadkami i
z dwiema czy trzema innymi paniami, ktre mi si najwicej
Strona 29
podobay, ale o pannie von Kekesfalva najzupeniej

zapomniaem. Jakie zaniedbanie, ach, jaki afront! Prdzej
wic, prdzej, trzeba to naprawi!
Ale ku memu przeraeniu wcale ju sobie nie mogem
przypomnie, jak ona wyglda. Musnem j przecie tylko
przelotnym spojrzeniem i ukoniem si, gdy ju siedziaa
przy stole; pamitaem tylko co delikatnego i subtelnego
oraz szybkie, ciekawe spojrzenie szarych oczu. Ale gdzie si
teraz podziaa? Przecie jako crka domu nie moga wyj?
Niespokojnie przyjrzaem si siedzcym pod cianami i paniom, i pannom, ale w adnej nie odkryem zapamitanej
twarzyczki. Wreszcie wyszedem do trzeciego pokoju, gdzie
ukryty za chiskim parawanem gra kwartet, i odetchnem z
ulg. Oto ona tak, to z pewnoci ona delikatna,
szczuplutka, w jasnobkitnej sukience, siedziaa midzy
dwiema starszymi paniami w rogu buduaru za stoem o
malachitowym blacie, na ktrym ustawiono pask waz z
kwiatami. Wsk gwk troch spucia, jak gdyby
wsuchiwaa si w muzyk, i jako kontrast do purpurowych
r dojrzaem przezroczyst biel jej czoa pod cikimi
brzoworudawymi
wosami.
Do
jednak
tego
obserwowania! Chwaa Bogu, odetchnem z ulg, e j
jednak znalazem, mog mj nietakt w por naprawi.
Zbliyem si wic szybko do stou obok graa
orkiestra i skoniem si na znak grzecznego zaproszenia
do taca. Niespodzianie uderzyo we mnie przeraone
spojrzenie, usta panienki zamary wp sowa, lecz nie
uczynia najmniejszego ruchu, aby pj ze mn. Moe nie
Strona 30
zrozumiaa? Ukoniem si wic jeszcze raz moje ostrogi

cicho zadwiczay i dodaem:
Czy mog prosi?
Ale w tej chwili stao si co okropnego. Pochylona ku
przodowi posta rzucia si raptownie w ty, jak gdyby
chciaa mi uj, jednoczenie do bladych policzkw buchna
fala krwi, usta mocno si zacisny i tylko oczy wpatrzone
byy we mnie tak nieruchomo i z takim wyrazem przeraenia,
jakiego jeszcze nigdy w yciu nie widziaem. W nastpnej
chwili przez cae ciao siedzcej przebieg wstrzs, dziewczyna opara si rkami o st, a waza zadwiczaa, a jednoczenie z fotela spado co na podog: drewno albo metal.
Jeszcze cigle wsparta rkami na chyboccym si stoliku
dziewczyna nie moga opanowa drenia wstrzsajcego jej
dziecinnym ciaem, a jednak nie uciekaa. Rozpaczliwie trzymaa si cikiego blatu, trzsa si, a drenie przebiegao od
kurczowo zacinitych rk a po korzenie wosw. I nagle co
si w niej wyzwolio: kanie, dzikie, ywioowe kanie,
podobne do zduszonego krzyku.
Ale ju z obydwu stron nachyliy si nad ni owe
starsze panie, ju j zaczy obejmowa, gaska, pieci i
uspokaja; wreszcie rce jej puciy blat stou, ich ucisk
zagodnia i paczca opada na fotel. Lecz szloch nie ucich,
raczej sta si silniejszy i podobnie jak krwotok wypywa
krtkimi falami z drcego caym ciaem dziewczcia. Gdyby
muzyka ucicha chocia na chwil a na razie wszystko
zaguszaa pacz ten syszano by a w salonie.
Staem ogupiay i przeraony. Co... co si stao?
Bezradnie patrzyem na obydwie starsze damy, starajce si
Strona 31
uspokoi szlochajc, ktra teraz, jakby zawstydzona, zoya

gow na stole. Mimo to coraz nowe ataki paczu wybiegay z
jej ust, fala za fal wstrzsaa szczupym ciaem a po
ramiona, a przy kadym takim ataku kania waza na stole
cicho brzczaa. Ja za cigle jeszcze staem; nogi miaem z
oowiu, a konierz dusi mnie niby powrz.
Przepraszam! wyjkaem wreszcie pgosem w
powietrze, ale nikt na mnie nie zwaa, bo obie panie zajte
byy paczc.
Powrciem do salonu jak oszoomiony. Nikt tu widocznie nic nie zauway, bo pary zapamitale wiroway w
tacu, ja za musiaem oprze si o drzwi, bo cay pokj krci
si przede mn. Co si stao? Czy zrobiem co
niewaciwego? Mj Boe, czybym przy stole pi za duo i za
prdko, a teraz w upojeniu popeniem jakie gupstwo?
Nagle muzyka ucicha i pary si rozeszy. Starosta
taczcy z Ilon podzikowa jej ukonem, a ja natychmiast
rzuciem si do niej i nieomal si zawlokem j do kta.
Prosz, niech mi pani pomoe! Na lito Boga, niech
mi pani pomoe, niech mi pani wytumaczy!
Ilona sdzia zapewne, e cign j do okna, by opowiedzie co wesoego, bo oczy jej nagle stay si surowe;
musiaem wyglda przeraajco albo te budziem lito, tak
byem wzburzony. Gwatownie opowiedziaem jej wszystko i
oto z okropnym wyrazem w spojrzeniu dziewczyna porwaa
si na mnie:
Czy pan oszala? Czy pan nie wie? Czy pan nie widzia?...
Strona 32
Nie wyjkaem zdumiony tym nowym, a rwnie

niezrozumiaym przeraeniem. Co miaem widzie? Przecie nic nie wiem. Przecie jestem tu po raz pierwszy.
Nic pan nie zauway... e Edyta... jest kulawa... Nie
widzia pan jej biednych, pokrconych ng? Przecie bez kul
nie moe stpi dwch krokw... a pan... pan brut... zdusia gniewny wyraz pan prosi biedactwo do taca! Och, to
straszne! Musz zaraz do niej pj...
Nie schwyciem z rozpacz Ilon za rami
jeszcze chwil, chwileczk. Niech j pani w moim imieniu
przeprosi. Skde miaem przypuszcza... widziaem j tylko
przy stole, i to przez chwil. Prosz, nieche jej pani wytumaczy...
Lecz Ilona, gniewnie spojrzawszy na mnie, uwolnia si
od mej rki i wybiega. Staem z zacinitym gardem, z
mdlejcym smakiem w ustach, staem na progu salonu
wirujcego i penego rozszczebiotanych a tak mi nagle
nienawistnych swobodnych, rozgadanych i rozemianych
ludzi. Jeszcze pi minut mylaem a wszyscy
dowiedz si o mojej gupocie. Szydercze, pogardliwe,
ironiczne spojrzenia bd mnie ze wszystkich stron oglday i
obmacyway. Jutro rozniesiona stu ustami rozbiegnie si po
miecie plotka o mojej brutalnej niezrcznoci, z samego rana
przynios j do mieszka wraz z porannym mlekiem, za
potem, znieksztacona, przedostanie si do pokojw
subowych, do kawiarni i do urzdw. Jutro bd ju
wszytko wiedzieli w puku.
W tej chwili ujrzaem jak przez mg jej ojca. Z zakopotan twarz czyby ju wiedzia? przemierza
Strona 33
salon w poprzek... Czy szed do mnie? Nie, eby si tylko

teraz z nim nie spotka! Ogarn mnie paniczny strach przed
nim i przed wszystkimi. Nie bardzo wiedzc, co robi,
ruszyem potykajc si w stron drzwi do hallu, by wyj z
tego piekielnego domu.
Pan porucznik ju nas opuszcza? zdziwi si z
penym szacunku i niedowierzania gestem sucy.
Tak odpowiedziaem i sam si przeraziem,
wymawiajc to sowo.
Czy rzeczywicie chciaem wyj? W nastpnej chwili,
gdy sucy zdejmowa mj paszcz z wieszaka, ju sobie
zdaem spraw, i swoj tchrzliw ucieczk popeniem
nowe, a moe nawet niewybaczalne gupstwo. Ale byo ju za
pno. Nie mogem przecie odda paszcza i teraz, gdy mi z
lekkim ukonem otwiera drzwi wejciowe, powrci do
salonu. Znalazem si wic przed tym obcym, przekltym
domem, wiatr wia mi chodem w twarz, serce nabrzmiewao
wstydem, oddychaem z trudem, jak gdybym si dusi.
Taka to bya owa nieszczsna gupota, od ktrej caa

sprawa si zacza. Teraz, gdy przypominam sobie spokojnie
i z odlegoci lat w naiwny okres, a przede wszystkim
fatalno, z jak si zacz, musz przyzna, i wpakowaem
si w cae to nieporozumienie waciwie bez adnej winy.
Najmdrzejszemu, najbardziej dowiadczonemu mogaby si
przytrafi gafa, e poprosi do taca kulaw dziewczyn. Ale
Strona 34
wwczas, przeraony, uwaaem siebie nie tylko za nieuleczalnego gupca, ale i za brutala, za zbrodniarza. Wydawao
mi si, e uderzyem biczem bezbronne dziecko. Mona byo
przytomnoci umysu jeszcze wszystko naprawi, bezpowrotnie zepsuem sytuacj natychmiast zdaem sobie z
tego spraw, gdy pierwszy zimny powiew ochodzi mi czoo
gdy uciekaem po prostu jak przestpca nie prbujc
nawet przeprosi.
Nie mam zamiaru malowa nastroju, w jakim staem
przed domem Kekesfalvw. Muzyka za owietlonymi
oknami milczaa. Prawdopodobnie bya przerwa, ale moje
przewraliwione poczucie winy podpowiedziao mi
gorczkowo, e to z mego powodu przerwano taniec, e
wszyscy tocz si w buduarze, aby paczc pociesza, e
gocie, panie, panowie i dziewczta paaj za zamknitymi
drzwiami
paacu
jednomylnym
oburzeniem
na
niegodziwego czowieka, ktry poprosi kalekie dziecko do
taca, a po zoliwym figlu tchrzliwie uciek. Jutro pot
mnie obla i poczuem jego chd pod czapk cae miasto
bdzie wiedziao, bdzie plotkowao, bdzie osdzao ten
dyskredytujcy postpek. Ju widziaem przed sob moich
kolegw: Ferencza, Myliwca i przede wszystkim Jzsiego,
tego przekltego artownisia, jak zbliaj si do mnie
cmokajc: No, Tolek, doskonale si prowadzisz! Tylko ci
cugli popuci, a zaraz cay puk blamujesz! I przez cae
miesice bdzie w oficerskiej menay trwao to dokuczanie i
wyszydzanie. Lat dziesi, dwadziecia przeuwa si w
naszym koleeskim kole kad tak gupot, ktr popeni
ktrykolwiek z nas, uwieczniona jest kada gafa i rozwaany
bywa kady dowcip. Jeszcze dzisiaj po szesnastu latach
Strona 35
opowiada si niemdr histori o rotmistrzu Woyskim,

ktry powrciwszy z Wiednia chepi si, e pozna na Ringu
hrabin T. i od razu pierwsz noc spdzi w jej mieszkaniu. A
w dwa dni pniej gazety poday wiadomo o skandalu, jaki
wywoaa jej wydalona suca, ktra w rnych
okolicznociach podawaa si oszukaczo za hrabin T. Prcz
tego biedny Casanowa musia na trzy tygodnie odda si pod
opiek naszego pukowego lekarza... Kto si w puku
omieszy, ten pozostanie miesznym na zawsze nie ma
dla przebaczenia i zapomnienia. Im dokadniej to sobie
wyobraaem, im lepiej obejmowaem myl, tym gbiej
wpdzaem si w wir gorczkowych, absurdalnych
pomysw. Sto razy atwiej wydawao mi si w tej chwili
zrobi maleki ruch wskazujcym palcem na cynglu
rewolweru ni przetrzyma piekielne mki najbliszych dni,
bezradne czekanie, czy koledzy wiedz ju o tym skandalu i
czy za moimi plecami nie rozpoczy si ju szepty i
umieszki. Ach, znaem siebie dobrze i wiedziaem, e nie
bd mia siy wytrwa, gdy zaczn si drwinki, szyderstwa i
plotki.
Nie wiem ju dzisiaj, w jaki sposb dostaem si do
domu. Pamitam tylko, e natychmiast szarpnem drzwi od
szafy, gdzie staa dla moich goci butelka liwowicy, i
poknem dwa czy trzy razy po p szklanki tego trunku,
aby si pozby obrzydliwego smaku w gardle. Potem
rzuciem si w ubraniu na ko i prbowaem myle. Ale
szalone pomysy rozrastaj si w ciemnociach jak kwiaty w
oranerii, bujnie i bogato. Spltane i fantastyczne myli wykwitay z dusznego podoa jak mocne, duszce liany, a najbardziej absurdalne, koszmarne obrazy tworzyy si i pdziy
Strona 36
z szybkoci snw przez rozgorczkowany umys.

Zblamowany jestem na cae ycie mylaem odtrcony
od spoeczestwa, wyszydzony przez kolegw, obmwiony
przez cae miasto! Nigdy nie bd ju mg opuci mego
pokoju, nigdy nie odwa si wyj na ulic ze strachu, e
spotkam kogo, kto zna moje przestpstwo. (Zwyk niezrczno uwaaem tej nocy w pierwszym przeczuleniu za
przestpstwo, a siebie widziaem jako szczut ofiar oglnego
pomiewiska). Gdy wreszcie zasnem, spaem snem
niespokojnym i przerywanym, a pod wpywem lku umys
mj widocznie gorczkowo pracowa nadal, bo natychmiast,
ledwie otworzyem oczy, stana przede mn znowu gniewna, dziecica twarz, zobaczyem drgajce wargi i kurczowo
zacinite na stole rce, usyszaem stuk spadajcego drewna.
Domyliem si teraz, i musiay to by jej kule, i napad mnie
dziki strach, e oto nagle otworz si drzwi i w czarnym
fraku, biaym gorsie i zotych okularach przyjdzie tu do mnie
a do samego ka jej ojciec z kozi brdk. Przeraony
zerwaem si, gdy ujrzaem w lustrze moj twarz zroszon
potem ze strachu, miaem ch wyrn prosto w gb tego
bazna ukrywajcego si za byszczcym szkem.
Na szczcie by dzie, na korytarzu syszaem kroki, a
po bruku toczyy si wozy. Gdy szyby s jasne, myle mona
wyraniej ni wwczas, gdy si jest zacienionym w zej
ciemnoci, snadnie rodzcej widziada. Moe pomylaem
sobie wszystko to nie jest jednak a tak straszne. Moe nikt
nic nie zauway. Ona naturalnie ona nigdy mi tego nie
zapomni, nigdy nie przebaczy biedna, blada, chora kaleka!
Nagle bysna mi pomocna myl. Spiesznie przygadziem
rozwichrzone wosy, narzuciem mundur i wybiegem mijajc
Strona 37
zdumionego ordynansa, woajcego za mn rozpaczliwie

swym dziwnym ruskim akcentem:
Panie porucznik, panie porucznik, kawa gotowa!
Zleciaem po schodach koszar i takim pdem
przebiegem obok uanw, ktrzy na wp ubrani stali na
podwrzu, e aden nie mia czasu stan na baczno.
Jednym skokiem byem za bram i poleciaem jeeli w
ogle wypada, aby porucznik lecia! prosto do sklepu z
kwiatami na Placu Ratuszowym. Z niecierpliwoci
zapomniaem zupenie, e o godzinie wp do szstej rano
sklepy nie s jeszcze otwarte, ale na szczcie pani Gurtner
handlowaa nie tylko kwiatami, lecz i warzywami. Przed
drzwiami sta wanie do poowy oprniony wz kartofli, a
gdy gwatownie zastukaem do okna, usyszaem, e pani
Gurtnerowa schodzi ju po schodach. Pospiesznie
wymyliem wic histori, jakobym najzupeniej zapomnia,
i dzi s imieniny bliskich moich przyjaci, e za p
godziny wyruszamy i dlatego chciabym, aby kwiaty
odesano zaraz. Prdko, najpikniejsze, jakie ma! Gruba
kupcowa jeszcze w nocnym kaftaniku i dziurawych
pantoflach przyczapaa bliej, otworzya sklep i pokazaa mi
swj skarb, olbrzymi pk r na dugich odygach.
Ile pan chce sztuk?
Wszystkie odpowiedziaem wszystkie! Nieche
je pani zwie w pk.
Czy ma tylko lekko zwiza, czy wol, aby je uoya w
koszu?
Strona 38
Tak, tak, w koszu. Caa reszta mojej miesicznej pensji

posza na wspaniay obstalunek przez ostatnie dni miesica bd zmuszony odmawia sobie kolacji i kawiarni lub
zacign poyczk, ale w danym momencie byo mi to
obojtne, a nawet cieszyo mnie, e swoj niezrczno musz
tak drogo opaci, bo przez cay czas czuem zoliw ch
ukarania siebie, niegodziwca, i sonego zapacenia za moj
podwjn gupot. Wic wszystko bdzie w porzdku,
prawda? Najpikniejsze re, uoone w koszyku, zostan
natychmiast odesane. Ale pani Gurtnerowa wybiega za mn
zrozpaczona na ulic; dokde i komu ma posa kwiaty, pan
porucznik nic nie powiedzia! Prawda, ach, potrjny gupiec
ze mnie, z caego wzburzenia zapomniaem o tym.
Do paacu pastwa Kekesfalvw zarzdziem, a
dziki
owemu
przeraonemu
okrzykowi
Ilony
przypomniaem te sobie imi mej biednej ofiary. Dla
panny Edyty Kekesfalva.
Tak jest, tak jest, dla pastwa Kekesfalva
powtrzya pani Gurtnerowa z dum to nasi najlepsi
klienci!
Ale jeszcze jedno pytanie ju chciaem pobiec dalej
czy nie napisz paru sw? Napisa? Ach, prawda!
Chociaby wymieni hojnego ofiarodawc. Skde mogaby
wiedzie, od kogo kwiaty pochodz.
Wszedem wic jeszcze raz do sklepu, wziem kart
wizytow i napisaem: Z prob o wybaczenie. Nie, to
niemoliwe! Byoby to czwartym nietaktem po co przypomina o swojej gupocie? Wic c napisa? Ze szczerym
Strona 39
alem nie, to jeszcze gorzej! Mogaby to wzi za wspczucie dla siebie. Najlepiej nie napisa nic, w ogle nic.
Niech pani zaczy tylko ten bilet pani Gurtner, tylko
ten bilecik.
Teraz mi ulyo. Pobiegem do koszar, poknem kaw
i odbyem jako tako prawdopodobnie bardzo nerwowo i z
wikszym roztargnieniem ni zazwyczaj swoje wykady
instruktorskie, ale w wojsku nie bardzo zwraca si na to
uwag, gdy porucznik przyjdzie rano na sub nie w
humorze. Ilu przyjeda po przehulanej nocy w Wiedniu tak
wymczonych, e ledwo mog utrzyma oczy otwarte i
zasypiaj podczas kusa! Waciwie dobrze si stao, e
musiaem przez cay czas komenderowa, egzaminowa, a
potem jecha konno. Suba odrywa od niespokojnych myli,
a jeszcze mi po gowie chodziy przykre wspomnienia, za w
gardle co przeszkadzao jak gbka pena ci.
Ale w poudnie, gdy wanie miaem pj na obiad,
dogoni mnie mj ordynans woajc:
Panie porucznik!
W rku mia list, poduny z angielskiego papieru,
niebieski, delikatnie uperfumowany, z wycinitym herbem,
list pisany pochyym, delikatnym pismem kobiecym.
Gwatownie rozerwaem kopert i przeczytaem:
Serdecznie dzikuj za pikne kwiaty, na ktre nie
zasuyam, ale ktre sprawiy mi i nadal sprawiaj wielk rado.
Prosz Szanownego Pana o przyjcie ktregokolwiek dnia po
poudniu na herbat. Nie trzeba uprzedza z gry. Jestem
niestety zawsze w domu.
Strona 40
Edyta v.K.
Delikatne pismo. Mimo woli przypomniaem sobie
wsk, dziecic rk, zacinit wwczas na stole, przypomniaem sobie blad twarzyczk zaczerwienion nagle
purpurowo, jak gdyby do szklanki nala kto bordeaux,
przeczytaem jeszcze raz, jeszcze dwa i trzy razy kilka
napisanych linijek i odetchnem z ulg. Jak dyskretnie
przesza nad moj niezrcznoci! Jak zgrabnie, a zarazem
taktownie napomyka o swej uomnoci! Jestem niestety
zawsze w domu. Nie mona przebaczy w sposb bardziej
wytworny. Ani ladu obrazy! Ciar spad mi z serca i
czuem si jak oskarony, ktry sdzi, e bdzie skazany na
doywotnie wizienie, a sdzia woy biret i obwieci:
Zwolniony od winy! Naturalnie, e musz wkrtce do nich
pojecha, aby jej podzikowa. Dzi mamy czwartek, wic w
niedziel bd tam z wizyt. Albo nie, lepiej ju w sobot.
Ale sam danego sobie sowa nie dotrzymaem. Gna

mnie niepokj, aby wiedzie, e wina moja zostaa ostatecznie
zmazana, e skoczyo si przykre uczucie niepewnej sytuacji. Wci jeszcze dra mi w nerwach lk, e podczas obiadu
z kolegami, w kawiarni czy gdziekolwiek indziej zacznie kto
mwi o moim niepowodzeniu: No, jak to tam byo u
Kekesfalvw? Chciaem mc wtedy chodno i powanie
odpowiedzie: Zachwycajcy ludzie! Wanie wczoraj byem
u nich znowu na herbacie, aby kady mg zaraz zobaczy,
e mnie stamtd nie wyrzucili. Ach, postawi ju raz krzy na
Strona 41
caej tej nieszczsnej aferze! Raz j wreszcie zakoczy!

Wewntrzny niepokj sprawi wreszcie, i ju nazajutrz, wic
w pitek, podczas spaceru z Ferenczem i Jzsim nagle
postanowiem sobie: Jeszcze dzisiaj wybior si tam z wizyt! I natychmiast poegnaem moich troch zdziwionych
kolegw.
Waciwie nie bya to daleka droga, najwyej p
godziny do spiesznym marszem. Najpierw nudne pi
minut przez miasto, potem szos pen kurzu, ktra
prowadzia rwnie na plac wicze, a na ktrej nasze konie
znay ju kady kamie i kady zakrt. (Mona byo cugle
puci zupenie luno). W poowie drogi, obok maej kaplicy
przy mostku, zaczynaa si wsza aleja ocieniona starymi
kasztanami, waciwie droga prywatna, mao uczszczana,
biegnca w towarzystwie maego botnistego strumyka,
pyncego bez popiechu bokiem po kamieniach.
Dziwne, e w miar jak zbliaem si do paacyku,
ktrego tylko biay dookolny mur i aurow bram byo
wida z daleka, tym szybciej opuszczaa mnie odwaga.
Czuem si tak, jak czuje si pacjent przed drzwiami dentysty,
gdy gorczkowo szuka wymwki, aby jak najprdzej odej,
nie pocigajc za dzwonek. Czy dobrze zrobiem, e ju
dzisiaj... Czy przykr spraw powinienem uwaa za
definitywnie zaatwion owym listem? Mimo woli zwolniem
kroku; na zawrcenie zawsze jeszcze bdzie do czasu, a
droga oklna zawsze bywa uyteczna, gdy si nie chce i
prost. Skrciem wic, przechodzc strumyk po chwiejnych
deskach, i ruszyem w stron k, aby okry paac.
Strona 42
Za wysokim, kamiennym murem sta dugi pitrowy

budynek w stylu pnego baroku, wedug staroaustriackiej
mody pomalowany na to; okiennice byy zielone. Oddzielone podwrzem cisny si do siebie inne, mniejsze
budynki, widocznie subowe lub przeznaczone dla administracji i na stajnie, a dochodzce a do duego parku,
ktrego podczas poprzedniej wizyty nie zauwayem. Dopiero teraz dostrzegem przez tak zwane wole oczy, owalne
luki w mocnym murze, e w paac Kekesfalvw wcale nie
jest modn will, jak przypuszczaem sdzc po urzdzeniu
wewntrz, ale typowym, prawdziwym ziemiaskim dworem,
szlacheckim gniazdem starej daty, jakich wiele widywaem w
Czechach i na manewrach, gdy mijalimy je konno. Zwracaa
tylko uwag dziwaczna, czworoktna wiea, troch
przypominajca swym ksztatem wosk campanill, do
wysoka, stanowica moe pozostao zamku, ktry tu sta
przed wiekami. Przypomniaem sobie dopiero teraz, e z
placu wicze czsto widywaem dziwn wie, ale
mylaem, e jest to wiea kocielna. Teraz zobaczyem, e nie
ma na niej tradycyjnej kopuy, a dziwaczna brya kryta jest
paskim dachem, sucym zapewne jako taras lub obserwatorium. Im wicej przekonywaem si o staroytnoci i
paskoci tej szlacheckiej siedziby, tym przykrzej mi si
robio, e wanie tutaj, gdzie z pewnoci bardzo zwaaj na
formy, zadebiutowaem tak idiotycznie!
Jednak po okreniu paacu i ponownym zblieniu si
do bramy od drugiej strony zdobyem si na odwag,
przeszedem wirowan ciek pomidzy starannie
strzyonymi drzewami a do drzwi domu i ujem cik,
brzow koatk, suc tu wedug dawnego zwyczaju za
Strona 43
dzwonek. Natychmiast zjawi si sucy i o dziwo!

wcale nie wydawa si zdziwiony nie zapowiedzian wizyt.
O nic nie pytajc i nie biorc przygotowanego biletu, poprosi
mnie z grzecznym ukonem, abym poczeka w salonie, bo
panie s jeszcze u siebie, ale zaraz zejd; zdawao si wic, e
na pewno bd przyjty. Sucy poprowadzi mnie dalej jak
oczekiwanego gocia; z niemiym uczuciem poznaem czerwono wytapetowany salon, w ktrym wwczas taczono, a
gorzki smak w gardle przypomnia mi, e w ssiednim
pokoju powinien si znajdowa w fatalny zaktek.
Na razie jasnokremowe, rozsuwane drzwi, ozdobione
delikatnymi, zotymi ornamentami, zakryway wprawdzie
widok na miejsce mojej poraki, ale ju po chwili usyszaem
za nimi szmer przesuwanych krzese, szepty i jakie ciszone
kroki, zdradzajce obecno kilku osb. Staraem si wykorzysta czas na obejrzenie salonu: due meble w stylu
Ludwika XVI, na prawo i na lewo stare gobeliny midzy
szklanymi drzwiami, prowadzcymi bezporednio do ogrodu, i stare obrazy przedstawiajce Canale Grande i plac
witego Marka, ktre nawet mnie, nieokrzesanemu w tych
sprawach, wydaway si kosztowne. Co prawda niezbyt
wyranie rozrniaem wszystkie te skarby, bo z wyton
uwag nasuchiwaem szmerw z ssiedniego pokoju. Szczkay tam cicho talerze, zaskrzypiay drzwi, a teraz wydawao
mi si i a mnie mrz przeszed e sysz nieregularny,
twardy stuk, i suwanie kul. Wreszcie niewidzialna rka
rozsuna od wewntrz drzwi. Bya to Ilona, ktra pospieszya z powitaniem.
Strona 44
Jak to adnie z paskiej strony, panie poruczniku, e

pan przyszed!
I zaprowadzia mnie do znanego mi pokoju. W tym
samym kcie buduaru, na tym samym szezlongu, za stoem o
malachitowym blacie (czemu powtarza si tak drczco
tamta sytuacja?) siedziaa sparaliowana. Biay, futrzany koc
ciko okrywa jej nogi, by nie byo ich wida najwidoczniej nie chciano mi przypomina tamtego. Z niewtpliwie
wystudiowan uprzejmoci Edyta umiechna si do mnie
ze swego kcika, ale i to spotkanie miao jednak w sobie co z
fatalizmu tamtego, a poznaem od razu po zaenowaniu, z
jakim mi, z pewnym wysikiem, podaa rk przez st, e i
ona myli o tamtym. adne z nas nie umiao wypowiedzie
pierwszego sowa, nawizujcego jako rozmow.
Na szczcie Ilona w to drczce milczenie szybko rzucia pytanie:
Czym wolno pana poczstowa, panie poruczniku?
Herbata czy kawa?
Och, jak sobie pani yczy! odparem.
Nie, panie poruczniku, jak pan woli! Prosz bez ceremonii, przecie to wszystko jedno.
W takim razie poprosz o kaw zdecydowaem
si syszc z zadowoleniem, e gos mj brzmi do rwno.
Zrcznie to ta czarnulka zrobia i tak rzeczowym
pytaniem przerzucia most nad pierwszym zakopotaniem.
Ale jake bya bezwzgldna, e wanie teraz opucia pokj,
aby wyda jakie zarzdzenie sucemu; pozostaem przez
Strona 45
to sam ze swoj ofiar. Trzeba byo teraz co powiedzie,

zacz za wszelk cen rozmow. Ale w gardle mi zascho, a
w spojrzeniu musiao malowa si zakopotanie, gdy nie
miaem odwagi spojrze w kierunku szezlonga, aby Edyta nie
pomylaa, e przygldam si futrzanej kodrze, okrywajcej
jej bezwadne nogi. Na szczcie dziewczyna okazaa si
bardziej opanowana ode mnie i z pewn nerwow
gwatownoci, jak po raz pierwszy u niej zobaczyem,
zacza sama:
Dlaczeg pan nie siada, panie poruczniku? Nieche
pan sobie przysunie fotel. Czemu nie odoy te pan szabli,
przecie utrzymujemy stosunki pokojowe... Tam, na st albo
na okno, jak pan woli.
Bardzo ostronie przysunem sobie fotel, ale jeszcze
mi si nie udao nada spojrzeniu wyrazu beztroski. Edyta
energicznie pomagaa mi dalej:
Strona 46
Musz panu podzikowa za przeliczne kwiaty...

Doprawdy, przepikne re, prosz spojrze, jak licznie wygldaj w tym wazonie. I chciaabym... chciaabym przeprosi
te pana za swoje gupie nieopanowanie. Zachowaam si
strasznie... przez ca noc nie mogam zasn, tak si
wstydziam. Przecie chcia pan jak najlepiej... skde mg
pan przypuszcza... A poza tym... (rozemiaa si nagle ostro i
nerwowo) poza tym odgad pan wtedy moje najgbsze
yczenie. Usiadam przecie umylnie w taki sposb, aby si
przyglda taczcym, i wanie kiedy pan przyszed,
niczego tak nie pragnam jak zataczy. Ja strasznie to lubi!
Caymi godzinami mog patrze, jak tacz... inni. Mog tak
si przyglda, e czuj kady cudzy ruch we wasnym
ciele... naprawd, kady ruch. Wtedy nie taczy tamten, ale
ja, ja ja si krc, ja si nachylam, ja poddaj si
prowadzcemu, ja wiruj... Ach, jaka ja potrafi by
niemdra, wcale pan tego nie przypuszcza. Dawniej, kiedy
byam dzieckiem, taczyam doskonale i bardzo chtnie... a
teraz, jeeli mi si co ni, to zawsze o tacu. Moe to brzmi
niemdrze, ale zawsze we nie tacz, a dla tatusia moe to i
lepiej, e to si stao, bo byabym ucieka z domu i ksztacia
si na tancerk. Nic mnie tak nie pasjonuje, a myl, e musi
to by wspaniae uczucie, gdy si tak wasnym ciaem,
kadym ruchem, ca sob co wieczr ludzi zachwyca,
podnosi. To musi by wspaniae. eby pan wiedzia, jaka
jestem na tym punkcie zwariowana! Poka panu, zbieram
wszystkie fotografie wielkich artystek. Mam wszystkie i
wspania Pawow, i Karsawin. Mam ich fotografie we
wszelkich rolach i pozach. Niech pan poczeka, poka panu.
Tam, w tamtej szkatuce le... przy kominku... w tej kowej
Strona 47
chiskiej. (Gos jej nagle zdradzi gniewne zniecierpliwienie).

Ale nie, nie, nie, tam na lewo przy ksikach... Ach, jaki pan
niezrczny! Tak, to ta. Znalazem wreszcie ow szkatuk i
daem j jej do rk. Widzi pan, ta na samej grze to moja
ulubiona fotografia: Pawowa w roli umierajcego abdzia.
Ach, gdybym moga pojecha, cho raz j zobaczy! Myl, e
byby to mj najszczliwszy dzie.
Drzwi w gbi, ktrymi Ilona wysza, lekko poruszyy
si w zawiasach. Gwatownie, jakby zaskoczona, z suchym,
twardym stukniciem Edyta zamkna szkatuk, a gdy zawoaa do mnie:
Tylko ani sowa do nikogo! Ani sowa o tym, co tu
panu mwiam! zabrzmiao to jak rozkaz.
Siwowosy
sucy,
z
piknie
utrzymanymi
bokobrodami la cesarz Franciszek Jzef, ostronie otworzy
drzwi, a za nim Ilona wsuna bogato nakryty stolik na
gumowych kkach. Przysiada si do nas, podaa nam
filianki i od razu poczuem si pewniejszy. Upragniony
temat do rozmowy da nam olbrzymi kot angorski, ktry
zakrad si niepostrzeenie za stolikiem z herbat i ze
swobodn poufaoci ociera si teraz o moje nogi.
Podziwiaem go, ile mogem, potem zaczo si wypytywanie
o to i o tamto: jak dugo tu ju jestem, jak si czuj w
garnizonie, czy znam porucznika X., czy czsto jed do
Wiednia nawizaa si zwyka atwa rozmowa, w ktrej
zniko cae naprenie. Nabraem nawet odwagi, aby
przyjrze si z boku dziewcztom. Jake byy inne! Ilona to
ju kobieta, zmysowo ciepa, pulchna, silna, zdrowa. Edyta
wygldaa przy niej jak pdziecko, pdziewczyna, moe
Strona 48
siedemnastoletnia, w kadym razie jakby jeszcze nie

rozwinita. Dziwny kontrast, z jedn chciaoby si taczy i
caowa j, drug rozpieszcza jak chor, ostronie gaska,
opiekowa si ni, a przede wszystkim chroni. Pyn od niej
niezrozumiay niepokj. Ani przez chwil twarz dziewczyny
nie bya spokojna; to na prawo, to na lewo patrzay jej oczy;
caa posta to wypraa si, to jakby znuona osuwaa si w
ty; z tak sam nerwowoci, z jak si poruszaa, Edyta
take mwia: urywanie, staccato, bez przerwy. Moe
pomylaem jej nieopanowanie i niepokj to kompensata
za przymusowy bezwad ng, a moe ciga gorczka
podnieca jej gesty i mow. Mao miaem jednak czasu na
obserwacj, gdy swymi szybkimi pytaniami i lekkim,
pynnym sposobem opowiadania potrafia cakowicie
zaabsorbowa moj uwag. Zdziwiony daem si wcign w
yw, interesujc rozmow. Trwao to godzin, moe nawet
ptorej. Nagle z salonu wlizgn si jaki cie, ostronie, jak
gdyby obawia si, e przeszkodzi. By to pan Kekesfalva.
Ale prosz, prosz! posadzi mnie z powrotem
na fotelu, gdy z szacunkiem wstaem, i pochyli si, aby lekko
pocaowa w czoo swe dziecko.
Znowu by w czarnym surducie i biaej koszuli z
niemodnym krawatem (nigdy go inaczej nie widziaem);
wyglda jak lekarz, gdy tak badawczo przyglda si nam
zza swoich zotych okularw. Jak lekarz usiad te ostronie
przy sparaliowanej. Dziwna rzecz, z jego wejciem spad na
pokj jaki cie melancholii; lkliwy sposb, w jaki od czasu
do czasu badawczo i czule spoglda z boku na crk,
zahamowa i przyciemni rytm naszej swobodnej pogawdki.
Strona 49
Wkrtce i on odczu nasze skrpowanie, tote zmusi si,

eby prowadzi konwersacj; zapyta rwnie o puk, o
rotmistrza i o dawnego pukownika, ktry jako dowdca
dywizji by teraz w ministerstwie spraw wojskowych. Jak si
wydawao, zna zadziwiajco dobrze wszystkie sprawy
naszego puku i nie mogem oprze si wraeniu, i jako
celowo przy rozmowie o kadym z wysokich oficerw
specjalnie podkrela czc ich zayo.
Jeszcze dziesi minut mylaem a potem
grzecznie si poegnam. Nagle znw zastukano do drzwi,
sucy wszed tak cicho, jak gdyby by bosy, i co szepn
Edycie na ucho.
Niech poczeka! krzykna w uniesieniu. Albo
nie! Niech mi dzi w ogle da spokj. Niech sobie idzie, nie
potrzebuj go dzisiaj.
Wszyscy czulimy si zaenowani jej wybuchem, ja za
miaem przykre uczucie, e siedz ju za dugo. Ale tak samo
bezwzgldnie jak na sucego krzykna na mnie:
Nie, niech pan zostanie! To nie ma nic do rzeczy!
Jej rozkazujcy ton by waciwie niegrzeczny. Ojciec
take wyczu niemiy nastrj, bo z bezradnie zasmucon
twarz napomnia j:
Ale Edyto...
Moe widzc jego przestrach, moe dojrzawszy moje
zmieszanie zorientowaa si, e nerwy j poniosy, i nagle
zwrcia si do mnie:
Strona 50
Przepraszam pana, ale Jzef mg doprawdy

poczeka, a nie tak wpada! To tylko ta codzienna mczarnia,
masaysta, ktry przeprowadza ze mn wiczenia. Nonsens:
raz dwa, w gr w d, w gr w d; to ma pomc.
Najnowszy pomys naszego pana doktora, cakiem
niepotrzebna dokuczliwo. Bez sensu jak wszystko!
Patrzaa przy tym na ojca wyzywajco, jak gdyby robia
go za wszystko odpowiedzialnym. Zaenowany (wstydzi si
przede mn), stary czowiek pochyli si nad ni.
Ale dziecko, czy rzeczywicie sdzisz, e doktor
Condor...
Ale zatrzyma si, bo usta jej zadrgay, a nozdrza zatrzepotay. Tak samo drgay jej wargi wwczas, tote przeraziem si, e nastpi wybuch. Ale nagle dziewczyna zarumienia si i mrukna ustpliwie.
Wic dobrze, ju id, jakkolwiek wszystko to nie ma
sensu, absolutnie adnego sensu. Prosz wybaczy, panie
poruczniku, mam nadziej, e wkrtce nas pan odwiedzi.
Ukoniem si i chciaem j poegna, ale ju si
zastanowia:
Nie, nieche pan zostanie z tatusiem, a ja
odmaszeruj.
Mocno i urywanie podkrelia ostatnie sowo
odmaszeruj, jak gdyby chciaa nim zagrozi. Potem uja
may brzowy dzwonek stojcy na stole i zadzwonia.
Dopiero pniej zauwayem, e w caym domu w zasigu jej
rk stay wszdzie na stoach dzwonki, aby moga w kadej
Strona 51
chwili kogo wezwa. Dzwonek zadwicza ostro i

przenikliwie. Natychmiast zjawi si znowu sucy, ktry
dyskretnie znik podczas jej wybuchu.
Pom mi rozkazaa zrzucajc koc. Ilona schylia
si nad ni, aby jej co szepn, ale chora gwatownym nie!
odrzucia sowa przyjaciki. Niech Jzef mnie podeprze.
Pjd sama.
To, co teraz nastpio, byo po prostu okropne. Sucy
schyli si nad ni i najwidoczniej wyuczonym chwytem uj
oburcz lekkie ciao pod pachy. Stanwszy przy fotelu i trzymajc si jego oparcia chora zmierzya kadego z nas wyzywajcym spojrzeniem, potem chwycia kule schowane dotychczas pod kocem i mocno zacisnwszy usta opara si na
nich z dwch stron. Tuk-tuk, tuk-tuk, tuk-tuk wyrzucaa
naprzd ca posta, wykrzywiona, podobna do czarownicy,
a sucy szed za ni z tyu z wycignitymi ramionami, aby
j przy polizgniciu czy upadku natychmiast pochwyci.
Tuk-tuk, tuk-tuk, tuk-tuk: znowu krok, jeszcze jeden, jeszcze
jeden, a przy tym jaki cichy szczk i zgrzyt jakby napronej
skry czy metalu. Widocznie nie miaem odwagi spojrze
na te biedne nogi dziewczyna nosia wok stp jakie
wspierajce j maszynerie. Serce cisno mi si alem na
widok tego forsownego marszu, gdy natychmiast
zrozumiaem demonstracyjn ch pokazania mi, e nie pozwala sobie pomaga lub wozi si w fotelu. Wanie mnie,
mnie chciaa pokaza, e jest kalek. Z jakiego tajemniczego
pragnienia rozpaczliwej zemsty, z chci udrczenia nas wasn udrk, oskaraa nas zamiast Boga. Ale wanie przez
straszliwe to wyznanie czuem to stokro silniej ni wwOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 52
czas, gdy moje zaproszenie do taca wywoao taki atak

rozpaczy czuem, jak bezgranicznie musiaa biedna dziewczyna cierpie z powodu swej bezradnoci. Wreszcie
trwao to wieczno! dotara do drzwi, gwatownie
przenoszc z jednej kuli na drug cay ciar swego
szarpanego, rzucanego ciaa. Nie miaem odwagi, aby chocia
raz wprost na ni spojrze, bo ju samo to twarde, suche
uderzenie kul, to wybijanie kroku przy kadym podrzucie
oraz szczk i zgrzyt maszynerii wraz z guchym zdyszanym z
wysiku oddechem tak mnie wzburzyy, e czuem, jak serce
mi wali o sukno munduru. Biedaczka opucia ju pokj, a ja
wci jeszcze z zapartym tchem wsuchiwaem si w okropny
odgos za zamknitymi drzwiami, a wreszcie ucich.
Dopiero wtedy odwayem si podnie oczy. Starzec
dostrzegem to teraz widocznie cicho wsta i wpatrzy
si w krajobraz za oknem, zbyt intensywnie patrza w szyby.
W niewyranym wietle widziaem tylko zarys jego postaci,
ale zgarbione ramiona drgay chybotliw lini. I on rwnie,
ten ojciec ogldajcy swe dziecko dzie w dzie w jego mce,
zdruzgotany by tym widokiem.
Atmosfera midzy nami staa. Po kilku minutach
ciemna posta odwrcia si wreszcie i niepewnym krokiem,
jak gdyby sza brzegiem przepaci, cicho zbliya si do mnie.
Prosz, niech pan nie ma za ze temu dziecku, panie
poruczniku, jeeli jest czasem opryskliwa, ale... Pan nie wie,
ile j w ostatnich latach namczono. Cigle co innego, co
nowego, a wyzdrowienie idzie bardzo powoli; zrozumiae, e
jest zniecierpliwiona, lecz c robi? Trzeba przecie prbowa wszystkiego, trzeba przecie...
Strona 53
Zatrzyma si przed nakrytym stolikiem nie patrzc na

mnie podczas tych sw i nieruchomo wbijajc wzrok w zastaw. Jak we nie wzi szczypce do cukru, wyj nimi
czworoktny kawaek, popatrza na bezmylnie i odoy go
z powrotem; w ruchach jego byo co z czowieka pijanego.
Dugo nie mg oderwa spojrzenia od stou, jak gdyby
widzia tam co szczeglnego. Bezwiednie wzi yeczk,
podnis j, znowu odoy i mwi dalej:
Gdyby pan wiedzia, jaka ona bya dawniej! Przez
cay dzie biegaa po schodach tam i z powrotem, po prostu
fruwaa po nich i po pokojach, a czasem balimy si o ni.
Majc jedenacie lat galopowaa na swoim kucyku po wszystkich kach i nikt nie mg jej dogoni. Czasem balimy si
oboje z nieboszczk on, e nasza crka jest za swawolna,
zanadto zwinna, e wszystko dla niej to fraszka. Stale miao
si wraenie, e niech tylko rozpostrze ramiona, a zaraz
poleci... i wanie jej musiao si to przytrafi, wanie jej...
Gowa o skpych, siwych wosach pochylia si jeszcze
niej nad stoem, a nerwowa rka manewrowaa pomidzy
stojcymi na nim przedmiotami, ujwszy teraz zamiast yeczki szczypce do cukru i krelc nimi dziwaczne znaki w
powietrzu. (Wiedziaem, e to zaenowanie, zakopotanie, e
boi si na mnie spojrze).
A przy tym jak atwo mona j rozweseli! Potrafi
cieszy si jak dziecko kad najmniejsz drobnostk, mia
si z najgupszego dowcipu, zachwyca si ksik szkoda,
e pan nie widzia, jaka bya uszczliwiona, gdy przyszy
kwiaty od pana i gdy pozbya si obawy, e pan si obrazi.
Wcale pan nie przypuszcza, jaka jest wraliwa... wszystko
Strona 54
odczuwa o wiele gbiej ni kady z nas. Doskonale wiem, e

jest teraz zrozpaczona, i bya taka nieopanowana. Ale czy
mona... jake mona si opanowa... Jake moe dziecko
stale zdobywa si na cierpliwo, jeeli trwa to tak dugo...
Jake ma si agodnie poddawa, gdy jest przez Boga tak
dowiadczane, a nic nie zrobio... nikomu nic zego nie
zrobio!
Wci jeszcze patrza na wyimaginowane rysunki zakrelane przez szczypce i nagle, jakby przeraony, rzuci je na
st, a zadwiczay. Wydawao si, e si budzi i e dopiero
teraz zda sobie spraw, i nie jest sam i mwi do czowieka
zupenie obcego. Innym gosem, gosem trzewym i
ciszonym, zacz si niezrcznie usprawiedliwia:
Przepraszam pana, panie poruczniku... skde...
pana obciam naszymi troskami! To dlatego... to tylko tak...
napado mnie... a chciaem panu tylko wyjani. Nie chciabym, eby pan le o niej myla, eby pan...
Nie wiem, skd wziem odwag, aby jkajcemu si z
zakopotania przerwa i zbliy si do niego, ale nagle ujem
oburcz rk tego starego, obcego czowieka i nic nie mwic
trzymaem j, zimn i kocist, lekko mi si wymykajc,
mocno j ciskajc. Popatrza na mnie ze zdziwieniem, szka
okularw bysny ukosem ku grze, a za nimi niepewne,
zakopotane spojrzenie poszukao moich oczu. Baem si,
eby teraz czego nie powiedzia, ale nie zrobi tego i tylko
czarne okrge renice rozszerzay si, jakby chciay
wypyn. Mnie take ogarno niezwyke wzruszenie, tote,
aby si ze otrzsn, raptownie si ukoniem i wyszedem.
Strona 55
W przedpokoju sucy pomg mi woy paszcz.

Nagle poczuem od tyu chodny powiew i nawet si nie
odwracajc wiedziaem, e to ten stary czowiek stan w
drzwiach, aby mi podzikowa. Ale nie chciaem, eby to
uczyni, i udawaem, e nie dostrzegam, i stoi za mn.
Szybko, z bijcym sercem, opuciem tragiczny dom.
Nazajutrz blada mga wisiaa nad domami, a

okiennice byy jeszcze pozamykane, by strzec snu
poczciwych mieszczan szwadron nasz wyjecha jak
zazwyczaj konno na plac wicze. Zrazu jechalimy stpa
przez le wybrukowane ulice, a moi uani chwiali si w
siodach jeszcze na wp picy, sztywni i niechtni. Wkrtce
minlimy pi czy sze uliczek, a na szerokiej szosie
przeszlimy w lekki kus, kierujc si na prawo na otwarte
ki. Zakomenderowaem: Galop!, i jednym haustem
zaczerpnwszy powietrza konie runy naprzd. Mdre
zwierzta znay ju to mikkie, szerokie pole, nie trzeba ich
byo popdza, wystarczyo puci cugle, a gdy poczuy
ucisk ydek, ruszay caym pdem. I one take znay rozkosz
podniecenia i odprenia. Pdziem na przodzie. Szalenie
lubi konn jazd. Czuj rozgrzan, rozbujan krew, pync
szybko od bioder i niosc przez rozlunione minie ciepo
ycia, podczas gdy chodne powietrze ze wistem owiewa mi
czoo i policzki. Wspaniae jest powietrze rankiem! Wyczuwa
si w nim jeszcze nocn ros, oddech zoranej ziemi, wo
kwitncych pl, a zarazem ciep, zmysow par, buchajc
z dyszcych nozdrzy. Stale i co dzie od nowa zachwyca
Strona 56
mnie ten pierwszy galop, wstrzsajcy zesztywniaym,

sennym ciaem i zrywajcy poranne niewyspanie jak gst
mg; niosce mnie uczucie lekkoci rozpiera piersi, pij
otwartymi ustami wiszczce powietrze! Galop! Galop!
Czuj, e oczy staj si janiejsze i zmysy trzewiejsze, a za
sob sysz regularny rytm szczkajcych szabel, zdyszany
oddech koni, mikkie trzeszczenie siode i rwny, wybijany
takt kopyt. Galopujca grupa mczyzn i koni staje si
wsplnym ciaem Centaura, niesionym jednym pdem.
Naprzd, naprzd, naprzd, galop, galop, galop! Ach, pdzi
tak a do koca wiata! Pdzi w dumnym poczuciu, e jest
si panem i twrc tej rozkoszy! Niekiedy odwracaem si,
aby spojrze na ludzi, a wwczas widziaem, e moi dzielni
uani mieli zupenie inne twarze przygnbienie, tpota i
niewyspanie zniko z ich oczu. Prostowali si, widzc, e ich
obserwuj, i umiechem odpowiadali na rado w moim
spojrzeniu. Wyczuwaem, e i tych tpych wiejskich
chopakw ogarna rozkosz pdu, w sen o locie czowieka.
Wszyscy podobnie jak ja szczliwi czuli zwierzc rado
modoci i spronej, wyzwalajcej siy.
Tego dnia nagle zakomenderowaem: Stj!
Kusem! onierze nagym ruchem cignli cugle i
bezporednio, jak zatrzymana maszyna, wpadli w nakazany
rytm. Spojrzeli na mnie troch zdziwieni, bo zazwyczaj
znali mnie i moj nieposkromion ch galopowania
przebywalimy ostro cae ki a na plac wicze. Ale wydao
mi si, e jaka obca rka przycigna mi cugle nagle
sobie co przypomniaem. Niewiadomie musiaem na lewo,
na horyzoncie, dojrze biay kwadrat muru, drzewa parkowe
i dach na wiey. Przenikno mnie co podobnego do strzau:
Strona 57
moe mi kto si stamtd przyglda? Kto, kogo dotknem

chci taca, a teraz znowu obraam rozkosz konnej jazdy?
Moe to kto o sparaliowanych, bezwadnych nogach, ktry
mi zazdroci, e lec jak ptak? W kadym razie zawstydziem
si nagle, e jestem zdrw, niczym nie hamowany i e mog
tak pdzi; zawstydziem si tego cielesnego szczcia jak
nienalenego wyrnienia. Powoli, lekkim kusem lub stpa
kazaem jecha za sob moim zawiedzionym chopakom,
czuem, nie patrzc na nich, e czekali na rozkaz, ktry by ich
znowu poderwa.
Oczywicie w tej samej chwili, gdy napado mnie
dziwne to zahamowanie, wiedziaem, i tego rodzaju
samobiczowanie jest gupie i bezcelowe. Wiedziaem, e nie
ma sensu odmawia sobie przyjemnoci, tylko dlatego, e
komu innemu nie dane jest takie szczcie, tylko dlatego, e
kto inny jest nieszczliwy. Wiedziaem, e w kadej chwili,
gdy miejemy si i gadamy gupie dowcipy, gdzie jaki
chory rzzi i umiera w swym ku, e za tysicami okien
czai si ndza i goduj ludzie, e istniej szpitale,
kamienioomy i kopalnie wgla, e w fabrykach, urzdach i
wizieniach niezliczona ilo ludzi wprzgnita jest do
cikich robt, a adnemu nie bdzie przez to lej, gdy
jeszcze inni bezsensownie bd si mczyli. Zdawaem sobie
spraw, e gdyby kto zacz wspomina ca ndz wiata,
przestaby spa, a miech zamarby mu na ustach. A jednak
wyimaginowane cierpienia nie wywieraj na czowieku tak
druzgoccego wraenia. To sprawy naocznie widziane i
ogldane wspczujcymi oczami najbardziej wstrzsaj
dusz. Z bliska i namacalnie niby wizj, ujrzaem nagle wrd
mego rozkosznego poczucia lekkoci blad i wykrzywion
Strona 58
twarz, gdy chora wloka si o kulach przez sal... Usyszaem

stuk, szczk i zgrzyt ukrytej maszynerii na powykrcanych
stawach; wanie wwczas, przeraony, nie namylajc si i
nie zastanawiajc cignem cugle. Nic nie pomogo, e
sobie mwiem: Komu przyjdzie co z tego, e zamiast
porywajcego, podniecajcego galopu przejd w ciki kus?
W jakie miejsce mego serca, w pobliu sumienia uderzy
cios. Nie miaem ju odwagi, aby peni si, swobodnie i
zdrowo cieszy si swym ciaem. Powoli, sennie
poczapalimy na plac wicze; dopiero gdy paac znikn
nam cakowicie z pola widzenia, otrzsnem si powtarzajc
sobie: Gupstwo! Precz z tymi gupimi sentymentami! I
zakomenderowaem: Naaaaprzd! Gaaaalop!
Zaczo si od owego cignicia cugli. By to pierwszy

symptom dziwnego zatrucia litoci. Zrazu wyczuwaem
gucho jak wwczas gdy si podczas choroby budzimy z
cik gow e co si ze mn stao. Dotychczas yem
zwyczajnie w swym ciasno zakrelonym kole ycia.
Obchodzio mnie to, co dla moich kolegw i przeoonych
byo wane albo zabawne, lecz ani si nigdy osobicie zbytnio
nie angaowaem, ani te mn nikt si szczeglnie nie
interesowa. Waciwie nigdy jeszcze nie doznaem bolesnego
wstrzsu. Moje stosunki byy uregulowane, zawd i karier
miaem cile okrelone i wyznaczone, a beztroska teraz
zdawaem sobie z tego spraw uczynia mnie
bezmylnym. Nagle co si ze mn stao. Nic widocznego na
zewntrz, pozornie nic istotnego. Ale gniewne spojrzenie,
Strona 59
gdy w oczach chorej dojrzaem nie przeczuwan gbi

ludzkiego cierpienia, co we mnie gwatownie otworzyo, a
teraz przez ca moj istot przepywao od wewntrz jakie
ciepo, wywoujc ow tajemnicz gorczk, ktrej sobie sam
nie umiaem wytumaczy, jak zwykle gdy chory nie pojmuje
wasnej choroby. Rozumiaem tylko, e przekroczyem
bezpieczny krg umw spoecznych, w ktrych dotychczas
tak swobodnie yem, i wszedem w jakie zakresy, ktre jak
kada nowo podniecay mnie i zarazem niepokoiy. Po raz
pierwszy ujrzaem rozwart otcha uczucia, ktra w
niewytumaczony sposb wabia, abym j wymierzy, abym
si w ni rzuci. Ale jednoczenie jaki instynkt ostrzega
mnie przed poddaniem si takiej zuchwaej ciekawoci i
mwi: Dosy! Przeprosie! Wygadzie ca t gupi
spraw! Wtedy inny gos szepta: Id tam jeszcze raz! Niech
jeszcze raz dreszcz ci zbiegnie po plecach, odczuj to
naprenie i lk!. Poczekaj radzi rozsdek nie
narzucaj si, nie narzucaj! Prostoduszny mody czowiek,
jakim przecie jeste, nie dors do takich wyyn i narobisz
jeszcze wikszych gupstw ni za pierwszym razem.
Rozstrzygnicie tej kwestii zostao mi w przedziwny
sposb uatwione, bo w trzy dni pniej lea na mym stole
list od pana Kekesfalva z zapytaniem, czy nie chciabym w
niedziel zje z nimi obiadu. Tym razem maj by wycznie
panowie, a wrd nich w podpukownik, o ktrym ze mn
rozmawia; oczywicie, e Edyta i Ilona take bardzo si bd
cieszyy. Nie wstydz si przyzna, e takie zaproszenie
skromnego modzieca, jakim byem, napuszyo mnie dum.
Wic nie zapomniano o mnie, za uwaga, i bdzie
podpukownik von E., sprawiaa wraenie, e Kekesfalva
Strona 60
(zaraz zrozumiaem, i z uczucia wdzicznoci) napomyka, i

chciaby mnie w dyskretny sposb subowo zaprotegowa.
I rzeczywicie, nie poaowaem natychmiastowego
przyjcia tego zaproszenia. Wieczr by bardzo przyjemny, ja
za, mizerny oficerek, o ktrego w puku waciwie nikt si
zbytnio nie troszczy, miaem uczucie, e doznaj od tych
starszych, wytwornych panw jakiej specjalnej, cakiem
niezwykej serdecznoci. Prawdopodobnie pan Kekesfalva w
jaki sposb zwrci ich uwag na mnie. Po raz pierwszy w
yciu wyszy przeoony traktowa mnie bez podkrelania
przewagi swej rangi. Zapyta, czy jestem zadowolony z puku
i jak wyglda sprawa mego awansu; zachci, abym podczas
pobytu w Wiedniu lub w ogle, gdy bd czego
potrzebowa, zwraca si wprost do niego. Rejent, ysy
wawy czowieczek o dobrodusznej, byszczcej twarzy przypominajcej peni ksiyca, zaprosi mnie do siebie; dyrektor
cukrowni cigle mnie o co pyta. Jaki cakowicie inny rodzaj
rozmowy ni w naszym oficerskim kasynie, gdzie na kade
odezwanie si przeoonego trzeba byo reagowa
obowizujcym: Rozkaz!. Szybciej, ni przypuszczaem,
ogarna mnie pewno siebie i ju po p godzinie rozmawiaem bez adnego zahamowania.
Znowu sucy podawali potrawy, ktre znaem tylko z
opowiada i przechwaek zamonych kolegw: przepyszny
kawior na lodzie, ktry jadem po raz pierwszy, pasztet z
sarniny oraz baanty, a do tego znowu wina cakowicie
upajajce zmysy. Wiedziaem, e to gupio, abym pozwoli
imponowa sobie takimi rzeczami. Ale czemu mam kama?
Nic nie znaczcy, mody i nie rozpieszczony podporucznik
Strona 61
rozkoszowa si nieomal z dziecic pych, e moe wspaniale ucztowa z tak znanymi, starszymi panami. Psiako
mylaem cigle psiako, eby to widzia Wawruszka
albo ten rozlazy jednoroczniak, ktry wci si chepi, e tak
doskonale jada w Wiedniu u Sachera! Niechby przyszli do
takiego domu, dopiero otworzyliby oczy. Ach, gdyby mogli
zobaczy, te zazdrosne osy, jak swobodnie tu siedz, jak pan
podpukownik wznosi w moj stron kieliszek, jak przyjanie
dyskutuj z panem dyrektorem cukrowni, ktry cakiem
powanie mwi: Zdumiony jestem, jak si pan na tym
zna!
Czarn kaw podano w buduarze; wniesiono koniak w
duych, pkatych kieliszkach z lodem, a do tego znowu w
kalejdoskop likierw i oczywicie wspaniae, grube cygara w
pompatycznych opaskach. Wrd rozmowy pan Kekesfalva
nachyli si nade mn i spyta, co wol, czy zagra w karty,
czy porozmawia z paniami. Oczywicie wolabym pozosta
przy paniach, owiadczyem skwapliwie, bo nie byoby mi
zbyt przyjemnie, gdybym mia ryzykowa robra z
podpukownikiem z ministerstwa spraw wojskowych; gdybym wygra, mgby si moe rozgniewa, gdybym przegra,
musiabym nadszarpn swj miesiczny budet. A zreszt
przypomniaem sobie, e mam w ogle w portfelu najwyej
dwadziecia koron.
Gdy wic rozkadano w ssiednim pokoju stolik do
kart, przysiadem si do dziewczt i czy wino, czy dobry
humor tak mi wszystko rozjaniay? jako wyday mi si
dzisiaj obydwie bardzo adne. Edyta nie wygldaa tak blado,
to i chorowicie jak ostatnio. Moe ze wzgldu na goci
Strona 62
troch si urowaa, moe podniecony nastrj zabarwi jej

policzki, w kadym razie nie dostrzegem napronej,
nerwowej, drgajcej fadki koo ust i upartego drenia brwi.
Siedziaa w dugiej, rowej sukni bez adnego futra ni
przykrycia skrywajcego jej uomno, a jednak pomylaem,
e pomimo naszego dobrego nastroju wszyscy mylimy o
tym. Co do Ilony, to miaem niejakie podejrzenie, e si
troszeczk upia, bo oczy jej rzucay iskry, a gdy miejc si
odrzucaa w ty swe pikne, pene ramiona, musiaem si
odsun, aby nie ulec pokusie i niby przypadkowo ich nie
pogaska.
Po dobrym koniaku, doskonale czowieka rozgrzewajcym, z doskonaym, cikim cygarem, ktrego dym przyjemnie drani powonienie, z dwiema adnymi, podnieconymi
dziewcztami i po smacznym obiedzie swobodne prowadzenie rozmowy nie stanowi trudnoci nawet dla najgupszego.
Wiem, e gdy mnie tylko nie hamuje moja przeklta niemiao, potrafi w ogle cakiem dobrze opowiada. Ale
tym razem byem wybitnie w formie i gawdziem rzeczywicie interesujco. Naturalnie opowiadaem wycznie drobne,
naiwne historyjki, nowinki z ycia puku, na przykad jak
pukownik w zeszym tygodniu, chcc wysa spieszny list
kurierem do Wiednia, zawoa uana, prostego, ruskiego
chopa, i tumaczy mu, e list musi natychmiast znale si w
Wiedniu. Wobec tego bawan polecia do stajni, osioda
konia i pogalopowa prosto szos do Wiednia; gdyby nie
zawiadomiono telegraficznie najbliszego posterunku, osio
byby z pewnoci gna tak przez osiemnacie godzin. Historie, jakimi raczyem siebie i moje suchaczki, nie byy oczywicie zbyt gbokie. Doprawdy, opowiadania te byy raczej
Strona 63
gupstewkami wykwitymi w koszarach ostatnio lub nieco

dawniej, ale a si zdziwiem, jak bez przerwy miay si
nieopanowanie obie panny. miech Edyty brzmia swawolnie
wysokim, srebrzystym tonem, przechodzcym niekiedy w
lekki dyszkant, ale wesoo ta musiaa pyn rzeczywicie z
gbi duszy, bo cienka jak porcelana i przezroczysta skra na
jej szczupych policzkach przybieraa coraz ywszy odcie.
Powiew zdrowia i nawet urody rozjani jej twarz i szare
oczy, zimne zazwyczaj jak stal, a dzi iskrzce si dziecic
radoci. Przyjemnie byo patrze na ni, gdy zapominajc o
swym bezwadnym ciele stawaa si coraz swobodniejsza w
ruchach i w gestach. Pochylona w fotelu miaa si, pia i
przycignwszy do siebie Ilon, obja j ramieniem
doprawdy obydwie bawiy si moimi fraszkami doskonale.
Powodzenie
zawsze
podnieca
opowiadajcego;
przypomniao mi si mnstwo dykteryjek, o ktrych dawno
zapomniaem. Zazwyczaj bojaliwy i zakopotany czuem, e
mam odwag; miaem si wic i doprowadzaem moje
suchaczki do miechu. Jak rozswawolone dzieci zaszylimy
si we troje w kciku.
A chocia tak ustawicznie artowaem i zdawao mi si,
e jestem cakowicie pochonity naszym wesoym
keczkiem, na wp niewiadomie czuem jednoczenie
obserwujce mnie czyje spojrzenie. Biego ono sponad szkie
okularw od stou karcianego, a byo serdeczne i szczliwe,
podnosio mj wasny bogostan. Ukradkiem (wydawao mi
si, e ze wstydu przed gomi) i bardzo ostronie zerka ku
nam stary czowiek od czasu do czasu sponad kart, a w
pewnej chwili, gdy podchwyciem jego spojrzenie, skin mi
porozumiewawczo gow. Na twarzy jego malowa si w tym
Strona 64
momencie w natony i skupiony wyraz, jaki miewaj

ludzie suchajcy muzyki.
Trwao to do pnocy; ani razu pogawdka nasza nie
ustaa. Podano jeszcze raz doskona przeksk: przepyszne
kanapki, do ktrych nie tylko ja ostro si zabraem. Obydwie
dziewczyny take sporo nabray sobie na talerzyki, pijc przy
tym duo wietnego angielskiego porteru. Lecz wreszcie
trzeba byo si poegna. Niby staremu, dobremu przyjacielowi, ucisny mi obydwie rk. Oczywicie musiaem im
przyrzec, e przyjd niezadugo, moe ju jutro albo pojutrze.
A potem wyszedem ze starszymi panami do hallu. Miao nas
do domu odwie auto. Wkadaem wanie paszcz, a
sucy pomaga pukownikowi, gdy nagle poczuem, e mi
kto chce paszcz poda, i zobaczyem z przestrachem, e jest
to pan Kekesfalva. Jake ja, mokos, mogem pozwoli, aby
mi usugiwa starszy pan? Broniem si wic, on za nie
ustpowa i szepta:
Panie poruczniku, panie poruczniku, przecie pan
sobie sprawy nie zdaje, jaki byem szczliwy, e syszaem
znowu taki szczery miech mego dziecka! Ona nie ma
adnych przyjemnoci, a dzi bya taka wesoa, jak gdyby...
W tej chwili zbliy si do nas podpukownik.
No, idziemy? umiechn si przyjanie.
Kekesfalva nie mia naturalnie odwagi, aby mwi dalej
w jego obecnoci, natomiast uczuem, e po moim rkawie
lekko, leciutko i niemiao przesuna si rka, jak gdyby kto
pieci dziecko lub kobiet. Niezmierna czuo, niezmierna
wdziczno ukryta bya w tym niemiaym dotkniciu;
Strona 65
wyczuem w nim tyle szczcia i tyle rozpaczy, e znw

byem wstrznity, i schodzc z szacunkiem i po
wojskowemu obok pana pukownika po trzech schodkach do
auta, musiaem ca si trzyma si na wodzy, aby nikt nie
dostrzeg mego wzruszenia.
Owego wieczora nie mogem od razu pj spa

zanadto byem podniecony. Jakkolwiek powd wydawa si,
obiektywnie biorc, bahy nic si przecie wanego nie
stao i tylko starzec pogaska mnie serdecznie po rkawie
ale skryty ten gest wdzicznoci wystarczy, aby wzburzy
mnie do gbi. We wzruszajcym tym ruchu dowiadczyem
ogromu czuoci pyncej z niemiaej, a jednak tak namitnej
serdecznoci, jakiej nie doznaem nawet od adnej kobiety. Po
raz pierwszy miaem pewno, e komu na wiecie
pomogem, i nie mogem si nadziwi, e redniej miary, nic
nie znaczcy, niemiay oficerek moe rzeczywicie posiada
tyle mocy, aby kogo uszczliwi. Moliwe, i upajajce
wraenie, jakie mi odkrycie to przynioso, daoby si
wyjani, gdybym by sobie przypomnia, i od dziecistwa
nic mnie tak nie drczyo jak przekonanie, e jestem
czowiekiem niepotrzebnym i nieciekawym dla nikogo, a w
najlepszym razie obojtnym... W korpusie kadetw, w
akademii wojskowej zawsze byem rednim uczniem, nie
budzcym
specjalnego
zainteresowania. Nigdy
nie
zwracaem na siebie niczyjej uwagi, nigdy nie przebywaem
wrd wyrnianych i lubianych pupilw, a to samo dziao
si w puku. Dlatego byem gboko przekonany, e gdybym
Strona 66
na przykad teraz nagle znik, gdybym spad z konia i zama

kark, towarzysze powiedzieliby moe: Szkoda go albo
Biedny Hofmiller, lecz po miesicu nikomu by mnie ju
naprawd nie brakowao. Na moim miejscu, na moim koniu
jedziby kto inny, kto rwnie dobrze lub rwnie le
peniby moje obowizki. I to samo dziao si z kilkoma
dziewczynami, z ktrymi utrzymywaem stosunki w dwch
garnizonach w Jarosawiu z asystentk dentysty, a w
Wiener Neustadt z ma szwaczk. Wychodzilimy wsplnie
wieczorami na zabaw, ktrego razu zabraem Anetk do
swego pokoju; na urodziny podarowaem jej sznureczek
korali, mwilimy sobie zwyke czue swka i
prawdopodobnie ona rwnie bya wwczas szczera, lecz
gdy mnie odkomenderowano, oboje pocieszylimy si
szybko. Przez pierwsze trzy miesice pisywalimy do siebie
obowizkowe listy, a potem nawizalimy inne przyjanie;
rnica bya ta, e w wybuchach czuoci mwia zapewne do
tamtego Fredku zamiast Tolku. Mino, zapomniano! Ale
nigdy jeszcze nie schwycio mnie w swe szpony silne i
namitne uczucie, chocia miaem ju lat dwadziecia pi.
Waciwie ja sam nie oczekiwaem i nie daem od ycia
niczego wicej nad mono dokadnego i przyzwoitego
speniania mych obowizkw oraz niewywierania na nikim
przykrego wraenia.
A teraz stao si co nieoczekiwanego i ze zdziwieniem
oraz bojaliw ciekawoci przygldaem si sobie. Jak to?
Nawet taki przecitny czowiek ma moc nad innymi ludmi?
Ja, ktry w gruncie rzeczy nie miaem w majtku nawet
pidziesiciu koron, mogem bogatemu czowiekowi da
wicej szczcia ni wszyscy jego przyjaciele? Ja, podporuczOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 67
nik Hofmiller, mogem komu pomc, mogem kogo pocieszy? Gdy wieczr czy dwa przesiedziaem przy kulawej,
nieszczliwej dziewczynie, gawdzc z ni i rozmawiajc,
oczy jej staway si jasne, policzki nabieray ycia, a cay
pospny dom rozjania si dziki mojej obecnoci.
Wzburzony szedem ciemnymi ulicami tak prdko, e
si zgrzaem. Miaem ch rozpi mundur, aby uwolni
bijce serce. Jedna niespodzianka pocigaa za sob drug:
odkrya si przede mn jeszcze jedna, jeszcze bardziej oszaamiajca pewno, a mianowicie, e przecie tak atwo, tak
szalenie atwo mona pozyska sobie w obcych ludziach
przyjaci. Bo c waciwie zdziaaem? Okazaem troch
wspczucia, spdziem w tym domu dwa wieczory, i to
wieczory wesoe, pogodne, upojne i to miao ju wystarczy? Jak wic gupot byo marnowanie caego wolnego czasu po kawiarniach i granie w karty z otpiaymi
kolegami lub przechadzanie si z nimi tam i z powrotem po
promenadzie! Nie, od dzisiaj do tej tpoty, tego pustego
wegetowania. Idc coraz szybciej wrd mglistej nocy postanowiem sobie z prawdziwym zapaem, na jaki zdobywa
si mody nagle przebudzony czowiek, e zmieni tryb ycia.
Mniej bd chodzi do kawiarni, skocz to gupie bbnienie
w taroka i bilard, energicznie poo kres zabijaniu czasu,
ktre nikomu nie przynosi korzyci, a mnie samego ogupia.
Raczej bd czciej odwiedza t chor, za kadym razem
postaram si te przygotowa jak historyjk, abym mg
opowiedzie dziewcztom co miego i wesoego. Bdziemy
grywali w szachy lub przyjemnie spdzali czas w jaki inny
sposb, ju sam zamiar pomagania i od czasu do czasu
okazania si poytecznym wprawi mnie w zachwyt. Miaem
Strona 68
ochot piewa i zrobi jakie gupstwo z samego tego

uczucia wzniosoci. Dopiero gdy wiadomo, e si jest czym
dla innych, czuje si tre i cel wasnej egzystencji.
Tak si to stao i dziki temu spdzaem przez

najblisze tygodnie wszystkie popoudnia zazwyczaj u
Kekesfalvw; wkrtce przyjazne te pogawdki stay si
przyzwyczajeniem i do niebezpieczn przyjemnoci. Lecz
jaka to pokusa dla modego czowieka, od lat dziecicych
przerzucanego z jednego wojskowego zakadu do drugiego,
gdy nagle znajduje domostwo i przysta dla serca zamiast
zimnych sal koszarowych i wsplnych, zadymionych izb!
Gdy po subie o wp do pitej lub o pitej stawaem przed
paacem i rka moja lekko ujmowaa koatk, ju sucy
radonie otwiera drzwi, jakby obserwowa moje przyjcie
przez magiczne okienko. Wszystko wskazywao w sposb
jasny i miy, e uwaano mnie tu za czonka rodziny;
uwzgldniano kad moj drobn sabostk czy nawyk. Stale
lea przygotowany mj ulubiony gatunek papierosw, jakby
przez przypadek znajdowaem na maym taborecie now, a
jednak przezornie rozcit ksik, o ktrej napomknem, e
chciabym j przeczyta; jeden z foteli naprzeciwko szezlonga
Edyty uchodzi bezapelacyjnie za mj. Byy to oczywicie
drobnostki, ale takie, ktre obcy pokj niepostrzeenie
przepajay ciepem zadomowienia, a umys rozweselay i
uskrzydlay. Siedziaem wic pewniejszy siebie, ni bywaem
kiedykolwiek w gronie mych kolegw, gawdziem i
artowaem beztrosko, pojmujc pierwszy raz, e kada
Strona 69
forma zalenoci krpuje waciwie siy duszy, a prawdziwa

miara czowieka uwydatnia si dopiero wwczas, gdy jest
swobodny.
Ale co jeszcze bardziej tajemniczego skadao si na to
uskrzydlajce uczucie, jakim mnie darzyo codzienne przebywanie w towarzystwie obydwch dziewczt. Od chwili gdy
zbyt wczenie moe oddano mnie do wojskowego zakadu, a
wic od dziesiciu czy pitnastu lat, yem stale w otoczeniu
mczyzn. Od rana do wieczora, od nocy do rana, w sypialni
akademii wojskowej, w namiotach podczas manewrw, w lokalach publicznych, przy stole i w drodze, w ujedalni i w
pokoju szkolnym stale, stale wdychaem w siebie
atmosfer wycznie msk: najpierw chopcw, potem wyrostkw, ale zawsze mczyzn, mczyzn. Przyzwyczajony
wic byem do energicznych ruchw, gonego, mocnego
chodu, gbokich gosw, specyficznie silnego zapachu,
nieskrpowania, a czasem nawet do ordynarnoci. Oczywista,
e niektrych kolegw serdecznie lubiem i nie powinienem
si skary, bo i oni odpacali mi rwn serdecznoci. Lecz
atmosferze tej brak byo wanie owej lekkoci: nie zawieraa
do ozonu, si podniecajcych, dranicych, elektryzujcych,
jak przepyszna nasza orkiestra pukowa pomimo swego
rytmicznego polotu pozostaje jednak zimn orkiestr dt
wic tward, urywan i opart jedynie na rytmie, a brak jej
delikatnych, zmysowych tonw skrzypiec tak nawet najmilsze godziny naszego koleestwa pozbawione byy
owego agodnego fluidu, jaki zawsze niewidzialnie roztacza
obecno lub choby blisko kobiet. Ju jako czternastoletni
chopcy, spacerujc parami po miecie, odziani w nasze
zapite na wszystkie guziki zgrabne uniformy, odczuwalimy
Strona 70
nieokrelon tsknot na widok innych modych chopcw

flirtujcych lub rozmawiajcych z dziewcztami. Czulimy,
e przez owo zakoszarowanie jak w seminarium
przemoc odbiera si naszej modoci co, co rwienikom
naszym na ulicy, na promenadzie, na lizgawce czy w sali
taca dane byo codziennie jako rzecz zrozumiaa
swobodne
obcowanie
z
modymi
dziewcztami.
Odseparowani, wcinici za krat, spogldalimy na te elfy w
krtkich spdniczkach jak na istoty zaczarowane, marzc o
rozmowie z dziewczyn jak o czym niedocigym. Tego
rodzaju wyrzecze nigdy si nie zapomina. Pniejsze
szybkie i zazwyczaj tanie przygody z rozmaitymi usunymi
niewiastami nie mogy zastpi sentymentalnych chopicych
marze. Tote gdy w towarzystwie przypadkowo zetknem
si z mod panienk (jakkolwiek spaem ju z kilkunastoma
kobietami), moja niezrczno i niemiao uwiadamiay
mi, e przez nadmiernie dugi brak kobiecej atmosfery
straciem na zawsze ow naiwn i naturaln swobod.
I oto teraz w najbardziej doskonay sposb spenio si
moje chopice marzenie, nie wyznane nawet sobie samemu,
aby zamiast z wsatymi i nieokrzesanymi kolegami, zawrze
raz wreszcie przyja z modymi kobietami. Niby kogut na
podwrku siedziaem teraz kadego popoudnia midzy
dwiema dziewcztami. Jasno i mikko ich gosw sprawiay mi po prostu fizyczne zadowolenie nie umiem tego
inaczej wyrazi i z uczuciem szczcia trudnym do
opisania rozkoszowaem si po raz pierwszy brakiem
zaenowania wobec modych panien. Wybitny bogostan
naszych stosunkw dziki specjalnym okolicznociom
podnosio cakowite wyczenie owego elektrycznego
Strona 71
kontaktu, ktry niewtpliwie powstaje przy kadym

zetkniciu si modych ludzi rnej pci. Nasze dugie
godziny pogawdek pozbawione byy zupenie owego
naprenia, ktre zwykle tak niebezpiecznym czyni
wszelkie tete tete. Z pocztku chtnie przyznaj
stulone jak do pocaunku adne usta, krge ramiona Ilony i
jej wgierska zmysowo, wyraajca si w mikkich
powiewnych ruchach, bardzo mnie, modziaka, w przyjemny
sposb podniecay. Musiaem nieraz mocno zwaa na swe
rce, aby nie ulec pokusie, nie przycign do siebie tego
ciepego, mikkiego stworzenia o czarnych rozemianych
oczach i nie wycaowa jej z caej siy. Ale Ilona zwierzya mi
si zaraz w pierwszych dniach naszej znajomoci, e od
dwch lat zarczona jest z pomocnikiem rejenta, panem
Beckeretem, i czeka tylko na popraw lub powrt do zdrowia
Edyty, aby wyj za m. Domyliem si, e Kekesfalva
obieca ubogiej krewnej posag, jeeli do tego czasu pozostanie
przy jego crce. A zreszt, jaka byaby to perfidia, jak
brutalno, gdybymy za plecami tej wzruszajcej, a
bezwadnie przykutej do fotela naszej towarzyszki
wymieniali causy lub drobne pieszczoty bez prawdziwej
mioci! Bardzo prdko wic usta ten pocztkowy zmysowy
urok, a caa moja tkliwo skierowaa si w jak najszczerszy
sposb ku tamtej, bezradnej i pokrzywdzonej, gdy w tajemniczej chemii uczu lito dla chorego wie si niewidzialnie
z czuoci. Siedziaem przy sparaliowanej, rozweselaem j
rozmow, uspokajaem jej wskie, niespokojne wargi umiechem, a niekiedy gdy poddajc si jakiemu gwatownemu
kaprysowi niecierpliwia si samym ujciem za rk
wywoywaem zawstydzon ulego wraz z wdzicznym
Strona 72
spojrzeniem szarych oczu. Tego rodzaju drobne poufaoci,

jako oznaki duchowej przyjani, wicej mnie uszczliwiay
w towarzystwie tej bezradnej i bezsilnej istoty, ni daoby mi
zadowolenie namitne przeycie z tamt, zdrow. Dziki
drobnym tym wstrzsom jak wiele dozna zawdziczaem
ju tym kilku dniom! odkryem absolutnie mi nie znane i
nie przeczuwane sfery uczu.
Nieznane i subtelne, lecz jake niebezpieczne! Daremne
s najbardziej usilne starania: stosunki midzy zdrowym a
chorym, swobodnym a uwizionym, nie pozostaj nigdy na
stae czyste i nieskaone. Nieszczcie wyrabia draliwo, a
bezustanne cierpienie niesprawiedliwo. Podobne to jest
do nieprzezwycionego uczucia przykroci, jakie zawsze
powstaje midzy dunikiem a wierzycielem, poniewa
jednemu przypada rola dajcego, a drugiemu biorcego. W
chorym stale gotowe jest do ataku ukryte rozdranienie
wywoane kad widoczn troskliwoci. Trzeba wic byo
mie si bardzo na bacznoci, aby nie przekroczy granic, za
ktrymi wspczucie zamiast uspokaja ranio dziewczyn
tak draliw. Z jednej strony daa, eby j rozpieszczano,
eby wszyscy jej suyli jak krlewnie i obchodzili si z ni
jak z dzieckiem, ale kady wzgld na jej chorob mg j
rozgoryczy, bo uprzytomnia z ca dokadnoci jej
bezradno. Gdy przysuwaem troch bliej st, aby
zaoszczdzi jej trudnego signicia po ksik czy filiank,
nagle wybuchaa z poncymi oczami:
Czy pan myli, e sama nie potrafi sobie wzi, co
zechc?
Strona 73
Jak zwierz w klatce, ktre czasem bez przyczyny rzuca

si na troskliwego dozorc, i j rwnie napadaa od czasu do
czasu zoliwa ch, aby nasz pogodny, nieskrpowany nastrj zniszczy niespodzianym uderzeniem, gdy zaczynaa
mwi o sobie jako o ndznej kalece. W takich chwilach
trzeba byo rzeczywicie zbiera wszystkie siy, aby nie sta
si niesprawiedliwym wobec jej agresywnej niegrzecznoci.
Ku memu wasnemu zdumieniu stale odnajdywaem w
sobie te siy. Pierwsze rozpoznanie czowieka zawsze w
tajemniczy sposb pociga za sob nastpne, a komu dane
byo chociaby jedn jedyn form ziemskiego cierpienia
przey z kim wsplnie, ten zrozumie dziki tej magicznej
nauce wszystkie jego odmiany, nawet najrzadsze i pozornie
przeciwne rozumowi. Nie dawaem si wic wyprowadza z
rwnowagi przez jej chwilowe bunty; przeciwnie, im
niesprawiedliwsze i bardziej nieoczekiwane byy te wybuchy,
tym bardziej mn wstrzsay. Stopniowo zrozumiaem te,
czemu moje odwiedziny, czemu moja obecno tak chtnie
widziana bya przez ojca i Ilon, przez cay dom. Dugotrwaa
choroba nuy nie tylko chorego, ale obnia dla niego lito u
innych; mocnych uczu nie mona przedua w
nieskoczono. Ojciec i przyjacika zapewne aowali z
gbi duszy biednej, zniecierpliwionej dziewczyny, ale
cierpieli ju teraz znueni i zrezygnowani. Uwaali chor za
chor, fakt sparaliowania za fakt dokonany i ze
spuszczonymi oczami czekali, a krtka burza nerww minie.
Nie przeraali si jednak za kadym razem tak jak ja. Za to
wycznie przede mn, dla ktrego jej cierpienia byy jeszcze
stale nowym wstrzsem, wstydzia Edyta si swego
Strona 74
nieopanowania. Wystarczyo, abym powiedzia par krtkich

sw, gdy wybuchaa gwatownie, na przykad:
Ale, panno Edyto! a ju posusznie gasy jej szare
oczy.
Czerwienia si i wida byo, e gdyby nie miaa
bezwadnych ng, najchtniej uciekaby przed sam sob.
Nigdy te nie zdarzyo si, aby przy poegnaniu nie
powiedziaa mi w sposb bagalny, ktry mnie przenika do
gbi:
Ale przyjdzie pan jutro? Pan si na mnie nie gniewa
za te wszystkie gupstwa, ktre dzi powiedziaam?
W takich chwilach odczuwaem jakie zagadkowe zdumienie, e nie majc nic do ofiarowania prcz bezgranicznej
litoci, posiadaem tyle mocy nad innym czowiekiem.
Ale wanie cech modoci jest wyolbrzymianie
kadego nowego doznania. Zacza dokonywa si we mnie
jaka przemiana, gdy odkryem, e w moim wspczuciu
kryje si sia, ktra nie tylko mnie rozkosznie podnieca, ale
te dziaa dobroczynnie i poza mn. Od chwili gdy po raz
pierwszy odkryem w sobie owe nie znane mi zdolnoci,
wydawao mi si, e jaka toksyna wtargna mi do krwi,
rozgrzewajc j, popdzajc, dodajc jej czerwieni i pulsujcej
szybkoci. Przestaem nagle pojmowa, jak mogem dotd
y, pogrony w tpocie i obojtnoci. Zaczy mnie
wzrusza i zajmowa setki spraw, obok ktrych
przechodziem dawniej bez zwracania na nie uwagi.
Dostrzegem, e to pierwsze wejrzenie w cudzy bl obudzio
we mnie jakie inne, czujne, rozumiejce oko, jakie doznania,
Strona 75
ktre zajmoway mnie, zachwycay i ktre mn wstrzsay. A

poniewa cay nasz wiat, kada ulica, kady pokj pene s
ludzkiej niedoli i przepojone do gbi bolesn udrk, yem
cigle w stanie szczeglnie czujnego napicia. Dziwne,
zorientowaem si przy ujedaniu remontw1, e nie mog
teraz, jak dawniej, potnie wyrn w zad narowistego
konia, bo peen winy czuem w zadany bl w sobie samym,
a prga od uderzenia palia mnie na wasnym ciele. Niekiedy
bezwiednie zaciskay mi si pici, gdy wybuchowy rotmistrz
bi w twarz biednego ruskiego chopa za to, e nieborak le
siedzia w siodle, a chopak sta przed nim na baczno, z
rkami przy szwach spodni. Wokoo przypatrywali si temu
lub gupio chichotali inni onierze, a tylko ja, ja jedyny,
widziaem, e u wstydliwie spuszczonych powiek
skarconego rzsy wilgotniay. Nagle nie mogem ju znie w
naszym oficerskim kasynie dowcipw o niezgrabnych albo
niezaradnych kolegach. Od czasu, gdy dziki bezwadnej
dziewczynie pojem mk bezsiy, kada brutalno
wywoywaa we mnie nienawi, a kada bezradno ch
pomocy. Mnstwo drobiazgw, ktrych dotychczas nie
dostrzegaem, zauwayem nagle od chwili, gdy mi
przypadek wpuci do oczu gorc kropl wspczucia; byy
to moe zwyke drobne sprawy, ale z kadej pyn ku mnie
wstrzs i naprenie. Zwrcio na przykad moj uwag, e
wacicielka sklepu z tytoniem, u ktrej kupowaem
papierosy, zbliaa podane sobie monety zastanawiajco
blisko do swych okrgych okularw. Zaniepokoio mnie
podejrzenie, czy staruszce nie grozi katarakta, i postanowiem
wypyta j jutro ostronie, a moe nawet poprosi doktora
1
Remonty konie zakupione dla wojska, nie wywiczone jeszcze w subie wojskowej.
Strona 76
Goldbauma, pukowego lekarza, aby j zbada. Dostrzegem

te, e jednoroczniacy w ostatnich czasach ostentacyjnie
unikali maego rudowosego K., i przypomniaem sobie, e
gazety poday, jakoby jego wuj (c winien biedny chopiec?)
zosta za jakie malwersacje osadzony w wizieniu. Umylnie
przysiadem si podczas obiadu do niego i nawizaem z nim
dug rozmow, orientujc si natychmiast po jego
wdzicznym spojrzeniu, e zrozumia, i robi to tylko
dlatego, aby pokaza innym, jak niesprawiedliwie i
ordynarnie wzgldem niego postpuj. Pewnego razu
wybagaem darowanie kary jednemu z onierzy i w ten
sposb przy pomocy coraz innych, coraz nowych prb
rozkoszowaem si odkryt tak nagle chci pomagania.
Powiedziaem sobie: Od dzisiaj bd pomaga, ile zdoam, i
to kademu! Nie bd ju tak gnuny i obojtny! Wznosi si
przez ofiarowanie siebie, wzbogaca si przez braterskie
jednoczenie si w cierpieniu, rozumienie kadego blu przez
pryzmat wspczucia i zapobieganie mu w miar monoci!
A moje zdziwione serce a drao z wdzicznoci dla chorej
biedaczki, ktr niegdy bezwiednie zraniem, a ktra przez
swe cierpienia nauczya mnie twrczej magii wspczucia.
Och, z romantycznych tych uczu zostaem wkrtce

obudzony, i to gruntownie. A stao si to w sposb
nastpujcy. Owego popoudnia gralimy w domino, potem
dugo gawdzilimy i tak zajmujco spdzalimy czas, e
adne z nas nie zauwayo, i zrobio si pno. Wreszcie o
wp do dwunastej spojrzaem z przestrachem na zegarek i
Strona 77
szybko si poegnaem. Ale gdy ojciec odprowadza mnie do

hallu, usyszelimy nagle na dworze szmer i szum jakby setek
tysicy trzmieli prawdziwe oberwanie chmury, a woda a
bbnia po daszku nad wejciem.
Szofer pana odwiezie uspokoi mnie pan
Kekesfalva.
Zaprotestowaem, e to niepotrzebne. Rzeczywicie
przykro mi byo, i z mego powodu szofer musiaby teraz, o
wp do dwunastej, jeszcze raz si ubra i wycign wz z
garau. (Wszystkie te subtelnoci i wzgldy w stosunku do
innego czowieka byy dla mnie czym cakiem nowym i
nauczyem si ich dopiero w ostatnich tygodniach). Ale
jednak wielk pokus bya myl wygodnego powrotu do
domu, podczas takiej psiej pogody, w mikkim samochodzie
na doskonaych resorach zamiast czapania przez p godziny
w cienkich lakierkach przez rozmok szos daem wic za
wygran. Pomimo deszczu starszy pan nie omieszka odprowadzi mnie osobicie do auta i zawin w pled. Szofer
ruszy i pojechalimy szybko do domu w dudnicej ulewie.
Nadzwyczaj przyjemna i wygodna bya ta jazda w bezszelestnie suncym wozie. Gdy jednak z czarodziejsk szybkoci zblialimy si ju do koszar, zapukaem w szyb i
poprosiem szofera, aby zatrzyma wz na Placu Ratuszowym; wolaem nie podjeda w eleganckim samochodzie
Kekesfalvw pod same koszary. Wiedziaem, e nie byo to
dobrze widziane: podporucznik zajedajcy jak arcyksi
wspaniaym samochodem i pozwalajcy pomaga sobie przy
wyjciu szoferowi w liberii. Tego rodzaju ch imponowania
bya zawsze le widziana, a zreszt od dawna radzi mi
Strona 78
instynkt, abym jak najmniej czy obydwa moje wiaty:

luksus w paacu, gdzie byem czowiekiem swobodnym,
niezalenym i rozpieszczanym, i ten wiat drugi, subowy,
ktremu musiaem, nieborak, ulega szczliwy, kiedy
miesic mia trzydzieci dni, a nie trzydzieci jeden. Jedno
moje ja podwiadomie nie chciao nic wiedzie o drugim.
Niekiedy wcale ju nie rozrniaem, kto by waciwie
prawdziwym Tolkiem Hofmillerem czy ten na subie, czy
tamten u Kekesfalvw, ten z koszar czy ten z paacu.
Szofer zatrzyma si posusznie na Placu Ratuszowym,
w odlegoci dwch ulic od koszar. Wyszedem, podniosem
konierz i zamierzaem ju przej plac na ukos, gdy w teje
chwili ulewa runa ze wzmoon si, a wiatr mokrymi
rzutami ciska mi si prosto w twarz. Uznaem, e lepiej
przeczeka par minut w bramie. A moe otwarta bdzie
jeszcze kawiarnia, gdzie posiedziabym spokojnie, a nie
przestanie la strumieniami. Dzielio mnie od kawiarni sze
domw i oto za zalanymi wod szybami ujrzaem niepewne
wiato gazowej lampy. Moe koledzy s jeszcze przy naszym
stoliku? Doskonaa okazja, aby niejedno naprawi, bo
naleaoby si znowu pokaza w ich gronie. Wczoraj, onegdaj
i przez cay ubiegy tydzie nie zjawiaem si przy naszym
stole. Waciwie mieliby prawo gniewa si na mnie; jeeli
kto jest niewierny, nieche przynajmniej zachowa jakie
formy.
Otworzyem drzwi. W pierwszej
wzgldw oszczdnociowych pogaszono
leay porozrzucane dookoa, a patniczy
dzienny utarg. Tylko w pokoju do gry
czci lokalu ze
ju lampy, gazety
Eugeniusz zlicza
dojrzaem jeszcze
Strona 79
wiato i blask mundurowych guzikw. Doprawdy, jeszcze

tam siedzieli moi odwieczni kompanii do taroka: porucznik
Jzsi, podporucznik Ferencz i lekarz pukowy, Goldbaum.
Widocznie skoczyli ju swoj partyjk i siedzieli gnunie,
pogreni w znanym mi kawiarnianym lenistwie, obawiajc
si wsta od stolika. Moje przyjcie przerywajce nud, byo
dla nich prawdziwym darem nieba.
Halo, Tolek! zaalarmowa Ferencz kolegw.
A na to doktor:
Jaki splendor na nas spada! zawoa.
Trzy pary zaspanych oczu spojrzay na mnie wesoo.
Serwus! Jak si masz!
Rado ich sprawiaa mi rzeteln przyjemno. Jacy
to porzdni chopcy pomylaem wcale mi za ze nie
wzili, e przez cay czas si nie pokazywaem, zaniechawszy
nawet przeproszenia ich i tumaczenia si.
Czarn! rzuciem sennemu kelnerowi i
przysunem sobie krzeso z niezmiennym, a otwierajcym
kade zebranie: No, co nowego?
Ferencz rozcign sw szerok twarz jeszcze bardziej,
a poyskujce oczki prawie cakowicie zniky w czerwonych
policzkach. Powoli otworzy usta, jak gdyby byy z ciasta.
Najnowsza nowo to chyba ta umiechn si z
zadowoleniem e wasza wielmono askawie raczy si
znw pokaza w naszym skromnym gronie.
Strona 80
A doktor pochyli si na krzele i doda tonem Kaintza2.

Mahomet, Bg wiata, zszed po raz ostatni na
ziemi, aby sta si ludziom podobny i znosi wraz z nimi
rozkosz i mk...
Wszyscy trzej patrzyli na mnie rozweseleni i nagle
ogarno mnie przykre uczucie: Najlepiej pomylaem
do wszystkiego od razu si przyzna, zanim zaczn
wypytywa, czemu tyle dni mnie nie byo i skd dzi
przychodz. Lecz zanim zdyem zacz, Ferencz dziwnie
zamruga oczami i trci Jzsiego.
Popatrz no wskaza pod st co ty na to? Przy
takiej wiskiej pogodzie w lakierkach i w eleganckim
mundurze! Ho, ho, Tolu potrafi y, doskonale si urzdzi.
Podobno strasznie tam elegancko u tego machera? Po pi
potraw co wieczr, opowiada aptekarz, kawior, baanty,
prawdziwe likiery Bolsa i pierwszorzdne cygara. Tak, tak, to
lepsze od naszego arcia Pod Czerwonym Lwem. Ho, ho,
nie docenialimy naszego Tolka, to szczwana sztuka!
Jzsi natychmiast mu zawtrowa:
Tak, tylko jako z tym koleestwem nietgo... Tak,
kochany Toleczku, zamiast powiedzie temu staremu: Suchaj no, stary, mam paru pysznych kolegw, porzdnych i
uczciwych chopakw, ktrzy take nie jedz noem ryby,
kiedy ich panu przyprowadz... mylisz sobie: A nieche opi swego kwanego pilznera i paprykuj sobie garda
nudnym woowym gulaszem! No, tak, rzeczywicie, to
prawdziwe koleestwo, trzeba przyzna. Dla siebie wszyst2
Sawny aktor wiedeski (przyp. tumacza)
Strona 81
ko, a dla innych nic! No, przyniose mi przynajmniej

porzdne cygaro? Wybaczybym ci na dzisiaj reszt.
Wszyscy trzej artowali ze miechem, ale mnie nagle
krew uderzya do skroni. Bo skde, u wszystkich diabw,
mg ten Jzsi odgadn, e Kekesfalva w przedpokoju
robi to zawsze wsun mi do kieszeni jedno ze swych
wspaniaych cygar. Czyby wygldao spomidzy guzikw
na piersiach? Gdyby je zauwayli! Zmieszany zmusiem si
do miechu:
Naturalnie, mam dla ciebie najlepsze! Inaczej nie
moesz? Myl, e papieros trzeciego gatunku take ci
wystarczy! i podaem mu otwart papieronic.
Ale w teje chwili zadraa mi rka. Onegdaj byy moje
dwudzieste pite urodziny, a dziewczta w jaki sposb to
wykombinoway i podczas kolacji, gdy chciaem zdj z talerza serwet, poczuem, e woono w ni co cikiego:
papieronic jako podarunek urodzinowy. Ale Ferencz ju j
zauway, w naszym szczupym gronie kada drobnostka
stawaa si wydarzeniem dnia.
Oho, co to jest? mrukn. Nowe uzbrojenie?
wyj mi po prostu papieronic z rk. C mogem na to
poradzi? Suchaj no zwrci si do doktora zdaje mi
si, e nawet jest prawdziwa. Masz przyjrzyj si dobrze, twj
szanowny rodzic handluje przecie takimi rzeczami, wic co
nieco si na tym znasz.
Pukowy lekarz, rzeczywicie syn zotnika z
Drohobycza, woy binokle, wzi papieronic, zway j w
Strona 82
rku, obejrza ze wszystkich stron i wyuczonym ruchem

postuka w ni zgitym palcem.
Prawdziwa postawi diagnoz. Prawdziwe
zoto z prb i bardzo cikie. Mona by za ni caemu
pukowi zaplombowa zby. Cena od siedmiuset do omiuset
koron.
Po tym orzeczeniu, ktre i mnie zdziwio (sdziem, e
jest pozacana) odda papieronic Jzsiemu, ktry uj j z o
wiele wikszym szacunkiem ni tamci. (Ach, jak cze
mamy, biedacy, dla wszelkich kosztownoci!) Obejrza j,
spojrza na ni pod wiato, otworzy nacisnwszy rubin w
zamku i zaskoczony pochyli si nad ni.
Oho, napis! Suchajcie! Naszemu miemu
towarzyszowi Antoniemu Hofmillerowi na urodziny Ilona
i Edyta.
Wszyscy trzej wpatrywali si teraz we mnie.
Psiako! sapn wreszcie Ferencz. Niele sobie
towarzyszy wybierasz! Moje uznanie! Ode mnie dostaby
najwyej tombakow zapalniczk zamiast takiego prezentu.
Miaem cinite gardo. Jutro z pewnoci cay puk
bdzie wiedzia o nieprzyjemnej nowinie ze zot papieronic, ktr dostaem od rodziny Kekesfalvw na urodziny, i
bdzie umia napis na pami. Poka no t twoj eleganck
papieronic! powie przy stole Ferencz, aby si mn
pochwali, i posusznie bd musia pokaza j panu rotmistrzowi, panu majorowi, panu pukownikowi. Wszyscy bd j
wayli w rku, oceniali, ironicznie umiechali si na widok
napisu, a potem posypie si bez wtpienia grad pyta i arOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 83
tw, ja za nie mog wobec przeoonych zachowa si

niegrzecznie.
Zmieszany,
spytaem:
aby
zakoczy
szybko
te
rozmow,
No, mielibycie jeszcze chtk na partyjk?

Ale ich dobroduszne umiechy zmieniy si w gony
miech.
Syszae kiedy co podobnego, Ferencz? trci go
w bok Jzsi teraz, o wp do pierwszej, kiedy bud
zamykaj, chciaby jeszcze zacz parti!
A doktor pochylajc si na krzele doda:
Tak, tak, szczliwi nie licz godzin!
miali si, artujc na temat tego oklepanego dowcipu,
lecz wreszcie z niemia stanowczoci zbliy si patniczy.
Zamykali trzeba byo wyj, bo deszcz usta, doj razem
do koszar i na poegnanie ucisn sobie rce. Ferencz
klepn mnie po ramieniu.
Dobrze e znowu przyszed powiedzia i
poczuem, e mwi to z serca.
Ale czemu byem taki wcieky na nich? Jeden w
drugiego byli rzeczywicie porzdnymi i dzielnymi
chopcami, nie znajcymi ani cienia zazdroci lub niechci. A
jeeli troch ze mnie artowali, nie robili tego przez zo.
Zrobili to rzeczywicie nie przez zo, mili chopcy, ale
jednak swym gupim podziwem i napomknieniami co we
mnie bezpowrotnie zniszczyli: moj pewno siebie. Jak
Strona 84
dotd mie stosunki z Kekesfalvami w przedziwny sposb

wzmagay moje dobre samopoczucie. Po raz pierwszy w yciu czuem si czowiekiem dajcym, pomagajcym teraz
zdaem sobie spraw, w jaki sposb inni patrz na ten
stosunek i jak przez nieznajomo wszystkich okolicznoci
patrze na musz. C mogli zrozumie z tego subtelnego,
litosnego wspczucia, w ktrego pta nie mog teraz
inaczej tego nazwa wpadem jak w szpony ciemnej
namitnoci. Dla nich byo to oczywiste, e tylko dlatego
zagniedziem si w tym bogatym, gocinnym domu, aby
przyjani si z zamonymi ludmi, zaoszczdzi sobie
kolacji i przyjmowa podarunki. W gruncie rzeczy nie brali
mi nawet za ze poczciwe chopaki e zdobyem ciepy
kt i miaem dobre cygara. Bezsprzecznie i wanie to mnie
tak zocio nie widzieli w tym nic niehonorowego lub
nieprzyzwoitego, e pozwalam si fetowa przez tych
bogaczy, bo z ich punktu widzenia kady z nas robi zaszczyt
takiemu jegomociowi, jeeli jako oficer kawalerii siada za
jego stoem. Gdy wic Ferencz i Jzsi podziwiali papieronic,
nie byo w tym najmniejszej nagany, przeciwnie, wzbudzio
to poniekd ich szacunek, e potrafiem tak nabra moich
protektorw. Najwicej mnie drczyo, e ja sam przestaem
si rozumie. Czy rzeczywicie nie zachowuj si w gruncie
rzeczy jak pieczeniarz? Czy jako oficerowi, jako dorosemu
czowiekowi, wypada by co wieczr na czyim utrzymaniu i
godzi si na podobne nadskakiwanie? Tej zotej papieronicy
take nie powinienem by przyj ani jedwabnego szala,
ktrym owiny mi szyj, gdy ostatnio byo tak wietrzno.
Oficer, oficer kawalerii, nie moe pozwoli, aby mu przy
poegnaniu wsuwano do kieszeni cygara i... na lito bosk!...
Strona 85
Zaraz jutro trzeba bdzie wyperswadowa temu Kekesfalvie

jego pomys propos konia! Przypomniao mi si bowiem, e
dnia poprzedniego starzec wspomnia, i mj waach-kasztan
(ktrego naturalnie spacaem ratami) nie jest ju w dobrej
formie, i waciwie mia suszno. Ale pan Kekesfalva chcia
mi wobec tego poyczy ze swej stadniny wspaniaego
trzylatka, ktry na pewno nie przynisby wstydu swemu
panu; nie, to mi si nie podobao. Ach, znaem to
poyczanie i wiedziaem, co to u Kekesfalvy znaczy. Tak
samo, jak przyrzek Ilonie posag, aby jako pielgniarka
przebywaa przy jego dziecku, tak chcia teraz kupi mnie,
zapaci mi za moje wspczucie, za moje arty, za
dotrzymywanie towarzystwa. A ja, naiwny, bybym si na to
da wzi, nie dostrzegajc, e staj si wyzyskiwaczem!
Gupstwo powtarzaem sobie, pamitajc, z jakim
wzruszeniem stary czowiek pogaska wtedy rkaw mojego
paszcza i przypominajc sobie jego rozjanion twarz, gdy
wchodziem do pokoju. Uprzytomniem sobie braterskosiostrzane koleestwo, wice mnie z obydwiema
dziewcztami. Z pewnoci nawet uwagi nie zwrciy, czy
pij o kieliszek wina wicej, a jeeli nawet dostrzegy, z
pewnoci tylko si cieszyy, e si tak dobrze u nich czuj.
Nonsens, wariactwo mylaem wci od nowa.
Nonsens, ten stary czowiek kocha mnie wicej ni mj
wasny ojciec.
Ale c pomoe wmawianie w siebie i podnoszenie si
na duchu, jeeli zachwiaa si wewntrzna rwnowaga!
Czuem, e swym cmokaniem i podziwianiem Jzsi i Ferencz
zmarnowali mi moj przyjemn, uskrzydlajc swobod.
Strona 86
Cigle pytaem sam siebie, czy rzeczywicie bywam w paacu

wycznie z litoci dla tych bogaczy. Czy nie ma w tym pychy
i chci uycia? W kadym razie musiaem zyska pewno, w
tym celu postanowiem robi przerwy w moich wizytach i ju
od razu zaniecha jutrzejszych odwiedzin po poudniu.
I nazajutrz nie poszedem do Kekesfalvw. Zaraz po
skoczonej subie wybraem si z Jzsim i Ferenczem do
kawiarni, gdzie zajlimy si czytaniem gazet i nieodcznym
tarokiem. Ale graem bardzo le, bo wanie naprzeciwko
mnie wisia na cianie okrgy zegar: czwarta dwadziecia,
trzydzieci, czterdzieci, pidziesit... i zamiast liczy karty,
liczyem godziny. P do pitej zazwyczaj wtedy wybieraem si na herbat, wszystko stao ju nakryte i gotowe, a gdy
czasem spniem sie o kwadrans, zaraz pytali: Co to si
dzi stao? Punktualne moje przychodzenie stao si ju
takim zwyczajem, e na nie liczono. Pewno i teraz spogldaj
tam niespokojnie na zegar i czekaj, czekaj... Czy jednak nie
naleaoby
zatelefonowa
i
wyjani,
czemu
nie
przyszedem? A moe posa ordynansa...
Tolek, to przecie skandal, jak ty dzi faszerujesz.
Uwaaj e! zirytowa si Jzsi patrzc na mnie ze zoci.
Moje roztargnienie kosztowao go robra. Trzeba si
byo skupi.
Suchaj, czy mgbym si przesi?
Naturalnie, ale dlaczego?
Nie wiem skamaem zdaje mi si, e ten haas
tutaj tak mnie denerwuje.
Strona 87
W rzeczywistoci by to zegar, na ktry nie chciaem

patrze, oraz nieubagane posuwanie si minuty za minut.
Uczucie niepokoju opanowao mi nerwy, a myli wci
uciekay; drczyo mnie, czy nie naleaoby jednak pj do
telefonu i przeprosi. Po raz pierwszy zrozumiaem, e
prawdziwe wspczucie nie da si wcza i wycza jak
kontakt elektryczny, i e kademu, kto bierze udzia w cudzym losie, czciowo zostaje odebrana jego wasna wolno.
Ale do wszystkich diabw wyrzucaem sobie
przecie nie jestem obowizany codziennie tam azi! i w
myl tajemnego prawa przesuwania uczu, zgodnie z ktrym
czowiek zirytowany czsto bezwiednie przenosi swj gniew
na kogo niewinnego niby kula bilardowa przekazujca
odebrane uderzenie, moja niech wyadowaa si na
Kekesfalvach, zamiast na Jzsim i Ferenczu. Niech na mnie
czekaj! Niech zobacz, e podarunkami i grzecznociami nie
mona mnie kupi, e nie przychodz na oznaczon godzin
jak masaysta czy nauczyciel gimnastyki. Nie trzeba stwarza
precedensw, przyzwyczajenie zobowizuje, a ja nie mam
zamiaru si wiza. W niemdrym wic uporze przesiedziaem w kawiarni trzy i p godziny, do p do smej, tylko po
to, aby siebie przekona i dowie sobie, i jedynie ode mnie
zaley przychodzenie i wychodzenie od Kekesfalvw, kiedy
chc, oraz e dobre jedzenie i szlachetne gatunki cygar s mi
zupenie obojtne.
O wp do smej wyszlimy razem, a Ferencz
zaproponowa may spacer po promenadzie. Lecz ledwo z
obydwoma moimi kolegami wyszedem z kawiarni, gdy
nagle znajome oczy mijajce nas spoczy na mnie. Czy to nie
Strona 88
Ilona? Naturalnie, nawet gdybym by wanie wczoraj nie

podziwia czerwonej jak wino sukni i szerokiej panamy,
poznabym j od razu po mikkim, koyszcym si chodzie.
Ale dokd tak si spieszy? Przecie to nie jest spacerowy
krok, lecz gwatowny bieg. W kadym razie trzeba szybko
pobiec za tym adnym ptakiem, aby nie uciek.
Przepraszam was! rzuciem zaskoczonym

kolegom do obcesowo i pospieszyem za powiewajc
spdnic.
Naprawd ucieszyem si bardzo, e chocia raz
mogem przebywa z siostrzenic Kekesfalvw w moim
wiecie garnizonowym.
Panno Ilono! Ilono, hop-hop! krzyknem za
dziewczyn idc zadziwiajco szybko.
Strona 89
Wreszcie zatrzymaa si nie bya wcale zaskoczona.

Oczywicie zauwaya mnie ju przedtem.
Jak to licznie, panno Ilono, e pani przyapaem tu,
w miecie. Od dawna ju pragnem pospacerowa z pani
po tej stolicy. A moe wejdziemy do naszej cukierni?
Nie, nie! odpara zmieszana. Spiesz si,
czekaj na mnie w domu.
Och, to poczekaj pi minut duej. W najgorszym
razie dam pani list z wyjanieniem, aby nie postawiono pani
do kta. Chodmy i niech pani nie patrzy na mnie tak
surowo.
Najchtniej bybym j wzi pod rk, a jeli mnie
koledzy spotkaj z t przeliczn pann, tym lepiej. Lecz
Ilona nie moga opanowa zdenerwowania.
Nie, musz jecha do domu rzeka gwatownie
tam czeka samochd.
I rzeczywicie, z Placu Ratuszowego z szacunkiem
kania si szofer.
Ale przynajmniej wolno mi odprowadzi pani do
auta?
Naturalnie mrukna z dziwnym roztargnieniem.
Naturalnie... Ale, ale waciwie czemu pan dzi po poudniu do nas nie przyszed?
Dzi po poudniu? spytaem z rozmyln
powolnoci, jak gdybym musia sie zastanowi. Dzi po
poudniu? Ach, tak zdarzy si taki wypadek... po poudniu?
Strona 90
Pukownik chcia sobie kupi nowego konia i musielimy

pj wszyscy, eby go obejrze i wyprbowa.
Zdarzyo si to w rzeczywistoci przed miesicem.
Kami istotnie bardzo nieudolnie.
Zawahaa si, jakby chciaa mi co odpowiedzie. Ale
czemu szarpaa co przy rkawiczce i nerwowo tupaa nog?
Nagle rzeka szybko:
Nie chciaby pan przynajmniej teraz pojecha ze mn
na kolacj?
Wytrzyma! zakomenderowaem sobie. Nie
podda si! Chociaby jeden dzie. Westchnem wic z
alem:
Jaka szkoda! Pojechabym chtnie, ale cay dzie
mam ju zajty. Wieczorem bdzie zebranie towarzyskie, na
ktrym musz by koniecznie.
Spojrzaa na mnie przenikliwie dziwne, e pomidzy
jej brwiami utworzya si taka sama zmarszczka
zniecierpliwienia jak u Edyty i nie odrzeka ani sowa; nie
wiem, czy wynikao to z umylnej niegrzecznoci czy
zakopotania. Szofer otworzy drzwiczki, zatrzasna je
mocno i spytaa przez szyb:
A jutro pan przyjdzie?
Tak, jutro z pewnoci.
I ju auto odjechao.
Nie byem z siebie zbyt zadowolony. Skd ten nagy
popiech Ilony, to skrpowanie, jak gdyby si obawiaa, e j
Strona 91
kto ze mn zobaczy? Skd ten raptowny odjazd? A poza tym

mogem by przez grzeczno przesa ukony ojcu i par
miych sw Edycie, przecie mi nic nie zrobili! Z drugiej
strony cieszyem si ze swego zachowania penego rezerwy.
Wytrzymaem! Teraz mog przynajmniej zda sobie spraw,
e im si nie chc narzuca.
Jakkolwiek przyrzekem Ilonie, i nazajutrz przyjd o

zwykej godzinie, przezornie zapowiedziaem moj wizyt
przez telefon. Lepiej zachowa formy, formy to zabezpieczenie. Chciaem zaznaczy, e nie przychodz do nikogo, gdy
mnie nie chc, i postanowiem, e za kadym razem ka
spyta, czy moja wizyta bdzie chtnie widziana. Tym razem
nie mogem w to wtpi, bo sucy czeka w otwartych
drzwiach i poufnie szepn mi zaraz przy wejciu z pewnym
naciskiem:
Panienka jest na tarasie i kazaa prosi pana
porucznika, eby by askaw zaraz tam pj. Po czym
doda: Sdz, e pan porucznik jeszcze nigdy nie by na
wiey i zdziwi si, jak tam piknie.
Racj mia poczciwy, stary Jzef. Nigdy jeszcze nie
byem na tarasie, jakkolwiek zadziwiajcy i troch osobliwy
ten budynek czsto mnie zaciekawia. Pocztkowo
powiedziaem to ju uprzednio narona wiea zamku od
dawna ju zrujnowanego i rozwalonego (nawet dziewczta
nie znay dokadnie jego historii), potna czworoktna wiea
staa przez dugie lata pusta i suya za spichrz. W
Strona 92
dziecistwie Edyta czsto ku przeraeniu rodzicw

wchodzia po bardzo ju chwiejnych drabinach a pod dach,
gdzie pomidzy starymi gratami sennie fruway nietoperze, a
przy kadym kroku ze starych, zmurszaych belek kurz i py
wznosiy si gst chmur. Ale obdarzone fantazj dziecko
wanie dlatego wybrao specjalnie jako wiat zabaw i
schowkw ten nie uywany budynek, z ktrego zakurzonych
okien rozciga si daleki widok, e byo w tym co
tajemniczego, gdy za potem przyszo nieszczcie i
dziewcztko stracio nadziej, e jeszcze kiedy na swych
cakowicie bezwadnych nogach bdzie mogo si dosta do
tej wysokiej, romantycznej rupieciarni, poczuo si jak
obrabowane. Ojciec nieraz obserwowa, jak z gorycz w
spojrzeniu crka jego spogldaa w gr ku temu
ukochanemu, a tak nagle utraconemu rajowi swego
dziecistwa.
Aby wic zrobi jej niespodziank, Kekesfalva kaza
budowniczemu w przecigu trzech miesicy, jakie Edyta
miaa przeby w niemieckim sanatorium, przebudowa wie
i urzdzi na niej wygodny taras z widokiem na okolic.
Kiedy Edyta na jesieni po ledwo dostrzegalnym polepszeniu
stanu zdrowia przywieziona zostaa do domu, wysoka wiea
zaopatrzona ju bya w wind, szerok jak sanatoryjna, a
dajc chorej w kadej chwili mono pojechania w fotelu na
gr i rozkoszowania si ulubionym widokiem; wiat
dziecistwa zosta jej w niespodziewany sposb przywrcony.
Pracujc w popiechu architekt nie zwraca co prawda
tyle uwagi na czysto stylu, ile na techniczne udogodnienia.
Strona 93
Nagi szecian, ktry dodano do prostej w liniach,

czworoktnej wiey, pasowa swymi geometrycznymi
ksztatami raczej do portowych dokw albo do elektrowni ni
do tego paacyku o bogatych i ozdobnych formach
barokowych, pochodzcego prawdopodobnie z czasw Marii
Teresy. Ale zasadnicze yczenie ojca zostao spenione; Edyta
uszczliwiona bya tarasem, ktry j tak niespodziewanie
wyzwala z ciasnoty i jednostajnoci pokoju. Ze swojej wiey
moga przez lornetk patrze w daleki, paski jak talerz
krajobraz, widzie co si dokoa dzieje, oglda siewy i
niwa, obserwowa krztanin ludzk i zabawy. Po
nieskoczenie dugim oderwaniu od wiata znowu bya z
nim poczona. Patrzaa godzinami ze swej stranicy na
pocigi, malekie zabawki wawo mknce, przemierzajce
okolic wrd drobnych piercieni dymu. aden wz na
szosie nie uszed jej ciekawoci, a jak si pniej
dowiedziaem, przypatrywaa si te czsto przez teleskop
naszym konnym wyjazdom, wiczeniom i paradom.
Powodowana jednak dziwn zazdroci zachowywaa ten
ukryty kcik w tajemnicy przed wszystkimi gomi, jako swj
wasny, prywatny wiat, za po impulsywnej radoci
wiernego Jzefa poznaem, i zaproszenie mnie do tej
stranicy, dokd wszyscy mieli wstp wzbroniony, uwaa za
specjalne wyrnienie.
Sucy chcia mnie zawie wind: zna byo po nim
dum, e powierzono mu prowadzenie tego kosztownego
wehikuu, ale odmwiem, gdy mi powiedzia, e na taras
prowadz rwnie mae krcone schody, owietlone bocznymi otworami w wykuszach na kadym pitrze. Natychmiast wyobraziem sobie, jak interesujce musiao by stopOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 94
niowe odsanianie si coraz dalszego widoku na poszczeglnych odcinkach schodw; rzeczywicie kada z tych nie
oszklonych luk w murze otwieraa coraz to inn, zachwycajc panoram. Nad okolic skpan w letnim arze rozciga
si niby zota przdza bezwietrzny, przezroczysty, upalny
dzie. Dym z rzadkich domw i zagrd wznosi si prawie
nieruchomymi spiralami i wida byo chaty kryte som, z
nieodcznym bocianim gniazdem na szczycie. Sadzawki,
pene kaczek przed stodoami, poyskiway ostro jak szlifowany metal, a kady kontur malowa si na tle
stalowobkitnego nieba jak wycity ostrym noem. Po
tych jak wosk polach poruszay si lilipucie postacie
ludzkie, aciate, pasce si krowy, pielce i piorce kobiety,
wozy ciko naadowane, zaprzone w woy, oraz wzki
zrcznie uwijajce si wrd starannie uprawionej
szachownicy pl. Przeszedszy mniej wicej dziewidziesit
stopni, objem spojrzeniem ca t wgiersk paszczyzn a
po horyzont. Gdzie w dali ciemnia wzniesiony pas, moe
Karpaty, za z lewej strony widniao zabawnie skupione
nasze miasteczko z kopulast wie. Goym okiem dojrzaem
nasze koszary, ratusz, szko, plac wicze i po raz pierwszy
od
czasu
mego
przeniesienia
tutaj
odczuem
bezpretensjonalny wdzik tego zaktka kraju.
Ale nie mogem dugo cieszy si miym widokiem,
gdy wszedszy na taras musiaem przygotowa si na
powitanie chorej. Zrazu jej nie dostrzegem, bo mikki,
trzcinowy fotel, na ktrym leaa, odwrcony by do mnie
szerokim oparciem, ktre niby kolorowa, wklsa muszla
cakowicie kry jej szczup posta. Jedynie po stoliku z
ksikami, stojcym obok, i po otwartym gramofonie
Strona 95
poznaem jej obecno. Zawahaem si, czy mam podej od

tyu mogoby to wypoczywajc czy te pogron w
mylach dziewczyn przestraszy. Przeszedem wic wzdu
cian czworoboku, aby zbliy si do niej od przodu, ale gdy
si tak ostronie zaczem do niej skrada, spostrzegem, e
Edyta pi. Szczuplutkie ciao uoono pieczoowicie, a na nogi
narzucono mikki pled; na biaych poduszkach, nieco pochylona na bok, spoczywaa owalna, dziecica twarz, obramowana rudawozocistymi wosami, a zachodzce soce
nadawao jej bursztynowy odblask zdrowia.
Mimo woli zatrzymaem si, korzystajc z chwili
niepewnego oczekiwania przygldaem si picej jak
obrazowi. W czasie naszych czstych pogawdek nie miaem
bowiem nigdy jeszcze okazji, aby popatrze na ni wprost,
gdy jak wszyscy ludzie przewraliwieni unikaa tego mimo
woli. Nawet gdy spojrzaem na ni przypadkowo, zaraz
pojawiaa si midzy jej brwiami maa zmarszczka
niezadowolenia, oczy si poszyy, wargi nerwowo drgay i
ani przez chwil nie pozwalaa popatrze na swj profil.
Dopiero teraz gdy leaa tak z zamknitymi oczami,
bezbronna i nieruchoma, mogem (majc przy tym uczucie,
e popeniam co niegodziwego, jak kradzie) przyjrze si
tej nieco kanciastej twarzy, o rysach jakby jeszcze niezupenie
uformowanych, na ktrych naiwno dziecka mieszaa si w
sposb pocigajcy z kobiecoci i chorobliwym
wycieczeniem. Wargi nieco otwarte, jak u spragnionej, lekko
oddychay, ale nawet ten minimalny wysiek wznosi i
opuszcza jej dziecico drobn pier, za blada twarz leaa na
biaych poduszkach wrd rudawych wosw pozbawiona
kropli krwi. Ostronie podszedem bliej. Cienie pod oczami,
Strona 96
niebieskie yki na skroniach, rowo przewiecajce

delikatne nozdrza wszystko to zdradzao, jak cienk i
delikatn bya alabastrowa skra, wzbraniajca dostpu
zewntrznym podnietom. Jake bardzo musi si by
wraliwym pomylaem gdy nerwy nieomal bez
pokrycia pulsuj tak blisko pod powierzchni, jak
niezmiernie musi cierpie takie lekkie jak puch ciao efeba,
stworzone do uskrzydlonego biegu, do taca, do koysania
si w powietrzu, a tak okrutnie przygwodone do twardej,
cikiej ziemi!
Biedne, skrpowane stworzenie znowu uczuem od
wewntrz napyw ciepa, owego bolenie wyczerpujcego, a
zarazem okrutnie podniecajcego wzlotu wspczucia, ktre
zawsze mnie ogarniao, gdy mylaem o jej nieszczciu. A
mi rce dray z chci, by delikatnie pogaska j po ramieniu,
schyli si nad ni i uszczkn z jej warg umiech, gdy si
obudzi i pozna mnie. Potrzeba tkliwoci, mimo woli wica
si stale z gorcym wspczuciem, gdy na dziewczyn
spojrzaem lub gdy o niej pomylaem, kazaa mi si do niej
zbliy. Aby tylko nie sposzy snu, ktry odrywa j od niej
samej, od namacalnej rzeczywistoci! Wanie to jest tak
bogie, e mona czu si serdecznie bliskim choremu, ktry
pi, kiedy wszelkie lki s w nim poskromione, kiedy
zapomnia o swym kalectwie, kiedy na jego rozchylonych
wargach osiada umiech jak motyl na chwiejcym liciu,
umiech obcy i wcale do niego nie nalecy, ktry przy
pierwszym przebudzeniu natychmiast lkliwie pierzcha. Jakie szczcie dane od Boga rozmylaem e uomni,
okaleczeni, obrabowani przez los przynajmniej we nie wcale
sobie nie zdaj sprawy z foremnoci czy znieksztacenia
Strona 97
swych cia, e dobrotliwy oszust, sen, przynajmniej wwczas

pozwala im udzi si, e ich wasne postacie s pikne i
proporcjonalne, e chory przynajmniej w tym ciemnym
wiecie marze sennych moe uciec od przeklestwa, ktremu zosta wydany na pastw. Najbardziej jednak dla mnie
wzruszajce byy jej rce skrzyowane na pledzie, delikatnie
poykowane, wysmuke rce o kruchych, cienkich stawach i
wskich, niebieskawych paznokciach; subtelne, bezkrwiste,
bezwadne rce, majce zapewne tylko tyle si, aby pogaska
jakie mae stworzonko, gobia albo krlika, lecz zbyt sabe,
by co utrzyma lub uchwyci. Jak mona mylaem
wstrznity takimi bezradnymi rkami broni si przeciw
prawdziwemu yciu? Jake mona wywalczy sobie, przytrzyma i zachowa szczcie? Nieomal wstrt mnie
ogarnia, gdy mylaem o moich wasnych rkach, tych
mocnych, cikich, muskularnych i silnych rkach,
umiejcych jednym przycigniciem cugli poskromi
opornego konia. Mimo woli spojrzenie moje przywaro do
pledu kosmatego i cikiego, ach, o wiele za cikiego dla
spiczastych kolan tej istoty o lekkoci ptaka. Pod
nieprzejrzystym przykryciem leay martwe nie wiem,
zmiadone, sparaliowane czy te po prostu sabe, bo nigdy
nie miaem odwagi, aby o to zapyta leay te bezwadne
nogi wcinite w ow stalow czy skrzan maszyn.
Przypomniaem sobie, e przy kadym ruchu zwisa u
nieposusznego stawu ciki, jak kula u kajdan, okrutny
aparat. Wanie ona, akurat ona, taka delikatna, sabiutka,
musi wlec za sob bezustannie ze zgrzytem i chrzstem co
tak wstrtnego, ona, o ktrej mylaoby si raczej, i fruwanie,
bieganie i wzlatywanie byoby dla niej znacznie
Strona 98
naturalniejsze ni chodzenie. Mimo woli wzdrygnem si na

t myl, drenie przebiegao mnie a do stp i ostrogi moje
lekko zadwiczay. Moe by to szmer minimalny, ledwo
dosyszalny, srebrzysty podwik czy leciutki brzk, lecz
widocznie przebi lekki sen. Edyta niespokojnie odetchna,
ale nie otworzya jeszcze oczu dopiero rce jej zaczy si
budzi. Lekko rozchyliy si, rozwary i wyprostoway;
wydawao si, e rce te budzc si ziewaj. Potem powieki
zadrgay prbujc wiata i wreszcie oczy otworzyy si
zdziwione.
Nagle wzrok chorej odkry mnie i Edyta natychmiast
staa; kontakt optyczny jeszcze nie zapali w niej wiadomej
myli i wspomnienia. Nagy wstrzs i ju poznajc mnie,
przebudzia si cakowicie; purpurow fal nabiega jej krew
do policzkw, jednym gwatownym pchniciem wpompowana przez serce. Znowu mi si wydawao, e do krysztaowego
kielicha nalano czerwonego wina.
Ach, c za gupota! rzeka z mocno zsunitymi
brwiami i nerwowym ruchem podcigna pled, jak gdybym
zasta j obnaon. Jakam ja gupia! Widocznie zasnam
na moment. I w teje chwili zaczo si, znaem ju te
oznaki! lekkie drenie. Patrzaa na mnie wyzywajco:
Dlaczego mnie pan od razu nie obudzi? Nie obserwuje si
czowieka picego! Nie powinno si tego robi. picy
wyglda zawsze miesznie.
Przykro dotknity, e moj delikatnoci wywoaem jej
niezadowolenie, sprbowaem ucieczki w niemdrym arcie:
Lepiej, jeeli si tak wyglda we nie ni na jawie!
rzekem.
Strona 99
Ale Edyta ju wspara si oburcz na porczach i

zmarszczka na czole zarysowaa si jeszcze gbiej; teraz
delikatne drganie ogarno rwnie jej wargi. Ostro zmierzya
mnie wzrokiem:
Dlaczego nie przyszed pan wczoraj?
Cios by zbyt niespodziewany, abym mg
odpowiedzie natychmiast. A chora ju powtrzya jak
inkwizytor:
No, chyba mia pan jaki specjalny powd, e
pozwoli nam pan tak siedzie i czeka. W przeciwnym razie
byby pan chocia zatelefonowa.
Ach, gupiec ze mnie! Wanie powinienem by to
pytanie przewidzie i z gry uoy sobie na odpowied.
Zamiast odpowiedzie przestpowaem z nogi na nog i
zaczem si tumaczy oklepan wymwk, e mielimy
niespodzian inspekcj remontw, e jeszcze o pitej miaem
nadziej, i uda mi si zemkn, ale pukownik chcia nam
zaprezentowa nowego konia i tak dalej, i tak dalej.
Jej surowe, szare, ostre spojrzenie ani na chwil nie
odrywao si ode mnie, a im wicej paplaem, tym stawaa si
bardziej nerwowa. Widziaem, e palce jej drgaj na
porczach.
Aha! odpara wreszcie chodno i sucho. I jake
si skoczya ta wzruszajca historia o inspekcji remontw?
Czy pukownik kupi wreszcie tego konia, czy nie?
Strona 100
Uczuem, e si niebezpiecznie zagalopowaem. Raz,

drugi i trzeci uderzya rkawiczk po stole, potem spojrzaa
na mnie srogo:
Do tych gupstw! Nie ma w tym ani sowa
prawdy! Jak pan mie opowiada mi takie bzdury?
Coraz gwatowniej uderzaa po stole, a wreszcie
rkawiczka szerokim ukiem wyleciaa w powietrze.
Ani sowa nie ma prawdy w paskiej gupiej
paplaninie! Ani sowa! Nie by pan w ujedalni i nie byo
adnej inspekcji remontw. Ju o p do pitej siedzia pan w
kawiarni, a o ile wiem, nie ujeda si tam koni. Niech mi pan
nie mydli oczu! Nasz szofer widzia pana przypadkiem o
szstej przy kartach.
Nie mogem powiedzie ani sowa, ale Edyta znw zacza:
Zreszt czemu mam si przed panem krpowa?
Czy dlatego, e pan mwi nieprawd, mam si kry przed
panem? Ja przecie nie boj si powiedzie prawdy. Wic,
eby pan wiedzia: nie, wcale nie przez przypadek widzia
pana nasz szofer w kawiarni, bo specjalnie po to wysaam go
do miasta, aby si dowiedzia, co si z panem stao.
Mylaam, e pan moe chory albo co si panu przytrafio
zego, bo nawet pan nie zatelefonowa i... Tylko niech pan
sobie nie wmawia, e z paskiego powodu zdenerwowaam
si... Nie znosz czekania... po prostu nie znosz tego...
dlatego wysaam szofera. Ale w koszarach powiedziano mu,
e pan porucznik w najlepszym zdrowiu poszed do kawiarni
na karty, wic poprosiam Ilon, eby si dowiedziaa, czemu
Strona 101
nas pan tak szorstko potraktowa. Moe pana czym wczoraj

obraziam? Przecie czasami jestem nieodpowiedzialna w
moim idiotycznym nieopanowaniu... No tak, widzi pan, ja si
nie wstydz przyzna do tego. A pan wymawia si tak
naiwnie! Czy nie czuje pan sam, jak to marnie jest okamywa
tak przyjaci?
Chciaem odpowiedzie, bybym si nawet zdoby na
odwag i opowiedzia jej ca histori z Jzsim i Ferenczem,
ale rozkazaa gwatownie:
Tylko bez adnych nowych wykrtw!... Bez
nowych kamstw, tego nie wytrzymam! Przeadowana jestem
kamstwami do tego stopnia, e o mao nimi nie wymiotuj!
Od rana do wieczora daj mi je co godzina po yeczce: Jak
dobrze dzi wygldasz, jak doskonale dzi maszerujesz...
naprawd, ju jest o wiele, wiele lepiej cigle te same
uspokajajce piguki od rana do wieczora i nikt nie widzi, e
ju si tym dusz. Czemu pan nie powie zwyczajnie: Nie
miaem wczoraj czasu czy chci. Przecie nie wzilimy
abonamentu na pana, a nic nie ucieszyoby mnie bardziej, ni
gdyby mi pan kaza powiedzie przez telefon: Dzi nie
przyjd, bo id z kolegami do miasta... Czy uwaa mnie pan
za tak naiwn, i nie rozumiem, e pan musi mie dosy tej
roli codziennego, dobroczynnego samarytanina albo e dorosy mczyzna woli jedzi konno lub na swych zdrowych
nogach chodzi na spacer... zamiast siedzie przy cudzym
fotelu? Jedno jest tylko dla mnie wstrtne i tego nie znosz:
wykrtw, oszustw i kamstw mam tego po szyj! Nie
jestem tak gupia, jak wszyscy mylicie, i doskonale mog
znie szczero. Wie pan, przed paru dniami przyjlimy
Strona 102
now kobiet, Czeszk, do suby; dawna suca umara, a ta

nowa zaraz pierwszego dnia nikt jej tego nie powiedzia
zauwaya, e wlok si o kulach do mego fotela. Z
przeraenia upucia szczotk do szorowania i wrzasna na
cay gos: O Jezu, co za nieszczcie, co za nieszczcie! Taka
bogata, taka elegancka panienka... i kaleka! Ilona rzucia si
na t prawdomwn kobiet jak szalona i chciaa biedaczk
natychmiast zwolni ze suby. Ale mnie, mnie to ucieszyo,
mnie dobrze zrobio to jej przeraenie, bo byo szczere,
ludzkie, bo rzeczywicie mona si przerazi, gdy si
nieprzygotowanym zobaczy tak rzecz. Zaraz daam jej
dziesi koron, a ona pobiega do kocioa, eby si za mnie
pomodli... Przez cay dzie cieszyam si, faktycznie
cieszyam si, e wiem nareszcie, co obcy czowiek naprawd
o mnie myli, gdy widzi mnie po raz pierwszy... Ale wy... wy
mylicie, w waszej bezrozumnej delikatnoci, e musicie mnie
oszczdza, i sdzicie, e ta wasza przeklta yczliwo
dobrze mi robi. Czy mylicie, e nie mam oczu? Czy mylicie,
e za wasz paplanin i jkaniem nie czuj takiego samego
strachu i niepewnoci, jak u tamtej poczciwej, a jedynie
uczciwej kobiety? Mylicie, e nie widz waszych
zaskoczonych zakopotanych spojrze, gdy bior kule do rk,
i jak forsownie podtrzymujecie rozmow, abym tylko nic nie
dostrzega? Czy nie znam was na wylot? Tej waszej
waleriany i cukru, cukru i waleriany, tego waszego
obrzydliwego cackania si ze mn... Doskonale wiem, e za
kadym razem oddychacie z ulg, kiedy zamykacie za sob
drzwi i zostawiacie mnie sam jak trupa... Doskonale wiem,
jak wzdychacie przy tym i przewracacie oczami: To biedne
dziecko, a jednoczenie jestecie zadowoleni, jestecie sami z
Strona 103
siebie zadowoleni, bo tak troskliwie powicilicie temu

biednemu, choremu dziecku godzin czy dwie. Ale ja ofiar
nie chc! Nie chc, abycie myleli, e jestecie obowizani do
podawania mi codziennej porcji wspczucia! Gwid na to
wasze najaskawsze wspczucie, raz na zawsze zrzekam si
wspczucia! Jeeli pan chce przyj, to niech pan przyjdzie, a

jeeli nie, to nie! Ale uczciwie i bez adnych kamstw o
remontach i prbowaniu koni! Nie mog...nie mog ju znie
tych blag i tej waszej wstrtnej troskliwoci!
Wypowiedziaa to wszystko jednym tchem, nie panujc
nad sob, szara na twarzy z poncymi oczami. I nagle
kurczowe napicie mino. Gowa jej z wyczerpania opada
na fotel, a krew dopiero po chwili zacza barwi drce z
podniecenia wargi.
Strona 104
Tak rzeka cichutko i jakby zawstydzona to

trzeba byo kiedy wypowiedzie! A teraz skoczone! Nie
mwmy wicej o tym... Prosz mi da... prosz mi da
papierosa.
Ale wwczas ze mn stao si co dziwnego.
Zasadniczo jestem do opanowany i mam mocne rce, ale
niespodziewany ten wybuch tak mn wstrzsn, e miaem
uczucie, jakbym by sparaliowany; nic w yciu jeszcze mnie
tak nie zaskoczyo. Z trudem wyjem papierosa z
papieronicy i podaem go jej wraz z ogniem. Ale przy
podawaniu zapaki palce dray mi tak bardzo, e ledwie
mogem j utrzyma, a pomie zadrga i zgas. Musiaem
zapali drug zapak, ta rwnie zachwiaa si w niepewnej
rce, zanim si od niej zaj papieros Edyty. Musiaa
oczywicie dostrzec t widoczn niezrczno, wynik z
mego wzruszenia, tote gosem zupenie innym, zdziwionym
i zaniepokojonym, spytaa cicho:
Co panu? Przecie pan dry... Co... co pana tak
zirytowao? C to wszystko pana obchodzi?
May pomie zapaki zgas. Usiadem bez sowa, ona
za szepna zaskoczona.
Jak mona tak si przejmowa moim gupim... gadaniem? Tatu ma racj, pan jest rzeczywicie... bardzo... bardzo
dziwnym czowiekiem.
W teje chwili rozleg si za nami cichy szelest. Bya to
winda prowadzca na nasz taras. Kabina otworzya si i
wyszed z niej Kekesfalva w swj zwyky niemiay sposb,
Strona 105
jakby w poczuciu winy, ktre bez adnego sensu zawsze go

przygniatao, ilekro si zblia do chorej.
Wstaem czym prdzej, aby go powita. Odkoni si jak
gdyby stropiony i zaraz pochyli si nad Edyt, aby ucaowa
jej czoo. W dziwnym tym domu wszyscy wszystkich wyczuwali, starzec musia wic natychmiast wyczu midzy
nami obojgiem niebezpieczne naprenie, tote stan ze
spuszczon gow. Zauwayem, e najchtniej byby uciek z
powrotem. Edyta pospieszya z pomoc:
Wyobra sobie tatusiu, e pan porucznik po raz
pierwszy widzi dzi nasz taras.
Potwierdziem: Tak jest, przeliczny tu widok, zdajc
sobie spraw natychmiast z tego, e powiedziaem frazes
zawstydzajco banalny i urwaem. Aby ukry zakopotanie,
Kekesfalva schyli si nad fotelem.
Obawiam si, e wkrtce bdzie tu ju dla ciebie za
chodno. Moe bymy zeszli na d?
Owszem zgodzia si Edyta.
Wszyscy uczulimy ulg, e mamy troch niewanych i
odwracajcych uwag zaj: zapakowanie ksiek, owinicie
chorej szalem, potrznicie dzwonkiem, jednym z wielu
porozmieszczanych na stoach w caym domu. W dwie
minuty pniej z szelestem przyjechaa winda i Jzef ostronie przesun fotel z chor do kabiny.
Zaraz przyjdziemy za tob skin jej Kekesfalva z
czuoci moe przygotujesz si tymczasem do kolacji?
Strona 106
Pospacerujemy przez ten czas z panem porucznikiem po

ogrodzie.
Sucy zamkn drzwi windy i fotel ze sparaliowan
osun si na d, niby do grobu. Mimo woli obydwaj ze
starcem odwrcilimy si od tego widoku. Milczelimy obaj,
lecz nagle poczuem, e pan Kekesfalva niemiao zblia si
do mnie.
Gdyby pan nie mia nic przeciwko temu, panie
poruczniku, chciabym z panem pomwi... to znaczy, jeeli
nie sprawi to panu przykroci... Moemy te... moemy pospacerowa po parku.
Ale to zaszczyt dla mnie, szanowny panie
odparem.
W teje chwili nadjechaa winda, aby nas zabra na d.
Zjechalimy i przeszlimy w poprzek przez podwrze
do administracji. Zwrcio moj uwag, e pan Kekesfalva
szed ostronie, przycinity do ciany, e stara si jako
spaszczy, jak gdyby si obawia, e bdzie na czym przychwycony. Mimo woli przecie nie byem niczemu winien
szedem za nim takimi cichymi, ostronymi krokami.
Przy kocu niskiego i niezbyt porzdnie wybielonego
budynku otwary si drzwi; prowadziy do kantoru
Kekesfalvy, niewiele lepiej urzdzonego od mego wasnego
pokoju w koszarach: tandetne, zmurszae i zniszczone biurko,
stare poplamione trzcinowe fotele, na cianie o
porozdzieranych tapetach par starych i widocznie od lat nie
uywanych zestawie. Stchy zapach przypomina mi nasze
wasne rzdowe biura. Na pierwszy rzut oka ile
Strona 107
nauczyem si rozumie w cigu kilku tych dni! poznaem,

e stary ten czowiek gromadzi cay luksus, wszelkie wygody
tylko dla swego dziecka, a dla siebie skpi wszystkiego jak
chop sknera. Po raz pierwszy zauwayem take, poniewa
szed przede mn, e zniszczony surdut wieci mu si na
okciach; widocznie nosi go ju z dziesi albo z pitnacie
lat.
Kekesfalva przysun mi szeroki, skr obity fotel
biurowy, jedyny wygodny sprzt w pokoju.
Niech pan siada, panie poruczniku, prosz, niech
pan usidzie rzek z pewn serdecznoci, a zarazem z
naciskiem, sam za, zanim zdyem mu pomc, przynis
sobie wtpliwej mocy trzcinowy fotel.
Usiedlimy tu obok siebie. Mgby i powinien by
teraz przemwi, ja za czekaem z pewnym niepokojem, bo
o c mg prosi mnie, biednego porucznika, ten bogaty
czowiek, milioner? Kekesfalva trzyma jednak gow uparcie
zwieszon, jak gdyby przygldajc si swym trzewikom.
Syszaem tylko jego oddech z pochylonej ku przodowi piersi;
oddycha ciko, z wysikiem.
Wreszcie starzec unis czoo pokryte kropelkami potu,
zdj zwilgotniae okulary, a twarz jego bez poyskujcej
ochrony szkie nabraa raptownie innego wyrazu, stajc si
jakby obnaona, ubosza i tragiczniejsza. Oczy jego, jak to
czsto bywa u krtkowzrocznych, stay si bardziej zmczone
i matowe ni pod wzmacniajcymi szkami. Widoczne byo
take wobec lekko zaczerwienionych powiek, e stary ten
czowiek musia zapewne mao i le sypia. Znw poczuem
w ciepy przypyw od wewntrz wiedziaem ju, e to
Strona 108
objaw wspczucia. Nagle wydao mi si, e nie siedz

naprzeciwko pana Kekesfalvy, lecz obok starego i strapionego czowieka.
Panie poruczniku zacz odchrzknwszy, ale
gos jakby mu zardzewia i odmawia posuszestwa
chciabym prosi pana o wielk przysug... Oczywicie,
wiem, e nie mam prawa trudzi pana, przecie pan nas
ledwo zna... zreszt, moe pan odmwi... naturalnie, e
moe pan odmwi!... Prawdopodobnie jest to z mojej strony
zarozumiao, moe nawet natarczywo, ale od pierwszej
chwili nabraem do pana zaufania. Od razu mona wyczu,
e jest pan czowiekiem dobrym, skorym do pomocy. Tak,
tak, tak widocznie zrobiem gest przeczenia pan jest
dobry. Co w panu jest takiego, co dodaje odwagi, a
niekiedy... mam wraenie, i zosta mi pan zesany...
utkn, ja za pomylaem, e chcia powiedzie od Boga,
lecz nie mia na to do odwagi e zosta mi pan zesany
jak kto, z kim mog mwi otwarcie... nie jest to wielka
rzecz, o ktr chciaem prosi... Ale... ja tak mwi i mwi, a
wcale nie spytaem, czy chce mnie pan sucha?
Ale oczywicie.
Dzikuj panu... gdy si jest starym, wystarcza tylko
spojrze na czowieka, aby go pozna na wylot... Ja wiem, co
to znaczy dobry czowiek, wiem dziki mojej nieboszczce
onie... Gdy umara, byo to moje pierwsze nieszczcie, a
mimo to powtarzam sobie dzisiaj, i moe lepiej si stao, e
nie musi patrze na nieszczcie naszego dziecka... nie
wytrzymaaby tego. Wie pan, gdy to si przed piciu laty
stao... zrazu nie wierzyem, e si to przecignie... Jak mona
Strona 109
sobie wyobrazi, aby dziecko, ktre jak wszystkie inne biega,

bawi si i krci jak bk... nagle... hm... e... nagle wszystko to
miaoby si skoczy... skoczy na zawsze! A przecie
wyrosem w czci dla lekarzy. W gazetach czytuje si, jakie to
potrafi
zdziaa
cuda:
umiej
zeszywa
serca,
transplantowa oczy... Wic wierzyem, oczywista, e potrafi
rzecz najprostsz na wiecie: dziecko... dziecko zdrowo
urodzone, dziecko, ktre nigdy nie chorowao, szybko uleczy. Dlatego z pocztku wcale nie byem przeraony, gdy
nie wierzyem jeszcze, ani na sekund nie wierzyem, aby Bg
mg uczyni co tak strasznego, aby dziecko, niewinne
dziecko, na cae ycie dotkn kalectwem... Ach, gdyby to
mnie si zdarzyo do mnie nogi po wiecie nosiy! C
mi jeszcze potrzeba?... Przecie nie byem dobrym
czowiekiem, zrobiem wiele zego... a take... Lecz o czyme
to przed chwil mwiem? Tak, tak, wic... gdyby to uderzyo
we mnie, jeszcze bym zrozumia, ale jake Bg mg uderzy
obok w istot niewaciw, w niewinn!... Jake mona poj,
e czowiek yjcy, e dziecko... ma nagle nogi obumare?
Bakcyl, jakie nic powiedzieli doktorzy i myl, e tym
co pomogli... Ale to przecie tylko sowa, wykrty, a prawd
jest, e dziecko ley, e ciao ma bezwadne, e nie moe ani
chodzi, ani si rusza, e jest bezradne... Przecie tego nie
mona zrozumie! Gwatownie star sobie wierzchem
doni pot z mokrych, rozwichrzonych wosw.
Naturalnie zapytywaem wszystkich doktorw... Jedzilimy wszdzie, gdzie mieszka jaka znakomito...
Sprowadzaem wszystkie sawy do nas... Badali, rozmawiali
po acinie, dyskutowali i odbywali konsylia, jeden prbowa
tego, a drugi tamtego, potem mwili, e maj nadziej i
Strona 110
spodziewaj si, brali pienidze i odchodzili, a wszystko

pozostawao po dawnemu. To jest, troch si polepszyo,
waciwie nawet polepszyo si wybitnie. Przecie dawniej
musiaa bez ruchu lee na plecach i miaa sparaliowane cae
ciao... Teraz przynajmniej rce i grna cz tuowia s
normalne, moe wic chodzi o kulach... Troch jest lepiej,
waciwie nawet o wiele lepiej, nie powinienem by
niesprawiedliwy! Ale cakowicie nie pomg aden...
Wzruszali ramionami i mwili: Cierpliwoci, cierpliwoci,
cierpliwoci... Jeden jedyny z ni wytrzyma: doktor
Condor... Nie wiem, czy pan kiedykolwiek o nim sysza.
Przecie pan take pochodzi z Wiednia.
Zaprzeczyem. Nigdy tego nazwiska nie syszaem.
Oczywicie, skd by je mia pan zna, przecie pan
jest czowiekiem zdrowym, a on nie naley do tych, ktrzy si
troszcz o reklam... Zreszt, on nie jest profesorem ani nawet
docentem... Nie przypuszczam te, eby mia du
praktyk... to znaczy, on jej nie szuka. To bardzo dziwny,
bardzo niezwyky czowiek. Nie wiem, czy dobrze to panu
wyjani. Nie interesuj go przypadki zwyke, takie, ktre
kady lekarz w uzdrowisku moe mie w swej praktyce...
Zajmuj go tylko wypadki cikie, takie, wobec ktrych inni
lekarze przechodz wzruszajc ramionami. Oczywicie, e ja,
niewyksztacony czowiek, nie mog twierdzi, jakoby doktor
Condor by lepszym lekarzem ni inni... Wiem tylko, e jest
lepszym ni inni czowiekiem. Po raz pierwszy zobaczyem
go wtedy, gdy chora bya moja ona, i widziaem, jak o ni
walczy... On jedyny do ostatniej chwili nie chcia si podda i
wtedy wyczuem, e ten czowiek yje i umiera z kadym
Strona 111
chorym. Ma on nie wiem, czy dobrze si wyraam ma

on jak pasj, aby by mocniejszym od choroby... Nie tak jak
inni, majcy wycznie ambicje, aby zarobi pienidze i zosta
profesorem czy radc. Nie myli o chorobie ze stanowiska
swojego, lecz stara si wej w pooenie pacjenta... Och, to
wspaniay czowiek! Starzec rozgrza si: oczy jego, dotd
zmczone, nabray gorczkowego blasku. Wspaniay
czowiek, mwi panu, czowiek ktry chorego nie opuszcza.
Dla niego kady przypadek to zobowizanie... nie wiem, nie
potrafi tego tak dobrze wyjani... ale ma si uczucie, jak
gdyby czu si za kadym razem winny, jeeli nie moe
choremu przynie ulgi... jak gdyby on sam czu si
winnym... I dlatego nie uwierzy pan, ale przysigam, e to
prawda pewnego razu mia przypadek... i nie udao mu si
to, co chcia osign... To bya lepnca kobieta, a przyrzek
jej, e bdzie widziaa... i kiedy jednak olepa cakowicie,
oeni si z ni. Niech pan pomyli! Oeni si, on, mody
czowiek, z kobiet o siedem lat od niego starsz, nieadn,
bez pienidzy, histeryczk, ktra teraz ciy mu i nawet nie
jest wdziczna. Prawda, e to wykazuje, jakim czowiekiem
jest doktor Condor, tote pan rozumie, jak jestem szczliwy,
e znalazem kogo... czowieka, tak troszczcego si o moje
dziecko. Pomylaem te o nim w moim testamencie... Jeeli
ktokolwiek moe jej pomc, to tylko on. Oby Bg da! Oby
Bg da!
Starzec zoy rce jak do modlitwy. Potem nagym ruchem przysun si do mnie.
A teraz niech pan posucha, panie poruczniku.
Chciaem pana o co prosi. Powiedziaem ju panu, jakim
Strona 112
gboko wspczujcym czowiekiem jest doktor Condor. Ale

widzi pan, rozumie pan... wanie to, e jest taki dobry,
niepokoi mnie... Cigle si obawiam, rozumie pan... obawiam
si, e ze wzgldu na mnie caej prawdy mi nie mwi... Caej
prawdy!... Cigle obiecuje i pociesza, e bdzie z pewnoci
lepiej, coraz lepiej, e dziewczyna zupenie wyzdrowieje. Ale
zawsze, gdy go zaczynam wypytywa, kiedy to bdzie i jak
dugo moe jeszcze trwa, wykrca si i mwi tylko:
Cierpliwoci, cierpliwoci! Przecie trzeba mie pewno...
Jestem starym, chorym czowiekiem i musz wiedzie, czy
jeszcze doyj tej chwili, gdy Edyta w ogle bdzie zdrowa,
zupenie zdrowa. Nie, prosz mi wierzy, panie poruczniku,
nie mog tak duej y... musz wiedzie, nie znios duej
tej niepewnoci!
Wsta targany wzburzeniem i gwatownymi, szybkimi
krokami zbliy si do okna. Znaem to ju: ilekro napyway
mu zy do oczu, zawsze ratowa si takim nagym odwrotem.
Nie chcia litoci jake by w tym podobny do crki!
Niezrcznie praw rk pomaca z tyu w kieszeni smtnego
czarnego surduta, wyj chustk i uda, e ociera pot z czoa,
ale widziaem najwyraniej zaczerwienione powieki. Dwa
czy trzy razy przeszed si po pokoju: co stkao i pojkiwao
nie wiadomo, czy sprchniae deski pod jego krokami, czy
on sam, zmczony, stary czowiek. Niby pywak przed
skokiem nabra gboko oddechu.
Prosz wybaczy... nie o tym miaem mwi... C to
ja chciaem? Aha... Jutro znowu doktor Condor przyjedzie z
Wiednia, zamwi si telefonicznie... Przyjeda regularnie co
dwa, trzy tygodnie, aby Edyt zbada. Gdyby to ode mnie
Strona 113
zaleao, w ogle nie wypucibym go od nas... przecie

mgby tu w domu mieszka, a zapacibym mu kad sum.
Ale mwi, e potrzebna mu pewna perspektywa w
obserwacji... pewna perspektywa, aby... Co to ja chciaem
powiedzie? Aha, ju wiem... wic jutro przyjedzie i po
poudniu zbada Edyt; zostaje wtedy zawsze na kolacji i
nocnym kurierem wraca do Wiednia. Wic pomylaem
sobie, e moe by kto zupenie obcy, kto nie
zainteresowany, kto, kogo on w ogle nie zna, przypadkowo... zapyta go, jak ma si sprawa z tym paraliem...
Czy sdzi, e dziewczyna jeszcze kiedy w ogle bdzie
zdrowa, cakiem zdrowa. Syszy pan: cakiem zdrowa... i jak
myli, czy to bdzie jeszcze dugo trwao. Mam takie wraenie, e panu by nie skama... Przecie nie ma powodu
oszczdza pana, panu moe spokojnie powiedzie ca prawd... Moe go co w stosunku do mnie krpuje, bo jestem jej
ojcem, starym, chorym czowiekiem, a przy tym wie, e mi to
rozdziera serce. Ale nie wolno si panu zdradzi, e pan ze
mn o tym rozmawia... Cakiem przypadkowo musi pan
zacz rozmow, jak zwykle, kiedy si wypytujemy doktora o
stan chorej... Czy zrobi to pan... czy zrobi pan to dla mnie?
Jake mogem si waha? Przede mn siedzia ze
zami w oczach stary czowiek, czekajcy na moje tak jak na
znak sdu ostatecznego. Oczywicie, e wszystko mu przyrzekem. Nagym ruchem wycignlimy do siebie rce.
Wiedziaem od razu... ju wtedy, gdy pan powrci
do nas i taki by dobry dla mojego dziecka po tym... no, wie
pan przecie!... Wtedy od razu wiedziaem, e jest pan
czowiekiem, ktry mnie zrozumie... tylko pan, wycznie
Strona 114
pan zapyta doktora. A przyrzekam panu, przysigam panu,

nikt o tym si nie dowie... ani przedtem, ani potem, ani Edyta,
ani Ilona.... Tylko ja, tylko ja bd wiedzia, jak wielk odda
mi pan przysug.
Ale to nic trudnego... przecie to drobnostka!
Nie, to nie drobnostka... To bardzo dua, to ogromna
przysuga, jak mi pan oddaje. A jeeli zgarbi si i nawet
gos mu niemiao przycich jeeli kiedy bd mg z
mojej strony... co dla pana zrobi... Moe pan...
Widocznie zrobiem przestraszony ruch (czyby chcia
mi zapaci?), bo doda jkajc si, co zawsze zdradzao u
niego mocne zdenerwowanie:
Nie, niech mnie pan le nie zrozumie... Nie myl...
nie myl o niczym materialnym... myl tylko... myl... e
mam stosunki... znam mnstwo osb w ministerstwach,
rwnie w ministerstwie spraw wojskowych... A przecie to
nie szkodzi, gdy ma si w dzisiejszych czasach kogo, na
kogo mona liczy... Tylko to oczywicie mylaem. Dla
kadego moe przyj taka chwila. Tylko to... tylko tyle
chciaem powiedzie.
Niemiae zakopotanie, z jakim zaofiarowa mi sw pomoc, zawstydzio mnie gboko. Przez cay czas na mnie nie
patrzy, wzrok mia skierowany w d, na swoje rce. Dopiero
teraz niespokojnie podnis oczy, namaca odoone okulary i
woy je drcymi rkami.
Moe byoby lepiej szepn ebymy teraz
poszli, w przeciwnym razie Edyta zauway, e nie ma nas tak
dugo. Niestety trzeba si z ni mie stale na bacznoci! Od
Strona 115
czasu gdy jest chora, ma... ma jako wicej wyostrzone

zmysy ni my wszyscy. Siedzc u siebie w pokoju, wie
wszystko, co si w domu dzieje... wszystko odgaduje, zanim
jej kto powie... Mogaby... Dlatego proponuj, abymy teraz
przeszli do niej, zanim zacznie co podejrzewa.
Poszlimy do domu. W salonie czekaa ju Edyta na
swoim fotelu. Gdy weszlimy, podniosa na nas przenikliwe,
szare oczy, jak gdyby chciaa z naszych spuszczonych twarzy
wyczyta, o czym mwilimy. A poniewa nic o tym nie
napomykalimy, bya przez cay wieczr zastanawiajco maomwna i zamylona.
Nazwaem bagatelk yczenie pana Kekesfalvy,

ktre zobowizywao mnie do wypytania nieznajomego
lekarza w sposb jak najmniej zwracajcy uwag o
moliwoci wyzdrowienia sparaliowanej pacjentki i
waciwie, obiektywnie biorc, by to trud rzeczywicie
nieznaczny. Ale nie potrafi wyjani, czym byo dla mnie
niespodziane to zlecenie. Przecie nic tak nie podnosi w
modziecu pewnoci siebie, nic nie przyczynia si tak do
uformowania charakteru, jak niespodziane postawienie go
wobec zadania, ktre rozwiza moe tylko przy pomocy
wasnej inicjatywy i wasnymi siami. Oczywista, nieraz ju
miewaem do spenienia powane zadania, ale zawsze byy to
sprawy subowe, wojskowe polecenia, ktre na rozkaz
moich przeoonych musiaem wykona w cile
wyznaczonym zakresie: komenderowanie szwadronem,
Strona 116
prowadzenie transportu, zakup koni lub zaagodzenie

zatargu wrd onierzy. Wszystkie jednak takie rozkazy
oraz ich przeprowadzanie ograniczay si do terenu
urzdowego. Zwizane byy z pisanymi lub drukowanymi
instrukcjami, a w razie wtpliwoci wystarczyo zwrci si
do starszego i dowiadczonego kolegi, aby mc speni
rozkaz jak najdokadniej. Proba Kekesfalvy nie dotyczya
jednak oficera, lecz mego niezbyt mi jeszcze znanego ja,
ktrego zdolnoci oraz granic wydolnoci jeszcze nie
odkryem. A fakt, e ten obcy czowiek wybra w potrzebie
wanie mnie zamiast kogo z przyjaci czy znajomych, e
mia do mnie zaufanie, uszczliwia mnie wicej ni
jakakolwiek dotychczas pochwaa ze strony przeoonych lub
kolegw.
Co prawda do uczucia zadowolenia mieszao si te
zakopotanie, gdy znw si okazywao, jak gnuny i niedbay by dotd mj udzia w yciu przyjaci. Jake
mogem przez cae tygodnie bywa w tym domu i nie zada
pytania najnaturalniejszego, najistotniejszego: czy biedactwo
bdzie ju na zawsze sparaliowane? Czy sztuka medyczna
nie znajdzie lekarstwa na bezwad jej ciaa? Wstyd nie do
zniesienia, ani razu nie zapytaem si o nic Ilony, ani ojca, ani
naszego lekarza pukowego; fatalistycznie przyjem fakt
sparaliowania za co dokonanego i dlatego niepokj, od lat
drczcy jej ojca, przeszy mnie jak strzaa. Co by to byo,
gdyby ten lekarz rzeczywicie wyzwoli j z tych cierpie!
Gdyby to biedne, skrpowane stworzenie mogo znowu
swobodnie chodzi! Gdyby ta istota przez Boga tak gorzko
dowiadczona moga znw lata, znw biega po schodach,
goni wasny miech! Myl o tej moliwoci opanowaa mnie
Strona 117
jak upojenie; jak rozkosz byo wyobraenie sobie, e we

dwoje, we troje moglibymy galopowa, e zamiast czeka na
mnie w swym wizieniu, witaaby mnie ju w bramie i
towarzyszya na spacerach! Niecierpliwie liczyem teraz
godziny, aby wybada obcego doktora, niecierpliwiej moe
od samego Kekesfalvy; adne zadanie wasnego ycia nie
byo mi waniejsze.
Wczeniej zatem ni zazwyczaj (specjalnie dlatego si

zwolniem) przyszedem nazajutrz do paacu. Przyja mnie
tym razem Ilona sama. Przyjecha lekarz z Wiednia, wyjania
mi, siedzi teraz u Edyty i, jak si zdaje, bardzo gruntownie j
bada. Jest tu ju przeszo dwie godziny, a prawdopodobnie
Edyta bdzie pniej zanadto zmczona, aby zej; musz si
wic zadowoli ni sam, o ile dodaa nie mam
oczywicie nic lepszego do roboty.
Strona 118
Zrozumiaem ku mej radoci (zawsze pych napenia

przekonanie, e si ma jak tajemnic), i Kekesfalva
rzeczywicie nie wtajemniczy jej w nasz umow. Naturalnie
pozostaem. Zagralimy w szachy, aby spdzi czas, i mino
par godzin, zanim usyszelimy wyczekiwane kroki w
przylegym pokoju. Wreszcie wszed doktor Condor zajty
oywion rozmow z Kekesfalv, ja za musiaem si
opanowa, aby nie okaza zdziwienia, bo pierwsze wraenie,
gdy stanem przed doktorem Condorem, byo wielkim
zawodem. Kiedy o czowieku, ktrego jeszcze nie znamy,
opowiadaj nam duo ciekawego, nasza wizualna fantazja
zawsze przecie maluje nam jego wizerunek, zuywajc na
rozrzutnie swj najkosztowniejszy i najbardziej romantyczny
materia wspomnie! Aby sobie wyobrazi genialnego
lekarza, za jakiego mi Kekesfalva poda Condora, trzymaem
si owych schematycznych cech, z ktrych pomoc
przecitny reyser oraz teatralny fryzjer przedstawiaj
doktora: uduchowiona twarz, bystre i przenikliwe oczy,
pewna siebie postawa, byskotliwa, rozumna mowa, padamy
zawsze nieuchronnie ofiar przekonania, e przyroda jak
specjaln cech ju na pierwszy rzut oka wyrnia
nieprzecitnego czowieka.
Przykro mnie wic uderzyo, gdy musiaem si
niespodziewanie ukoni krpemu, krtkowzrocznemu i
ysemu panu w pogniecionym, szarym, przyprszonym
popioem ubraniu oraz le zwizanym krawacie; miast
wymarzonego przeze mnie, surowego, zdecydowanego
wzroku musno mnie zza tanich binokli w stalowej oprawie
niedbae, raczej zaspane spojrzenie. Zanim Kekesfalva
pozna nas ze sob, Condor poda mi ma wilgotn rk i
Strona 119
zaraz si odwrci, aby ze stolika z przyborami do palenia

wzi papierosa. Leniwie si przy tym przeciga.
No, zaatwione! Ale musz si przyzna, drogi
przyjacielu, e jestem strasznie godny; dobrze by byo,
gdybymy zaraz co dostali do jedzenia. Jeeli obiad
niegotowy, mgby mi Jzef przynie jak drobnostk,
kanapk albo co takiego. I rozwali si w fotelu. Za
kadym razem zapominam, e w kurierze popoudniowym
nie ma wagonu restauracyjnego. Ach, ta prawdziwa
austriacka obojtno! O, doskonale! przerwa szybko,
wstajc, gdy sucy rozsun drzwi do jadalni. Na twojej
punktualnoci, Jzefie, mona polega. Za to uciesz dzi
waszego kucharza. Przez ten przeklty popiech nawet
jeszcze dzi obiadu nie jadem.
Jednoczenie ciko ruszy z miejsca, zasiad przy stole
nie czekajc na nikogo, wetkn serwet za konierz i zacz
szybko wedug mnie nieco za gono je zup. W czasie
tego zajcia ani do mnie, ani do Kekesfalvy nie wyrzek ani
sowa. Interesowao go widocznie tylko jedzenie, a krtkowzroczne oczy baday jednoczenie butelki win.
wietne to wasze czerwone, zwaszcza z 79-go!
Popijaem je ostatnim razem. Choby dla niego warto tu do
was przyjeda. Nie, Jzefie, jeszcze nie, wol przed tym
szklank piwa... Tak, dzikuj.
Jednym, dugim haustem oprni szklank i
nabrawszy sobie na talerz kilka potnych kawaw ze
spiesznie podanego pmiska, zacz z satysfakcj u miso.
Poniewa wydao mi si, i w ogle nie dostrzega naszej
obecnoci, miaem do czasu, aby z boku przyjrze si
Strona 120
jedzcemu. Z uczuciem zawodu skonstatowaem, e ten

sawny czowiek ma szerok, mieszczask twarz, ktra
przypomina ksiyc w peni, a ktr drobne wypukoci i
krostki pokryway nierwnociami, e ma perkaty nos,
wystajc brod, czerwonawe policzki, przyciemnione
mocnym zarostem i krtk, grub szyj; wiedeczycy
nazywaj takiego dobrodusznego, mrukliwego aroka
misiem. Wanie wygodnie si rozsiad i do poowy rozpi
pogniecion kamizelk. Jego obojtna, wygodna pozycja i
sposb ucia zaczynay mnie stopniowo irytowa. Moe
dlatego, e sobie przypomniaem, z jak uprzedzajc
grzecznoci przy tyme stole traktowa mnie pukownik i
w fabrykant, a moe dlatego, i rodzia si we mnie pewna
wtpliwo, czy od takiego aroka i pijusa, ktry stale
najpierw podnosi wino pod wiato, zanim je mlaszczc
skosztowa, zdoam wycign dokadn odpowied na tak
poufne pytanie.
No, co tu u was nowego w okolicy? Jak tam niwa?
Nie byo za sucho podczas ostatnich tygodni, nie za gorco?
Czytaem co o tym w gazecie. A co sycha w fabryce?
Znowu podbijacie ceny w kartelu cukrowym?
Takimi niedbaymi i chciaoby si powiedzie leniwymi
pytaniami, nie wymagajcymi waciwie dokadnej odpowiedzi, przerywa sobie Condor od czasu do czasu spieszne
ucie i poykanie. Wydawao mi si, e mojej obecnoci uporczywie nie dostrzega i jakkolwiek syszaem ju rozmaite
rzeczy o typowej ordynarnoci medykw, zbudzia si we
mnie pewnego rodzaju zo na tego dobrodusznego
grubianina; z irytacji nie przemwiem ani sowa. Natomiast
Strona 121
jego nie interesowaa absolutnie nasza obecno, a kiedy

przeszlimy wreszcie do salonu, gdzie czekaa ju czarna
kawa, rzuci si z zadowolonym stkniciem wanie na fotel
Edyty, wyposaony w specjalne udogodnienia: ruchom
pk do ksiek, popielniczki i porcze do przestawiania.
Poniewa zo dodaje czowiekowi nie tylko uszczypliwoci,
ale i bystroci, nie mogem si oprze, by nie stwierdzi z
pewnym zadowoleniem, e rozparty w fotelu wygodni ma
krtkie nogi w opadajcych skarpetkach i tusty, duy
brzuch. Aby mu da do zrozumienia, jak mao mi zaley na
bliszej z nim znajomoci, odwrciem swj fotel w taki
sposb, e waciwie usiadem tyem do niego. Okaza jednak
cakowit obojtno zarwno wobec mojego ostentacyjnego
milczenia, jak wobec nerwowego chodzenia Kekesfalvy po
pokoju. (Starzec bez ustanku uwija si koo niego, aby mu jak
najwygodniej ustawi cygara, zapalniczk i koniak). Condor
wyj sobie z pudeka od razu trzy importowane cygara i dwa
pooy jako rezerw przy filiance z kaw, a jakkolwiek
wygodny fotel usunie dopasowa si do jego ciaa, wydawao si, e doktorowi wci jeszcze nie jest do wygodnie.
Krci si i wierci, dopki nie znalaz najdogodniejszej
pozycji. Dopiero gdy wypi drug filiank kawy, odetchn
bogo jak nasycone zwierz. Wstrtny, obrzydliwy! pomylaem. A Condor wycign si nagle na ca dugo i
zamruga ironicznie w stron Kekesfalvy.
No, wyglda pan jak zdjty z krzya i pewnie mi le
yczy w powodu tego cygara, bo nie moe si pan doczeka,
abym wreszcie zoy raport. Ale zna mnie pan przecie i wie,
e nie lubi miesza jedzenia z medycyn, a zreszt byem
rzeczywicie taki godny, taki zmczony... Od wp do smej
Strona 122
rano bez ustanku jestem na nogach i tak si ju czuem

jakbym nic nie mia nie tylko w odku, ale i w gowie. Wic
(powoli zacign si cygarem i wypuci bkitny dym
maymi kkami) wic, kochany panie, zaczynajmy! Wszystko jest dobrze. wiczenia w chodzeniu, wiczenia w wyciganiu ng wszystko doskonale. O may wos moe nawet
lepiej ni ostatnio. Moemy by, jak mwi, cakiem zadowoleni. Tylko (znw zacign si cygarem) w oglnym
stanie... w tym, co nazywamy psychik, znalazem dzi... ale
prosz, niech si pan zaraz nie przeraa, drogi panie, znalazem dzi pewne zmiany.
Pomimo ostrzeenia Kekesfalva przerazi si bezgranicznie. Widziaem, e yeczka, ktr trzyma w rku, zacza
dre.
Zmiany?... Co pan przez to rozumie? Jak to...
zmiany?
No, zmiany to znaczy zmiany! Przecie nie
powiedziaem, drogi panie pogorszenie. Nieche mi pan nic
nie wmawia i niczego nie stara si w moich sowach
doszuka. Na razie jeszcze sam nie wiem dokadnie, co si
stao... ale co si zmienio.
Starzec trzyma nadal yeczk w rku, widocznie nie
majc siy, aby j pooy.
Co... co si zmienio?
Doktor Condor podrapa si po gowie.
Hm, ebym to ja wiedzia! W kadym razie niech si
pan uspokoi. Mwimy przecie po akademicku i bez blagi,
Strona 123
tote wol panu jeszcze raz powiedzie zupenie jasno:

zmieniony wyda mi si nie obraz chorobowy, lecz co w niej
samej. Co, sam nie wiem co, ale co jej dzisiaj byo. Po raz
pierwszy miaem wraenie, i jako wymkna mi si z rk
(pocign cygaro i przenikliwie spojrza maymi, bystrymi
oczkami na Kekesfalv). Wie pan, najlepiej, ebymy si do tej
sprawy zabrali od razu uczciwie. Nie potrzebujemy
krpowa si siebie i moemy gra w otwarte karty. A wic...
nieche mi pan powie drogi panie ale prosz szczerze i
otwarcie czy powodowani t wasz cig niecierpliwoci
nie wezwalicie innego lekarza? Czy podczas mojej nieobecnoci kto inny nie bada albo nie leczy Edyty?
Kekesfalva zerwa si, jak gdyby go kto obwini o potworno.
Ale na lito Bosk, panie doktorze, przysigam
panu na ycie mego dziecka...
No, ju dobrze, dobrze... tylko bez przysig!
Przerwa mu szybko Condor. I tak panu wierz.
Skoczone! Omyliem si! Faszywa diagnoza! Zdarza si to
nawet radcom i profesorom. Gupia historia... A bybym
przysig, e... No, to widocznie co innego... dziwne, bardzo
dziwne... bardzo, bardzo dziwne... Pan pozwoli przecie?
Nala sobie trzeci filiank kawy.
Ale co jej jest? Co si zmienio? Jakie jest paskie
zdanie? wyjka stary czowiek wyschnitymi wargami.
Drogi panie, doprawdy trudno z panem mwi.
Wszelki niepokj jest zbyteczny, daj sowo, sowo honoru.
Gdyby to byo co powanego, nie mwibym o tym przy
Strona 124
obcym... przepraszam pana, panie poruczniku, nie chciabym

pana oczywicie dotkn, tylko tak, w ogle... Nie mwibym
wic o tym, siedzc tak wygodnie w fotelu i pijc paski
dobry koniak. Doprawdy wymienity koniak!
Rozpar si i na chwil przymkn oczy.
Tak, nieatwo wytumaczy na poczekaniu, co si w
niej zmienio. Nieatwo, bo caa ta sprawa ley gdzie na
dolnej albo grnej peryferii wytumaczalnego. Ale jeeli
przypuszczaem pocztkowo, e obcy doktor wmiesza mi si
do leczenia nie, ju teraz tego nie przypuszczam, panie
Kekesfalva, przysigam panu, e nie! to dlatego, e dzi po
raz pierwszy co midzy mn a Edyt le funkcjonowao; nie
byo normalnego kontaktu... Niech pan poczeka... moe
zdoam to wyrazi janiej. Ot podczas duszego leczenia
powstaje nieodzownie midzy lekarzem a pacjentem pewien
kontakt... Moe nazwanie tego stosunku kontaktem jest ju
zbyt dosadne, gdy ostatecznie kontakt oznacza co cielesnego, jaki dotyk. W tego rodzaju stosunku zaufanie przedziwnie czy si z nieufnoci, jedno walczy z drugim:
przyciganie i odpychanie, a oczywicie zmienia si to za
kadym razem; do tego jestemy przyzwyczajeni. Niekiedy
doktor wydaje si pacjentowi inny, a niekiedy pacjent doktorowi, niekiedy rozumiej si samym spojrzeniem, a niekiedy mwi rnymi jzykami... Tak, tak, bardzo dziwne s to
rzeczy, nie mona ich uj, a jeszcze mniej wymierzy.
Najlepiej wyjani to panu na przykadzie, choby mia to by
przykad wulgarny. Wic z pacjentem sprawa ma si tak jak z
panem, gdy po parodniowej nieobecnoci siada pan do swej
maszyny do pisania i wydaje si panu, e pozornie wcale nie
Strona 125
jest zmieniona, e dziaa doskonale jak zwykle; a mimo to

czuje pan co, czego nie umiaby pan okreli: kto inny na
niej pisa. Albo pan, panie poruczniku, zauway pan
bezsprzecznie, e co si zmienio w koniu, ktrego pan na
dwa dni komu poyczy; co jest innego w chodzie, w
postawie, jako dziwnie wymkn si panu z rk i prawdopodobnie nie potrafiby pan zdefiniowa tak samo, po
czym si to wanie poznaje, tak nieuchwytne s te zmiany...
Wiem, e nie jest to porwnanie waciwe, bo stosunek
lekarza do pacjenta jest oczywicie o wiele subtelniejszy.
Powiedziaem ju panom, e bybym w duym kopocie,
gdybym musia jasno wytumaczy, co si od ostatniego razu
w Edycie zmienio, ale co a napenia mnie gorycz, e nie
mog tego uchwyci co si stao, co si w niej zmienio.
Ale jake... w czym si to objawia? wysapa
Kekesfalva.
Widziaem, e wszystkie zapewnienia Condora nie byy
w stanie go uspokoi i czoo mu zwilgotniao.
Jak si objawia? Och, w drobnostkach, w
bagatelkach. Ju przy prbach wycigania ng dostrzegem w
niej pewien opr w stosunku do mnie; zanim rozpoczem
waciwe badania, ju si zbuntowaa: Nie potrzeba, nic si
nie zmienio! A przecie dotychczas czekaa zawsze
niecierpliwie
na
moje
orzeczenie.
Potem,
kiedy
zaproponowaem specjalne wiczenia, zacza robi gupie
uwagi: Ech, to przecie i tak nic nie pomoe! albo: I to
take do niczego nie doprowadzi! Uznaj tego rodzaju
uwagi nie maj znaczenia uznaj humor i podranione
nerwy, ale jak dotd, drogi panie, Edyta nigdy jeszcze nic
Strona 126
podobnego mi nie powiedziaa. No, moe oczywicie by to

tylko zy humor... To si przecie moe zdarzy kademu.
Ale... na gorsze chyba si nie zmienio?
Ile razy mam panu jeszcze da sowo honoru?
Gdyby si stao co zego, bybym przecie jako lekarz tak
samo zaniepokojony jak pan, ojciec, a przecie pan widzi, e
jestem zupenie spokojny. Przeciwnie, takie buntowanie si
przeciwko mnie wanie mi si podoba. Zgadzam si, paska
creczka jest draliwsza, gwatowniejsza i niecierpliwsza ni
przed paru tygodniami pewno i pan ma niejeden orzech
do zgryzienia ale tego rodzaju rewolta wykazuje z drugiej
strony pewne wzmocnienie jej woli, jej chci wyzdrowienia.
Im silniejszy jest organizm, im normalniej zaczyna funkcjonowa, tym gwatowniej oczywicie pragnie zmc wreszcie chorob. Niech mi pan wierzy, wcale tak nadmiernie, jak
pan przypuszcza, nie lubimy tych grzecznych, posusznych
pacjentw. Pomagaj oni lekarzom z wasnej woli bardzo
mao. Energiczny i nawet buntowniczy opr chorego widzimy bardzo chtnie, bo w jaki dziwny sposb takie pozornie
bezsensowne reakcje osigaj wicej efektu ni nasze
najmdrzejsze lekarstwa. A wic powtarzam raz jeszcze:
wcale nie jestem niespokojny. Gdyby obecnie na przykad
trzeba byo rozpocz jaki nowy rodzaj kuracji, mona by
zaryzykowa kady wysiek Edyty. Moe by nawet bya teraz
waciwa chwila, eby wyzyska siy psychiczne, ktre w jej
wypadku s tak decydujce. Nie wiem podnis gow i
spojrza na nas czy panowie mnie rozumiecie.
Naturalnie powiedziaem mimo woli.
Strona 127
Byo to pierwsze sowo, jakie do niego wyrzekem.

Wszystko, co mwi, wydao mi si oczywiste i jasne.
Ale pan Kekesfalva nie wyrwa si jeszcze ze swego
zamylenia. Patrza przed siebie pustym wzrokiem. Poczuem, e wyjanie, ktre Condor nam da, w gruncie
rzeczy starzec nie zrozumia, bo zrozumie nie chcia, bo z
napit uwag i strachem wyczekiwa jedynie decyzji: czy
crka jego bdzie zdrowa? Czy bdzie zdrowa wkrtce i
kiedy?
Jak kuracj? jka si i zacina jak zawsze, ilekro
by wzburzony. Jak now kuracj?... Przecie pan mwi
co o jakiej kuracji... Jak now kuracj chciaby pan
zastosowa?
Dostrzegem od razu, e uchwyci si wyrazu nowa,
bo spoczywaa w tym jego nadzieja.
Prosz pozostawi mnie, drogi przyjacielu, co
zastosuj i kiedy zastosuj. Tylko nie nalega i nie wymusza
si niczego, co si wyczarowa nie da! Wasz przypadek, jak
si to tak nieprzyjemnie u nas mwi, jest i pozostanie moj
najwiksz trosk. Ale damy sobie z nim rad.
Starzec patrza przed siebie bez sw, strapiony.
Widziaem, z jakim trudem si opanowywa, aby nie zada
znw jakiego bezsensownego, a natarczywego pytania.
Condor rwnie musia wyczu ten milczcy i ciki nastrj,
gdy nagle wsta.
No, do na dzisiaj, prawda? Opowiedziaem panu
moje wraenia, a wszelka dalsza rozmowa byaby pust
gadanin i blag. Nawet gdyby Edyta w najbliszym czasie
Strona 128
staa si jeszcze bardziej draliwa, prosz si tym nie

przeraa; ju ja wyszperam, jaka to rubka w niej si
rozkrcia. Ma pan tylko jedno zadanie: nie krci si przy
chorej stale z takim strachem i niepokojem! A poza tym
pilnowa wasnych nerww, wyglda pan na do wyczerpanego, a obawiam si, e tym cigym dociekaniem i
drczeniem siebie samego zmarnuje si pan wicej, ni wolno
to panu uczyni wobec stanu tego dziecka. Najlepiej niech
pan zacznie zaraz od dzisiaj prosz si wczenie pooy.
Zay przed snem par kropel waleriany i by jutro
wypocztym. To wszystko. No, na dzi pan doktor wicej nie
przyjmuje! Wypal jeszcze cygaro i poczapi dalej.
Pan rzeczywicie... rzeczywicie ju chce i?
Doktor Condor nie ustpi.
Tak jest, drogi panie, na dzisiaj dosy! Mam
wieczorem
jeszcze
jednego,
ostatniego,
a
do
wymizerowanego
pacjenta,
ktremu
zaordynowaem
porzdny spacer. Od wp do smej bez przerwy jestem na
nogach! Przez cae przedpoudnie sterczaem w szpitalu,
miaem tam ciekawy przypadek, mianowicie... Ale nie
mwmy o tym... Potem siedziaem w pocigu, potem to
badanie tutaj, a trzeba od czasu do czasu przewietrzy puca,
eby gowa moga jasno myle. Wic dzisiaj dzikuj za
paski samochd, wol na stacj przespacerowa si pieszo!
Przecie mamy wspania peni. Oczywicie nie zamierzam
zabra panu pana porucznika; jeeli mimo lekarskiego
nakazu nie chce si pan jeszcze pooy, na pewno dotrzyma
panu towarzystwa.
W tej chwili przypomniaem sobie o swojej misji.
Strona 129
Nie owiadczyem spiesznie jutro z rana mam

wyjtkowo wczenie sub, a zreszt i bez tego chciaem si
ju od dawna poegna.
W takim razie, jeeli pan ma ch, pomaszerujemy
razem.
Po raz pierwszy ujrzaem bysk w martwym spojrzeniu
Kekesfalvy: zlecenie, wywiad! On take to sobie przypomnia.
A ja rzeczywicie lepiej zaraz poo si spa rzek
z niespodziewan ulegoci dajc mi za plecami Condora
ukradkiem znak oczami.
Przypomnienie jednak nie byo mi potrzebne. I bez
niego czuem mocne uderzenie pulsu; wiedziaem, e teraz
rozpoczyna si moje zadanie.
Wyszedszy z bramy, mimo woli stanlimy zaskoczeni
na najwyszym stopniu schodw, gdy ogrd przed paacem
przedstawia zadziwiajcy widok. W czasie gdy peni
napicia przebywalimy w pokojach, nikomu nie przyszo do
gowy, aby spojrze przez okno; obecnie zdumiaa nas
cakowita zmiana na dworze. Porodku rozgwiedonego
nieba, niby gadko oszlifowana tarcza, sta nieruchomo
olbrzymi ksiyc w peni; nasycone dzisiejszym socem
powietrze owiewao nas ciepem, a jednoczenie promienny
blask nadawa wiatu magiczny wygld zimy. wir, niby
wieo
spady
nieg,
poyskiwa
wrd
rwno
przystrzyonych szpalerw, bramujcych czarnym cieniem
jasne cieki; to kpic si w wietle, to kryjc si w mroku,
drzewa stay sztywne jak zjawy, jakby byy z mahoniu i szka.
Strona 130
Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek w yciu odczu

wiato ksiyca tak niesamowicie jak tutaj, w tym ogrodzie
zatopionym w martwej ciszy, nieruchomym i zalanym
lodowym poblaskiem. Ach, tak sugestywne byo to pozornie
zimowe wiato, e niechccy z pewnym wahaniem szlimy
po lnicych schodach, jak gdyby byy ze liskiego szka. Lecz
nagle, idc przez t zasypan niegiem, a chrzszczc
wirem alej, ujrzelimy, e jest nas nie dwch, lecz czterech,
bo w ostrym ksiycowym wietle cigny si przed nami
wyranie zarysowane nasze cienie. Mimo woli musiaem si
przyglda
tym
obydwom
wytrwaym,
czarnym
towarzyszom, ktrych wdrujce zarysy wyznaczay z gry
nasz krok. Pewnym uspokojeniem odczucia nasze s
niekiedy zadziwiajco dziecinne! bya dla mnie
wiadomo, e cie mj by duszy, smuklejszy i nieomal
powiedziabym lepszy ni mego grubawego, niskiego
towarzysza. Poczuem si dziki mojej wyszoci nieco
pewniejszy wiem, e trzeba mie pewn odwag, aby
samemu sobie przyzna si do takiej naiwnoci.
Najdziwaczniejsze przypadki maj przecie wpyw na nasze
nastroje i wanie najbahsze zewntrzne przypadki czsto
wzmacniaj lub osabiaj nasz odwag.
Bez sowa doszlimy do furtki. Aby j zamkn,
musielimy si odwrci. Niby pomalowany bkitnym
fosforem lni front domu jak blok poyskliwego lodu, a
nadmiar ksiycowego wiata tak olepia, e nie mona
byo rozrni, ktre z okien owietlone byo od wewntrz, a
ktre z zewntrz. Dopiero twarde trzaniecie klamki
przerwao cisz. Omielony tym ziemskim szmerem wrd
Strona 131
nieziemskiego milczenia Condor zwrci si do mnie z

prostot, ktrej si u niego nie spodziewaem.
Biedny Kekesfalva! Przez cay czas robi sobie
wyrzuty, czy nie byem wobec niego zbyt brutalny. Wiem
naturalnie, e chciaby zatrzyma mnie jeszcze przez dugie
godziny i wypyta o mnstwo rzeczy, a waciwie cigle o to
samo ale po prostu nie miaem ju si. Ciki to by dzie.
Od rana do wieczora chorzy i chorzy, a przy tym same
przypadki, z ktrymi trudno sobie poradzi.
Weszli tymczasem w alej, ktrej drzewa splatay si u
gry w zmowie przeciwko sczcemu si przez nie ksiycowemu wiatu. Tym jaskrawiej byszcza porodku szosy
wir biay jak nieg, my za szlimy t jasn ciek wiata.
Milczaem z szacunkiem, ale Condor widocznie tego nie
dostrzeg.
A zreszt... niekiedy jako nie mog znie jego
natarczywoci. Wie pan, najcisz spraw w naszym
zawodzie wcale nie s chorzy, bo czowiek nauczy si
wreszcie obchodzi z nimi i przyswaja sobie technik w tym
zakresie. A ostatecznie, jeeli pacjenci skar si, pytaj i
nalegaj, naley to po prostu do ich stanu jak gorczka lub
bl gowy. Liczymy z gry na ich niecierpliwo, jestemy
przeciwko temu uzbrojeni i na to przygotowani, a kady z
nas ma w pogotowiu uspokajajce swka oraz blagi, tak
samo jak rodki nasenne i umierzajce krople. Nikt jednak
tak nam ycia nie utrudnia jak rodzina, jak krewni, ktrzy
nieproszeni wtaczaj si midzy lekarza a pacjenta i stale
chc wiedzie ca prawd. Zachowuj si, jak gdyby w
danej chwili tylko ten jeden jedyny czowiek na wiecie by
Strona 132
chory i tylko o tego jedynego trzeba si byo troszczy.

Naprawd nie bior Kekesfalvie za ze tego wypytywania,
ale, wie pan, gdy niecierpliwo staje si chroniczna,
wwczas cierpliwo atwo opuci moe czowieka. Sto razy
mu wyjaniaem, e mam teraz w miecie ciki przypadek,
w ktrym chodzi o mier lub ycie. A chocia wie o tym,
telefonuje dzie w dzie i baga, i nalega, i chce przemoc
zdoby nadziej. Jednoczenie jako jego lekarz wiem, jak
fatalne jest dla niego kade wzruszenie, i jestem o wiele
bardziej zaniepokojony, ni on sam przypuszcza... o wiele,
wiele bardziej. Na szczcie nie ma pojcia, jak jest niedobrze.
Przeraziem si. A wic byo a tak le! Szczerze i
spontanicznie Condor udzieli mi wyjanie, ktre miaem od
niego wydosta podstpnie. Gboko wstrznity zaczem
szybko:
Prosz wybaczy, panie doktorze, ale rozumie pan,
e mnie to niepokoi... Nie miaem pojcia, e tak zy jest stan
Edyty...
Edyty? Condor odwrci si do mnie zdziwiony.
Wydawao si, i dopiero teraz zauway, e mwi do kogo.
Jak to Edyty? Przecie ani sowa nie powiedziaem o Edycie... Pan mnie zupenie le zrozumia... Nie, nie, stan Edyty
jest waciwie ustalony, niestety ustalony. Ale martwi mnie
Kekesfalva, i to bardzo! Czy pan nie zauway, jak bardzo
zmieni si w przecigu ostatnich paru miesicy, jak le
wyglda, jak z tygodnia na tydzie coraz bardziej szczupleje?
Nie mog tego oceni... Mam zaszczyt dopiero od
kilku tygodni zna pana von Kekesfalva i...
Strona 133
Ach, prawda! Przepraszam... W takim razie

rzeczywicie nie mg pan tego zaobserwowa. Ale ja, znajc
go od lat, przeraziem si dzi nie na arty, gdy przypadkiem
spojrzaem na jego rce. Nie zauway pan, jakie s
przezroczyste i kociste? Wie pan, gdy si widziao mnstwo

rk nieboszczykw, wwczas pewien charakterystyczny,
sinawy odcie na rku ywego czowieka zawsze sprawia
przykre wraenie. A poza tym... jego pobudliwo wcale mi
si nie podoba. Najmniejsze uczucie napenia mu oczy zami,
przy najmniejszym niepokoju twarz mu blednie. Tego
rodzaju poddawanie si wraeniom u mczyzn, ktrych
znao si dawniej jako zapobiegliwych i energicznych, musi
zastanawia. Niestety, gdy ludzie mocni nagle mikn, nie
oznacza to nic dobrego, a jeeli w ogle staj si nagle
dobrzy... nie, to mi si wcale nie podoba. Co tam nie jest w
porzdku, co tam si wewntrz obluzowao. Oczywicie
Strona 134
mam ju od dawna zamiar zbada go gruntownie, ale jako

nie mog si na to zdoby, aby z nim pomwi. Mj Boe,
trudno sobie wyobrazi, co by si stao, gdyby go jeszcze
teraz naprowadzono na myl, e i on jest chory, a moe
nawet, e mgby umrze i opuci swe sparaliowane
dziecko. I bez tego do jest podminowany wiecznym
rozmylaniem i t wciek niecierpliwoci. Nie, nie panie
poruczniku, nie zrozumia mnie pan to nie Edyta jest moj
najwiksz trosk... Obawiam si, e ten stary czowiek
niedugo ju pocignie. Byem zupenie zdruzgotany. Nigdy
o tym nie pomylaem. Miaem wwczas dwadziecia pi lat
i nie widziaem jeszcze mierci adnego bliskiego czowieka.
Dlatego nie mogem od razu poj, e kto, z kim dzisiaj
siedzi si przy stole, z kim si rozmawia i pije, ju jutro moe
lee sztywny na miertelnym posaniu. Jednoczenie po
delikatnym nagym ukuciu w sercu poczuem, i
prawdziwie pokochaem tego starego czowieka. Wzruszony
i zmieszany czuem, e naleao cokolwiek odpowiedzie.
Okropno powiedziaem przejty. To by byo
okropne. Taki wytworny, wielkoduszny, dobrotliwy czowiek, taki prawdziwie wgierski szlachcic, jakiego jeszcze
nigdy nie spotkaem...
Lecz tu stao si co niespodziewanego. Condor stan
tak raptownie, e mimo woli i ja si zatrzymaem. Wbi we
mnie spojrzenie, a szka binokli ostro zabyszczay. Dopiero
odetchnwszy gboko spyta ze zdumieniem:
Szlachcic?... I do tego prawdziwy?... Kekesfalva?
Przepraszam pana, kochany panie poruczniku, ale czy pan to
Strona 135
mwi... powanie o tym... prawdziwym wgierskim szlachcicu?

Nie zrozumiaem zapytania; miaem tylko uczucie, e
powiedziaem co dziwnego. Odrzekem wic z zakopotaniem:
Mog tylko sdzi po wraeniu, jakie na mnie
wywar, bo pana von Kekesfalva poznaem z najbardziej
szlachetnej i dobrej strony... Wgierskich magnatw
malowano nam w puku jako ludzi wyjtkowo
zarozumiaych. Ale ja nigdy nie spotkaem rwnie dobrego
czowieka. Ja... ja...
Zamilkem, czujc, e mnie Condor wci jeszcze
uwanie z boku obserwuje. Jego okrga twarz bielaa w
wietle ksiyca, szka binokli poyskiway nadmiernie
powikszone, a dociekliwe oczy niewyranie si za nimi
ukryway. Miaem przykre uczucie, jakbym by drgajcym
owadem, wzitym pod ostr lup. Gdyby nie byo wokoo tak
pusto, dziwny stanowiaby widok ta stojca po rodku szosy
grupa. Wreszcie Condor spuci gow i ruszy naprzd,
mruczc jakby do siebie:
Ale z pana rzeczywicie... rzeczywicie dziwny
czowiek!... Prosz wybaczy, nie mam oczywicie nic zego
na myli. Jednak to zadziwiajce, musi pan sam przyzna,
zadziwiajce. Sysz, e bywa pan od kilku tygodni w tym
domu, poza tym mieszka pan w maym miasteczku, w kurniku, i to w kurniku porzdnie gdaczcym a uwaa pan
Kekesfalva za magnata! Czy pan nigdy od kolegw nie
sysza adnych uwag, niekoniecznie dyskredytujcych, e to
Strona 136
jego szlachectwo nie jest tak bardzo starej daty? Przecie

cokolwiek musiao doj do pana.
Nie odparem energicznie, czujc, e ogarnia mnie
gniew. (Nie jest przyjemnie, gdy kto nas uwaa za
dziwnych lub dziwacznych). auj bardzo, ale
nikomu nie pozwalaem na opowiadanie sobie plotek. Z
adnym koleg nigdy nie mwiem o panu von Kekesfalva.
Dziwne mrucza Condor dziwne! Sdziem
zawsze, e Kekesfalva przesadza w opisie paskiej osoby. A
musz szczerze powiedzie, mam widocznie dzi szczcie
do wycznie faszywych diagnoz, e byem troch nieufny w
stosunku do jego entuzjazmu. Nie mogem uwierzy, e
poszed pan do nich jedynie ze wzgldu za ow niezrczno
podczas tacw i e zacz pan potem stale bywa jedynie
przez sympati i wspczucie. Wcale pan nie wie, jak ten
starzec jest wyzyskiwany, tote postanowiem czemu nie
mam panu tego powiedzie? postanowiem zbada, co
pana waciwie cignie do tego domu. Mylaem, e jest pan
albo jakby to grzecznie wyrazi? chopcem majcym
wyrane zamiary i chccym sobie przy okazji upiec wasn
piecze, albo jeeli myli pan uczciwie, musi pan by bardzo
modym czowiekiem, bo tylko na modych ludzi tragizm i
niebezpieczestwo wywieraj tak dziwny, pocigajcy
wpyw. Zreszt w instynkt nie myli modziey i waciwie
dobrze pan wyczu ten Kekesfalva jest rzeczywicie
osobliwym czowiekiem. Wiem doskonale, co mona mu
zarzuci, ale pan nazwa go szlachcicem... Wydao mi si to,
prosz wybaczy, troch mieszne. Niech pan jednak wierzy
czowiekowi, lepiej znajcemu tego szlachcica ni wszyscy
Strona 137
tutejsi mieszkacy, i prosz si nie wstydzi, e temu

biednemu dziecku okaza pan tyle przyjani. Cokolwiek by
panu donieli, niech to pana nie zrazi; nie bdzie to
doprawdy dotyczyo tego wzruszajcego czowieka, jakim
Kekesfalva jest dzisiaj.
Condor mwi idc przed siebie i nie patrzc na mnie;
dopiero po jakim czasie zwolni kroku. Czuem, e nad
czym si zastanawia, i nie chciaem mu przeszkadza. Przez
kilka minut szlimy w milczeniu obok siebie. Naprzeciw nas
jecha wz, ktremu musielimy ustpi z drogi, a powocy
chop gapi si z ciekawoci na dziwn par: porucznika i
niskiego tgiego pana w binoklach, pn noc w milczeniu
spacerujcych po szosie. Przepucilimy wz, a wtedy Condor nagle si do mnie zwrci:
Prosz posucha, panie poruczniku, najgorszym
zem s sprawy poowiczne i napomknienia do poowy
wypowiedziane. Cae zo na wiecie wypywa z
poowicznoci. Moe mi si ju za wiele wypsno, a nie
chciabym zachwia pana yczliwoci dla nich. Z drugiej
strony zbyt mocno ju pana zaciekawiem, aby pan nie
zasign wiadomoci u kogo innego, i niestety obawiam si,
e nie dostanie pan informacji zgodnych z rzeczywistym
stanem rzeczy. Niemoliwa przecie byaby sytuacja, aby si
stale bywao w czyim domu, a nie wiedziao, kim ci ludzie
s zreszt w przyszoci nie mgby pan prawdopodobnie
przychodzi do nich tak swobodnie jak dawniej. Jeeli wic to
pana naprawd interesuje i chciaby si pan czego o naszym
przyjacielu dowiedzie prosz, panie poruczniku, jestem
do paskiej dyspozycji.
Strona 138
Ale oczywicie.
Condor wyj zegarek.
Trzy na jedenast. Mamy dwie pene godziny. Mj
pocig odchodzi dopiero o pierwszej dwadziecia, ale zdaje
mi si, e takie rzeczy trudno opowiada na szosie. Moe zna
pan jaki cichy kt, gdzie mona spokojnie porozmawia.
Zastanowiem si.
Najlepiej w Tyrolskiej Winiarni. S tam mae loe,
w ktrych mona spokojnie posiedzie.
wietnie! To bdzie odpowiednie odpar
przyspieszajc kroku.
Bez sowa poszlimy dalej szos. Wkrtce ukazay si
pierwsze domy, bielejce w wietle ksiyca, a dziki szczliwemu przypadkowi na zupenie pustych ulicach nie spotkalimy ani jednego z mych kolegw. Nie wiem dlaczego, ale
byoby mi nieprzyjemnie, gdyby mnie nazajutrz pytano o
mego towarzysza. Od czasu, gdy dostaem si w splot tak
dziwnych okolicznoci, trwoliwie ukrywaem wszelkie nici,
mogce wskaza dojcie do labiryntu, a czuem, e wabi mnie
on w nowe i tajemnicze gbiny.
Owa Tyrolska Winiarnia bya wygodnym, maym lokalem, o niezbyt dobrej opinii. Pooona troch na uboczu, w
starowieckiej krtej uliczce, naleaa do hotelu drugo czy
trzeciorzdnego, ktry w naszych koach bardzo by ceniony
Strona 139
ze wzgldu na pobaliwe roztargnienie portiera, ktry

usunie zapomina podawa gociom, dajcym nawet w
biay dzie podwjnego pokoju, policyjn kart meldunkow.
Dalsze zapewnienie dyskrecji dla naszych duszych lub
krtszych
godzin
gruchania
stanowia
doskonale
przewidziana druga okoliczno, a mianowicie: dc do
owych gniazdek mioci nie trzeba byo przechodzi przez
nazbyt widoczne wejcie (mae miasto ma tysic oczu), lecz
swobodnie przechodzio si wprost z winiarni na schody
prowadzce nas dyskretnie do celu. Natomiast doskonae
wina podawano w tym podejrzanym lokalu; co wieczr
siadywali tu obywatele za cikimi, niczym nie przykrytymi
drewnianymi stoami i przy kilku wiartkach omawiali w
sposb wicej lub mniej gwatowny biece sprawy gminy i
caego wiata. Wok prostoktnego, nieco ordynarnego
lokalu, ktry zapeniali gocie przychodzcy tu na wino lub
dla wsplnego przepdzenia czasu, zbudowana bya o
stopie wyej galeryjka, tak zwane loe, izolowane od siebie
przez do grube i nie przepuszczajce odgosw drewniane
ciany, niepotrzebnie ozdobione malowidami i naiwnymi,
pijackimi przypowiastkami. Grube portiery odgradzay
osiem kabin od rodka lokalu tak cakowicie, e mona by je
byo nazwa gabinetami; tote w pewnym sensie suyy te
takim celom. Gdy oficerowie lub jednoroczniacy z garnizonu
chcieli bez zwracania uwagi zabawi si z dziewcztami z
Wiednia, kazali sobie rezerwowa jedn z owych l. Nawet
nasz pukownik, bardzo zwaajcy na obyczajno, uznawa
t mdr ostrono, zabezpieczajc od wgldania cywilw
w wesoe chwile podlegej mu modziey. Dyskrecja bya tu
rwnie najwyszym prawem w zwyczajach domowych; na
Strona 140
wyrane zarzdzenie waciciela, niejakiego pana Ferleitnera,

kelnerki odziane w tyrolskie stroje miay surowy nakaz, aby
nigdy nie odsuway uwiconych portier bez poprzedniego
mocnego chrzknicia i aby w aden inny sposb nie
przeszkadzay panom wojskowym, dopki nie zostan
wezwane dzwonkiem. W ten sposb honor armii chroniony
by wesp z jej przyjemnociami.
W annaach winiarni nader rzadko zapewne notowano,
aby ktra loa suya wycznie spokojnej rozmowie. Byoby mi jednak nieprzyjemnie wobec obiecujcych zapowiedzi
doktora Condora, gdyby ktry z wchodzcych kolegw
przeszkodzi mi ukonem lub ciekawoci lub ebym na
widok ktrego z przeoonych musia si zerwa subicie.
Nawet myl o wsplnym przejciu z Condorem przez winiarni bya mi do przykra. Jakie to byyby nazajutrz drwiny,
e si z obcym, tgim panem przekradam do tak intymnej
separatki! Ale ju przy wejciu stwierdziem z wielkim
zadowoleniem, e w lokalu panuje pustka, jakiej z reguy
winien jest koniec miesica w maym garnizonie. Nie byo
nikogo z naszego puku i wszystkie loe stay do wyboru.
Widocznie,
aby
si
ustrzec
przed
cigym
wchodzeniem kelnerki, doktor natychmiast zada po litrze
biaego wina, od razu je zapaci i rzuci dziewczynie taki
napiwek, e z wdzicznym dzikuj znika bezpowrotnie.
Portiera opada i tylko niekiedy syszelimy od stow na
rodku sali niewyrane klaskanie, gone sowa lub miech.
Bylimy w naszej kabinie zupenie odseparowani i
bezpieczni.
Strona 141
Condor nala najpierw mnie, nastpnie sobie kieliszek;

po niejakiej powolnoci w ruchach zauwayem, i wszystko,
co chcia mi powiedzie, a moe i przemilcze, ukada sobie z
gry. Gdy si wreszcie do mnie zwrci, znik z jego twarzy
wszelki wyraz sennoci i gnunoci, ktry mnie przedtem tak
irytowa; w jego spojrzeniu widoczne byo skupienie.
Najlepiej zaczniemy od pocztku i na razie
cakowicie pominiemy szlachetnego pana Lajosa von
Kekesfalva. Bo wwczas jeszcze go nie byo. Nie byo
waciciela majtku w czarnym surducie i zotych okularach,
nie byo szlachcica, a tym bardziej magnata. W ndznej
wiosce nad wgiersko-sowack granic y sobie taki
szczupy, bystrooki, may ydek, Leopold Kanitz, ktrego
zdaje mi si, nazywano powszechnie Lmmel Kanitz.
Musiaem chyba drgn lub okaza w jaki inny sposb
moje zdumienie, bo przygotowany byem na wszystko, tylko
nie na to! Lecz Condor umiechnity i pewny siebie cign
dalej.
Tak jest, Kanitz, Leopold Kanitz, nic na to nie
poradz. Dopiero pniej na rozkaz ministra zmieniono mu
nazwisko na tak dwiczne wgierskie i ozdobiono je
przyswkiem oznaczajcym szlachectwo. Prawdopodobnie
uleciao panu z pamici, e czowiek majcy wpywy i
stosunki, mieszkajcy dugo w tym kraju, moe tu zmieni
skr, moe zmieni nazwisko na wgierskie, a nawet sta si
szlachcicem. Zreszt skde pan, mody czowiek, moe o
tym wiedzie, strasznie duo wody upyno w Lecie od
czasu, gdy ten smarkacz, ten bystrooki, przebiegy ydowski
chopak, pilnowa koni i wozw chopskich kiedy
Strona 142
wieniacy pili w karczmach lub za par garci kartofli

taszczy przekupkom koszyki do domu.
Ojciec Kekesfalvy, a waciwie Kanitza, nie by wic w
adnym razie magnatem, lecz biednym jak mysz kocielna
pejsatym, ydowskim pachciarzem w karczmie przy drodze
wiejskiej tu w pobliu owego miasteczka. Drwale i wonice
zatrzymywali si tam rano i wieczorem, aby si przed drog
w gry lub jazd podczas mrozu rozgrza kilkoma szklaneczkami siedemdziesicioprocentowej wdki. Niekiedy ten
pynny ogie otumania ich zmysy tak mocno, e rozwalali
krzesa, rozbijali szko, a kiedy podczas takiej awantury
ojciec Kanitza zosta miertelnie pobity. Kilku chopw,
przyszedszy z rynku, po pijanemu rozpoczo bjk, a gdy
pachciarz, chcc ratowa swe ndzne urzdzenie, zacz ich
rozdziela, jeden z nich, olbrzymi wonica, cisn nim tak
mocno w kt, e yd upad z jkiem. Od tego dnia zacz
plu krwi, a po roku umar w szpitalu. Pienidzy po nim nie
byo, a matka, dzielna kobieta, ywia siebie i mae dzieci
zarabiajc jako praczka i akuszerka. Troch take handlowaa
po domach, a Leopold nosi wwczas za ni paczki na
plecach. Prcz tego, gdzie mg, zarabia po par groszy:
pomaga kupcowi jako goniec lub biega od wsi do wsi jako
posaniec. W wieku, gdy inne dzieci z uciech bawi si
szklanymi kulami, wiedzia ju dokadnie, ile co kosztuje,
gdzie i jak si towar kupuje lub sprzedaje, w jaki sposb
mona by poytecznym i nieodzownym; a jednoczenie
znajdowa zawsze czas, aby si uczy. Rabin uczy go czyta i
pisa, on za pojmowa wszystko tak szybko, e majc
trzynacie lat mg pomaga od czasu do czasu jako pisarz u
adwokata, a drobnym straganiarzom za par groszy wypiOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 143
sywa podania i wezwania podatkowe. Aby oszczdza na

wietle, bo kada kropla nafty bya dla ubogiego gospodarstwa rozrzutnoci, siadywa noc w noc przy sygnaowej
lampce drnika w wiosce bya stacja kolejowa
studiowa podarte lub wyrzucone gazety. Ju wwczas
starszyzna w gminie z aprobat kiwaa brodami,
przepowiadajc, e z tego chopca co wyronie.
Jak to si stao, e wydosta si ze sowackiej wioski i
przyby do Wiednia, nie wiem. Lecz gdy majc lat
dwadziecia zjawi si tu w okolicy, by ju agentem
powanego towarzystwa ubezpieczeniowego, a zgodnie ze
sw wytrwaoci prcz oficjalnego zajcia interesowa si te
mnstwem innych drobnych spraw handlowych. Sta si tym,
co w Galicji nazywaj faktor, czowiekiem handlujcym
wszystkim, poredniczcym we wszystkim stanowicym
pomost midzy poda a popytem.
Zrazu go tolerowano, a wkrtce zaczto go dostrzega i
nawet potrzebowa, gdy zna si na wszystkim i wszystko
wiedzia. Jeeli wdowa chciaa wyda za m crk, natychmiast przedstawia si jako porednik maestw; jeeli kto
chcia wywdrowa do Ameryki i potrzebowa papierw
oraz informacji, Leopold je przynosi. Poza tym skupowa
stare odzienie, zegary, antyczne przedmioty, ocenia i zamienia grunta, towary i konie, a gdy ktry z oficerw potrzebowa porczyciela, Leopold zawsze si o kogo wystara.
Z roku na rok rozszerzay si zarazem jego wiadomoci i
zakres dziaania.
Bdc tak niezmordowanym i wytrwaym mona duo
zarobi. Ale prawdziwe majtki powstaj tylko przez
Strona 144
specjalny stosunek midzy wpywem a rozchodem, midzy

zarobkami a wydatkami. Tajemnic powodzenia naszego
przyjaciela Kanitza byo to, e w cigu wszystkich tych lat
wydawa niewiele, wspiera tylko cay szereg krewnych, a
swemu bratu kaza studiowa. Jedyny sprawunek, na jaki
sobie w ogle pozwoli, to by czarny surdut i dobrze panu
znane zocone okulary, dziki ktrym nabra w oczach
chopw wygldu uczonego. Lecz nawet gdy ju od dawna
by zamony, cigle jeszcze przez ostrono udawa maego
agenta. Bo agent to przedziwne sowo, szeroki paszcz, ktry
ukry moe najrozmaitsze sprawy, a Kekesfalva ukrywa
przed ludmi przede wszystkim fakt, e od dawna ju nie by
porednikiem, lecz bankierem i przedsibiorc. O wiele
waniejsze wydawao mu si by bogatym ni uchodzi za
bogatego (jak gdyby czyta mdre Parerga und Paralipomena
Schopenhauera, o tym, czym czowiek jest lub jakim si
wydaje).
Zbyteczne jest chyba wszelkie filozoficzne rozwaanie
nad czowiekiem, ktry bdc zarazem pracowitym, mdrym
i oszczdnym, prdzej czy pniej dochodzi do pienidzy, a
poza tym nie jest to wcale godne podziwu. My, lekarze,
wiemy ostatecznie najlepiej, e w decydujcych chwilach
konto bankowe niewiele pomaga. Od pocztku jednak
imponowao mi poczucie rzeczywistoci w naszym Kanitzu,
ta po prostu demoniczna wola, aby wraz z majtkiem
pomnoy swe wiadomoci. Wszystkie noce w pocigu,
kad woln godzin podczas jazdy, kad chwil w hotelach
i na ulicy spdza na czytaniu i nauce. Studiowa wszystkie
ksiki o prawodawstwie, prawo handlowe i przemysowe,
aby sobie samemu mc by adwokatem, nie opuszcza adnej
Strona 145
licytacji w Londynie i Paryu jak zawodowy antykwariusz, a

w zakresie wszelkich lokat i transakcji dowiadczony by jak
bankier; zrozumiae wic, i jego interesy nabieray
stopniowo coraz wikszego rozmachu. Od chopw
przeszed do pachciarzy, a od pachciarzy do powanych
arystokratycznych ziemian. Wkrtce zacz poredniczy w
sprzeday zbiorw i lasw, dostarcza fabrykom surowcw i
organizowa konsorcja, a nawet otrzyma niektre dostawy
dla wojska. Wreszcie zaczto coraz czciej widywa w
poczekalniach ministerstw jego czarny surdut i zote okulary.
Ale jeszcze cigle, jakkolwiek mia ju wtedy wier, a moe i
p miliona koron w majtku, obywatele uwaali go za podrzdnego agenta i nadal niedbale odpowiadali na jego ukon.
A wreszcie powiodo mu si pewne wielkie przedsiwzicie
i z Lmmela Kanitza zrobi si pan von Kekesfalva.
Condor zamilk. Wszystko, co panu opowiadam, wiem
porednio od kogo innego. Ale ostatni histori poznaem
ju osobicie. Opowiedzia mi j sam Kekesfalva w nocy, gdy
po operacji jego ony czekalimy w sanatorium od dziesitej
wieczorem do witu. Za kade sowo w tej opowieci mog
rczy, gdy w podobnych chwilach czowiek nie kamie.
Powoli, w zamyleniu, ykn nieco wina i zapali sobie
nowe cygaro; zdaje si, e byo to ju czwarte tego wieczora,
a ustawiczne to palenie zwrcio moj uwag. Zaczynaem
pojmowa, e jego umylny niedbale jowialny sposb bycia,
jego powolna i pozorna ospao byy specjaln poz, aby
mg spokojnie zastanawia si (a moe nawet obserwowa).
Trzy, cztery razy jego grube i ospae zwieszone wargi
pocigny cygaro, a oczy sennie patrzyy za unoszcymi si
kkami dymu. Nagle skupi si i cign dalej:
Strona 146
Przygoda, w wyniku ktrej Leopold czy raczej

Lmmel Kanitz sta si panem von Kekesfalva i ziemianinem, rozpocza si w pocigu osobowym z Budapesztu do
Wiednia. Jakkolwiek mia ju wwczas czterdzieci dwa lata i
siwiejce wosy, nasz przyjaciel w owych latach spdza noce
zazwyczaj w podry skpcy oszczdzaj nawet czas a
nie potrzebuj dodawa, e jedzi wycznie trzeci klas.
Jako stary praktyk od dawna wyrobi sobie pewn technik
nocnych podry. Najpierw rozciga na drewnianej awce
szkocki pled, ktry pewnego razu tanio naby na wyprzeday, potem starannie wiesza na haku swj nieodzowny czarny
surdut, aby si nie niszczy, chowa zote okulary do pochewki, z pciennej torby nigdy nie dochrapa si skrzanej
walizy! wyjmowa wochaty, stary szlafrok, po czym
gboko osuwa na twarz czapk, aby go wiato nie razio w
oczy. Wreszcie wtula si w kt przedziau, przyzwyczajony
od dawna do spania w tej pozycji; jeszcze jako dziecko
wiedzia, e nie potrzeba na noc ka, a do spania nie s
konieczne wygody.
Tym razem przyjaciel nasz nie spal, bo w przedziale
siedziao jeszcze trzech jegomociw rozmawiajcych o interesach. A gdy ktokolwiek rozmawia o interesach, Kanitz nie
mg nie sucha. Zarwno jego dza nauki, jak chciwo nie
zmniejszyy si przez wszystkie te lata; niby dwie czci
szczypiec poczone byy elazn rub.
Waciwie od dawna ju zaczyna drzema, gdy nagle
usysza sowo, ktre go wyrwao ze snu niby konia syszcego trbk; bya to liczba.
Strona 147
Niech pan pomyli, waciwie tylko przez

nieprawdopodobn gupot szczciarz zarobi od razu
szedziesit tysicy koron!
Jakie szedziesit tysicy!?! Kto szedziesit
tysicy? Sen natychmiast odlecia, jak gdyby kto na oczy
nala Kanitzowi zimnej jak ld wody. Kto zarobi i jak zarobi
szedziesit tysicy o tym musia si przecie dowiedzie!
Oczywicie pilnowa si, aby trzej podrni nie spostrzegli, e
ich podsuchuje. Przeciwnie, nacign czapk gbiej na
czoo, aby cie zakry mu oczy cakowicie i aby tamci myleli,
e zasn. Jednoczenie korzystajc ostronie ze wstrzsw
wagonu przysun si do rozmawiajcych, eby pomimo
turkotu k nie straci ani sowa.
Mody czowiek, ktry tak gwatownie opowiada i
wyda tak gboki jk oburzenia, e a Kanitza obudzi, by,
jak si okazao, dependentem u wiedeskiego adwokata, za
irytacja z powodu nadzwyczajnego powodzenia szefa
doprowadzia go do penej wzburzenia perory.
A przecie ca rzecz z gruntu zmarnowa i chybi! Z
powodu gupiej sprawy, ktra moe by mu przyniosa
pidziesit koron, o tydzie pniej pojecha do Budapesztu,
a tymczasem tamta olica daa si nabi w butelk. Wszystko
byo w najzupeniejszym porzdku, testament zrobiono bez
zarzutu, obecni byli dwaj szwajcarscy wiadkowie i
zaczono dwa niemoliwe do obalenia lekarskie orzeczenia,
i ksina Orosvr przy sporzdzaniu testamentu bya w peni wadz umysowych. Caa banda siostrzecw z drugiej
linii i mnstwo rozmaitych pseudokrewnych nie dostao ani
grosza, pomimo skandalicznych artykuw, ktre ich adOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 148
wokat zamieszcza w pismach. A mj baran-szef by tak

swego pewien, e najspokojniej pojecha jeszcze raz do
Wiednia na jakie gupie posiedzenie, bo rozprawa miaa by
dopiero w pitek. Tymczasem ten przebiegy ajdak jako si
do niej dosta, poszed jako adwokat strony przeciwnej z
przyjacielsk wizyt, a ona, naiwna idiotka, nie wytrzymaa
nerwowo: Wcale mi nie potrzeba tak strasznie duo pienidzy, chc tylko spokoju! sparodiowa kogo, naladujc
obc wymow. No tak, teraz ma ten swj spokj, ktrego
tak pragna, a inni dostali najzupeniej niepotrzebnie trzy
czwarte spadku! Nie czekajc, a przyjedzie mj szef, gupie
ciel podpisao umow, najidiotyczniejsz, najgupsz umow od pocztku wiata; ten jeden podpis kosztowa j co
najmniej p miliona.
A teraz niech pan uwaa, panie poruczniku
zwrci si Condor do mnie. Podczas caej tej rozmowy
nasz przyjaciel Kanitz siedzia w swym kcie cicho jak
zwinity je. Czapk mia gboko nasunit na oczy, a
uwaa jak szpicel na kade sowo. Zrozumia od razu, o co
chodzi, bo proces o spadek po ksinej Orosvr podaj tu
nazwisko zmylone, bo rzeczywiste jest nazbyt znane
stanowi wwczas najwiksze zainteresowanie wszystkich
wgierskich pism i by istotnie niezwyk afer. Opowiem j
panu pokrtce:
Stara ksina Orosvr, niezwykle bogata, przyjechaa
skd z Ukrainy i przeya swego ma co najmniej o trzydzieci pi lat. Nieustpliwa jak elazo, a zoliwa jak diabe
od czasu gdy dwoje jedynych jej dzieci umaro na dyfteryt
jednej nocy z caego serca nienawidzia wszystkich
Strona 149
Orosvrw, bo przeyli jej biedne malestwa. Mona wierzy

opinii, e tylko z alu i zoci, aby jej niecierpliwi siostrzecy i
siostrzenice nic nie odziedziczyli, doya lat osiemdziesiciu
czterech. Gdy ktry z krewnych, czekajcych na
dziedzictwo, przybywa do niej z wizyt nie przyjmowaa go,
a nawet najprzyjemniejszy list od rodziny wrzucany bywa
bez odpowiedzi do kosza. Mizantropka, zdziwaczaa od
mierci swych dzieci i ma, mieszkaa tylko przez dwa lub
trzy miesice rocznie w paacu Kekesfalva i nikt u niej nie
bywa. Przez cay pozostay czas jedzia po wiecie,
prowadzia wielkopaski dom w Nicei i Montreux, ubieraa
si, rozbieraa, czesaa, szminkowaa, robia manicure, czytaa
francuskie romanse, kupowaa mnstwo sukien i chodzia od
sklepu do sklepu targujc si i wymylajc sprzedajcym jak
rosyjska straganiarka. Jedyna osoba, ktr przy sobie znosia,
jej panna do towarzystwa, nie miaa oczywicie atwego
ycia. Biedna ta, cicha osbka musiaa codziennie karmi,
szczotkowa i wyprowadza na spacer trzy szkaradne,
warczce pinczerki, gra starej dziwaczce na fortepianie,
czyta jej ksiki i pozwala, aby bez adnego powodu ajano
j w najstraszliwszy sposb. Gdy stara zonica wypia
czasem o par kieliszkw wdki czy koniaku za duo, biedna
towarzyszka musiaa nawet nieraz cierpie plagi. We wszystkich luksusowych miejscowociach, w Nicei i w Cannes, w
Aix les Bains i w Montreux znano star, tg dam o twarzy
mopsa, wyszminkowan i wylakierowan, z farbowanymi
wosami, ktra stale gono mwic, bez zwracania uwagi,
czy kto j sucha, awanturowaa si z kelnerami jak sierant,
a w stron ludzi, ktrzy si jej nie podobali, robia
impertynenckie miny. Niby cie na wszystkich tych
Strona 150
straszliwych spacerach sza za ni musiaa i z tyu

prowadzc psy i nie wolno jej byo i obok chlebodawczyni
sza szczuplutka, blada, jasnowosa osoba o wystraszonych oczach, stale zawstydzona wulgarnym zachowaniem si
swej pani, a jednoczenie bojca si jej jak wcielonego diaba.
I oto pewnego dnia w hotelu Territtet, tym samym, w
ktrym zawsze zatrzymywaa si cesarzowa Elbieta,
siedemdziesiciokilkuletnia ksina Orosvr dostaa silnego
zapalenia puc. Niezrozumiae pozostaje do dzisiaj, w jaki
sposb wiadomo o tym dostaa si a na Wgry. I oto nie
umawiajc si ze sob, wszystkimi pocigami ponadjedali
jej krewni, zajli hotel, oblegali lekarza z prob o
wiadomoci i czekali, czekali na mier bogatej ciotki.
Ale zoliwo konserwuje! Szkaradny, stary dragon
wyzdrowia. A niecierpliwi krewni, dowiedziawszy si
pewnego dnia, e rekonwalescentka po raz pierwszy ma zej
do hallu, natychmiast znikli. Lecz ksina orientowaa si w
nadmiernej troskliwoci swych spadkobiercw: podejrzliwa i
zoliwa przekupia kelnerw oraz pokojowe, aby donosili jej
o kadym sowie, ktre wypowiadali yczliwi krewni. Tak,
zgadzao si cakowicie, nazbyt spieszcy si spadkobiercy
arli si ju midzy sob jak wilki, kto ma dosta Kekesfalva,
kto Orosvr, kto majtki na Ukrainie, kto pery, a kto paac na
Ofnerstrasse. By to pierwszy strza. W miesic pniej z
Budapesztu nadszed list od dyskontera, niejakiego
Dessauera, zawiadamiajcy, i zobowizania jej siostrzeca z
drugiej linii, pana Desz, nie mog by duej prolongowane,
chyba e ksina zechce pisemnie potwierdzi, i pan Desz
jest jej spadkobierc. To przepenio czar. Ksina
Strona 151
telegraficznie wezwaa swego adwokata z Budapesztu i

sporzdzia nowy testament, a przy tym zoliwo jest
przewidujca! zrobia to w obecnoci dwch lekarzy,
ktrzy wyranie zawiadczyli, i ksina bya w peni wadz
umysowych. Testament w zabra adwokat do Budapesztu i
przez sze lat przechowywa go zapiecztowany w swym
depozycie, bo stara Orosvr ani mylaa umiera. Gdy go
wreszcie mona byo otworzy, ujawnia si wielka
niespodzianka. Jako generaln spadkobierczyni zmara
ustanowia sw pann do towarzystwa, Ann Beat Mari
Dietzenhof z Westfalii, ktrej nazwisko po raz pierwszy
straszliwie rozbrzmiao w uszach wszystkich krewnych. Jej
dosta si zamek Kekesfalva, jej Orosvr, jej cukrownia,
jej stadnina i jej paac w Budapeszcie; jedynie ukraiskie
majtki i gotwk zapisaa stara ksina swemu rodzinnemu
miastu na Ukrainie, aby wybudowano prawosawn cerkiew.
Z caej rodziny nikt nie dosta ani grosza. Postpek ten by w
niegodziwy sposb wyranie w testamencie umotywowany
sowami: Bo nie mogli si doczeka mojej mierci.
Zrobi si ogromny skandal. Krewni wrzeszczeli,
polecieli do adwokatw, a ci wnieli odpowiednie zaalenia:
zmara nie bya przy zdrowych zmysach, gdy sporzdzaa
testament w czasie swej cikiej choroby, a prcz tego
stosunek jej do towarzyszki oparty by na patologicznym
posuszestwie wzgldem panny Dietzenhof; nie ulega
wtpliwoci, e panna do towarzystwa w podstpny sposb
sugesti wpyna na wol chorej. Jednoczenie usiowali ca
histori rozd do rozmiarw sprawy narodowej
wgierskie posiadoci, od czasu Arpada znajdujce si w
posiadaniu
rodziny
Orosvrw,
miay
przypa
Strona 152
cudzoziemce,
Prusaczce,
a
pozostay
majtek
prawosawnemu kocioowi! Cay Budapeszt o niczym innym
nie mwi, a pisma zapeniay owym skandalem cae szpalty.
Ale pomimo rozgosu i awanturowania si zainteresowanych
sprawa staa le. W dwch instancjach spadkobiercy proces
przegrali; na ich nieszczcie obydwaj lekarze w Territtet
jeszcze yli i znw zawiadczyli wczesn przytomno
umysu ksinej. Inni wiadkowie w czasie bada
krzyowych rwnie musieli przyzna, e wprawdzie stara
ksina bya w ostatnich latach nieco zdziwaczaa, ale
zachowaa peni wadz umysowych. Wszystkie kruczki adwokackie, wszystkie prby zastraszenia zawiody, i z dziewidziesiciodziewicioprocentow pewnoci naleao
oczekiwa, e krlewska kuria dotychczasowych wyrokw
na korzy panny Dietzenhof nie obali.
Kanitz czyta oczywicie cay proces, ale bacznie
uwaa teraz na kade sowo, bo cudze sprawy jako obiekty,
na ktrych mona si byo niejednego nauczy, interesoway
go namitnie; prcz tego zna majtek Kekesfalva, z czasw
gdy by agentem.
Moesz sobie wyobrazi opowiada dalej
dependent e mojego szefa o mao szlag nie trafi, gdy po
powrocie do domu dowiedzia si, jak nabrano gupi bab.
Pisemnie zrzeka si ju Orosvru i paacu na Ofnerstrasse,
dajc si wykiwa majtkiem Kekesfalva i stadnin. Podobno
najwiksze wraenie wywara na niej obietnica tego cwanego
ajdaka, e nie bdzie ju miaa do czynienia z sdami, a
spadkobiercy wielkodusznie bior nawet na siebie koszt jej
adwokata. Z punktu widzenia prawnego mona byo umow
Strona 153
t jeszcze zakwestionowa, bo przecie nie bya zrobiona u

rejenta, lecz tylko wobec wiadkw, i mona byo ze
mieszn atwoci chciw band usun od wszystkiego, bo
nie mieli ju ani grosza, aby wytrzyma dalsze przeciganie
sprawy przez nowe instancje. Naturalnie psim obowizkiem
mego szefa byo wykazanie tego i zakwestionowanie umowy
w interesie spadkobierczyni. Ale banda potrafia dobra mu
si do skry i ofiarowaa cichaczem szedziesit tysicy
koron jako honorarium, by nie pisn ani sowa. A poniewa
gupia baba, ktra w przecigu p godziny pozwolia si
zagada i odebra sobie okrge p miliona, rozgniewaa go,
owiadczy, e umowa jest wana, i schowa zarobione
pienidze do kieszeni. Szedziesit tysicy koron jak ci si
to podoba? I waciwie tylko za gupie wybranie si do
Wiednia, ktre ca spraw jego klientki sfuszerowao! Tak,
tak, trzeba mie szczcie! Niejeden zbiera ani siejc, ani
orzc! A teraz z milionowego spadku olica ma zaledwie
Kekesfalva, a i to wkrtce zmarnuje. Znam j przecie
skoczona idiotka!
A co teraz zrobi z tym majtkiem? spyta tamten.
Zmarnuje, przecie ci mwi! Z pewnoci zrobi
jakie gupstwo! Ju mi si nawet obio o uszy, e panowie z
kartelu cukrowego chc od niej wydosta cukrowni. Zdaje
mi si, e wanie pojutrze ma z Budapesztu przyjecha
generalny dyrektor. Majtek o ile sobie przypominam ma
wydzierawi niejaki Petrovic, ktry tam by rzdc; ale ci
kombinatorzy z kartelu cukrowego moe go wezm do
wasnego zarzdu. Nie czyta pan w gazetach, e pienidzy
Strona 154
maj dosy, bo przygotowywana jest fuzja francuskiego

banku z czeskim przemysem...
Rozmowa zesza na tematy oglne. Ale Kanitz do ju
usysza i a go uszy paliy. Mao kto zna majtek Kekesfalva
tak gruntownie jak on; by tam ju przed dwudziestu laty,
aby ubezpieczy ruchomoci. Zna te Petrovica, zna go
nawet bardzo dobrze i to z czasw swych najpierwszych
interesw. Ten pozornie rzetelny jegomo za jego porednictwem umieszcza na hipotekach u doktora Golingera
grubsze sumy, ktre zarzdzajc majtkiem corocznie chowa
do wasnej kieszeni. Szczegln jednak wag przypisywa
Kanitz doskonale zapamitanej szafie z chisk porcelan,
pewnej glazurowanej rzebie oraz jedwabnym haftom, pochodzcym jeszcze z czasw pradziada ksinej Orosvr,
ktry by rosyjskim posem w Pekinie. Jeszcze za ycia
ksinej prbowa Kanitz, znajc olbrzymi warto tych
rzeczy, kupi je dla Rosenfelda w Chicago. Byy to sztuki
niesychanej rzadkoci, warte po dwa lub nawet po trzy
tysice funtw. Stara ksina nie miaa naturalnie pojcia,
jakie ceny pacono od kilkudziesiciu lat w Ameryce za dziea
sztuki ze wschodniej Azji brutalnie krzykna na Kanitza,
e nic nie sprzedaje i eby poszed do diaba. Gdyby okazy te
jeszcze istniay Kanitz zadra na sam t myl mona
by je przy zmianie waciciela naby za mieszn cen.
Najlepiej oczywicie zapewni sobie prawo pierwszestwa
przy kupnie caego inwentarza.
Uda, e si nagle obudzi trzej pasaerowie od
dawna rozmawiali o zupenie innych sprawach
kunsztownie ziewn, przecign si i wyj zegarek: za p
Strona 155
godziny pocig mia stan na tutejszej stacji. Kanitz szybko

zwin szlafrok, woy nieodczny surdut i przygotowa si
do wyjcia. Punktualnie o drugiej trzydzieci wysiad z wagonu, pojecha do hotelu Pod Czerwonym Lwem i kaza sobie
da pokj, a nie trzeba dodawa, e niby wdz przed
niepewn bitw spa tej nocy bardzo le. Wsta o sidmej i,
aby nie straci ani minuty, ruszy natychmiast do paacu alej,
ktr szlimy przed chwil. Aby tylko zdy przed innymi,
aby innych ubiec! myla. Zaatwi wszystko zanim
zlec si te spy z Budapesztu! Przekabaci jak najszybciej
Petrovica, aeby natychmiast go zawiadomi, gdyby miao
przyj do sprzeday ruchomoci. W ostatecznym wypadku
ca spraw nakrci wsplnie z nim i przy podziale zyskw
zapewni sobie inwentarz.
Od mierci ksinej nie byo ju w paacu wiele suby.
Tote Kanitz mg zakra si spokojnie i wszystko sobie
dokadnie obejrze. Pikna posiado pomyla i
waciwie doskonale utrzymana. aluzje wieo pomalowane, mury piknie pobielone, nowy parkan tak, tak,
Petrovic ma swe wyrachowanie w remontach; przy kadym
rachunku wpadaj mu do kieszeni nieze prowizje. Ale
gdzie on jest? Gwna brama bya zamknita, a na
podwrzu nikt si nie rusza, chocia Kanitz mocno stuka.
Psiako, moe ten ajdak ju sam pojecha do Budapesztu,
aby zawrze umow z t Dietzenhofwn.
Kanitz niecierpliwie chodzi od jednych drzwi do
drugich, woa, klaska nikogo, ani ywej duszy! Wreszcie
wsunwszy si przez ma, boczn furtk, ujrza w oranerii
jak kobiet. Przez szyby zobaczy, e podlewa kwiaty
Strona 156
znalaz si wreszcie kto, kto mgby mu da informacje.

Kanitz zapuka mocno w szyb.
Hej, hej! krzykn klaszczc przy tym w rce, aby
go zauwaono.
Kobieta zajta kwiatami przestraszya si i mina
dusza chwila zanim niemiao, jak gdyby robia co zego,
odwaya si zbliy do drzwi. Bya to jasnowosa, niemoda,
szczupa posta w skromnej, ciemnej bluzce i perkalowym
fartuchu; stana w drzwiach, trzymajc w rku ogrodowe
noyce.
Ale pani dugo daje czeka na siebie! z pewn
niecierpliwoci krzykn Kanitz. Gdzie jest Petrovic?
Przepraszam, kto? spytaa chuda dziewczyna
patrzc zmieszana, mimo woli cofna si, chowajc noyce
za plecami.
Kto?! A ilu to jest tych Petrovicw?! No, Petrovic,
administrator!
Ach, przepraszam... pan... pan administrator... Ja
sama jeszcze nie widziaam pana administratora... Zdaje si,
e pojecha do Wiednia... Ale jego ona mwia, e podobno
ma wrci przed wieczorem.
Podobno, podobno! myla Kanitz ze zoci. Czy
ma tu czeka do wieczora? Zmarnowa jeszcze jedn noc w
hotelu? Mie niepotrzebne wydatki, a przy tym wcale nie by
pewnym, co z tego wyniknie.
Gupia historia! Akurat dzisiaj musia ten obuz
wyjecha! mrukn pgosem i zwrci si znw do
Strona 157
dziewczyny. Mona by tymczasem obejrze paac? Czy

kto ma klucze?
Klucze? spytaa zaskoczona.
No tak, do diaba, klucze! Czemu ta baba udaje
gupi pomyla. Pewno ma rozkaz od Petrovica, eby
nikogo nie wpuszczaa. No, ostatecznie trzeba bdzie da tej
bojaliwej owcy na piwo. Przybra natychmiast jowialn
min i odezwa si nieco z chopska:
No, no, czego si panna tak bojasz? Nic pannie nie
zwdz! Aby popatrze! No, jake? S te klucze czy nie?
Klucze... Naturalnie, e mam klucze wyjkaa
ale... nie wiem, kiedy pan administrator...
Ju pannie powiedziaem, e mi ten wasz Petrovic
niepotrzebny. No, dosy tych kumedii, znasz panna pokoje
paacu?
Zmieszana
zakopotanie.
panna
okazaa
jeszcze
wiksze
Chyba... tak... owszem, pokoje znam...

Idiotka! pomyla Kanitz, C za marn sub
zgodzi ten Petrovic! I zakomenderowa gono:
No, to dalej! Nie mam czasu.
Ruszy naprzd, a ona posza za nim skromna i jaka
niepewna. Przy drzwiach wejciowych znw si zawahaa.
No, do kroset, nieche pani otwiera!
Strona 158
Czemu ona udaje tak gupi i zakopotan?

irytowa si w duchu. Wyjmowaa wanie ze zniszczonej
skrzanej torebki klucze, gdy przezornie spyta jeszcze raz:
A co pani tu waciwie robi?
Oniemielona stana i mocno si zarumienia.
Jestem... zacza i zaraz si poprawia byam...
ja byam pann do towarzystwa ksinej.
W Kanitzu zamar oddech (a przysigam panu, e wyprowadzenie z rwnowagi czowieka jego pokroju nie byo
rzecz atw). Mimo woli cofn si o krok.
Pani... pani chyba nie jest pann Dietzenhof?
Owszem odpara tak przestraszona, jak gdyby j
obwiniano o przestpstwo.
Kanitz nie dozna dotd w yciu tylko jednego uczucia:
zmieszania.
Ale
w
tej
chwili
zmiesza
si
nieprawdopodobnie, widzc, e bezwiednie napad na ow
legendarn pann Dietzenhof, spadkobierczyni paacu
Kekesfalva. Natychmiast zmieni ton.
Przepraszam wyjka zupenie wyprowadzony z
rwnowagi i szybko zdj kapelusz. Przepraszam,
szanown pani... Ale nikt mnie nie objani, e szanowna
pani raczya ju tu przyby... Nie miaem pojcia... prosz mi
wybaczy... prosz mi wybaczy... przyszedem tu tylko,
aby...
Urwa, bo naleao teraz znale jaki wiarygodny
powd.
Strona 159
Przyszedem ze wzgldu na ubezpieczenie... Byem

tu ju kilkakrotnie przed laty za ycia nieboszczki ksinej.
Niestety, nie miaem wwczas sposobnoci spotka si z szanown pani... Tylko dlatego, tylko z powodu ubezpieczenia... eby zobaczy, czy wszystko jest w nienaruszonym
stanie... Przecie jestemy do tego zobowizani... Ale to
ostatecznie nic spiesznego.
Ale prosz, prosz... rzeka bojaliwie. Ja si,
co prawda, nie znam na tych rzeczach... Moe pan to lepiej
omwi z panem Petrovicem...
Oczywicie, naturalnie odpar Kanitz nie mogc
jeszcze ochon ze zdziwienia. Zaczekam oczywicie na
pana Petrovica. Po co mwi jej prawd? pomyla.
Ale gdyby askawa pani zechciaa si pofatygowa, mgbym
moe rzuci okiem na paac, zaatwibym to w sekund.
Pewno si nic w inwentarzu nie zmienio?
Nie, nie rzeka spiesznie nic si nie zmienio.
Jeeli pan chce si przekona...
Szanowna pani bardzo askawa skoni si Kanitz
i weszli do paacu.
Pierwsze jego spojrzenie w salonie pado na cztery
obrazy Guardiego, ktre pan przecie zna, jak rwnie w
dzisiejszym buduarze Edyty na serwantk z chisk
porcelan i mae rzeby z jaspisu. Ach, jaka ulga! Wszystko
stoi na miejscu! Petrovic nic jeszcze nie ukrad, bo gupiec
wola zarabia na owsie, koniczynie, kartoflach i remontach.
Panna Dietzenhof, widocznie zakopotana, e przeszkadza
obcemu panu przy jego nerwowych ogldzinach mieszkania,
Strona 160
podniosa tymczasem opuszczone aluzje. Przez wysokie

szklane drzwi szerok strug wpyno wiato. Odsoni si
daleki widok na park. Trzeba o czym porozmawia
zastanawia si Kanitz. Nie mona jej wypuci z rk!
Trzeba si z ni bliej pozna.
Pikny jest ten widok na park zacz
odetchnwszy gboko. Przyjemnie musi by tu mieszka.
Tak, bardzo przyjemnie przytakna mu panna
Dietzenhof posusznie, lecz odpowied ta nie brzmiaa
zupenie szczerze. Kanitz natychmiast wyczu, e zahukana
panna oduczya si wszelkiego sprzeciwu. Dopiero po chwili
dodaa na usprawiedliwienie: Ksina, co prawda, nigdy
si tu dobrze nie czua. Mwia zawsze, e paszczyzna
usposabia j melancholijnie. Waciwie wolaa gry albo
morze. Okolica tutejsza bya dla niej za pusta, a ludzie...
Znw urwaa.
Trzeba rozmawia, trzeba koniecznie rozmawia!
przypomnia sobie Kanitz. Trzeba z ni za wszelk cen
utrzyma kontakt.
Ale pani, mam nadziej, pozostanie z nami?
Ja? mimo woli podniosa rce, jak gdyby chciaa
odepchn od siebie co niemiego. Ja?... Nie! Och, nie! A
c ja bym tu robia sama w tym wielkim domu?... Nie, nie,
natychmiast std wyjad, jak tylko wszystko bdzie
uporzdkowane.
Kanitz ostronie zerkn na ni. Biedna wacicielka!
Jake nikle wygldaa w tej wielkiej komnacie! Gdyby nie
Strona 161
blado i oniemielenie mona by j byo nieomal nazwa

adn. Ta poduna, wska twarz ze spuszczonymi
powiekami przypominaa krajobraz za mg, oczy miay
kolor delikatnych chabrw, a byy ciepe i agodne; ale nie
promieniay serdecznoci, lecz niemiao choway si pod
powiekami. Kanitz jako dowiadczony obserwator od razu
si zorientowa: bya to istota o zamanym stosie
pacierzowym, czowiek bez woli, ktrego mona owin
dookoa palca. Rozmawia! Za wszelk cen prowadzi
konwersacj! I wspczujco zmarszczywszy czoo pyta
dalej:
A c si stanie z t pikn posiadoci? Taki
majtek potrzebuje rki, mocnej rki!
Nie wiem, nic nie wiem! odpara nerwowo.
Kanitz odczu niepokj wstrzsajcy jej delikatnym ciaem i w teje chwili zrozumia, e ta kobieta od tylu lat
pozbawiona samodzielnoci nigdy nie nabierze odwagi i e
jest raczej przestraszona ni uradowana sched, ktra spada
nagle jak worek trosk wprost na jej szczupe ramiona.
Pomyla o tym wszystkim z byskawiczn szybkoci. Nie
darmo przez lat dwadziecia nauczy si kupowa i
sprzedawa, nalega i odmawia! Kupujcego trzeba
namawia, za sprzedajcemu odmawia jest to zasada
agenta. Natychmiast wic nastroi sw umiejtno odmawiania, aby spadkobierczyni ca spraw obrzydzi.
Mgby moe wszystko razem wydzierawi dla siebie i
ubiec Petrovica. Moe to wanie szczcie, e ten szczwany
lis akurat dzi jest w Wiedniu? Na twarzy Kanitza pojawi si
natychmiast wyraz zrozumienia i wspczucia.
Strona 162
Tak, ma pani racj! Wielka posiado to zawsze

wielki kopot. Nigdy si nie ma spokoju. Dzie w dzie
trzeba si kci z rzdcami, ze sub i z ssiadami, a prcz
tego te podatki i prawnicy! Gdy tylko ludzie poczuj, e
kto ma troch majtku i pienidzy, zaraz chc wydusi z
niego ostatnie grosze, a choby czowiek by dla nich jak
najlepszy, otoczony jest ze wszystkich stron wrogami. I nic na
to poradzi nie mona: gdzie s pienidze, zaraz zjawiaj si
zodzieje. Niestety, niestety, pani ma racj, przy takiej
posiadoci trzeba mie elazn rk, w przeciwnym razie nie
mona sobie da rady. Trzeba si takim urodzi, cho nawet i
wtedy jest si w wiecznej walce.
Ach tak! odetchna gboko i wida byo, e
przypomina sobie co okropnego. Jeeli chodzi o
pienidze, ludzie s straszni, straszni! Nie wiedziaam o tym.
Ludzie? Co Kanitza obchodzili ludzie? Co go
obchodzio, czy byli dobrzy, czy li? Aby tylko wydzierawi
posiado, i to moliwie jak najprdzej, jak najkorzystniej.
Sucha i grzecznie potakiwa, a suchajc i potakujc,
jednoczenie w innym zaktku mzgu oblicza. W jaki sposb
mona by szybko spraw ubi? Czy zorganizowa
konsorcjum, ktre by przejo dzieraw paacu,
gospodarstwa rolnego, cukrowni i stadniny? Dobrze by byo
poddzierawi cao Petrovicowi, a zachowa dla siebie
urzdzenie. Najwaniejsze jednak, aby natychmiast
zaproponowa gotowo wydzierawienia i porzdnie pann
zastraszy wemie wszystko, co si jej zaproponuje. Nie
umie liczy, nigdy pienidzy nie zarabiaa i dlatego nie
zasuguje, aby dosta tych pienidzy za duo. Mzg jego
Strona 163
pracowa wszystkimi fibrami i nerwami, a usta mwiy dalej

z pozornym wspczuciem:
Ale najstraszliwsze s procesy; nie pomoe tu
zgodne usposobienie, bo nie mona si uwolni od cigych
sporw. Wanie to mnie odstraszao od kupna jakiejkolwiek
posiadoci na wasno. Cigle procesy, adwokaci, cigle
zatargi, sprawy i skandale... Nie, wol mie swoje
zabezpieczenie i nie irytowa si bez koca. Posiadajc taki
majtek czowiek miaby prawo przypuszcza, e wreszcie
moe mie spokj, a w rzeczywistoci staje si tylko psem
goczym dla innych i nigdy spokoju nie ma. W gruncie
rzeczy ten paac, taka pikna stara posiado... mona by tu
y wspaniale... ale trzeba mie przy tym postronki zamiast
nerww i elazn pi, w przeciwnym razie bdzie si miao
tylko cig udrk...
Suchaa ze spuszczon gow. Nagle spojrzaa mu
prosto w twarz i westchna z gbi serca:
Tak, straszna udrka! Och, gdybym moga to
wszystko sprzeda!
Doktor Condor umilk.

Musz tu przerwa, panie poruczniku, aby panu
wyjani, jakie znaczenie miao to krtkie zdanie w yciu
naszego przyjaciela. Mwiem ju panu, e Kekesfalva
opowiedzia mi t histori podczas najciszej nocy swego
ycia, gdy umieraa jego ona, a wic w chwili, jak czowiek
Strona 164
przeywa dwa lub trzy razy w yciu, w chwili gdy

najbardziej przebiegy czuje potrzeb, aby stan przed
innym czowiekiem otwarcie i szczerze jak przed Bogiem.
Widz go przed sob wyranie... Siedzielimy w poczekalni
sanatorium, przysun si do mnie zupenie blisko i
opowiada po cichu, gwatownie, wzruszony, nie przerywajc
ani na chwil. Czuem, e w potoku opowiadania usiowa
zapomnie, i ona jego na grze umiera, e si ogusza tym
opowiadaniem bez pauzy. Ale gdy doszed do momentu,
kiedy panna Dietzenhof powiedziaa mu: Och, gdybym
moga wszystko sprzeda! nagle si zatrzyma. Niech pan
pomyli, panie poruczniku: jeszcze w pitnacie czy
szesnacie lat pniej wspomnienie owego momentu, gdy nic
nie podejrzewajca, starzejca si panna przyznaa mu si tak
impulsywnie, e chce prdko, prdko, prdko Kekesfalv
sprzeda, wzburzao go do takiego stopnia, e zblad jak
ciana. Powtrzy mi dwa czy trzy razy powysze zdanie,
prawdopodobnie cile naladujc jej intonacj: Och, gdybym moga wszystko to sprzeda! wczesny Leopold
Kanitz obdarzony zdolnoci szybkiej apercepcji poj
natychmiast, e wpada mu w rce najwikszy interes w jego
yciu i e wystarczy tylko sign, aby wspania posiado
po prostu kupi, zamiast wydzierawi. Ukrywajc
wzburzenie pod obojtn pogawdk, gorczkowo
rozmyla. Oczywicie, kupi, zanim zjawi si Petrovic albo
w dyrektor z Budapesztu! Nie mona jej wypuci z rk...
Trzeba jej zamkn wszelki odwrt. Nie wyjd std
postanowi dopki nie bd panem na Kekesfalvie. I z
ow tajemnicz dwutorowoci, jaka dana jest naszemu
intelektowi w pewnych sekundach szczeglnego napicia,
Strona 165
myla wycznie o sobie, a jednoczenie z wyrachowan

powolnoci wymawia sowa przeciwne jego zamiarom:
Sprzeda... Oczywicie, naturalnie, szanowna pani,
sprzeda mona zawsze wszystko... to nic trudnego, ale
dobrze sprzeda to sztuka!... O to chodzi, eby dobrze
sprzeda! Znale kogo uczciwego, kto zna okolic, gleb i
ludzi... kogo, kto ma stosunki... Bro Boe, ktrego z tych
adwokatw, wpdzajcych w niepotrzebne procesy!... I
jeszcze jedno, niezwykle wane w tym wypadku: sprzeda za
gotwk. Znale kogo, kto nie da weksli i zobowiza, z
ktrymi trzeba si mczy przez cae lata. Sprzeda czowiekowi pewnemu i za waciw cen.
A jednoczenie oblicza: Mog doj do czterystu
tysicy koron, najwyej do czterystu pidziesiciu, bo
ostatecznie, s tu obrazy, ktre take maj warto
pidziesiciu, moe stu tysicy, jest dom, jest stadnina.
Trzeba tylko zobaczy, jakie s obcienia, i dowiedzie si
od niej, czy jej ju kto przede mn nie robi propozycji... I
nagle zdecydowa si.
Czy szanowna pani, przepraszam za moj
niedyskrecj, czy szanowna pani mniej wicej zdaje sobie
spraw z wysokoci sumy? To znaczy, czy pani liczya ju na
jak okrelon sum?
Nie odpara bezradnie i spojrzaa na niego zaskoczona.
Ojej, niedobrze! pomyla Kanitz. Bardzo
niedobrze! Najgorzej omawia si interesy z tymi, ktrzy nie
podaj swojej ceny. Tacy chodz potem od Annasza do
Strona 166
Kajfasza, eby si o nie dowiedzie, a kady im doradza, gada

i namawia. Jeeli pozostawi jej si czas na zasignicie
wiadomoci, wszystko bdzie stracone. A podczas tego
wewntrznego popochu usta jego pynnie mwiy nadal:
Ale szanowna pani chyba mylaa w przyblieniu o
jakiej cenie?... Ostatecznie trzeba wiedzie, czy i jakie
hipoteki obciaj posiado...
Hipo... hipoteki powtrzya i Kanitz natychmiast
zorientowa sie, e jego rozmwczyni po raz pierwszy w yciu syszy to sowo.
Chc przez to powiedzie, e przecie... musi by
jaka tymczasowa cena... Chociaby ze wzgldu na podatek
spadkowy. Czy adwokat pani, przepraszam, e pewno
wydaj si pani natarczywy, ale chciabym poradzi uczciwie,
czy adwokat szanownej pani nie poda adnych cyfr?
Adwokat? Wida byo, e dziewczyna co sobie z
trudem przypomina. Tak, tak... Niech pan czeka. Tak, co
mi pisa, co mwi o jakim oszacowaniu. Tak, ma pan racj.
Pisa te o podatku, ale... byo to po wgiersku, a ja
wgierskiego nie znam. Aha, prawda, nawet sobie
przypominam: pisa, ebym to sobie kazaa przetumaczy, a
ja mj Boe! w caym tym chaosie zupenie o tym
zapomniaam! Wszystkie te listy le jeszcze pewno w mojej
tece... tam... Mieszkam w domu administratora, bo przecie
nie mog spa w pokoju, w ktrym mieszkaa ksina pani.
Gdyby pan jednak by tak dobry i chcia ze mn pj,
pokazaabym panu wszystko. To jest... urwaa nagle
jeeli nie trudz pana zanadto moimi sprawami.
Strona 167
Kanitz a dra ze wzburzenia. Wspaniay interes szed

mu w rk tak niespodziewanie i z tak szybkoci, jakby to
byo we nie. Ona sama chciaa pokaza akta i oszacowanie!
Wobec tego bezsprzecznie bdzie mia pierwszestwo do
kupna. Ukoni si wic pokornie:
Ale, wielce szanowna pani, przecie to dla mnie
przyjemno, e wolno mi da jej kilka dobrych rad. A mog
powiedzie bez przesady, e mam w tych sprawach troch
dowiadczenia. Ksina pani skama z premedytacj
zawsze si do mnie zwracaa, gdy potrzebowaa informacji
finansowych, bo wiedziaa, e nie miaem adnych innych
zainteresowa nad dokadne poradzenie jej, aby...
Poszli do domu administratora. Rzeczywicie
wszystkie papiery dotyczce procesu leay w nieadzie,
wtoczone do teki wraz z ca korespondencj adwokata,
przepisami prawnymi i kopi umowy ze spadkobiercami.
Nerwowo przerzucaa dokumenty, a Kanitzowi, ktry ciko
oddychajc patrza na to, dray rce. Wreszcie rozoya jaki
arkusz.
Zdaje si, e to ten list.
Kanitz wzi arkusz, do ktrego przyczepiono
wgierski zacznik. Byo to krtkie pismo wiedeskiego
adwokata:
Mj wgierski kolega wanie mnie zawiadomi, i
powiodo mu si dziki stosunkom uzyska znaczne
obnienie szacunku, w celu odpowiedniego wymiaru
podatku. Wedug mnie podana suma szacunkowa wynosi
Strona 168
mniej wicej trzeci cz, a w niektrych wypadkach nawet

czwart prawdziwej wartoci...
Drcymi rkami Kanitz wzi list szacunkow. Interesowao go w niej tylko jedno: majtek Kekesfalva. Oceniony
by na sto dziewidziesit tysicy koron.
Kanitz zblad. Wanie tak samo wykalkulowa; prawie
trzykrotn warto mia majtek w stosunku do sztucznie
obnionej ceny, a wic szeset do siedmiuset tysicy koron, a
przy tym adwokat nie mia pojcia o chiskich wazach... Ile
zaproponowa jej teraz? Cyfry wiroway i drgay mu przed
oczami.
Gos obok niego spyta bojaliwie:
Czy to ten waciwy papier? Zrozumia pan co z
niego?
Oczywicie ockn si Kanitz. Tak jest... wic...
adwokat zawiadamia pani, e... suma szacunkowa
Kekesfalva wynosi sto dziewidziesit tysicy koron. Jest to,
naturalnie, tylko suma szacunkowa.
Szacunkowa?... Przepraszam pana... ale co to znaczy
szacunkowa?
Albo teraz, albo nigdy! Kanitz z wysikiem si pohamowa.
Suma szacunkowa... hm, suma szacunkowa to taka...
to taka niepewna, taka wtpliwa sprawa... b... b... urzdowa
cena nigdy nie odpowiada waciwej cenie sprzedanej. Nie
mona na to nigdy liczy, to jest na pewno liczy, e si
osignie ca waciw wysoko... W niektrych wypadkach,
Strona 169
naturalnie, mona j dosta, w niektrych nawet jeszcze

wysz... Ale to tylko w specjalnych okolicznociach... To
zawsze pewnego rodzaju rzecz szczcia... jak przy
wszystkich licytacjach... Suma szacunkowa jest waciwie
punktem wyjcia, momentem orientacyjnym... naturalnie
bardzo niepewnym... na przykad... wemy, na przykad
Kanitz dra; eby tylko nie powiedzie za duo albo za mao!
jeeli obiekt tutejszy urzdowo oceniony zosta na sto
dziewidziesit tysicy koron... mona w kadym razie
przypuci, e... e... w wypadku sprzeday osignoby si
w kadym razie sto pidziesit tysicy! Na to mona by w
kadym razie liczy.
Ile? Ile pan powiedzia?
Kanitzowi zaszumiao w uszach od nagego napywu
krwi. Panna Dietzenhof zwrcia si do niego tak
gwatownie, jak kto, kto pyta powstrzymujc resztkami si
wybuch gniewu. Czyby przejrzaa ca kamliw komedi?
Moe by prdko co do stu pidziesiciu tysicy koron
doda? Ale wewntrzny gos mwi: Sprbuj! i Kanitz
postawi wszystko na jedn kart. Jakkolwiek pulsy waliy
mu w skroniach uderzeniami mota, powiedzia skromnie:
Tak, tyle mona by w kadym razie dosta. Sdz, e
sto pidziesit tysicy na pewno by si osigno.
Ale w teje chwili serce mu stano i pulsy przestay
uderza. Panna Dietzenhof, nic nie podejrzewajc, z najgbszym zdziwieniem podniosa na niego oczy:
Tyle? Naprawd pan tak myli? Tyle?...
Strona 170
Kanitz musia hamowa si przez dusz chwil. Z

wysikiem stara si oddycha rwnomiernie, odpowiadajc z
penym uczciwoci przekonaniem:
Tak jest, szanowna pani. Mgbym za to rczy. Tyle
mona by osign.
Doktor Condor znowu przerwa. Zrazu sdziem, e

zrobi przerw, aby zapali cygaro, lecz nagle dostrzegem, e
jest zdenerwowany. Zdj binokle, znw je woy, odsun z
czoa rzadkie wosy, jak gdyby mu przeszkadzay, i spojrza
na mnie; byo to spojrzenie dugie, niespokojne, badawcze.
Potem raptownym ruchem wycign si w fotelu:
Panie poruczniku, moe zwierzyem si panu ju ze
zbyt wielu rzeczy, a w kadym razie powiedziaem wicej ni
zamierzaem pocztkowo. Ale sdz, e mnie pan le nie
zrozumia. Nie miaem zamiaru le usposabia pana do
Kekesfalvy, opowiadajc szczerze ca t szacherk, jak
omota by wwczas ow nic nie podejrzewajc osob. Ten
biedny starzec, z ktrym jedlimy dzi kolacj, ten nieborak
chory na serce i zgryziony, ten czowiek, ktry powierzy mi
swe dziecko i ktry oddaby ostatni grosz, aby biedactwo
uzdrowi, ten starzec nie jest ju przecie od dawna tym
samym czowiekiem, ktry zawar w wtpliwej uczciwoci
interes, ja za bybym ostatnim, ktry by go dzi oskara.
Wanie teraz, gdy biedak w swej rozpaczy rzeczywicie
potrzebuje pomocy, wydaje mi si wane, aeby pan ode
mnie dowiedzia si prawdy, zamiast od ludzi zoliwych
Strona 171
plotek. Prosz zatem, by pan jedno wzi pod uwag:

Kekesfalva (a waciwie jeszcze wwczas Kanitz) nie pojecha
owego dnia do paacu z zamiarem, by t cakowicie mu obc
osob zagada i tanio wydosta od niej majtek. Chcia tylko
mimochodem zaatwi jeden ze swych drobnych interesw i
nic wicej. Olbrzymia szansa po prostu na niego spada, a nie
byby sob, gdyby z niej nie by skorzysta jak
najgruntowniej. Ale zobaczy pan, jak si w pewnym sensie
karta odwrcia.
Nie chc si zbytnio rozwodzi i wol niektre
szczegy pomin. Mog jednak panu zdradzi, i byy to w
jego yciu chwile najwikszego napicia i wzburzenia. Niech
si pan wczuje w sytuacj: na czowieka, ktry by dotd
redniej miary agentem, spada szansa nieprawdopodobnego
wzbogacenia si w przecigu doby. W dwadziecia cztery
godziny mg zarobi wicej, ni zdoby dotd przez
dwadziecia cztery lata najtrudniejszych i najndzniej
szych szacherek, a czy nie olbrzymi pokus bya
okoliczno, e nie potrzebowa za sw ofiar goni, omota
j i oszaamia, lecz przeciwnie, ona wasnowolnie sza mu w
ptl, lic po prostu rk, ktra trzymaa n. Jedyne
niebezpieczestwo polegao na tym, e kto mgby mu w
tym wszystkim przeszkodzi. Dlatego nie naleao
spadkobierczyni ani na chwilk wypuci z rk, da jej czasu
do namysu. Musia j wywie z Kekesfalvy przed
powrotem administratora, a jednoczenie, obok tych
ostronoci, nie powinien si by zdradzi ani na sekund, e
osobicie jest zainteresowany w tej sprzeday.
Strona 172
Wzicie oblonej twierdzy Kekesfalva szturmem,

zanim
nadejdzie
odsiecz
byo
przedsiwziciem
wymagajcym
odwagi
napoleoskiej
i
rwnie
niebezpiecznym jak napoleoskie bitwy. Ale hazardujcemu
si graczowi przypadek bywa czsto pomocnikiem i
sprzymierzecem. Okoliczno, ktrej Kanitz w ogle nie
podejrzewa, utorowaa mu potajemnie drog; bya ni
cakiem naturalna, lecz okrutna rzeczywisto, e nieszczsna
spadkobierczyni ju zaraz w pierwszych chwilach tyle w
odziedziczonym paacu zniosa ponie i zetkna si z tak
nienawici, e miaa teraz tylko jedno jedyne marzenie: uciec
std jak najprdzej, uciec! Nie ma niechci w rwnie przykry
sposb objawianej jak niech natur sualczych, gdy kto z
ich otpiaego rodowiska, niby na skrzydach anielskich
wyniesiony zostanie nagle na wyyny. Mae dusze wybacz
raczej ksiciu jego szalone bogactwo ni skromn wolno
towarzyszowi tej samej doli. Suba w Kekesfalvie nie moga
powcign zoci, e wanie ta Niemka, ktrej jak wietnie
pamitano, wybuchowa ksina nieraz rzucaa w gow
podczas czesania szczotk i grzebie, miaa sta si teraz
niespodzianie dziedziczk Kekesfalvy, a wic ich pani. Na
wiadomo o przybyciu spadkobierczyni Petrovic wyjecha,
eby unikn powitania, a jego ona, osoba ordynarna,
dawna podkuchenna z paacu, przywitaa j sowami: No, u
nas to panna nie bdzie chyba mieszkaa, za mao tu pannie
bdzie aligancko! Lokaj cisn jej walizk przed drzwi, a
panna Dietzenhof, widzc, e rzdczyni nie rusza palcem,
aby jej pomc, musiaa swj baga sama zawlec na schody.
Nikt nie przygotowa obiadu, nikt si o ni nie zatroszczy, a
Strona 173
w nocy syszaa przez okno do gone rozmowy o niejakiej

oszustce i kombinatorce, co wycygania spadek.
Ju po tym pierwszym przyjciu biedna, niemiaa spadkobierczyni zrozumiaa, e nie zazna w tym domu ani
chwili spokoju. Kanitz nie mia pojcia, e tylko dlatego z
zachwytem przyja jego propozycj, eby jeszcze tego
samego dnia wyjecha do Wiednia, gdzie jakoby przebywa
pewien kupiec godny zaufania; ten powany, uczynny,
obrotny czowiek o melancholijnym spojrzeniu wyda jej si
zesacem niebios. Nie pytaa wic o nic wicej. Oddaa mu z
wdzicznoci wszystkie papiery i patrzc na niego w
milczeniu bkitnymi oczami suchaa rad w sprawie
ulokowania osignitych ze sprzeday sum. Powinna
umieci je w papierach pastwowych, w akcjach pewnych i
wartociowych; ani okruszyny z swego majtku nie powinna
powierzy osobie prywatnej; wszystko musi by zoone w
banku, a zarzd winien przej rejent, cesarsko-krlewski
rejent. W kadym razie nie byoby sensu sprowadza w tym
celu jej adwokata. Czy praca adwokacka nie polega na
wykolawieniu rzeczy jasnych i dokadnych? Oczywicie,
oczywicie, wtrca pynnie od czasu do czasu, moliwe, i za
trzy czy za pi lat osignoby si sum wysz. Lecz ile
miaoby si kosztw, ile kopotw z sdem i urzdami!
Ujrzawszy znowu wyraz przestrachu w jej oczach zrozumia,
e cicha ta dziewczyna ma wstrt do sdw i interesw,
poda wic ca litani argumentw, prowadzcych do
wywodu kocowego: zaatwi szybko, jak najszybciej!
O czwartej po poudniu, przed powrotem Petrovica,
pojechali zgodnie kurierem do Wiednia. Stao si to wszystko
Strona 174
z tak piorunujc szybkoci, e panna Dietzenhof nie miaa

nawet sposobnoci spyta o nazwisko tego obcego pana,
ktremu powierzaa sprzeda caego swego dziedzictwa.
Pojechali pierwsz klas, a Kanitz jeszcze nigdy w
yciu nie siedzia w pocigu na czerwonej, aksamitnej awce.
W miecie zawiz pann Dietzenhof do przyzwoitego hotelu
i wzi tam rwnie dla siebie pokj. Jeszcze tego samego
wieczora trzeba byo mie w rku akt kupna sporzdzony
przez adwokata Golingera, wsplnika Kanitza, aby ju
nazajutrz wspania t okazj uj w formy prawnie
nienaruszalne. Lecz Kanitz nie mia odwagi pozostawi swej
ofiary ani na chwil samej. Wpad wic na pomys, trzeba mu
to przyzna, genialny. Zaproponowa pannie Dietzenhof, aby
skorzystaa z wolnego wieczora i posza do Opery, gdzie
zapowiedziany by czyj fascynujcy wystp, on za postara
si jeszcze tego wieczora znale owego pana, o ktrym wie,
e szuka duego majtku. Panna Dietzenhof wzruszona tak
troskliwoci chtnie przystaa. Zaprowadzi j do Opery,
gdzie unieruchomiona zostaa na cztery godziny, za Kanitz
wzi dorok rwnie po raz pierwszy w yciu i jak
najspieszniej pojecha do swego kompana oraz powiernika,
doktora Golingera. Nie byo go w domu. Znalaz go w
winiarni i obieca mu dwa tysice koron, jeeli teje nocy
sporzdzi szczegowy akt kupna, a potem z gotowym
dokumentem zamwi rejenta na dzie nastpny, na sidm
wieczr.
Po raz pierwszy w yciu rozrzutny, Kanitz kaza dorokarzowi podczas caej rozmowy z adwokatem czeka przed
domem; wydawszy dyspozycje popdzi z powrotem do
Strona 175
Opery, dokd na szczcie przyby w por, zabra z westibulu

nieprzytomn z zachwytu pann Dietzenhof i zawiz j do
domu. Zacza si druga bezsenna noc; im bliej by celu, tym
wicej si denerwowa, tym wiksze mia obawy, e
posuszna sprzedawczyni mogaby jednak jutro, tu przed
met, cofn si. Cigle wstawa z ka i w najdrobniejszych
szczegach wypracowa strategiczny plan na dzie
nastpny. Przede wszystkim nie wolno jej ani na chwil
pozostawi samej. Trzeba bdzie wynaj fiakra i nakaza
mu, by wszdzie na ni czeka, panna Dietzenhof nigdzie nie
powinna chodzi pieszo, eby przypadkiem nie spotkaa na
ulicy swego adwokata. Naleao te zapobiec, aby nie dostaa
do rki jakiej gazety mogaby przecie wyczyta
zamieszczon w niej wiadomo o zakoczeniu procesu
Orosvr i zorientowa si, e po raz drugi j oszukano. Lecz
w rzeczywistoci wszystkie te niepokoje i ostronoci byy
zbyteczne, bo ofiara wcale nie chciaa mu uciec. Niby jagni
na rowej wsteczce posusznie biega za niedobrym
pasterzem, a gdy nasz przyjaciel zmczony po marnie
spdzonej nocy wszed do restauracji hotelowej, siedziaa ju
w swej skromnej, wasnorcznie uszytej sukience, cierpliwie
na niego czekajc. I zacza si dziwna karuzela, w ktrej nasz
przyjaciel najzupeniej niepotrzebnie od rana do wieczora
wlk za sob biedn kobiet, aby oszoomi j wszystkimi
sztucznymi przeszkodami, ktre sobie podczas bezsennej
nocy z trudem wymyli.
Opuszczam tu szczegy, ale dodam, e powlk j do
swego adwokata, skd telefonowa na wszystkie strony w
zupenie innych sprawach. Pojecha z ni do banku, kaza
sprowadzi prokurenta, aby naradzi si z nim w sprawie
Strona 176
lokaty i otworzy jej konto. Zacign j do dwch czy trzech

biur, zajmujcych si umieszczaniem pienidzy na
hipotekach, oraz do podejrzanego przedsibiorstwa handlu
nieruchomociami, jakoby po informacje. Ona za sza wszdzie, czekajc cichutko i cierpliwie w przedpokojach, gdy on
prowadzi zmylone pertraktacje. Przez dwanacie lat niewolnictwa u ksinej czekanie stao si dla niej spraw normaln,
nie ciyo jej i nie poniao. Tote czekaa, czekaa cicho, z
zaoonymi rkami, spuszczajc bkitne oczy, gdy kto obok
niej przechodzi. Cierpliwie i posusznie jak dziecko robia
wszystko, co jej Kanitz kaza. Podpisywaa w banku
formularze, nawet nie rzuciwszy na nie okiem, i kwitowaa
bez namysu sumy, ktrych jeszcze w ogle nie widziaa, a
wreszcie Kanitza zaczy drczy ze myli, czy ta idiotka nie
byaby si zadowolia stu czterdziestoma, a moe nawet stu
trzydziestoma picioma tysicami koron. Gdy jej prokurent
radzi nabycie papierw kolei elaznej, powiedziaa dobrze, gdy jej proponowa akcje banku, powiedziaa dobrze,
a za kadym razem trwoliwie spogldaa na sw wyroczni,
Kanitza. Wida byo wyranie, e wszystkie sprawy
dotyczce interesw, wszystkie podpisy i formularze, a
nawet widok pienidzy wywouj w niej przykry niepokj
oraz pewn trwoliw cze i e nieboraczka marzy o wydostaniu si z tych niezrozumiaych kombinacji, aby usi
sobie cichutko w pokoju, czyta, robi na drutach albo gra na
fortepianie, zamiast z niepewnoci w sercu podejmowa
decyzje nic z tego nie rozumiejc.
Lecz Kanitz niezmordowanie cign j za sob w tym
sztucznym krgu interesw, czciowo rzeczywicie dlatego,
aby jak przyrzek pomc jej w najkorzystniejszym
Strona 177
ulokowaniu osignitej sumy, czciowo aby j oszoomi.

Trwao to od dziewitej rano do p do szstej wieczorem.
Wreszcie oboje byli tak wyczerpani, e zaproponowa jej
odpoczynek w ktrej kawiarni. Sprawy najwaniejsze zostay ju przecie zaatwione, a sprzeday prawie dokonano;
jeszcze tylko o sidmej miaa podpisa u notariusza umow i
dosta gotwk. Twarz dziewczyny natychmiast si rozjania.
Ach w takim razie mogabym wyjecha ju jutro
rano? chabry jej oczu a promieniay.
Naturalnie uspokoi j Kanitz. Za godzin
bdzie pani wolna jak ptak i nie potrzebuje si kopota ani o
pienidze, ani o posiado. Sze tysicy koron renty ma pani
wietnie ulokowane i moe sobie pani teraz mieszka na
caym wiecie, gdzie i jak si pani podoba.
Z grzecznoci zapyta j, dokd ma zamiar pojecha. Na
rozjanion twarz spad cie.
Myl, e na razie zrobi najlepiej, jeeli pojad do
krewnych w Westfalii. Zdaje mi si, e jutro rano idzie jaki
pocig przez Koloni.
Kanitz gorco si tym zainteresowa. Kaza poda rozkad pocigw i wyszuka oraz zestawi wszystkie poczenia: pospiesznym z Wiednia przez Frankfurt do Kolonii, a
potem przesi si w Osnabrck. Najlepiej jutro rano o
dziewitej dwadziecia, eby nazajutrz wieczorem by we
Frankfurcie, gdzie naleaoby przenocowa, aby si nie
przemczy. Z nerwowym popiechem przerzuca kartki i w
dziale ogosze znalaz jej od razu pensjonat ewangelicki.
Strona 178
Niech si te nie troszczy o bilet on sam wszystko zaatwi i

z ca pewnoci odprowadzi j jutro na dworzec. Na takich
rozmowach czas przeszed prdzej, ni przypuszcza. Mona
byo wreszcie spojrze na zegarek i spiesznie nalega:
No, musimy ju i do rejenta.
W przecigu niecaej godziny wszystko zostao
zaatwione. W przecigu niecaej godziny nasz przyjaciel
oskuba spadkobierczyni z trzech czwartych majtku. Gdy
adwokat, jego sojusznik i wsplnik, ujrza w akcie nazw
paacu Kekesfalva a przy tym minimaln cen kupna,
ukradkiem, nie zwracajc uwagi panny Dietzenhof, z
podziwem mrugn w stron swego starego kompana.
Koleeskie to zdziwienie znaczyo w sowach: Wspaniale,
ajdaku! To ci si udao! Rejent rwnie z zainteresowaniem
spojrza znad okularw na pann Dietzenhof. I on, jak
wszyscy, zna z gazet walk o spadek po ksinej Orosvr,
tote jako prawnikowi spieszna ta sprzeda wydaa mu si
nienaturalna. Biedaczko pomyla wpada w ze rce!
Lecz do obowizkw notariusza nie naley przy zawieraniu
aktu kupna ostrzeganie sprzedawcy ani nabywcy. Powinien
dokument ostemplowa, akt sprzeday wnie do ksiek i
cign waciwe opaty. Dobroduszny ten czowiek
widywa ju niejedn spraw wtpliwej wartoci, ktr
musia ostemplowa cesarskim orem, tote spuci gow,
skrupulatnie rozwin umow sprzeday i grzecznie poprosi
pann Dietzenhof, aby j pierwsza podpisaa. Niemiae
stworzenie zlko si. Z wahaniem spojrzaa na swego
mentora, Kanitza, i dopiero na jego skinienie zbliya si do
stou i podpisaa dokument swym porzdnym, wyranym,
Strona 179
prostopadym gotykiem: Anna Beata Maria Dietzenhof. Po

niej podpisa sam Kanitz. Wszystko wic zostao zaatwione,
akt przygotowany, nalena suma dorczona rejentowi,
ustalone konto bankowe, na ktre dnia nastpnego miaa
zosta przekazana. Jednym posuniciem pira podwoi
Kanitz, a nawet potroi swj majtek, zosta jedynym,
wycznym panem, wacicielem Kekesfalvy.
Rejent troskliwie osuszy wilgotne podpisy, po czym
wszyscy troje ucisnli sobie rce. Zeszli schodami na d.
Pierwsza sza panna Dietzenhof, za ni wstrzymujc oddech
Kanitz, majcy za sob doktora Golingera, przy czym
kompan denerwowa Kanitza do najwyszego stopnia, gdy
stale uderza go lask z tyu w plecy i swym ochrypym od
piwa gosem mrucza (to tylko sysza Kanitz): Ach, ty
otrze! Ty ajdaku! Kanitzowi zrobio si nieprzyjemnie,
gdy doktor Golinger ju w bramie domu poegna si
ironicznie, niskim ukonem, pozostawiajc go sam na sam z
jego ofiar, co go wprost przeraao.
Musi pan, panie poruczniku, zrozumie t
niespodziewan zmian w nastroju. Nie chciabym si
wyrazi patetycznie, mwic, e w naszym przyjacielu
zbudzio si nagle sumienie, lecz od owego pocignicia
pirem
sytuacja
midzy
obydwoma
partnerami
zdecydowanie si zmienia. Prosz pomyle: przez dwa dni
Kanitz jako kupiec walczy z t biedn dziewczyn jako
sprzedawczyni. Bya jego przeciwniczk, ktr musia
strategicznie podchodzi, oblega i zmusi do kapitulacji, ale
teraz ten finansowo-wojskowy manewr by skoczony.
Napoleon-Kanitz zwyciy, zwyciy cakowicie i dlatego
Strona 180
owa biedna, cicha dziewczyna, idca obok niego w skromnej

sukience, nie bya ju jego przeciwnikiem, wrogiem. Dziwnie
to moe brzmi, lecz w chwili tak szybko odniesionego
zwycistwa przykro uderzy naszego przyjaciela fakt, i jego
ofiara zbytnio mu to zwycistwo uatwia. Czowiek,
popeniajcy nieprawo, czuje w jaki dziwny sposb ulg,
wynajdujc co lub wyobraajc sobie, e oszukany rwnie
w jakiej drobnostce postpi le lub niewaciwie; gdy
mona oszukanemu przypisa chociaby ma win,
sumienie nasze bywa odcione. Lecz Kanitz nie mg swej
ofierze zarzuci nic, absolutnie nic. Ze skrpowanymi rkami
poddaa mu si cakowicie, a przy tym swymi chabrowymi
oczami ustawicznie spogldaa ku niemu z wdzicznoci i
zaufaniem. C mgby jej teraz powiedzie? Moe
powinszowa sprzeday, a raczej straty? Robio mu si coraz
nieprzyjemnie). Odprowadz j jeszcze do hotelu
zastanawia si szybko a potem koniec, raz na zawsze
koniec!
Lecz i ofiara u jego boku wydawaa si jaka
niespokojna. I jej krok sta si rwnie niepewny, wahajcy.
Uwagi Kanitza jakkolwiek gow mia spuszczon nie
usza ta zmiana. Po sposobie, w jaki ocigajc si sza
naprzd (nie mia odwagi spojrze jej w twarz), czu, e
dziewczyna z wysikiem nad czym si zastanawia. Zdj go
przestrach. Dopiero teraz zrozumiaa powiedzia sobie
e to ja jestem kupcem... Prawdopodobnie zacznie mi teraz
robi wyrzuty, prawdopodobnie ju auje swego gupiego
popiechu i moe ju jutro z rana poleci do adwokata.
Strona 181
Lecz nagle, gdy przeszli wsplnie, niby milczce cienie,

ca ulic, panna Dietzenhof zebraa odwag, chrzkna i
odezwaa si:
Przepraszam pana bardzo... lecz poniewa ju jutro
wyjedam, chciaabym wszystko uporzdkowa.... Chciaabym panu przede wszystkim podzikowa za tyle stara i...
i... prosi pana, aby mi by askaw powiedzie od razu... ile
jestem panu winna za tyle fatygi? Straci pan mnstwo czasu
przy tym porednictwie, a ja... ja wyjedam jutro rano...
wolaabym wszystko uporzdkowa.
Naszemu przyjacielowi z wraenia stano serce, a nogi
wrosy w ziemi. Tego byo ju za duo! Na to nie by
przygotowany. Ogarno go przykre uczucie, jakie si miewa,
gdy w zoci bijc psa widzi si nagle, e zwierz czoga si
na brzuchu, patrzy na pana bagalnym wzrokiem i lie
okrutn rk.
Nie, nie broni si zmieszany nic... absolutnie
nic mi pani nie jest winna i poczu, e si poci.
Spotkao go co, na co nigdy nie liczy. Jemu, ktry
przyzwyczajony by od lat do przewidywania kadej reakcji z
gry, zdarzyo si co zupenie nowego! W czasie gorzkich
dowiadcze ze swej kariery agenta zna zamykanie mu
drzwi przed nosem, zna niedostrzeganie jego ukonu, a
nawet w niektrych dzielnicach byy ulice, ktre wola omija
ale eby mu kto dzikowa? Nie, to mu si jeszcze nigdy
nie zdarzyo. Po prostu zawstydzi si przed tym pierwszym
czowiekiem, ktry mimo wszystko, mimo wszystko tak mu
ufa. Uczu nagle potrzeb, aby si usprawiedliwi.
Strona 182
Nie wyjka ale... na lito Boga, nie!... Nic mi

pani nie jest winna... nic nie przyjm... Mam tylko nadziej, e
zrobiem wszystko dobrze i postpowaem zgodnie z pani
yczeniami. Moe by byo lepiej poczeka... tak, sam
zaczynam si tego obawia. Bo moe.... moe.... dostaoby si
troch wicej, gdyby si pani tak nie spieszya. Ale pani
chciaa przecie sprzeda majtek jak najprdzej, a myl, e
tak lepiej si stao dla pani. Jak Boga kocham, lepiej tak dla
pani! Odetchn swobodnie i doprawdy by w tej chwili
szczery. Kto, kto jak pani wcale si na interesach nie zna,
najlepiej robi, trzymajc si od nich z daleka. Powinien...
powinien raczej mie mniej, ale co pewnego. Tylko niech si
pani przekn gwatownie niech si pani, prosz o to
usilnie, niech si pani teraz nie pozwoli zagada innym, jeeli
bd chcieli w pani wmwi, e sprzedaa pani le albo za
tanio. Po kadej sprzeday zjawiaj si rozmaici porednicy,
narzucajcy si i przekonujcy, e daliby wicej, o wiele
wicej, ale gdy do czego dochodzi nie pac. Wkrciliby
pani weksle albo zobowizania i udziay... To nie byby dla
pani dobry interes, naprawd, przysigam pani, to nie jest dla
pani. Aby zawiera interesy, trzeba... trzeba by twardym
wanie jak pienidze, a przy tym zrcznym i
dowiadczonym... A pani taka nie jest. Dla pani lepiej mie
mniej, ale co pewnego... I pienidze ulokowane s
doskonale, przysigam pani, przysigam na wszystko, bo
bank jest pierwszorzdny i pienidze w nim s pewne. Bdzie
pani co do godziny otrzymywaa regularnie sw rent i nic
temu nigdy nie stanie na przeszkodzie. Prosz mi wierzy...
przysigam pani... lepiej tak dla pani!
Strona 183
Doszli tymczasem do hotelu. Kanitz zawaha si:

Powinienem j przynajmniej gdzie zaprosi pomyla
moe na kolacj albo do teatru? Ale panna Dietzenhof
wycigna do niego obie rce.
Sdz, e nie wolno mi duej pana zatrzymywa.
Ju i tak bardzo mi przykro, e si pan przez wszystkie te dni
tak powica. Przez dwa dni zajmowa si pan wycznie
moimi sprawami i doprawdy mam uczucie, e nikt nie
uczyniby tego z wikszym oddaniem. A wic raz jeszcze...
dzikuj, dzikuj panu bardzo. Jeszcze nigdy lekko si
zarumienia nigdy jeszcze nikt nie by dla mnie taki dobry
i troskliwy... Nie przypuszczaam, e tak szybko uwolniona
bd od caej tej sprawy, e mi kto to wszystko tak uatwi...
dzikuj, dzikuj bardzo!
Kanitz uj jej rk zmuszony teraz spojrze wprost na
ni. Ciepe uczucie stopio troch jej zwyke oniemielenie.
Blada i zazwyczaj wystraszona twarz janiaa blaskiem
oywienia i przybraa wygld dziecicy; pene wyrazu oczy
bkitniay, a mae usta umiechay si dzikczynnie. Kanitz
daremnie szuka jakiego sowa. Ale panna Dietzenhof
skina mu ju gow i odesza lekka, smuka, spokojna;
zmieni si te jej chd, byy to teraz kroki czowieka
odcionego, uwolnionego. Kanitz niepewnie patrza za ni.
Wci jeszcze mia uczucie, e musi jej co powiedzie. Lecz
oto portier poda jej klucz, chopiec zaprowadzi j do
windy... Skoczone!
Byo to poegnanie ofiary z oprawc, ale Kanitz mia
uczucie, e topr uderzy w jego wasn gow; oguszony
sta przez chwil i patrza w pusty hall. Wreszcie wartki
Strona 184
potok ulicy zagarn go ze sob, ale nowy waciciel

Kekesfalvy nie wiedzia, dokd idzie. Jeszcze nigdy aden
czowiek nie patrza na niego tak po ludzku, tak
dzikczynnie. Jeszcze nikt nigdy tak do niego nie przemwi.
Cigle dwiczao mu w uszach: Dzikuj panu bardzo!, a
wanie tego czowieka ograbi, akurat tego oszuka! Co
chwila stawa i ociera sobie pot z czoa. A nagle w wielkim
oknie wystawowym, obok ktrego przechodzi zataczajc si
jak we nie, ujrza wasn twarz. Wpatrzy si w siebie, jak
patrzy si na fotografi przestpcy w gazecie, aby dojrze, w
czym maluje si wyraz przestpczoci: w wydatnej brodzie,
w zym wyrazie ust czy w twardym spojrzeniu. Wpatrywa
si w siebie, widzc za szkami okularw wasne trwoliwie
rozwarte oczy, i nagle przypomnia sobie tamte, niedawno
ogldane, Czowiek powinien mie wanie takie oczy
pomyla wzruszony nie takie w czerwonych obwdkach,
chciwe i nerwowe! Powinno si mie oczy niebieskie,
byszczce, uduchowione wewntrzn wiar. (Matka tak
czasem patrzaa, przypomina sobie, w pitkowe wieczory...).
Tak, takim czowiekiem powinno si by; raczej niech mnie
oszukuj, ni ebym ja mia oszukiwa powinno si by
przyzwoitym, ufnym, prostym. I tylko takiemu Bg
bogosawi. Wszystkie moje mdroci rozmyla nie
uszczliwiy mnie; jestem zdruzgotanym, zapdzonym
czowiekiem. I poszed dalej ulic; poszed obcy samemu
sobie, a nigdy w yciu nie czu si tak biedny jak wanie w
owym dniu swego najwikszego triumfu.
Wreszcie usiad w kawiarni, majc wraenie, e jest
godny, i zamwi jedzenie. Ale czu wstrt do kadego ksa.
Zaraz ten paac sprzedam rozmyla zapatrzony przed
Strona 185
siebie sprzedam go dalej. Po co mi majtek ziemski,

przecie nie jestem rolnikiem. Mam samotny mieszka w
osiemnastu pokojach i kci si z tym ajdakiem rzdc?
Zrobiem gupstwo, trzeba byo Kekesfalv kupi dla
Towarzystwa Hipotecznego i nie wystpowa pod wasnym
nazwiskiem... bo gdy kiedy wyjdzie na jaw, e to ja byem
kupcem... Zreszt wcale nie mam zamiaru zarobi na tym
duo! Jeeli si zgodzi, oddam jej cay majtek za dwadziecia
lub nawet za dziesi procent zysku. Jeeli auje, moe go
ode mnie w kadej chwili odkupi.
Myl ta jako go uspokoia. Jutro jej o tym napisze, a
zreszt moe przecie zaraz rano, zanim odjedzie, zaproponowa jej ten interes. Tak, to bya droga waciwa: z
wasnej woli da jej opcj na odkupienie majtku. Sdzi, e
teraz bdzie mg spa spokojnie. Ale mimo ostatnich dwch
bezsennych nocy Kanitz i t przespa le; cigle dwiczao
mu w uszach to bardzo, to dzikuj panu bardzo,
wypowiedziane obcym akcentem, ale przepojone szczeroci,
i wzburzenie doprowadzao Kanitza do nerwowego drenia.
aden interes w cigu dwudziestu piciu lat nie sprowadzi
na naszego przyjaciela tylu trosk, ile ten najwikszy, najszczliwszy, najbezwzgldniejszy.
O wp do smej sta ju na ulicy. Wiedzia, e pocig
pospieszny odchodzi o dziewitej dwadziecia. Zamierza
naprdce kupi troch czekolady lub bombonierk; pragn
zobaczy gest uznania, a moe nawet w skrytoci ducha
chcia usysze jeszcze raz te nowe dla sowa: Dzikuj
panu bardzo! wypowiedziane wzruszajcym, obcym akcentem. Kupi due pudeko, najpikniejsze i najdrosze, jakie
Strona 186
mg dosta, ale adne nie wydao mu si do adne jako

upominek poegnalny. Dlatego w najbliszym sklepie kupi
kwiaty, ogromny jaskrawoczerwony pk r. Z paczkami w
prawej i lewej rce wrci do hotelu i kaza portierowi
natychmiast posa to wszystko pannie Dietzenhof do pokoju.
Ale portier, wiedeskim zwyczajem nadajc mu tytu z gry,
odrzek uprzedzajc go:
Prosz bardzo, panie baronie, tak jest, panie baronie,
ale janie pani jest ju na niadaniu.
Kanitz przez chwil si zastanawia. Poegnanie
wczorajsze wzburzyo go do tego stopnia, i obawia sie, e
nowe spotkanie mogoby zami jego wspomnienie, a jednak
zdecydowa si i trzymajc bombonierk oraz kwiaty w obydwch rkach, wszed do restauracji hotelowej.
Siedziaa odwrcona tyem. Nie widzc nawet jej
twarzy wyczu co tak wzruszajcego w skromnej i spokojnej
pozycji, w jakiej szczupa posta samotnie siedziaa za stoem,
e mimo woli ogarno go dziwne ciepo. Niemiao zbliy
si i szybko pooy przed ni bombonierk oraz kwiaty:
Drobnostka na podr...
Przestraszona podniosa gow i mocno si
zaczerwienia. Po raz pierwszy w yciu dostawaa od kogo
kwiaty, bo waciwie tylko jeden jedyny raz ktra z
krewnych jej chlebodawczyni, czyhajcych na spadek, posaa
jej do pokoju kilka ndznych r, w nadziei, e zdobdzie
sobie w niej sojuszniczk, ale wcieka bestia, ksina,
natychmiast kazaa je odesa. A teraz przyszed kto z
Strona 187
wasnej woli i przynis jej kwiaty, a nikt nie mg zabroni,

aby je przyja.
Ach, Boe wyjkaa skde... dla mnie? To
bardzo... bardzo adnie z paskiej strony.
Spojrzaa na niego z wdzicznoci. Czy by to refleks
od kwiatw, czy napyw krwi w kadym razie rowy
odblask pokry zmieszan twarz. Starzejca si panna
wygldaa w tej chwili prawie adnie.
Moe pan usidzie? rzeka zakopotana i Kanitz
niezrcznie usiad naprzeciwko niej.
Wic naprawd pani wyjeda? spyta, a w gosie
mimo jego woli drga ton szczerego alu.
Tak odpara i spucia gow.
Nie byo w owym tak ani radoci, ani smutku, ani
nadziei, ani zawodu. Wypowiedziane byo cicho, z rezygnacj, bez jakiejkolwiek specjalnej intonacji.
Zmieszany, pragnc jej w jaki sposb odda usug
Kanitz spyta, czy zawiadomia ju kogo telegraficznie o
swym przyjedzie. Nie, och, nie, to przecie tylko by tamtych
wystraszyo, bo przez cae lata nie dostaj znikd depesz.
Ale to s chyba jej bliscy krewni pyta Kanitz
dalej.
Bliscy? Nie, wcale nie. W pewnym sensie jest to jej
siostrzenica, crka zmarej przyrodniej siostry. Jej ma w
ogle nie zna. Maj may majteczek z pasiek i oboje napisali
Strona 188
do niej bardzo yczliwie, e moe u nich dosta pokj i

pozosta, jak dugo bdzie chciaa.
Ale co pani bdzie robia w takiej dziurze? spyta
Kanitz.
Nie wiem odrzeka ze spuszczonymi oczami.
Nasz przyjaciel stopniowo zacz si oywia. Tyle
pustki i opuszczenia byo wok tej istoty, tyle rezygnacji
malowao si w bezradnoci, z jak poddawaa si losowi, e
przypomniao mu to jego samego, jego nieustanne, bezdomne
ycie. W bezcelowoci egzystencji tej kobiety czu wasn bezcelowo.
Ale to przecie nie ma sensu! rzek nieomal
gwatownie. Nie powinno si mieszka u krewnych, to
niedobrze. A zreszt nie potrzebuje ju pani zagrzebywa si
w takiej maej dziurze.
Spojrzaa na niego wdzicznie i ze smutkiem.
Owszem westchna troch si tego boj. Ale
co mam robi?
Powiedziaa to jako bezdwicznie i podniosa na
niego bkitne oczy jakby si spodziewaa jakiej rady.
(Wanie wczoraj Kanitz mwi sam do siebie, e czowiek
powinien mie takie oczy). I nagle, nasz przyjaciel sam nie
wiedzia, jak to si stao, zjawia si myl zmuszajca go do
wypowiedzenia:
Wic nieche pani lepiej zostanie tutaj! i mimo
woli ciszej: Niech pani zostanie ze mn.
Strona 189
Wlepia w niego oczy z takim przestrachem, e dopiero

teraz poj, e powiedzia co, czego waciwie nie pragn.
Sowa spyny mu z warg bez zwykego wyrachowania,
obliczenia i kontroli. Pragnienie, ktrego dokadnie sam
jeszcze sobie nie uwiadomi, przyobleko si w gos, w nastrj, w intonacj. Pozna po jej gwatownym rumiecu, co
powiedzia i natychmiast przerazi si, e mogaby go le
zrozumie. Pewno pomylaa wystraszy si e chc,
aby zostaa tu jako moja kochanka! I aby nie dopuci do
zrodzenia si w niej myli, ktra by j moga obrazi, doda
spiesznie:
Niech pani zostanie jako... jako moja ona.
Panna Dietzenhof drgna i wyprostowaa si. Usta jej
dray, gotowe nie wiadomo, czy do paczu, czy do zego
sowa. Nagle zerwaa si i wybiega z pokoju.
By to najstraszliwszy moment w yciu naszego
przyjaciela. Dopiero teraz zrozumia niezrczno, jak
popeni. Poniy, obrazi, dotkn dobre stworzenie, jedyne,
ktre obdarzyo go zaufaniem. Bo jake on, czowiek ju
prawie stary, yd, ndzny, nieadny, przecitny agent,
kombinator, mg zbliy si do istoty tak wytwornej
duchowo, tak delikatnej i subtelnej! Mimo woli przyzna jej
racj, e ucieka z takim wstrtem. Susznie powiedzia
sobie pospnie dobrze mi tak! Na koniec mnie poznaa,
nareszcie okazaa pogard, na jak zasuguj. Lepiej si stao,
ni gdyby mi dzikowaa za moje ajdactwo. Nie by
absolutnie t ucieczk obraony, przeciwnie sam mi si do
tego przyzna! czu si w tej chwili po prostu zadowolony.
Strona 190
Czu, e go ukarano. Susznie od tej chwili bdzie mylaa o

nim z pogard, jak sam dla siebie odczuwa.
Lecz panna Dietzenhof niespodziewanie zjawia si
znowu we drzwiach; miaa mokre oczy i bya gboko
wzburzona. Gdy zbliya si do stou, ramiona jej dray.
Musiaa obydwiema rkami przytrzyma si krzesa, zanim
usiada. Nie podnoszc oczu i ledwo oddychajc szepna:
Przepraszam... Prosz mi wybaczy moj
niegrzeczno... e si tak zerwaam, ale tak si przeraziam!
Bo jake pan moe? Przecie pan mnie wcale nie zna... Nie
zna mnie pan wcale...
Kanitz zbyt by zdumiony, eby odpowiedzie. Ze
wzruszeniem zobaczy tylko, e nie bya za, ale
przestraszona, e bezsensownoci tych nagych owiadczyn
bya rwnie przeraona jak on sam. adne nie miao odwagi,
aby si odezwa, aby spojrze na siebie. Lecz owego ranka
panna Dietzenhof nie wyjechaa i odtd cae dni przebywali
razem. Po trzech tygodniach Kanitz powtrzy sw
propozycj i pobrali si po dwch miesicach.
Doktor Condor przerwa.
No, ostatni yk, a jednoczenie koniec historii. I
jeszcze jedno: plotkuj tu po okolicy, e nasz przyjaciel
chytrze zakrad si w aski spadkobierczyni i oeni si z ni,
by zawadn jej majtkiem. Powtarzam, to nieprawda! Jak
pan teraz wie, Kanitz mia ju wwczas paac w rku, nie
potrzebowa si z ni eni i w jego maestwie nie byo ani
krzty wyrachowania. Nigdy by ten drobny agent nie znalaz
do odwagi, aby wiadomie stara si o t bkitnook
Strona 191
wytworn dziewczyn mimo woli zaskoczyo go wasne

uczucie, uczucie szczere, ktre o dziwo! pozostao tak
gbokie do koca.
Z absurdalnego tego pomysu wywizao si rzadko
szczliwe maestwo. Z przeciwiestw, o ile dopeniaj si
odpowiednio, wynika zawsze doskonaa harmonia, a pozornie dziwaczne sprawy okazuj si czsto najbardziej naturalne. Pierwsz reakcj uczuciow tej niespodzianej pary by
oczywicie wzajemny strach przed sob. Kanitz dra, aby
kto nie donis jej o jego ciemnych aferach, bo w ostatniej
chwili mogaby go bya od siebie pogardliwie odepchn. Z
niesamowit energi robi wszystko, aby sw przeszo
ukry. Zaniecha wszelkich dwuznacznych kombinacji, ze
strat pozby si wszystkich posiadanych weksli i odsun si
od dawnych kompanw. Ochrzci si, wybra sobie wpywowego chrzestnego ojca, a przy pomocy wysokiej sumy
pieninej osign, i do nazwiska Kanitz pozwolono mu
doda szlachetniej brzmice von Kekesfalva; za jak zwykle
przy takich zmianach dawne nazwisko wkrtce bez ladu
zniko z kart wizytowych. Jednak a do lubu y pod
wraeniem, e dzi, jutro, pojutrze narzeczona mogaby mu z
przeraeniem cofn swe zaufanie. Za ona, ktrej dawniejsza
pani, bestia, przez dwanacie lat zarzucaa dzie w dzie
niedostwo, gupot, zoliwo i ograniczenie, amic w
dziewczynie z diabelsk tyrani wszelkie poczucie wasnej
wartoci, czekaa, aby jej nowy wadca zacz j te ustawicznie aja, drwi z niej, ponia j i wrzeszcze. Z gry
zrezygnowana, liczya na niewolnictwo jak na los nieunikniony. Lecz oto cokolwiek zrobia, byo waciwe! Czowiek,
ktremu oddaa w rce swe ycie, codziennie jej dzikowa
Strona 192
traktujc j stale z pen czci niemiaoci. Moda kobieta

bya zdumiona nie mogo jej si pomieci w gowie tyle
tkliwoci. Stopniowo na wp zwida dziewczyna rozkwita,
wyadniaa i z lekka si zaokrglia. Min rok i dwa, zanim
odwaya si uwierzy, e i ona, ta pogardzana, kopana i
uciemiana, moga cieszy si szacunkiem i mioci jak
wszystkie inne kobiety. Lecz prawdziwe szczcie zaczo si
dla obojga dopiero z przyjciem na wiat dziecka.
Kekesfalva rzuci si w owych latach ze wzmoon
energi w wir interesw. Nie by ju maym agentem jego
praca nabraa rozmachu. Zmodernizowa cukrowni, zakupi
udziay w walcowni w Wiener Neustadt i przeprowadzi ow
wietn transakcj w kartelu spirytusowym, o ktrej wwczas duo mwiono. Fakt, e sta si teraz bogaty, rzeczywicie bogaty, nic nie zmieni w odosobnionym, oszczdnym
yciu tej pary. Jak gdyby nie chcc zbytnio przypomina si
ludziom, rzadko zapraszali goci, a dom, ktry przecie pan
zna, wyglda wtedy bez porwnania skromniej i bardziej po
wiejsku. By te, co prawda, o wiele szczliwszy ni dzisiaj!
Bo oto nadszed pierwszy cios. Ju od duszego czasu
pani Kekesfalva cierpiaa na ble wewntrzne; jedzenie napawao j wstrtem, schuda i stawaa si coraz bardziej zmczona, coraz bardziej wyczerpana. Z obawy jednak, aby
zaabsorbowanego interesami ma nie zajmowa sw mao
znaczc osob, zaciskaa usta, gdy nadchodzi atak, i w milczeniu znosia straszne boleci. Gdy okazao si wreszcie, i
nie moe nadal cierpie w skrytoci, byo ju za pno.
Przewieziono j w pozycji lecej do Wiednia, aby zoperowa
wrzd w odku, ktry w rzeczywistoci by rakiem. Wtedy
Strona 193
wanie poznaem si z Kekesfalv, a nigdy u nikogo nie

widziaem tak straszliwej, tak tragicznej rozpaczy. Nie mg,
po prostu nie chcia zrozumie, e medycyna nie moe ju
uratowa jego ony. Okoliczno, i nic ju nie robilimy, nic
zrobi nie moglimy, uwaa za niedbalstwo, za obojtno,
za nieudolno lekarzy. Dawa profesorowi pidziesit
tysicy, sto tysicy koron, aby j wyleczy. W dzie przed
operacj telegraficznie sprowadzi z Budapesztu, z Monachium i z Berlina najwiksze sawy, aby tylko znale
kogo, kto orzekby, i mona j od noa uchroni. Nigdy w
yciu nie zapomn jego bdnych oczu, gdy krzycza, e
jestemy wszyscy mordercami, bo pacjentka, ktrej nie mona
ju byo uratowa, skonaa, jak przewidywano, pod noem.
Stao si to w yciu Kekesfalvy punktem zwrotnym. Od
owego dnia co si zmienio w tym ascecie wiata interesw.
Umar bg, ktremu suy od dziecka pienidz. Teraz
pozostao mu na ziemi tylko jedno dziecko. Zgodzi
guwernantki i sub, kaza przebudowa dom, a aden
luksus obecnie nie wydawa si temu tak oszczdnemu
czowiekowi za duy. Wozi dziewicioletni, a potem
dziesicioletni dziewczynk do Nicei, Parya i Wiednia,
rozpieszcza j i psu z mapi mioci, a tak samo namitnie,
jak zbiera dotychczas pienidze, teraz pogardliwie rozrzuca
je dookoa. Moe nawet ma pan pewn suszno, nazywajc
go wytwornym i szlachetnym, gdy rzeczywicie od wielu lat
ogarna go niezwyka obojtno dla strat i zyskw. Nauczy
si pogardzania pienidzmi od czasu, gdy wszystkie te
miliony nie mogy mu ony uratowa.
Strona 194
Robi si pno, nie bd wic panu malowa

bawochwalczego uwielbienia, jakim otoczy swe dziecko.
Lecz byo to zrozumiae, bo dziewczynka wyrastaa na urocz
panienk o postaci rusaki, delikatnej i wiotkiej, o szarych
oczach, promieniejcych jasno i przyjanie. Po matce
odziedziczya niemia agodno, po ojcu przenikliwy
rozum. Pogodna, dla kadego yczliwa, rozkwitaa z
przedziwn swobod, waciw jedynie dzieciom, ktre
nigdy nie dowiadczyy od ycia wrogoci i za. Tote kady,
kto widzia zmian w tym starszym czowieku, nie
spodziewajcym si, e z jego cikiej, ciemnej krwi zrodzi si
takie swawolne, mie wiatu stworzenie, mg zrozumie jego
rozpacz, gdy spado na to drugie nieszczcie. Nie mg, nie
chcia poj jak i dzisiaj! e waciwie to dziecko, jego
dziecko dotkn taki cios, e miao pozosta kalek.
Doprawdy, waham si, czy zdradzi tu wszystkie nonsensy,
jakie obecnie popenia w swej fanatycznej desperacji. Nie
trzeba nadmienia, e doprowadza do rozpaczy wszystkich
lekarzy wiata sw natarczywoci, e najfantastyczniejszymi
sumami usiuje wymc natychmiastowe uzdrowienie chorej,
e co drugi dzie telefonuje do mnie najzupeniej bezcelowo i
tylko po to, aby umierzy sw szalejc niecierpliwo.
Jeden z kolegw opowiada mi niedawno w zaufaniu, e
starzec co tydzie przesiaduje w bibliotece uniwersyteckiej
wrd studentw, wypisuje sobie bezradnie wszystkie obce
sowa z leksykonu, a potem caymi godzinami wertuje
podrczniki medyczne udzc si prn nadziej, e moe
on sam znajdzie co, czego lekarze nie dojrzeli lub o czym
zapomnieli. Z innej strony opowiedziano mi zapewne si
pan umiechnie, lecz dziwaczno pomysu zawsze zdradza
Strona 195
rozmiar namitnoci i zarwno synagodze, jak tutejszemu

proboszczowi obieca wielkie sumy jako ofiar za
wyzdrowienie dziecka. W niepewnoci, do ktrego Boga ma
si zwrci do opuszczonego Boga ojcw, czy do nowego
gnany okrutnym strachem, e mgby zepsu spraw bd
u tego, bd u tamtego, zaprzysig si obydwom
jednoczenie. Ale pan mnie rozumie? nie opowiadam
panu tych szczegw, graniczcych ze miesznoci,
wycznie z chci szerzenia plotek. Chciabym, aby pan
zrozumia, co znaczy dla tego zamanego, zmarnowanego
czowieka kto, kto w ogle go sucha, kto, w kim czuje
wyrozumiao dla swego blu lub kto przynajmniej chce go
zrozumie. Wiem, e czasem ciko z nim wytrzyma wobec
jego natarczywoci, jego egocentrycznego optania, dziki
ktremu wydaje mu si, i na caym naszym wiecie,
przepenionym przecie po brzegi niedol, istnieje tylko jego
nieszczcie, nieszczcie jego dziecka. Ale wanie teraz,
wanie teraz nie wolno go opuci, bo szalejca bezradno
doprowadza go ju do choroby. Pan, kochany panie
poruczniku, pan doprawdy, doprawdy robi dobry uczynek,
wnoszc troch swej modoci, witalnoci i beztroski w ten
tragiczny dom. Tylko wic dlatego, tylko z obawy, e kto
inny mgby na pana le wpyn, opowiedziaem panu
wicej z prywatnego ycia Kekesfalvy, niby waciwie
naleao. Ale sdz... mam chyba prawo wierzy, i
wszystko, z czego si panu zwierzyem, pozostanie cile
midzy nami?
Oczywicie! rzuciem machinalnie.
Strona 196
Byo to pierwsze sowo, jakie wyrzekem przez cay

czas jego opowiadania. Byem oszoomiony, i to oszoomiony
nie tylko zdumiewajcymi wiadomociami, ktre cakowicie
zmieniay moje wyobraenie o panu von Kekesfalva zaskoczya mnie jednoczenie wasna gupota i naiwno. Majc
lat dwadziecia pi szedem zatem przez wiat z zawizanymi oczami! Bdc od kilku tygodni codziennym gociem w
tym domu, byem cakowicie zalepiony sw litoci i przez
gupi dyskrecj nie odwayem si nigdy zapyta ani o
chorob, ani o matk, ktrej nieobecno w domu bya
przecie widoczna. Nie zapytaem te, skd pochodzi bogactwo tego dziwnego czowieka. Jake mogem nie dojrze, e
te matowe, migdaowe, melancholijne oczy nie s oczami
wgierskiego arystokraty, e jest to bystre, a zarazem zmczone spojrzenie rasy ydowskiej trwajcej od tysicy lat w
tragicznej walce! Jak mogem nie dostrzec, i w Edycie
ujawniaj si inne elementy! Jak mogem nie odczu, e w
tym domu musiao by co tajemniczego, obcionego
dziwn przeszoci! Z szybkoci byskawicy przypomniaem sobie cay szereg szczegw: nasz pukownik odpowiedzia kiedy na ukon Kekesfalvy zimnym spojrzeniem, podnoszc do czapki ledwo dwa palce, za innym razem moi
koledzy w kawiarni nazwali dziedzica Kekesfalvy starym
kombinatorem! Czuem si jak czowiek, ktremu w ciemnym pokoju odsonito gwatownie okno i soce raco
zawiecio mu w oczy, a z nadmiaru olepiajcego blasku
ujrza pod powiekami czerwie i zatoczy si.
Jakby przeczuwajc, co si ze mn dzieje, Condor
nachyli si do mnie troskliwie. Jego maa, mikka rka
dotkna uspokajajco, po lekarsku, mego ramienia.
Strona 197
Nie mg pan, naturalnie, o tym wiedzie, panie

poruczniku, bo skde? Wychowa si pan w wiecie
zamknitym, cakowicie odosobnionym, a oprcz tego jest
pan w tym szczliwym wieku, w ktrym czowiek jeszcze
nie nauczy si patrze z nieufnoci na dziwaczne sprawy.
Niech mi pan jako starszemu wierzy: nie trzeba si wstydzi,
jeeli ycie od czasu do czasu wystrychnie czowieka na
dudka. To raczej aska, gdy nie ma si jeszcze w spojrzeniu
owej nadmiernej bystroci, owego diagnostycznego
malocchio, i raczej z zaufaniem patrzy si na miych blinich
oraz na ich sprawy. W przeciwnym razie nie byby pan nigdy
w stanie tak istotnie pomc temu starcowi i jego biednemu,
choremu dziecku! Nie, niech si pan nie dziwi, a przede
wszystkim prosz si nie wstydzi powodowany
instynktem, zrobi pan rzecz najwaciwsz!
Rzuci niedopaek cygara w kt, przecign si i
odsun fotel.
Ale teraz, zdaje mi si, ju czas na mnie.
Wstaem wraz z nim, jakkolwiek troch krcio mi si w
gowie. Dziao si ze mn co dziwnego. Wzburzony byem
do najwyszego stopnia, a zdumiewajce wiadomoci
wprowadziy mnie w stan jakiej przeczulonej, wzmoonej
czujnoci. Jednoczenie czuem w mzgu tpy ucisk. Przypomniaem sobie wyranie, i w czasie opowiadania Condora
chciaem go o co zapyta, nie miaem jednak do
przytomnoci umysu, aby mu przerwa: w ktrym specjalnie wanym miejscu miaem go spyta o jaki szczeg.
Teraz, gdy mogem to pytanie zada, uleciao mi cakowicie z
pamici; wzburzenie je zmioto. Na prno przechodziem w
Strona 198
myli wszystkie fazy rozmowy, byem jak czowiek, ktry

czuje w ciele wyrany bl i nie moe go zlokalizowa. Cay
czas, idc obok doktora przez na wp opuszczon winiarni,
staraem si usilnie przypomnie sobie owo pytanie.
Wyszlimy na ulic i Condor spojrza w gr.
Aha umiechn si z pewn satysfakcj
waciwie tak przypuszczaem, bo wiato ksiyca byo zbyt
jaskrawe. Bdzie burza, i to porzdna! Trzeba si pospieszy.
Mia suszno. Wprawdzie powietrze midzy picymi
domami stao jeszcze duszne i nieruchome, lecz po niebie
pdziy od wschodu ciemne, nabrzmiae chmury i pasmami
zakryway tawy, zmczony ksiyc. Poow firmamentu
zasnuy ju ciemne chmury; skbiona, metaliczna masa jak
olbrzymi w peza na przd, od czasu do czasu roziskrzona dalek byskawic, a przy kadym rozbysku wiata
pomrukiwao co gronie, jak rozdranione, ze zwierz.
Za p godziny bdzie ju lao zaopiniowa
Condor. Ja w kadym razie dojd na dworzec jeszcze
suchy, ale pan, panie poruczniku, niech pan zawrci, bo pan
przemoknie.
Ja jednak wiedziaem, czuem wyranie, e musz go
wpierw o co zapyta, a wci jeszcze nie mogem sobie
przypomnie, co by to by mogo. Pami o tym zatona w
guchej czerni, jak ksiyc w pdzcej nawale chmur. Jeszcze
cigle czuem niejasne pytanie, drgajce mi w mzgu; byo to
uczucie podobne do staego, widrujcego blu.
Nie, zaryzykuj odparem.
Strona 199
No, to prdko. Im szybciej pomaszerujemy, tym

lepiej. Z takiego siedzenia nogi sztywniej.
Nogi sztywniej! Tak, to byo owo pytanie. Bysk
rozjani najgbsze tajniki mojej wiadomoci. Przypomniaem sobie natychmiast, o co chciaem Condora spyta, o
co spyta go musiaem: zlecenie, zlecenie Kekesfalvy!
Widocznie przez cay czas podwiadomie mylaem o tym,
eby go zapyta, czy w parali jest uleczalny; teraz trzeba je
byo zada. Rozpoczem z ostrona idc pustymi ulicami:
Przepraszam, panie doktorze... Wszystko, co mi pan
opowiedzia, byo naturalnie bardzo zajmujce... a dla mnie
bardzo wane. Tote pan zrozumie, e wanie dlatego
chciabym pana jeszcze o co zapyta. O co, co ciy mi ju
od dawna. Pan jest lekarzem i zna chorob jak nikt inny... a ja
jestem laikiem i nie mam o niej waciwego wyobraenia...
Chciabym si dowiedzie, co pan waciwie o tym sdzi. Czy
parali Edyty to choroba przejciowa, czy nieuleczalna?
Condor spojrza na mnie raptownie i srogo. Szka
binokli zabysy, ja za mimo woli cofnem si przed
gwatownoci tego spojrzenia, ktre przenikno mnie jak
iga. Czyby podejrzewa, e jest to zlecenie Kekesfalvy?
Czyby si domyla? Lecz doktor spuci gow i nie
zwalniajc szybkiego tempa, a nawet pdzc jeszcze szybciej,
zamrucza:
Naturalnie! Waciwie powinienem by na to by
przygotowany! Na tym koczy si zawsze. Uleczalne czy
nieuleczalne, czarne czy biae. Jak gdyby to byo takie proste!
Dwch tych sw zdrowy i chory powinien przyzwoity,
sumienny lekarz w ogle nie wymawia, bo gdzie zaczyna
Strona 200
si choroba, a gdzie koczy si zdrowie? A c tu mwi o

uleczalnym i nieuleczalnym! Naturalnie oba te wyraenia s w staym uyciu i nie mona si bez nich w praktyce
obej. Ale nigdy nie zmusi mnie pan do wypowiedzenia
sowa nieuleczalny. Mnie nigdy! Wiem, e najmdrszy
czowiek ubiegego stulecia, Nietzsche, napisa straszliwe
sowa: Nie powinno si czyni wysikw, aby leczy chorych
nieuleczalnie, lecz jest to waciwie najbdniejsze zdanie
wrd wszystkich innych paradoksalnych i niebezpiecznych,
jakie da nam do rozwizania. Wanie przeciwne stanowisko
jest suszne i twierdz dlatego, e wanie leczy naley
nieuleczalnie chorych, i nawet jeszcze wicej jedynie w
wypadku tak zwanej nieuleczalnoci lekarz moe okaza sw
umiejtno. Lekarz, ktry akceptuje z gry pojcie
nieuleczalnoci, dezerteruje przed swym waciwym zadaniem, kapituluje przed bitw. Wiem oczywicie, i atwiej,
wygodniej bywa w niektrych wypadkach po prostu orzec
nieuleczalny i wykrci si ze zrezygnowan twarz, chowajc do kieszeni honorarium tak, tak, bardzo to atwe i
dochodowe, gdy si kto zajmuje jedynie wypadkami
prostymi i moliwymi do wyleczenia, gdy mona w odpowiedniej ksidze na stronicy takiej a takiej przeczyta ca
odpowiedni terapi. No, niech tak sobie postpuje kady,
komu sprawia to przyjemno! Mnie osobicie tego rodzaju
postpowanie wydaje si rwnie bezsensowne, jak kiedy
poeta usiuje powiedzie co, co dawno ju zostao powiedziane, zamiast prbowa ujarzmi i uj w sowa istot
czego, co nigdy jeszcze nie zostao sformuowane, a nawet w
ogle nie jest moliwe do uchwycenia. Przypomina to te
filozofa, ktry po raz dziewidziesity dziewity tumaczy
Strona 201
spraw od dawna znan, zamiast wgbia si w Nieznane, w

zawio nierozwizaln. Nieuleczalny! Nie jest to pojcie
absolutne, lecz wzgldne; przypadki nieuleczalne s dla medycyny jako dla wiedzy stale kroczcej naprzd jedynie
czym chwilowym w naszych czasach, wobec poziomu nauki, a wic w zakresie naszej ograniczonej, ciasnej perspektywy... aby! Ale nie chodzi tu przecie o chwil obecn. W
stu wypadkach, w jakich nie mamy jeszcze dzisiaj moliwoci
leczenia, nasza wiedza, pdzca w szalonym tempie moe
znale terapi jutro lub pojutrze. Nieche wic pan askawie
zapamita powiedzia to z takim niezadowoleniem, jak
gdybym go obrazi e dla mnie choroby nieuleczalne nie
istniej, e z zasady nie odstpuj adnego chorego i e nikt
nigdy nie zmusi mnie do wypowiedzenia sowa
nieuleczalny. Mgbym w ostatecznoci, w wypadku rozpaczliwym, nazwa chorob jeszcze nieuleczaln, a wic
nieuleczaln wedug stanu naszej dzisiejszej wiedzy.
Pdzi takimi krokami, e z trudem mogem za nim
nady. Nagle stan.
Moe wyraam si w sposb zbyt skomplikowany,
zanadto abstrakcyjny. Takie sprawy rzeczywicie trudno
wytumaczy w drodze midzy restauracj a dworcem. Moe
jednak may przykad uzmysowi panu t myl, fakt z mego
ycia osobistego, bardzo dla mnie bolesny. Przed dwudziestu
dwoma laty byem modym studentem medycyny mniej
wicej w pana wieku na czwartym semestrze. Nagle
zachorowa mj ojciec, czowiek dotd silny, najzupeniej
zdrowy i niezmordowanie czynny, ktrego namitnie kochaem i uwielbiaem. Lekarze zaopiniowali: diabetis zna pan
Strona 202
prawdopodobnie
t
chorob,
cukrzyc,
jedn
z
najokrutniejszych i najbardziej podstpnych, jakie spa mog
na czowieka. Bez adnej przyczyny organizm przestaje nagle
przerabia poywki, nie przekazuje ciau tuszczw i cukru, a
chory yjc umiera z godu, niszczeje. Nie chc pana nudzi
szczegami, ktre mi zrujnoway trzy lata mej modoci...
Ale niech pan posucha tak zwana wiedza nie znaa jeszcze
wwczas kuracji przeciwdiabetycznej. Drczono chorych
specjaln diet, waono kady gram, wymierzano kady yk,
lecz doktorzy wiedzieli ja za jako medyk wiedziaem
rwnie dobrze i odsuwano tym jedynie koniec, e owe
dwa, trzy lata okropnej udrki oznaczay marne zagodzenie,
gdy wiat obfituje w potrawy i napoje. Moe pan sobie z
atwoci wyobrazi, e jako student, jako przyszy lekarz,
biegaem od jednej sawy do drugiej i studiowaem wszystkie
ksiki oraz dziea specjalne. Lecz wszdzie odpowiada mi
w pimie lub sowie nieznony wyraz: nieuleczalny,
nieuleczalny. Od owego dnia znienawidziem to sowo, gdy
z ca wiadomoci, a bezradnie musiaem patrze, jak
czowiek, ktrego najbardziej na wiecie kochaem, ndznie
ginie niby otpiae zwierz. Umar na trzy miesice przed
moj promocj.
A teraz niech pan uwanie sucha: przed paru dniami
w Towarzystwie Lekarskim jeden z najwybitniejszych naszych chemikw wygosi odczyt, w ktrym poinformowa
nas, e w Ameryce oraz w laboratoriach kilku innych krajw
uday si ju do dobrze prby znalezienia rodka zastpujcego sekrecj gruczow. Prelegent twierdzi, i
diabetis w przecigu lat dziesiciu uwaana bdzie z ca
pewnoci za chorob zwalczon. Moe pan sobie wyobrazi,
Strona 203
jak wzburzya mnie myl, i wystarczyoby byo wwczas

parset gramw owej substancji, a najdroszy mi na wiecie
czowiek nie mczyby si, nie umar lub przynajmniej
mielibymy nadziej, e mona go wyleczy, uratowa. Niech
pan zrozumie, jak rozgoryczy mnie wczesny wyrok:
nieuleczalny! Dniem i noc mylaem, e powinien, e musi
na to by rodek, e komu, moe mnie, uda si go wynale.
Syfilis, przed ktrym w czasach, gdy chodzilimy na
uniwersytet, ostrzegano nas, studentw, z naciskiem, jako
przed chorob nieuleczaln, jest przecie teraz moliwy do
wyleczenia. Nietzsche, Schumann, Schubert i Bg wie kto
jeszcze nie byli wic tragicznymi ofiarami choroby
nieuleczalnej. Tak wic, jak pan widzi, zmarli oni
przedwczenie w podwjnym sensie. Ile nowego,
niespodziewanego, fantastycznego, czego, o czym wczoraj
nawet myle nie byo mona, przynosi nam, lekarzom,
kady dzie! I dlatego ilekro stoj w obliczu przypadku, nad
ktrym inni wzruszaj ramionami, serce mi si ciska z
gniewu, e nie znam jeszcze waciwego rodka, ktry
wynaleziony bdzie jutro lub pojutrze, i jednoczenie drga we
mnie nadzieja, e moe ja, moe kto inny znajdzie go w
chwili waciwej, w ostatnim momencie ycia tego chorego.
Wszystko jest moliwe, nawet rzeczy niemoliwe, bo na
przykad ilekro wiedza nasza dzisiejsza stoi przed
zatarasowanymi drzwiami, tyle razy od tylu cakiem niespodziewanie otwieraj si jakie inne, nie znane dotd furtki,
gdy metody nasze zawodz, trzeba prbowa i znajdowa
inne, a gdzie nie pomoe wiedza, tam pozostaj jeszcze cuda,
cuda przy jaskrawym, elektrycznym wietle, wbrew logice i
dowiadczeniu, a niekiedy mona je nawet sprowokowa.
Strona 204
Czy pan przypuszcza, e drczybym t dziewczyn i e sam

dabym si tak drczy, gdybym nie mia nadziei, e jednak
co osign, e jej pomog? Przypadek jest ciki, przyznaj,
jest oporny, ja za od lat nie mog przyspieszy toku
wyzdrowienia w takim tempie, w jakim by pragn. A mimo
to, mimo to nie wypuszcz go z rk!
Suchaem z nateniem; wszystko, co mwi,
wydawao mi si jasne i zrozumiae, lecz niecierpliwo i
strach tamtego starca bezwiednie przeniosy si na mnie.
Chciaem usysze jeszcze co wicej.
Wic pan jednak wierzy w popraw? zapytaem.
To znaczy... przecie pewnego rodzaju popraw ju pan
osign?
Doktor Condor nie odpowiada. Moja uwaga
najwidoczniej bya mu nieprzyjemna. Na swych krtkich
nkach bieg coraz prdzej, coraz gwatowniej.
Jake pan moe przypuszcza, e osignem
pewn popraw? Czy pan to skonstatowa? I w ogle co pan
z caej tej sprawy rozumie? Zna pan chor dopiero od paru
tygodni, a ja lecz j od piciu lat. I nagle stan. Wic
eby pan wiedzia i to raz na zawsze! nic istotnego nie
osignem. Prbowaem tego i tamtego, kurowaem j jak
znachor, a wszystko bez celu, bez skutku. Nic, absolutnie nic
nie osignem.
Przerazia mnie ta gwatowno najwidoczniej
uraziem jego ambicj lekarza.
Strona 205
Ale pan von Kekesfalva opowiada mi

sprbowaem go uspokoi e elektryczne kpiele bardzo
Edyt oywiy, a zwaszcza od czasu zastrzy...
Lecz Condor raptownie stan i przerwa mi wp
sowa.
Zawracanie gowy! Nonsens! Nieche pan nie daje
sobie nic wmawia przez tego starego gupca! Czy pan
rzeczywicie przypuszcza, e elektrycznymi kpielami i
innymi tego rodzaju zabiegami mona opanowa paraplegi?
Nie zna pan naszego starego wybiegu lekarskiego? Gdy nie
wiemy, co robi dalej, usiujemy zyska na czasie i zajmujemy
pacjenta gupstwami, aby nie dostrzeg naszej bezradnoci;
za na szczcie sama natura chorego zaczyna wwczas
kama wraz z nami i staje si naszym sojusznikiem.
Naturalnie, e Edyta czuje si lepiej! Kada kuracja, czy to
bd cytryny do jedzenia, czy mleko do picia, czy woda
zimna, czy gorca, sprowadza zrazu niektre zmiany w
organizmie, dajc nowe podranienia, ktre chorzy,
nastrojeni zawsze optymistycznie, uwaaj za popraw. Ta
pewnego rodzaju autosugestia jest naszym najlepszym
pomocnikiem, pomaga nawet najwikszym osom wrd
lekarzy. Lecz jest w tym pewne ale: gdy podnieta nowoci
stpieje, nadchodzi reakcja, a wwczas trzeba jak najszybciej
terapi zmieni i znale now. Tego rodzaju oszustwami
manipulujemy nieraz w rozpaczliwych przypadkach tak
dugo, a niespodzianie trafia si niekiedy na metod
waciw, na dobr. Nie, bez komplementw, sam wiem
najlepiej, jak mao dotd Edycie pomogem! Wszystko,
czegokolwiek prbowaem niech si pan nie udzi!
Strona 206
wszystkie te zawracania gowy z elektryzowaniem i

masowaniem nie polepszyy jej stanu w rzeczywistym
znaczeniu tego sowa.
Doktor Condor wybuchn z tak wehemencj, e
uczuem potrzeb obronienia go przed jego wasnym
sumieniem. Dodaem wic niemiao:
Ale... sam przecie widziaem, e dziki owym
maszynom chodzi... dziki nowym wycigom...

Lecz doktor Condor ju nie mwi, ale krzycza, i to z
tak zoci, tak bez pohamowania, e dwaj spnieni
spacerowicze ciekawie si za nami obejrzeli.
Oszustwo powiedziaem ju panu zwyczajny
szwindel! To s aparaty pomocnicze dla mnie, a nie dla niej!
Te maszyny zajmuj tylko jej uwag, wycznie absorbuj jej
Strona 207
uwag, rozumie pan! Nie potrzebuje ich ta maa, ale ja, bo

Kekesfalva nie ma ju cierpliwoci! Jedynie dlatego, e nie
zdoaem oprze si ich natarczywoci, musiaem temu
starcowi da znowu iniekcj nadziei. A c mi pozostao,
musiaem zniecierpliwionej dziewczynie zawiesi cetnar u
nogi, jak opornemu winiowi, ktrego skuwa si w kajdany.
Uwiesi ciar cakiem niepotrzebny... zreszt moe te
aparaty troch wycign muskuy... ale nic wicej zrobi nie
mogem przecie musiaem zyska na czasie. Nie, nie
wstydz si trikw i wybiegw, bo przecie sam pan widzi
ich skutek: Edyta wmawia sobie, e chodzi lepiej, jej ojciec
triumfuje, e jej pomogem, wszyscy zachwycaj si
nadzwyczajnym, genialnym cudotwrc i nawet pan sam
wypytuje mnie, jakbym by wszystkowiedzcym!
Przerwa i zdj kapelusz, aby przesun doni po
mokrym czole; potem chytrze spojrza na mnie z ukosa.
Obawiam si, e niezbyt si panu to wszystko
podoba. Zdzieram iluzj z lekarza jako czowieka nioscego
pomoc oraz prawdomwnego, co? W modzieczym
uwielbieniu inaczej pan sobie wyobraa lekarsk moralno,
a teraz przecie widz! tego rodzaju praktyki otrzewiy
pana i nawet w pewnym wzgldzie przyprawiy o niesmak?
Bardzo auj medycyna nic nie ma wsplnego z
moralnoci, bo kada choroba jest w swej istocie objawem
anarchii, rewolt przeciwko naturze, a dlatego wolno
przeciwko niej wyzyska wszystkie rodki, wszystkie. Nie,
nie wolno litowa si nad chorym, bo chory jest ponad
prawem, obalajc porzdek rzeczy, a wanie dla
przywrcenia owego porzdku i dla uzdrowienia pacjenta
Strona 208
trzeba, jak przy kadej rewolcie, chwyta si rodkw

bezwzgldnych. Trzeba korzysta ze wszystkiego, co si
nawinie pod rk, gdy przez sam dobro i prawd ani
ludzko, ani nawet jeden jedyny czowiek nie zosta jeszcze
uleczony. Jeeli oszustwo pomaga, to nie jest ju ono
ndznym
oszustwem,
lecz
pierwszorzdnym
medykamentem, a dopki w danym przypadku nie mog
pomc faktycznie, musz dokada stara, aby co najmniej
przynie ulg. A i to rwnie, panie poruczniku, nie jest
atw spraw: nieatwo wynajdywa przez pi lat coraz co
nowego, zwaszcza wwczas, gdy si ju samemu
powtpiewa we wasn umiejtno. W kadym razie wypraszam sobie wszelkie dalsze komplementy!
May, tgi jegomo sta przede mn tak wzburzony,
jak gdyby na pierwsze sowo zaprzeczenia chcia si na mnie
rzuci. W tej chwili na zaciemnionym horyzoncie zaiskrzya
si jak w szafirowa byskawica, a za ni rozbrzmia gboki,
twardy pomruk grzmotw. Condor nagle wybuchn
miechem.
Widzi pan, samo niebo daje odpowied swym
gniewem. Nie, biedaku, dosy dzi panu nadokuczaem, a
zoperowaem te panu jedn iluzj po drugiej: najpierw w
stosunku do tego wgierskiego magnata, a potem co do
pieczoowitoci i nieomylnoci lekarza. Musi pan jednak
poj, jak czowieka irytuj owe hymny pochwalne tego
starego durnia! Wanie w przypadku Edyty wszystkie te
sentymentalne skomlenia specjalnie mnie oburzaj, bo
przecie dosy sam si gryz, e wszystko idzie tak opornie,
Strona 209
e nic decydujcego nie znalazem, a waciwie nie wynalazem.

Przez chwil szed w milczeniu, a nagle zwrci si do
mnie serdeczniej:
Nie chciabym zreszt, aby pan przypuszcza, e odstpiem od tego przypadku, jak si to o lekarzach mawia.
Przeciwnie, wanie tutaj nie ustpi, nawet w razie gdyby to
miao trwa rok albo pi lat. Dziwnym zbiegiem okolicznoci wanie owego wieczora, kiedy mielimy odczyt, znalazem w paryskim pimie lekarskim opis terapii w przypadku
paraliu, bardzo ciekawy przypadek czterdziestoletniego
czowieka, ktry przez dwa lata lea w ku sparaliowany,
nie mogc si ruszy, a ktrego profesor Viennot w cztery
miesice doprowadzi do tego, e pacjent wawo wbiega na
pite pitro. Niech pan pomyli w cigu czterech miesicy
takie uzdrowienie, i to w wypadku zupenie podobnym, z
ktrym ja mcz si przez pi lat! Mylaem, e padn, gdy
to przeczytaem! Oczywicie nie zdawaem sobie dokadnie
sprawy z etiologii i metody przypadku. Wyglda to, jak
gdyby profesor Viennot poczy w jaki dziwny sposb
rozmaite sposoby leczenia: nawietlanie socem w Cannes,
aparatur i jak gimnastyk. Wobec szczupoci opisu nie
mam wyobraenia, czy nowe te metody dayby si zastosowa w naszym przypadku. Napisaem zaraz osobicie do
profesora Viennota, aby go poprosi o dokadne dane.
Jedynie ze wzgldu na t okoliczno tak bardzo wymczyem dzi Edyt dokadnym badaniem przecie trzeba mie
moliwo porwnania. Widzi wic pan, e nie zwijam
chorgiewki, lecz przeciwnie, chwytam si kadej deski
Strona 210
ratunku. Moe rzeczywicie w nowej tej metodzie s jakie

moliwoci, mwi moe, nic wicej nie mwi, bo w ogle
za duo panu nagadaem. I do ju o tym moim przekltym
zawodzie!
Bylimy ju niedaleko dworca. Nasza rozmowa
koczya si, tote zapytaem jeszcze niemal natarczywie:
Wic pan sdzi, e...
Ale may, grubawy pan raptownie stan.
Nic nie myl! sykn na mnie. I w ogle adne
wic! Czego wy wszyscy ode mnie chcecie? Nie mam
telefonu do Pana Boga! Nic nie powiedziaem! Nic pewnego!
Nic nie sdz, nic nie wiem, nic nie myl i nie obiecuj! W
ogle za duo ju powiedziaem! Basta, do! Dzikuj za
towarzystwo. Niech pan zawraca, bo przemoknie pan do
nitki.
I nie podajc mi rki, zirytowany nie mogem poj
dlaczego pobieg na swych krtkich nkach prosto na
dworzec.
Condor dobrze przewidzia. Burza od dawna

przeczuwana nerwami zbliaa si teraz szybko. Gste
chmury, omoczc jak cikie, czarne skrzynie, suny ponad
niespokojnie drcymi koronami drzew, niekiedy blado
rozwietlane poyskujc krech byskawicy. Powietrze
wilgotne i od czasu do czasu wzburzane gwatownymi
Strona 211
porywami wiatru pachniao spalenizn. Miasto, ulice inaczej

wyglday podczas mego szybkiego odwrotu ni wwczas,
gdy leay spokojnie w bladym wietle ksiyca. Wywieszki,
niby wystraszone cikim snem, obijay si o ciany i
dwiczay niespokojnie, drzwi trzaskay, dymniki jczay, a
w niektrych domach zbudziy si ciekawe wiata i
gdzieniegdzie wida byo czowieka w koszuli, przezornie
zamykajcego okno przed nadchodzc burz. Nieliczni
spnieni przechodnie pdzili szybko, jakby niesieni
wichrem strachu, a nawet przestronny gwny plac,
zazwyczaj nawet w nocy do zaludniony, by zupenie
opustoszay. Jasno owietlony zegar na ratuszu wpatrywa
si gupim, biaym spojrzeniem w niezwyk pustk. Najwaniejsz jednak dla mnie spraw byo, e dziki ostrzeeniu
Condora mogem dobiec do domu przed burz. Jeszcze dwie
ulice, a potem w poprzek przez ogrd do koszar, aby w
swym pokoju przemyle do koca wszystkie te zadziwiajce
sprawy, o ktrych dowiedziaem si w cigu ostatnich paru
godzin.
Ogrdek przed koszarami by ciemny, pod
niespokojnym listowiem powietrze stao duszne i parne. Od
czasu do czasu ze wistem przebiega wrd lici krtki
podmuch wichru, a potem robio si znw niesamowicie
cicho. Szedem coraz prdzej. Ju byem nieomal przy
wejciu, gdy zza drzewa ukazaa si jaka posta i wysza z
cienia. Zawahaem si, lecz nie stanem ech, to pewno
jedna z ulicznic, ktre tu w ciemnociach czekay zazwyczaj
na onierzy. Lecz z irytacj poczuem, e czyje obce kroki
szybko skradaj si za mn. Chcc bezczeln dziewuch,
ktra tak bezwstydnie mnie zaczepia, ostro zgromi,
Strona 212
odwrciem si i... w wietle byskawicy, ktra wanie w tej

chwili olepiajco przecia ciemno, ujrzaem z
bezgranicznym przeraeniem starego, trzscego si
czowieka, ktry ciko dyszc, bez kapelusza, byskajc w
wietle ysin i zotymi okularami spieszy za mn
Kekesfalva!
W pierwszej chwili zdumiony nie uwierzyem wasnym
oczom. Kekesfalva w naszym ogrodzie koszarowym to
przecie niemoliwe! Przecie gdy wychodziem z
Condorem, zostawiem go przed trzema godzinami
miertelnie znuonego w domu! Czy miaem halucynacje, czy
te starzec zwariowa? Czyby wsta w gorczce i teraz bez
paszcza i kapelusza, w cienkim odzieniu bdzi jak lunatyk?
Nie, nie mona si byo omyli, to on! Wrd stu tysicy
poznabym jego nachylon sylwetk, jego trwoliwy,
niepewny sposb chodzenia!
Na lito bosk, pan von Kekesfalva! rzekem
zdumiony. Skd si pan tu wzi? Czy pan nie poszed
spa?
Nie... a waciwie... nie mogem zasn. Wic
chciaem jeszcze...
Musi pan teraz jak najszybciej pojecha do domu!
Niech pan patrzy, lada chwila bdzie burza. Nie ma pan
samochodu?
Tam... na lewo od koszar...
wietnie! W takim razie prdko! Jeeli szofer
pospieszy si, zdy pan jeszcze w por do domu. Chodmy,
Strona 213
drogi panie! a poniewa zawaha si, ujem go pod rami

pocigajc za sob; wyrwa mi si jednak przemoc.
Zaraz, zaraz! Ju jad, panie poruczniku... ale... ale
niech mi pan wpierw powie, co panu powiedzia?
Kto?
Moje pytanie i zdziwienie byo szczere. Z coraz wiksz
pasj wiszcza nad nami wicher, drzewa jczay i giy si,
jakby chciay pnie oderwa od korzeni, lada chwila mg
lun deszcz, mnie za zaprztaa oczywicie tylko jedna,
najnaturalniejsza myl w tym momencie: jak odtransportowa do domu tego starego, a najwidoczniej nieprzytomnego czowieka, ktry nie dostrzeg zbliajcej si nawanicy.
Lecz Kekesfalva wyjka niemal z oburzeniem:
Doktor Condor! Przecie pan z nim mwi...
Dopiero teraz zrozumiaem. Oczywicie to spotkanie w
ciemnoci nie byo czym przypadkowym. Tu przy wejciu
do koszar, w ciemnym parku, niecierpliwy starzec czeka
umylnie, aby jak najprdzej zdoby pewno. Tutaj, tu u
wejcia, gdzie nie mogem si wymkn, wreszcie mnie
przydyba. Przez dwie czy trzy godziny w straszliwym
niepokoju chodzi tam i z powrotem ledwo ukryty w cieniu
ogrdka, gdzie si w nocy spotykay jedynie suce ze
swymi kochankami. Prawdopodobnie przypuszcza, i bd
towarzyszy Condorowi tylko na dworzec, a potem wrc
zaraz do koszar. Ja za, nic o tym nie wiedzc, pozwoliem
mu czeka, czeka, czeka przez dwie czy trzy godziny, ktre
przesiedziaem z doktorem w winiarni, za chory, stary
czowiek czeka tu na mnie, jak niegdy czeka na swych
Strona 214
dunikw: cierpliwie, wytrwale, nieustpliwie. W fanatycznej tej wytrzymaoci byo co, co mnie jednoczenie dranio
i wzruszao.
Wszystko w porzdku uspokoiem go.
Wszystko bdzie dobrze, jestem tego pewien. Jutro po
poudniu opowiem panu wicej, powtrz dokadnie kade
sowo. Ale teraz niech pan jak najprdzej wsiada do auta.
Przecie pan widzi, e nie ma czasu do stracenia...
Tak, tak... ju id.
Opierajc si szed ze mn. Przeprowadziem go w ten
sposb dziesi czy dwadziecia krokw, lecz nagle uczuem,
e mi ciy na ramieniu.
Chwileczk... jkn. Chwileczk... Na awk...
Nie mog... ju duej nie mog...
Istotnie starzec chwia si jak pijany. Musiaem zebra
wszystkie siy, aby docign go w ciemnociach do awki, a
grzmot hucza coraz bliej, coraz bliej. Ciko oddychajc
usiad. Dugie czekanie musiao go cakowicie wyczerpa i
nic dziwnego. Przez trzy godziny ten stary i chory na serce
czowiek chodzi tam i z powrotem, przez trzy godziny
wyczekujc sta niespokojny na swych zmczonych nogach,
tote dopiero teraz, gdy udao mu si mnie przychwyci
uwiadomi sobie swe znuenie. Wyczerpany i zamany opiera si o porcz awki, na ktrej w poudnie robotnicy zjadali
swj ndzny posiek, gdzie po poudniu siadywali drobni
emeryci i ciarne kobiety, a w nocy chichotay prostytutki z
onierzami... On, starzec, najbogatszy czowiek w miecie,
wanie tutaj czeka, czeka, czeka... Wiedziaem, na co czeka,
Strona 215
zrozumiaem od razu, e nie pozbd si tego upartego

czowieka. (Jaka przykra sytuacja, gdyby mnie ktry z
kolegw zasta na tej dziwnej, poufaej rozmowie!) Wiedziaem, e go si nie pozbd, dopki nie pokrzepi go
wewntrznie. Trzeba byo nieboraka wpierw uspokoi. Znowu zdja mnie lito, znw buchna na mnie od wntrza
przeklta, gorca fala, ktra mi za kadym razem odbieraa
ca si i wol. Schyliem si do starca i zaczem do niego
przemawia.
Wokoo nas wiszcza, gwizda i szumia wicher, ale
starzec niczego nie dostrzega, nie istniao dla niego niebo, nie
istniay chmury ani deszcz na wiecie istniao tylko jego
dziecko, tylko problem wyzdrowienia jego crki. Jake wic
mogem temu wzburzonemu, drcemu z osabienia starcowi
przekaza suche fakty, powiedzie jedynie prawd, e doktor
Condor wcale nie jest pewny swej sprawy? Przecie nieborak
potrzebowa czego, czego mgby si uczepi, jak przed
chwil, gdy upadajc przytrzymywa si mego pomocnego
ramienia. Szybko zatem zgarnem w pamici okruchy
pocieszajcych obietnic, ktre z takim trudem wymogem na
Condorze, i powiedziaem, e doktor sysza o nowej kuracji,
ktr profesor Viennot z wielkim powodzeniem zastosowa
we Francji. Natychmiast uczuem w ciemnociach obok siebie
szelest i ruch; bezsilnie oparte o porcz ciao przysuno si
do mnie, jak gdyby szukajc ciepa. Waciwie nie
powinienem by nic wicej obiecywa, lecz lito
podpowiedziaa mi sowa, za ktre nie mogem odpowiada.
Tak jest, owa kuracja daa niezwyke wyniki, zaczem
starcowi dodawa odwagi, w trzy czy cztery miesice
osignito zastanawiajcy postp w leczeniu, tote
Strona 216
prawdopodobnie ach, nie, z ca pewnoci! i Edycie

kuracja ta pomoe. Stopniowo wasne, przesadne
opowiadanie zaczo budzi we mnie coraz wiksze
zadowolenie, bo widziaem, jaki miao skutek. Za kadym
razem, gdy starzec chciwie pyta: Naprawd pan tak myli?
albo Naprawd tak powiedzia? Sam tak powiedzia?, pod
wpywem
zniecierpliwienia
i
wspczucia
gorco
potakiwaem, a nacisk ciaa obok mnie stawa si lejszy.
Czuem, e jego pewno siebie ronie wraz z mymi sowami,
i po raz pierwszy, a zarazem ostatni w yciu odczuwaem w
owej chwili oszaamiajc rozkosz waciw twrcy.
Nie wiem i nigdy nie bd ju wiedzia, co wwczas na
tej
ndznej
awce
obiecywaem
nieszczliwemu
czowiekowi. Moje sowa budziy w nim pragnienie, by
usysze co wicej, za jego pene naboestwa milczenie i
chciwa uwaga podniecay mnie, aby rzuca coraz to nowe
obietnice.
Obydwaj
nie
widzielimy
byskawic,
wybuchajcych bkitem dookoa nas, nie zwaalimy na
coraz groniejsze grzmoty. Siedzielimy przycinici do
siebie, mwic i suchajc, suchajc i mwic, ja za wci od
nowa zapewniaem go z najszczersz wiar: Tak, tak, ona
wyzdrowieje, bdzie wkrtce zupenie zdrowa, z ca
pewnoci zupenie zdrowa a mwiem to dlatego, aby
wci sucha tego jkliwego: Ach! oraz Bogu niech bd
dziki!, aby czu t upajajc ekstaz szczcia. I kto wie, jak
dugo siedzielibymy tak razem, gdyby nagle nie zad
gwatowny wicher, zwykle poprzedzajcy burz i torujcy jej
drog. Drzewa zgiy si, a pnie zaskrzypiay, kasztany
zarzuciy nas kanonad swych pociskw, a olbrzymia
chmura kurzu pochwycia nas w swj wir.
Strona 217
Do domu! Teraz musi pan jecha do domu!

wykrzyknem, za Kekesfalva nie stawia oporu.
Moje sowa pocieszenia wzmocniy go i uzdrowiy. Ju
teraz si nie chwia; nieomal pdzc, nieomal w popochu
pobieg do czekajcego samochodu, a szofer pomg mu
wsi. Dopiero teraz uczuem ulg wiedzc, e starzec jest
bezpieczny, e go pocieszyem biedny, wstrznity czowiek bdzie mg wreszcie zasn spokojnie, szczliwie,
gboko.
Lecz oto w krtkiej tej chwili, gdy szybko otulaem mu
nogi pledem, aby si nie przezibi, stao si co przeraajcego. Nagym, szybkim ruchem chwyci obydwie moje rce,
praw i lew, i zanim zdoaem si obroni, podnis je do
ust, caujc na przemian to lew, to praw, to praw, to lew.
Do jutra, do jutra! wyjka i ju samochd pdzi,
jak gdyby go unis zimny, nadlatujcy wiatr.
Staem osupiay. Lecz oto spady pierwsze krople
zaszumiao, zadwiczao, na czapk posypa mi si gsty
grad, a kilkadziesit krokw dzielcych mnie od domu
przebiegem ju w ulewnym deszczu. Gdy przemoczony do
nitki stanem w bramie koszar, olbrzymia byskawica
rozwietlia burzliw noc, a za ni z tak sil hukn piorun,
jak gdyby spado z nim p nieba. Widocznie uderzy gdzie
bardzo blisko, bo ziemia si chwiaa, a szyby zadwiczay.
Chocia jednak oczy moje na razie olepy pod wpywem
raptownego blasku, nie czuem si tak przeraony jak przed
chwil, gdy starzec nieprzytomny z wdzicznoci chwyci i
ucaowa moje rce.
Strona 218
Po gbokich wzruszeniach sen bywa rwnie mocny i

gboki. Nazajutrz rano zorientowaem si po stanie, w jakim
si obudziem, jak dalece naadowana dusznoci atmosfera
przed burz oraz elektryczne naprenie nocnej rozmowy
oszoomiy mnie. Wypynem z niezmierzonych gbin,
patrzyem zrazu nieobecny duchem na znajomy, koszarowy
pokj i daremnie wysilaem si, aby sobie przypomnie,
kiedy i w jaki sposb zapadem w ten sen bez dna. Lecz na
uporzdkowanie moich myli nie miaem czasu dryl
wojskowy, funkcjonujcy niezalenie od pamici na uytek
prywatny, a dziaajcy z niezawodn gorliwoci,
uprzytomni mi natychmiast, e wyznaczono na dzi specjalne wiczenia. Na dole sycha ju byo trbki, kopyta koni
biy o bruk, a po niecierpliwej minie mego ordynansa
poznaem, e ju najwyszy czas, abym si zbiera. Czym
prdzej narzuciem na siebie przygotowany mundur, zapaliem papierosa, pdem zbiegem ze schodw i w chwil
pniej na czele szwadronu wyjedaem ju z podwrza.
Czowiek wcielony w kolumn nie istnieje jako
jednostka; w omocie setek kopyt nie mona ani jasno myle,
ani marzy. Kusujc w grupie nie czuem waciwie nic
innego ni rado jazdy w dzie letni, najcudniejszy, jaki
mona sobie wyobrazi. Deszcz zmy z nieba najmniejsze
oboczki, soce jasno wiecio, lecz jeszcze nie palio,
wszystkie kontury wystpoway ostro w przezroczystym
powietrzu. Kady dom, kade drzewo, kady kawaek pola
widziao si w dalekiej perspektywie wyranie jak na doni.
Strona 219
Kady bukiet kwiatw w oknie, kada smuga dymu na

dachu wystpowaa ostrzej w tym mocnym a czystym
kolorycie. Ledwo poznawaem nudn szos ktr przecie
co tydzie podalimy w tym samym tempie i do tego celu
poniewa listowie obrzeajcych j drzew janiao nad
naszymi gowami niby wieo pomalowane, bardziej zielone
i jakby obfitsze. Siedziaem w siodle lekki, pozbawiony
wszelkiego
duchowego
ciaru;
niepokj,
uczucie
niepewnoci i guche niezadowolenie z siebie, ktre mi w
ostatnich dniach i tygodniach tak drczyo nerwy, gdzie
zniky. Sdz, i rzadko kiedy peniem sw sub tak
dobrze jak owego promiennego, letniego przedpoudnia.
Wszystko wydawao si atwe i zrozumiae, wszystko mi si
udawao, wszystko mnie uszczliwiao: i niebo, i ki, i
zgrzane konie, posuszne kademu naciskowi ldwi oraz
przycigniciu cugli, nawet wasny gos, ktrym wydawaem
rozkazy.
Stany silnego poczucia szczcia, jak wszystko, co
upaja, daj pewne oszoomienie. Intensywne rozkoszowanie
si biec chwil zawsze pozwala zapomnie o przeszoci.
Tote kiedy po orzewiajcych godzinach, spdzonych w
siodle, pomaszerowaem znajom drog po poudniu do
paacu, niezbyt jasno przypominaem sobie nocne spotkanie.
Cieszyem si wasn lekkoci serca i cudz radoci
bdc szczliwym, myli si o innych ludziach jako o
istotach rwnie szczliwych.
Istotnie, gdy tylko zapukaem do znajomej bramy,
sucy, zwykle oficjalny i subisty, przywita mnie z jak
specjaln serdecznoci w gosie.
Strona 220
Czy pan porucznik zechce od razu pj na wie?

zapyta. Janie panienka ju tam czeka.
Ale czemu rce jego byy tak niecierpliwe, czemu
patrza na mnie tak rozpromieniony? Czemu pobieg zaraz
przodem tak zaaferowany? Co si stao? zadaem sobie
mimo woli pytanie, stajc u wejcia krconych schodw na
taras. Co si dzi staremu Jzefowi stao? Przecie widz, e
pali go niecierpliwo, abym jak najprdzej by ju na grze.
Co si temu poczciwcowi stao?
Przyjemnie odczuwa tak rado ycia: przyjemnie
wic byo w ten promienny dzie czerwcowy zdrowymi,
modymi nogami wspina si po schodach i przez boczne
okienka spoglda to na pnoc, to na poudnie, to na
wschd, to na zachd w szerok dal, na okolic skpan w
letnim socu. Pozostawao mi ju tylko dziesi czy
dwanacie stopni, gdy nagle zatrzymao mnie co
niespodzianego. Oto w ciemnej klatce schodowej rozbrzmiaa
nagle lekka, pocha melodia taneczna, niesiona przez
skrzypce, podkrelana wiolonczel, a nad ni dominowaa
perlista koloratura kobiecych gosw. Zdziwiem si
skde ta muzyka tak bliska, a zarazem tak daleka, muzyka
jakby nie z tego wiata, a jednak tak ziemska, skd ten
przebj operetkowy pyncy jak gdyby z nieba? Czy w
niedalekim ogrodzie przy karczmie gra kapela i wiatr
przywiewa ostatnie, delikatne akordy dwicznej melodii?
Lecz ju poznaem, e zwiewna ta orkiestra pynie z tarasu,
ze zwykego gramofonu. Jake to gupio pomylaem
e wszdzie dzi widz cuda i czary! Przecie na tak wskim
tarasie nie mona zainstalowa caej orkiestry! Ale jeszcze
Strona 221
par stopni i znw ogarna mnie niepewno. Bezsprzecznie

na grze gra gramofon, ale jednak... to byy gosy
piewaczek, gosy zbyt prawdziwe i swobodne, aby mogy
pochodzi z maego, szumicego puda. To byy prawdziwe
dziewczce gosy, kipice dziecic wesooci!
Zatrzymaem si i nadstawiem uszu; mocny sopran
to by gos Ilony, pikny, peny, mikki jak jej ramiona, ale
gos, ktry jej towarzyszy? Do kogo naley? Nie znaem go
widocznie Edyta zaprosia jak przyjacik, modziutk,
swawoln, rozbawion dziewczyn. Ogarna mnie ch, aby
jak najprdzej ujrze t wiergotliw jaskeczk, spad tak
niespodzianie na nasz wie. Tym wiksze byo moje zdumienie, gdy wszedszy na taras dostrzegem, e siedziay tu
tylko obie panienki, Ilona i Edyta, i e to Edyta miaa si i
nucia zupenie nowym, swobodnym, srebrzystym gosikiem.
Przeraziem si, gdy tego rodzaju zmiana z dnia na dzie
wydaa mi si czym nienaturalnym z tak beztrosk mg
piewa tylko w nadmiarze szczcia czowiek zdrowy i
pewny siebie. Z drugiej strony, niemoliwe przecie, aby to
dziecko, ta chora nagle wyzdrowiaa, chyba e w okresie
midzy wieczorem a rankiem zdarzy si rzeczywicie cud...
Co j tak upoio? dziwiem si co j zachwyca do tego
stopnia, e bogi ten nastrj wyrywa si z jej garda, z duszy,
radosnym piewem? Nie potrafi wyjani mego pierwszego
uczucia. Zrobio mi si tak niemio, jak gdybym zaskoczy
dziewczta nagie, bo albo chora ukrywaa dotd sw
prawdziw istot, albo te w przecigu nocy zrodzi si w
niej nowy czowiek. Ale dlaczego, z jakiego powodu?
Strona 222
Ku memu zdziwieniu obydwie panienki wcale si nie

zmieszay ujrzawszy mnie na tarasie.
Zaraz, zaraz! zawoaa do mnie Edyta i rzucia
Ilonie:
Odstaw prdko ten gramofon! a potem skina na
mnie:
No, nareszcie, nareszcie, czekam na pana ju tak
dugo! A teraz prdko! Niech pan opowie wszystko, ale najnaj-najdokadniej! Tatu opowiada mi tak bezadnie, e nic
nie zrozumiaam. Przecie pan wie, e gdy ojciec jest
wzruszony, nie potrafi nic opowiedzie dokadnie. W nocy,
gdy do mnie przyszed na gr, nie mogam z powodu tej
straszliwej burzy zasn, zimno mi byo okropnie, z okna
pyn chd, a ja nie miaam siy, aby wsta. Przez cay czas
pragnam, eby si kto obudzi, przyszed i zamkn mi
okno, a tu nagle sysz kroki coraz bliej i bliej. W
pierwszej chwili przestraszyam si, bo przecie bya to druga
albo trzecia w nocy, i ze zdziwienia wcale tatusia nie
poznaam, tak by zmieniony, a on przybieg do mnie i nie
mona go byo uspokoi. Szkoda, e go pan nie widzia, mia
si i paka... tak, niech pan pomyli tatu miejcy si,
miejcy si gono, radonie i przeskakujcy z nogi na nog
jak duy chopak! Naturalnie gdy zacz opowiada, tak
byam zdumiona, e z pocztku wcale nie mogam uwierzy.
Mylaam, e tatu spa, e co mu si nio i e ni mu si
dalej. Ale przysza Ilona i potem gadalimy i mialimy si do
rana. Ale nieche pan mwi... niech pan opowie... jaka to jest
ta nowa kuracja?
Strona 223
Niby wobec silnej fali, ktra wali si na czowieka tak

mocno, e trzeba si zatoczy, i daremnie stawia si jej opr
tak i ja musiaem si twardo trzyma, by nie okaza
bezgranicznego zdumienia. To jedno jedyne sowo niczym
byskawica rozjanio mi wszystko. To ja, tylko ja wyczarowaem w nowy, dwiczny gos; ja, tylko ja daem
dziewczynie t nieszczsn pewno, widocznie Kekesfalva
opowiedzia jej, czego dowiedziaem si od Condora. Lecz
c mi doktor waciwie powiedzia? Wszystko, co podaem
dalej, Condor wypowiedzia przecie nader ostronie, a ja
gupiec, ulegajc wasnej litoci! dodaem widocznie tyle z
wasnej fantazji, e cay tutejszy dom rozjani si, zdesperowani ludzie odmodnieli, a cierpicy poczuli si uzdrowieni. Musiaem chyba...
No, wic? Na co pan czeka? spytaa niecierpliwie
Edyta. Przecie pan wie, jak wane jest dla mnie kade
sowo. Zatem co panu Condor powiedzia?
Co powiedzia? powtrzyem, aby zyska na
czasie.
Hm... przecie pani wie... Przecie ju pani wie,
same pomylne rzeczy. Doktor Condor spodziewa si z
czasem jak najlepszych rezultatw. Jeeli si nie myl, ma
zamiar sprbowa jakiej nowej kuracji, o ktr ju si
dowiadywa... bardzo skutecznej... o ile... o ile go dobrze zrozumiaem. Wcale si naturalnie na tym nie znam, ale w
kadym razie moe pani na nim polega. Bo doktor...
przypuszczam, mam gbokie przekonanie, e postpi waciwie...
Strona 224
Albo nie dostrzega mojego wymijajcego tonu

odpowiedzi, albo jej niecierpliwo zmiataa z drogi wszelki
opr.
A widzi pan! Ja zawsze wiedziaam, e dotychczasowymi zabiegami nic si nie osignie. Przecie czowiek sam
siebie zna najlepiej... Przypomina pan sobie, jak mwiam, e
wszystkie te masae, elektryzacje i wycigi to nonsens?
Poprawa jest niewielka, a jake mona czeka tak dugo! O,
niech pan patrzy, od razu dzisiaj, nawet go nie pytajc,
zdjam te gupie maszyny. Nie moe pan sobie wyobrazi,
jaka to ulga... zaraz mogam lepiej chodzi. Zdaje mi si, e
tylko te przeklte ciary tak mnie hamoway. Nie, do tego
trzeba si zabra inaczej, od dawna to ju wiedziaam... Ale
teraz niech pan prdko opowiada! Jaka to metoda tego
francuskiego profesora? Czy rzeczywicie trzeba wyjecha,
nie mona tego przeprowadzi tutaj? Ach, ja tak nienawidz
tych sanatoriw, tak ich nie cierpi! I w ogle nie chc
widzie chorych! Do mam siebie samej. Wic jake to jest?
No, nieche pan ju gada! A przede wszystkim, czy to
trwaoby dugo? Rzeczywicie wyzdrowienie idzie tak
prdko? Bo tatu mwi, e w profesor wyleczy swego
pacjenta w cztery miesice! Po czterech miesicach ten pan
moe chodzi po schodach, moe si rusza, moe biega! To
jest... to byoby nie do wiary! No, nieche pan nie siedzi jak
niemowa, nieche pan opowiada! ... Kiedy doktor chce zacz
i jak dugo ma to potrwa?
Trzeba koniecznie ca t histori odkrci!
powiedziaem sobie. Dziewczyna wmawia w siebie
Strona 225
bezsensowne urojenia, bo wszystko jest nieistotne

niepewne. Tote ostronie zaczem ostudza jej rado.
Okrelonego terminu nie moe naturalnie aden

doktor z gry przewidzie... Nie sdz, eby ju teraz mona
byo mwi o tym z ca pewnoci. A zreszt... pan doktor
Condor opowiada o tej metodzie tylko tak... oglnie...
Podobno daa wietne rezultaty, jak mwi, ale czy mona
cakowicie na niej polega? Wydaje mi si, e naley takie
rzeczy prbowa indywidualnie. W kadym razie trzeba
przeczeka, a doktor...
Lecz jej gwatowno i entuzjazm ju pokonay mj
niepewny opr.
Ech, pan go nie zna! Z niego nic nigdy pewnego
wycign nie mona. Doktor Condor zawsze jest tak
strasznie ostrony. Ale jeeli obiecuje co chociaby
poowicznie, wszystko si zawsze zgadza od pocztku do
koca. Mona na nim polega. A pan wcale nie wie, jak
bardzo chciaabym ju raz z tym wszystkim skoczy albo
przynajmniej mie pewno, e si to kiedy skoczy...
Wszyscy mi mwi: Cierpliwoci, cierpliwoci! Ale
przecie trzeba wiedzie, jak dugo, do jakiego czasu t
cierpliwo mie! Gdyby mi kto powiedzia, e bdzie to
trwao jeszcze sze miesicy, jeszcze rok, powiedziaabym
dobrze, zgadzam si i bd robia, czego ode mnie zadaj...
Ale chwaa Bogu, e to ju koniec, e do czego si doszo!
Nie wyobraa pan sobie, jak lekka si czuj od wczoraj. Zdaje
mi si, e w ogle dopiero teraz zaczam y. Dzi z rana pojechalimy do miasta dziwi si pan, prawda? ale teraz,
od kiedy wiem, e najgorsze mino, wszystko mi jedno, co
Strona 226
ludzie mwi i myl, czy ogldaj si za mn i czy si nade

mn lituj. Bd teraz wychodzia codziennie, eby samej
sobie udowodni, e to ju koniec tego gupiego czekania i
cierpliwoci. A jutro, w niedziel przecie pan wolny?
mamy zamiar zrobi co nadzwyczajnego! Tatu obieca mi,
e pojedziemy do stadniny. Nie byam tam od lat, od czterech
czy piciu... Bo przecie nie chciaam w ogle wychodzi. Ale
jutro jedziemy, a pan naturalnie z nami. Zdziwi si pan, jak
wymyliymy z Ilon niespodziank! A moe... zwrcia
si ze miechem do Ilony moe zdradzi t wielk
tajemnic?
Naturalnie! rozemiaa si Ilona. adnych
sekretw!
Wic niech pan sucha, drogi panie! Tatu chcia,
ebymy pojechali autem. Ale to tak prdko i jazda taka
nudna, wic przypomniaam sobie, co Jzef opowiada mi o
tej starej, zdziwaczaej ksinej wie pan, o tej, do ktrej
dawniej nalea nasz paac, szkaradnej osoby. Podobno
jedzia zawsze czwrk i wielk podrn kolas,
pomalowan na brzowo... t, ktra stoi w wozowni... eby
kady wiedzia, e to jedzie ksina. Kazaa zawsze
zaprzga czwrk koni, chociaby jechaa tylko na dworzec,
a nikomu w okolicy nie wolno byo tak jedzi. Niech pan
pomyli, jakby to byo zabawnie przejecha si tak jak
nieboszczka ksina! yje przecie nawet jeszcze jej stangret...
Ach, prawda, nie zna pan tego starego, bo przeszed na
emerytur od czasu, gdy mamy samochd. Szkoda, e pan go
nie widzia, kiedy mu powiedziano, e chcemy pojecha na
spacer czwrk. Ledwo trzymajc si na nogach przylaz tu
Strona 227
do mnie i paka z radoci, e jeszcze tego doy. Wszystko

jest ju omwione, wyjedamy o smej... Wstaniemy bardzo
wczenie, a pan naturalnie zostanie u nas na noc. Nie moe
pan odmwi! Dostanie pan tu na dole przyjemny, gocinny
pokj, a wszystko, co panu potrzeba, przywiezie panu z
koszar nasz sucy! Aha, jeszcze jedno: on take bdzie jutro
przebrany w liberi lokaja z czasw ksinej... Nie, adnych
wymwek! Musi pan nam zrobi t przyjemno koniecznie,
koniecznie, nie ma adnych wykrtw...
Sowa pyny z ust dziewczyny, jak gdyby obluzowaa
si w niej jaka spryna. Suchaem oszoomiony, nie mogc
jeszcze poj tej zmiany w jej usposobieniu. Glos by inny,
sposb prowadzenia rozmowy zazwyczaj nerwowy zastanawia lekkoci i pynnoci, nawet tak mi znana twarzyczka
bya zmieniona. Chorobliw to cery rozjania ywy,
zdrowy rumieniec, znikn niepokj w jej ruchach. Siedziaa
oto przede mn jakby lekko pijana, z byszczcymi oczami,
miejca si i pena ycia. Mimo woli oywienie dziewczt i
mnie si udzielio, pokonujc, jak kade upojenie, mj
wewntrzny opr. Moe to jednak zaczem siebie przekonywa moe to jednak prawda lub przynajmniej prawd
si stanie. Moe wcale jej nie okamaem, moe biedaczka
faktycznie wyzdrowieje tak szybko? Ostatecznie nie
nakamaem przecie tak bardzo, Condor rzeczywicie czyta
co o jakim nagym wyzdrowieniu. Dlaczego nie mogoby
to by moliwe w przypadku tego tak arliwie i wzruszajco
wierzcego dziecka, tej istoty tak uczuciowej, e sama moliwo wyzdrowienia ju j uszczliwia i uskrzydla? Czemu
wic hamowa ten ogrom rozjaniajcej j radoci, czemu
drczy j niepewnoci, gdy biedactwo i bez tego mczy si
Strona 228
ju tak dugo? I jak to czasem bywa z mwc, ktrego

rykoszetem porywa fala entuzjazmu wywoanego jego pust
mow, tak ufno, powstaa wycznie na skutek mego
przesadnego opowiadania i wywoana jedynie przez lito,
zwycisko zacza mnie pokonywa. Gdy wreszcie zjawi si
ojciec, zasta nas wszystkich troje w doskonaym humorze;
gawdzilimy i snuli projekty, jak gdyby Edyta ju bya
uleczona i wyzdrowiaa. Pytaa mnie, gdzie bdzie si moga
uczy konnej jazdy i czy mamy instruktora pukowego, ktry
by mg jej da wskazwki. Aha, i czy ojciec ma zaraz posa
proboszczowi pienidze, ktre mu obieca na nowy dach w
kociele? Omawiajc wszystkie te miae plany, z gry
uwaajc wyzdrowienie za fakt dokonany, miaa si i artowaa z tak swobod, e umilk we mnie ostatni opr.
Dopiero wieczorem, gdy znalazem si sam w swym pokoju,
oddalone wspomnienie zaczo z cicha puka do mego serca:
Czy nie obiecaem jej zbyt wiele? Czy nie powinienem
zachwia w niej tej niebezpiecznej ufnoci? Lecz myl t
odsunem od siebie. Po co si kopota, czy powiedziaem za
duo, czy za mao. Jeeli nawet obiecaem znacznie wicej,
ni mi byo wolno, zwyke kamstwo z litoci ju j uszczliwio. A uszczliwienie czowieka nie moe by ani grzechem, ani zym uczynkiem.
Ju z samego rana, w radosnym nastroju, rozpoczy si

przygotowania do zapowiedzianej wycieczki. Obudziwszy
si w pokoju gocinnym zalanym jasnymi promieniami
soca, usyszaem od razu rozemiane gosy. Pobiegem do
Strona 229
okna i ujrzaem, e caa zgromadzona suba podziwia

potn, w nocy wycignit z wozowni kolas starej
ksinej, wspaniay okaz muzealny sprzed stu, a moe nawet
stu pidziesiciu lat, wykonany przez wiedeskiego,
nadwornego stelmacha, dla jakiego jej przodka. Karoca,
zabezpieczona od wstrzsw ogromnych k sprawnymi,
kunsztownymi resorami, pomalowana bya na wzr starych
tapet w pasterskie scenki i staroytne alegorie, lecz barwne
niegdy kolory zblady. Wewntrz jedwabiem wybita karoca
w czasie przejadki mielimy do okazji, aby wyprbowa
te urzdzenia zaopatrzona bya w rozmaite wyrafinowane
udogodnienia, jak opuszczane stoliczki, lusterka i flakony do
perfum. Naturalnie olbrzymia ta zabawka z ubiegych stuleci
sprawiaa wraenie rekwizytu maskaradowego, lecz to wanie podnosio zabawny efekt, a sucy, rwnie w wesoym
karnawaowym nastroju, starali si niezdarny wehiku jak
najlepiej przysposobi do jazdy po szosie. Maszynista z cukrowni oliwi ze specjaln troskliwoci koa i uwanie ostukiwa elazne obrcze, czwrka koni przystrojona w kwiaty jak
do lubu staa gotowa do zaprzgu, za Jonak, stary stangret,
mia okazj z dum udziela objanie. Odziany w wyblak
ksic liberi i nadspodziewanie ruchliwy na swych
zartretyzmowanych nogach tumaczy arkana swej sztuki
modziey, umiejcej wprawdzie jedzi na rowerze i nawet
obchodzi si z motorem, lecz nie majcej pojcia o powoeniu czwrk. Jego te zasug byo, e jeszcze ubiegej nocy
kucharz dowiedzia si, i honor domu wymaga, aby na
polowaniach lub innych eskapadach nawet w miejscach
najodleglejszych, w lesie lub na ce, przekska podana bya z
tak sam punktualnoci i tak obficie, jak w paacowej
Strona 230
jadalni. Tote pod jego nadzorem sucy zaadowa

adamaszkowe obrusy, serwetki i srebro z niegdy ksicego
skarbca, w pudach ozdobionych herbami. Dopiero wtedy
pozwolono kucharzowi w biaej pciennej czapce z rozpromienion twarz przynie waciwy prowiant: pieczone
kury, szynki i pasztety, wieo upieczony chleb i ca bateri
butelek, z ktrych kada z oddzielna zapakowana bya w som, aby si ostaa niebezpieczestwom wyboistej, wiejskiej
drogi. W zastpstwie kucharza zabrano do podawania modego chopaka, ktremu wskazano miejsce z tyu karocy,
gdzie w dawnych czasach obok dyurnego lokaja sta ksicy laufer w kapeluszu z barwnym piropuszem.
Dziki tej caej paradzie ju same przygotowania do
wyjazdu miay co z wesoej atmosfery teatralnej, a poniewa
wiadomo o naszej osobliwej wycieczce szeroko rozesza si
po okolicy nie brak byo widzw na tym uciesznym
widowisku. Z ssiednich wsi nadcignli chopi w jaskrawym, odwitnym odzieniu, a z pobliskiego przytuku dla
ubogich zjawiy si stare, zasuszone kobieciny i wyszarzali
mczyni z nieodcznymi, glinianymi fajkami. Przede
wszystkim okryy nas gromady bosych dzieci, nadbiegych
z bliska i z daleka, z podziwem gapicych si na przystrojone
konie i stangreta, w ktrego suchych, lecz silnych jeszcze
rkach zbiegay si dugie, tajemniczo zasupane lejce. Nie
mniejszy zachwyt wywoywa Pista, ktrego znano
dotychczas jedynie w granatowym szoferskim mundurze, a
ktry obecnie w staroksicej liberii trzyma ju
wyczekujco w rku srebrny rg myliwski, aby da nim
znak do odjazdu. Zjedlimy przedtem niadanie, a gdy
wreszcie zbliylimy si do uroczystego pojazdu, musielimy
Strona 231
z uciech stwierdzi, e wygldamy w kadym razie mniej

odwitnie ni pompatyczna karoca i wietni lokaje.
Kekesfalva w zwykym swym surducie wyglda nieco komicznie, gdy sztywno, niby czarny bocian wsiada do kolasy
ozdobionej cudzymi emblematami szlachectwa. Mode panienki powinny byy waciwie mie na sobie rokokowe
kostiumy, czarne plasterki na policzkach i barwne wachlarze
w rkach mnie za byoby zapewne bardziej do twarzy w
nienobiaym uniformie kawalerzysty z czasw Marii Teresy
ni w mojej bkitnej kurtce uaskiej. Lecz i bez tych
historycznych kostiumw wygldalimy w oczach zebranych
na pewno do uroczycie, gdy wreszcie usadowilimy si w
cikim, niezdarnym wehikule. Pista podnis do ust rg
myliwski, jasny ton rozbrzmia wrd podnieconych okrzykw i poegna zgromadzonej suby, a stangret: kunsztownie zatoczy biczem w powietrzu olbrzymi ptl, a hukno,
jak gdyby kto wystrzeli. Masywna kolasa ruszya z
gwatownym wstrzsem i wszyscy ze miechem powpadalimy na siebie, a potem dzielny wonica tak zrcznie przeprowadzi czwrk przez krat bramy, e brzuchata karoca
wbrew naszym obawom gadko i szczliwie wydostaa si
na szos.
Nic waciwie dziwnego, i budzilimy zdumienie i
szacunek na caej naszej drodze. Od dziesitkw lat nie
widziano w caej okolicy ksicej karocy, zaprzonej w
czwrk, tote niespodziane jej pojawienie si wydawao si
chopom zapowiedzi zdarze nieomal nadnaturalnych.
Myleli, e moe jedziemy na dwr krlewski, e przyjecha
cesarz lub e w ogle zdarzyo si co niepojtego, i
kapelusze spaday z gw, jakby je wiatr porywa, za bose
Strona 232
dzieci z zachwytem biegy za nami. Gdy spotykalimy na

drodze jaki wz naadowany sianem lub lekk, wiejsk
bryczk, obcy wonica czym prdzej zeskakiwa z koza i z
kapeluszem w rku przytrzymywa swe konie, aby nas
przepuci. Wycznie do nas naleaa caa droga, do nas
jak w feudalnych czasach caa pikna, koyszca si anami
zb, bogata okolica, do nas ludzie i zwierzta. Co prawda
podr w masywnym wehikule nie sza prdko, lecz dawaa
nam sposobno do obserwacji i miechu z wielu rzeczy, co
specjalnie bawio obydwie dziewczyny. Nowo zawsze
modzie zachwyca, i niezwyko wycieczki, nasz osobliwy
pojazd, pena pokory czoobitno ludu na widok
starodawnej kolasy oraz sto innych drobnych incydentw
spowodowao, e panienki oszoomione socem i
powietrzem byy jak pijane. Zwaszcza Edyta, ktra od
miesicy nie wychodzia z domu, zachwycaa swawol w ten
wspaniay letni dzie.
Pierwszy postj zarzdzilimy w maej wiosce, gdzie
rozkoysane dzwony zwoyway na niedzielne naboestwo.
Na polach wida byo ostatnie gromadki chopw
spieszcych miedzami do wsi. Wrd wysokiego,
dojrzewajcego zboa pyny paskie jedwabne kapelusze
mczyzn i kolorowe haftowane czepki kobiet. Ze wszystkich
stron cigny sznury ludzi niby wdrujce, ciemne gsienice
wrd falujcego zota pl, a wanie gdymy jechali niezbyt
czyst gwn drog, pen wrzasku i popochu rozgganych
gsi, dzwony umilky. Zaczynao si naboestwo.
Niespodzianie Edyta zadaa gwatownie, abymy wysiedli i
wzili w nim udzia.
Strona 233
Wrd poczciwych chopw zapanowao ogromne podniecenie, e wanie na ich skromnym placu zatrzymaa si ta
niewiarygodna karoca, a pan dziedzic, ktrego znali tylko ze
syszenia, wraz z ca rodzin widocznie i mnie do niej
zaliczali wanie w ich kociku chcia by na naboestwie. Szybko wybieg kocielny, jak gdyby dawniejszy Kanitz
by samym ksiciem Orosvar, i gorliwie oznajmi, e ksidz
zaczeka z rozpoczciem mszy. Ludzie, z szacunkiem pochylajc gowy, utworzyli szpaler i wida byo wzruszenie,
jakie wywoao w nich kalectwo Edyty, ktr Jzef z Ilon
podpierali i prowadzili. Wanie prostych ludzi gboko
wzrusza fakt, e nieszczcie nie omija i bogatych, zoliwie
chwytajc ich w swe szpony. W tumie przebieg szept i
wkrtce kobiety troskliwie naniosy poduszek, aby sparaliowana moga usi wygodnie, oczywicie w pierwszym
rzdzie, ktry si szybko oprni. Nieomal wywierao to
wraenie, e ksidz celebruje msz dla nas specjalnie uroczycie. Prostota i ubstwo kocika serdecznie mnie wzruszyy;
i dyszkant kobiet, szorstkie, chropawe basy mczyzn i naiwne gosiki dzieci wiadczyy o prostszej i bezporedniejszej
wierze ni wszystkie te wspaniae obrzdy, do jakich byem
przyzwyczajony w wiedeskiej katedrze witego Stefana
lub w kociele Augustianw. Lecz mimo woli skupienie moje
byo niecakowite, gdy przypadkowo spojrzaem na sw
ssiadk, Edyt, i dostrzegem z prawdziwym przestrachem,
z jak arliw pobonoci chora si modli. adna oznaka nie
pozwalaa mi dotychczas przypuszcza, e dziewczyn
wychowano pobonie i e bya wierzca. Teraz widzc, w
jaki sposb si modli, zrozumiaem, i nie byo to przyzwyczajenie; pochyliwszy blad twarz, jak czowiek stawiajOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 234
cy czoo wielkiej burzy, uczepiwszy si rkami pulpitu,

nieobecna wszystkimi zmysami, bezwiednie szepczc jakie
sowa, zdradzaa sw postaw naprenie czowieka, pragncego ca moc i si wywalczy co niesychanie wanego,
a nieosigalnego. Niekiedy ciemna, drewniana awka a
draa martwe drewno przejmowao gbokie wstrzsy tej
ekstatycznej modlitwy. Zrozumiaem od razu, e Edyta
zwraca si do Boga, proszc Go o co cakiem okrelonego, e
czego od Niego chce, a nietrudno byo poj, czego ta chora,
ta sparaliowana, tak pragnie.
Gdy po skoczonym naboestwie pomoglimy jej
wsi do powozu, przez duszy jeszcze czas zasuchana
bya w sobie i nie odzywaa si ani sowem. Nie rozgldaa
si te ciekawie i swawolnie na wszystkie strony: zdawa by
si mogo, e te p godziny arliwej walki wyczerpao,
zmczyo wszystkie jej zmysy. Oczywicie i my
zachowywalimy powcigliwe milczenie. Jazda zrobia si
cicha i nieco senna, a wreszcie tu przed poudniem
przybylimy do stadniny.
Czekao tu nas specjalne przyjcie. Chopcy z
najbliszej okolicy, widocznie zawiadomieni o naszych
odwiedzinach, powsiadali na nie osiodane konie i niby
grupa arabskich jedcw ostrym galopem wyjechali nam
naprzeciw. Wspaniay by to widok: opaleni, radonie
pokrzykujcy chopcy, w otwartych koszulach, z barwnymi
dugimi wstkami, rozwiewajcymi si u niskich kapeluszy,
w biaych szerokich spodniach niby horda Beduinw pdzili
na oklep wprost na karoc, jak gdyby chcieli nas jednym
skokiem przesadzi. Ju konie u kolasy stuliy niespokojnie
Strona 235
uszy, a stary Jonak, mocno wpierajc si nogami w przd

koza musia silnie przycign cugle, gdy dzika banda na
raptowne gwizdnicie uformowaa si sprawnie w orszak,
ktry nam towarzyszy a do domu kierownika
zarzdzajcego stadnin.
Jako zapalony kawalerzysta miaem tu niemao do
ogldania. Obydwom panienkom sprowadzono rebita i
zarwno Edyta, jak i Ilona nie mogy si nacieszy
bojaliwymi, a ciekawymi zwierztkami na wysmukych
nkach i ich gupimi mordkami, jeszcze nie umiejcymi
wzi podawanego cukru. W czasie gdymy si tak wesoo
zabawiali, chopak kuchenny pod troskliwym dozorem
Jonaka przygotowa doskona przeksk na otwartym
powietrzu. Wkrtce si okazao, i wino byo tak dobre i
mocne, e nasza troch dotd przytumiona wesoo
buchna znowu jasnym pomieniem. Gawdzilimy, bardziej
rozmowni, bardziej towarzyscy i swobodniejsi, ni
dotychczas. Na jedwabicie lazurowym niebie nie byo ani
oboczka, a mego nastroju rwnie przez wszystkie te
godziny nie zaciemniaa myl, e t szczup dziewczyn,
miejc si najserdeczniej, najgoniej i najbardziej beztrosko,
znaem jedynie jako cierpic, zrozpaczon i zdesperowan.
Nie mylaem te, e ten starszy pan, badajcy i poklepujcy
konie ze znajomoci weterynarza, artujcy z chopakami
stajennymi i rozdajcy napiwki, by tym samym czowiekiem,
ktry przed dwoma dniami, nieprzytomny z lku, napad
mnie noc jak lunatyk. Nawet siebie samego ledwie
poznawaem, tak lekko byo mi na duszy, a wszystkie czonki
ciaa miaem tak gitkie, jak gdyby byy naoliwione. Po
poudniu, gdy Edyt uoono w pokoju ony zarzdzajcego
Strona 236
na krtki spoczynek, wyprbowaem kolejno kilka koni. Na

wycigi z modymi chopcami galopowaem przez ki, a gdy
luno puszczaem cugle, wiadom wasnej lekkoci, ogarniao
mnie nie znane mi dotd uczucie wolnoci. Ach, gdyby tu
pozosta, nikomu nie by podlegym, pdzi swobodnie jak
ptak szerokimi polami! Smutno mi si zrobio, gdy z dala
zagalopowaem si ponad miar usyszaem nawoywanie
myliwskiego rogu, przypominajce o powrocie.
Dowiadczony Jonak wybra na drog powrotn inn
tras, poniewa prowadzia przez may, chodny lasek. Wszystko nam si w tym udanym dniu szczcio, tote czekaa
nas jeszcze jedna, ostatnia, a najmilsza niespodzianka.
Wjechawszy do niepozornej wsi, zabudowanej ledwo
dwudziestoma chatami, ujrzelimy, e jedyna droga w tej
zacisznej osadzie zatarasowana jest pustymi, drabiniastymi
wozami. Ku naszemu zdziwieniu nie byo nikogo, kto
zrobiby miejsce olbrzymiej landarze; wydawao si, e w
dalekim krgu ziemia wszystkich pochona. Wkrtce
wyjania si jednak ta pustka, niezwyka nawet w niedziel;
Jonak umiejtnie wywin olbrzymim batem, ktry strzeli jak
z pistoletu, zewszd nadbiegli przeraeni ludzie i wywizao
si nader ucieszne nieporozumienie. Okazao si, e syn
najbogatszego chopa w okolicy wituje swe wesele z ubog
krewn z innej wsi. Zatarasowan drog, przy ktrej jedn ze
stod wyporzdzono do taca, bieg teraz do nas z
powitaniem purpurowy z przejcia, tgi ojciec narzeczonego.
Moe sdzi szczerze, i szeroko znany dziedzic Kekesfalvy
kaza specjalnie zaprzc czwrk, aby jemu i jego synowi
wywiadczy honor sw obecnoci na weselu, moe
korzysta jedynie z naszego przypadkowego przejazdu, aby
Strona 237
si wywyszy w wiejskiej opinii w kadym razie kaniajc

si bez przerwy zacz prosi, aby pan von Kekesfalva i jego
gocie raczyli askawie wypi za zdrowie modej pary
szklaneczk wgierskiego wina z jego wasnej winnicy, my
za bylimy w zbyt dobrych humorach, aby odmwi tak
szczeremu zaproszeniu. Ostronie wysadzono wic Edyt z
karocy i wrd podziwiajcej nas, szepczcej i z czci
rozstpujcej si gawiedzi weszlimy niby triumfatorzy na
wiejsk sal taca.
Przyjrzawszy si bliej, zobaczylimy, e bya to oprniona stodoa, w ktrej po obu stronach na pustych beczkach
po winie zbudowano z desek estrad. Na prawo, przy stole
nakrytym biaym wiejskim ptnem i obficie zastawionym
butelkami oraz potrawami, siedzieli wok modej pary
czonkowie jej rodziny i nieodzowna arystokracja wiejska:
proboszcz i komendant posterunku andarmerii. Na przeciwlegym wzniesieniu rozsiedli si muzykanci, wsaci i do
romantyczni Cyganie ze skrzypcami, basetl i cymbaami. Na
klepisku toczyli si gocie, a dzieci, ktrych nie wpuszczono
do przepenionego lokalu, przyglday si uroczystoci bd
przez drzwi, bd przez szpary w dachu, skd wida byo
zwieszajce si goe nogi.
Natychmiast mniej godni krewni musieli opuci mniej
honorowe podwyszenie, aby nam zrobi miejsce, a gdy
beztrosko wmieszalimy si w tum poczciwych wieniakw,
podziwiano askawo janie owieconych pastwa. Saniajc
si ze wzruszenia ojciec narzeczonego wasnorcznie przynis potny dzban wina, nala nam szklanki i wznis
okrzyk:
Strona 238
Na zdrowie wielmonego pana! co natychmiast

rozlego si entuzjastycznym echem daleko na drodze.
Potem przyprowadzi swego syna i jego nowo
zalubion poowic, niemia, nieco zbyt szerok w
biodrach dziewczyn, ktrej odwitny barwny strj i biay
wianek mirtowy nadawa wzruszajcy wygld. Czerwona jak
burak ze wzruszenia dygna niezrcznie przed panem
Kekesfalva i z czci pocaowaa rk Edyty, ktra nagle
bardzo si zdenerwowaa. Na mode dziewczta widok
ceremonii weselnej wywiera przecie zawsze wraenie
przejmujce, gdy dusze ich ogarnia w tej chwili jaka
tajemnicza solidarno pci. Edyta zarumienia si i
przycigna do siebie oniemielon dziewczyn, pocaowaa
j, zastanowia si chwil, zdja z palca piercionek wski,
staromodny i nie bardzo kosztowny i podaa go pannie
modej, ktr ten niespodziewany dar nieomal pozbawi
zmysw. Przestraszona spojrzaa pytajco na tecia, czy
wolno jej przyj tak drogi prezent, a gdy zobaczya jego
dumne skinienie gow, z radoci wybuchna paczem.
Popyna ku nam nowa fala zachwytu i wdzicznoci; ze
wszystkich stron cisnli si proci ludzie, nie znajcy zbytku,
i wida byo, e uczyniliby z chci co niezwykego, aby
okaza nam sw wdziczno. Lecz nikt nie odway si
sowem odezwa do wielmonych pastwa. Wrd tumu
krcia si ze zami w oczach, jak pijana, od gocia do gocia,
stara chopka oszoomiona honorem, jaki spad na jej syna,
za zmieszany pan mody spoglda to na on, to na nas, to
na swe cikie, byszczce, wysokie buty.
Strona 239
Kekesfalva, aby przerwa te objawy czci, ktre zaczy

nas ju krpowa, serdecznie ucisn rk ojcu pana
modego, oblubiecowi i kilku innym wieniakom, proszc,
aby z naszego powodu nie przerywano sobie wesoej zabawy.
Nieche modzie dalej taczy do woli; zrobi nam
najwiksz przyjemno, jeeli nie bd si krpowali.
Jednoczenie skin na pierwszego grajka, ktry ze
skrzypcami pod pach sta przed estrad zgity w ukonie,
rzuci mu banknot i da znak, aby zaczynali. Widocznie by to
duy banknot, gdy chopak drgn, jak tknity elektrycznym
prdem, rzuci si ku swoim, mrugn na muzykantw i w
teje chwili wszyscy czterej pokazali, co umiej prawdziwi
Wgrzy i Cyganie. Ju pierwszy dwik cymbaw zmit
sw porywajc si wszelkie skrpowanie. Natychmiast
uformoway si pary i buchn taniec bardziej dziki i
entuzjastyczny ni poprzednio, gdy nie zdajc sobie z tego
sprawy wszyscy ci chopcy i dziewczta chcieli si popisa,
pokaza pastwu, jak tacz prawdziwi Wgrzy. W
przecigu minuty cicha i milczca z nadmiaru szacunku sala
zmienia si w rozhukany kb wirujcych, skaczcych,
tupicych cia, a rozweselona modzie zapona tak szalon
i spontaniczn werw, a za kadym taktem dwiczay
wszystkie szka na estradzie.
Byszczcymi oczami przygldaa si Edyta taczcym.
Nagle poczuem jej rk na ramieniu.
Pan take musi zataczy! rozkazaa.
Na szczcie panna moda nie bya jeszcze wcignita
w wir taneczny, staa i oszoomiona wpatrywaa si w piercionek na palcu. Gdy si przed ni skoniem, zarumienia si
Strona 240
zrazu wobec tak niezasuonego zaszczytu, ale daa si

uprowadzi. Nasz przykad doda odwagi nowoecowi.
Mocno popchnity przez ojca podbieg do Ilony, a cymbalista
jak oszalay zaomota w swj instrument, podczas gdy
czarny, wsaty diabe rn na skrzypcach. Sdz, e nigdy
przedtem ani potem nie taczono w owej wsi tak ochoczo jak
na owym weselu.
Lecz peen niespodzianek rg obfitoci jeszcze si nie
oprni. Zwabiona hojnym prezentem, jaki otrzymaa panna
moda, wcisna si na estrad jedna ze starych Cyganek,
jakich nigdy nie brak na takich zabawach, i gwatownie

nalegaa, aby Edycie powry z rki. Wida jednak byo, e
dziewczyna jest zaenowana z jednej strony szczerze j to
zaciekawio, z drugiej wstydzia si w obecnoci mnstwa
widzw poddawa takim sztuczkom. Szybko przybyem wic
na pomoc, zmuszajc pana von Kekesfalva i wszystkich
Strona 241
pozostaych do zejcia z estrady, aby nikt nie mg

podsucha tajemniczych przepowiedni. Ciekawscy musieli
ze miechem przyglda si w oddaleniu, jak stara uklka,
wzia rk Edyty i zapatrzya si w jej linie. Wszyscy na
Wgrzech znaj a nadto dobrze odwieczne sztuczki tych
bab, ktre kademu mwi same tylko rzeczy
najprzyjemniejsze, a potem wykorzystuj dobry nastrj. Lecz
ku memu zdumieniu wszystko, co kolawa Cyganka szeptaa
Edycie chropowatym gosem, zdawao si j gboko
wzburza; zaczo si ju drenie nozdrzy, ktre stale
towarzyszyo u niej gwatownemu napreniu. Pochylona do
wrki coraz niej, suchaa jej sw ogldajc si co chwila
bojaliwie, czy kto nie podsuchuje, potem przywoaa
skinieniem ojca, szepna mu co rozkazujco, a starzec,
posuszny jak zawsze, sign do kieszeni na piersi i poda
Cygance kilka banknotw. Zapata musiaa wedug wiejskich
poj by niezmiernie wysoka, bo chciwa baba niby podcita
pada na kolana i schwyciwszy jak nieprzytomna skraj sukni
Edyty zacza go caowa, coraz gwatowniej przesuwajc
rkami po jej sparaliowanych nogach i mruczc niezrozumiae zaklcia. Potem zerwaa si i jednym skokiem
wybiega za wrota, jakby si baa, e kto mgby jej zabra
otrzymane pienidze.
Chodmy ju szepnem panu von Kekesfalva,
dostrzegszy blado Edyty.
Sprowadziem lokaja, ktry wraz z Ilon poprowadzi
chor, wspart na kulach, do powozu. Muzyka si urwaa
wszyscy tutejsi poczciwcy nie omieszkali towarzyszy
naszemu odjazdowi, krzyczc i machajc rkami. Muzykanci
Strona 242
okryli nasz powz, aby zagra jeszcze ostatni tusz, a caa

wie szalaa i krzyczaa wiwat i niech yje. Doprawdy,
stary Jonak z trudnoci panowa nad komi odzwyczajonymi od takiego wojennego zgieku.
Byem niespokojny o Edyt siedzc naprzeciwko
mnie. Wci jeszcze draa caym ciaem i wida byo, e jest
pod mocnym wraeniem. Nagle wybuchna kaniem. Lecz
by to szloch szczcia; pakaa miejc si i miaa si paczc.
Niewtpliwie chytra Cyganka wywrya jej ryche wyzdrowienie, a moe i co wicej.
Ach, dajcie mi spokj, dajcie mi spokj!
Wydawao si, e znajduje w tym kaniu jak now, a
dziwn rozkosz. Dajcie mi spokj powtarzaa. Wiem,
e to stara oszustka, ach, sama to wiem, ale czemu nie wolno
mi by raz w yciu gupi! Dlaczego nie mam pozwoli, aby
mnie uczciwie oszukano!
By ju pny wieczr, gdymy wjedali w bram
paacow. Nalegano, abym koniecznie zosta na kolacji, ale
nie chciaem; czuem, e na dzi do, e moe tych wrae
jest ju nawet za duo. Przez cay zocisty dzie letni czuem
si tak szczliwy, e wszystko inne mogoby tylko popsu
mj nastrj. Wolaem wrci do domu znajom alej
zachowujc w sercu sodycz pen uroku, jak chd nocny po
rozarzonym dniu. Nie, nie trzeba da wicej, tylko z
wdzicznoci wspomina przeyte chwile i rozmyla nad
nimi! Poegnaem si do wczenie. Gwiazdy byszczay, a
mnie si zdawao, e patrz na mnie pieszczotliwie. Niosc
wiey powiew pyn nad zagasymi polami wiatr, a mnie
si zdawao, e piewa dla mnie. Ogarno mnie uczucie
Strona 243
zupenego szczcia, kiedy to wszystko dookoa wydaje si

dobre i zachwycajce, ludzie i wiat, gdy chciaoby si
ucisn kade drzewo, gaska jego kor jak ciao ukochanej,
gdy chciaoby si wej do byle jakiego obcego domu,
przysi do nieznajomych ludzi i wszystko im opowiedzie,
bo wasna pier staje si za wska, a uczucie za silne; gdy
chciaoby si z kim podzieli swe wraenia, wyla przed nim
serce, odda siebie cakowicie, ach, rozdarowa, roztrwoni
ten nadmiar szczcia!
Gdy przyszedem wreszcie do koszar, ujrzaem przed
drzwiami czekajcego na mnie ordynansa. Po raz pierwszy
zobaczyem (wszystko dzi widziaem po raz pierwszy!), jak
wiern, pyzat twarz ma ten ruski chopak wiejski. Zrobi
mu jak przyjemno pomylaem a najlepiej dam mu
par groszy, aby mg kupi piwa sobie i swojej dziewczynie.
Zwolni go te dzisiaj na cay wieczr, a jutro i przez cay
tydzie... na wszystkie popoudnia. Signem do kieszeni,
gdy nagle chopak wypry si i zameldowa stojc na
baczno:
Telegram dla pana porucznika.
Telegram? Zrobio mi si nieprzyjemnie. Kto na caym
szerokim wiecie mgby czego ode mnie chcie? W tak
szybki sposb dosign mnie moga jedynie za wiadomo.
Podbiegem do stou, na ktrym lea czworoktny, zapiecztowany papier. Ocigajc si rozerwaem go i kilkanacie
sw wyjanio mi wszystko dobitnie:
Strona 244
Wezwany na jutro przez Kekesfalv. Koniecznie przed tym

musz porozmawia. Czekam o pitej. Winiarnia Tyrolska
Condor
Ju raz w yciu dowiadczyem, e w przecigu jednej
tylko sekundy najwiksze oszoomienie moe si raptownie
zmieni w najzupeniejsz trzewo. Dziao si to zeszego
roku na poegnalnej uczcie, wydanej przez jednego z kolegw, ktry eni si z crk niezwykle bogatego fabrykanta z
pnocnych Czech i zafundowa nam przed tym wspania
kolacj. Porzdny chopak naprawd nie szczdzi wydatkw, kaza przynosi jedn bateri flaszek po drugiej,
najcisze, gste bordeaux i wreszcie szampana w takiej
iloci, e zalenie od temperamentu jedni z nas stali si
bardzo goni, inni za sentymentalni. Caowalimy si,
miali, awanturowali, haasowali i piewali. Toastowano,
wychylano koniaki po likierach, kopcono cygara i papierosy,
grube kby dymu przepeniay sin mg nadmiernie
nagrzany lokal i wreszcie nikt nie zauway, e za zmatowiaymi oknami niebo si rozjanio. Bya trzecia czy czwarta, a
wielu z nas nie mogo ju usiedzie prosto, niektrzy ciko
oparci o stoy wpatrywali si szklanymi, zazawionymi
oczami w kolegw wznoszcych wci nowe toasty, a gdy
ktry musia wyj, zatacza si w stron drzwi lub
potknwszy si pada jak peny worek. Nikt nie by w stanie
wyranie mwi ani myle.
Nagle szarpnito z zewntrz drzwi, pukownik (o
ktrym jeszcze pniej bd mwi) wszed z brzkiem
ostrg, a poniewa w dzikim haasie ledwo paru z nas
poznao go lub zauwayo, gniewnie zbliy si do stou,
Strona 245
wyrn pici w zalany blat, a talerze i szklanki

zadwiczay, i zakomenderowa swym najsurowszym,
najostrzejszym tonem:
Cisza!
Natychmiast, jak gdyby piorun uderzy, uspokoio si
wszystko, a nawet najbardziej pijani otrzewieli i zamrugali
oczami. Pukownik zawiadomi krtko, e na przedpoudnie
wyznaczona zostaa niespodzianie inspekcja generaa
dywizji, spodziewa si wic, e wszystko bdzie w
najzupeniejszym porzdku i aden z nas nie przyniesie
wstydu pukowi. I wanie wwczas stao si co bardzo
dziwnego: raptem odzyskalimy wszyscy przytomno. Jak
gdyby otworzy kto wewntrz nas okna, opary alkoholu
rozwiay si, zapuchnite twarze zmieniy wyraz i stay
pod wpywem wezwania do obowizku. W przecigu
sekundy kady z nas wypry si, po dwch minutach
opucilimy zdewastowany st, a kady od razu wiedzia
dokadnie, co do niego naley. Zbudzono onierzy,
ordynansi rozbiegli si na wszystkie strony, wszystko a do
ostatniej sprzczki przy siodle szybko jeszcze raz
oczyszczono i przejrzano, a w par godzin pniej inspekcja,
ktrej si tak obawiano, przesza nienagannie.
Z tak sam szybkoci spado ze mnie mikkie rozmarzenie, gdy przeczytaem w telegram. W przecigu sekundy pojem to, z czego nie chciaem zdawa sobie sprawy
przez wszystkie te godziny: oto cae owo upojenie byo
wynikiem kamstwa, ja za przez sw sabo, przez fataln
lito, staem si winny, wspwinny oszustwa. Zorientowaem si od razu, i doktor przybywa, aby da ode mnie
Strona 246
usprawiedliwienia. Trzeba byo zapaci, trzeba byo zapaci

za wasne i cudze uczucie szczcia.
Z punktualnoci wypywajc z niecierpliwoci
nawet o kwadrans za wczenie staem ju o wyznaczonej
godzinie przed winiarni, kiedy wanie w tym samym czasie
nadjecha Condor dwukonn dorok z dworca. Pomijajc
wszelkie formalnoci zwrci si do mnie od razu:
Doskonale, e pan jest taki punktualny, wiedziaem,
e mona na panu polega. Skryjmy si szybko w jakim
kcie, bo sprawy, ktre mamy omwi, nie nadaj si dla
cudzych uszu.
Co wydao mi si zmienione w jego niedbaej
postawie. Wzburzony, a zarazem opanowany, poszed
szybko naprzd i nadbiegej kelnerce rzuci nieomal
brutalnie:
Litr wina! Tego samego, ktre pilimy onegdaj! I
prosz nikogo tu nie wpuszcza! Sam zawoam.
Usiedlimy, a zanim kelnerka postawia przed nami
wino, doktor ju zacz:
A wic krtko i wzowato, musz si pospieszy,
eby tamci nie zwchali, e tu co knujemy. Pozbycie si
szofera, ktry mnie cote que cote natychmiast chcia wie
do paacu, byo take porzdn robot. Wic do rzeczy, aby
pan od razu wiedzia, o jak stawk chodzi. Onegdaj z rana
dostaem telegram.
Strona 247
Drogi panie, prosz przyjecha natychmiast. Czekamy z

niecierpliwoci. Ufni i wdziczni
Kekesfalvowie
Ju te okrelenia natychmiast i niecierpliwie wcale
mnie nie zachwyciy. Skd nagle ta niecierpliwo? Przecie
dopiero przed paroma dniami Edyt badaem. Jeszcze jedno:
skd a to telegraficzne zapewnienie o wdzicznoci i
specjalnym zaufaniu? Nie bardzo si t spraw przejem i
odoyem telegram ad acta, bo starzec do czsto pozwala
sobie na takie niespodzianki. Ale wczorajszy ranek
zastanowi mnie powanie. Bo oto przyszed take
nieskoczenie dugi list od Edyty, zupenie zwariowany i
egzaltowany list expres: e od pocztku wiedziaa, i jestem
jedynym czowiekiem na wiecie, ktry moe j uratowa, e
nie potrafi mi powiedzie, jak szczliwa si czuje, e
doszlimy nareszcie do czego pozytywnego, e pisze tylko
po to, aby mnie zapewni, i w kadym razie mog na niej
polega.
Wszystko,
cokolwiek
zaordynuj,
nawet
najtrudniejsze wiczenia, przyjmie z cakowitym zaufaniem.
Abym tylko zacz wkrtce, jak najszybciej, now kuracj, bo
a si pali z niecierpliwoci. I jeszcze raz: przygotowana jest
na wszystko, abym tylko zaraz rozpocz, i tak dalej, i tak
dalej.
Sowa o jakiej nowej kuracji zastanowiy mnie. Zrozumiaem natychmiast, e kto widocznie albo staremu, albo
jego crce nagada o kuracji profesora Viennota, bo przecie
nie wyssali sobie tego z palca. A tym kim nie mg by
oczywicie nikt inny, tylko pan, panie poruczniku.
Strona 248
Musiaem widocznie zrobi jaki ruch mimowolny,

gdy doktor natychmiast ostro mi przerwa.
Prosz, adnych dyskusji na ten temat! Z nikim
innym nie mwiem o metodzie profesora Viennota.
Wycznie pan wzi to na swe sumienie, i ci ludzie
przypuszczaj, e w przecigu paru miesicy wszystko
bdzie zmazane, jakby kto wytar cierk. Ale jak ju
powiedziaem, oszczdmy sobie wszelkich wymwek,
wygadalimy si obydwaj, ja przed panem, a pan a nadto!
przed tamtymi. Powinienem by by ostroniejszy wobec
pana, no, ostatecznie leczenie nie jest pana zawodem. Skde
ma pan wiedzie, e pacjenci oraz ich rodziny maj inny
sownik ni ludzie normalni, e kade moe zmienia si u
nich natychmiast w na pewno i dlatego nadziej trzeba im
podawa w ostronie destylowanych kroplach, aby nie upili
si optymizmem i nie zaczli si buntowa.
Ale tego nie zmienimy co si stao, to si nie
odstanie. Postawmy krzy na temacie odpowiedzialno!
Nie poprosiem pana po to, aby perorowa, czuj si
natomiast w obowizku teraz, gdy si pan wtrci do mojej
sprawy, wyjani panu jej okolicznoci i dlatego tu pana
zaprosiem.
Condor po raz pierwszy podnis oczy i spojrza mi w
twarz. Lecz w spojrzeniu jego nie byo surowoci, przeciwnie,
wydao mi si, e mnie auje. Gos jego take zagodnia.
Wiem, kochany panie poruczniku, e to, co panu
teraz powiem, dotknie pana bolenie. Lecz jak ju
powiedzielimy, na sentymenty i sentymentalnoci nie ma
czasu. Opowiedziaem panu, e przeczytawszy artyku w
Strona 249
pimie lekarskim natychmiast zwrciem si do profesora

Viennota o blisze wyjanienia i o ile sobie przypominam
nic wicej nie powiedziaem. Wczoraj z rana nadesza jego
odpowied, i to razem z ekstatycznym listem Edyty. Jego
wyjanienia na pierwszy rzut oka wydaj si pozytywne.
Rzeczywicie w leczeniu tamtego pacjenta oraz kilku innych
osign zadziwiajce rezultaty. Ale niestety i to jest
wanie ta smutna okoliczno jego metoda jest u naszej
chorej niemoliwa do zastosowania. W przypadkach
zagranicznych chodzio o chorob szpiku kostnego w
krgosupie na podou tuberkulicznym. Wol oszczdzi
panu szczegw fachowych, lecz powiem tylko tyle, e przez
zmian ucisku na nerwy motoryczne doprowadzono je do
ponownego funkcjonowania. W przypadku naszym
poraenia centralnego systemu wszelkie procedury
profesora Viennota, jak nieruchome leenie w gorsecie przy
jednoczesnym nawietlaniu socem oraz specjalny rodzaj
gimnastyki, nie mog by wzite pod uwag. Jego metoda
niestety! nie jest dla nas w praktyce moliwa. Naraanie
biednego dziecka na wszystkie te uciliwe terapie byoby
prawdopodobnie niepotrzebn udrk. No, uwaaem za
swj obowizek powiedzie panu o tym! Teraz pan wie, jak
sprawa stoi i jak lekkomylnie wzbudzi pan w tej biednej
dziewczynie szalon nadziej, e za par miesicy bdzie
moga znowu taczy i skaka! Ode mnie nikt by nigdy nie
usysza
takiego
bezsensownego
twierdzenia.
Ale
Kekesfalvowie bd si teraz pana, ktry tak przedwczenie
obieca im gwiazdk z nieba, trzymali i bd mieli racj.
Ostatecznie tylko pan, wycznie pan, narobi tego caego
zamtu.
Strona 250
Uczuem, e mi palce sztywniej. Wprawdzie podwiadomie wszystko to przeczuwaem od chwili, gdy zobaczyem
w telegram na stole, jednak teraz, gdy Condor tak krtko i
dobitnie wyjani mi sytuacj, miaem uczucie, jakby tp
siekier uderzono mnie po gowie. Instynktownie
zapragnem obroni si przeciwko zarzutom. Nie chciaem,
aby obciya mnie caa odpowiedzialno. Lecz sowa, na
ktre si zdobyem, zabrzmiay jak jkanie uczniaka zaskoczonego na zym uczynku:
Ale, jak to? ... Przecie chciaem jak najlepiej... Opowiedziaem Kekesfalvie, co nieco tylko z... z...
Wiem, wiem przerwa Condor oczywicie e
wymusi to, wydusi z pana, wiem, e istotnie potrafi on
czowieka obezwadni sw rozpaczliw natarczywoci.
Tak, wiem, wiem, e osab pan jedynie z litoci, a wic z
motywu jak najprzyzwoitszego, najlepszego. Ale zdaje mi
si, e ju pana raz ostrzegaem ta przeklta lito to bro
obosieczna, a kto nie umie si z ni obchodzi, niech do niej
nie przykada rki a przede wszystkim serca. Z pocztku
lito jest dobrodziejstwem dla chorego, jak morfina,
rodkiem leczniczym, rodkiem pomocniczym, lecz gdy si jej
nie potrafi dozowa i przerwa we waciwym czasie, staje si
zabjcz trucizn. Pierwsze zastrzyki sprowadzaj ulg,
uspokajaj, paraliuj bl. Lecz organizm ludzki, zarwno
ciao, jak dusza, posiada na nieszczcie dziwn si przystosowywania si. Jak nerwom potrzeba coraz wicej morfiny, tak uczucie wymaga coraz wikszej litoci, a wreszcie
tyle, ile w ogle da nie mona. I przychodzi nieunikniona
chwila, gdy trzeba powiedzie nie i nie wolno si zaOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 251
stanawia, czy za t odmow nie bdziemy bardziej

znienawidzeni, ni gdybymy nie pomogli wcale. Tak,
kochany panie poruczniku, lito naley mocno trzyma w
karbach, aby nie narobia gorszych szkd ni wszelka
obojtno. Wiemy o tym dobrze my, doktorzy, wiedz o tym
sdziowie, i komornicy, i waciciele lombardw. Gdyby
chcieli powodowa si wycznie litoci, wiat nasz stanby
w swym rozwoju. Lito to niebezpieczna rzecz,
niebezpieczna! Sam pan widzi, co narobia paska sabo.
Ale... nie mona przecie... nie mona pozostawi
czowieka w rozpaczy. Ostatecznie nic si nie stao, e sprbowaem...
Lecz Condor nagle wybuchn.
Owszem... stao si, i to nawet bardzo duo!
Narodzia si odpowiedzialno, bo jeeli si z czowieka
przez lito robi gupca, to si bierze na siebie wszelk odpowiedzialno. Dorosy czowiek powinien si zastanowi,
zanim wemie udzia w jakiej sprawie, i musi wiedzie, do
czego zdecydowa si doj. Nie ma igraszek cudzymi
uczuciami! Zamy, e nablagowa pan tym poczciwcom z
przesanek jak najprzyzwoitszych, jak najlepszych, lecz na
wiecie nie chodzi o to, czy si czowiek do sprawy zabiera z
wahaniem, czy ze zdecydowaniem, lecz o to, co si tym
osignie i jaki bdzie tego skutek. Lito to pikna rzecz. Ale
istnieje lito dwojakiego rodzaju. Jedna, maoduszna i
sentymentalna, ktra waciwie jest tylko niecierpliwoci
serca, pragncego si jak najprdzej uwolni od przykrych
wzrusze, wywoanych przez cudze cierpienie nie jest to
wcale wspczucie, lecz instynktowne odsuwanie cudzego
Strona 252
cierpienia od wasnej duszy. I ta druga jedynie wartociowa lito niesentymentalna, ale twrcza, lito, ktra
wie, czego chce, i zdecydowana jest cierpliwie a wspczujco
przetrwa a do kresu si i nawet poza ich kres. Jedynie w
wypadku, gdy si idzie z czowiekiem a do koca, a do
ostatecznego, a gorzkiego koca, jedynie wwczas, gdy si
ma t wielk cierpliwo, mona komu pomc. I tylko
wtedy, gdy siebie samego przy tym powicamy, tylko
wtedy!
W gosie jego dra ton goryczy. Mimo woli
przypomniao mi si, e Kekesfalva opowiada mi, i Condor
oeni si jakoby dla pokuty ze lep kobiet, ktrej nie zdoa
wyleczy, za ona, zamiast mu by wdziczna, drczy go
sob. Lecz na ramieniu mym spocza ciepa i nieomal
pieszczotliwa rka.
No, nie bierzmy tego tak tragicznie! Zmogo pana
uczucie, a to si moe zdarzy kademu. Teraz jednak do
rzeczy, do sprawy paskiej i mojej. Nie zaprosiem tu pana
ostatecznie po to, aby gada o psychologii. Naley wrci na
teren praktyczny. Trzeba zatem, abymy w tej sprawie szli
rka w rk. Po raz drugi zdarzy si nie moe, aby pan za
moimi plecami wazi mi w mj zakres dziaania! A wic,
suchaje pan! Po licie Edyty musz niestety sdzi, i nasi
przyjaciele wmwili w siebie szalon t ide fixe, e przez
kuracj, ktrej zastosowa nie mona, ca t skomplikowan
chorob zdoamy zmaza, jakbymy j starli gbk. Gdyby
nawet zwariowana ta myl zagniedzia si w ich umysach
ju bardzo gboko, nie pozostaje nic innego, jak j
natychmiast operacyjnym zabiegiem usun. Im prdzej, tym
Strona 253
lepiej dla nas wszystkich! Oczywista, bdzie to mocny szok,

bo prawda jest zawsze gorzkim lekarstwem, lecz nie mona
pozwoli na rozroniecie si takiego wariactwa. Zaatwienie
tej sprawy w sposb jak najogldniejszy prosz zostawi
mnie!
A
teraz
paska
sprawa!
Oczywista,
e
najdogodniejszym rozwizaniem dla mnie byoby zrzucenie
caej winy na pana. Mgbym powiedzie, e mnie pan le
zrozumia, przesadzi pan albo e poniosa pana fantazja. Ale
nie zrobi tego, wol raczej wszystko wzi na siebie, lecz
mwi to panu od razu e nie wyeliminuj pana
cakowicie. Zna pan naszego starego i jego okropny upr.
Gdybym mu nawet sto razy spraw wyjania i pokaza w
list, jczaby za kadym razem od nowa: Ale pan przecie
obieca panu porucznikowi.., albo: Pan porucznik mi
przecie powiedzia... Ustawicznie powoywaby si na
pana, aby siebie i mnie udzi, e mimo wszystko jaka
nadzieja istnieje. Bez pana jako wiadka nie dam sobie z nim
rady. Iluzji nie mona strzsn tak atwo jak rtci w
termometrze. Gdy choremu, ktrego w tak okrutny sposb
nazywamy nieuleczalnym, pokazuje si okruch nadziei,
stworzy on sobie z niego ca desk, a z tej deski dom.
Lecz tego rodzaju zamki na lodzie s dla chorego bardzo
niewskazane, a obowizkiem moim jako lekarza jest jak
najszybsze ich zniszczenie, zanim si w nich zagnied
egzaltowane nadzieje. Musimy si zatem wzi do rzeczy
ostro i nie traci czasu.
Condor umilk, widocznie czekajc na moj zgod. Nie
miaem jednak odwagi zetkn si z jego spojrzeniem, za w
Strona 254
duchu podtrzymywane gwatownym biciem serca widziaem obrazy z dnia wczorajszego. Jechalimy w takiej
pogodzie ducha przez rozsonecznion okolic, a twarz chorej
janiaa socem i szczciem. Gaskaa mae rebita...
siedziaa, jak krlowa, na weselnej uroczystoci... jej ojcu
pyny po twarzy zy, ciekajc do rozemianych, drgajcych
ust. Zniszczy to wszystko jednym jedynym ciosem! Odmieni znw t nieszczsn dziewczyn? Tak niespodzianie
zmienion, tak niespodzianie wyrwan z rozpaczy strci
jednym sowem w pieko niecierpliwoci? Nie, wiedziaem,
e nigdy do tego rki nie bd mg przyoy.
Czy nie mona by raczej... rzekem z wahaniem i
urwaem pod wpywem badawczego spojrzenia doktora.
Co? rzuci cicho.
Myl, czy nie mona by... przeczeka chociaby
par dni, bo wczoraj... wczoraj miaem wraenie, jak gdyby
Edyta cakowicie ju nastawia si na t now kuracj.
Myl... e nastawia si wewntrznie... A teraz nie miaaby
do... jak pan to kiedy powiedzia, nie miaaby do si
psychicznych. Chc przez to powiedzie, e byaby teraz w
stanie sama o wiele wicej z siebie wydoby, gdyby... gdyby
j jeszcze przez jaki czas pozostawi w przekonaniu, e owa
nowa kuracja, po ktrej si tyle spodziewa, pomoe
definitywnie... Pan... pan przecie nie widzia... pan sobie nie
moe nawet wyobrazi, jak wpyna na ni ju sama
wiadomo o niej! Wydawao mi si, e nawet o wiele lepiej
moga si porusza. Myl wic... czy nie naleaoby tego
wpywu pozostawi. Oczywicie... gos mi opad, gdy
Strona 255
wyczuem, e Condor ze zdziwieniem na mnie spojrza

oczywicie, nie znam si na tym wcale...
Doktor wci si jeszcze we mnie wpatrywa.
Patrzcie pastwo, mdrzec wrd prorokw! jak mi
si zdaje, gruntownie si pan w t histori uwika.
Zapamita pan sobie nawet te siy psychiczne. A przy tym
te kliniczne spostrzeenia! Nawet nie wiedziaem, e sobie
niespodzianie takiego asystenta i konsyliarza sprowadziem.
A zreszt nerwowo podrapa si po gowie
spostrzeenie paskie wcale nie jest takie gupie
przepraszam, chc naturalnie przez to powiedzie gupie w
sensie
medycznym.
Dziwne,
doprawdy
dziwne,
otrzymawszy ten egzaltowany list Edyty, przez chwil
zastanawiaem si sam, czy nie naleaoby teraz, gdy pan jej
wmwi, e wyleczenie moe przyj siedmiomilowymi
butami, czy nie naleaoby skorzysta z jej entuzjazmu.
Nieza myl, panie kolego! Mona by to zainscenizowa
niesychanie atwo. Posabym j do Engadinu, gdzie mam
zaprzyjanionego lekarza, i pozostawilibymy j w bogosawionym przekonaniu, e jest poddana nowej kuracji,
ktra w rzeczywistoci byaby kuracj dawn. W pierwszym
okresie efekt mielibymy prawdopodobnie wspaniay i dostawalibymy stosy zachwyconych, wdzicznych listw. Autosugestia, zmiana powietrza i miejsca oraz wzmoona energia wszystko to w istocie bardzo by nam pomogo, kamic
wraz z nami. Owe dwa tygodnie w Engadinie znacznie
podniosyby te mnie i pana na duchu. Ale, kochany poruczniku, jako lekarz musz myle nie tylko o pocztku, ale o
rozwoju, a przede wszystkim o rezultacie kuracji. Musz si
Strona 256
liczy z nawrotem, ktry przy takich szalonych, egzaltowanych nadziejach jest nieunikniony tak jest, nieunikniony! Nawet jako lekarz pozostaj szachist, stawiam na
cierpliwo i nie wolno mi si hazardowa zwaszcza wwczas, gdy kto inny musi za to zapaci.
Ale... przecie pan sam jest zdania, e mona by
osign znaczn popraw...
Oczywicie,
w
pierwszym
rozpdzie
przebieglibymy duy kawa drogi; przecie kobiety reaguj
zawsze w zadziwiajcy sposb na uczucia i iluzje. Ale niech
pan sobie t sytuacj wyobrazi za par miesicy, gdy tak
zwane siy psychiczne, o ktrych mwilimy, bd wyczerpane, gdy wzmoona wola zuyje si i egzaltacja minie, a
po tygodniach, po wielu tygodniach denerwujcego
naprenia
nie
nastpi
wyzdrowienie,
cakowite
wyzdrowienie, z ktrym obecnie chora liczy si jako z
osigaln pewnoci. Prosz, niech pan sobie wyobrazi
katastrofalny wpyw tego wszystkiego na istot tak wraliw,
ju i tak prawie doszcztnie zadrczon przez niecierpliwo!
Bo przecie w caej tej kuracji nie chodzi o drobn popraw,
lecz o co zasadniczego, o przestawienie si z metody
powolnej, lecz pewnej, wymagajcej cierpliwoci, na
zuchwa, a niebezpieczn niecierpliwo! Czy bdzie moga
jeszcze kiedykolwiek mie zaufanie do mnie, do innego
lekarza lub do innego czowieka, gdy si zorientuje, e
zostaa z rozmysem oszukana? Lepsza wic bdzie w tym
wypadku prawda, jakkolwiek wydaje si okrutna: n w
medycynie bywa czasem terapi najagodniejsz. Aby tylko
nie zwleka! Nie mgbym z czystym sumieniem wzi
Strona 257
odpowiedzialnoci za taki podstp. Niech si pan zastanowi!

Czy pan na moim miejscu miaby odwag?
Tak! odparem bez namysu i od razu przeraziem
si tego nazbyt spiesznego sowa. To jest... dodaem
ostronie przyznabym si jej do caej sytuacji dopiero
wwczas, gdyby chocia troch poczua si lepiej.
Przepraszam, panie doktorze... moe to brzmi zarozumiale...
ale pan nie zaobserwowa w ostatnich czasach tak jak ja, e
bardzo tym ludziom potrzeba czegokolwiek, aby mogli jako
y dalej. Oczywista, e naley im prawd powiedzie... ale
przynajmniej... przynajmniej wtedy, gdy bd j mogli znie.
Nie teraz, doktorze, zaklinam pana... tylko nie teraz... nie w
tej chwili!
Zawahaem si zmieszany wyrazem ciekawoci i
zdziwienia w oczach Condora.
Wic kiedy? zastanowi si. A przede
wszystkim, kto ma jej to powiedzie? Przecie kiedy
wyjanienie bdzie potrzebne, a obawiam si, e
rozczarowanie nastpi wwczas stokro okrutniejsze i
niebezpieczniejsze. Czy pan rzeczywicie wziby na siebie
tak odpowiedzialno?
Tak jest! odrzekem twardo. (Sdz, e jedynie lk
przed
natychmiastowym
towarzyszeniem
mu
do
Kekesfalvw podsun mi t nag decyzj). Bior na siebie
t odpowiedzialno cakowicie. Wiem z ca pewnoci, e
w tej chwili Edycie przyniesie olbrzymi ulg nadzieja na
cakowite uzdrowienie. Gdy si potem okae, i trzeba j
bdzie uwiadomi, e... e moe obiecywaem zbyt wiele,
Strona 258
przyznam si do tego szczerze i jestem przekonany, e mnie

zrozumie.
Condor patrza na mnie ze zdumieniem.
Do kroset! mrukn wreszcie. Ale ma pan odwag! A najdziwniejsze, e innych pan rwnie t bogosawion wiar zaraa; najpierw tamtych, a teraz doprawdy
nawet i mnie. No, jeeli pan rzeczywicie bierze na siebie
odpowiedzialno za rwnowag Edyty w wypadku
kryzysu, to... naturalnie caa sprawa bierze inny obrt.
Naleaoby wic zaryzykowa i przeczeka par dni, a
wzmocni si jej nerwy. Ale przy zobowizaniach tego
rodzaju nie ma odwrotu, panie poruczniku! Uwaam za swj
obowizek ostrzec pana przed tym z gry. My, lekarze, przed
kad operacj zwracamy uwag zainteresowanych na
groce
niebezpieczestwo,
za
obiecywanie
sparaliowanemu, e w przecigu krtkiego czasu bdzie
cakowicie uleczony, to zabieg nie mniej odpowiedzialny ni
operacja skalpelem. Niech si pan dobrze zastanowi, na co si
pan way; trzeba niezmierzonych si, aby podnie
czowieka, ktry zosta oszukany. Nie lubi spraw
niewyranych! Zanim odstpi wic od zamiaru
natychmiastowego, uczciwego zawiadomienia Kekesfalvw,
i owa metoda w naszym wypadku jest niewykonalna i e
musimy si jeszcze zdoby na dug cierpliwo, chc
wiedzie, czy mog na panu polega. Czy mog wic
bezwzgldnie liczy na to, e pan mnie wwczas nie odstpi?
Tak jest!
Doskonale. Condor gwatownym ruchem odsun
kieliszek. (aden z nas nie wypi ani kropli). A raczej
Strona 259
miejmy nadziej, e wszystko skoczy si szczliwie, bo

nasza decyzja odoenia momentu wyznania jej prawdy,
napenia mnie niepokojem. A teraz powiem panu dokadnie,
jak daleko mam zamiar si posun: ani o krok nie odstpi
od prawdy. Doradz kuracj w Engadinie, lecz zaznacz, e
metoda Viennota nie jest cakowicie wyprbowana, oraz
podkrel wyranie, e nie powinni spodziewa si cudu.
Gdyby mimo to, pokadajc w panu zaufanie, oszaamiali si
bezsensownymi nadziejami, spraw pask mam zgod!
spraw pask bdzie, aby we waciwym czasie kwesti
t wyjani. Moliwe, i jest to z mojej strony ryzyko, e mam
zamiar wicej zaufa panu ni memu lekarskiemu sumieniu
trudno, bior to na siebie. Przecie w gruncie rzeczy
obydwaj chcielimy dla tej biednej chorej jak najlepiej...
Condor wsta. Gdyby zatem na skutek rozczarowania
nastpi jakikolwiek kryzys, mog, jak powiedziano, liczy na
pana i miejmy nadziej, e paska niecierpliwo dokona
wicej ni moja cierpliwo. Pozostawmy wic temu
biedactwu jeszcze par tygodni wiary! I rzeczywicie
osignijmy przez ten czas widoczn popraw, a gdyby
nastpia, wwczas pomgby pan, a nie ja. Basta! Czas na
mnie najwyszy. Ju tam czekaj pewno niecierpliwie.
Wyszlimy z winiarni, przed ktr staa doroka. W
ostatniej chwili, gdy Condor wsiad, wargi mi drgny, jak
gdybym chcia go odwoa. Lecz konie ju ruszyy i powz
a zarazem nieodwracalne wydarzenia potoczyy si
szybko naprzd.
Strona 260
Trzy godziny pniej znalazem na moim stole w

koszarach szybko skrelony bilecik, przywieziony mi przez
szofera:
Niech pan przyjdzie jutro jak najwczeniej. Mam panu
strasznie duo do opowiedzenia. W tej chwili by tu doktor Condor.
Za dziesi dni wyjedamy. Jestem okropnie szczliwa
Edyta
Dziwne, e wanie tej nocy wpada mi do rki owa
ksika. Na og niezbyt wiele czytaem; na chwiejcej si
pce w moim pokoju stao tylko sze czy osiem dzie o
tematyce wojskowej, dotyczcych regulaminu subowego i
schematw wojskowych, bdcych dla nas alf i omeg.
Obok nich zliczy by mona byo ze dwa tuziny klasykw,
ktrych nigdy nie otwieraem, a wlokem za sob od korpusu
kadetw do wszystkich garnizonw moe tylko dlatego, aby
nagim, obcym pokojom, w ktrych musiaem mieszka,
nada charakter bardziej osobisty. Tu i wdzie leao par na
wp rozcitych, marnie drukowanych i le zbroszurowanych
ksiek, ktre si do mnie dostay w szczeglny sposb. Od
czasu do czasu zjawia si mianowicie w naszej kawiarni
may, garbaty domokrca, o dziwnie melancholijnych,
zazawionych oczach, ktry natarczywie proponowa papier
listowy, owki i tanie wydawnictwa brukowe, majc
nadziej, e znajd one w naszych kawaleryjskich koach
najwikszy zbyt. Bya to tak zwana literatura galancka, jak:
miosne przygody Casanovy, Dekameron, Pamitniki
piewaczki lub wesoe opowiadania o yciu garnizonowym.
Z litoci znw z tej litoci! a moe chcc si obroni jego
melancholijnej natarczywoci, kupiem pewnego razu trzy
Strona 261
czy cztery brudnawe, fatalnie drukowane zeszyty i niedbale

rzuciem je na pk.
Lecz owego wieczora zmczony i nerwowo
podraniony nie mogem ani spa, ani o niczym myle, tote
poszukaem jakiej lektury, aby si rozerwa i wywoa
senno. W nadziei, e naiwne, byskotliwe opowiadania,
ktre przypomniaem sobie jeszcze mglicie z dziecistwa,
bd najlepszym narkotykiem, wziem tom bajek z Tysica i
jednej nocy. Pooyem si i zaczem czyta, bdc w stanie
jakby psnu, kiedy to jest si zbyt leniwym, aby przerzuca
stronice, i przez niedbao omija si nie rozcite kartki.
Przeczytaem niezbyt uwanie pocztkow bajk o
Szeherezadzie i krlu, machinalnie przebiegajc oczami coraz
dalsze rozdziay. Nagle przestraszyem si trafiem na ow
dziwn bajk o modziecu, ktry ujrza na drodze
sparaliowanego starca. Na sowo sparaliowany drgno
co we mnie jakby pod wpywem nagego blu; skutkiem
niespodziewanej asocjacji ktry nerw dotknity zosta
piekcym ogniem. Sparaliowany starzec z bajki woa do
modzieca z rozpacz, i nie moe chodzi, i prosi, aby go
wzi na plecy i ponis; mody czowiek z litoci (Znw z
litoci, gupcze, po co ci ta lito? pomylaem), schyla si
z ca gotowoci i bierze starca na ramiona. Lecz w
pozornie bezradny kaleka jest zym duchem, niegodziwym
czarownikiem; dostawszy si na plecy modzieca niespodziewanie ciska szyj swego dobroczycy nagimi,
owosionymi udami, nie dajc si zrzuci. W okrutny sposb
zmusza swego obroc do penienia roli wierzchowca, nie ma
dla niego adnych wzgldw, popdza nielitociwie
czowieka, ktry mu lito okaza, i nie daj mu chwili
Strona 262
wytchnienia. Nieborak musi nie swego drczyciela tam,

gdzie tamten da, i nie ma odtd wasnej woli. Staje si jego
rumakiem, staje si niewolnikiem otra, a chocia kolana mu
dr i wargi wyschy z pragnienia, musi teraz jako ofiara swej
litoci biec coraz dalej i dalej, dwigajc na sobie niegodziwego, podstpnego starca, niby wasny nieuchronny los.
Zatrzymaem si; serce mi bio, jakby chciao z piersi
wyskoczy. Jeszcze czytajc miaem nag, nieznon wizj
podstpnego starca, lecego na ziemi, patrzcego ze zami w
oczach na przechodnia, aby wybaga od niego odruch litoci,
i widziaem tego otra na plecach jego dobroczycy.
Nikczemny czarownik mia siwe wosy z przedziaem i zote
okulary... Z byskawiczn szybkoci, z jak jedynie sny
potrafi miesza obrazy i twarze, nadaem starcowi z bajki
instynktownie rysy Kekesfalvy, sam niespodziewanie stajc
si nieszczsnym rumakiem, ktrego ponaglano biczem. Wok szyi uczuem ucisk tak namacalny, e a mi oddech
zaparo, ksika wypada z rk, raptownie zrobio mi si
zimno, a serce uderzao o ebra mocno jak o twarde drewno.
Jeszcze we nie gna mnie straszliwy jedziec coraz dalej i
dalej, a ja nie wiedziaem, dokd pdz. Gdy nazajutrz
obudziem si, miaem mokre wosy i byem zmczony i
wyczerpany jak po niezmiernie dalekiej podry.
Nic nie pomogo, e przedpoudnie spdziem z
kolegami, e zgodnie z przepisami peniem sub
skrupulatnie i czujnie. Gdy po obiedzie szedem znajom
drog do paacu, czuem znw na plecach niesamowity
ciar, gdy miaem nieczyste sumienie i wiedziaem, e
odpowiedzialno, ktra si dla mnie z t chwil
Strona 263
rozpoczynaa, bya nowa, a niezmiernie uciliwa. Gdy owej

nocy na awce w ogrodzie przedstawiem Kekesfalvie
wyzdrowienie jego dziecka jako spraw najbliszej
przyszoci, moja przesada wypywaa jedynie z litoci, z
chci uniknicia prawdy, powstaa bez mej woli, a nawet
wbrew niej nie bya wiadomym omamieniem, lecz
pospolitym oszustwem. Lecz od chwili obecnej, gdy
wiedziaem, i bliskiego wyzdrowienia nie mona si
spodziewa, musiaem udawa, udawa chodno, wytrwale, z
wyrachowaniem i cierpliwie, musiaem z nieprzeniknion
twarz i pewnym gosem kama jak wytrawny przestpca,
ktry przez tygodnie i miesice z caym wyrachowaniem
obmyla kady szczeg swej zbrodni i swej obrony. Po raz
pierwszy zaczem rozumie, e win za najgorsze na wiecie
sprawy ponosi nie tylko zo i brutalno, lecz prawie zawsze
sabo.
Wszystko odbyo si wanie tak, jak si obawiaem;
gdy wszedem na taras, czekao mnie entuzjastyczne
powitanie. Umylnie przyniosem kilka kwiatw, aby
odwrci od siebie uwag.
Na lito bosk, po co mi pan przynosi kwiaty?
Przecie nie jestem primadonn! zawoaa Edyta z
niecierpliwoci i kazaa mi usi przy sobie.
Po czym zacza natychmiast opowiada, nie
przerywajc sobie ani na chwil. W gosie jej by jaki ton
gorczkowego majaczenia. Doktor Condor och, ten
wspaniay, jedyny na wiecie czowiek! znw doda jej
odwagi. Za dziesi dni pojad do Szwajcarii, do sanatorium
w Engadinie, bo po co traci choby jeden dzie, gdy mona
Strona 264
si do sprawy zabra ostro? Zawsze przecie wiedziaa, i

dotychczasowe zabiegi byy bdne, e elektryzowaniem,
masowaniem i wszystkimi tymi idiotycznymi aparatami do
niczego si nie doprowadzi. Najwyszy ju czas, aby si co
zmienio, bo wprawdzie dotd nie przyznaa mi si do tego,
ale dwukrotnie ju prbowaa pooy kres wszystkiemu,
dwukrotnie, a wci nadaremnie. Nie mona tak y stale
ani chwili samotnej, zawsze zdana przy kadym ruchu i
kroku na ask innych, cigle podgldana, cigle pilnowana i
cigle pod wraeniem, e jest dla wszystkich ciarem,
balastem, czym niemoliwym do zniesienia. Tak, czas ju,
najwyszy ju czas, ale teraz zobacz, e gdy si lekarze
wezm do rzeczy waciwie, wyzdrowienie pjdzie szybko.
C znacz te wszystkie gupie, drobne poprawy, ktre na nic
si nie zdaj! Trzeba wyzdrowie cakowicie, w przeciwnym
razie cigle si jest chor. Ach, i to uczucie, e wszystko uda
si wspaniale, cudownie...
Sowa pyny bez koca niby burzliwy, pienicy si
potok ekstazy. Czuem si jak lekarz suchajcy bredze
majaczcego chorego i liczcy nieufnie z obojtnym
zegarkiem w rku gorczkowe uderzenia pulsu, gdy wanie
w ar i gwatowno ocenia z niepokojem jako
najdobitniejszy, kliniczny dowd choroby. Gdy wesoy
miech dziewczyny niby lekka piana pokrywa rozpdzony
potok jej wymowy, wzdrygaem si znajc przecie prawd,
ktrej ona nie znaa; wiedziaem, e si oszukuje, e
oszukujemy j wszyscy. Gdy wreszcie umilka, miaem
uczucie czowieka z przeraeniem budzcego si noc w
pocigu, gdy koa nagle stany. Lecz Edyta przerwaa sobie
sama:
Strona 265
No, co pan na to? Czemu pan siedzi z tak gupi..

och, przepraszam! ... z tak przestraszon min? Dlaczego
pan nic nie mwi? Czy pana to wcale nie cieszy?
Uczuem si przychwycony na gorcym uczynku.
Wanie teraz naleao znale ton serdeczny i odpowiednio
uradowany. Lecz byem marnym nowicjuszem, nie
potrafiem jeszcze kama i nie znaem sztuki codziennej
blagi. Z trudem wyjkaem wic par sw:
Jake pani moe tak mwi? Jestem po prostu zaskoczony... powinna to pani zrozumie. U nas w Wiedniu
mwi, e wielka rado paraliuje mow. Naturalnie, ciesz
si ogromnie.
A mnie wstrt ogarn, jak sztucznie i zimno to
zabrzmiao! I ona rwnie musiaa natychmiast dostrzec moje
skrpowanie, bo nastrj jej raptownie si zmieni. Co z
irytacji czowieka, ktrego przemoc budz ze snu,
zaciemnio jej rado. Oczy, przed chwil iskrzce si
entuzjazmem, nagle stwardniay, a zmarszczka midzy
brwiami zarysowaa si gboko.
No, niewiele z tej paskiej radoci zauwayam!
Ja rwnie wyczuem w swym tonie moliwo obrazy,
tote pospieszyem, by j uspokoi.
Ale, dziecko...
Lecz Edyta gwatownie si wyprostowaa.
Niech pan nie mwi do mnie stale dziecko.
Przecie pan wie, e tego nie znosz. O ile to pan starszy ode
mnie? Chyba mam prawo dziwi si, e wcale pan t nowin
Strona 266
nie jest zdumiony, a przede wszystkim, e nie okazuje pan...

zainteresowania. Chocia waciwie... czemu miaby si pan
cieszy? Ostatecznie i pan bdzie mia wreszcie urlop, gdy
dom na par miesicy zamkniemy. Bdzie pan mg
spokojnie siedzie z kolegami po kawiarniach, gra w karty i
by zadowolonym, e si pozby tej nudnej suby
samarytanina. Owszem, owszem, chtnie wierz, e si pan
cieszy czeka pana swoboda!
By to wybuch tak brutalny, e cios jego ugodzi mnie
gboko, a w moje nieczyste sumienie. Najwidoczniej si
zdradziem. Aby skierowa rozmow na inne tory znaem
ju przecie jej niebezpieczn draliwo w takich chwilach!
sprbowaem nada przykrej scenie charakter lekko artobliwy.
Swoboda! Ach, jak to sobie ludzie wyobraaj!
Swoboda dla uana w lipcu, sierpniu i wrzeniu! Czy pani
nie wie, e to jest wanie sezon na wszelkie Bonie i Galicje,
na manewry i wielkie parady. Zdenerwowani oficerowie,
wymczeni onierze, pena subordynacji, janie owiecona
suba w najdoskonalszym ekstrakcie od rana do wieczora. I
tak a do wrzenia!
Do koca wrzenia? ... Edyta nagle si zamylia.
Najwidoczniej co j zastanowio. Ale w takim razie
dodaa wreszcie kiedy pan przyjedzie?
Nie zrozumiaem. Doprawdy, nie zrozumiaem, o czym
mwi, i spytaem zupenie naiwnie:
Dokd?
Brwi jej zsuny si znowu.
Strona 267
Nieche pan nie pyta zawsze tak niemdrze! Z

wizyt do nas! Do mnie!
Do Engadinu?
A dokde? Przecie nie na ksiyc!
Dopiero teraz zrozumiaem, o czym myli. Pomys by
w moim zrozumieniu wrcz absurdalny, jake mogem
pozwoli sobie na podr do Engadinu, poruczniczek, ktry
wanie wyda ostatnie siedem koron na przyniesione kwiaty
i dla ktrego kada wycieczka do Wiednia, pomimo e
opaca tylko poow biletu, stanowia ju pewnego rodzaju
luksus.
No, no, patrzcie pastwo rozemiaem si
zupenie szczerze jak wy sobie, cywile, wyobraacie ycie
wojskowe! Kawiarnia, bilard, spacer po promenadzie, a gdy
si ma ch, woenie cywilnego ubrania i po prostu wyjazd
w wiat na par tygodni. Tak, tak, taka wycieczka to rzecz
niesychanie atwa... dwa palce u czapki: Do widzenia, panie
pukowniku, nie mam w tej chwili chci by wojskowym! Do
zobaczenia, gdy mi przyjdzie ochota. adne macie
wyobraenie o tym, jak to si wszystko u nas odbywa! Czy
pani wie, e gdy ktry z nas chce mie chociaby godzin
woln, musi z podpink pod brod stan do raportu i
posusznie przedstawi sw prob? Tak jest, tyle kopotw
i ceremonii dla uzyskania jednej jedynej godziny! Za aby
dosta cay dzie, trzeba co najmniej mierci cioci albo
jakiego innego pogrzebu w rodzinie! Chciabym zobaczy
min mego pukownika, gdybym tak w najgortszym okresie
w czasie manewrw najposuszniej go zawiadomi, e mam
wanie ch wyjecha na tydzie urlopu do Szwajcarii.
Strona 268
Usyszaaby pani kilka wyrae, ktrych nie ma w adnym

przyzwoitym sowniku. Nie, droga panno Edyto, pani to
traktuje zbyt lekko.
E, jeeli si czego rzeczywicie pragnie, wszystko
staje si lekkie. Niech si pan tak nie stawia! Mona by
przypuszcza, e si bez pana nie obejdzie. Inny oficer
tresowaby zamiast pana te ruskie baranie gowy! A zreszt
spraw paskiego urlopu zaatwi tatu w p godziny. Zna
przecie w ministerstwie spraw wojskowych kilkanacie osb
i wystarczy jedno sowo, wypowiedziane przez kogo z gry,
aby panu dano wszystko, czego pan zada. I doprawdy nic
panu nie zaszkodzi, jeeli pan zobaczy inny wiat ni t
cig ujedalni i plac wicze. Wic prosz bez wymwek.
Skoczone! Tatu to zaatwi.
Moe zachowaem si gupio, ale zirytowa mnie
niedbay jej ton. Kilka lat suby wyrabia przecie w
czowieku pewne poczucie godnoci, tote czuem si
dotknity, e taka moda, niedowiadczona dziewczyna
rozporzdza samowolnie i z gry generaami w ministerstwie
(dla nas pewnego rodzaju bstwami!), jakby to byli prywatni
urzdnicy jej ojca. Mimo przykrego uczucia potrafiem
utrzyma jednak pogodny ton.
A wic doskonale, Szwajcaria, urlop, Engadin...
wcale niele! Byoby nawet doskonale, gdyby w istocie, jak
sobie to pani wyobraa, wszystkie te wietnoci podano mi
gotowe na tacy bez posusznych prb z mej strony. Ale
trzeba by te byo, aby szanowny tatu pani wyjedna w
ministerstwie spraw wojskowych prcz urlopu dla pana
porucznika Hofmillera specjalne stypendium na jego podr.
Strona 269
Teraz ona spojrzaa na mnie ze zdumieniem. Czua w

mych sowach co, czego nie moga poj. Brwi nad
zniecierpliwionymi oczami cigny si mocniej. Widziaem,
e musz si wyrazi dokadniej.
Bdmy rozsdni, dziecko... och przepraszam,
panno Edyto. Sprawa niestety wcale nie jest taka prosta, jak
pani przypuszcza. Niech mi pani powie, czy zastanowia si
ju pani kiedy nad tym, ile kosztuje taka eskapada?
Ach, pan myli o tym? rzeka cakiem swobodnie.
To nie moe by nic wielkiego. Najwyej parset koron. To
nic wanego.
Nie mogem duej powcign niezadowolenia, bo
dotkna mojej sabej strony. Zdaje mi si, e ju mwiem,
jak byo dla mnie mk nalee do grona oficerw nie
posiadajcych ani grosza wasnego majtku i by skazanym
jedynie na ga i na skp miesiczn zapomog od ciotki.
Nawet w naszym najbliszym koleeskim kku bardzo
mnie zawsze irytowao, gdy w mojej obecnoci mwio si
pogardliwie o pienidzach, jakby to byy miecie. To by mj
czuy punkt, pod tym wzgldem ja byem kalek i musiaem
chodzi o kulach. I jedynie dlatego zirytowaem si bezgranicznie, e to rozpieszczone, psute przez wszystkich stworzenie, ktre przecie tak piekielnie cierpiao nad wasnym
odosobnieniem, nie mogo poj mojego pooenia.
Najwyej parset koron! rzekem mimo woli
nieomal brutalnie. Drobnostka, prawda? Marna bagatelka
dla oficera! A pani prawdopodobnie uwaa, i jest to z mojej
strony w ogle niegodne, e o takim gupstwie wspominam?
Niegodne, maostkowe i niskie, prawda? Czy pani pomylaa
Strona 270
kiedykolwiek, z czego my si utrzymujemy? Na czym musimy poprzestawa i jak si mczy!

A poniewa patrzaa na mnie podejrzliwie i, jak mi si
wydawao, z pogard, porwaa mnie ch, aby jej bez osonek
przedstawi cae swe ubstwo. Wypywao to z tych samych
przesanek, jakie powodoway i ni, gdy w celu drczenia
nas, umylnie przed nami, zdrowymi, wloka si z wysikiem
przez pokj, aby przy pomocy tej wyzywajcej demonstracji
mci si na nas za nasze zdrowie. Ja rwnie uczuem
pewnego rodzaju niegodziw rado w odsanianiu przed ni
ekshibicjonistycznie szczupoci mych zasobw materialnych
i zalenoci mej egzystencji.
Czy pani w ogle wie, jaka jest gaa porucznika?
rzuciem gwatownie. Czy pani kiedy o tym pomylaa?
Wic nieche pani wie: dwiecie koron co pierwszego,
przeznaczonych na trzydzieci albo trzydzieci jeden dni z
obowizkiem ycia odpowiednio do godnoci oficera. Z
ndznej tej sumy trzeba zapaci: utrzymanie, mieszkanie,
krawca, szewca i wszystkie luksusy odpowiednio do
godnoci oficera. Nie wspominajc ju o tym, e bro Boe
sta si co moe koniowi! Gdy si rozumnie rozporzdzi
wielk t sum, pozostaje zaledwie par groszy, aby si
rozkoszowa rajem w kawiarni, ktrym mi pani stale tak
dokucza. Jeeli si przez cay miesic oszczdza niby robotnik
pracujcy na dniwk, mona tam wwczas zdoby za to
wszystkie wspaniaoci tej ziemi przy filiance kawy!
Dzisiaj wiem, e poddanie si takiej goryczy byo z mej
strony gupot, a nawet przestpstwem. Bo skde
siedemnastoletnia dziewczyna, rozpieszczona i wychowana
Strona 271
w nieznajomoci wiata, skde sparaliowana i przykuta

do swego pokoju istota miaa wiedzie o wartoci pienidza
lub gay i o naszej ndzy pokrytej blichtrem? Lecz ch, aby
za mnstwo drobnych ponie zemci si wreszcie na
kimkolwiek, napada mnie zdradziecko, tote uderzaem bez
zastanowienia, na lepo, jak si bije w zoci, nie wyczuwajc
potgi ciosu zadawanego wasn rk.
Podnisszy jednak na ni oczy zrozumiaem od razu,
jak brutalne byo to uderzenie. Z subtelnoci ludzi chorych
Edyta natychmiast wyczua, i niewiadomie dotkna mego
najczulszego miejsca. Zarumienia si mimo woli, ja za
widziaem, e sprawio jej to przykro, i szybko zasonia
twarz rk. Widocznie jaka myl napdzia jej krew do
policzkw.
A pan... pan kupuje mi tak drogie kwiaty?
Chwila bya przykra i trwaa do dugo Edyta
wstydzia si mnie, ja za jej. Oboje mimo woli zranilimy si
nawzajem i obawialimy si teraz kadego sowa. Sycha
byo poszum ciepego wiatru, wiejcego wrd drzew, na
dole w podwrzu gdakay kury, a w oddali gucho dudni
wz na szosie. Edyta otrzsna si pierwsza z wraenia:
Ach, jaka ja jestem gupia, e si przejmuj
paskimi nonsensami! Doprawdy, gupia jestem, e si tak
zdenerwowaam. Co pana obchodzi, ile taka podr moe
kosztowa? Jeeli przyjeda pan do nas, jest pan oczywicie
naszym gociem. Czy pan przypuszcza, e tatu zgodziby
si, aby pan, chcc nas odwiedzi... aby pan ponosi koszty?
Przecie to nie ma sensu. Nie pozwol, eby pan uwaa mnie
za tak gupi. Ani sowa o tym wicej! ju powiedziaam!
Strona 272
Lecz by to punkt, z ktrego nie chciaem zrezygnowa.

Jak mwiem, ju sama myl, i mgbym wyda si
pieczeniarzem, bya mi nieznona.
Przeciwnie, jeszcze sowo! Nie chcemy przecie
midzy sob nieporozumie. A wic jasno i dobitnie: nie
pozwol, aby si kto wstawia za mn w moim puku, i nie
pjd na niczyje utrzymanie. Wszelkie wyjtki i przyjemnoci
s dla mnie przykre, chc sta w szeregu wraz z mymi
kolegami i nie by wyjtkiem ani korzysta z protekcji.
Rozumiem dobrze chci pani i ojca, lecz s ludzie, ktrym
ycie nie podaje wszelakiego dobra na srebrnej tacy... Nie
mwmy o tym wicej!
Wic pan nie chce przyjecha?
Nie powiedziaem, e nie chc. Wytumaczyem pani
dokadnie czemu nie mog.
Nawet wtedy, gdy poprosi pana ojciec?
Nawet wtedy.
I nawet... nawet, gdy ja pana poprosz? Jeeli
poprosz serdecznie, po przyjacielsku?
Niech pani tego nie robi. Nie miaoby celu.
Spucia gow. Drganie i drenie wok jej ust
wiadczyy nieomylnie o zwykej w takich wypadkach
niebezpiecznej irytacji. Biedne, rozkapryszone dziecko, na
ktrego skinienie i yczenie dziao si w domu wszystko,
stano niespodzianie wobec czego nowego, natkno si na
opr. Kto powiedzia nie, to je rozgoryczyo. Gwatownym
Strona 273
ruchem porwaa moje kwiaty i ze zoci cisna je szerokim

ukiem za balustrad.
Dobrze! rzeka przez zby. Teraz przynajmniej
wiem, jak wielka jest ta paska przyja. Dobrze si stao, e
j wreszcie wyprbowaam. Tylko dlatego, e paru kolegw
w kawiarni bdzie plotkowao, wykrca si pan wymwkami! Jedynie ze strachu, e moe by si miao w puku
troch gorsz opini, psuje pan przyjacioom ca rado! A
wic dobrze! Sprawa zaatwiona. Nie bd ebraa. Nie ma
pan chci doskonale! Zaatwione!
Czuem, e wzburzenie jej nie mino jeszcze
cakowicie, bo powtrzya kilkakrotnie z pewnym uporem
dobrze, a jednoczenie opara si z wysikiem obydwiema
rkami na porczach, jakby chciaa podcign si wyej,
jakby zamierzaa przej do ataku. Nagle zwrcia si do
mnie surowo:
A wic dobrze. Uwaam spraw za zaatwion.
Nasza najuniesza proba zostaa odrzucona. Nie odwiedzi
nas pan, bo pan nas odwiedzi nie chce. Bo to panu nie na
rk. Doskonale. Jako to przeyjemy. Ostatecznie i dawniej
przecie dawalimy sobie rad bez pana. Ale jedno
chciaabym wiedzie... czy pan odpowie szczerze?
Oczywicie.
Ale szczerze! Pod sowem honoru! Niech mi pan da
sowo honoru!
Jeeli si pani przy tym upiera, daj sowo honoru.
Strona 274
Dobrze! Dobrze! Powtarzaa to ostre tnce

dobrze, jakby nim co przecinaa jak noem. Doskonale!
Niech si pan nie obawia, nie prosz ju wicej o pask
najjaniejsz wizyt! Ale jedno chciaabym wiedzie, a pan mi
da sowo! ... tylko to jedno... Czy nie chce pan do nas
przyjecha bo sprawia to panu przykro, bo jest pan
skrpowany, czy moe z jakich innych powodw, ktre...
ktre dotycz mnie? Dobrze, dobrze tamto ju zaatwione! A
teraz jasno i szczerze dlaczego pan w ogle do nas
przychodzi?
Byem przygotowany na wszystko, lecz nigdy na takie
pytanie. Aby zyska na czasie, wyjkaem zaskoczony i
zmieszany:
Ale... ale to zupenie proste... do tego nie trzeba
byo sowa honoru...
Tak? Proste? Dobrze! Tym lepiej! A wic?
Nie mogem odpowiedzi unikn. Najprociej byoby
poda prawd, lecz zorientowaem si ju, e powinienem j
wystylizowa ostronie. Zaczem wic z pozorn swobod:
Ale, kochana panno Edyto, nieche pani nie szuka
jakich przyczyn tajemniczych. Zna mnie pani przecie na
tyle, aby wiedzie, e nie jestem czowiekiem, ktry zbyt
wiele zastanawia si nad sob. Przysigam pani, e nigdy nie
przyszo mi do gowy, czemu bywam u tych czy tamtych,
dlaczego jednych lubi, a drugich nie znosz. Daj sowo, nie
mog w tej chwili powiedzie nic mdrzejszego ani gupszego nad to, e bywam u was dlatego, e... e chtnie do was
przychodz i czuj si tu stokro lepiej ni gdziekolwiek
Strona 275
indziej. Zdaje mi si, e wyobraacie sobie kawalerzystw

troszk wedug wzorcw operetkowych zawsze eleganccy,
zawsze weseli, w wiecznie karnawaowym nastroju. Och,
sprawy te ogldane od wewntrz nie s tak wietne, a osawiona koleesko take bywa czasem nader chwiejna. Gdy
do jednego wozu wprzgnitych jest kilkadziesit ludzi,
zawsze jeden cignie mocniej od drugiego; tam gdzie chodzi
o awanse i rangi nadeptuje si swemu poprzednikowi na
pity. Trzeba uwaa na kade wypowiedziane sowo, a nigdy nie mona by pewnym, czy si nie wywoao niezadowolenia zwierzchnikw. Zawsze wisi w powietrzu burza!
Suba pochodzi od sowa suy, a suy to znaczy by
zalenym. Poza tym koszary i st w restauracji nie s przecie
waciwym domostwem, nikt tu ciebie nie potrzebuje i nikomu na tobie nie zaley. Owszem, owszem, czasem stosunki z
kolegami s bardzo mie, lecz ostatecznej pewnoci nie ma si
nigdy. Natomiast gdy przychodz do pastwa, odkadam
wraz z szabl wszelkie zastrzeenia i kiedy tak tu przyjemnie
gawdz, wwczas...
No... co wwczas? pytanie zabrzmiao z
najwysz niecierpliwoci.
Wwczas... moe pani uzna mnie za bezczelnego, e
tak szczerze o tym mwi... wwczas wmawiam sobie, e
widzicie mnie u siebie chtnie, e si z tym domem zyem,
e si w nim czuj stokro bardziej u siebie ni gdziekolwiek
indziej. Gdy tak na pani patrz, zawsze ogarnia mnie
uczucie...
Mimo woli urwaem, lecz Edyta
natychmiast z tak sam gwatownoci:
powtrzya
Strona 276
No, c takiego?
...e istnieje kto, dla kogo nie jestem tak straszliwie
niepotrzebny jak dla kolegw w puku... Naturalnie, wiem, e
nie przedstawiam specjalnej wartoci, a czasem nawet si
obawiam, czy od dawna ju nie staem si dla pastwa
nudny. Czsto... pastwo nawet nie wiecie jak czsto!
lkam si, e moe macie mnie do. Ale zawsze sobie
przypominam, e pani siedzi tak samotnie w tym wielkim,
pustym domu i e moe si pani ucieszy, jeeli kto
przyjdzie. I widzi pani, to mi zawsze dodawao odwagi.
Kiedy pani zastawaem na wiey albo w pokoju,
wmawiaem w siebie, e moe to lepiej, i przyszedem, ni
eby pani siedziaa samotna przez cay dzie. Czy pani tego
rzeczywicie nie rozumie?
I oto stao si co nieoczekiwanego. Szare oczy
znieruchomiay tak raptownie, jak gdyby moje sowa
sparalioway ich renice. Natomiast palce dziewczyny
staway si coraz bardziej niespokojne, przesuway si po
porczy w d i w gr, zaczy zrazu cicho, a potem coraz
gwatowniej bbni po wypoliturowanym drzewie. Usta
lekko si skrzywiy i Edyta rzeka nagle cierpko:
Owszem, rozumiem. Rozumiem doskonale, co pan
chce przez to powiedzie. Zdaje mi si nawet, e pan
powiedzia rzeczywicie prawd. Wyrazi si pan bardzo,
bardzo uprzejmie i bardzo retorycznie. Mimo to zrozumiaam
pana dokadnie. Zrozumiaam cakowicie... Przychodzi pan,
jak pan mwi, bo jestem taka samotna, co mona wyrazi
innymi sowami: e jestem przygwodona do tego
przekltego fotela. Wic jedynie dlatego przychodzi pan tu
Strona 277
codziennie! Jako litociwy samarytanin, odwiedzajcy

biedne chore dziecko! Pewnie za moimi plecami nazywacie
mnie tak wszyscy, wiem o tym dobrze, wiem. Przychodzi pan
tylko z litoci... owszem, owszem, chtnie panu wierz.
Czemu pan chce teraz zaprzeczy? Przecie jest pan tak
zwanym dobrym czowiekiem, a syszy pan to tak chtnie od
mojego ojca. Tacy dobrzy ludzie lituj si nad kadym
bitym psem i nad kadym parszywym kotem, czemu nie
maj si litowa nad kalek?
I nagle wyprostowaa si, a ciao jej przebieg dreszcz.
Ale ja dzikuj za to! Gwid na przyja, ktr
zawdziczam jedynie mojemu kalectwu. Nie, niech pan tak
na mnie nie patrzy! Naturalnie, teraz panu przykro, e si
panu caa prawda wyrwaa, e si pan przyzna, bo lito
bierze, jak powiedziaa tamta suca tylko ona, jedynie
ona powiedziaa szczerze i uczciwie, co myli! A pan jako
dobry czowiek wyraa si ogldniej i subtelniej, tak
jako... wykrtniej: e jakoby dlatego pan przychodzi, bo
stercz tu cay dzie sama. Od dawna przecie czuam, e
bywa pan u nas tylko z litoci i e chciaby pan by
podziwiany za to askawe powicenie. Bardzo auj, ale nie
chc, eby si dla mnie kto powica! Nie zniosabym tego
od nikogo, a chyba najmniej od pana... Zabraniam panu tego,
syszy pan, zabraniam! Czy pan myli, e naprawd skazana
jestem na wasze askawe wysiadywanie przy mnie, na wasze
wspczujce, zazawione spojrzenia albo na wasze
ogldne gadaniny? Nie, dziki Bogu, nie potrzebuj nikogo
z was... Sama sobie dam rad, sama! A jeeli nie wytrzymam,
to przecie wiem, w jaki sposb mog si od was uwolni.
Strona 278
Niech pan patrzy wycigna do mnie nagle rk doni do

gry niech pan spojrzy na t blizn! Ju raz sprbowaam,
ale zrobiam to niezrcznie i nie natrafiam tpymi
noyczkami na puls, tote na nieszczcie jeszcze zdyli
nadbiec i przewizali mi ran, bo w przeciwnym razie
byabym si nareszcie pozbya was i waszej podej litoci! Ale
na przyszy raz zrobi to lepiej, moe pan by pewny. Nie
mylcie, e jestem bezbronna i wydana na wasz ask. Lepiej
zdechn ni by przedmiotem wspczucia. Niech pan spojrzy zamiaa si nagle, a miech ten zabrzmia ostro i
wiszczco jak pia mj troskliwy ojciec o czym zapomnia, gdy kaza zbudowa dla mnie t wie, myla tylko o
piknym widoku, bo przecie doktor powiedzia: Duo,
duo soca i powietrza! Ale nikomu nie przyszo do gowy,
ani ojcu, ani lekarzowi, ani inynierowi, e ten taras mgby
mi kiedy posuy do... Niech pan spojrzy na d... gwatownie pocigna si w gr i niespodziewanym ruchem
rzucia swe chwiejne ciao a na balustrad, ktr uja teraz
obydwiema rkami cztery, pi piter... a na dole s
twarde kamienie... to wystarczy. A tyle siy mam jeszcze,
Bogu dziki, eby przedosta si przez porcz... tak, tak od
chodzenia na kulach ma si w ramionach mocne muskuy!
Wystarczy jeden ruch i raz na zawsze pozbd si waszego
przekltego wspczucia, a dla was byoby to ulg... i dla ojca,
i dla Ilony, i dla pana, dla was wszystkich, na ktrych ci
jak zy sen. Niech pan patrzy, to bardzo atwo, trzeba si
troszk przechyli i ju!
Zerwaem si w najwyszym przeraeniu, gdy z
paajcymi oczami przewiesia si niebezpiecznie przez
Strona 279
balustrad, i chwyciem j za rami. Lecz jak gdyby miaa

ogie w yach drgna i krzykna:
Precz! Jak pan mie mnie dotyka! Precz! Mam
prawo robi, co chc! Puci! W tej chwili prosz mnie puci!
Poniewa nie usuchaem i usiowaem przemoc
oderwa j od balustrady, raptownie skrcia gr tuowia i
niespodziewanie uderzya mnie w pier. A wwczas staa si
rzecz okropna. Nagy cios pozbawi j oparcia i rwnowagi,
jak podcita kos ugia si w kolanach, a poniewa padajc
uczepia si stou, pocigna za sob cay blat. Chciaem
jeszcze w ostatniej chwili niezrcznie j pochwyci, lecz ju
zadwicza tukcy si wazon, poleciay na ziemi talerze i
filianki, posypay si yeczki. Z gonym brzkiem uderzy
o podog duy, brzowy dzwonek i dwiczc potoczy si
po tarasie.
Sparaliowana dziewczyna leaa teraz bezbronna jak
drgajcy kbek, szlochajc ze zoci i wstydu. Prbowaem
podnie jej lekkie ciao, lecz bronia si z krzykiem:
Precz...
czowieku!
precz...
precz,
ordynarny,
brutalny
Ramiona jej wykonyway dzikie ruchy, starajc si podnie ciao bez niczyjej pomocy, a za kadym razem, gdy si
zbliaem, aby j unie, kulia si stawiajc opr i krzyczc
na mnie z nieprzytomn, bezbronn zoci:
Precz... nie dotyka mnie... niech si pan wynosi!
Nigdy w yciu nie przeyem sceny rwnie okropnej!
Strona 280
W tej chwili rozleg si za nami cichy szmer. Bya to

wjedajca na gr winda, gdy dzwonek spadajc narobi
tyle haasu, e wezwa sucego bdcego zawsze w pogotowiu. Zbliy si do nas szybko, natychmiast dyskretnie
spuszczajc przeraone oczy; nie patrzc na mnie podnis
drgajce ciao widocznie przyzwyczajony by do pewnych
wyuczonych ruchw i zanis szlochajc na fotel. Jeszcze
chwila i winda pojechaa na d. Zostaem sam wrd
przewrconego stou, potuczonych filianek i rozsypanych
przedmiotw, lecych dookoa w takim nieadzie, jak gdyby
z jasnego nieba pad piorun i gwatownym uderzeniem
wszystkie rozbi.
Nie wiem, jak dugo staem tak na tarasie wrd potuczonych talerzy i filianek, cakowicie nieprzytomny, pod
wraeniem tego ywioowego wybuchu, ktrego nie umiaem
sobie wytumaczy. C powiedziaem tak gupiego? Czym
wywoaem t niezrozumia wcieko? Lecz oto znw
rozleg si dobrze mi ju znany lekki szum, nadjechaa winda
i wyszed z niej Jzef, sucy, z wyrazem smutku na gadko
wygolonej twarzy. Sdziem, e przyjecha, aby sprztn, i
byo mi przykro, e stoj wrd pobojowiska i przeszkadzam
mu w pracy. Lecz poczciwiec ze spuszczonymi oczami zbliy
si do mnie, podnoszc jednoczenie z podogi serwetk.
Przepraszam pana poruczniku rzek dyskretnie
swym stumionym gosem, ktry sprawia wraenie, jak
gdyby sucy wypowiada swe sowa zawsze z ukonem
(Ach, by to sucy starego pokroju!) pan porucznik
pozwoli, e go troch obetr.
Strona 281
Przygldajc si jego zrcznym palcom zobaczyem

dopiero teraz, e na bluzie i jasnych spodniach mam
ogromn, mokr plam. Widocznie w chwili gdy si
schyliem, by padajc przytrzyma, wylaa si na mnie
herbata z ktrej przewrconej filianki. Sucy starannie
ociera i wysusza serwet mokre miejsca, ja za patrzyem w
milczeniu na klczcego, na jego dobr, siw, pochylon
gow. Nie mogem oprze si podejrzeniu, e starzec
umylnie schyla si tak nisko, abym nie widzia jego twarzy i
wzruszenia w jego spojrzeniu.
Nie, nie bdzie mona wysuszy tego w ten sposb
rzek wreszcie ze smutkiem, nie podnoszc gowy.
Moe by, panie poruczniku, posa szofera do koszar po inny
mundur? Nie bdzie pan porucznik mg tak wyj. Ale
prosz by spokojnym, za godzin wszystko wyschnie, a ja
spodnie odprasuj.
Skonstatowa to pozornie z fachow obojtnoci, lecz
w gosie jego brzmia zdradziecko ton wspczucia i zakopotania. Gdy zaoponowaem, e to niepotrzebne i e raczej
naleaoby zatelefonowa po dorok dla mnie, gdy miaem
wanie i bez tej przygody pojecha do domu, odchrzkn i
podnis na mnie bagalnie swe dobre, zmczone oczy.
Prosz, niech pan porucznik bdzie askaw jeszcze
chwilk pozosta. To byoby okropne, gdyby pan porucznik
teraz wyszed. Wiem na pewno, e panna Edyta strasznie by
si zdenerwowaa, gdyby pan porucznik nie zaczeka. W tej
chwili jest jeszcze u niej panna Ilona i... pooya j do ka.
Ale panna Ilona kazaa mi powiedzie, e zaraz przyjdzie, i
prosi, aby pan porucznik koniecznie zaczeka.
Strona 282
Byem mimo woli gboko wzruszony. Jake tu

wszyscy t chor kochali! Jak j rozpieszczali i
usprawiedliwiali! Chciaem koniecznie powiedzie co
serdecznego temu dobrotliwemu starcowi, ktry zaskoczony
wasn odwag zabra si znowu pilnie do czyszczenia mojej
bluzy. Poklepaem go lekko po ramieniu:
Prosz da spokj, kochany Jzefie, nie warto! Na
socu wyschnie szybko, a mam nadziej, e wasza herbata
nie jest tak mocna, aby pozostawia widoczn plam. Dajmy
temu spokj, Jzefie, i raczej prosz zebra te szcztki.
Zaczekam na pann Ilon.
Och, jak to dobrze, e pan porucznik zaczeka!
odetchn z widoczn ulg. Pan von Kekesfalva te
powrci niezadugo i na pewno bdzie si cieszy, e moe
pana porucznika u nas powita. Poleci mi wyranie...
Ale ju zatrzeszczay schody pod lekkimi krokami
bya to Ilona. Jak uprzednio sucy, tak teraz ona zbliajc
si do mnie miaa spuszczone oczy.
Edyta prosi, aby pan na chwileczk zeszed do jej
sypialni. Tylko na chwil! Kazaa panu powiedzie, e bardzo
serdecznie prosi.
Poszlimy razem schodami na d. adne nie wyrzeko
ani sowa mijajc salon i przechodzc przez drugi pokj do
dugiego korytarza, prowadzcego widocznie do pokojw
sypialnych. Od czasu do czasu w ciemnym tym pasau
niechccy dotykay si nasze ramiona, a moe nie by to
przypadek, gdy szedem wzburzony i niespokojny. Przy
Strona 283
drugich bocznych drzwiach Ilona zatrzymaa si i szepna z

naciskiem:
Niech pan teraz bdzie dla niej dobry. Nie wiem, co
si na grze stao, ale znam te nage wybuchy. Znamy je
wszyscy. Nie mona jednak bra jej tego za ze, doprawdy,
nie mona! Czy ktokolwiek z nas potrafi sobie wyobrazi,
czym jest takie beznadziejne leenie od rana do wieczora?
Oczywista, e niepokj musi si w nerwach biedaczki
nagromadzi i wybucha bez jej woli i wiedzy. Ale prosz mi
wierzy, e jest ona pniej najnieszczliwsza z nas
wszystkich! Tote wanie wtedy, gdy si wstydzi i drczy,
trzeba by dla niej podwjnie dobrym.
Nie odpowiedziaem, lecz nie byo to potrzebne, bo
Ilona musiaa chyba dostrzec moje wzburzenie. Ostronie
zapukaem do drzwi, a gdy usyszelimy w odpowiedzi
cichutkie i niemiae prosz, Ilona dodaa jeszcze szybko:
Ale niech pan nie pozostaje zbyt dugo. Tylko
chwilk!
Wszedem przez lekko uchylone drzwi. Na razie w
obszernym pokoju, przyciemnionym od strony ogrodu
pomaraczowymi zasonami, dojrzaem tylko czerwonawy
pmrok. Dopiero po chwili rozrniem w gbi janiejcy
prostokt ka. Dobieg mnie stamtd niemiay, znajomy
gos:
Prosz... tutaj, prosz usi. Zatrzymam pana tylko
na chwil.
Zbliyem si do lecej. Wrd poduszek janiaa
wska twarz pod ciemnymi wosami. Barwna kodra
Strona 284
zahaftowana w kwiaty okrywaa dziewczyn a po chud,

dziecic szyjk. Z pewn obaw Edyta czekaa, a usid, i
dopiero wtedy niemiao zacza:
Przepraszam, e pana przyjmuj tutaj, ale miaam
zawrt gowy... Nie powinnam bya tak dugo lee na
socu, bo zawsze mi si potem krci w gowie. Sdz, e
byam chyba nieprzytomna, gdy... ale... ale prawda? ...
zapomni pan o wszystkim? Nie bierze mi pan za ze mojej...
niegrzecznoci?
W gosie jej brzmiao tyle lkliwego bagania, e szybko
przerwaem:
Ale, jak pani moe! Przecie to bya moja wina. Nie
powinienem by pozwoli pani tak dugo lee w tym upale.
Wic mog by pewna, e pan... nie wzi mi tego za
ze? Naprawd nie?
Ale z ca pewnoci!
I bdzie pan przychodzi... jak dawniej?
Zupenie tak samo. Ale pod jednym warunkiem.
Spojrzaa niespokojnie.
Jaki to warunek?
e bdzie pani miaa do mnie wicej zaufania i e
nie bdzie si pani zaraz martwia, czy mnie przypadkiem nie
dotkna albo czy si nie obraziem? C to za bezsensowne
myli pomidzy przyjacimi! Gdyby pani wiedziaa, jak
inaczej pani wyglda, kiedy jest serdeczna i pogodna, jak
wszyscy czujemy si wtedy szczliwi, ojciec i Ilona, i ja, i
Strona 285
cay dom! Szkoda, e nie moga pani sama siebie obserwowa

onegdaj na wycieczce, kiedy bya pani tak wesoa i
cieszylimy si z tego wszyscy! Mylaem o tym jeszcze przez
cay wieczr.
Przez cay wieczr myla pan o mnie? Patrzya
na mnie jakby niepewna. Naprawd?
Przez cay wieczr. Ach, jaki to by dzie! Nigdy go
nie zapomn! To bya wspaniaa wycieczka, po prostu
wspaniaa.
Tak powtrzya rozmarzona. To byo wspania-e... Najpierw jazda przez pola, potem te mae rebaczki i
uroczysto wiejska... wspaniae od pocztku do koca! Ach,
powinnam czciej tak wyjeda! Moe to istotnie wina tego
gupiego siedzenia w domu, tego idiotycznego zamykania si
przed ludmi, e zmarnowaam sobie nerwy. Ale ma pan
suszno, jestem zbyt nieufna. To znaczy, staam si taka od
czasu, gdy mi si to przytrafio... Dawniej, mj Boe, wcale
sobie nie mog przypomnie, abym si kogokolwiek
obawiaa! Dopiero teraz, gdy staam si tak straszliwie
niepewna siebie... wmawiam sobie, e kady patrzy na moje
kule i kady si nade mn lituje. Wiem, e to gupie, wiem, e
to duma niemdra i dziecinna i e sama sobie swym uporem
szkodz, wiem te, e to si mci i rujnuje nerwy, ale czy
mona by ufn, gdy choroba trwa tak nieskoczenie dugo!
Ach, gdyby si ju raz skoczya, gdyby nie sta si przez
t okropn spraw zym, zym i nieopanowanym
czowiekiem!
Ale to si skoczy niedugo! Trzeba tylko troch
odwagi. Odwagi i cierpliwoci.
Strona 286
Lekko uniosa si na poduszkach.

Sdzi pan... sdzi pan szczerze, e ta nowa kuracja
da dobre wyniki? Niech pan pomyli, onegdaj, gdy tatu
przyszed do mnie, byam ju tego zupenie pewna. Ale dzi
w nocy sama nie wiem skd ogarn mnie nagle strach,
e moe doktor si myli, e moe powiedzia mi co nieprawdziwego. Co sobie przypomniaam... Dawniej wierzyam
doktorowi Condorowi jak samemu Bogu. Ale zawsze tak
bywa na pocztku lekarz obserwuje pacjenta, lecz gdy
trwa to dugo, chory nauczy si te obserwowa lekarza, a
wczoraj ale mwi to jedynie panu! wczoraj, gdy mnie
bada, wydawao mi si... jakby to powiedzie? ... wydawao
mi si, e gra przede mn jak komedi. By taki szczery i
serdeczny jak zazwyczaj. Nie wiem czemu, ale miaam
uczucie, jak gdyby si przede mn czego wstydzi.
Naturalnie ucieszyam si strasznie, gdy usyszaam, e
chciaby mnie zaraz wysa do Szwajcarii, a mimo to... jako
skrycie ale mwi to jedynie panu! napad mnie ten
bezsensowny strach... tylko, na lito bosk... niech mu pan
tego czasem nie powtrzy! napad mnie strach, e moe ta
nowa kuracja nie jest odpowiednia... e doktor chce mnie
tylko ni omami, otumani... albo moe... uspokoi tatusia.
Widzi pan, nie mog si pozby tej okropnej nieufnoci. Ale
czy jestem temu winna? Jake mona mie zaufanie, jeeli
tyle razy byo si okamywan, e to ju koniec, a potem
znw wszystko cigno si tak dugo, tak strasznie dugo.
Nie, doprawdy, nie mog ju znie tego wiecznego czekania!
Wzburzona usiada, a rce jej zaczy dre. Szybko pochyliem si ku niej.
Strona 287
Nie, nie! Nie trzeba si znw denerwowa! Prosz

sobie przypomnie, co mi pani przed chwil obiecaa...
Tak, tak ma pan suszno! Nic nie pomoe
samoudrka, a drczy si tym innych. Kt jest winien mojej
chorobie! Przecie wiem, e ci wszystkim... Ale wcale nie
o tym chciaam mwi, doprawdy, nie o tym... Chciaam
panu tylko podzikowa, e si pan na mnie nie gniewa za
mj gupi wybuch i... e pan w ogle jest dla mnie taki dobry,
taki... wzruszajco dobry, a ja na to nie zasuguj. Przecie
wanie pana... Ale nie bdziemy ju o tym mwili, prawda?
Nie, nigdy. Moe pani na mnie polega. A teraz
prosz dobrze wypocz.
Wstaem, aby jej poda rk. Wygldaa wzruszajco,
gdy tak na poy lkliwa, na poy uspokojona spogldaa ku
mnie ze swych poduszek: dziecko, dziecko przed zaniciem!
Wszystko si wyjanio, atmosfera bya wypogodzona jak
niebo po burzy. Zbliyem si do niej swobodnie i nieomal
wesoo. Nagle Edyta z przeraeniem usiada.
Na lito bosk, co to jest? Pana mundur...
Dostrzega na mojej bluzie du, mokr plam i
widocznie ze skruch przypomniaa sobie, e to jej upadek i
rozlana herbata spowodoway t drobn katastrof. Oczy jej
natychmiast ucieky pod powieki, a wycignita rka
bojaliwie si cofna. Lecz wanie fakt, e taka drobnostka
bya dla niej czym tak powanym, wstrzsn mn gboko.
Aby j uspokoi, zaczem lekkim tonem:
Ech, to nic, to nic wanego. Niedobre dziecko wylao
na mnie herbat.
Strona 288
W spojrzeniu jej wida byo wci jeszcze zmieszanie,

lecz z wdzicznoci uchwycia si mego pochego tonu:
A da pan za to niedobremu dziecku porzdnie w
skr?
Nie odparem wesoo. Nie byo potrzeby, bo
dziecko znw jest zupenie grzeczne.
I pan rzeczywicie wcale si na mnie nie gniewa?
Ani troszeczk. Trzeba byo posucha, jak licznie
przepraszao: Ju nigdy nie bd!
I wcale mu pan tej niegrzecznoci nie pamita?
Nie, przebaczyem i zapomniaem. Ale, naturalnie,
musi by nadal grzeczne i robi wszystko, co mu ka.
A co ma robi?
Musi by cierpliwe i mie, zawsze pogodne. Nie
siedzie zbyt dugo na socu, jedzi na dugie spacery i
dokadnie spenia wszystko, co lekarz zaleci. A przede
wszystkim dziecko musi spa, nie rozmawia duej i nie
rozmyla. Dobranoc!
Podaem jej rk. Wygldaa uroczo, gdy leaa tak spokojnie i miaa si ku mnie rozradowanymi, byszczcymi
oczami. Wskie paluszki spoczy w mej doni ciepe i przyjazne. Odwrciem si chcc wyj, a w sercu czuem ulg. Ju
dotykaem klamki, gdy rozperli si za mn cichy miech:
A czy dziecko byo teraz grzeczne?
Strona 289
Bez zarzutu! Na pitk! Ale teraz spa i nie myle o

niczym zym!
Ju na wp otworzyem drzwi, gdy ponownie dobieg
mnie ten dziecicy, figlarny miech. Spord poduszek rozleg si jej gos:
Czy pan zapomnia, co si daje grzecznemu dziecku,
gdy idzie spa?
No?
Grzeczne dziecko dostaje na dobranoc buzi!
Zrobio mi si jako nieprzyjemnie. W gosie jej drga
wyzywajcy ton, ktry mi si nie podoba; ju przedtem oczy
jej byszczay gorczkowo... Ale nie chciaem zepsu nastroju
draliwej dziewczyny.
Ach, prawda, naturalnie rzekem z pozorn
niedbaoci. Bybym nieomal zapomnia!
Zrobiem kilka krokw z powrotem do jej ka i w
nagej ciszy wyczuem, e wstrzymaa oddech. Jej oczy nie
odryway si ode mnie, lecz gowa czekaa nieruchomo w poduszkach. Nie poruszya palcem i jedynie badawcze jej oczy
szy za mn i nie odstpoway mej twarzy.
Prdzej, prdzej pomylaem z rosncym,
uczuciem zakopotania. Szybko schyliem si i lekko,
pobienie musnem wargami jej czoo. Z rozmysem
zaledwie skry dotknem, czujc teraz blisko oszaamiajcy
zapach ciemnych jej wosw.
Strona 290
Nagle obydwie rce chorej, lece na kodrze widocznie

w pogotowiu, podniosy si, schwyciy z dwch stron jak w
kleszcze moj gow i zanim zdyem j odwrci, szarpny
ni w ten sposb, e usta moje zelizny si z jej czoa na
wargi. Tak gorco, tak arocznie wpiy si jej usta w moje, e
zby dotkny zbw, a pier dziewczyny wzniosa si i
wyprya, aby dotkn mego schylonego ciaa. Nigdy w
yciu nie pocaowa mnie nikt tak dziko, tak rozpaczliwie, z
takim podaniem, jak to sparaliowane dziecko, ta kaleka.
Lecz byo jej wci jeszcze za mao! Z oszaamiajc si
przycisna si do mnie tak mocno, e stracia oddech.
Wreszcie ucisk jej zela, rce gorczkowo zaczy zsuwa
si z mych skroni i wichrzy mi wosy. Ale mnie nie
puszczaa. Na mgnienie oka odrzucia si tylko na poduszki i
jak oczarowana wpatrzya si w moje oczy, a potem znw
szarpna mnie ku sobie, caujc na olep i gorco moje
policzki, czoo, oczy i usta z dzik, nieprzytomn chciwoci.
Guptas... guptas... guptas! jkaa w przerwach, a
potem coraz gorcej: Och, ty, ty, ty!
Napad jej stawa si coraz bardziej namitny, coraz
gwatowniejszy; trzymaa si mnie i caowaa coraz
spazmatyczniej, a wreszcie, jak gdyby kto przedar
raptownie sukno, przebieg j nagy wstrzs. Pucia mnie,
gowa jej opada na poduszki i tylko oczy iskrzyy si
triumfujco.
Odwracajc si
zawstydzona szepna:
ode
mnie
wyczerpana
ju
Id ju teraz, id, ty guptasie... no, id!

Strona 291
Wyszedem, a raczej zataczajc si odnalazem drzwi.

W ciemnym korytarzu opucia mnie resztka si. Uczuem
taki zawrt gowy, e musiaem przytrzyma si ciany. A
wic to byo to! To bya wic tajemnica, ktra zbyt pno
odsonia niepokj i niezrozumia dla mnie agresywno
Edyty. Przeraenie moje byo bezgraniczne. Czuem si jak
czowiek, ktry bez zej myli pochyla si nad kwiatem, a na
ktrego niespodzianie wyskakuje ze mija. Gdyby mnie ta
wraliwa dziewczyna uderzya, zwymylaa, oplua, nie przerazioby mnie to tak, zawsze bowiem byem przygotowany
na niepoczytalne wybryki jej rozigranych nerww! Tylko tego
jednego e ta chora, ta nieszczsna istota moe kocha i
chce by kochana, nie, tego si nie spodziewaem! Nie
przypuszczaem, e dziecko, podlotek, niedorose i bezsilne
stworzenie odway si (nie mog tego inaczej nazwa) kocha
i poda wiadom i zmysow mioci prawdziwej
kobiety. Przewidywaem wszystko, lecz nie pomylaem o jednym e dotknita przez los dziewczyna, nie majca do
siy, by unie wasne ciao, moe zamarzy o czowieku
kochajcym, o ukochanym, e tak cakowicie mnie nie
zrozumiaa, mnie, ktry przecie wycznie z litoci tu
bywaem. Ale w teje sekundzie pojem z nowym
przeraeniem, e wanie moja lito ponosi w tym
wszystkim najwiksz win. Ta oderwana od wiata i
opuszczona dziewczyna oczekiwaa ode mnie, jedynego
mczyzny odwiedzajcego j dzie w dzie w jej wizieniu,
czuoci i mioci, a byem przecie jedynie ofiar swego
wasnego wspczucia. Ja za, naiwny czowiek, nieuleczalnie
gupi, w swej niewiadomoci widziaem w niej tylko
cierpice, sparaliowane dziecko, a nie kobiet! Nawet przez
Strona 292
chwil, nawet pobienie przez myl mi nie przeszo, e pod t

kodr oddycha, czuje i czeka nagie ciao, ciao kobiece,
chcce jak wszystkie inne by podanym i poda. Ja,
dwudziestopicioletni mczyzna, nie wyobraaem sobie, i
chorzy, kaleki, niedojrzae podlotki, kobiety przekwite,
pokrzywdzone i przez los dowiadczone zdobywaj si na
odwag, aby kocha! Mody, a niedowiadczony czowiek
imaginuje sobie i ksztatuje wiat, prawdziwe ycie i realne
przeycia zawsze i wycznie pod wpywem zasyszanych
opowiada lub lektury, a zanim zdobdzie wasne
dowiadczenie posuguje si cudzymi wzorami i obrazami. W
ksikach, w sztukach teatralnych i kinach (w tej spyconej i
uproszczonej rzeczywistoci) wystpuj zawsze modzi,
pikni, podajcy si wzajemnie wybracy losu. Dlatego
sdziem std pochodzi te mj lk przed przygodami
e
trzeba
by
wybitnie
pocigajcym,
specjalnie
uprzywilejowanym i przez los wyrnionym, aby wzbudzi
w kobiecie sympati. Przecie tylko dlatego byem w
stosunku do obydwch panien tak swobodny i naturalny, e
nic nie podejrzewaem i e wszelki erotyzm wydawa mi si
tu z gry wyeliminowany. Nigdy nie przyszo mi na myl, by
mogy we mnie widzie co wicej ni miego koleg.
Jakkolwiek zmysowa pikno Ilony dziaaa niekiedy na
mnie, nigdy nie pomylaem o Edycie jako o istocie odmiennej pci. Nigdy nawet cie podejrzenia nie powsta w moim
umyle, e w tym znieksztaconym ciele dziaaj takie same
organy, a w duszy burz si takie same podania jak u
innych kobiet. Dopiero od owej chwili zaczem z wolna
pojmowa (sprawy zazwyczaj przez autorw przemilczane!),
e wanie ci odsunici od ycia, ci naznaczeni przez los,
Strona 293
brzydcy, przekwitli, znieksztaceni i odtrceni mog poda

z arocznoci bardziej namitn i niebezpieczn ni szczliwi i zdrowi; e kochaj fanatyczn, ponur, czarn mioci,
a adna namitno ziemska nie wybucha z wiksz
rozpacz, jak wanie owa beznadziejna, bezcelowa mio
tych pasierbw Boga, ktrzy sw ziemsk egzystencj mog
uwaa za usprawiedliwion jedynie wtedy, kiedy kochaj i
s kochani. Nigdy jako czowiek niedowiadczony nie
miabym przypuszcza, e wanie z najgbszej otchani
rozpaczy pynie jk najpospniejszej, a potnej chci ycia.
Zrozumienie tego, niby cios zadany rozarzonym noem,
ugodzio mnie wanie w owej sekundzie.
Guptasie! Rwnie i to zrozumiaem dopiero teraz;
pojem dopiero teraz, czemu ten wyraz wyrwa si z jej warg
w burzy uczu, czemu na wp rozwinita pier tak si do
mnie przyciskaa. Gupiec! Tak, miaa suszno oceniajc
mnie w ten sposb! Prawdopodobnie wszyscy od pierwszej
chwili spraw przejrzeli i ojciec, i Ilona, i sucy, i caa
pozostaa suba. Prawdopodobnie od dawna wszyscy domylali si jej mioci, moe z przeraeniem, a w kadym razie
przeczuwajc co zego. Tylko ja, gupiec, ofiara wasnej
litoci, odgrywajcy rol dobrego, poczciwego, agodnego
kolegi, ja, artujcy z ni pocho, wcale si nie domylaem,
jak jej gorca dusza drczya si moim niezrozumieniem,
moj niepojtnoci. W marnej komedii zdarza si czasem
smutny bohater intrygi, o ktrym kady na widowni wie od
dawna, w jakich si opaach znalaz, on za jedyny, naiwny i
gupi, dalej gra ze mierteln powag sw rol, nie zwraca
uwagi na nic i nie dostrzega sieci, w jak si zaplta. (Gdy
inni od pocztku widzieli kad jej ni i kade w niej oko). I ja
Strona 294
rwnie wobec caego domu Kekesfalvw bdziem na olep

w tej niemdrej grze w ciuciubabk, a wreszcie Edyta sama
zerwaa mi gwatownie opask z oczu. Wystarczy zapali
jedno wiato, aby w caym pokoju rozjani jednoczenie
wszystkie przedmioty; ze wstydem zrozumiaem dopiero
teraz niestety za pno, za pno! liczne wydarzenia z
ostatnich tygodni. Dopiero w tej chwili zorientowaem si
nagle, czemu rozgoryczao j zawsze, gdy artobliwie nazywaem j dzieckiem. Przecie wanie przede mn nie chciaa
uchodzi za dziecko, lecz za kobiet, pragna by moj
ukochan. Dopiero teraz pojem, czemu wargi biedactwa
dray niekiedy niespokojnie, gdy jej kalectwo nazbyt widocznie mn wstrzsao, czemu z tak zawzitoci
nienawidzia mojej litoci. Jasnowidzcym, kobiecym
instynktem odgadywaa zapewne, e lito jest zbyt
agodnym, siostrzanym uczuciem i stanowi smutn
namiastk prawdziwej mioci. Jake gorco musiaa
nieboraczka pragn jakiego sowa, jakiej oznaki mego
zrozumienia, ktre nie nadchodzio. Jak musiaa cierpie,
podczas gdy ja gawdziem beztrosko, jak rozarzaa si jej
niecierpliwo i nieszczliwa dziewczyna czekaa na
najmniejszy gest
pieszczoty lub spodziewaa
si
przynajmniej, i dostrzeg wreszcie jej namitno. Ja za nic
nie mwiem, nic nie czyniem, a jednak nie unikaem tego
domu, utrzymujc j codziennymi wizytami w bezsensownej
nadziei, a jednoczenie rujnujc jej nerwy przez sw lepot!
jake zrozumiae jest wic, i wreszcie zaamaa si i signa
po mnie jak po zdobycz.
Wszystko to uwiadomiem sobie nagle w stu obrazach,
opierajc si o cian w ciemnym korytarzu, jak gdyby mnie
Strona 295
wybuch porazi. Oddech miaem zahamowany, a nogi jak

sparaliowane. Dwukrotnie prbowaem ruszy si z miejsca
i dopiero za trzecim razem dosignem klamki. To s drzwi
do salonu pomylaem szybko na lewo jest wyjcie do
hallu, gdzie ley moja szabla i czapka. Trzeba szybko
przebiec przez pokj i uciec, uciec! Trzeba ratowa si z tego
domu, zanim nadejdzie kto, z kim trzeba bdzie rozmawia i
zda spraw z mych odwiedzin u chorej. Aby tylko nie
spotka Ilony lub Jzefa, nikogo z tych, ktrzy pozwolili mi
jak gupcowi zaplta si w te sieci. Uciec, uciec jak najszybciej!
Lecz byo ju za pno. W salonie, widocznie
usyszawszy moje kroki, czekaa ju Ilona. Na mj widok
wyraz jej twarzy zmieni si raptownie.
Jezus Maria, co si stao?! Jaki pan blady! Czy...
Edycie znowu co si stao?
Nie, nic znalazem jeszcze siy, eby wyjka, i
ruszyem w stron wyjcia. Zdaje mi si, e teraz pi. Pani
wybaczy, ale musz ju i.
W mojej brutalnoci musiao by co przeraajcego, bo
Ilona rezolutnie wzia mnie pod rk i popchna na fotel.
Zaraz! Niech no pan przede wszystkim usidzie.
Wpierw musi pan przyj do siebie. A paskie wosy! Jak
wyglda paska fryzura! Jaki pan potargany! Nie, niech pan
siedzi dodaa szybko, gdy zerwaem si z miejsca
przynios koniaku.
Pobiega do szafy i napenia kieliszek, ja za
wychyliem go jednym haustem. Z niepokojem patrzaa, jak
Strona 296
odstawiaem go drc rk, bo nigdy w yciu nie czuem si

tak saby, tak wyczerpany. Potem usiada przy mnie i czekaa
nic nie mwic i od czasu do czasu rzucajc na mnie z boku
ostrone, niespokojne spojrzenie, jakim obserwuje si chorego. Wreszcie spytaa:
Czy Edyta... mwia panu co... to jest... co, co...
dotyczy pana?
Wyczuem ze wspczujcego tonu jej gosu, e wszystkiego si domyla, byem za zbyt saby, aby si broni.
Tak szepnem.
Nie uczynia adnego ruchu, nie odpowiedziaa.
Spostrzegem tylko, e oddech jej sta si pytszy. Ostronie
nachylia si nade mn.
A pan... pan rzeczywicie dopiero teraz to zauway?
Skde mgbym przypuszcza! Taki nonsens! Takie
szalestwo! Jakim sposobem? Dlaczego wanie ja! Dlaczego?
Ilona westchna.
Och, mj Boe, a ona sdzia, e pan przychodzi
tylko z jej powodu. eby tylko dlatego... Ja osobicie... ja tego
nigdy nie przypuszczaam, poniewa by pan zawsze taki...
prosty, swobodny i taki... taki serdeczny w sposb... w inny
sposb. Od pierwszej chwili obawiaam si, e powoduje
panem wycznie lito. Ale czy mogam to biedactwo
ostrzec, czy mogam by tak okrutna, aby perswadowa jej
t szalon myl, ktra j tak uszczliwiaa? Od wielu tygodni
yje przecie tylko t nadziej, e pan... A gdy mnie tak cigle
pyta i sonduje, jakiego jestem zdania, czy rzeczywicie pan
Strona 297
j... lubi nie mog by tak brutalna. Musiaam j przecie

uspokaja i podtrzymywa.
Ale moje nerwy nie wytrzymay.
Nie, przeciwnie, musi pani jej to wytumaczy, bezwzgldnie wyperswadowa! Przecie to szalestwo, brednie,
dziecinny kaprys, zwyky zachwyt podlotka nad mundurem,
i gdy jutro przyjdzie kto inny, bdzie adorowa tamtego.
Musi jej pani to wytumaczy... wytumaczy w por. Przecie to jedynie przypadek, e przychodziem ja, wanie ja,
nie kto inny, na przykad ktry z moich kolegw, milszy ode
mnie. W jej wieku takie rzeczy mijaj szybko.
Ale Ilona smutnie potrzsna gow.
Nie, kochany panie, niech pan si nie udzi. Jest to
powane, straszliwie powane, z dnia na dzie staje si
niebezpieczniejsze. Nie, kochany poruczniku, nie mog ze
wzgldu na pana upraszcza spraw trudnych. Ach, gdyby
pan wiedzia, co si teraz dzieje z tego powodu w domu!
Trzy, a czasem cztery razy w nocy rozlega si dzwonek,
Edyta budzi nas wszystkich bez litoci, a my biegniemy do
niej przeraeni, e co si stao, znajdujemy j siedzc w
ku roztrzsion, patrzc przed siebie nieprzytomnie i
powtarzajc bez ustanku: Jak mylisz, czy on moe mnie
kocha chocia troszeczk? Przecie nie jestem taka brzydka!
Potem kae sobie poda lusterko, natychmiast je odrzuca, w
teje chwili zdaje sobie sama spraw, e popenia szalestwo,
a po dwch godzinach zaczyna si wszystko od pocztku. W
swej rozpaczy pyta o to ojca, Jzefa, suce, a przedwczoraj
pamita pan t Cygank? kazaa jej przyj po kryjomu
jeszcze raz, by jej znowu wrya. Napisaa ju do pana pi
Strona 298
listw, ktre podara. Od rana do wieczora, od witu do nocy

o niczym innym nie myli i nie mwi. da, abym posza do
pana i dowiedziaa si, czy pan j kocha... chocia troszeczk
czy te... czy jest panu niemia, gdy wanie tego dnia unika
jej pan jakoby i milcza. Mam wic do pana pojecha
natychmiast, w tej chwili mam pana przychwyci po drodze,
a szofer musi biec i natychmiast przygotowa auto. Powtarza
mi sto razy kade sowo, ktre mam panu powiedzie,
ktrym mam pana wypyta, a w ostatnim momencie, gdy
stoj ju przed domem, gwatownie dzwoni i musz w
kapeluszu i paszczu biec do niej, aby jej przysic na ycie mej
matki, e nie napomkn o tym wszystkim nigdy nikomu ani
sowa. Ach, nie ma pan pojcia! Przecie dla niej koczy si
wszystko, gdy drzwi zamykaj si za panem! Natychmiast po
pana wyjciu powtarza mi kade sowo, ktre pan
powiedzia, a potem zaczyna pyta, co sdz i jak sdz. Gdy
mwi: Przecie widzisz, jak bardzo ci lubi! zaczyna
krzycze: Kamiesz! To nieprawda! Nie powiedzia mi dzi
ani jednego dobrego sowa! Ale jednoczenie chce to
usysze ode mnie jeszcze raz i musz powtarza wszystko po
trzykro, musz przysiga... A ten starzec! Przecie od
pewnego czasu jest cakiem nieprzytomny, a kocha pana i
ubstwia zupenie tak samo jak swe dziecko. Gdyby pan
widzia, jak zmczony siedzi godzinami przy jej ku,
gaszcze j i uspokaja, a wreszcie Edyta zasypia. A potem on
sam przez ca noc chodzi niespokojnie tam i z powrotem,
tam i z powrotem po pokoju. I pan... pan rzeczywicie nic z
tego nie zauway?
Nie! wykrzyknem gono z niewymown
rozpacz. Nie, przysigam pani, nic! Nawet
Strona 299
najdrobniejszego objawu! Czy pani sdzi, e w ogle bybym

tu przychodzi, e mgbym przesiadywa z wami, gra w
szachy i domino lub sucha gramofonu, gdybym w
najmniejszym stopniu przeczuwa, co si dzieje? Ale jake
ona moga uwika si w tak myl szalon, e ja... e wanie
ja! Jake moga przypuszcza, e bd tolerowa taki nonsens,
tak dziecinad! Nie, nie, nie!
Chciaem si zerwa z krzesa na sam t drczc
myl, e mogem by kochany wbrew mej woli, lecz Ilona
energicznie chwycia mnie za rk.
Spokojnie, zaklinam pana, drogi poruczniku, niech
si pan nie denerwuje, a przede wszystkim, bagam, troch
ciszej! Edyta potrafi sysze przez ciany. I prosz, niech pan,
na lito bosk, nie bdzie niesprawiedliwy. Biedaczka uwaaa to za znak od Boga, i owa wiadomo przysza wanie
przez pana, e to pan, wanie pan pierwszy powiedzia jej
ojcu o tej nowej kuracji. Przecie wpad do niej pord nocy i
obudzi j... Gdyby pan mg sobie wyobrazi, jak oboje
pakali, jak dzikowali Bogu, e straszliwy ten okres zblia si
ku kocowi, i jak oboje s przekonani, i z chwil gdy Edyta
bdzie wyleczona, gdy stanie si czowiekiem jak inni, pan...
pan... ach, przecie nie trzeba panu tego tumaczy! I wanie
dlatego nie wolno panu teraz denerwowa tego biednego
dziecka, teraz gdy Edyta potrzebuje wszystkich si do nowej
kuracji. Musi pan by niezwykle ostrony i bro Boe nie da
jej do zrozumienia, e sama ta myl jest dla pana tak... tak...
okropna.
Lecz rozpacz nie pozwolia mi na adne wzgldy.
Strona 300
Nie, nie, nie! gwatownie zaomotaem rk w

porcz. Nie, nie mog... nie chc by kochany, tak kochany!
Nie mog ju teraz udawa, e nic nie dostrzegam, nie mog
przesiadywa tu spokojnie i gada o gupstwach... nie mog!
Przecie pani nie wie, co si stao... tam, u niej! Edyta mnie
wcale nie rozumie. Przecie byo mi jej tylko al... Tylko al i
nic, nic wicej.
Ilona milczaa
westchna.
patrzc
przed
siebie.
Wreszcie
Tak, tak, obawiaam si tego od pocztku.

Przeczuwaam to przez cay czas. Ale mj Boe, co teraz
bdzie? Jak jej to powiedzie?
Siedzielimy w milczeniu. Powiedziane zostao
wszystko i wiedzielimy oboje, e nie ma teraz ani drogi z tej
sytuacji, ani wyjcia. Nagle Ilona wyprostowaa si
Strona 301
nasuchujc czego z wyteniem i prawie jednoczenie

usyszaem szmer nadjedajcego samochodu. Widocznie
powraca Kekesfalva. Zerwaa si raptownie.
Lepiej, eby pan si z nim teraz nie spotka. Jest pan
zanadto zdenerwowany, aby mwi z nim swobodnie. Niech
pan czeka, przynios tu pask szabl i czapk... najprociej
bdzie, gdy pan umknie przez tylne drzwi do parku. Znajd
jak wymwk, eby wytumaczy, dlaczego nie mg pan
zosta u nas.
Jednym skokiem przyniosa moje rzeczy. Na szczcie
sucy pospieszy do auta i mogem nie zauwaony
przekra
si
wrd
dworskich
zabudowa,
za
nieopanowany strach przed rozmow z kimkolwiek
przyspieszy moje kroki w parku. Po raz drugi, schylony i
strwoony jak zodziej, uciekaem z tego fatalnego domu.
Jako mody i mao dowiadczony czowiek uwaaem dotd
tsknot i pragnienie mioci za najstraszniejsz mk. W
owej chwili jednak zaczem pojmowa, e istnieje udrka
inna, moe nawet gorsza od tsknoty i podania: mio
wbrew woli czowieka kochanego i jego bezbronno wobec
czyjej natarczywej namitnoci. Jak bowiem mk jest
widzie obok siebie ar podania i nie mc udzieli pomocy,
nie mc znale siy i zdolnoci, by cierpicego wyrwa z
trawicych go pomieni! Kto kocha nieszczliwie, potrafi
niekiedy mio sw okiezna, bdc nie tylko ofiar, lecz i
twrc wasnego cierpienia; jeeli czowiek kochajcy nie
umie swej namitnoci powcign, cierpi przede wszystkim
z wasnej winy. Natomiast bez ratunku zgubiony bywa ten,
kto kochany jest bez monoci odwzajemnienia tego uczucia,
Strona 302
poniewa nie od niego zaley miara i granica mioci

szalejcej poza obrbem jego dziaania. Cudza wola, chcca
nas zagarn, nie da si opanowa przez nasz wol.
Moliwe, i tylko mczyzna moe odczu ca
beznadziejno i tragizm takiego stosunku i e tylko dla niego
staje si on mczarni, a zarazem przewin narzucona mu
konieczno oporu. Gdy bowiem kobieta broni si przed
niepodan namitnoci, w gbi duszy posuszna jest
prawu swej pci. Gest pocztkowego oporu jest odwieczny, a
waciwy kadej niewiecie, gdy broni si wic chociaby
najgortszemu pragnieniu mczyzny, nie mona jej nazwa
nieludzk. Jake jednak fatalnie si dzieje, gdy los odwrci
karty, gdy kobieta, pokonawszy wstydliwo, zdecyduje si
okaza ukochanemu sw mio, gdy mu si cakowicie
ofiaruje, nie majc adnej pewnoci, czy bdzie
odwzajemniona, za on, wybraniec, pozostaje zimny i
odpychajcy! Nie odwzajemnione uczucie kobiety staje si
zawsze nierozwizalnym powikaniem i jest obraz jej dumy,
naruszeniem wstydliwoci; kto odmawia siebie podajcej
go kobiecie, rani j w najszlachetniejszych jej porywach. Gdy
zdradzi mu ona swe uczucie, daremne bywa ogldne
usuwanie si w cie, bezsensowne s wszelkie grzeczne, a
wymijajce sowa, obraz za kada propozycja przyjani.
Opr
mczyzny
jest
wwczas
bezgranicznym
okruciestwem, gdy odrzucajc mio staje si winnym bez
winy. Jake straszliwe to okowy, nic nie jest w stanie ich
zerwa! Oto bye wolny, naleae do siebie samego i adnej
winy nie wyrzucao ci sumienie, a nagle, szczuty i osaczony,
stajesz si zdobycz i celem nieupragnionego podania. I
wiesz, dotknity w najgbszych tajnikach swej duszy, e oto
Strona 303
w dzie i w nocy czeka kto na ciebie. Myli o tobie, tskni do

ciebie i jczy za tob kobieta, obca ci istota! Chce, da, woa
ci kadym odruchem swej duszy, kadym fibrem swego
ciaa, ca sw krwi. Pragnie twych rk, twych wosw,
twych warg, twego ciaa, chce twych nocy i dni, twego
uczucia i pci, wszystkich twych myli i snw. Chce wszystko
dzieli z tob, chce zabra ci wszystko, chce wessa ci caego
swym oddechem. Stale, w dzie i w nocy, czy pisz, czy
czuwasz, kto czeka na ciebie, kto widzi ci na jawie, kto o
tobie ni. Na prno bronisz si myli o niej ona myli o
tobie, na prno chcesz jej si wymkn nie jeste ju
panem siebie. Niby chodzce zwierciado nosi ci
niespodzianie w sobie obcy czowiek nie, nie jak
zwierciado, ktre odbija twj obraz jedynie wwczas, gdy z
wasnej woli przed nim stajesz, ona, kobieta, obca istota, ktra
ci kocha, wessaa ci samowolnie w sw krew. Ma ciebie
stale w swej duszy i nie rozstaje si z tob, chociaby uciek
na kraj wiata. Stale uwizany jeste w innym czowieku, nie
moesz ju by sob, nie jeste wolny i niezaleny jeste
bez swej winy osaczony i zobowizany. Niby palce ssanie
wci czujesz to ustawiczne rozmylanie o tobie. Z
nienawici i przeraeniem musisz znosi tsknot obcej
kobiety, ktra cierpi przez ciebie. Tak, najbardziej
bezsensownym, a nieuniknionym konfliktem dla mczyzny
jest mio, ktrej nie moe odwzajemni, najwiksz udrk i
grzechem niezawinionym.
Nawet
w
najzwiewniejszych
snach
nie
przypuszczaem, eby i mnie moga kobieta tak bezgranicznie
pokocha. Wprawdzie czsto w mojej obecnoci koledzy
chepili si, e tamta lub owa lata za nimi. Przy tych
Strona 304
niedyskretnych opowiadaniach miaem si wesoo wraz z

innymi, gdy wwczas jeszcze nie wiedziaem, e kada
forma mioci, nawet najmieszniejsza i najbardziej
absurdalna, jest przeznaczeniem czowieka, za obojtnoci
mona popeni przestpstwo w stosunku do tego wielkiego
uczucia. Ale przecie wszelkie zasyszane opowieci i
przeczytane historie mijaj bez ladu jedynie dziki
wasnym przeyciom serce czowieka poznaje istot uczucia.
Musiaem dopiero sam znale si w opresji, jaka zawsze si
zjawia i obcia sumienie wraz z nie odwzajemnion
mioci, aby wspczu obojgu: temu, ktry narzuca siebie
przemoc, i tamtemu, ktry broni si gwatownie przeciwko
takiemu nadmiarowi uczu. Jake jednak niesychana spada
na mnie odpowiedzialno! Jeeli bowiem fakt rozczarowania
kochajcej kobiety jest okruciestwem i nieomal brutalnoci
serca, o ile straszliwszym sta si musiao teraz owo nie,
nie chc, ktre trzeba byo powiedzie temu
rozgorczkowanemu dziecku! Miaem obrazi chor,
musiaem biedaczk tak bolenie przez ycie dotknit zrani
jeszcze gbiej, musiaem istocie tak niepewnej siebie odebra
nadziej, ostatni desk ratunku, ktrej si trzymaa.
Zdawaem sobie spraw, e uciekajc od mioci tej
dziewczyny, budzcej we mnie jedynie lito, naraaem j na
niebezpieczestwo, a moe nawet przyczyniaem si do jej
zguby. Z przeraajc jasnoci widziaem ogrom zbrodni,
jak popenibym wbrew woli, gdybym, nie bdc zdolnym
do ochotnego przyjcia tej niespodziewanej namitnoci,
przynajmniej nie udawa, e odwzajemniam jej uczucie.
Ale wyboru nie miaem. Zanim jeszcze umys mj
uwiadomi sobie niebezpieczestwo, ciao ju si bronio. InOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 305
stynkty zawsze s czujniejsze od naszych najbardziej trzewych myli. W pierwszej sekundzie, przeraony, gdy wyrywaem si zaborczej pieszczocie Edyty, mglisto przeczuwaem ju wszystko. Ju wiedziaem, e nigdy nie znajd w
sobie do si, by kocha t nieszczsn kalek, tak jak ona
mnie kochaa, i e nie zdobd si prawdopodobnie na tyle
wspczucia, aby jej denerwujc namitno chociaby
znosi. Ju w owym pierwszym momencie przeczuem, e nie
ma wyjcia z tej sytuacji, e nie istniej tu adne prodki. Ta
bezsensowna mio musiaa ktre z nas unieszczliwi:
jedno albo drugie, albo oboje razem.
Dotd nie potrafi zda sobie sprawy, w jaki sposb
powrciem wwczas do miasta. Wiem tylko, e biegem
powtarzajc sobie wraz z kadym uderzeniem pulsu: Prdzej, prdzej, prdzej! Aby tylko uciec z tego domu, wyrwa
si z tych macek, wymkn si, uciec, znikn! Nigdy ju nie
przestpi progu tego paacu, nie oglda tych ludzi, nikogo
w ogle nie widzie. Skry si, sta si niewidzialnym, nie by
zobowizanym wzgldem nikogo, nie by z nikim
zwizanym. Pamitam, e mylaem nawet, eby poda si
do dymisji, zdoby gdziekolwiek pienidze i uciec w wiat
tak daleko, aby ta szalecza mio nie moga mnie ju
dosign. Wszystko to jednak byo raczej majaczeniem ni
jasnym rozmylaniem, gdy w skroniach pulsowao mi nadal
tylko jedno sowo: Uciec, uciec, uciec!
Po zakurzonych butach i po zadarciach od ostw na
spodniach zorientowaem si pniej, e widocznie pdziem
na przeaj przez pola i ki: w kadym razie gdy znalazem
si na szosie, soce stao ju za dachami. Jak lunatyk
Strona 306
przeraziem si, gdy mnie kto niespodzianie poklepa z tyu

po ramieniu.
No, Tolek, jeste nareszcie! Najwysza pora,
ebymy ci zapali! Przeszukalimy kady zauek i wanie
chcielimy telefonowa do twego zamczyska.
Okryli mnie koledzy, wrd nich znajdowa si nieodzowny Ferencz oraz Jzsi i rotmistrz hrabia Steinhbel.
No, prdzej! Wyobra sobie, zjawi si nagle
Balinkay, wiesz, ten z Holandii czy z Ameryki, Bg raczy
wiedzie, skd on jest! Zaprosi na dzisiejszy wieczr
wszystkich oficerw i jednoroczniakw z naszego puku. Ma
by pukownik i major na wielkiej uczcie Pod Czerwonym
Lwem o wp do dziewitej. Chwaa Bogu, to szczcie,
emy ci zapali, bo stary byby wcieky, gdyby by zwia!
Wiesz przecie, e jest zwariowany na punkcie Balinkaya, na
jego przyjcie musi si odby caa parada.
Nie
spytaem:
mogem
jeszcze
zebra
myli.
Zaskoczony
Kto... przyjecha?
No, Balinkay! Nie rb takiej gupiej miny, nie znasz
Balinkaya?
Balinkay, Balinkay?
Wszystko mi si w gowie popltao, niby spord
zakurzonych mieci z trudem wydostaem z pamici to
nazwisko. Ach, prawda, Balinkay, przecie to ten syn
marnotrawny puku! Jeszcze przed moim przybyciem do
garnizonu suy tu jako porucznik, by najlepszym jedcem,
Strona 307
najwikszym zuchwalcem, szalonym graczem i poeraczem

serc niewiecich. A potem co si z nim stao, ale nigdy o to
nie pytaem; w kadym razie trwao to krtko: zawiesi
mundur na koku, a potem wyjecha i koata si po wiecie
wzdu i wszerz, za wrd kolegw szeptano sobie o nim
rozmaite dziwne rzeczy. Wreszcie znowu wypyn dziki
temu, e w Hotelu Shepherd w Kairze zowi sobie bogat
Holenderk, wdow z ogromnymi milionami, wacicielk
jakiej kompanii okrtowej, posiadajcej siedemnacie
okrtw i obszerne plantacje na Jawie i Borneo. Od tej chwili
sta si naszym niewidzialnym opiekunem i protektorem.
Pukownik
Bubencic
najwidoczniej
wyratowa
wwczas owego Balinkaya z jakich grubszych opaw, bo
wierno zamorskiego kolegi dla niego i dla puku bya
rzeczywicie wzruszajca. Ilekro zjawi si w Austrii,
przyjeda specjalnie do naszego garnizonu i w tak szalony
sposb rzuca pienidzmi, e opowiadano o tym w miecie
caymi tygodniami. Mono ubrania si chociaby na jeden
wieczr w stary mundur, mono przebywania wrd
kolegw jak rwny z rwnymi bya dla widocznie pewnego
rodzaju potrzeb serca. Gdy siedzia przy naszym stole
oficerskim, swobodny i zadowolony, kady z nas czu, e w
tej le wybielonej, zadymionej sali Pod Czerwonym Lwem
zamorski milioner czuje si stokro lepiej ni w swym
feudalnym paacu przy pierwszorzdnej ulicy w
Amsterdamie; bylimy jego dziemi, jego brami, jego
prawdziw rodzin. Rokrocznie wyznacza nagrody na nasze
polowania z nagonk, regularnie na kade Boe Narodzenie
przychodziy od niego dwie lub trzy skrzynie barwnych
wdek oraz kosze szampana, a pukownik mg z absolutn
Strona 308
pewnoci na kady Nowy Rok zainkasowa w banku dla

naszej kasy koleeskiej czek na grubsz sum. Kto nosi
mundur naszego puku, a na konierzu jego odznaki, ten
mg liczy na Balinkaya, a gdy si zdarzyo, i ktry z nas
mia jakie trudnoci, wystarczy list, aby wszystko byo
natychmiast zaagodzone.
Kiedy indziej ucieszybym si szczerze z okazji, e
poznam owego sawnego koleg, lecz obecnie myl o wesoej
zabawie, krzykach, toastach i mowach wydawaa mi si w
moim zdenerwowaniu czym niemoliwym do zniesienia.
Sprbowaem wymwi si od biby, twierdzc, e czuj si
niezdrowy, lecz Ferencz krzykn wulgarnie:
Cicho bd! Dzi nie ma adnych wykrtw! uj
mnie pod rk i mimo woli musiaem mu si podda.
Na wp przytomny, zagarnity przez kolegw,
suchaem ich opowiada o tym, w jaki sposb i komu
Balinkay pomg ju w opresji. Szwagrowi Ferenczego
ofiarowa posad, a waciwie kady z nas zrobiby karier o
wiele szybciej, gdyby mg zacign si na jego okrt i
wyjecha do Indii. Jzsi, chudy zgryliwy jegomo,
zaprawia od czasu do czasu octem powtpiewania
wdziczny zachwyt poczciwego Ferenczego. Nie wiadomo,
czy pukownik przyjmowaby tak serdecznie swego
ulubieca, drwi gono, gdyby Balinkay nie zapa by sobie
tej grubej holenderskiej ryby... Podobno jest ona o dwanacie
lat starsza od niego, ale:
Jeeli si czowiek sprzedaje, to przynajmniej drogo!
rozemia si hrabia Steinhbel.
Strona 309
Dziwnym mi si dzisiaj wydaje, e pomimo

zdenerwowania tak dokadnie pozostao mi w pamici kade
sowo z tej rozmowy. Niekiedy wraz z osabniciem
zdolnoci mylenia jakie naprenie nerww idzie z nim
tajemniczo rka w rk. Tote gdy weszlimy do wielkiej sali
Pod Czerwonym Lwem, dziki dyscyplinie wywizaem
si do sprawnie z naoonych na mnie obowizkw. A
pracy byo bardzo duo. Sprowadzono cay magazyn
transparentw, chorgwi i emblematw, zazwyczaj
wywieszanych tylko na pukowy bal. Ordynansi gorliwie
omotali i przybijali to wszystko na cianach, a w ssiednim
pokoju Steinhbel poucza trbacza, kiedy i w jaki sposb ma
zagra tusz. Jzsi, ktry pisa z nas najadniej, musia piknie
wykaligrafowa menu, w ktrym wszystkie potrawy
otrzymay humorystyczne nazwy, mnie za kazano
wyznaczy kolejno goci przy stole. Sucy ustawia stoy i
krzesa, a kelnerzy znosili dwiczce baterie win i
szampana, ktre Balinkay sprowadzi swym autem prosto z
Wiednia. Zamieszanie sprawio mi jakby ulg, gdy haas i
gwar zaguszay pulsowanie w skroniach i nie wyjanione
pytania w mylach.
Wreszcie o smej przygotowania zostay zakoczone.
Pobieglimy do koszar, aby si czym prdzej przebra.
Ordynans zawiadomiony o uroczystoci przygotowa mi ju
galowy mundur i lakierowane buty, szybko zanurzyem
gow w zimn wod i rzuciem spojrzenie na zegar. Pozostawao dziesi minut, a nasz pukownik nie zna artw i
wymaga punktualnoci. Byskawicznie zrzuciem zakurzony
mundur i buty, lecz wanie gdy staem przed lustrem nie
ubrany, czeszc rozwichrzone wosy, zapukano do drzwi.
Strona 310
Nie ma mnie dla nikogo! rzuciem ordynansowi

rozkazujcym tonem.
Chopak posusznie skoczy i usyszaem w
przedpokoju jakie szepty. Po chwili Kuma wrci z listem
w rku.
List dla mnie? W koszuli i kalesonach wziem
niebiesk, podun kopert, grub i cik jak paczka, i
natychmiast uczuem, e... trzymam w rku ogie. Nie
potrzebowaem spojrze na pismo, aby si domyli, kto do
mnie pisa.
Pniej, pniej podszepn mi nagy instynkt.

Nie czyta, nie czyta teraz! Lecz o to wbrew
wewntrznemu nakazowi ju rozerwaem kopert i chciwie
zaczem czyta list, szeleszczcy coraz mocniej w mym rku.
Strona 311
Skrelony by pospiesznie nerwowym pismem na

szesnastu stronicach i zawiera tre, na jak mona si
zdoby tylko raz w yciu, list, jaki tylko raz w yciu czowiek
dostaje. Niby krew z rozwartej rany pyny sowa bez
opamitania, bez ustpw, bez interpunkcji, toczyy si i
przecigay wzajemnie. Nawet teraz, po tylu latach, widz
przed sob kady wiersz, kad liter. Jeszcze teraz mgbym
o kadej porze dnia i nocy stron po stronie wyrecytowa z
pamici cay ten list od pocztku do koca, bo czytaem go
niezliczon ilo razy. Przez dugie miesice, przez cae
dugie miesice nosiem ten zoony niebieski papier w
kieszeni, wyjmujc go bd w domu, bd w barakach, bd
w okopach, bd przy ognisku w czasie wojny; dopiero
podczas odwrotu z Woynia, gdy dywizja nasza okrona
zostaa przez wroga z obydwu stron i gdy ogarna mnie
obawa, e to ekstatyczne wyznanie mogoby si dosta w
obce rce, list w zniszczyem.
Sze razy zaczyna si pisaam ju do Ciebie i za
kadym razem list podaram. Bo nie chciaam si zdradzi, nie
chciaam! Trzymaam si na wodzy, dopki mogam znale siy.
Przez dugie tygodnie walczyam z sob, aby si przed Tob
maskowa. Ilekro przychodzie do nas taki przyjazny i swobodny,
kazaam swoim rkom, by leay spokojnie, i swoim oczom, by
spoglday obojtnie, eby si nie czu zmieszany. Czsto z
rozmysem byam w stosunku do Ciebie surowa lub szydercza, lecz
tylko dlatego, aby si nie domyli, jak serce me goreje
prbowaam wszystkiego, co jest w mocy ludzkiej i co byo ponad
moje siy. Ale dzi stao si, a przysigam Ci, e zwalczyo mnie to
wbrew mojej woli, napado mnie zdradziecko. ju sama teraz nie
pojmuj, jak to si sta mogo; gdybym moga, biabym siebie i
Strona 312
katowaa, bo tak bardzo wstydz si Ciebie. Przecie wiem, e

narzucanie si Tobie byoby szalestwem. Kulawa, kaleka nie ma
prawa kocha czy wic ja, zmarnowane, rozbite stworzenie,
mogabym sta Ci si ciarem, gdy sama dla siebie jestem wstrtna
i obrzydliwa? Istota tego rodzaju nie ma prawa kocha wiem!
i nie ma prawa oczekiwa mioci. Powinna zaszy si w kt i
zdechn, eby sw obecnoci nie rozbija cudzego ycia. Tak,
wiem o tym, wiem, a wanie dlatego, e o tym wiem, gin przez t
myl. Tote nie byabym si nigdy odwaya napa na Ciebie. Kt
jednak da mi nadziej, e nie bd ju dugo tym ndznym
stworem? Kto powiedzia, e bd si moga porusza, chodzi jak
inni ludnie, jak miliony obojtnych ludzi, ktrzy wcale nie wiedz,
e kady krok jest ask i cudem niezwykym. Z elazn wol
postanowiam milcze, dopki nie stan si czowiekiem, kobiet jak
inne, i moe, moe, godn Ciebie, Ty Ukochany! Jednak moja
niecierpliwo, moje pragnienie, aby wyzdrowie byy tak szalone, i
w owej chwili, gdy schylie si nade mn, ju wierzyam, szczerze
wierzyam, uczciwie i niemdrze wierzyam, e jestem t inn, t
now, t ozdrowia! Moe zbyt dugo pragnam tego i marzyam o
tym, a kiedy zbliye si do mnie, zapomniaam na sekund o mych
podych nogach i widziaam tylko Ciebie, czujc siebie tak, jak
chc by dla Ciebie. Czy nie rozumiesz, e wrd biaego dnia
mona na chwil ulec zudzeniu, gdy si tak rok po roku przez cae
dni i noce marzy tylko o tym jednym? Wierz mi, Ukochany, e tylko
przez t szalon myl, i jestem uwolniona od kalectwa, zachowaam
si tak nieprzytomnie. Tylko niecierpliwo, aby nie by ju t
odtrcon od ycia, t kalek, pozwolia memu sercu oszale tak
raptownie. Zrozum, e przecie ju tak dawno i tak bardzo tskni
za Tob!
Ale teraz wiesz to, o czym nie miae si dowiedzie, zanim
nie zmartwychwstan, i wiesz take, dla kogo chc wyzdrowie, dla
Strona 313
kogo, jedynego na caym wiecie, chc by uleczona: tylko dla Ciebie,

tylko dla Ciebie! Wybacz mi, bezgranicznie Ukochany, moj mio,
a przede wszystkim bagam Ci nie obawiaj si mnie i nie
przeraaj si mn! Nie sd, e gdy si raz zdarzyo, i byam
natarczywa, bd si dalej narzucaa, e chora sama sobie wstrtna,
bd si staraa utrzyma Ci przy sobie. Nie, przysigam Ci, nie
odczujesz z mej strony nigdy adnego naglenia, nigdy nie zaciy
Ci moja obecno. Bd tylko czekaa, cierpliwie czekaa, a Bg
zlituje si nade mn i zechce mnie uzdrowi. Dlatego prosz, dlatego
bagam, nie bj si ani mnie, Ukochany, ani mojej mioci, i pomyl,
Ty, ktry okalae mi wicej wspczucia ni ktokolwiek inny, jak
rozpaczliwie jestem bezradna, jak przygwodona do mego fotela,
jak niemocna, by zrobi chociaby jeden krok, jak niezdolna pj za
Tob, biec Ci naprzeciw. Pomyl, pomyl przecie, e jestem
winiem, ktry czeka musi uwiziony, stale cierpliwie, a z
niecierpliwoci czeka na Twoje przyjcie, na t godzink., ktr mi
ofiarujesz, w cigu ktrej pozwalasz, abym patrzya na Ciebie,
suchaa Twego gosu, oddychaa tym samym powietrzem, ktrym
ty oddychasz, i czua Tw obecno, to jedyne, pierwsze szczcie
dane mi od wielu lat. Wyobra to sobie i zastanw si nad tym:
czowiek ley i czeka w dzie i w nocy, a kada godzina rozciga si,
rozciga i w kocu nie mona ju jej znie. Wreszcie przychodzisz,
a ja nie mog, jak kada inna dziewczyna, zerwa si, biec Ci na
spotkanie, obj Ci, utrzyma Ci przy sobie. Musz siedzie,
opanowywa si, powciga i milcze, musz zwaa na kade
sowo, kade spojrzenie, kady odcie gosu, aby nie zorientowa
si, i odwayam si pokocha Ciebie. Ale wierz mi, Ukochany,
nawet to szczcie pene mki byo dla mnie szczciem, a zawsze
chwaliam siebie, kochaam siebie sam, gdy mi si powiodo
utrzyma w ryzach. Ty za odchodzie nie majc o niczym pojcia,
swobodny i wolny, nie wiedzc o mojej mioci. Jedynie mnie,
Strona 314
wyczcie mnie pozostawaa mka wiadomoci, e kocham Ci bez

ratunku. Ale teraz stao si i teraz, Ukochany, gdy nie mog ju
kama lub zaprzecza uczuciu, ktre mam dla Ciebie, bagam Ci,
nie bd dla mnie okrutny. Nawet najbiedniejsze, najndzniejsze
stworzenie ma swoj dum, a nie zniosabym, gdyby mn
pogardza za to, e nie potrafiam utrzyma swego serca na wodzy!
Nie odwzajemniaj mojej mioci nie, przysigam na Boga, ktry
ma mnie uzdrowi i wyratowa! nawet nie wa si myle o
takiej zuchwaoci. Nawet we nie nie zdobyabym si na odwag,
aby mie nadziej, e mgby mnie ju dzi tak, jak jestem
pokocha. Nie chc wiesz o tym! ani ofiary, ani Twojej litoci.
Chc tylko, aby znosi moje oczekiwanie, milczce moje
oczekiwanie, a przyjdzie wreszcie czas. Wiem, e to bardzo duo.
Lecz czy rzeczywicie zezwolenie czowiekowi na takie drobne,
poaowania godne szczcie, ktre dane jest kademu psu, na
szczcie patrzenia czasem ku swemu panu niemym spojrzeniem, to
tak duo? Czy naley go odtrca przemoc, czy trzeba go uderza
biczem pogardy? A tego jednego, mwi Ci z gry, tego nie
zniosabym gdybym w dzisiejszym mym stanie staa Ci si
wstrtna, jedynie dlatego, e si zdradziam. Gdyby chcia mnie
ukara ponad mj wstyd i moj rozpacz, miaabym tylko jedno
wyjcie, a ty je znasz. Pokazaam Ci je przecie.
Ale nie, nie przeraaj s, nie mam zamiaru grozi! Nie chc
Ci przestraszy, nie chc w zamian za mio wymusza od Ciebie
litoci, tego jedynego uczucia, ktre mi dotd dawae. Pragn, aby
si czu swobodny i wolny od trosk. Nie chciaabym za nic na
wiecie obcia Ciebie sob, ka Ci na dusz win, ktrej nie jeste
winny. Chc tylko tego jednego: aby mi przebaczy i cakowicie
zapomnia o tym, co si stao, zapomnia, co Ci powiedziaam, co Ci
zdradziam. Daj mi tylko t jedn pewno, t ma, ubog pewno!
Powiedz mi ~ ach, wystarcza mi przecie jedno, jedyne Twoje
Strona 315
sowo! e nie jestem ci wstrtna, e bdziesz do nas przychodzi,

jak gdyby si nic nie stao. Nawet wyobrazi sobie nie moesz
mojego strachu, e mogabym Ci utraci! Od chwili, gdy zamkny
si drzwi za Tob, drczy mnie, nie wiem dlaczego, miertelny
strach, e bye tu po raz ostatni. Bye wwczas taki blady, miae
w oczach, gdy Ci puciam, tyle przeraenia, e przej mnie mrz,
cho byam taka rozpalona. Wiem, sucy mi powiedzia, e
natychmiast ucieke od nas. Niespodzianie znikne i Ty, i Twoja
szabla, i czapka. Daremnie szuka Ci w moim pokoju, i wszdzie,
tote wiem, e ucieke przede mn jak przed trdem, jak przed
zaraz. Ale nie, Ukochany mj, nie robi Ci wyrzutw. Przecie Ci
rozumiem! Sama przeraam si sob, widokiem tych klocw u moich
ng, tote wiem, jaka jestem za, kapryna, mczca, nieznona
przez m niecierpliwo. Wanie ja sama najlepiej rozumiem, e
mona si mnie ba, och, doskonale rozumiem, e mona ode mnie
ucieka, e mona cofn si z przeraeniem, gdy taki potwr na
czowieka napada. A mimo to bagam Ci, aby mi przebaczy, gdy
bez Ciebie nie ma dla mnie dnia ani nocy jest tylko rozpacz.
Przylij mi chocia kartk, malutk karteczk albo przynajmniej
listek czy kwiat, jakikolwiek, jakikolwiek daj mi znak, co, po czym
poznam, e mnie nie odtrcasz, e nie staam Ci si wstrtna.
Pomyl, za par dni mnie tu nie bdzie na dugie miesice za
tydzie, za dziesi dni skoczy si Twoja udrka. Chocia dla mnie
zacznie si stokro wiksza, bo bd si Ciebie musiaa wyrzec na
tygodnie, na dugie miesice. Nie myl o tym, myl tylko o sobie, jak
ja myl o Tobie, tylko o Tobie! Za tydzie bdziesz wolny
przyjd wic chocia raz, a tymczasem przylij mi jedno sowo, daj
mi jaki znak! Nie mog myle, nie mog oddycha ani czu, dopki
nie wiem, e mi przebaczye. Nie chc i nie mog y duej, jeeli
odmawiasz mi prawa kochania Ciebie!
Strona 316
Czytaem i odczytywaem ten nieszczsny list.

Koczyem go i zaczynaem od pocztku. Rce mi dray, a w
skroniach pulsowao coraz gwatowniej ze zgrozy i
wzruszenia, i kochany jestem tak rozpaczliwie.
No wiesz! Stoisz w kalesonach, a na dole wszyscy
czekaj! Caa banda ju siedzi i tylko czeka, eby zacz.
Balinkay take ju jest, lada chwila przyjedzie pukownik, a
przecie wiesz, co ten diabe wyprawia, jeeli si kto spni,
Fred umylnie mnie tu przysa, ebym zobaczy, czy ci si
co nie stao, a ty stoisz i czytasz miosne liciki... No, prdzej,
tempo, bo dostaniemy obydwaj bur, a bdzie grzmiao!
By to Ferencz, ktry wpad do mojego pokoju jak
burza. Nie zauwayem go, dopki jego cika apa nie
uderzya mnie po bratersku w rami. W pierwszej chwili nic
nie mogem zrozumie. Pukownik? Przysano go? Balinkay?
Ach, prawda, przypomniaem sobie, przecie to przyjcie dla
Balinkaya! Spiesznie schwyciem spodnie i bluz, z
szybkoci wyuczon w korpusie kadetw mechanicznie
wszystko na siebie narzuciem, nie bardzo wiedzc, co robi,
a Ferencz patrzy na mnie z dziwnym wyrazem w oczach:
Suchaj no, co ci jest? Ruszasz si jak mucha w
ukropie. Dostae jakie ze wiadomoci?
Ale nie! zamachaem gwatownie rk, Ju
id.
Strona 317
Trzema skokami znalelimy si na schodach, ale nagle

stanem.
No, do wszystkich diabw, co ci si znowu stao?
rykn na mnie Ferencz ze zoci.
Lecz ju byem w pokoju i schwyciwszy ze stou
zapomniany list wsunem go do kieszeni na piersiach.
Przyszlimy na sal rzeczywicie w ostatniej chwili. Wok
stou ustawionego w podkow zgrupowani ju byli koledzy,
lecz aden nie way si jeszcze na prawdziw wesoo,
zanim przeoeni nie zajli miejsc. Przypominali uczniakw,
gdy dzwonek szkolny zadzwoni i lada chwila do klasy ma
wej nauczyciel.
Ordynansi nagle otworzyli drzwi i brzczc ostrogami
wszed sztab. Zerwalimy si z miejsc i stanli na baczno.
Pukownik siad po prawej, najstarszy rang major po lewej
stronie Balinkaya i natychmiast zebranie oywio si. Zadwiczay talerze, zaszczkay yki, rozleg si gwar i wszyscy zabrali si do jedzenia. Tylko ja siedziaem jakby nieobecny wrd rozbawionych kolegw, cigle dotykajc bluzy w
miejscu, gdzie bio co i uderzao niby drugie serce. Przez
mikkie, uginajce si sukno czuem za kadym razem szelest
papieru, jak gdyby arzy si tam ogie. Tak, by przy mnie,
porusza si niby co ywego, drga mi na piersi, a gdy
wokoo wszyscy rozmawiali i jedli, mylaem wycznie o
nieszczsnym licie i o rozpaczliwym cierpieniu czowieka,
ktry go napisa.
Daremnie kelner podawa mi potrawy. Wszystko
zostawao na talerzu nie ruszone, za ustawiczne
wsuchiwanie si w siebie samego wprawiao mnie w
Strona 318
pewnego rodzaju sen z otwartymi oczami. Z prawa i z lewa

syszaem dalekie sowa, lecz nie rozumiaem ich i wydawao
mi si, e rozmawiaj dookoa w jakim obcym jzyku.
Widziaem przed sob twarze, wsy, oczy, nosy, mundury,
lecz obrazy miay charakter zamglony, jak gdybym oglda je
na wystawie przez szklan szyb. Byem obecny, lecz czuem
si obco wrd kolegw, oszoomiony, a jednak zajty, gdy
wci powtarzaem sobie pgosem pojedyncze sowa nieszczsnego listu. Gdy ktre wymykao si mej pamici lub
nie pamitaem dalszej treci, drc rk sigaem skrycie do
kieszeni, jak w korpusie kadetw, gdy podczas lekcji taktyki
wydostawaem zakazane ksiki.
Nagle energicznie zadzwoniono noem w kieliszek i jak
gdyby ostra stal przecia haas, raptownie si uciszyo.
Pukownik wsta i zacz przemawia. Mwi, trzymajc si z
wysikiem stou i pochylajc korpus to naprzd, to w ty,
jakby siedzia na koniu. Rozpocz twardym wezwaniem:
Koledzy! Dobitnie skandowa sowa i, wymawiajc r, jak
gdyby uderza w bben, wypowiada przygotowany speech.
Suchaem uwanie, ale nie mogem si skupi. Syszaem
mocno rzucane poszczeglne wyrazy jak: Honorrr arrmii,
austriacki duch kawalerryjski... wierno dla puku... stary
kolega..., lecz wci mieszay si do tej mowy niby szeptane
przez jakiego ducha inne sowa: cichymi, bagalnymi,
pieszczotliwymi, sowami z innego wiata, z gbi duszy
odzywa si do mnie list: Ukochany... nie bj si mnie... nie
mog y, jeeli odbierzesz mi prawo kochania Ciebie... I
znw ostro warczce r: Nie zapomnia w oddali o swych
kolegach... Nie zapomnia ojczyzny, Austrii... A potem od
nowa gos obcy, podobny do szlochu, do zguszonego
Strona 319
okrzyku: Pozwl mi tylko, abym Ci kochaa... daj mi jaki

znak....
Nagle rozleg si z hukiem gromki okrzyk: Niech yje,
niech yje! Wszyscy, jakby poderwani wzniesionym kieliszkiem pukownika, zerwali si, a z ssiedniego pokoju buchn
zapowiedziany tusz. Zaczto trca si kieliszkami i toastowa na cze Balinkaya, ktry, przeczekawszy grad okrzykw, podzikowa lekko, wesoo, w dowcipny sposb.
Chciaby powiedzie tak zacz tylko par prostych
sw, tylko tyle, e pomimo wszystko nigdzie na wiecie nie
czuje si tak doskonale jak wrd starych kolegw. Zakoczy
okrzykiem: Niech yje jego krlewsko-cesarska mo
najaskawiej nam panujcy wdz i cesarz! Niech yje puk!
Steinhbel da po raz drugi znak i rozleg si nowy tusz, a
chr podchwyci hymn narodowy, po ktrym zaintonowano
nieodzown pie wszystkich austriackich pukw:
Jestemy wszyscy ce-ka uanw puk...
Balinkay ruszy wokoo stou, trcajc sie kieliszkiem z
kadym koleg. Uczuem nagle, e ssiad da mi energicznie
kuksaca w bok, i zobaczyem przed sob jasne, rozemiane
oczy:
Serwus, kolego!
Zmieszany skinem gow i dopiero po chwili, gdy
Balinkay zatrzyma si przy nastpnym, przypomniaem sobie, e zapomniaem trci si z nim. Ale wszystko znw
utono w kolorowej mgle, roztapiajcej dziwacznie twarze i
mundury. Do diaba, c to raptem za bkitny dym przed
oczami? Czyby zaczto ju pali i dlatego zrobio mi si
Strona 320
nagle tak gorco i duszno? Napi si czego, szybko si

czego napi! Nie wiedzc, co pij, poknem dwa czy trzy
kieliszki wina. Aby tylko pozby sie tej goryczy w ustach i
przykrego niesmaku! A teraz zapali! Signem do kieszeni
po papieronic i poczuem szelest papieru: list! Rka cofna
si mimo woli i znw usyszaem wrd oglnego haasu i
wrzawy bagalne, rozszlochane sowa: Pozwl mi tylko
kocha Ciebie... wiem przecie, i narzucanie si Tobie jest
szalestwem....
Znw zastuka widelec o szko nakazujc cisz. Major
Wondraczek, korzystajcy z kadej okazji, aby popisa si
swymi poetyckim zdolnociami, atwoci komponowania
humorystycznych wierszy i fraszek, poprosi o gos. Wiedzielimy wszyscy, e z chwil kiedy Wondraczek wstanie oprze
swj wydatny brzuszek o st i uoy twarz w przebiegy,
artobliwy umiech, zacznie si niechybnie wesoa cz
koleeskiego wieczoru.
Ju stan w ulubionej pozycji, zsun binokle z dalekowzrocznych oczu i rozwin arkusz. By to nieodzowny w
takich okazjach wiersz, ktrym, jak sdzi, uwietnia kad
uroczysto, a ktry mia za zadanie dowcipne przedstawienie historii ycia Balinkaya. Niektrzy ssiedzi, bd
przez subisto i uprzejmo, bd dlatego e byli ju
podpici, wybuchali miechem przy kadym zrcznym zwrocie. Wreszcie nastpi koniec i cay st rozbrzmia ochoczymi
okrzykami: Brawo, brawo!
Zdja mnie nagle zgroza, a wulgarny miech kolegw
schwyci mi serce jak w szpony. Jak mona si tak mia, gdy
kto jczy, kto bezgranicznie cierpi? Jak mona gupio
Strona 321
artowa, dowcipkowa i drwi, gdy kto marnieje i ginie?

Wiedziaem przecie, e teraz, gdy Wondraczek skoczy
swoje gupstwa, zacznie si z pewnoci wielka pijatyka,
wrzawa i uciecha, zaczn si miechy, miechy bez koca...
Nagle uczuem, e nie mog duej patrze na te dobrotliwe,
byszczce twarze. Czy ta nieszczliwa dziewczyna nie
prosia mnie o kartk, chociaby o jedno sowo? Moe pj
do telefonu i zadzwoni? Przecie nie mona czowieka
naraa na tak okrutne czekanie! Trzeba mu co powiedzie,
trzeba...
Brawo, brawo! Posypay si oklaski, runy
przewracane krzesa, podoga zatrzeszczaa, a podniosa si
z niej chmura pyu, gdy nagle zerwao si czterdziestu czy
pidziesiciu rozweselonych i dobrze podpitych mczyzn.
Major sta dumny zdjwszy binokle i skadajc arkusz;
dobrodusznie i z odcieniem pychy kiwa gow oficerom
cisncym si do niego z powinszowaniami. Skorzystaem z
chwili zamieszania i ukradkiem wybiegem, nie egnajc si z
nikim. Moe nie zauwa? A gdyby nawet zauwayli, byo
mi to obojtne, bo nie mogem duej znie tych miechw,
tej swobodnej, sytej wesooci. Nie mogem, nie mogem!
Pan porucznik ju wychodzi? spyta w garderobie
zdziwiony ordynans.
Id do diaba mruknem w mylach i
przeszedem mu przed nosem bez sowa. Aby tylko przez
ulic, za rg i do koszar na moje pitro, a potem chc by
sam, sam, sam!
Korytarze ziay pustk, sycha byo gdzie w oddali
miarowe kroki warty, z ktrego kranu kapaa woda, gdzie z
Strona 322
hukiem upad rzucony but, a z sypialni onierzy, gdzie

stosownie do regulaminu byo ju ciemno, pyny jakie
mikkie i obce dwiki. Mimo woli zaczem sucha: kilku
Rusinw piewao razem czy nucio po cichu melancholijn
piosenk. Przed zaniciem, gdy zdejmowali barwny, obcy
im mundur z mosinymi guzikami, gdy stawali si znowu
tylko ludmi jak wtedy gdy leeli na somie u siebie w
domu przypominali sobie ojczyzn, pola i moe dziewczta, ktre kochali. Wwczas, by zapomnie, piewali aosne melodie, wypowiadajc swj al, e zapdzono ich tak
daleko. Zazwyczaj nie zwracaem uwagi na to nucenie i
piewy, poniewa nie rozumiaem sw, ale tym razem cudzy
smutek wzruszy mnie po bratersku. Ach, gdyby tak mona
byo usi wrd nich, porozmawia z tymi ludmi, ktrzy
nie zrozumieliby mnie, a jednak ze wspczujcym spojrzeniem swych dobrych, cielcych oczu byli mi blisi ni
tamci, weseli, przy stoach ustawionych w podkow! Gdyby
mie kogo, kto potrafiby znale wyjcie z tego fatalnego
powikania! Na palcach, aby nie obudzi Kumy, mego
ordynansa, chrapicego ciko w sieni, przekradem si do
pokoju, zrzuciem w ciemnociach czapk, odpiem szabl,
szarpnem konierz duszcy mnie i uciskajcy od dawna,
zapaliem lamp i zbliyem si do stou, aby przeczyta
wreszcie w spokoju w list, pierwszy wstrzsajcy list, ktry
do mnie, modego, naiwnego czowieka, napisaa kobieta.
Lecz w teje chwili wzdrygnem si ujrzawszy, e na
stole w krgu wiata jake to moliwe?! ley list, w
list, ktry przecie miaem schowany w kieszeni na piersiach!
Tak, to on: niebieska poduna koperta, zaadresowana dobrze
mi znanym pismem.
Strona 323
A si zatoczyem. Czybym by pijany? Czy ni z

otwartymi oczami? Straciem zmysy? Przecie przed chwil
przy odpinaniu bluzy wyranie czuem szelest papieru.
Czybym by tak nieprzytomny, e go wyjem i w chwil
potem ju o tym zapomniaem? Signem do kieszeni. Nie
oczywicie! list w niej lea. Dopiero teraz zrozumiaem, co
si stao, dopiero teraz otrzewiaem. List na stole by nowy i
przyszed widocznie pniej, a poczciwy Kuma pooy go
przezornie obok termosu, abym go po powrocie natychmiast
znalaz.
Jeszcze jeden! Drugi list w przecigu dwch godzin.
Gniew i zo zacisny mi gardo. Czyby miao si to teraz
powtarza co dzie i co noc, list za listem, jeden za drugim?
Jeeli jej odpisz, odpowie natychmiast, jeeli nie odpisz,
bdzie daa odpowiedzi. Co dzie, co dzie bdzie ode
mnie czego da! Bdzie posyaa gocw i telefonowaa,
bdzie na mnie czyhaa, kae obserwowa kady mj krok,
eby wiedzie, kiedy wychodz i wracam, z kim przestaj, co
mwi i co robi. Jestem zgubiony, tak, zrozumiaem to teraz,
nie wypuszcz mnie ze swoich szponw! Och, jak w stary z
bajki i jak w kaleka. Nie bd ju nigdy wolny. Ci zachanni,
zrozpaczeni ludzie nie dadz mi spokoju, dopki kto z nas
przez t bezsensown, fataln mio nie zmarnieje Edyta
albo ja.
Nie przeczytam! pomylaem. W kadym razie
nie dzisiaj. I w ogle do tego! Nie mam ju si do tej
szarpaniny i udrcze, ktre mnie rozdzieraj. Lepiej po
prostu list zniszczy lub odesa go nie otwarty. Nie dam si
przemoc wcign w wiadom odpowiedzialno, nie dam
Strona 324
obciy sobie sumienia, bo jaka obca istota mnie kocha.

Niech id do wszystkich diabw! Nie znaem Kekesfalvw
dawniej i mog ich nie zna i nadal. Lecz nagle bysna mi
przeraajca myl: Moe Edyta, nie otrzymawszy ode mnie
odpowiedzi, co zego sobie zrobia? Moe co sobie zrobi?
Nie wolno zrozpaczonego czowieka pozostawia w niepewnoci. Moe by obudzi Kum i posa go z jakim sowem
uspokojenia i potwierdzenia? Aby tylko nie bra na siebie
odpowiedzialnoci i winy! Rozerwaem kopert. Chwaa
Bogu by to krtki list, jedna stroniczka, dziesi wierszy bez
nagwka:
Prosz natychmiast zniszczy list poprzedni! Byam szalona,
cakowicie nieprzytomna. Wszystko, co napisaam jest nieprawd. I
prosz jutro nie przychodzi do nas! Z naciskiem o to prosz!
Musz si ukara za to, e tak ndznie poniyam si przed Panem.
Wic niech Pan w adnym wypadku jutro nie przychodzi,
zabraniam tego, nie chc! I prosz nie odpowiada! Nie chc
odpowiedzi. Niech Pan na pewno mj list poprzedni zniszczy i
zapomni kade sowo! Prosz te o tym wicej nie myle.
Nie myle o tym dziecinny rozkaz! Jak gdyby

wzburzone nerwy mogy si podda cuglom i nakazom woli.
Nie myle, gdy myli, niby sposzone konie, bolenie bijce
kopytami, pdz w wskiej przestrzeni midzy skroniami!
Nie myle, gdy wspomnienie bez ustanku gorczkowo
wyczarowywuje obraz za obrazem, gdy nerwy dr z napicia, gdy wszystkie zmysy pr si w obronie i oporze. Nie
Strona 325
myle, gdy w list nieszczsny parzy do rozarzonymi

sowami, gdy obydwa, i poprzedni, i obecny, zmuszaj do
czytania i odczytywania ich bez koca, do porwnywania,
odkadania i znw brania w rce, a kade ich sowo wryje
si jak palce pitno w mzg. Nie myle, gdy stale od nowa
trzeba, koniecznie trzeba rozmyla, jak umkn, jak si
obroni? Jak si ratowa przed namitnym atakiem, przed
niepodanym nadmiarem uczucia?
Nie myle! Sam przecie tego chciaem i dlatego
zgasiem lamp, poniewa wiato utrzymuje myli w
trzewoci i czujnoci. Usiowaem schowa si, skry w
ciemnoci, zerwaem ubranie, by oddycha swobodniej,
rzuciem si na ko, by nie czu tych myli tak dotkliwie.
Lecz nie chciay mnie opuci; jak nietoperze, jak widma
przelatyway mi zmieszane przez znuony umys i chciwie,
niby szczury, przegryzay si przez zmczenie cice mi
oowiem na zmysach. Im spokojniej leaem, tym bardziej
gorczkowe staway si wspomnienia, a obrazy tym gciej
zapeniay ciemno dookoa. Wstaem i znw zapaliem
wiato, by sposzy ze widziada. Lecz krg lampy wrogo
rozjania przede mn jasny czworokt listu, a przewieszona
przez krzeso, zaplamiona bluza przypominaa mi ubiege
chwile. Nie myle ach, jake tego pragnem, nie majc
do siy woli, by si opanowa! Chodziem po pokoju jak
bdny tam i z powrotem, otworzyem wszystkie szafy i
szuflady, znalazem ma, szklan tubk ze rodkiem
nasennym i wrciem do ka. Lecz i to nie byo ucieczk.
Nawet przez sen, nawet przez czarn pokryw snu
przegryzay si niestrudzone szczury ciemnych myli, wci
te same, wci te same, a gdy obudziem si nazajutrz,
Strona 326
czuem si rozbity i wyczerpany, jak gdyby wyssa mnie

wampir.
Jakim wielkim dobrodziejstwem bya pobudka i
codzienna suba lepsze, agodniejsze wizienie! Jakim
szczciem by ko, na ktrym mona byo pogalopowa
wraz z innymi, stale uwaajc na siebie i trzymajc si na
wodzach. Trzeba byo sucha, trzeba byo wydawa rozkazy!
Trzy godziny wicze, cztery godziny konnej jazdy, mona
uciec przed samym sob!
Zrazu wszystko szo dobrze. Na szczcie mielimy
tego dnia duo pracy: wiczenia przed manewrami i wielka
prba defilady, gdy szwadrony w rozwinitym szyku
galopuj przed komendantem, a kady eb koski i kade
ostrze szabli musi i rwno jak pod sznur! Przy paradach
tego rodzaju bywa mnstwo roboty, naleao po dwadziecia
razy zaczyna wszystko od pocztku, baczy na kadego
uana, a wiczenie wymaga od nas, oficerw, tak wytonej
uwagi, e niewtpliwie trzeba by ca dusz oddanym
pracy, zapominajc o wszystkim. Chwaa Bogu!
Podczas dziesiciu minut przerwy, zarzdzonej dla odpoczynku koni, spojrzenie moje przebiego po widnokrgu.
Pola w stalowym bkicie poyskiway zboem i stogami, a
paski horyzont cign si czystym pkolem. Tylko z daleka
znaczya si wsk jak wykaaczka sylwetk dziwaczna linia
wiey. Wzdrygnem si gwatownie to przecie jej wiea
z tarasem! I znowu narzucia mi si myl, narzucia si
konieczno, by patrze i przypomina sobie: sma, pewno
si teraz obudzia i myli o mnie. Moe do jej ka przyszed
ojciec, a ona mwi o mnie? Moe pyta i popdza Ilon albo
Strona 327
sucego, by zobaczyli, czy nie przyszed list, owa tsknie

oczekiwana wiadomo. (Powinienem by jednak do niej
napisa!) A moe kazaa ju zawie si na wie, patrzy
stamtd i wyglda uczepiona porczy, patrzy tak samo w
moj stron, jak ja spogldam w kierunku paacu. I
przypomniawszy sobie, e kto w oddali tskni za mn, znw
uczuem w piersiach dobrze mi znane szarpnicie, przeklte
szpony litoci. Zaczy si wiczenia, krzyoway si ze
wszystkich stron wykrzykiwane rozkazy, a rozmaite grupy w
galopie lub kusem formoway si i rozwijay w przepisane
szyki, ja za, woajc w prawo i w lewo, czuem, e
wewntrznie zaabsorbowany jestem czym zupenie innym.
W najgbszej, najistotniejszej wiadomoci mylaem znowu
wycznie o sprawie, o ktrej nie chciaem myle, o ktrej
myle mi zabroniono.
Do stu tysicy diabw! Psiakrew, co to za wistwo!
Cofn si! Wr! Gupia banda!
Nasz pukownik Bubencic, czerwony jak indyk,
podjecha galopem, wrzeszczc, a si rozlegao po caym
placu. I mia suszno. Widocznie pada wadliwa komenda,
bo dwa szwadrony, a wrd nich i mj, majce zczy si we
wsplny front, caym pdem wpady na siebie i
niebezpiecznie spltay. Kilka koni sposzyo si w chaosie,
inne stany dba, jeden z uanw spad i dosta si pod
kopyta, zewszd rozlegy si okrzyki i zmieszane
nawoywania podoficerw. Renie koni, szczk broni, wrzask
ludzi oraz omot kopyt zlay si niby w prawdziwej bitwie w
oguszajcy haas. Nadbiegajcy oficerowie stopniowo zdoali
jako tako rozplta kb ludzi i zwierzt, a na ostry sygna
Strona 328
trb na nowo sformowane szwadrony zbiegy si znowu w

wycignity front. Zapanowaa trwona cisza, a kady z nas
wiedzia co teraz nastpi. Konie dray spienione jeszcze z
przestrachu, moe odczuwajc skrywane zdenerwowanie
jedcw, duga linia hemw, podobna do stalowego,
wycignitego drutu telegraficznego, poyskiwaa w lekkim
wietrze. W owej ciszy penej niepokoju wyjecha przed front
pukownik. Po sposobie siedzenia w siodle (ze wzburzenia
sta w strzemionach, uderzajc szpicrut po sztylpach)
przeczuwalimy nadcigajc burz. Krtko przycign
cugle i ko stan. Przez cay plac, jak gdyby uderzenie
toporem, rozlego si ostre wezwanie:
Podporucznik Hofmiller!
Dopiero teraz zrozumiaem, w jaki sposb wszystko to
si stao. Niewtpliwie ja sam wydaem bdny rozkaz nie
byem do skupiony, nie mogem utrzyma myli, zagarna
mnie znowu moja straszliwa, gboko denerwujca sprawa.
Byem wic winien caemu zamieszaniu i sam za nie
musiaem odpowiada. Lekko cisnem konia ydkami i
przed frontem kolegw, z zakopotaniem odwracajc oczy, na
moim waachu ruszyem prosto do pukownika stojcego bez
ruchu w odlegoci trzydziestu krokw. Zatrzymaem si w
przepisanym dystansie. Poza mn zamar wszelki szczk i
dwik. Na placu panowaa owa martwa chwila ciszy, jak w
ostatniej chwili przed rozstrzelaniem, po ktrej pada
komenda: Ognia! Wszyscy, nawet najgupszy ruski chop w
ostatnim szeregu, wiedzieli, co mnie czeka.
Nie mam ochoty przypomina sobie, co wwczas nastpio. Wprawdzie pukownik umylnie ciszy suchy, donoOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 329
ny gos, aby onierze nie dosyszeli wulgarnych sw,

skierowanych do mnie, jednak od czasu do czasu jaki
soczysty wyraz, podyktowany wciekoci jak
bydlctwo i wiskie komenderowanie wymyka mu
si gono, przecinajc panujc cisz. W kadym razie po
sposobie, w jaki pieni si na mnie czerwony jak rak,
wyrzucajc sowa urywanym gosem i podkrelajc je
gwatownymi uderzeniami szpicruty po butach, kady,
nawet w ostatnim rzdzie musia zrozumie, e aje mnie jak
uczniaka. Czuem, e plecy moje przebija sto ciekawych i
moe ironicznych spojrze, a cholerycznie usposobiony
dowdca zalewa mnie potokiem ordynarnych wyzwisk. Od
dugich miesicy na adnego z nas nie spad taki grad aja,
jaki dosta si wanie mnie owego rozjanionego bkitem,
wesoego dnia czerwcowego, pod lazurowym niebem
przecinanym czarnymi, migajcymi jaskkami.
Rce trzymajce cugle dray mi z niecierpliwoci i
obrazy. Miaem ch wyrn konia po zadzie i galopem
umkn z placu wicze. Ale zgodnie z regulaminem
musiaem bez ruchu, ze skamienia twarz czeka, a
Bubencic zakoczy sw litani ostatnim energicznym
stwierdzeniem, e takiemu marnemu fuszerowi nie pozwoli,
aby mu zepsu cae wiczenia. Jutro dowiem si, co
postanowi, a dzi nie yczy sobie oglda nadal mego
oblicza. Potem ostre i suche jak kopnicie, pogardliwe: W ty
zwrot!, przy czym raz jeszcze szpicruta wyrazicie uderzya
po cholewach.
Musiaem posusznie przyoy rk do hemu; kiedy
zawrciem i odjechaem na miejsce, nie spotkao mnie ani
Strona 330
jedno spojrzenie kolegw, ktrzy z zakopotaniem kryli oczy

w cie daszkw. Wstydzili si za mnie lub moe mi si tak
wydawao. Na szczcie nowy rozkaz skrci moj udrk.
Sygna trbki rozpocz nastpne wiczenie i front rozpad si
na pojedyncze szwadrony. Z chwili tej skorzysta Ferencz
dlaczego najgupsi s zarazem najpoczciwsi? aby podjecha do mnie niby przypadkowo i szepn:
Nic sobie z tego nie rb! To si moe kademu
zdarzy! Ale poczciwiec le si wybra ze sw pociech;
grubiasko rzuciem mu:
Bd askaw troszczy si o wasne sprawy! i
brutalnie zwrciem konia w inn stron.
W owej sekundzie po raz pierwszy w yciu
dowiadczyem na wasnej skrze, e niezrcznie podan
litoci mona zrani. Po raz pierwszy i za pno!
Rzuci to wszystko, rzuci mylaem, gdy
powracalimy do miasta. Wyjecha! Aby tylko wyjecha,
wszystko jedno dokd, gdzie nikt mnie nie zna, gdzie mog
by wolny od wszystkich i wszystkiego! Uciec, wymkn si,
skry! Nie widzie nikogo, nie pozwoli, aby mnie uwielbiano i aby mnie poniano! U-ciec, u-ciec niewiadomie
sowo to przeszo w rytm kusa. Przybywszy do koszar
rzuciem cugle jakiemu uanowi i szybko opuciem podwrze. Nie chciaem siedzie dzisiaj przy wsplnym oficerskim stole i pozwala na drwinki, a jeszcze mniej na sowa
wspczucia.
Ale nie miaem dokd pj. Nie miaem adnego celu:
wyszedem z obydwch moich wiatw: i z wojskowego, i z...
Strona 331
tamtego. Puls bi mi sowem uciec, wyraz ten uderza w

skroniach. Wszystko jedno dokd, aby tylko z tych
przekltych koszar, z tego miasta. Trzeba przej szkaradn,
gwn ulic i wydosta si w pola! Lecz nagle kto z bliska
krzykn ku mnie serdecznie: Serwus! Mimo woli spojrzaem w t stron. Kt to kania mi si tak przyjanie? Jaki
wysoki pan po cywilnemu, w bryczesach, szarej kurtce i
szkockiej czapce. Nie widziaem go nigdy, a w kadym razie
nie przypominaem go sobie. Sta obok samochodu, przy
ktrym dwaj mechanicy w granatowych fartuchach zajci byli
napraw. Widocznie zorientowawszy si w moim zakopotaniu, nieznajomy zbliy si do mnie. By to Balinkay,
ktrego widziaem dotd wycznie w mundurze.
Znowu ten katar pcherza! rozemia si
wskazujc auto. Zdarza mi si to w kadej podry. Myl,
e minie chyba dobrych lat dwadziecia, zanim bdzie mona
z caym spokojem jedzi tymi pudami. Lepsze byy czasy,
gdy si uywao starych rumakw, na ktrych si
przynajmniej kady z nas dobrze zna.
Mimo woli uczuem sympati dla tego obcego
czowieka. Z kadego jego ruchu bia pewno siebie, a w
jasnym, ciepym spojrzeniu malowaa si lekkomylno i
ywotno. W teje chwili po tym niespodzianym powitaniu
przebiega mi przez gow byskawiczna myl: Jemu mona
by si zwierzy! W drobnym uamku sekundy, z szybkoci,
z jak mzg nasz funkcjonuje w chwilach naprenia, z
pierwszej myli wywiza si ju cay ich acuch. Cywil,
pan swojej woli! I on rwnie przey jakie cikie sprawy...
Dopomg szwagrowi Ferenczego, kademu chtnie pomaga,
Strona 332
czemu i mnie nie miaby pomocy tej okaza? Zanim

zdyem zaczerpn oddechu, raptowny a nie powizany
acuch szybkich skojarze splt si w nag decyzj.
Zebraem odwag i zbliyem si do Balinkaya.
Wybacz rzekem podziwiajc wasn swobod
czy nie mgby powici mi piciu minut?
Zastanowi si przez moment, po czym ukaza
poyskujce zby:
Ale z najwiksz chci, kochany Hof... Hof...
Hofmiller podpowiedziaem.
Jestem do twojej dyspozycji. A c by to byo, gdyby
si nie miao czasu dla kolegi! Chcesz pj do restauracji czy
wolisz na gr do mego pokoju?
Jeeli ci wszystko jedno, to lepiej do ciebie i doprawdy... tylko na pi minut. Nie bd ci dugo zatrzymywa.
Ale jak dugo chcesz! Reperacja potrwa co najmniej
z p godziny. Ale nie przypuszczaj, e ci bdzie u mnie
bardzo wygodnie. Wprawdzie gospodarz chcia mi da
elegancki pokj na pierwszym pitrze, ale przez sentyment
bior zawsze dawny. Kiedy w nim... No, lepiej nie mwmy o
tym!
Poszlimy na gr. Rzeczywicie pokj, w ktrym
zamieszka czowiek tak bogaty, by zadziwiajco skromny.
Jedno ko, bez szafy, bez fotela, a midzy stoem i kiem
stay dwa marne trzcinowe krzesa. Balinkay wyj zot
papieronic; zaproponowa mi papierosa i przyjanie uatwi
spraw, zaczynajc prosto z mostu:
Strona 333
No, mj drogi, czym mona ci suy?

Co tu dugo owija w bawen! pomylaem i
rzekem wprost:
Chciabym ci prosi o rad. Chc opuci sub i
wyjecha z Austrii. Moe miaby co dla mnie?
Balinkay
raptownie
spowania.
zesztywniaa i odrzuci papierosa.
Twarz
mu
Nonsens, taki chopak jak ty? Co ci przyszo do

gowy!
Ale mnie ogarn nagle twardy upr. Czuem, e
decyzja, o jakiej nie mylaem jeszcze przed dziesicioma
minutami, staje si we mnie mocna i nieugita jak stal.
Mj kochany rzekem krtko, przecinajc wszelk
dyskusj bd tak dobry i oszczd mi wszelkich wyjanie. Kady wie, czego chce i co powinien robi. Nikt inny
nie moe tego zrozumie. Wierz mi, e powinienem postawi
krzy na wszystkim.
Balinkay spojrza na mnie badawczo. Widocznie
zauway, e mwi powanie.
Nie mam zamiaru wtrca si do twoich spraw, ale
wierz mi, mj drogi, e popeniasz gupstwo. Nie wiesz, co
robisz. Masz teraz, jak przypuszczam, lat dwadziecia pi
czy dwadziecia sze i niezadugo zostaby porucznikiem.
To w kadym razie co znaczy. Masz tutaj stanowisko i jeste
kim. Ale w chwili gdy zaczby co nowego, ostatni bydlak
i najgupszy subiekt byby mdrzejszy od ciebie, chociaby
dlatego, e nie taszczy ze sob wszelkich naszych gupich
Strona 334
przesdw jak balastu na plecach. Wierz mi, e gdy ktry z

nas zdejmuje mundur, niewiele pozostaje w nim z tego, czym
by, i dlatego prosz ci o jedno: nie ud si jedynie dlatego,
e akurat mnie si udao wyle z bota. By to prawdziwy
przypadek, zdarzajcy si raz na tysic, a za to chciabym
wiedzie, co si dzi dzieje z tymi wszystkimi, dla ktrych
Pan Bg nie by tak dobry i nie poda im rki.
W jego pewnoci siebie byo co przekonywajcego, ale
czuem, e nie mog ustpi.
Wiem potwierdziem wiem, e jest to zdeklasowanie. Ale wyjecha musz i nie mam wyboru. Bd wic
askaw i nie staraj si mnie przekonywa, e mj zamiar jest
niesuszny. Wiem, e nie jestem kim wybitnym i e niczego
specjalnego si nie uczyem, lecz gdyby mnie chcia komu
poleci, przyrzekam, e nie zrobi ci wstydu. Wiem, e nie
bybym pierwszym, dae przecie posad szwagrowi
Ferenczego.
Jonazsowi? pogardliwie machn Balinkay rk.
Ale, prosz ci, czyme on by? Drobnym urzdniczkiem
na prowincji. Takiemu atwo jest pomc. Wystarczy, aby
czowiek jego pokroju siedzia na innym stoku i nieco
wygodniej, a ju mu si zdaje, e jest samym Panem Bogiem.
C to szkodzi, czy gdzie indziej bdzie wysiadywa stoki;
nie by przyzwyczajony do niczego lepszego. Ale wytrzasn
co dla czowieka, ktry nosi ju gwiazdki na konierzu
tak, to co zupenie innego. Mj kochany, wszelkie grne
pitra s zawsze pozajmowane. Kto chce zrobi karier
cywiln, musi zacz od samego dou, moe nawet od
piwnicy, gdzie nie pachnie samymi rami...
Strona 335
Nic nie szkodzi.

Powiedziaem to widocznie bardzo gwatownie, gdy
Balinkay spojrza na mnie zrazu ciekawym, a potem jakim
dziwnie tpym spojrzeniem, jak gdyby powracajcym z
nieznanych dali. Wreszcie przysun swj fotel i pooy mi
rk na ramieniu.
Suchaj, chopcze, nie jestem twoim opiekunem i nie
mam prawa ci poucza. Ale uwierz koledze, ktry duo ju
przeszed: przeciwnie, to bardzo duo znaczy, gdy si tak
raptownie spada z gry na d, z oficerskiego rumaka prosto
w boto... Mwi ci to jako kto, kto w tym ndznym, maym
pokoju siedzia kiedy od dwunastej w poudnie do
zmierzchu i wmawia w siebie zupenie tak samo jak ty, e
to nic nie znaczy. Tu przed wp do dwunastej stanem
do ostatniego raportu; nie chciaem wic ju usi z innymi
oficerami do wsplnego obiadu ani biega po cywilnemu w
biay dzie po ulicach. Wziem ten pokj rozumiesz teraz,
czemu zawsze do niego powracam i czekaem, a si
ciemni, by nikt nie mg z litoci patrze, jak Balinkay w
marnym paletku i meloniku opuszcza miasto. O tam, przy
tym oknie staem, wanie przy tym oknie, i po raz ostatni
spogldaem na oywiony ruch. Przechodzili koledzy, kady
w mundurze, wyprostowany, swobodny, z otwartym czoem,
podobny do jakiego boga, wiadom, kim jest i jakie zajmuje
miejsce na wiecie. Dopiero wtedy uczuem, e jestem zerem
wraz z mundurem zdarem z siebie skr. Naturalnie
mylisz teraz, e to nonsens; jedno sukno moe by
granatowe, a inne czarne lub szare, i e waciwie wszystko
jedno, czy si chodzi z szabl, czy z parasolem. Ale jeszcze do
Strona 336
dzi pamitam ten wstrzs, gdy w nocy, kiedy skradaem si

w stron dworca, spotkaem na rogu dwch uanw, ktrzy
minli mnie, a aden nie zasalutowa. A potem taszczyem
swoj walizeczk do trzeciej klasy i zajem miejsce midzy
poccymi si chopami i robotnikami... Tak, wiem, e
wszystko to jest gupie i niesprawiedliwe, a nasz tak zwany
honor oficerski jest take sztucznym wytworem ale po
omiu latach suby i czterech latach korpusu kadetw
przechodzi to w krew. Czowiek czuje si z pocztku jak
okaleczony, jakby mia wrzd porodku twarzy. Nieche Bg
chroni, aby i ty musia to przej! Za nic na wiecie nie
chciabym przey jeszcze raz owego wieczora, gdy skradaem si ulicami do dworca, omijajc szerokim krgiem kad
latarni. A przecie by to tylko pocztek.
Ale, Balinkay, przecie wanie dlatego chc
dokdkolwiek wyjecha, gdzie nie ma tego wszystkiego i
gdzie nikt o mnie nic nie wie.
I ja tak samo, mj drogi, mwiem, tak samo
mylaem! Aby tylko wyjecha, aby wszystko zatrze za sob,
tabula rasa! Raczej w Ameryce by pucybutem albo
pomywaczem, jak si to zawsze czyta w gazetach o wielkich
milionerach. Ale i do tego trzeba mie pienidze, a nie masz
pojcia, czym dla czowieka naszego pokroju jest zginanie
karku! Gdy stary uan nie czuje ju na szyi konierza z
gwiazdkami, nie umie nawet przyzwoicie sta na nogach, a
jeszcze mniej potrafi mwi inaczej, ni by dawniej
przyzwyczajony. Siedzi wwczas wrd najlepszych
przyjaci otpiay i zakopotany, a gdy chce o co poprosi,
duma zamyka mu usta. Tak, tak, mj kochany, przeyem
Strona 337
wtedy takie rzeczy, o ktrych raczej wol nie myle.

Kompromitacje i ponienia, o ktrych z nikim jeszcze dotd
nie mwiem.
Wsta i zrobi ramionami gwatowny ruch, jak gdyby
raptownie marynarka staa mu si za ciasna. Nagle odwrci
si do mnie.
A zreszt tobie mog to powiedzie! Dzisiaj ju si
tego nie wstydz, a tobie si moe przyda, jeeli w por
zgasz romantyczne owietlenie tej sprawy.
Usiad i przysun si do mnie.
Prawdopodobnie opowiadano ci t ca histori o
moim zwyciskim poowie prawda? gdy poznaem
moj on w Hotelu Shepherd? Wiem, e gadaj o tym po
wszystkich pukach i e najchtniej kazaliby to wydrukowa
w podrcznikach szkolnych jako bohaterski czyn cesarskokrlewskiego oficera. Ot sprawa wcale nie bya tak
chwalebna i jeden tylko szczeg jest w tej historii
prawdziwy, a mianowicie, e poznaem moj on w owym
hotelu. Ale w jaki sposb j poznaem, to wiem tylko ja i ona,
za ona nikomu jeszcze o tym nie opowiadaa, a ja rwnie
si tym nie chepi. Opowiadam ci to tylko dlatego, eby
zrozumia, i oficerowi nie spadaj pieczone gobki do
gbki... Wic krtko mwic, gdy poznaem moj on w
owym hotelu, byem w nim ale nie przeraaj si! byem
kelnerem na ktrym pitrze, tak jest, mj kochany,
zwyczajnym, skromnym kelnerem. Nie staem si nim
oczywicie z przyjemnoci, tylko przez gupot i to nasze
fatalne niedowiadczenie. W Wiedniu, gdzie mieszkaem w
ndznym pensjonacie, poznaem wsplokatora, Egipcjanina,
Strona 338
ktry mi nablagowa, e jego szwagier jest dyrektorem Royal

Poloclub w Kairze, a jeeli mu dam dwiecie koron prowizji,
moe mi u niego wyrobi posad trenera. Chodzio tam
jakoby przede wszystkim o dobre wychowanie i
pierwszorzdne nazwisko. Graem w polo doskonale, a gaa,
jak mi wymieni, bya wietna w przecigu trzech lat
mgbym sobie tyle zaoszczdzi, e miabym mono
pokusi si pniej o co przyzwoitszego. Poza tym Kair!
Przecie to daleko, a przy grze w polo ma si do czynienia z
ludmi z dobrego towarzystwa. Zgodziem sie wic z
zapaem. Nie chc ci nudzi opowiadaniem, ilu klamek
musiaem si czepia i ilu wysucha zakopotanych
wykrtw od tak zwanych starych przyjaci, zanim zebraem te parset koron na przejazd i wyekwipowanie. W tak
eleganckim klubie trzeba mie przecie ubranie do konnej
jazdy i frak, eby si dobrze prezentowa. Pomimo jazdy na
midzypokadzie bardzo byo krucho z gotwk. W Kairze
miaem jeszcze w kieszeni siedem piastrw, a gdy zadzwoniem do Royal Poloclub, czarna gba murzyska wytrzeszczya na mnie gay i powiedziaa, e nie zna adnego pana
Efdopulosa i adnego szwagra, e nie potrzeba trenera, a
klub w ogle ma by zlikwidowany. Domylasz si, e w
Egipcjanin by oczywicie skoczonym ajdakiem, ktry nabra mnie, osa na dwiecie koron, ja za nie byem tak
szczwany, aby da, by mi pokaza jakiekolwiek listy albo
telegram. Tak, tak mj drogi, nie znamy si na takich
kanaliach, a przecie nie po raz pierwszy wybraem si na
poszukiwanie posady. Tym razem jednak by to cios mocny,
bo staem teraz samotny w Kairze, nie znajc nikogo, i
miaem a siedem piastrw w kieszeni, a jest to miasto, gdzie
Strona 339
panuje nie tylko upa, ale i wcieka droyzna. Oszczdz ci

wyzna, jak tam mieszkaem i co arem przez pierwsze sze
dni; sam si dziwi, e mona takie chwile przey. I widzisz,
inny w takim wypadku poszedby do konsulatu i ebraby,
aby go odesano do domu, ale na tym polega caa rzecz, e
czowiek naszego pokroju nie moe si na to zdoby. Nie
potrafimy antyszambrowa siedzc na awce pospou z
robotnikami portowymi i zwolnionymi kucharkami, nie
moemy znie spojrzenia jakiego drobnego urzdniczyny w
konsulacie, gdy przesylabizuje w paszporcie: Baron
Balinkay. Raczej zej na psy! Wyobra wic sobie, jakim
szczciem w tym pechu bya przypadkowa wiadomo, e w
Hotelu Shepherd potrzeba kelnera. A poniewa miaem frak,
i to frak nowy (z ubrania do konnej jazdy yem przez
pierwsze dni), a mwiem po francusku, wzito mnie
askawie na prb. Ostatecznie wyglda to na pozr cakiem
znonie: stoi si we fraku i nienobiaym gorsie, podaje si
potrawy, kania si gociom i robi honory domu... A mniejsza
o to, e kelnerzy z pokojw sypiaj po trzech w mansardzie,
tu pod rozpalonym dachem, wrd milionw pche i
pluskiew, e z rana myj si rwnie po trzech w tej samej
blaszanej misce... e czowieka krew zalewa, gdy mu
wsuwaj do rki napiwek, i tak dalej, i tak dalej. Do, e to
przeyem, do, e wytrzymaem!
A potem ta historia z moj on. Bya od niedawna
wdow: z siostr oraz szwagrem przyjechaa do Kairu. w
szwagier by najordynarniejszym drabem, jakiego sobie
moesz wyobrazi; gruby, tusty, nadty, pyszakowaty, a co
go we mnie irytowao. Moe byem na jego gust za elegancki,
moe nie do nisko kaniaem si temu mynheerowi, a oto
Strona 340
pewnego razu, gdy nie przyniosem mu niadania na cile

oznaczon minut, krzykn na mnie: Ty durniu!...
Widzisz, gdy si byo oficerem, tego rodzaju rzeczy wchodz
w krew; nie zdyem si zastanowi, gdy przeszed mnie
wstrzs,
jak konia niespodzianie zdartego
uzd,
wyprostowaem si i doprawdy brakowao uamka
sekundy, a bybym go wyrn pici w twarz. Ale
opanowaem si resztk przytomnoci. Caa ta historia
mojego kelnerstwa zawsze przypominaa mi maskarad,
tote nie wiem, czy to zrozumiesz? uczuem pewnego
rodzaju sadystyczn uciech, e akurat ja, Balinkay, musz
znie takie chamstwo od tego gruboskrnego handlarza
serw. Staem wic spokojnie i tylko leciutko si
umiechaem. Wiesz, patrzaem na niego tak z gry, z
umieszkiem, a drab zzielenia ze zoci, czujc, e bior nad
nim gr. A potem chodno wyszedem z pokoju, zoywszy
przed nim specjalnie ironiczny, a uprzejmy ukon. O mao nie
pk z wciekoci! Ale bya przy tym obecna moja ona, to
znaczy moja dzisiejsza ona. Widocznie zrozumiaa, co si
midzy nami dwoma dziao, i zorientowaa si przyznaa
mi si pniej po sposobie, w jaki si wyprostowaem, e
jeszcze nikt w yciu nie pozwoli sobie w stosunku do mnie
nigdy na co podobnego. Wybiega za mn na korytarz ze
sowami, e szwagier jej troszk jest zdenerwowany i e nie
powinienem si na niego obraa. Sprbowaa nawet
dowiedze si caej prawdy, mj kochany wsun mi w
do banknot, aby wszystko zaagodzi.
Gdy w banknot odrzuciem, zrozumiaa po raz drugi,
e co z tym moim kelnerstwem nie jest w porzdku. Caa
sprawa byaby si na tym skoczya, bo przez kilka tygodni
Strona 341
zebraem sobie ju tyle, e mogem powrci do domu nie

ebrzc w konsulacie (poszedem tylko raz jeden po jak
wiadomo), ale na pomoc przyszed mi przypadek, wanie
taki przypadek, jaki si zdarza raz wrd tysicy razy. Oto
przez przedpokj przechodzi konsul, w ktrym poznaem
naszego Elemera von Juhacz, z ktrym Bg wie, ile razy
siadywaem w Jockey Club. Uciska mnie i natychmiast
zaprosi do siebie. I znw przypadkowo policz, przypadek
plus przypadek, opowiadam ci to dlatego, aby wiedzia, ile
nieprzewidzianych przypadkw musi si zebra, by czowieka wycign z bota! w klubie jego bya moja dzisiejsza
ona. Gdy Elemer przedstawi mnie jako swego przyjaciela,
barona Balinkaya, zaczerwienia si jak rak. Oczywicie poznaa mnie natychmiast i przykro jej si zrobio z powodu
owej historii z napiwkiem, natomiast ja ze swej strony
wyczuem od razu, jaka to wytworna i szlachetna kobieta,
gdy wcale nie udajc, i o niczym nie wie, szczerze i uczciwie
przyznaa si do swego nietaktu. Reszta uoya si nader
szybko i nie bd ci ju o tym opowiada. Wierz mi jednak, e
taki zbieg okolicznoci nie powtarza si codziennie, a
pomimo pienidzy i pomimo mojej ony, za ktr rano i
wieczorem tysickrotnie Bogu dzikuj, nie chciabym po raz
drugi przey tego, co przeyem.
Odruchowo wycignem do Balinkaya rk.
Dzikuj ci serdecznie, e mnie ostrzege. Teraz
jeszcze lepiej wiem, co mnie czeka. Ale daj ci sowo, e nie
mam innego wyjcia. Czy rzeczywicie nie miaby dla mnie
posady? Podobno prowadzisz due interesy.
Strona 342
Balinkay przez chwil milcza, potem westchn wspczujco.

Biedaku, musieli ci dobrze zala sada za skr! Nie
bj si, nie bd wypytywa, sam przecie widz a nadto.
Gdy przyjdzie tego rodzaju moment, nie pomoe ani
namawianie, ani odmawianie. Trzeba po koleesku pomc,
a e nie zaniedbam niczego, na to nie trzeba ci chyba
specjalnych przysig. Ale suchaj, mj kochany, tyle jednak
masz rozsdku, e sobie nie wmawiasz, i bd ci mg u
nas od razu pchn na najwyszy szczebel? W przyzwoitym
interesie nie zdarzaj si takie rzeczy, a wszystkich
zirytowaoby, gdyby niespodzianie kto obcy przeskoczy
inne stanowiska. Musisz zacz od samego pocztku i
moesz przez kilka miesicy przesiedzie w biurze nad
gupi pisanin, zanim bd mg ci posa gdzie na
plantacj albo wyczarowa dla ciebie co innego. W kadym
razie ju ci powiedziaem, e jako to zrobi. Jutro oboje z
on wyjedamy, tydzie albo dziesi dni pohulamy w
Paryu, a potem przez par dni bdziemy w Hawrze i w
Antwerpii na inspekcji agentur. Ale za trzy tygodnie wrc i
napisz do ciebie zaraz z Rotterdamu. Nie bj si nie
zapomn! Na Balinkayu moesz polega.
Wiem odparem i z gry ci dzikuj.
Ale widocznie wyczu w moich sowach cie zawodu.
Prawdopodobnie sam dowiadczy podobnych chwil, bo
tylko czowiek, ktry przeszed yciowe cigi, moe dosysze takie ptony.
A moe... moe to dla ciebie za pno?
Strona 343
Nie zawahaem si jeeli jest to tylko co

pewnego, to nie. Ale... ale, oczywicie, byoby mi przyjemniej,
gdyby...
Balinkay chwil si zastanawia.
A nie miaby czasu dzisiaj? ... Bo widzisz, moja ona
jest jeszcze w Wiedniu, a poniewa firma naley do niej, a nie
do mnie, wic powinna chyba wypowiedzie sw decyzj.
Owszem, naturalnie, e jestem wolny odparem
szybko.
Przypomniao mi si, e pukownik nie chcia przecie
widzie dzisiaj mojego oblicza.
Brawo! wietnie! Najmdrzej zrobisz, jeeli
pojedziesz razem ze mn tym gruchotem! Przy szoferze jest
jeszcze jedno miejsce. Nie moesz siedzie z tyu, bo
zaprosiem take mojego starego przyjaciela barona Lajosa z
rodzin. O pitej staniemy przed Bristolem, pomwi od
razu z on i najwaniejsza sprawa bdzie zaatwiona.
Jeszcze mi nigdy nie odmwia, jeeli poprosiem o co dla
kolegi.
Ucisnem mu rk i zeszlimy ze schodw.
Mechanicy zdjli ju fartuchy i auto stao gotowe do drogi, a
w dwie minuty pniej pdzilimy szos w stron Wiednia.
Szybki ruch ma co oszaamiajcego i upajajcego zarwno duchowo, jak fizycznie; ledwo wyjechalimy z ulic w
otwarte pola, gdy uczuem dziwn ulg. Szofer jecha ostro.
Drzewa i supy telegraficzne pochylay si wstecz jakby
ukonie zrbywane we wsiach domy zbiegay si w
Strona 344
zamazany obraz, kamienie przydrone niespodzianie bielay i

natychmiast choway si w mroku, zanim zdoaem odczyta
na nich cyfr. Po sile powietrza, gwatownie uderzajcego mi
w twarz, czuem, e jedziemy w szalonym tempie. Jednak
jeszcze wikszym podziwem przejmowaa mnie wiadomo
szybkoci, z jak pdzio jednoczenie moje wasne ycie. Ile
w cigu tych kilku godzin zmienio si i rozstrzygno!
Pomidzy zuchwaym pragnieniem, zarysowujcym si
zamiarem a ostatecznym wykonaniem wahaj si zazwyczaj
niezliczone odcienie najrozmaitszych uczu, za igranie
decyzj, zanim si j wiadomie urzeczywistni, naley do
tajemnych rozkoszy serca. Jednak tym razem spado na mnie
wszystko ze zbyt nieprawdopodobn szybkoci. Wsie i
drogi, drzewa i ki roztapiay si za huczcym autem w
nico bezpowrotn, za to, co nazywaem codziennym
yciem: koszary, kariera, koledzy, Kekesfalvowie, ich paac,
mj pokj, plac wicze, moja caa pozornie tak pewna i
uregulowana egzystencja wszystko to umykao teraz
raptownie wstecz jak droga po bokach auta.
O wp do szstej stanlimy przed hotelem Bristol.
Bylimy wprawdzie oszoomieni i zakurzeni, ale jednak
dziwnie odwieeni szalonym tempem jazdy.
Nie moesz taki brudny i do mojej ony!
rozemia si Balinkay patrzc na mnie. Wygldasz
przecie, jakby wysypano na ciebie worek mki! I moe w
ogle bdzie lepiej, jeeli pomwi z ni najpierw sam. Mog
by wwczas swobodniejszy, a tobie zaoszczdz pewnego
skrpowania. Najlepiej zrobisz, jeeli pjdziesz do garderoby,
gruntownie si umyjesz i usidziesz w barze. Przyjd za par
Strona 345
minut i powiem ci, co zrobiem. A nie martw si z gry!

Nakrc wszystko wedug twego yczenia.
Rzeczywicie nie kaza mi zbyt dugo na siebie czeka.
Po chwili wszed umiechnity.
No, nie powiedziaem? Wszystko w porzdku, to
znaczy, o ile si zgodzisz. Czas do namysu masz
nieograniczony, a wymwi moesz w kadej chwili. Moja
ona to doprawdy rozumna kobieta i wymylia najlepsze
rozwizanie. A wic skierowany bdziesz od razu na statek,
eby si nauczy jzykw i mg wszystko na miejscu
obejrze. Dostaniesz miejsce asystenta kasjera, ubierzemy ci
w mundur, bdziesz jada przy stole oficerskim, przejedziesz
si par razy tam i z powrotem do Indii Holenderskich i
bdziesz pomaga w pisaninie. A potem damy ci tutaj albo
tam jak bdziesz wola jakie stanowisko. Moja ona
daa mi na to sowo.
Dziku...
Nie ma za co! Przecie to zupenie zrozumiae, e ci
chc troch pomc. Ale powtarzam raz jeszcze: nie rb nic
bez namysu! Jeeli chcesz, moesz pojecha do biura
chociaby pojutrze i zameldowa si u dyrektora, ktrego
telegraficznie na wszelki wypadek zawiadomi, eby sobie
zanotowa twoje nazwisko. Naturalnie lepiej by jednak byo,
eby si przespa i gruntownie spraw przemyla.
Wolabym ci widzie w puku. Ale chacun son got. Wic
ustalilimy: jeeli przyjedziesz, no to bdziesz, a jeeli nie, to
nie podamy ci do sdu... Wic wycign do mnie rk
tak czy inaczej, jakkolwiek by si sta miao, ciesz si
szczerze, e si do mnie zwrci. Serwus!
Strona 346
Patrzaem rzeczywicie wzruszony na tego czowieka,

ktrego mi los zesa. Sw przedziwn serdecznoci zdj mi
z serca najcisze kopoty, proby i wahania oraz drczce
naprenie przed ostateczn decyzj. Pozostawaa mi teraz
jedna jedyna formalno napisanie proby o zwolnienie z
wojska i byem wolny, uratowany!
Tak zwany papier kancelaryjny, arkusze przepisowo co
do milimetra wymierzone podug oznaczonego formatu, by
w austriackim zarzdzie cywilnym oraz wojskowym moe
najbardziej nieodzownym rekwizytem. Kada proba, kady
akt, kady meldunek musia by podawany na owym przepisowym papierze, ktrego indywidualna forma wyrniaa
wszystkie dokumenty urzdowe od prywatnych. Wedug
tych milionw i miliardw kartek lecych w kancelariach
moe kiedy bdzie mona z ca dokadnoci odcyfrowa
histori ycia i cierpienia monarchii habsburskiej. Nie brano
pod uwag adnej wiadomoci, jeeli nie zostaa podana na
owym przepisowym, biaym prostokcie. Tote pierwszym
moim zakupem byy dwa takie arkusze i tak zwane rygi,
liniowany arkusz do podkadania, oraz waciwa koperta.
Poszedem szybko do kawiarni, gdy w wiedeskiej kawiarni
zaatwia si wszystko, rzeczy najpowaniejsze i najzabawniejsze. Za dwadziecia minut, o szstej, podanie mogo ju by
gotowe, a wwczas stawaem si czowiekiem wolnym, zalenym tylko od siebie.
Z niesamowit dokadnoci chodzio przecie o
najwaniejsz decyzj w caym moim dotychczasowym yciu
przypominam sobie kady szczeg tych denerwujcych
chwil przy maym, okrgym, marmurowym stoliku, w oknie
Strona 347
kawiarni przy Ringstrasse. Przypominam sobie tek, na ktrej

rozoyem arkusz, pamitam n, jakim ostronie papier
wygadziem, aby nie byo adnego zaamania. Jeszcze dzisiaj
z fotograficzn dokadnoci widz ciemnogranatowy, nieco
wodnisty kolor atramentu i czuj lekki wstrzs, jaki mnie
przeszed, gdy stawiaem pierwsze okrge litery tego patetycznego pisma. Pragnem wanie t ostatni wojskow czynno speni ze specjaln dokadnoci; poniewa tre ustanowiona bya z gry w formuce, mogem uroczysto aktu
zaznaczy tylko specjalnie starannym i piknym pismem.
Ale ju przy pierwszych wierszach zadumaem si
gboko. Zatrzymaem si i zaczem sobie wyobraa, co si
bdzie jutro dziao, gdy moje podanie przyjdzie do kancelarii
pukowej. Prawdopodobnie spotka je najpierw zdumione
spojrzenie sieranta, a potem zdziwiony szept pisarzy, bo
przecie takie porzucanie szary przez podporucznika nie
naley do codziennych wydarze. Pniej arkusz pobiegnie
drog urzdow z pokoju do pokoju, a dotrze do samego
pukownika. Zobaczyem go nagle jak ywego: na krtkowzrocznych oczach mia binokle, zastanawia si nad pierwszymi sowami mego podania i wreszcie w swj zwyky,
gwatowny sposb rbn pici w st. Brutalny jegomo
by przyzwyczajony, e jego podwadni, ktrych obrzuca
zazwyczaj gradem wyzwisk, lizali mu uszczliwieni stopy,
gdy nastpnego dnia da im jakim artobliwym swkiem do
zrozumienia, e burza mina. Ale tym razem musi poj, e
trafia kosa na kamie i e owym kamieniem jest nic nie
znaczcy podporucznik Hofmiller, ktry nie pozwoli, aby go
ajano. A potem, gdy rozejdzie si wie, e poprosiem o
dymisj, dwadziecia, a moe czterdzieci gw mimo woli
Strona 348
podniesie si ze zdziwieniem. Kady z kolegw pomyli:

Ach, do diaska, to ci chop! Ten sobie nie da w kasz
dmucha! Hm, dla pana pukownika Bubencka moe to by
bardzo nieprzyjemne w kadym razie nikt jeszcze nie
wyszed z jego puku z takim honorem. Nikt jeszcze, o ile
sobie przypominam, w rwnie przyzwoity sposb nie wydosta si z tarapatw.
Nie wstydz si przyzna dzisiaj, e owe myli
wzbudziy we mnie uczucie dziwnego zadowolenia.
Najmocniejszym motorem we wszystkich poczynaniach jest
przecie ambicja, a zwaszcza natury sabsze ulegaj pokusie,
aby uczyni co, co wywrze wraenie siy, odwagi i
zdecydowania. Po raz pierwszy miaem sposobno dowie
kolegom, e jestem czowiekiem, ktrego naley szanowa,
chopem na schwa. Coraz szybciej jak sdziem coraz
energiczniej pisaem owe dwadziecia linijek. Sprawa, ktra
zrazu wydawaa mi si przykr koniecznoci, stawaa si
teraz rozkosz.
Jeszcze tylko podpis i wszystko bdzie skoczone!
Spojrzaem na zegar: wp do sidmej. Trzeba zawoa
kelnera i zapaci, potem jeszcze raz, po raz ostatni,
przespacerowa si w oficerskim mundurze po Ringstrasse i
nocnym pocigiem wrci do domu. Z rana oddam pismo,
aby nic nie mona ju byo odwoa, i rozpocznie si dla mnie
inna egzystencja.
Zoyem arkusz wzdu, potem w poprzek,
zamierzajc wany dokument schowa troskliwie w kieszeni
na piersiach. W tej chwili nastpio co nieoczekiwanego.
Strona 349
Oto staa si rzecz nastpujca: w owym uamku

sekundy, gdy pewny siebie i nawet zadowolony (kade
zaatwienie sprawy sprowadza zadowolenie) wsuwaem do
sporej objtoci kopert do kieszeni, uczuem w niej
szeleszczcy opr. C to jest? pomylaem i mimo woli
wsunem rk gbiej. Ale w teje chwili palce moje cofny
si, jak gdyby pojy wczeniej, zanim zdyem sobie
wszystko przypomnie to byy listy Edyty, jej dwa listy
wczorajsze, pierwszy i drugi.
Nie potrafi opisa uczucia, jakiego doznaem na to
niespodziane przypomnienie. Zdaje mi si, e nie byo to
przeraenie, lecz raczej bezgraniczny wstyd. Rozwiaa si
mga czy raczej pewne otumanienie i pojem
byskawicznie, e wszystko, co uczyniem i o czym mylaem
w cigu tych ostatnich godzin, byo najzupeniej bdne:
irytacja z powodu omieszenia si i duma z bohaterskiego
zamiaru opuszczenia suby. Jeeli zamierzaem tak
niespodziewanie zemkn, nie byo to przecie dlatego, e
pukownik mnie zwymyla. (Zdarzao si to ostatecznie co
tydzie!). W rzeczywistoci baem si sie Kekesfalvw,
lkaem si wasnego oszustwa, wasnej odpowiedzialnoci.
Chciaem uciec, bo nie mogem znie, by mnie kochano
wbrew mojej woli. Jak miertelnie chory, ktry dziki
przypadkowemu blowi zbw zapomina o waciwym, a
drczcym go cierpieniu, tak i ja zapomniaem (lub chciaem
zapomnie) o prawdziwej przyczynie udrki, o tym, co byo
powodem, e staem si tchrzem, e chciaem uciec.
Staraem si mao znaczce niepowodzenie na placu wicze
wysun jako gwny motyw, zmuszajcy mnie do zadania
dymisji. Ale teraz przejrzaem nie by to odwany czyn,
Strona 350
podyktowany zranion ambicj, lecz tchrzliwa, ndzna

ucieczka.
Jednak rzecz dokonana ma zawsze sw wymow.
Teraz, gdy prob o zwolnienie z wojska ju napisaem, nie
chciaem zdementowa samego siebie. C u diaba
rzekem sobie z gniewem moe mnie obchodzi, e ta
dziewczyna siedzi, czeka i beczy! Dosy si przez ni
nazociem, do mi w mylach sprawia zamtu. Co mnie to
obchodzi, e kocha mnie obcy czowiek. Ma milionowy
majtek, znajdzie sobie kogo innego, a jeeli jej si to nie
uda, to i tak wszystko mi jedno! Do, e rzucam wszystko,
e zdejmuj mundur. C mnie obchodzi caa ta sprawa
wyzdrowienia czy niewyzdrowienia dziewczyny? Przecie
nie jestem lekarzem....
Lecz w chwili gdy wypowiedziaem w duchu sowo
lekarz, wszystkie moje myli stany raptownie jak
rozpdzona maszyna, ktra zatrzymuje si na dany sygna.
Ujrzaem w wyobrani Condora. To jego sprawa, to jego
rzecz! powiedziaem sobie natychmiast. Za to mu pac,
aby chor leczy. To jego pacjentka, a nie moja, nieche
wypije, co nawarzy. Najlepiej zrobi, gdy od razu do niego
pjd i wyjani mu, e wycofuj si z tej gry.
Spojrzaem na zegar: trzy na sidm, a pocig
pospieszny odchodzi dopiero po dziesitej. Pozostao wic
do czasu, bo niewiele miaem do wyjanienia; par sw, e
na moj osob nie moe liczy. Ale gdzie on mieszka? Czy mi
nie powiedzia, czy moe zapomniaem? Zreszt jako
praktykujcy lekarz powinien by wymieniony w ksice
telefonicznej trzeba zatem szybko pobiec do kabiny i
Strona 351
poszuka w spisie! Be... Bi... Bu... Co...o, ju mam: Condor

Antoni, kupiec... Condor E., dr med. Florianigasse 97. Nie ma
innego na caej stronicy, wic to chyba ten, ktrego szukam.
Wybiegajc powtrzyem w pamici jeszcze kilkakrotnie
adres nie miaem owka, bo wszystko zapomniaem w
tym zabjczym popiechu przywoaem najblisz dorok
i koyszc si na mikkich, gumowych koach ukadaem po
drodze plan. Miaem zamiar krtko i energicznie powiedzie
mu wszystko. Aby tylko nie sprawia wraenia, e si
waham! Nie nasun mu nawet cienia przypuszczenia, e
zmykam przed Kekesfalvami; z gry postawi kwesti
dymisji jako fakt dokonany. Powiem mu, e sprawa bya w
toku od miesicy, lecz dopiero dzisiaj otrzymaem
wymienit posad w Holandii, a jeeli by jeszcze
wypytywa, odmwi wyjanie i nie powiem nic wicej.
Ostatecznie i on take nie zdradzi mi wszystkiego. Trzeba
wreszcie skoczy z tymi wiecznymi wzgldami w stosunku
do innych.
Doroka stana. Czyby dorokarz omyli si? Albo
moe w popiechu podaem bdny adres? Czyby Condor
mieszka tak ndznie? Przecie u samych Kekesfalvw musi
zarabia szalone sumy, a w takim baraku nie mieszka chyba
lekarz jego pokroju! Lecz nie, jednak tu mieszka, bo w sieni
wisi szyldzik: Doktor Emmerich Condor, drugie podwrze,
III pitro. Od 2-ej do 4-ej. Od drugiej do czwartej, a teraz ju
sidma. W kadym razie mona z nim chyba pomwi.
Szybko zapaciem dorokarzowi i przeszedem przez le
wybrukowane podwrze. Jakie marne, krcone schody,
stopnie wydeptane, ciany porysowane, z odpadajcym tynkiem, zapach ubogiej kuchni i le pozamykanych klozetw,
Strona 352
kobiety w brudnych szlafrokach, rozmawiajce w korytarzach i nieufnie przygldajce si oficerowi kawalerii, ktry,
nieco zmieszany, z dwikiem ostrg mija je w pmroku.
Wreszcie stanem na trzecim pitrze w dugim
korytarzu; na prawo i na lewo drzwi, czworokt trzecich
drzwi bieli si porodku. Wanie chciaem wyj z kieszeni
zapaki, aby stwierdzi, gdzie mam zadzwoni, gdy z lewej
strony wysza do niechlujnie ubrana suca, z pustym
dzbankiem w rku, idca prawdopodobnie po piwo do
kolacji. Spytaem o doktora Condora.
Tak, mieszka tutaj odrzeka czeskim akcentem
ale nie ma go w domu. Pojecha do chorego i niedugo wrci.
Powiedzia pani, e na pewno bdzie z powrotem na kolacj.
Niech pan wejdzie i poczeka.
Nie daa mi si zastanowi i wprowadzia mnie do
przedpokoju.
Niech pan si rozbierze wskazaa stary wieszak,
jedyny przedmiot w maym ciemnym pokoju, po czym
otworzya drzwi do poczekalni umeblowanej nieco pokaniej:
cztery czy pi foteli stao wokoo stou, a lewa ciana bya
pena ksiek.
Niech pan sidzie zaproponowaa mi askawie
jeden z foteli.
Zrozumiaem natychmiast, e praktyka Condora skada
si widocznie z biedoty; pacjenci bogaci bywaj przyjmowani
inaczej. Dziwny czowiek, dziwny czowiek pomylaem
znowu. Przecie gdyby chcia, mgby si wzbogaci
wycznie na Kekesfalvach.
Strona 353
Przygotowaem si do czekania. Byo to zwyke

nerwowe wyczekiwanie w przedpokoju lekarza, gdy nie
czytajc przerzuca si zniszczone stare pisma, aby oszuka
wasn niecierpliwo pozorem zajcia, gdy wstaje si, by
znw usi i znw spojrze na zegar tykajcy w kcie pokoju
zaspanym wahadem: sidma dwanacie, sidma czternacie,
szesnacie... Jak zahipnotyzowany patrzaem cigle na
klamk w drzwiach prowadzcych do gabinetu doktora.
Przesiadem si ju dwa razy z fotela na fotel, wstaem wic i
zbliyem si do okna. Na dole w podwrzu jaki stary,
kulawy czowiek, prawdopodobnie posaniec, oliwi koa
rcznego wzka; za owietlonymi kuchennymi oknami jedna
kobieta prasowaa, a druga kpaa mae dziecko w balii. Na
ktrym pitrze nie mogem stwierdzi gdzie, ale
prawdopodobnie byo to tu nade mn lub pode mn kto
gra gamy, cigle te same, cigle te same. Znw spojrzaem na
zegar: sidma dwadziecia pi, sidma trzydzieci. Dlaczego
Condor nie przychodzi? Nie mogem i nie chciaem duej
czeka! Czuem, e trac pewno siebie, e staj si
bezradny.
Wreszcie odetchnem, gdy w ssiednim pokoju
zatrzasny si drzwi. Stanem skupiony powtarzajc sobie,
e musz zachowa swobodn postaw. Miaem zamiar
powiedzie mu, i wstpiem po drodze, eby si poegna i
poprosi go, aby pojecha wkrtce do Kekesfalvw, a gdyby
podejrzewali co zego, wytumaczy im, e musiaem rzuci
wojsko i wyjecha do Holandii. Wielki Boe, czemu naraa
mnie ten czowiek na tak dugie czekanie! Syszaem wyranie, e w ssiednim pokoju przesunito krzeso. Czyby to
gupie popychado mnie nie zaanonsowao?
Strona 354
Ju chciaem wyj i przypomnie si dziewczynie, gdy

nagle stanem zrozumiawszy, e nie mg to by Condor.
Znaem jego chd; pamitaem dokadnie z owej nocy, gdy
mu towarzyszyem, e ma krtkie nogi, oddycha
astmatycznie i stpa ciko, niezdarnie, a buty ma skrzypice
natomiast kroki, stale zbliajce si lub oddalajce, byy
zupenie inne, wahajce si, sunce niepewnie. Nie
wiedziaem, czemu tak mnie zdenerwoway i czemu
przysuchiwaem si im z takim napreniem. Zdawao mi si
jednak, e w czowiek w ssiednim pokoju z tak sam
niepewnoci i niepokojem nasuchuje moich ruchw.
Wreszcie rozleg si przy drzwiach lekki szelest, jak gdyby
kto naciska lub bawi si klamk; rzeczywicie lekko si
poruszya. W zapadajcym zmierzchu bysna sztabka
mosidzu i drzwi otworzyy si tworzc wsk, czarn
szpar. Moe to przecig, moe tylko wiatr powiedziaem
sobie bo normalny czowiek nie otwiera drzwi w tak
ostrony sposb, chyba wamywacz w nocy. Ale szpara
stopniowo si rozszerzaa. Widocznie od wewntrz czyja
rka powoli odsuwaa drzwi i dostrzegem wreszcie wrd
zmroku zarys ludzkiej postaci. Patrzyem w ni jak
urzeczony, gdy nagle odezwa si niemiay gos kobiety:
Jest tam... jest tu kto?
Nie mogem wydoby sowa z garda, gdy od razu
zorientowaem si, e tylko czowiek niewidomy moe w ten
sposb chodzi i pyta. Jedynie lepi chodz pocigajc w ten
sposb nogami, tylko oni stpaj tak ostronie i cicho, tylko
oni maj ten niepewny ton w gosie. I w teje chwili olnio
mnie przypomnienie: czy Kekesfalva nie mwi, e Condor
Strona 355
oeni si z niewidom? Widocznie bya to ona. Tylko ona

moga sta w potwartych drzwiach, pyta i nie dostrzega
mej obecnoci. Z wysikiem wpatrzyem si w mrok, by
dojrze zarys jej postaci, i rozrniem wreszcie w
ciemnociach szczup kobiet w szerokim szlafroku, z
siwymi, nieco potarganymi wosami. Och, Boe, ta
niepowabna, nieadna kobieta jest jego on! Jakie to straszne,
gdy patrz na czowieka te cakowicie martwe renice i ma
si wiadomo, e go nie widz. Po sposobie, w jaki
nieszczsna
podniosa
teraz
gow
nasuchujc,
zorientowaem si, jak wysila wszystkie zmysy, aby w
niewidzialnym dla niej pokoju wyczu obcego czowieka;
natenie wykrzywio jej due, cikie usta w jeszcze
brzydsz lini.
Przez sekund staem oniemiay. Wreszcie podniosem
si i ukoniem tak jest, ukoniem si, jakkolwiek kanianie
si ociemniaej byo przecie nonsensem! i wyjkaem:
Czekam... czekam tu na pana doktora.
Otworzya cakiem drzwi, trzymajc si lew rk
klamki, jak gdyby szukaa oparcia w tym ciemnym pokoju.
Wreszcie ruszya naprzd, brwi nad zgasymi oczami zbiegy
si surowo i gosem zupenie innym, twardym i szorstkim,
powiedziaa gwatownie:
Ju po godzinach przyj. Gdy mj m wrci do
domu, musi wpierw co zje i odpocz. Nie moe pan
przyj jutro?
Twarz jej za kadym sowem stawaa si coraz bardziej
niespokojna i wida byo, e niewidoma ledwo si moe
Strona 356
opanowa. Histeryczka pomylaem natychmiast i nie

naley jej drani. Tote znowu ukoniwszy si niepotrzebnie wyjkaem:
Przepraszam szanown pani... ale naturalnie wcale
nie miaem zamiaru prosi pana doktora tak pno o porad.
Chciaem tylko podzieli si z nim wiadomoci... chodzi tu o
jedn z jego chorych.
Jego chorzy! Cigle jego chorzy! gorzki ton
zmieni si w paczliwy. Dzi w nocy przysano po niego o
wp do drugiej, a z rana wyszed o sidmej i po godzinach
przyj jeszcze nie wrci. Nie dacie mu spokoju, dopki sam
si nie rozchoruje. Ale do tego! Ju jest, jak panu
powiedziaam po godzinach przyj. O czwartej chorych si
nie przyjmuje. Niech pan napisze, o co panu chodzi, a jeeli
to bardzo pilne, niech pan idzie do innego doktora. Do jest
lekarzy w miecie, na kadym rogu mieszka po czterech.
Zbliya si, ja za jak gdybym czu si winny, cofnem
si przed t gniewn, wzburzon twarz, w ktrej szeroko
otwarte oczy zabyszczay nagle jak owietlone, biae kule.
Powiedziaam ju, eby pan sobie poszed! Niech
pan idzie! Dajcie mu je i spa jak kademu innemu
czowiekowi! Czemu tak si go czepiacie? W dzie i w nocy,
przez cay czas tylko chorzy i chorzy. Mczy si ze
wszystkimi, a wszystko na prno. Czujecie, e jest saby, i
dlatego wieszacie si na nim, tylko na nim... Ach, jacy wy
wszyscy jestecie niegodziwi! Tylko wasze choroby, tylko
wasze troski nic innego was nie obchodzi. Ale do tego
nie pozwol! Niech pan idzie, powiedziaam ju panu, niech
Strona 357
pan sobie idzie! Niech mu pan da spokj chocia przez t

jedn godzin wieczorem!
Zbliya si do stou. Instynktownie wyczua, w ktrym
mniej wicej miejscu stoj, bo oczy jej wpatrzone byy prosto
we mnie, jak gdyby mogy co widzie. W jej gniewie byo
tyle prawdziwej, a zarazem chorobliwej rozpaczy, e mimo
woli uczuem zawstydzenie.
Oczywicie, prosz pani rzekem pojednawczo.
Zgadzam si cakowicie, e pan doktor musi mie spokj...
tote nie bd duej przeszkadza. Moe jednak pani
pozwoli, abym zostawi dla niego par sw lub moe za p
godziny zatelefonowa.
Nie! Nie! wykrzykna niewidoma z rozpacz.
Niech pan nie telefonuje! Dzwoni tu przez cay dzie,
wszyscy od niego czego chc, wszyscy skar si na co i
wypytuj! Z ostatnim ksem w ustach zrywa si od obiadu.
Niech pan przyjdzie jutro w godzinach przyj, jak
powiedziaam. To z pewnoci nic pilnego. On take ma
prawo do spokoju. A teraz dosy! Powiedziaam: niech si
pan wynosi!
Z zacinitymi piciami, stpajc niepewnie, ruszya
na mnie. Sytuacja bya wstrzsajca. Miaem uczucie, e za
chwil niewidoma chwyci mnie w swe wycignite rce, ale
w tym momencie stukny drzwi od sieni i gono trzasn
zamek wraca Condor. lepa kobieta stana nasuchujc.
Rysy jej zmieniy wyraz, ciao zaczo dre, a rce przed
sekund cinite w pici nagle zoyy si bagalnym
gestem.
Strona 358
Niech pan go teraz nie zatrzymuje szepna.

Niech pan z nim teraz nie mwi! Z pewnoci jest zmczony,
bo przez cay dzie biega po miecie... Prosz, niech pan ma
wzgld na niego. Niech pan si zli...
W tej chwili drzwi si otworzyy i Condor wszed do
pokoju. Bezsprzecznie na pierwszy rzut oka poj sytuacj,
ale nawet na sekund nie straci panowania nad sob.
Ach, zabawiaa pana porucznika! rzek w w
jowialny
sposb,
ktrym
pokrywa
zazwyczaj
zdenerwowanie, wiedziaem o tym ju od dawna to adnie
z twojej strony, Klaro.
Zbliy si do niewidomej i agodnie przesun rk po
jej siwych, zwichrzonych wosach. Pod jego dotykiem zmieni
si cakowicie wyraz jej twarzy. Lk, ktry przed chwil
wykrzywia jej due, cikie usta, ustpi pod wpywem tej
lekkiej pieszczoty i zaledwie wyczua jego blisko, lepa
zwrcia si do niego bezradnie, zawstydzona, z umiechem
nieomal narzeczeskim. Jej kanciaste czoo zajaniao czysto i
jasno w refleksie wiata. Nie potrafi opisa tego wyrazu
nagego upojenia i pewnoci po tak gwatownym wybuchu.
Pod wpywem szczcia, e czuje obecno ma, widocznie
zapomniaa o mnie zupenie. Jej rka jakby magnetycznie
pocigana wyprostowaa si w powietrzu i szukajce palce
natrafiwszy na marynark doktora zaczy gaska jego rami. Rozumiejc, e cae jej ciao szuka jego bliskoci, Condor
przysun si do niej, a niewidoma przytulia si do niego jak
czowiek cakowicie wyczerpany, szukajcy odpoczynku. Z
umiechem obj j ramieniem i powtrzy nie patrzc na
mnie:
Strona 359
Jak to adnie z twojej strony, Klaro! W gosie jego

brzmiaa pieszczota.
Wybacz zacza pokornie ale chciaam temu
panu wytumaczy, e musisz wpierw co zje, bo chyba
jeste strasznie godny. Przez cay dzie biegasz po miecie, a
telefonowano tu do ciebie z pitnacie razy... Nie gniewaj si,
e powiedziaam temu panu, eby przyszed jutro, ale...
Tym razem, moje dziecko rozemia si
przesuwajc rk po jej wosach (zrozumiaem, e robi to po
to, aby jego miech nie urazi jej) tym razem omylia si
gruntownie. Ten pan, pan porucznik Hofmiller, nie jest na
szczcie pacjentem, tylko przyjacielem, ktry od dawna
przyrzek, e mnie odwiedzi, gdy przyjedzie do miasta. Bywa
wolny tylko wieczorem, bo w dzie ma sub. Pozostaje
teraz pytanie najwaniejsze, czy masz i dla niego co dobrego
na kolacj?
Jej rysy spryy si bojaliwie i pojem po
impulsywnym przestrachu, e chciaa by sama z tak dugo
oczekiwanym mem.
Och, nie, dzikuj wymwiem si szybko.
Musz zaraz wraca i nie mog spni si na nocny pocig.
Chciaem tylko odda pozdrowienia, a mog to zaatwi w
par minut.
Czy wszystko tam w porzdku? spyta doktor,
badawczo patrzc mi w oczy. Widocznie musia dostrzec, e
co jednak w porzdku nie byo, gdy szybko doda: A
wic, kochany panie, moja ona wie lepiej ode mnie, czego mi
potrzeba. Jestem rzeczywicie okropnie godny i dopki nie
Strona 360
zjem kolacji i nie zapal cygara, nie bdzie pan mia ze mnie
pociechy. Jeeli chcesz, Klaro, pjdziemy teraz oboje co zje
i poprosimy pana porucznika, eby tymczasem zaczeka.
Dam mu jak ksik albo niech sobie wypocznie, pewno
ma pan za sob ciki dzie? zwrci si do mnie.
Wrc tu do pana z cygarem, w pantoflach i szlafroku. Nie
bdzie pan wymaga ode mnie wytwornej toalety, panie
poruczniku, prawda?...
A ja posiedz najwyej dziesi minut, niech si
szanowna pani nie obawia... musz spieszy na kolej.
Kilka tych sw rozjanio znowu jej twarz. Zwrcia si
do mnie prawie przyjanie.
Jaka szkoda, e nie chce pan zje z nami, panie
poruczniku. Ale mam nadziej, e nas pan jeszcze odwiedzi.
Wycigna do mnie rk bardzo delikatn, wsk, ju
troch przekwit i pomarszczon. Pocaowaem j z szacunkiem. Ze szczerym podziwem patrzaem, jak Condor ostronie prowadzi niewidom do drzwi, zrcznie pilnujc, aby si
z lewej lub prawej strony o nic nie potkna. Sprawiao to
wraenie, jak gdyby trzyma w rkach co niewypowiedzianie amliwego i kosztownego.
Przez dwie czy trzy minuty drzwi pozostaway otwarte
i syszaem oddalajce si posuwiste kroki, a potem Condor
jeszcze raz wrci. Twarz jego bya czujna i skupiona wbrew
poprzedniemu wyrazowi znaem ten objaw duego, wewntrznego napicia. Niewtpliwie zrozumia, e bez naglcego powodu nie bybym wpad do jego domu nie
zapowiedziany.
Strona 361
Przyjd za dwadziecia minut i wwczas szybko

wszystko omwimy. Najlepiej bdzie, jeeli si pan
tymczasem pooy na sofie albo wycignie tutaj w fotelu. Nie
podoba mi si pan, kochany poruczniku, wyglda pan na
straszliwie znuonego, a przecie musimy obaj by rzecy i
skoncentrowani.
I zupenie innym tonem doda gono, aby go usyszano
w trzecim pokoju:
Zaraz, Klaro, zaraz id. Daem tylko panu porucznikowi ksik, eby si nie nudzi.
Dowiadczonym wzrokiem Condor dobrze oceni mj

stan. Dopiero teraz, gdy sam mi to powiedzia, uczuem, jak
straszliwie jestem przemczony nie przespan noc i dniem
penym wzrusze. Usuchawszy jego rady (byem ju cakowicie pod jego wadz), wycignem si w fotelu w jego
gabinecie, oparem gow wygodnie i zoyem rce na
mikkich porczach. W czasie mego niecierpliwego czekania
zapad ju widocznie na dworze cakowity zmierzch. Rozrniaem w pokoju tylko srebrny bysk instrumentw w wysokiej szklanej szafce, a w ktach, za fotelem, w ktrym
spoczywaem, ciemniaa ju noc. Mimo woli zamknem oczy
i natychmiast, jak w latarni magicznej, ukazaa mi si przeraona twarz niewidomej, rozjaniajca si nagle blaskiem
szczcia, gdy dotkna j rka Condora i gdy obj j
ramieniem. Wspaniay lekarz pomylaem gdyby i
mnie mg tak pomc! Jednoczenie uczuem niejasno, e
Strona 362
chciabym myle o kim innym, rwnie zakopotanym i niespokojnym, rwnie bojaliwie patrzcym, e chc myle o
kim, z czyjego powodu tutaj przyszedem. Ale ju mi si to
nie udao...
Nagle dotkna mnie do Condora. Widocznie wszed
cichutko do pokoju napenionego mrokiem, podczas gdy
spaem. Chciaem wsta, lecz energicznie, a zarazem agodnie
przytrzyma mnie za ramiona.
Niech pan siedzi. Usid przy panu, w ciemnociach
dobrze si rozmawia. Prosz tylko o jedno, mwmy po cichu!
Zupenie cichutko! Przecie pan wie, e u lepcw rozwija si
w jaki magiczny sposb such, a poza tym specjalny,
tajemniczy instynkt odgadywania. Wic rka jego jakby
hipnotyzujco przesuna si od mojego ramienia a do rki
nieche pan opowiada i prosz si nie krpowa. Od razu
dostrzegem, e co si panu stao.
Dziwna rzecz, w tej chwili przypomniaa mi si dawno
zapomniana sytuacja. Miaem niegdy w korpusie kadetw
koleg, nazywa si Erwin; by delikatny i jasnowosy jak
dziewczynka; zdaje mi si, e nawet w pewien niewiadomy
sposb byem w nim troch zakochany. W dzie nie rozmawialimy ze sob prawie nigdy albo mwilimy o rzeczach
obojtnych. Prawdopodobnie wstydzilimy si obydwaj naszej ukrywanej i nie wyznawanej sympatii. Tylko czasem w
sali sypialnej, gdy pogaszono wiata, nabieralimy odwagi i
oparci na okciach w ssiadujcych ze sob kach wyznawalimy sobie w opiekuczych ciemnociach, wrd kolegw, picych w tym pokoju, nasze dziecinne myli i obserwacje, a nazajutrz z rana znw si omijalimy z tym
Strona 363
samym zakopotaniem. Przez dugie lata nie pamitaem o

wyznaniach wypowiadanych szeptem, ktrych tajemniczo
uszczliwiaa mnie za moich lat chopicych. Teraz, gdy
leaem tak, wycignity w fotelu wrd gstych ciemnoci,
zapomniaem zupenie o mym postanowieniu, aby si przed
Condorem maskowa. Mimo woli staem si szczery i jak
niegdy opowiadaem koledze w szkole o gorzkich rozczarowaniach i wielkich zwyciskich snach naszej naiwnej
modoci (bya w tym skryta rozkosz wyznania), tak i teraz
wyjawiem doktorowi niespodziany wybuch Edyty i moje
przeraenie, mj lk, moj wewntrzn rozterk. W milczcym mroku, w ktrym poruszay si i niewyranie byskay binokle, gdy Condor odwraca gow, opowiedziaem
mu wszystko. Zapada cisza, a potem usyszaem dziwny
szmer. Widocznie doktor tak mocno zaama rce, a stawy
zatrzeszczay.
A wic to byo to... mrukn niechtnie Jake
ja gupiec mogem tego nie dostrzec! Zawsze ta sama historia,
poza chorob pacjenta nie widzi si jego samego. Wrd
bada i docieka, wrd szukania symptomw przeocz si
sprawy najistotniejsze, te, ktre wyjawiaj, co si dzieje w
samym czowieku. Waciwie od razu wyczuem, e co si
dziewczynie stao. Czy pan pamita, jak po zbadaniu jej
spytaem ojca, czy kto inny nie zaj si leczeniem Edyty?
Zastanowio mnie nage, a niecierpliwe pragnienie, by jak
najprdzej wyzdrowie. Wyczuem wic zupenie dobrze, e
kto obcy wmiesza si w t spraw, ale naiwnie sdziem, e
to moe jaki cyrulik albo magnetyzer, jaki szarlatan przewrci jej w gowie. Nie pomylaem tylko o rzeczy najprostszej, o najlogiczniejszej, o tym, co jasne byo jak na doni.
Strona 364
Przecie mio u dorastajcych dziewczt jest spraw niemal

ich organizmu. Przeklestwo tylko, e musiao si to zdarzy
wanie teraz i e przyszo tak gwatownie! O Boe, biedne
dziecko!
Wsta. Usyszaem jego kroki, po czym powtrzy z
westchnieniem:
Okropno, e musiao si to zdarzy wanie teraz,
gdy rozpoczlimy t histori z podr. A przecie nie ma
takiej siy, ktra by moga to teraz zmieni, gdy Edyta
wmwia sobie, e musi by zdrowa nie dla siebie, tylko dla
pana. Jakie straszliwe, jak straszne ocknienie! Teraz, gdy tyle
si spodziewa i wymaga, nie wystarczy jej drobna poprawa,
nie zadowoli jej drobne polepszenie w jej stanie zdrowia. Mj
Boe, jak straszn odpowiedzialno wzilimy na siebie!
Uczuem budzcy si we mnie opr. Rozgniewao mnie
to wciganie mojej osoby do caej sprawy. Przecie przyszedem, by si od niej uwolni!
Jestem cakowicie paskiego zdania przerwaem
mu w sposb zdecydowany. Skutkw nie mona
przewidzie i trzeba w por przerwa to bezsensowne
udzenie si. Musi pan doktor energicznie zabra si do tego.
Musi jej pan powiedzie...
Co?
No... e ta jej mio jest po prostu dziecinad,
nonsensem. Musi jej pan to wyperswadowa.
Wyperswadowa?
Co
wyperswadowa?
Wyperswadowa kobiecie jej mio? Powiedzie, aby nie
Strona 365
czua, gdy czuje? eby nie kochaa, gdy kocha? Byoby to

postpowanie jak najbardziej bdne, a przy tym najgupsze,
jakie mona sobie wyobrazi. Czy pan kiedy sysza, aby
logik przeciwstawia namitnoci? Sysza pan kiedy, aby
mona byo powiedzie gorczce: Nie wzmagaj si lub
ogniowi: Nie parz! Pikna i doprawdy ludzka myl, aby
choremu, sparaliowanemu, krzycze prosto w twarz: Nie
wmawiaj sobie, na mio bosk, e wolno ci kocha. Nie
masz prawa ani okazywa uczucia, ani go oczekiwa! Lee,
gdy si jest kalek. Marsz do kta! Wyrzecz si i odstp od tej
myli! Powi siebie! Prawdopodobnie yczy pan sobie,
abym wanie w ten sposb porozmawia z tym biedactwem.
Nieche pan askawie pomyli o tragicznych skutkach takiej
perory!
Ale wanie pan musi...
Dlaczego ja? Przecie pan wyranie wzi na siebie
ca odpowiedzialno, wic czemu wanie ja?
Przecie nie mog ja sam jej powiedzie, e...
Bo te to niepotrzebne! I wcale panu tego nie wolno!
Najpierw doprowadzi dziewczyn do wariacji, a potem
da od niej raptownie, aby bya rozsdna... Tylko tego by
jeszcze brakowao! Oczywicie nie wolno panu ani pisn, ani
jakimkolwiek bd znakiem da nieboraczce do zrozumienia,
e jej uczucie jest dla pana tak przykre, przecie to byoby jak
uderzenie siekier po gowie!
Ale... gos mi si zaama przecie kto jej
ostatecznie musi to wyjani...
Strona 366
Co wyjani? Niech pan bdzie askaw wyraa si

dokadniej!
Bo myl... e... e to nie ma adnej przyszoci... e
to absurd... wic eby potem... gdy ja... gdy ja...
Urwaem, Condor take milcza. Widocznie czeka.
Potem zrobi dwa zdecydowane kroki w stron drzwi i
przekrci wycznik. Trzy biae ognie zapony w
arwkach ostro i bezlitonie, a jaskrawe uderzenie wiata
zmusio mnie do mimowolnego zamknicia oczu. W pokoju

zrobio si raptownie jasno jak w dzie.
Tak! rzek Condor surowo. Tak, panie
poruczniku! Widz ju, e nie wolno panu zbytnio pomaga
w mazgajstwie. W ciemnociach mona si chowa, lecz przy
niektrych sprawach lepiej jest, gdy si patrzy sobie w oczy.
Do zatem tego bezsensownego gadania o tym i o owym!
Strona 367
Panie poruczniku, co tu nie jest w porzdku. Nie dam sobie

wmwi, e przyszed pan tylko po to, aby mi pokaza w
list. Jest jeszcze co poza tym, czuj, e powzi pan jak
decyzj. Albo wypowie si pan szczerze i uczciwie, albo bd
musia zrezygnowa z paskiej wizyty.
Szka jego binokli ostro byskay, zdj mnie lk przed
ich lustrzan okrgoci i spuciem oczy.
Paskie milczenie nie jest chwalebne, panie
poruczniku. Nie mwi ono o czystym sumieniu. Ale... ju mi
si co zarysowuje, do czego pan zmierza. Tylko bez
wykrtw prosz, czyby nosi si pan z zamiarem, eby ze
wzgldu na ten list lub moe... na tamto... nagle zerwa tak
zwan przyja?
Czeka na odpowied. Podniosem oczy. Jego gos
nabra tonu egzaminatora.
A czy pan wie, czym byaby dzi paska ucieczka?
Teraz gdy pan t swoj chwalebn litoci przewrci
dziewczynie w gowie?
Milczaem.
No, w takim razie pozwol sobie wyjawi panu moje
osobiste zakwalifikowanie takiego czynu: wycofanie si obecnie byoby ndznym tchrzostwem... Ech, daj pan spokj,
nie zrywaj si pan tak od razu z tym wojskowym wigorem!
Nie mwimy teraz o panu oficerze ani o kodeksie honorowym. Chodzi tu o yjcego, modego i wartociowego
czowieka, za ktrego poza tym jestem odpowiedzialny. W
takich okolicznociach nie mam ani chci, ani humoru, aby si
bawi w grzecznoci. W kadym razie eby si pan nie
Strona 368
oszukiwa i wiedzia, co bierze na sumienie przez swoj

ucieczk owiadczam panu dobitnie: odejcie od niej w tak
krytycznej chwili byoby prosz sucha, co mwi!
byoby pod zbrodni, popenion na niewinnym
stworzeniu, a obawiam si, e moe nawet czym wicej
morderstwem!
Niski, krpy czowiek sta pochylony nade mn z
piciami cinitymi jak bokser. Moe kiedy indziej
wygldaby miesznie w swoim puchatym szlafroku i
przydeptanych pantoflach, lecz w jego szczerym oburzeniu
byo co porywajcego.
Morderstwo! krzykn znowu. Morderstwo!
Morderstwo! Tak jest i pan sam dobrze o tym wie. A moe
sdzi pan, e ta draliwa i dumna istota zniosaby to, e kiedy
po raz pierwszy otworzya swe serce przed mczyzn, w
dentelmen w odpowiedzi zwia w takim popochu, jak
gdyby zobaczy diaba? Troch wicej fantazji! Czy nie
czyta pan tego listu, czy nie ma pan ani oczu, ani serca?
Przecie nawet normalna zdrowa kobieta nie zniosaby
podobnej wzgardy! Taki cios zachwiaby jej rwnowag na
dugie lata! Czy pan sdzi, e ta dziewczyna, trzymajca si
przecie na powierzchni jedynie bezsensown nadziej wyzdrowienia, ktr pan sam w ni zreszt wmwi, mogaby
tak rzecz przey? Jeeli jej ten szok nie zamie, to targnie si
sama na swe ycie. Tak, zrobi to z pewnoci, bo zrozpaczony
czowiek nie zniesie tego rodzaju ponienia. Jestem
przekonany, e Edyta nie przeyje tego rodzaju brutalnoci, a
pan, panie poruczniku, wie o tym rwnie dobrze! I wanie
dlatego, e pan o tym wie, ucieczka paska byaby nie tylko
Strona 369
saboci i tchrzostwem, ale zwykym morderstwem z

premedytacj!
Mimo woli cofnem si przed nim. W chwili gdy
powiedzia morderstwo, miaem byskawiczn wizj:
ujrzaem balustrad na tarasie, ktrej tak kurczowo trzymaa
si obydwiema rkami. Jake mocno musiaem j uchwyci i
w ostatniej chwili si oderwa! Wiedziaem, e Condor nie
przesadza, i ja byem tego sprawc. Widziaem w gbi
kwadratowe kamienie podwrza, widziaem w tej sekundzie
wszystko, jak gdyby si to ju stao, a w uszach usyszaem
szum, jakbym sam spada z wysokoci tych czterech czy
piciu piter.
Lecz Condor nie ustawa.
No? Niech pan zaprzeczy! Niech pan okae odwag,
ktrej wymaga przecie paski zawd!
Ale, panie doktorze... c mam robi? ... Nie mog
si przecie zmusi... nie mog mwi czego, czego nie chc!
Jake mog udawa, e si zgadzam na to bezsensowne
szalestwo. I nie panujc ju nad sob nagle
wybuchnem: Nie, ja tego nie cierpi! Nie mog tego
znie! Nie mog, nie chc, nie mog!
Widocznie krzyczaem zbyt gono, gdy uczuem na
ramieniu elazny ucisk palcw Condora.
Ciszej, na lito bosk!
Skoczy do wycznika i zgasi wiato. Jedynie lampa
na biurku rozsiewaa spod tawego abaura skpy krg
wiata.
Strona 370
Do diaska! Z panem trzeba mwi rzeczywicie jak z

chorym. Niech pan przede wszystkim spokojnie usidzie, w
tym fotelu omawiane ju byy gorsze sprawy.
Zbliy si do mnie.
A wic bez zdenerwowania, spokojnie i powoli.
Prosz jedno po drugim! Przede wszystkim jczy pan: Nie
mog tego znie! To mi nic nie mwi. Musz wiedzie,
czego pan nie moe znie? Waciwie co pana tak przeraa w
owym fakcie, e biedne dziecko szalenie si w panu
zadurzyo?
Zaczerpnem oddechu, by odpowiedzie, ale Condor
przerwa szybko:
Tylko nie za spiesznie! A przede wszystkim niech si
pan nie wstydzi! Ostatecznie rozumiem, e mona w pierwszym momencie by przeraonym, gdy na kogo spada tego
rodzaju namitne wyznanie. Tak zwane powodzenie u kobiet
uszczliwia jedynie durniw i tylko gupcy nim si pyszni.
Prawdziwy czowiek bdzie raczej zaskoczony, stwierdziwszy, e jaka kobieta stracia dla niego gow, a on nie moe
odwzajemni jej uczucia. Wszystko to rozumiem. Ale pan jest
tak gboko, tak niezwykle wstrznity, e musz spyta,
czy w danym wypadku nie gra roli co specjalnego, jaka
niezwyka okoliczno...
Jaka okoliczno?
No... e Edyta... bardzo trudno sformuowa tego rodzaju pytanie! Myl, czy... czy fizyczna uomno nie przyprawia pana o pewien wstrt... o fizyczne obrzydzenie.
Strona 371
Nie... wcale nie! zaprotestowaem gwatownie.

Przecie wanie bezradno i sabo Edyty pocigaa mnie
tak mocno, a gdy w pewnych chwilach miaem dla niej
uczucie dziwnie zblione do czuoci czowieka kochajcego,
dziao si to jedynie dlatego, e jej cierpienie, samotno i
kalectwo tak mn wstrzsny. Nie, nigdy!
powtrzyem z nieomal gorzkim przewiadczeniem. Jak
pan moe myle co podobnego!
Tym lepiej, to mnie poniekd uspokaja. Jako lekarz
mam okazj obserwowania takich psychicznych zahamowa
u natur pozornie najnormalniejszych. Co prawda nigdy nie
pojmowaem
mczyzn,
w
ktrych
najmniejsze
niedomaganie kobiety
wywouje pewnego
rodzaju
idiosynkrazj, ale istnieje niezliczona ilo osobnikw, dla
ktrych wszelka ewentualno erotycznego zwizku staje si
niemoliwa, gdy ciao ludzkie, skadajce si z milionw, z
miliardw komrek, ma bodaj na przestrzeni szerokoci
jednego palca zmieniony pigment. Tego rodzaju odruchy s
jak wszystkie instynkty nie do opanowania i dlatego jestem
podwjnie zadowolony, e nie ma to miejsca u pana i e nie
odpycha pana od tej dziewczyny sama istota jej kalectwa. W
takim razie mog przypuszcza, e... ale czy wolno mi mwi
szczerze?
Oczywicie.
... e przeraenie paskie nie pochodzi z samego
skonstatowania faktu, lecz z jego konsekwencji. Chc przez to
powiedzie, e nie tyle obawia si pan mioci tego biednego
dziecka, ile raczej lka si pan, e inni mogliby dowiedzie si
o tym i drwi. Wedug mego mniemania paskie bezgraniczOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 372
ne wzburzenie jest pewnego rodzaju obaw, aby prosz mi

wybaczy aby si nie sta miesznym wobec tamtych,
paskich kolegw.
Wydawao mi si, e Condor wbija mi w serce ostr
ig, gdy wszystko, co mwi, czuem ju niewiadomie od
dawna i tylko nie miaem odwagi, aby o tym myle. Ju od
pierwszego dnia baem si, e moje dziwne stosunki z kulaw
dziewczyn stan si przedmiotem drwin kolegw, owego
dobrodusznego, a jednak morderczego nabierania. Wiedziaem dobrze, jak wymiewali kadego, kogo przyapano
kiedykolwiek z jak brzydul lub osob nieeleganck. Przecie jedynie dlatego instynktownie przecignem lini podziau midzy yciem koleeskim a tamtym, midzy pukiem a Kekesfalvami. W istocie Condor susznie podejrzewa.
Od pierwszej chwili, gdy dowiedziaem si o mioci
dziewczyny, przede wszystkim zaczem si wstydzi przed
ludmi, przed ojcem, przed Ilon, przed sucym i kolegami
nawet przed sob samym wstydziem si swej fatalnej litoci.
Lecz oto uczuem na kolanie kojcy dotyk gaszczcej
mnie rki Condora.
Nie, niech si pan nie wstydzi! Nikt tak dobrze jak ja
nie pojmuje lku czowieka, gdy co nie odpowiada jego
zwyczajowemu wyobraeniu. Widzia pan przecie moj
on. Nikt nie rozumia, czemu si z ni oeniem, a
wszystko, co si nie mieci w wskiej tak zwanej normalnoci,
zrazu ludzi ciekawi, a potem ich gniewa. Moi panowie
koledzy zaczli zaraz szepta, e le j leczyem i oeniem si
jedynie ze strachu, za przyjaciele, ci tak zwani przyjaciele,
rozsiewali wieci, e moja ona ma duo pienidzy i e
Strona 373
spodziewa si spadku. Matka, moja wasna matka przez dwa

lata nie chciaa jej przyj, gdy miaa ju dla mnie inn parti
w zanadrzu, siostr jednego z profesorw, wwczas
najsawniejszego internisty na uniwersytecie. Gdybym si by
z ni oeni, zostabym w trzy tygodnie pniej docentem,
profesorem i na cae ycie miabym spokj oraz dobrobyt. Ale
wiedziaem, e jeeli t kobiet porzuc, zmarnuje si
natychmiast. Wierzya we mnie, a gdybym jej zaufanie
zawid, nie byaby w stanie duej y. Musz si szczerze
przyzna, e nie auj wyboru, bo prosz mi wierzy, i
lekarz, wanie lekarz, rzadko kiedy ma czyste sumienie.
Przecie wiemy, e mao mona czowiekowi pomc, e w
pojedynk nie mona zwyciy nieograniczonego cierpienia
ludzkiego. Z ogromnego jego morza wyczerpujemy jedynie
par kropel maym naparstkiem, a ludzie, ktrych uwaa si
dzi za uzdrowionych, nazajutrz choruj na co innego.
Zawsze mamy uczucie, e postpio si niedbale lub za mao
starannie, a przy tym te bdy, te omyki, ktrych popenianie
jest nieuniknione! Dobrze wic dziaa na samopoczucie
lekarza wiadomo, e uratowa przynajmniej jednego
czowieka, e nie zawid jednego zaufania, e jedn rzecz
wykona dobrze. Ostatecznie trzeba przecie wiedzie, czy si
yo tpo i gupio, czy te miao si cel! Niech mi pan wierzy
uczuem nagle jego ciep i nieomal serdeczn blisko
opaca si wzi na siebie spraw cik, jeeli innemu
czowiekowi przez to si j uatwi.
Wzruszy mnie gboki ton w jego gosie. Nagle
uczuem w piersiach lekkie palenie, owo dobrze mi znane
rozszerzanie si i spranie serca. Uczuem, e wspomnienie
rozpaczliwej samotnoci tego nieszczsnego dziecka znw
Strona 374
budzi moj lito. Wiedziaem, i rozpocznie si teraz owo

denie do wylewnoci, ktremu nie umiaem si oprze. Ale
nie poddaem si, rzekem sobie: Nie dasz si wcign z
powrotem w to wszystko! Spojrzaem zdecydowany.
Panie doktorze, kady zna do pewnego stopnia
granice swych si i dlatego ostrzegam pana prosz niech
pan na mnie nie liczy! Nie moj rzecz, lecz pask jest
obecnie pomc Edycie! Zapdziem si w tej sprawie o wiele
dalej, ni pocztkowo chciaem, i mwi panu szczerze: nie
jestem tak dobry, tak peen powicenia, jak pan
przypuszcza. Doszedem do kresu si! Nie wytrzymam, aby
si kto do mnie modli i aby mnie ubstwia. Nie bd
udawa, e sobie tego ycz lub e to znosz. Lepiej, aby
Edyta poja ca sytuacj teraz, ni eby pniej miaa by
rozczarowana. Daj panu onierskie sowo honoru, e
ostrzegam pana szczerze, zapewniajc jeszcze raz: niech pan
na mnie nie liczy, niech mnie pan nie przecenia.
Mwiem najwidoczniej bardzo stanowczo, bo Condor
patrzy na mnie troch zaskoczony.
Brzmi to nieomal tak, jak gdyby si pan na co zdecydowa.
Nagle wsta.
Prosz o ca prawd, z poowicznej nic mi nie przyjdzie! Czy pan uczyni ju co, czego odwoa nie mona?
Podniosem si rwnie.
Tak jest odparem wycigajc z kieszeni moje
podanie o dymisj. Prosz, niech pan przeczyta.
Strona 375
Condor ocigajc si wzi papier i rzuci na

niespokojne spojrzenie, zanim zbliy si do krgu wiata.
Czyta cicho i powoli, po czym zoy arkusz i rzek
rzeczowym tonem:
Przypuszczam, e po tym, co panu uprzednio
powiedziaem, jest pan cakowicie wiadomy wszystkich
konsekwencji. Stwierdzilimy bowiem przed chwil, e
paskie odejcie wywaroby na tym biednym dziecku
zabjcze wraenie... Zabjcze lub samobjcze... a myl, i
zdaje sobie pan spraw, e ten papier nie jest wycznie
pask prob o dymisj, lecz i... wyrokiem mierci na Edyt.
Nie odpowiedziaem.
Zadaem panu pytanie, panie poruczniku! Pytam po
raz drugi: czy zdaje pan sobie spraw z tych konsekwencji i
czy bierze pan na swe sumienie cakowit odpowiedzialno?
Milczaem. Zbliy si podajc mi zoony arkusz.
Dzikuj! Nie chc z t spraw mie dalej nic wsplnego. Prosz niech pan to zabierze.
Rami moje byo jak sparaliowane i nie miaem siy go
podnie. Nie mogem te zdoby si na odwag, by wytrzyma badawcze spojrzenie doktora.
Wic moe ma pan zamiar... nie poda do
wykonania... tego wyroku mierci?
Odwrciem si zakadajc rce za plecy. Doktor zrozumia.
Zatem mog je podrze?
Strona 376
Tak odparem prosz, niech pan to zrobi.

Wrci do biurka. Nie patrzc syszaem ostry szelest
przedzieranego papieru, raz, drugi i trzeci, a potem szelest
kartek spadajcych do kosza. Zrobio mi si nagle lekko na
duszy. Znowu ju po raz drugi tego doniosego dnia
kto inny powzi za mnie decyzj. Ja jej nie rozstrzygaem,
dokonaa si we mnie samoistnie.
Condor zbliy si i agodnie posadzi mnie na fotelu.
No, zdaje mi si, e zapobieglimy wielkiemu
nieszczciu, bardzo duemu nieszczciu. A teraz do rzeczy!
Dziki tej sprawie miaem okazj w pewnej mierze pozna
pana. Nie, niech si pan nie broni, nie przeceniam pana, a w
kadym razie nie uwaam za owego wspaniaego i dobrego
czowieka, jak o panu gosi Kekesfalva. Sdz, e jest pan
partnerem, na ktrym niezbyt mona polega... z powodu
niestaoci jego uczu i wybitnej niecierpliwoci serca. Jakkolwiek zadowolony jestem, e przeszkodziem panu w bezsensownej eskapadzie, nie podoba mi si jednak sposb, w
jaki si pan decyduje i w jaki rwnie szybko porzuca pan te
decyzje. Ludziom, ulegajcym takim nastrojom, nie naley
nakada powanych obowizkw. A pan byby chyba ostatnim ze wszystkich ludzi na wiecie, ktrego zobowizabym
do czego, co wymaga staoci i wytrzymaoci.
Niech pan zatem sucha. Nie dam od pana zbyt
wiele, tylko tego, co najwaniejsze, bezsprzecznie
najwaniejsze. Namwilimy przecie Edyt do rozpoczcia
nowej kuracji, ktr ona uwaa za now. Ze wzgldu na pana
zdecydowaa si wyjecha, wyjecha na dugie miesice i jak
panu wiadomo, wyjad ju za tydzie. Ot na te osiem dni
Strona 377
potrzebna mi paska pomoc i mwi od razu dla uspokojenia

pana, e jedynie na ten okres! Chc od pana tylko jednego,
aby mi pan przyrzek, e w przecigu tego tygodnia a do
wyjazdu Kekesfalvw nie uczyni pan nic brutalnego, nic
nagego, a przede wszystkim ani sowem, ani najmniejszym
gestem nie zdradzi pan, e mio tego biedactwa przeraa
pana do tego stopnia. Na razie nie chc od pana nic wicej, a
sdz, e jest to danie skromne tydzie opanowania, gdy
chodzi o ycie innego czowieka.
A... a potem?
O potem na razie nie mylimy. Gdy operuj
tumor, rwnie nie wolno mi myle, czy nie odnowi si za
par miesicy. Gdy mnie wzywaj na pomoc, powinienem
zrobi tylko jedno: wzi si bez wahania do ratunku. W
kadym wypadku jest to najwaciwsze i najbardziej ludzkie.
Wszystko poza tym bywa spraw przypadku, a jak mwi
poboni, spoczywa w rku Boga. Ile si w cigu kilku
miesicy moe zmieni! Albo stan chorej poprawi si
rzeczywicie szybciej, ni przypuszczam, albo jej mio
przyganie na skutek rozstania nie mog przewidzie
wszystkich moliwoci, a pan moe o tym wiedzie z
pewnoci jeszcze mniej! Niech pan skoncentruje ca sw
wytrzymao tylko na tym, aby w cigu tego decydujcego
okresu nie zdradzi si, e mio tej dziewczyny jest dla pana
taka... taka okropna... Niech pan sobie powtarza: Jeszcze
osiem dni, jeszcze siedem, sze... Ratuj czowieka, nie
przyczyniam mu blu, nie obraam go, nie niszcz, nie
odbieram mu odwagi. Tydzie mskiej, zdecydowanej
postawy! Czy pan to wytrzyma? Jak pan sdzi?
Strona 378
Owszem rzekem spontanicznie i dodaem

stanowczo:
Z pewnoci, z ca pewnoci! Znajc granice
zadania uczuem teraz pewnego rodzaju napyw wieych si.
Usyszaem, e Condor gboko odetchn.
Chwaa Bogu! Mog si panu teraz przyzna, e
byem bardzo niespokojny. Niech mi pan wierzy, i Edyta
rzeczywicie nie byaby zniosa, eby pan w odpowiedzi na
jej list, na jej wyznanie, uciek po prostu. Wanie najblisze
dni s rozstrzygajce, a wszystko uoy si pniej. Na razie
pozwlmy temu biedactwu na troszk szczcia. Przecie na
ten jeden jedyny tydzie daje mi pan sowo, prawda?
Podaem mu rk.
W takim razie sdz, e wszystko jest w porzdku i
moemy spokojnie pj do mojej ony.
Nie wstawa jednak i uczuem, e si waha.
Jeszcze jedno doda po cichu. My, lekarze,
jestemy zmuszeni do przewidywania wszystkiego z gry, do
przygotowania si na wszelk ewentualno. Gdyby wic
miao si co zdarzy (mwi oczywicie o sprawie
niemoliwej), gdyby wic na przykad miay pana zawie
siy lub gdyby nieufno Edyty miaa j doprowadzi do
jakiego kryzysu niech mnie pan natychmiast zawiadomi.
W tym krtkim, ale niebezpiecznym okresie nie powinno si
pod adnym pozorem zdarzy nic nieodwoalnego. Gdyby
pan uczu, e nie sprosta zadaniu, lub gdyby w cigu tego
tygodnia mia si pan niewiadomie zdradzi, niech si pan
Strona 379
nie wstydzi na lito bosk, niech si pan aby przede mn

nie wstydzi, bo do ju widziaem nagich ludzi i zaamanych
dusz! O kadej porze dnia i nocy moe pan do mnie przyj
lub zatelefonowa. Bd zawsze do dyspozycji, bo wiem, o
jak stawk chodzi. A teraz fotel obok mnie posun si i
poczuem, e Condor wsta przeniemy si do jadalni.
Mwilimy do dugo, a moja ona atwo si niepokoi. Po
tylu latach zawsze jeszcze musz uwaa, aby si nie
zirytowaa; kogo los tak srogo dotknie, ten na zawsze
pozostaje wraliwy.
Zrobi znowu dwa kroki w stron wycznika
arwki rozbysy wiatem. Gdy si teraz do mnie odwrci,
twarz jego wydaa mi si zmieniona; moe jaskrawe wiato
wymodelowao jej kontury tak ostro w kadym razie po
raz pierwszy dostrzegem gbokie bruzdy na jego czole, a w
postawie zmczenie i wyczerpanie. (Rozda siebie innym
pomylaem i moja ch ucieczki od tej pierwszej yciowej
przykroci wydaa mi si nagle podoci. Spojrzaem na
doktora wdziczny i wzruszony. Musia to zauway, bo si
umiechn.
Jak to dobrze poklepa mnie po ramieniu e
pan do mnie przyszed i moglimy si wygada! Niech pan
sobie wyobrazi, co by to byo gdyby pan bez zastanowienia
po prostu zwia. Myl ta ciyaby panu przez cae ycie, bo
uciec mona przed wszystkim, lecz nigdy przed sob. A teraz
chodmy! Chodmy, mj kochany.
Wyraz kochany, jakim mnie nazwa ten czowiek,
gboko mn wstrzsn. Doktor wiedzia przecie, e jestem
saby i tchrzliwy, a jednak mn nie pogardza. Tym jednym
Strona 380
sowem starszy i dowiadczony obdarowywa ask ufnoci

niepewnego, stawiajcego w yciu swe pierwsze kroki. Poszedem za nim i lekko mi byo na duszy.
Minlimy poczekalni, po czym Condor otworzy

drzwi do nastpnego pokoju. Przy nie sprztnitym jeszcze
stole w jadalni siedziaa jego ona i robia na drutach.
Pracowaa wytrwale i nic nie zdradzao, e rce, ktre tak
lekko i pewnie prowadziy druty, byy rkami lepej;
koszyczek z wen i noyczki leay przed ni w pogotowiu
rwno uoone. Dopiero gdy schylona nad robot podniosa
na nas puste renice i w ich gadkich krgach odbia si
miniatura lampy, mona byo dostrzec, e jej oczy nie byy
wraliwe na wiato.
No, Klaro, dotrzymalimy sowa? spyta Condor
zbliajc si do niej serdecznie i przemawiajc owym tkliwym
gosem, zawsze tak mikko pyncym mu z garda, gdy si do
niej zwraca. Prawda, e nie trwao to zbyt dugo? A gdyby wiedziaa, jak si ciesz, e mnie pan porucznik odwiedzi! Bo wiesz ale nieche pan usidzie, kochany panie!
pan porucznik suy w garnizonie, w tym samym
miasteczku, gdzie mieszkaj Kekesfalvowie, przypominasz
sobie t ma pacjentk?
Ach, to biedne kulawe dziecko, prawda?
Tak. I teraz zrozumiesz, e przez pana porucznika
dowiaduj si od czasu do czasu, co tam sycha nowego, nie
Strona 381
potrzebujc specjalnie do nich jecha. Bywa u nich prawie

codziennie, eby troszk biedactwo rozerwa, i dotrzymuje
mu towarzystwa.
Niewidoma zwrcia gow w kierunku, w ktrym
mnie wyczuwaa. Mikki wyraz wygadzi nagle jej twarde
rysy.
Jaki pan dobry, panie poruczniku! Wyobraam
sobie, jak si dziewczyna cieszy.
Skina gow i rka jej mimo woli posuna si na stole
bliej w moj stron.
Tak, i dla mnie to lepiej cign Condor w przeciwnym razie musiabym jedzi do niej o wiele czciej, aby
przeciwdziaa jej nerwowym stanom. Tote wielkim dla
mnie uatwieniem jest okoliczno, e wanie przez ten
ostatni tydzie, zanim moja chora wyjedzie na kuracj do
Szwajcarii, pan porucznik Hofmiller bdzie na ni troszk
uwaa. Nie zawsze atwo z ni wytrzyma, ale porucznik
rzeczywicie doskonale umie postpowa z Edyt i wiem, e
mi swej pomocy nie odmwi. Mog na nim polega pewniej
ni na wszystkich moich asystentach i kolegach.
Zrozumiaem natychmiast, e Condor chce mnie
jeszcze mocniej zwiza ze sob, zobowizujc w obecnoci
tej bezradnej kobiety; ale chtnie daem mu to przyrzeczenie.
Oczywicie, moe pan na mnie polega, panie
doktorze. Codziennie przez ten tydzie bd tam
przesiadywa i w razie gdyby co zaszo, natychmiast
zatelefonuj. Ale dodaem patrzc na niego ponad gow
niewidomej nie zdarzy si z pewnoci nic
Strona 382
niespodziewanego ani gronego. Jestem o tym niemal

przekonany.
Ja rwnie potwierdzi z lekkim umiechem.
Rozumielimy si dobrze. Lecz wok ust jego ony wida
byo naprenie widocznie co j drczyo.
Jeszcze pana nie przeprosiam, panie poruczniku.
Obawiam si, e byam moe przedtem troszk... troszk niegrzeczna. Ale ta gupia dziewczyna nikogo nie zameldowaa,
nie miaam pojcia, e kto w pokoju czeka, a Emmerich
jeszcze mi nigdy o panu nie opowiada. Sdziam wic, e to
kto obcy, kto chce si go poradzi, a m po powrocie do
domu jest zawsze tak miertelnie zmczony!
Ma pani zupen suszno i powinna by jeszcze
surowsza. Obawiam si, prosz mi wybaczy moj miao,
e m pani za duo z siebie daje.
Wszystko przerwaa mi gwatownie i raptownym
ruchem przysuna swe krzeso bliej do mnie wszystko,
powiadam panu, oddaje ludziom: czas, nerwy i pienidze!
Nie jada i nie sypia z powodu swych chorych. Kady go
wyzyskuje, a ja, lepa, nie mog mu w niczym pomc i
niczego od niego oddali. Gdyby pan wiedzia, jak si o niego
martwi! Przez cay dzie myl: Jeszcze nic nie jad, teraz
znowu siedzi w pocigu lub jedzie tramwajem, a w nocy
znw go bd budzili! Dla wszystkich ma czas tylko nie dla
siebie. A kto mu za to dzikuje? Nikt! Mj Boe, nikt!
Rzeczywicie nikt? pochyli si nad wzburzon z
umiechem.
Strona 383
Naturalnie zaczerwienia si a ja przecie nie

mog dla niego nic zrobi! Ilekro wraca z pracy, jestem po
prostu nieprzytomna ze strachu. Ach, gdyby pan mia na
niego wpyw! Potrzeba mi kogo, kto by go troszeczk
powstrzymywa. Przecie nie mona pomc wszystkim...
Ale trzeba prbowa odrzek patrzc na mnie.
Przecie po to si yje. Tylko po to.
Uczuem, e jego spojrzenie przenika mnie na wskro.
Lecz wytrzymywaem to spojrzenie od czasu, gdy wiedziaem, e decyzja zapada.
Wstaem, zoyem w tej chwili sobie samemu przyrzeczenie.
Usyszawszy odsuwanie krzesa niewidoma podniosa
oczy.
Musi pan ju i? zapytaa ze szczerym alem.
Jaka szkoda, jaka szkoda! Ale przyjdzie pan wkrtce,
prawda?
Ogarno mnie dziwne uczucie. Co to si ze mn
dzieje? dziwiem si w duchu. Czemu wszyscy maj do
mnie zaufanie, czemu ta niewidoma wznosi ku mnie
rozpromieniona swe puste oczy, czemu ten czowiek prawie
mi obcy teraz tak przyjanie obejmuje mnie ramieniem?
Schodzc ze schodw nie rozumiaem ju, co mnie tu przed
godzin przygnao. Waciwie dlaczego chciaem uciec? Czy
dlatego, e zgryliwy przeoony zaja mnie? Dlatego, e
jaka biedna istota, nieszczsny, okaleczony czowiek szala z
mioci do mnie? Dlatego, ze kto zapragn oprze si o
mnie, e chcia wyprostowa si przy mnie? Jakime cudem
Strona 384
jest zdolno pomagania, jedynie to ma istotn warto i

przynosi zadowolenie. Zrozumienie tej prawdy nakazywao
mi postpowa z wasnej woli w taki sposb, jaki jeszcze
wczoraj uwaabym za powicenie bez granic, musiaem
czowiekowi za jego wielk, gorejc mio odpaci
wdzicznoci.
Tydzie! Od czasu, gdy Condor ograniczy moje

zadanie, czuem si znowu pewny siebie. Tylko jedna chwila
przejmowaa mnie lkiem, a mianowicie moment, w ktrym
miaem Edyt zobaczy po raz pierwszy od chwili jej wyznania. Wiedziaem, e cakowita swoboda po tak gbokim
wstrzsie nie bya ju moliwa i e pierwsze spojrzenie po
owym palcym pocaunku musiao zawiera pytanie: Czy
mi przebaczye? a moe jeszcze niebezpieczniejsze: Czy
pragniesz mojej mioci i czy j odwzajemniasz? w
pierwszy moment zawstydzenia, moment powstrzymywanej,
a jednak niemoliwej do powcignicia niecierpliwoci,
mg sta si niebezpieczny, a zarazem decydujcy czuem
to wyranie. Jedno niezrczne sowo, jeden niewaciwy gest,
a mgbym popeni okrutn zdrad, wyjawiajc to, czego mi
wyjawi nie byo wolno, i w mej brutalnoci obrazibym
Edyt w sposb nieodwracalny, przed czym mnie Condor z
takim naciskiem ostrzega. Jeeli jednak to pierwsze
spojrzenie wytrzymam, uratuj siebie, a moe uratuj na
zawsze i j.
Strona 385
Lecz gdy nazajutrz wszedem do paacu, od razu si

zorientowaem, e Edyta, przewidujca i widocznie
powodowana tymi samymi wzgldami, postaraa si, abymy
nie spotkali si sam na sam. Ju w przedpokoju usyszaem
dwiczne gosy kobiece; o tej niezwykej porze, o ktrej
gocie nigdy dotd nam nie przeszkadzali, zaprosia
znajomych ku wsplnej naszej obronie, aby w pierwszym
krytycznym momencie przerzuci most pomidzy nami.
Zanim zdyem wej do salonu, Ilona moe z
nakazu Edyty, a moe z wasnego popdu pospieszya mi
naprzeciw z nienaturaln radoci. Poprowadzia mnie dalej i
przedstawia pani naczelnikowej okrgu oraz jej crce,
anemicznej, piegowatej, zoliwej dziewczynie, o ktrej zreszt wiedziaem, e Edyta jej nie cierpi. Ostrze pierwszego
momentu byo wic stpione i Ilona popchna mnie w stron
stou. Pilimy herbat i gawdzili. Rozmawiaem ywo z
piegowat gsk prowincjonaln, za Edyta bawia rozmow
jej matk. Dziki takiemu przypadkowemu podziaowi rl
niewidzialne, lecz wibrujce midzy nami napicie zostao
zagodzone; mogem unikn patrzenia na Edyt, jakkolwiek
czuem, e spojrzenie jej od czasu do czasu niespokojnie na
mnie spoczywa. Gdy wreszcie obydwie panie wstay, sprytna
Ilona szybkim manewrem natychmiast uratowaa sytuacj.
Odprowadz panie... Moecie ju zacz wasz
parti szachw, bo mam jeszcze co przygotowa do
podry, ale za godzink do was wrc.
Ma pani ch zagra? mogem teraz spokojnie
zapyta.
Owszem Edyta spucia oczy.
Strona 386
Pozostae trzy panie wyszy z pokoju.

Nie podniosa oczu, gdy ustawiaem szachownic i
troskliwie, by zyska na czasie, porzdkowaem pionki.
Zazwyczaj
wedug
starego
prawida
szachistw
rozstrzygalimy o pierwszestwie ataku i obrony, chowajc
za plecami w zacinitej pici biay i czarny pionek. Lecz
tego rodzaju wybr miaby ju dzi sw wymow,
wymagaby sowa prawa albo lewa, a poniewa nawet
tego unikalimy zgodnie oboje, rozstawiaem figurki w
milczeniu. Aby tylko nie mwi! Skupi wszystko na
kwadracie czterdziestu szeciu pl! Wpatrywa si w pionki i
nie spojrze na cudze palce, ktre je przesuwaj! Gralimy w
ten sposb pozornie zatopieni w sytuacjach, co bywa
waciwe jedynie zagorzaym mistrzom, zapominajcym o
wszystkim dookoa i koncentrujcym ca uwag wycznie
na rozgrywce.
Ale wkrtce sama gra zdradzia nieszczero naszego
postpowania. Przy trzeciej partii siy Edyty wyczerpay si
widocznie, bo robia bdne posunicia, a po dreniu jej
palcw mona byo zrozumie, e nie zniesie duej tego
sztucznego milczenia. Nagle w rodku partii odsuna szachownic.
Dosy, niech mi pan da papierosa!
Wyjem go z cyzelowanej, srebrnej szkatuki i
uprzedzajco grzecznie podaem zapalon zapak. Gdy
rozbyso wiato, nie mogem unikn jej oczu. Patrzyy
nieruchomo, nie zwrcone ani na mnie, ani w jakim innym
okrelonym kierunku; jak zamare w lodowatym gniewie
stay bez ruchu, obce w wyrazie, a jednak cignite brwi
Strona 387
drgay nad nimi drcym ukiem. Zrozumiaem od razu ten

ostrzegawczy znak, przepowiadajcy nieomylnie nerwowy
wybuch.
Nie, nie! zawoaem szczerze przeraony.
Prosz niech si pani uspokoi!
Odrzucia si w fotelu i drganie wstrzsno jej ciaem,
a palce coraz gbiej wpijay si kurczowo w porcz.
Nie, nie! poprosiem jeszcze raz, bo prcz tego
jednego bagalnego sowa nic innego nie przychodzio mi na
myl.
Lecz wzbierajcy szloch ju przerwa milczenie. Nie
byo to kanie dzikie i gone, lecz cichy wstrzsajcy pacz z
zacinitymi ustami sprawiao to wraenie jeszcze straszniejsze! pacz, wstydzcy si samego siebie, nie dajcy si
opanowa.
Nie! Prosz, niech pani nie pacze rzekem i
pochyliwszy si nad ni, chcc j uspokoi, pooyem rk
na jej ramieniu.
Przez ciao dziewczyny przebieg niby elektryczny prd
i wstrzsn ca skurczon postaci.
Nagle uspokoio si wszystko, ciao jej znieruchomiao i
stao; zdawa si mogo, e czeka, e nasuchuje, aby poj,
czego chce ten obcy dotyk; czy oznacza pieszczot, mio czy
tylko lito. Okropne byo to czekanie z zapartym tchem, to
oczekiwanie nieruchomego, nasuchujcego ciaa... Nie
miaem odwagi cofn rki, ktra w tak przedziwny sposb
uciszya wzbierajcy pacz, a z drugiej strony nie mogem
Strona 388
zebra si, aby zmusi palce do pieszczoty, na ktr ciao

Edyty i jej rozpalona skra czuem to! czeka z takim
napreniem. Pozostawiem rk na jej ramieniu niby obcy
przedmiot i zdawao mi si, e caa jej ciepa, pulsujca krew
zbiega si w to jedno miejsce.
Rka moja leaa bezwadnie, a nie wiem, jak dugo to
trwao, gdy czas stan nieruchomo jak powietrze w pokoju.
Uczuem wreszcie lekki wysiek jej mini. Odwracajc spojrzenie i nie patrzc na mnie, agodnie przesuna m rk z
ramienia bliej ku piersi, z wolna przycigna j do swego
serca, a druga jej rka niemiao i pieszczotliwie zbliya si
do pierwszej. Obydwie trzymay teraz delikatnie, lecz pewnie
moj du, cik, mocn rk i leciutko, leciuteko zaczy j
lkliwie pieci. Zrazu cienkie palce powdroway jakby
ciekawie wok mojej bezbronnej i nieruchomej doni, muskajc skr z lekkoci oddechu. Potem poczuem jak
dziecinne, subtelne dotknicia ostronie posuwaj si od
przegubu do koca palcw, jak od wewntrz i na zewntrz,
na zewntrz i od wewntrz usiuj pieszczotliwie naladowa
ich ksztat, jak przestraszone zatrzymay si przy twardych
paznokciach, okryy je i znw pobiegy w gr wzdu y
a do przegubu, by po chwili znw wrci. Byy to jedynie
delikatne zwiady, nie zdobya si na odwag, aby m rk
uj i mocno przytrzyma. Rozigrana pieszczota, pena czci, a
zarazem dziecica, pena podziwu i zawstydzenia opywaa
m rk jak letnia woda. A jednak uczuem, e rozkochana
dziewczyna bierze mnie w posiadanie przez t jedyn,
drobn dostpn jej cz mego ciaa. Gowa jej bezwolnie
odchylia si gbiej w fotelu, aby z tym wiksz rozkosz
napawa si lekkim dotkniciem rk. Leaa jak pica, jak
Strona 389
pogrona w snach, z zamknitymi oczami, z mikko

rozchylonymi wargami, a twarz jej promieniaa cakowitym
odpreniem, za igrajce palce wci od nowa z coraz
wiksz radoci przebiegay moj rk od przegubu do
paznokci. Nie byo w tym serdecznym dotyku podania,
lecz ciche i pene podziwu uszczliwienie, e wolno jej
posiada chociaby pobienie jaki skrawek mego ciaa i
wyznawa mu bezgraniczn mio. W najbardziej
rozarzonym ucisku adnej kobiety nie odczuwaem dotd
tyle wzruszajcej tkliwoci, ile w tej delikatnej, nieomal sennej
pieszczocie.
Nie wiem, jak dugo to trwao. Tego rodzaju przeycia
rozgrywaj si poza wymiarem czasu. Z tego niemiaego
gaskania pyno co oszoamiajcego, upajajcego, hipnotycznego, co mnie bardziej wzburzao i podniecao ni w
niespodziany, palcy pocaunek. Nie miaem siy cofn rki.
Pozwl mi tylko kocha ciebie przypomniaem sobie i
bezwolnie jak we nie wchaniaem ten ustawiczny dreszcz
poprzez skr a do nerww, poddajc mu si bezbronny,
niemocny, a jednak podwiadomie zawstydzony, e jestem
tak ponad wszelk miar kochany, a ze swej strony nie czuj
nic poza niemiaoci i penym zakopotania lkiem.
Stopniowo jednak wasne moje stenie stao mi si nieznone. Nie mczya mnie pieszczota, ciepe gaskanie subtelnych palcw ani lekki jak muskanie delikatny dotyk, lecz
wiadomo, e rka moja ley jak martwa, jak gdyby nie
naleaa do mnie i jak gdyby pieszczcy j czowiek nie
wchodzi w orbit mego ycia. Wiedziaem, jak si w pnie
syszy dzwony z wie, e musz da jak odpowied: albo
Strona 390
si cofn, albo jako odwzajemni pieszczot. Lecz nie

miaem si ani do jednego, ani do drugiego ogarno mnie
tylko nage pragnienie, aby zakoczy niebezpieczn gr, i
ostronie spryem minie. Z wolna, z wolna rka moja
zacza si wysuwa z delikatnego ujcia, a sdziem, e
dzieje si to nieznacznie. Lecz wraliwa dziewczyna odczua
natychmiast, zanim sam o tym wiedziaem, e si cofam, i
raptownie, prawdziwie przestraszona, pucia moj rk.
Palce jej opady jak zwide i ze skry mojej zniko nagle
ciepo darzce mnie przyjemnym dreszczem. Nieco
zakopotany zdjem rk z jej piersi. Jednoczenie twarz
Edyty zgasa, a wok jej ust znw ukaza si dziecinny,
nadsany wyraz.
Nie! Nie! szepnem nie znajdujc innego sowa.
Zaraz przyjdzie Ilona.
A widzc, e na te puste i bezsilne sowa dziewczyna
zaczyna dre jeszcze mocniej, poddaem si nagle wybuchajcej litoci. Schyliem si i zwiewnym dotkniciem pocaowaem j w czoo.
Jej renice szare i niechtne wpatryway si we mnie,
jak gdyby zgadyway myli za moim czoem nie
oszukaem jasnowidzcego uczucia tej wraliwej istoty.
Zrozumiaa, e z usuwajc si rk cofaem si cay od jej
pieszczoty i e szybki pocaunek nie by wywoany
prawdziw mioci, lecz zakopotaniem i litoci.
Strona 391
Popeniem w owych dniach bd, niemoliwy do naprawienia, niewybaczalny bd. Pomimo gwatownych wysikw nie zdobyem si na najwysz cierpliwo, nie
miaem si, aby si maskowa do koca. Daremnie staraem
si nie zdradzi ani sowem, ani spojrzeniem, ani gestem, jak
bardzo przykra mi jest jej czuo. Wci na nowo
uwiadamiaem sobie ostrzeenie Condora, e bior na siebie
wielk odpowiedzialno i e musz pamita, czym grozi
kade zranienie tej wraliwej istoty. Nieche mnie kocha
powtarzaem sobie bd si zamyka w sobie, przez ten
jeden tydzie bd udawa zgod, aby oszczdzi jej dum.
Niech si nie domyli, e j oszukuj, podwjnie oszukuj,
mwic z tak pogodn pewnoci o jej rychym
wyzdrowieniu, za jednoczenie drc wewntrznie z lku i
wstydu. Trzeba by swobodnym, najzupeniej swobodnym
ostrzegaem siebie stale trzeba nada gosowi ton
serdecznoci, a rkom nakaza delikatno i pieszczotliwo.
Lecz kobiet, ktra wyznaa ukochanemu sw mio, i
owego mczyzn otacza gorca, tajemnicza i niebezpieczna
atmosfera. Ludzie kochajcy obdarzeni s niesamowitym
jasnowidztwem i rozpoznaj nieomylnie prawd uczu tych,
ktrych kochaj, poniewa za mio zgodnie z najistotniejszym swym sensem dy do peni i pragnie posiadania
cakowitego, wszelkie odmierzanie i wszelka wstrzemiliwo musi by dla niej wstrtna i nieznona. W kadym
hamowaniu si i opanowaniu odczuwa wwczas opr, w kadym miarkowanym oddawaniu siebie susznie wyczuwa
skryt obron. W postawie mojej musiao si widocznie
malowa zmieszanie i zakopotanie, za w sowach brzmie
co nieszczerego i niezrcznego, gdy adne moje wysiki nie
Strona 392
mogy omyli jej czujnego wyczekiwania. Nie udawao mi si

zdoby jej zaufania, za podejrzliwo dziewczyny stawaa
si coraz bardziej niespokojna, gdy nie dawaem jej tego najistotniejszego i jedynego, czego pragna: nie odwzajemniaem jej mioci. Niekiedy w czasie rozmowy i to wanie
wwczas, gdy najusilniej staraem si wzbudzi w niej ufno
i serdeczno, podnosia na mnie surowe spojrzenie swych
szarych oczu, ja za spuszczaem powieki. Wydawao mi si,
e zapuszcza we mnie sond, by zbada do gbi moje serce.
Trwao to przez trzy dni. Przez trzy dni trwaa ta jej i
moja mka; ustawicznie wyczuwaem j w niemym,
spragnionym wyczekiwaniu Edyty, w jej spojrzeniu, w jej
milczeniu. Potem zdaje si, e na czwarty dzie zacza
si rodzi owa dziwna wrogo, ktrej zrazu nie
pojmowaem. Przyszedem jak zazwyczaj wczesnym
popoudniem i przyniosem chorej kwiaty. Wzia je i nawet
nie spojrzawszy na nie odoya bukiet niedbale na bok, aby
t podkrelon obojtnoci zaznaczy, i nie powinienem
mie nadziei, e wykupi si prezentami. Po nieomal
pogardliwym: Ach, po co takie pikne kwiaty!,
zabarykadowaa si znowu za swym demonstracyjnym, a
wrogim milczeniem. Sprbowaem rozmawia swobodnie,
lecz w najlepszym razie odpowiadaa krtko tak, hm lub
to dziwne, rzeczywicie, zaznaczajc stale nieomal
obraliwie, e moja rozmowa zupenie jej nie interesuje.
Umylnie nawet zewntrznie podkrelaa sw obojtno:
bawia si jak ksik, przegldaa j, odkadaa, igraa
innymi przedmiotami, raz czy dwa ostentacyjnie ziewna,
potem w rodku mego opowiadania zawoaa sucego,
zapytaa go, czy zapakowano jej futro szynszylowe, i dopiero
Strona 393
po jego twierdzcej odpowiedzi znw zwrcia si do mnie ze

sowami:
Niech pan mwi dalej chodnym tonem, dobitnie
zdradzajcym nie wypowiedziane dalsze wyrazy: Wszystko
mi przecie jedno, co pan mwi.
Wreszcie poczuem, e opuszczaj mnie siy. Coraz
czciej spogldaem na drzwi, czy kto nie nadchodzi, aby
mnie uwolni od tego rozpaczliwego monologu. Lecz i to nie
uszo jej uwagi. Z ukrywanym szyderstwem spytaa pozornie
wspczujco:
Czy pan czego szuka? Potrzebuje pan czego?
Ja za, ku memu zawstydzeniu mogem tylko gupio
odpowiedzie:
Nie, ale nie!
Prawdopodobnie bybym uczyni najrozsdniej,
gdybym przyjwszy otwarcie wyzwanie krzykn na chor
ostro: Czego pani waciwie ode mnie chce? Czemu mnie
pani drczy? Jeeli pani woli, mog przecie odej. Ale
przyrzekem Condorowi, e bd unika wszelkiej brutalnoci
i sporw. Zamiast wic odrzuci ciar jej zoliwego milczenia, wlokem w gupi sposb rozmow przez dwie godziny, niby przez oporny, gorcy piasek, a wreszcie zjawi si
Kekesfalva, bojaliwy jak zawsze w ostatnich czasach, i jeszcze bardziej zakopotany ni zwykle spyta:
Moe pjdziemy na kolacj?
Siedzielimy
wok
okrgego
stou;
Edyta
naprzeciwko mnie. Nie podniosa oczu ani razu, do nikogo
Strona 394
nie wyrzeka ani sowa. Wszyscy czulimy jej oporne,

agresywne, obraajce i wymuszone milczenie. Usiowaem
gwatem wywoa dobry nastrj. Opowiadaem o naszym
pukowniku, ktry niczym chroniczny alkoholik chorowa w
czerwcu i lipcu na tak zwan chorob manewrw i w miar
zbliania si ich terminu stawa si coraz gwatowniejszy,
coraz bardziej nieznony. Aby rozdmucha gupi histori,
okraszaem j naiwnymi detalami, jakkolwiek konierz u
bluzy coraz mocniej mnie uciska. Kekesfalva i Ilona mieli si
z przymusem i z widocznym wysikiem, by zamaskowa
przykre milczenie Edyty, ktra ju po raz trzeci ostentacyjnie
ziewna. Bd mwi dalej pomylaem i opowiedziaem, e drcz nas w puku tak, i rady sobie da nie
moemy. Jakkolwiek wczoraj dwaj uani spadli z koni, bo
dostali poraenia sonecznego, niegodziwy drczyciel co
dzie ostrzej si do nas zabiera. Nikt nie wie, kiedy bdzie
mg zsi z sioda, ani nie moe przewidzie, czy w tym
zacietrzewieniu nie ka mu najgupszego wiczenia powtarza po dwadziecia lub trzydzieci razy. Ledwo mi si
dzisiaj udao w por wydosta z opaw, lecz nie wiem, czy
jutro bd mg przyj punktualnie; to zaley od Pana Boga i
pana pukownika, ktry uwaa siebie w tej chwili za Jego
namiestnika na ziemi.
Byo to niewinne stwierdzenie, nie majce ani nikogo
zrani, ani zdenerwowa. Powiedziaem to lekko, pogodnie,
raczej w stron pana Kekesfalvy, nie patrzc w ogle na
Edyt, gdy od dawna ju nie mogem znie jej nieruchomego spojrzenia, skierowanego w prni. Nagle rozleg si
gony szczk. N, ktrym przez cay czas nerwowo si
Strona 395
bawia, upad w poprzek na talerz i dziewczyna

wyskandowaa ostro, nie zwracajc uwagi na nasz przestrach:
Och, jeeli ma to panu sprawi taki kopot, to niech
pan raczej pozostanie w koszarach albo pjdzie do kawiarni.
Jako to przeyjemy!
Patrzylimy na ni bez tchu,
niespodziewanie strzeli przez okno.
jak
gdyby
kto
Ale Edyto... wyjka Kekesfalva zdrtwiay z

przeraenia.
Wyprostowaa si gwatownie i rzeka drwico:
Trzeba przecie mie lito dla tego udrczonego
czowieka. Dlaczeg pan porucznik nie miaby mie
chociaby dnia wolnego od suby u nas! Co do mnie, to
chtnie daj mu urlop.
Kekesfalva i Ilona patrzyli na siebie zmieszani. Oboje
zrozumieli natychmiast, e ten bezsensowny wybuch by
wynikiem dugo powstrzymywanego wzburzenia chorej. Po
lku, z jakim na mnie spojrzeli, poznaem, i si obawiaj, e
na brutalno zareaguj brutalnoci. Ale wanie dlatego z
rozmysem si opanowaem.
A wie pani, panno Edyto, e waciwie ma pani
suszno rzekem z tak serdecznoci, na jak mi
pozwolio bijce serce. Nie bywam dobrym towarzyszem,
gdy jestem do takiego stopnia zmordowany; przez cay czas
sam czuj, e pani dzisiaj porzdnie znudziem. Ale przez
par dni mogaby si pani zadowoli takim wyczerpanym
jegomociem. Bo jak dugo jeszcze bd mg tu do was
Strona 396
przychodzi? Ledwo si obejrzymy, a dom bdzie pusty i

pastwo wyjedziecie. Nie mog sobie wcale wyobrazi, e ju
tylko niecae cztery dni bdziemy razem, cztery, a waciwie
trzy i p, a pastwo...
Lecz nagle rozleg si ostry i przenikliwy miech, jak
gdyby kto przedar sukno.
Cha-cha-cha! Trzy i p dnia! Cha-cha-cha! Nieomal
co do godziny wyliczy sobie, kiedy si nas pozbdzie! Prawdopodobnie kupi sobie specjalny kalendarz i czerwono
podkreli: wito, wyjedaj! Ale niech no pan sucha,
mona si czasem grubo przeliczy! Cha-cha-cha! Trzy i p
dnia, trzy i p, p, p...
miaa si coraz gwatowniej, oczy jej byszczay srogo,
draa podczas tego miechu jakby pod wpywem wysokiej
gorczki. Wiedziaem, e najchtniej zerwaaby si, co byoby
najnaturalniejszym, najnormalniejszym odruchem przy tak
mocnym wzburzeniu; lecz bezradne nogi przykuway j do
krzesa. Przymusowe uwizienie dodawao jej zoci, rozdraniona do najwyszego stopnia miaa w sobie co z tragicznej
bezradnoci zwierzcia zamknitego w klatce.
Zaraz, zaraz pjd po Jzefa! szepna poblada
Ilona, przyzwyczajona od lat do odgadywania kadego jej
poruszenia, a ojciec troskliwie zbliy si do niej.
Lecz nasz strach okaza si zbyteczny, bo wszed
sucy, Edyta pozwolia si jemu i ojcu wyprowadzi bez
sowa, nie egnajc si z nikim i nie usprawiedliwiajc,
zorientowaa si jednak, widzc nasze zakopotanie, e
zrobia nam wszystkim wielk przykro.
Strona 397
Zostaem z Ilon sam. Czuem si jak czowiek, ktry

budzi si z tpego przeraenia i nie wie, co si waciwie z
nim stao.
Musi pan to zrozumie szepna Ilona
gorczkowo Edyta nie pi teraz zupenie. Myl o podry
straszliwie j podnieca, a... przecie pan wie...
Owszem, panno Ilono, wiem. Wiem wszystko
rzekem i wanie dlatego jutro przyjd.
Musz wytrzyma! Musz wytrwa! mwiem

sobie energicznie po tej scenie, idc wzburzony do domu,
Za wszelk cen musz wytrwa. Obiecaem to Condorowi i
w gr wchodzi sowo honoru. Nie dam si zepchn z drogi
ani jej nerwom, ani humorom. Musz stale uwiadamia
sobie, e owa wrogo jest przecie tylko rozpacz czowieka,
ktry mnie kocha i wobec ktrego zawiniem przez sw
oscho i chd serca. Musz wytrzyma a do ostatniej
chwili, przecie to tylko trzy i p dnia, trzy dni! Wwczas
powiem sobie, e wytrzymaem prb, i bd mg wypoczywa przez tygodnie, przez dugie miesice! Cierpliwoci
wic, cierpliwoci jeszcze przez ostatni okres, przez ostatnie
trzy i p, a raczej przez trzy dni!
Condor mia suszno. Przeraa nas wycznie
niewymierno oraz sprawy niemoliwe do objcia umysem,
natomiast zadania o cile zakrelonych granicach podniecaj
nas do wyprbowania si, stajc si miar naszej
Strona 398
wytrzymaoci. Trzy dni? Czuem, e wytrzymam, a

wiadomo tego napawa mnie pewnoci siebie.
Nazajutrz z rana peniem sub doskonale, co miao
sw wymow, gdy owego dnia musielimy wyjecha na plac
wicze o godzin wczeniej ni zazwyczaj i manewry prowadzone byy z tak zajadoci, e pot la si z nas strumieniami. Ku memu zdumieniu zdarzyo si, i nawet nasz
zgryliwy pukownik zmuszony by mimo woli powiedzie
mi dobrze; tym gwatowniejsza dostaa si bura
Steinhblowi. Zakochany w koniach i pasjonujcy si nimi
wariat kupi sobie wanie poprzedniego dnia nowego,
wysokonogiego ogiera, modego nie ujedonego folbluta, a
w swej nieostronoci, ufajc zbytnio swej sztuce jedzieckiej,
uprzednio go nie wyprbowa. Nagle porodku parady poda
szkapa przerazia si cienia ptaka, stana dba, dwukrotnie
podczas ataku wyamaa si z szeregu i popdzia w pole;
gdyby Steinhbel nie by tak wietnym jedcem, cay front
miaby ciekawe widowisko z rotmistrza zlatujcego na eb.
Dopiero po walce nieomal akrobatycznej zdoa opanowa
rozwcieczonego bydlaka, a za ten godny szacunku wyczyn
nie usysza od pukownika nic przyjemnego. Wyprasza sobie
raz na zawsze, zawarcza na niego, cyrkowe sztuki na placu
wicze; jeeli pan hrabia nie zna si na koniach, nieche je
przynajmniej uprzednio przyzwoicie ujedzi w maneu i nie
blamuje si tak skandalicznie przed onierzami!
Rotmistrz zgryz si zoliw uwag niezmiernie.
Jeszcze podczas jazdy do domu, a potem przy stole,
tumaczy nam wci od nowa, jaka go spotkaa
niesprawiedliwo. Ko jest zbyt krwisty, ale zobaczymy, jaki
Strona 399
bdzie wietny, gdy mu si wypdzi muchy z nosa! Lecz im

bardziej si denerwowa, tym wicej podburzali go koledzy.
Pozwolie si nabra!
doprowadzajc go nieomal do rozpaczy.
dokuczali
mu,
Rozmowa stawaa si coraz goniejsza, nagle wrd

najburzliwszej dyskusji zbliy si do mnie ordynans.
Telefon do pana porucznika.
Zerwaem si wiedziony zym przeczuciem. W
ostatnich tygodniach wszelkie telefony, depesze i listy
sprowadzay wycznie zdenerwowanie i wytrcay mnie z
rwnowagi. Czego Edyta znowu chce? Prawdopodobnie
auje, e daa mi dzisiaj wolne popoudnie. No, tym lepiej, w
takim razie wszystko uoy si pomylnie. Zamknem za
sob dokadnie wymateracowane drzwi kabiny, jak gdybym
chcia przerwa kontakt midzy krgiem mej suby a
tamtym, osobistym. Dzwonia Ilona.
Chciaam panu powiedzie rzeka nieco
zakopotana, jak mi si wydao e byoby lepiej, gdyby pan
dzi do nas nie przyszed. Edyta nie czuje si zupenie
dobrze...
Chyba nic powanego? przerwaem.
Nie, nie... Tylko zdaje mi si, e bdzie lepiej, jeeli
damy jej dzi wypocz, a zreszt... pauza bya dziwnie
duga a zreszt... nie chodzi ju teraz o ten jeden dzie.
Musimy przecie... bdziemy musieli wyjazd odoy.
Odoy? spytaem to widocznie z bojani w
gosie, gdy dodaa spiesznie:
Strona 400
Tak... ale mamy nadziej, e tylko na par dni.

Zreszt omwimy to jutro lub pojutrze. Moe jeszcze do pana
zatelefonuj. Chciaam panu tylko naprdce to powiedzie. A
wic dzisiaj nie! Do widzenia!
Ale, ale... wyjkaem w aparat, ale nie byo ju
odpowiedzi.
Suchaem przez par minut nie, nikt nie
odpowiada. Odoyem suchawk. Dziwne, czemu
zakoczya rozmow tak raptownie, tak szybko, jak gdyby si
obawiaa, e bd pyta dalej? To co znaczy... I czemu
odkadaj podr? Przecie wszystko oznaczone byo co do
dnia.
Condor
powiedzia:
Tydzie.
Tydzie!
Przygotowaem si ju wewntrznie na tych siedem dni, a
teraz znowu... niemoliwe... to przecie niemoliwe! Nie
wytrzymam tej cigej hutawki w gr i w d. Ja take mam
nerwy! Ostatecznie i ja rwnie chciabym mie spokj!
Czy rzeczywicie tak gorco w tej kabinie? Nieomal
duszc si szarpnem drzwi i pospieszyem na swoje
miejsce. Nikt widocznie nawet nie dostrzeg mego odejcia i
powrotu. Koledzy sprzeczali si ze Steinhblem i wymiewali
go nadal, a obok mego pustego krzesa sta wyczekujco
ordynans z pmiskiem pieczystego. Machinalnie, aby
chopak odszed jak najprdzej, wziem na talerz dwa czy
trzy kawaki, lecz nie ruszyem widelca ani noa, gdy w
skroniach czuem znowu gwatowne upanie, jak gdyby may
motek nielitociwie ku mi na wewntrznej stronie koci
sowa: Odkadaj! Odkadaj podr! Musieli mie chyba
jaki powd? Z pewnoci co si stao. Moe powanie
zachorowaa? Moe j obraziem? Dlaczego nagle nie chce
Strona 401
wyjecha? Przecie Condor mi przyrzek, e bd musia

wytrzyma tylko przez tydzie, i ju przez pi dni jako
przebrnem. Ale duej nie podoam... po prostu nie mog!
O czym tak mylisz, Tolek? Widz, e ci nie smakuje
nasz klubowy kotlet? Tak, tak, nic dziwnego, jeeli jest si
przyzwyczajonym do prawdziwego wykwintu. Przecie cigle powtarzam, e obecnie niczym ci u nas nie mona
zadowoli!
Ach, ten przeklty Ferencz ze swym dobrodusznym,
szerokim umiechem i te jego wieczne, niegodziwe uwagi, jak
gdybym by u Kekesfalvw pieczeniarzem!
Do wszystkich diabw, daj mi wreszcie spokj z
twoimi artami! wykrzyknem.
Caa nagromadzona we mnie zo musiaa si chyba
wyrazi w gosie, gdy siedzcy naprzeciwko dwaj
podchorowie podnieli zdziwieni gowy. Ferencz odoy
n i widelec.
Suchaj no, Tolek rzek gronie wypraszam
sobie taki ton. Chyba przy obiedzie wolno zaartowa? Jeeli
gdzie indziej smakuje ci lepiej, masz racj, to twoja rzecz i nic
mnie to nie obchodzi, ale przy naszym stole wolno mi chyba
zauway, e nic nie jesz?
Bliej siedzcy patrzyli na nas z zainteresowaniem.
Szczk sztucw i talerzy nagle przycich. Nawet major
zmruy jedno oko i surowo patrza na nas. Wiedziaem, e
by najwyszy czas, aby naprawi swj brak opanowania.
Strona 402
A ty, Ferencz odparem zmuszajc si do miechu

pozwl askawie, e mnie boli gowa i nie czuj si dobrze.
Ferencz natychmiast zmik.
Przepraszam ci Tolku, ale kt mg wiedzie?
Rzeczywicie wygldasz pod psem. Widz ju od paru dni,
e jako z tob nietgo. No, wyliesz si, nie boj si o ciebie.
Incydent zosta szczliwie zaegnany, ale zo trzsa
mn nadal. Co ci Kekesfalvowie ze mn wyprawiaj? Tam i
z powrotem, to w gr, to w d, to zimno, to gorco nie,
nie pozwol postpowa z sob w taki sposb. Powiedziaem:
trzy dni, trzy i p ani godziny duej! Czy wyjazd
odkadaj, czy go nie odkadaj, to mi obojtne. Nie pozwol
duej, aby mi szarpano nerwy, nie dam si ju drczy tej
przekltej litoci. Przecie to mona zwariowa!
Musiaem si hamowa, by nie zdradzi szalejcej we
mnie wciekoci. Najchtniej bybym chwyci kieliszek i
strzaska go w palcach albo wyrn pici w st, czuem, e
musz koniecznie zrobi co gwatownego, eby si pozby
nieznonego naprenia. Aby tylko nie siedzie tak bezradnie
i nie trz si w oczekiwaniu, i kto napisze lub zatelefonuje
z wiadomoci, i przesuwaj podr lub jej nie przesuwaj.
Nie, po prostu nie mogem ju wytrzyma, musiaem co
przedsiwzi.
Koledzy po przeciwnej stronie stou jeszcze cigle dyskutowali z oywieniem.
A ja ci powiadam ironizowa chudy Jzsi e
kupiec zwyczajnie ci nabra. Znam si troch na koniach, ale
z tym bydlakiem nie dasz sobie rady i nikt go nie ujedzi.
Strona 403
Naprawd? Chciabym to zobaczy wmieszaem

si nagle do rozmowy chciabym zobaczy, czy nie mona
sobie da rady z tak szkap. Powiedz no, Steinhbel, czy
miaby co przeciwko temu, ebym wsiad teraz na twojego
ogiera i przez godzink pokaza mu, gdzie raki zimuj?
Nie mam pojcia, jakim sposobem wpadem na t myl,
czuem jednak tak potrzeb, aby sw zo na kimkolwiek
lub czymkolwiek wyadowa, aby si zmierzy, aby si bi, e
podliwie uchwyciem si tej przypadkowej okazji. Wszyscy
spojrzeli na mnie zdziwieni.
la bonheur! rozemia si Steinhbel. Jeeli
masz odwag, to mi nawet wywiadczysz przysug. A
mnie dzi kurcz w rkach schwyci, tak musiaem szarpa
tego bydlaka. Dobrze by byo, gdyby kto nowy wzi go w
obroty. Jeeli chcesz, moemy zaraz zacz. A wic chodmy!
W przeczuciu zajmujcego widowiska wszyscy si
zerwali. Poszlimy do stajni, eby Cezara wyprowadzi. To
bohaterskie imi nada Steinhbel przedwczenie swemu
zuchwaemu rumakowi. Cezarowi od razu wydao si troch
dziwne, gdy ujrza przed boksem nasz rozgadan gromad.
Prychajc zataczy w wskim pomieszczeniu, szarpic uzd,
a deski trzeszczay. Z pewnym trudem wyprowadzilimy
jednak nieufne zwierz do maneu.
Na og byem jedcem redniej miary i nie
dorwnywaem absolutnie tak zapalonemu kawalerzycie,
jakim by Steinhbel. Ale dzisiaj mj kolega nie mgby
znale lepszego ujedacza, a nieposkromiony Cezar
niebezpieczniejszego partnera. Wezbrana zo sprya mi
bowiem muskuy, a niedobra ch, aby co zgnie, aby co
Strona 404
pokona, sprawiaa mi nieomal sadystyczne zadowolenie, i

bd mg przynajmniej temu opornemu zwierzciu pokaza,
e moja cierpliwo ma granice. Na nic si nie przydao
dzielnemu Cezarowi, e pdzi jak rakieta, wali kopytami w
ciany, stawa dba i raptownymi susami stara si mnie
zrzuci. Zawziem si, nielitociwie cigaem uzd, jak
gdybym chcia wdzidem wyama mu zby, i wpijaem
ostrogi w ebra konia, a wobec takiego traktowania wkrtce
kaprysy mu przeszy. Jego dziki opr podnieca mnie,
zachwyca i wyzywa do walki, a pene podziwu uwagi
oficerw: Do diaba, a to mu da bobu! oraz Patrzcie,
patrzcie na tego Hofmillera! dodaway mi odwagi i
pewnoci siebie. Z fizycznych wyczynw spywa bowiem
zawsze zadowolenie na psychik czowieka. Po p godzinie
bezwzgldnej walki siedziaem ju w siodle zwycisko, a
poskromione zwierz z pian u pyska, zgrzane i spienione
wygldao, jak gdyby opucio gorc ani. Szyja i uprz
bielay od piany, uszy leay pasko i pokornie, a po nastpnej
p godzinie niezwyciony rumak szed posusznie i mikko
wedug mej woli. Nie potrzebowaem ju ciska go ydkami,
mogem spokojnie zsi i przyj powinszowania kolegw.
Czuem jednak jeszcze tyle nagromadzonej w sobie chci
walki, a wysiek wprowadzi mnie w tak dobre
samopoczucie, e poprosiem Steinhbla, by mi pozwoli na
godzink lub dwie pojecha na plac wicze, oczywicie
stpa, eby zgrzane zwierz ostygo.
Ale bardzo ci prosz! skin mi Steinhbel ze
miechem. Ju widz, e mi go zwrcisz w doskonaym
stanie. Odechce mu si teraz wszelkich sztuczek. Brawo,
Tolku, podziwiam ci!
Strona 405
Burzliwie oklaskiwany przez kolegw wyjechaem z

maneu, krtko trzymajc cugle, i przejechaem na
zmczonym koniu przez miasto na ki. Poszed lekko i
swobodnie, a ja rwnie czuem si swobodny i lekki. Ca
sw zo wywarem w cigu tej godziny na krnbrnym
zwierzciu. Cezar szed teraz pode mn cakiem
niewojowniczo, pokornie, ja za musiaem przyzna
suszno Steinhblowi, e jego rumak by wietny. Chyba
nie mona byo galopowa pikniej, lotniej i pynniej, tote
moje pocztkowe niezadowolenie zmienio si stopniowo w
uczucie rozkoszy i nieomal rozmarzenia. Przez godzin
cwaowaem po okolicy, a wreszcie okoo wp do pitej
zawrciem. Obydwaj, ja i Cezar, mielimy na dzisiaj dosy.
Wygodnie, stpa, powracaem dobrze mi znan szos do
miasta, czujc si troch zmczony. Nagle usyszaem za sob
gony, ostry klakson. Nerwowy ko nastawi uszy i zacz
dre, lecz w por wyczuwszy jego lk, krtko ujem cugle i
kolanami skierowaem go ze rodka drogi a na jej skraj, pod
drzewo, chcc swobodnie przepuci samochd.
Szofer by widocznie roztropny i dobrze zrozumia mj
przezorny manewr. Powoli, ledwo dudnic motorem, min
mnie zwolnionym tempem. Waciwie zbyteczna bya moja
uwaga skupiona na drcym koniu i niepotrzebnie tak mocno
ciskaem go ydkami, przygotowany w kadej chwili na skok
w ty lub w bok, gdy przy mijaniu samochodu zwierz stao
spokojnie. Mogem rzuci okiem na auto i wanie w sekundzie, gdy podniosem wzrok, dostrzegem, e kto z niego
macha ku mnie rk; obok jajowatej, z rozwianym biaym
wosem gowy Kekesfalvy poznaem okrg ysin Condora.
Strona 406
Nie wiedziaem, czy dry pode mn ko, czy ja sam.

Co to znaczy, e Condor przyjecha, nie zawiadomiwszy
mnie o tym? By widocznie u Kekesfalvw, bo stary siedzia
obok niego w aucie. Ale czemu nie stanli, aby si ze mn
przywita, dlaczego minli mnie jak obcy i czemu doktor
znowu przyjecha? Od drugiej do czwartej ma przecie w
Wiedniu godziny przyj. Widocznie wezwali go, i to ju
wczesnym rankiem. Musiao si co sta. Prawdopodobnie
ma to te jaki zwizek z telefonem Ilony, zawiadamiajcym,
e podr zostaa przesunita i e prosi, abym dzi nie
przychodzi. Bezsprzecznie stao si co, co przede mn
ukrywaj. Moe sobie zrobia co zego! Wczoraj wieczorem
zachowywaa si z jak dziwn determinacj, i bya jaka
drwica, pewna siebie, niby czowiek planujcy co zego, co
niebezpiecznego. Z pewnoci co sobie zrobia! Moe
pogalopowa za nimi? Moe dogoni jeszcze Condora na
stacji?
Ale natychmiast zorientowaem si, e doktor nie
musia przecie jeszcze wyjeda. Nie, w adnym razie nie
wyjedaby, gdyby si rzeczywicie stao co zego, i daby
mi zna o tym. Moe zreszt zastan od niego wiadomo w
koszarach. Wiedziaem, e ten czowiek nie zrobiby nic
potajemnie, nie uczyniby nic przeciwko mnie, nie opuciby
mnie z pewnoci. A wic szybko do domu! Na pewno
znajd tam list, kartk od niego lub nawet zastan jego
samego. Jak najszybciej do domu!
W koszarach spiesznie oddaem konia i unikajc
rozmw oraz powinszowa pobiegem bocznymi schodami
do siebie. I rzeczywicie przed drzwiami do mego pokoju
Strona 407
czeka ju Kuma, a po jego wystraszonej twarzy i stulonych

ramionach od razu poznaem, e co si stao. Nieco
zakopotany zameldowa, e czeka na mnie jaki pan w
cywilnym ubraniu, a nie mia odwagi go odprawi, bo bardzo
by natarczywy. Kuma mia surowy zakaz pozostawiania
kogokolwiek w moim pokoju, lecz prawdopodobnie Condor
da mu napiwek i dlatego mj ordynans by tak przestraszony
i zmieszany. Jednak strach zmieni si natychmiast w
zdziwienie, gdy zamiast go zaja, mruknem jowialnie:
Dobrze, moesz odej i pobiegem do pokoju.
Chwaa Bogu, przyszed Condor i wszystko mi opowie.
Gwatownie otworzyem drzwi i z kta zaciemnionego
pokoju (Kuma spuci rolety z powodu upau) wyrosa jaka
posta. Serdecznie pospieszyem jej naprzeciw, lecz nagle
poznaem, e to nie by Condor. Czeka tu na mnie kto inny,
kto, kogo si najmniej spodziewaem. By to Kekesfalva, a
gdyby nawet w pokoju panowaa gbsza ciemno, poznabym go wrd tysicy ludzi po niemiaym sposobie wstawania i kaniania si. Zanim chrzkajc zacz mwi, ju
wiedziaem, e bdzie to gos pokorny i wstrzsajcy
zarazem.
Prosz wybaczy, panie poruczniku rzek z
ukonem e wdarem si tu bez zameldowania. Ale doktor
Condor zleci mi dla pana specjalne pozdrowienia i kaza
przeprosi, e nie zatrzyma auta. Byo jednak bardzo pno,
a musia koniecznie zdy na pospieszny do Wiednia,
poniewa ma tam co wieczorem... i... i... dlatego mnie prosi,
ebym panu powiedzia, jak mu przykro... Tylko dlatego... to
Strona 408
jest, chciaem powiedzie, e dlatego pozwoliem sobie

przyj do pana.
Sta przede mn ze spuszczon gow, jakby go przygniatao niewidzialne brzemi. W pmroku janiaa kocista
czaszka pod rzadkimi wosami. Zupenie niepotrzebna
sualczo w jego postawie zaczynaa mnie irytowa, a
nieprzyjemne uczucie mwio mi nieomylnie, e za tymi
sztucznymi wykrtami ukrywa si jaki cel. Przecie tylko dla
oddania mi pozdrowie stary, chory na serce czowiek nie
wazi na trzecie pitro; mg je rwnie dobrze przekaza
telefonicznie lub zachowa do jutra. Uwaga
powiedziaem sobie. Ten Kekesfalva czego ode mnie chce.
Ju raz wynurzy si w ten sposb z mroku. Zaczyna
pokornie jak ebrak, a ostatecznie wymusi co na mnie
wbrew mej woli jak w starzec z bajki od owego litociwego
czowieka. Nie ulec, nie wyda si w jego rce, o nic nie pyta,
nie da adnych wiadomoci, jak najprdzej go poegna i
wyprowadzi!
Lecz starzec sta przede mn z pokornie spuszczon
gow. Widziaem jego rzadkie, rwno rozdzielone, siwe
wosy. Przypomina mi jak przez sen moj babk, gdy
schylona nad robtk opowiadaa nam, malcom, bajk.
Przecie nie mona starego, chorego czowieka odprawi
niegrzecznie, tote nie baczc na gorzkie dowiadczenie
wskazaem mu krzeso:
To bardzo uprzejmie z paskiej strony, e raczy si
pan pofatygowa osobicie. Doprawdy, bardzo uprzejmie!
Moe pan spocznie?
Strona 409
Kekesfalva nie odpowiada. Moe nie dosysza, ale

chyba zrozumia ruch mojej rki, bo niemiao usiad na
skraju podanego sobie krzesa. Byskawicznie przeszo mi
przez gow, e tak niemiao siadywa pewno za czasw
swej modoci u stou obcych ludzi, karmicych go z aski. I
tak samo obecnie, jako milioner, siedzi w moim ubogim,
zniszczonym fotelu trzcinowym. Zdj troskliwie okulary,
wycign z kieszeni chustk i zacz z wieloma ceremoniami
przeciera szka. Och, mj kochany pomylaem nie
jestem w ciemi bity, znam te czyszczenia i te wszystkie triki!
Przecierasz szka, eby zyska na czasie, i czekasz, ebym
zacz rozmow, ebym pyta, a wiem nawet, o co chciaby,
ebym zapyta: Czy Edyta zachorowaa i dlaczego odsunito
wyjazd? Nie, nie, bd si mia na bacznoci. Zacznij sam,
jeeli masz mi co do powiedzenia. Nie uatwi ci tego ani
sowem. O nie, nie dam si znowu wcign w t gr. Do
mam tej przekltej litoci i do tego wiecznego dania,
abym dawa z siebie coraz wicej. Basta, do tych podej i
zawoalowanych niedomwie. Jeeli czego ode mnie chcesz,
to mw prdko i uczciwie, nie chowajc si za tym naiwnym
czyszczeniem okularw. Nie dam si ju zapa na lep,
przejadem si swoj litoci!
Starzec, jak gdyby usysza sowa nie wypowiedziane
przez moje zamknite usta, zrezygnowany pooy wreszcie
przed sob przetarte okulary. Prawdopodobnie wyczu, e
nie chciaem mu pomc i e musi zacz sam; uparcie nie
podnoszc gowy zacz mwi nie patrzc na mnie. Wygldao to, jak gdyby mwi do stou i jak gdyby od
twardego, popkanego drewna spodziewa si wicej litoci
ni ode mnie.
Strona 410
Wiem, panie poruczniku rzek z zakopotaniem

e nie mam prawa, och, z pewnoci nie mam prawa, aby
zabiera panu czas. Ale c mam robi, c mamy robi? Nie
wiem, jak dalej postpowa, my wszyscy tego nie wiemy...
Bg raczy wiedzie, jak to si stao, jak to na ni przyszo, ale
rozmawia z ni nie mona, bo nikogo ju nie chce sucha. A
przecie wiem, e nie robi tego rozmylnie ani ze zej woli.
Jest tylko nieszczliwa, bezgranicznie nieszczliwa. Drczy
nas wycznie z rozpaczy... niech mi pan wierzy, tylko z
rozpaczy.
Czekaem, by wyjani, czego chce. Czym ich drczy?
Co si stao? Ach, gdyby wreszcie powiedzia! Czemu mwi
oglnikami, czemu nie powie wprost, co si stao?
Starzec wlepi spojrzenie w st.
A przecie wszystko ju byo omwione, wszystko
mielimy przygotowane. Miejsca w wagonie sypialnym byy
zarezerwowane, w sanatorium zamwilimy najpikniejsze
pokoje, a jeszcze wczoraj po poudniu palia si z
niecierpliwoci. Sama wybraa ksiki, ktre chciaa wzi ze
sob, i przymierzaa nowe suknie oraz futro, ktre
sprowadziem z Wiednia a tu naraz co j optao! Nic nie
rozumiem, wczoraj wieczorem po kolacji... przypomina pan
sobie, jaka bya wzburzona? Ani Ilona, ani nikt nie moe
zrozumie, co jej si nagle stao. Krzyczy, powtarza i
przysiga, e za nic nie wyjedzie, e adna sia ludzka nie
zmusi jej do tego. Zostan powtarza zostan, choby
mi si dach nad gow pali! Powiada, e nie chce bra
udziau w tym oszustwie i e nie da si okamywa, bo
wymylilimy t kuracj jedynie po to, aby wyjechaa,
Strona 411
abymy si jej pozbyli. Lecz mylimy si wszyscy, wszyscy, bo

ona po prostu nie wyjedzie, zostanie i koniec!
Zimny dreszcz przeszed mi po plecach. A wic to
kryo si za jej zoliwym umiechem wczoraj! Czy
zauwaya, e jestem u kresu si, czy te moe inscenizuje to
wszystko, abym jej przyrzek, e przyjad za ni do
Szwajcarii?
Nie, nie dam si w to wcign powiedziaem sobie
i nawet nie dam pozna, e mnie to wzburza! Nie zdradz te
temu staremu czowiekowi, e jej postanowienie szarpie mi
nerwy.
Udajc
obojtnie:
wic
umylnie
naiwnego,
rzekem
do
Ech, jako to si uoy! Przecie pan sam wie najlepiej, e jej kaprysy zmieniaj si jak pogoda. Ilona telefonowaa mi, e chodzi tu jedynie o przesunicie wyjazdu o
kilka dni.
Starzec westchn gucho, jak gdyby to westchnienie
wyrwao mu si z gbi trzewi i jak gdyby w tym nagym
zrywie ulatniaa si z jego piersi resztka si.
Ach, Boe, gdyby tak byo! Ale straszne w tym
wszystkim jest to, czego si obawiam... czego obawiamy si
wszyscy e Edyta w ogle ju nie wyjedzie. Nie wiem, nie
mog tego zrozumie, ta caa kuracja staa si jej nagle
obojtna i obojtne si stao, czy wyzdrowieje, czy nie. Nie
dam si duej drczy, nie dam robi na sobie dowiadcze,
to wszystko razem nie ma sensu! Cigle to powtarza, a
mwi w taki sposb, e w czowieku serce si kraje. Nie dam
Strona 412
si duej oszukiwa krzyczy i pacze wszystko teraz

widz jasno, przejrzaam wszystko... wszystko!
Zastanowiem si na lito bosk, czyby co
dostrzega? Czybym si mia zdradzi? Moe Condor
popeni nieostrono? Czyby z jakiej drobnej uwagi
zaczerpna podejrzenie, i owa szwajcarska kuracja nie jest
cakiem pewna? Czyby jasnowidzenie, straszliwe, a pene
podejrzliwoci jasnowidzenie podszepno jej, e wysyamy
j waciwie bezcelowo? Ostronie zaczem bada
Kekesfalv.
Nie pojmuj tego! Przecie crka pana ywi
niewzruszone zaufanie do doktora Condora, wic jeeli z
takim naciskiem zaleci jej t kuracj... w takim razie po
prostu nie mog tego zrozumie.
Wanie o to chodzi! To jest wanie jej ide fixe, e w
ogle nie chce si leczy, nie chce wcale wyzdrowie! Wie
pan, co powiedziaa? Nie wyjad za nic, do mam tych
kamstw! Raczej wol pozosta kalek i nie wyjeda. Nie
chc wyzdrowie, nie chc, to wszystko nie ma sensu!
Nie ma sensu? powtrzyem bezradnie.
Starzec jeszcze niej schyli gow i nie mogem ju
dojrze ani jego zazawionych oczu, ani okularw.
Zobaczyem tylko po rzadkich, siwych wosach, e zacz
mocno dre; wreszcie wymamrota ledwie zrozumiale:
Nie ma sensu, ebym wyzdrowiaa powtarza z
paczem bo on... on...
Strona 413
Starzec z wysikiem zaczerpn oddechu. Wreszcie

wypali: Bo on... on ywi dla mnie tylko lito.
Zdj mnie mrz na dwik sowa on. Po raz
pierwszy Kekesfalva napomkn o uczuciach swej crki. Ju
od dawna zwrcio moj uwag, e starzec z rozmysem mnie
unika i e nawet nie ma odwagi na mnie spojrze, a przecie
dawniej tak usilnie i delikatnie stara si o moje wzgldy.
Wiedziaem jednak, e powstrzymuje go wstyd; przygldanie
si, jak jego crka stara si o czowieka, ktry od niej ucieka,
musiao przecie by dla niego straszne. Jej tajemne wyznania
drczyy go pewno okropnie, a nie ukrywana podliwo
zawstydzaa bezgranicznie. Obydwaj, i ja, i on, stracilimy
swobod obejcia. Kto co ukrywa lub ukrywa musi, ten
zatraca otwarte i szczere spojrzenie.
Obecnie wszystko zostao wypowiedziane i cios
dotkn obydwa nasze serca. Siedzielimy po tym jednym
jedynym zdradzieckim sowie oniemiali, unikajc spojrzenia
na siebie. W staym powietrzu niewielkiej przestrzeni
midzy nami zawiso milczenie. Stopniowo zaczo si
rozrasta, wzbio si a po sufit, wypeniajc cay pokj. Z
gry, z dou, ze wszystkich stron naciskaa i napieraa na nas
przejmujca pustka, a po wysilonym oddechu starca
syszaem, e go to milczenie formalnie dawi. Jeszcze chwila,
a ciki ucisk zadusiby nas obydwch. Ktry z nas musia
si zerwa i jakim sowem rozbi t drczc, zabjcz
prni.
Nagle zobaczyem, e Kekesfalva zrobi dziwnie
niezgrabny i niezrczny ruch, a potem jak mikka masa spad
z fotela, ktry przewrci si z nim z hukiem.
Strona 414
Atak pomylaem w pierwszej chwili apopleksja,

przecie chory jest na serce, a Condor mnie o tym uprzedza!
Przeraony zerwaem si, aby go podnie i uoy na sofie.
Lecz w tej samej chwili zorientowaem si, e starzec nie
upad, lecz wiadomie zsun si z fotela. W pierwszej chwili
nie dostrzegem przeraony, e upad na kolana, a teraz, gdy
usiowaem go podnie, przyczoga si do mnie, chwyci
moje rce i wyszepta bagalnie:
Pan musi jej pomc... tylko pan jej pomoe, tylko
pan! Condor take mwi, e tylko pan, a nikt inny. Bagam
pana, niech si pan zlituje! Tak duej by nie moe... ona
zrobi sobie co zego, zmarnuje si z wasnej woli!
Drcymi rkoma przemoc podniosem klczcego.
Schwyci mnie za ramiona i uczuem jego rozpaczliwie
wpijajce si w moje ciao palce jak szpony. ebrak, ebrak ze
snu, gwaccy litociwego!
Niech j pan ratuje wyjcza. Na lito bosk,
niech j pan ratuje! Przecie nie mona pozostawia jej w tym
stanie... przysigam panu, e tu chodzi o mier i ycie!
Wcale pan sobie nie moe wyobrazi, jakie bezsensowne
rzeczy mwi w swej rozpaczy. e musi znikn, musi zej z
drogi, aby pan mia spokj szlocha abymy wszyscy
mieli wreszcie spokj! A nie mwi tak, aby mwi, to jest
powane, straszliwie powane. Ju dwa razy prbowaa
otworzy sobie yy, a raz usiowaa otru si rodkiem
nasennym. Jeeli czego zapragnie, nikt jej nie moe odwie
od wykonania zamiaru, nikt. Tylko pan moe j teraz
uratowa, tylko pan. Przysigam panu, tylko pan!
Strona 415
Ale oczywicie... prosz, niech si pan uspokoi...

przecie to zrozumiae, e zrobi wszystko, co jest w mojej
mocy. Jeeli pan chce, pojedziemy zaraz do niej i sprbuj
wszystko jej wyperswadowa. Pojad z panem natychmiast.
Niech pan sam postanowi, co mam powiedzie i co mam
zrobi.
Puci moje rami i wlepi we mnie spojrzenie.
Co pan ma zrobi? Czy pan rzeczywicie nie
rozumie, czy te zrozumie nie chce? Przecie otworzya
panu dusz, ofiarowaa siebie panu cakowicie, a teraz
biedactwo, drczy si miertelnie, e to zrobia. Napisaa do
pana, a pan jej nie odpowiedzia, wic zamcza si teraz w
dzie i w nocy myl, e wysya j pan, aby si jej pozby, bo
ni gardzi. Zupenie oszalaa ze strachu, e pan... e pan si
jej brzydzi... bo bo... ona... Czy pan nie rozumie, e takie
wyczekiwanie niszczy czowieka, czowieka tak dumnego i
namitnego jak to dziecko? Czemu nie da jej pan cho troch
nadziei? Czemu nie odezwa si pan do niej ani sowem,
czemu jest pan dla niej taki okrutny, taki bez serca? Czemu
drczy pan tak straszliwie to biedne, niewinne dziecko?
Ale zrobiem wszystko,
Powiedziaem jej przecie...
eby
uspokoi.
Nie powiedzia jej pan nic! Przecie powinien pan

sam zauway, e swoimi odwiedzinami i milczeniem
doprowadza j pan do szalestwa, bo nieboraczka czeka
tylko na jedno... na to jedno sowo, ktrego spodziewa si
kada kobieta od ukochanego mczyzny. Nigdy przecie nie
miaa odwagi spodziewa si czegokolwiek, dopki nie
uwierzya w swe wyzdrowienie. Ale teraz, gdy z pewnoci
Strona 416
bdzie zdrowa, gdy wyzdrowieje za par tygodni, czemu nie

miaaby, jak wszystkie dziewczta, spodziewa si tego, co
dane jest innym, czemu nie? Przecie panu powiedziaa,
przecie okazaa, e tylko czeka na to jedno jedyne sowo
pana. Nie moe zrobi wicej, ni zrobia. Nie moe przecie
ebra! A pan... pan nie mwi ani sowa, nie mwi tego, co by
j uszczliwio! Czy rzeczywicie jest to dla pana takie
straszne? Miaby pan wszystko, co mona mie na wiecie.
Jestem starym, chorym czowiekiem. Wszystko, co posiadam,
pozostawi wam: paac, majtek ziemski i sze czy siedem
milionw, ktre zebraem przez te czterdzieci lat... Wszystko
bdzie naleao do pana. Ju jutro, natychmiast moe pan to
obj, za godzin ja przecie nic ju nie chc. Pragn tylko,
aby si kto moim dzieckiem zaopiekowa, gdy mnie nie
bdzie. A wiem, e pan jest dobrym i przyzwoitym
czowiekiem, e pan j bdzie ochrania, e bdzie pan dla
niej dobry!
Wzruszenie zatamowao mu oddech. Bezsilny,
bezbronny, osun si na fotel. A moje siy wyczerpay si
rwnie i opadem na krzeso naprzeciw niego. Znw
siedzielimy bez sw, bez spojrzenia, a nie wiem, jak dugo
to trwao. Czuem tylko od czasu do czasu, jak st, ktrego
kurczowo si uczepi, lekko si wstrzsa od nagych drga,
przebiegajcych ciao starca. Po jakim czasie, ktrego
dugoci nie mgbym okreli, usyszaem krtki, tpy stuk,
jak gdyby jaki tpy przedmiot upad na co twardego:
schylone czoo Kekesfalvy uderzyo o st. Wiedziaem, jak
bardzo cierpi ten czowiek, i czuem nieprzepart ch
pocieszenia go w jego blu.
Strona 417
Drogi panie schyliem si nad nim nieche pan

mi zaufa. Trzeba to wszystko przemyle, w spokoju
przemyle. Powtarzam panu, e jestem do paskiej
dyspozycji... e zrobi wszystko, co jest w mojej mocy. Tylko
to, o czym mi pan napomkn... to... jest niemoliwe...
najzupeniej niemoliwe...
Drgn sabo jak zabijane zwierz pod ostatnim
miertelnym ciosem. Jego usta, ktre ze zdenerwowania
lekko olini, poruszyy si z wysikiem, lecz nie daem mu
czasu na odpowied:
To jest niemoliwe i prosz, abymy o tym wicej nie
mwili. Nieche si pan sam zastanowi... kime ja jestem?
Podporucznikiem yjcym z niewielkiej gay i maej miesicznej zapomogi. Z tak ograniczonymi rodkami nie mona
przecie budowa egzystencji, nie mona z nich y, y we
dwoje...
Chcia przerwa.
Tak, tak, wiem, co pan chce powiedzie: pienidze
nie graj tu adnej roli, bo ta sprawa jest zaatwiona. Wiem
take, e pan jest bogaty i... e mgbym od pana mie
wszystko. Ale wanie dlatego, e pan jest bogaczem, a ja
niczym, nikim... wanie dlatego wszystko staje si
niemoliwe. Kady mylaby, e uczyniem to dla pienidzy,
e si... A nawet Edyta, niech mi pan wierzy, przez cae ycie
nie pozbyaby si podejrze, e wziem j tylko dla
pienidzy,
pomimo...
pomimo
tych
niezwykych
okolicznoci... Niech mi pan wierzy, e to niemoliwe,
jakkolwiek szczerze i uczciwie szanuj crk pask i... i j...
lubi. Ale to pan przecie musi zrozumie.
Strona 418
Starzec siedzia bez ruchu. Zrazu sdziem, e mnie

wcale nie zrozumia, lecz stopniowo jego bezsilne ciao
nabierao ycia. Z trudem podnis gow i pustym
spojrzeniem zapatrzy si przed siebie. Potem oburcz wspar
si o brzeg stou i dostrzegem, e chcia ociae ciao
podnie, e zamierza wsta, lecz mu si to nie udao. Dwa
czy trzy razy zawiody go siy. Nareszcie z trudem wsta
chwiejc si z wysiku, ciemna sylwetka na tle mrocznego
pokoju, z oczami nieruchomymi jak z czarnego szka.
Przemwi, patrzc przed siebie, jakim obcym, straszliwie
obojtnym tonem, jak gdyby jego wasny, ludzki gos zamar:
W takim razie... w takim razie wszystko skoczone...
Okropny by ten ton, okropne to cakowite zdanie si
na nieszczliwy los. Wci jeszcze wpatrzony w pustk
maca rk po stole, szukajc okularw. Nie woy ich
jednak, nie uzbroi w szka swych kamiennych oczu, lecz
niezrcznie woy je do kieszeni. Po c miaby patrze? Po
co jeszcze y? Sinawe jego palce (w ktrych Condor widzia
oznak mierci) jeszcze raz powdroway wok stou, a
wreszcie na jego skraju odnalazy czarny, zgnieciony
kapelusz. Dopiero wtedy odwrci si i wyjka nie patrzc
na mnie:
Prosz askawie wybaczy mi to najcie.
Woy kapelusz krzywo na gow; nogi nie chciay mu
by posuszne, uginay si i suway bezsilnie. Poszed chwiejnie jak lunatyk do drzwi, nagle, jak gdyby sobie co przypomnia, zdj kapelusz, ukoni si i powtrzy:
Prosz askawie wybaczy mi to najcie.
Strona 419
Raz jeszcze ukoni si ten stary, rozbity czowiek i

wanie ten jego grzeczny gest, zrodzony wrd rozpaczy,
gboko mnie wzruszy. Uczuem nagle ciepo, owo gorce
rdo wzbierajce w mej duszy, ktrego pomie siga a
do oczu, a jednoczenie ogarna mnie sabo i mikko.
Gr nade mn znw wzia lito. Nie mogem przecie
pozwoli, aby w takim stanie wyszed ode mnie starzec, ktry
chcia mi odda na wasno swe dziecko, swj najwikszy
skarb na ziemi. Nie mogem go pchn w odmty rozpaczy i
mierci, nie mogem gasi ycia w ywym ciele. Musiaem
mu co powiedzie, pocieszy go, uspokoi, uagodzi.
Szybko pobiegem za nim.
Prosz, niech pan mnie le nie rozumie. Przecie nie
moe pan wyj w tym stanie i moe nawet opowiedzie jej...
To byoby przecie okropne i... w dodatku... nieprawdziwe!
Moje wzburzenie stawao si coraz silniejsze, bo
czuem, e starzec wcale mnie nie sucha. Sta otpiay z
rozpaczy, nieruchomy jak sup soli, niby cie na tle mroku,
jak yjca mier. Coraz gwatowniej pragnem uspokoi go.
To byoby w istocie nieprawd, panie Kekesfalva,
przysigam panu. A gdybym mia crk pask, gdybym
mia Edyt... obrazi lub... da jej do zrozumienia, e nie mam
dla niej serca... to byoby straszne. Nikt chyba nie ma dla niej
tyle uczucia, przysigam panu, nikt jej nie kocha wicej ni ja.
To doprawdy jakie szalestwo z jej strony, e w siebie
wmwia... i jest mi obojtna. Przeciwnie... przeciwnie...
powiedziaem tylko, e nie miaoby sensu, gdybym teraz...
gdybym dzisiaj co powiedzia. Teraz najwaniejsze jest
Strona 420
przecie... eby
wyzdrowiaa!
si
oszczdzaa,
eby
rzeczywicie
Ale wtedy? Gdy wyzdrowieje?

Odwrci sie do mnie raptownie. renice jego dotd
martwe i tpe fosforyzoway w mroku.
Przeraziem
si,
instynktownie
odczuem
niebezpieczestwo jeeli teraz co obiecam, bd
zobowizany! Lecz w teje chwili wpado mi na myl, e
wszystko, czego si Edyta spodziewa, jest przecie
zudzeniem. Nie wyzdrowieje tak prdko. Trwa to moe
jeszcze dugie lata, a Condor powiedzia, e nie trzeba zbyt
daleko siga w przyszo, tylko chor na razie uspokoi,
tylko jej dodawa otuchy. Czemu nie da biedaczce troch
nadziei, czemu jej nie uszczliwi chociaby na krtki czas?
Ach, gdy wyzdrowieje rzekem wic wwczas
naturalnie... wwczas przyszedbym przecie... sam przyszedbym do pana.
Wpatrzy si we mnie. Przez ciao jego przebieg
wstrzs, jak gdyby jaka wewntrzna sia nieznacznie go ku
mnie popychaa.
Czy mog... czy mog jej to powiedzie?
Znw wyczytaem niebezpieczestwo, lecz nie miaem
ju siy, by wytrzyma to bagalne spojrzenie.
Tak, niech jej pan to powie rzekem mocnym
tonem i podaem mu rk.
Strona 421
Oczy starca zaiskrzyy si, nabray ycia, wybiegy mi

naprzeciw. Tak zapewne wyglda azarz, gdy oszoomiony,
wstawszy z grobu, zobaczy znw niebo i jego bogosawione
wiato. Uczuem, e rka starca dry w mojej doni, dry
coraz mocniej. Potem czoo jego zaczo si chyli coraz niej i
niej. Przypomniaem sobie w por, e ju kiedy ten stary
czowiek schyli si w ten sposb i pocaowa mnie w rk,
tote gwatownie wyrwaem j i powtrzyem:
Tak, prosz jej to powiedzie. Niech jej pan powie,
eby si nie martwia, a przede wszystkim niech wyzdrowieje, wyzdrowieje jak najprdzej dla siebie i dla nas
wszystkich.
Ach tak! powtrzy w ekstazie. Niech bdzie
zdrowa, niezadugo zupenie zdrowa! Wyjedzie teraz,
natychmiast, och jestem tego zupenie pewien, wyjedzie zaraz
i wyleczy si, przez pana si wyleczy, dziki panu bdzie
zdrowa! Od pierwszej chwili wiedziaem, e Bg mi pana
zesa. Nie, nie, nie umiem dzikowa... niech panu Bg
zapaci! Id ju. Nie, nie, niech pan zostanie, niech si pan nie
troszczy o mnie, ju id.
Krokiem, jakiego nie znaem u niego dotd, lekkim i
sprystym pobieg do drzwi, a czarne poy surduta
powieway za nim. Drzwi zatrzasny si jasnym, nieomal
radosnym stukniciem. Staem sam, w ciemnym pokoju,
lekko oszoomiony, jak zazwyczaj, gdy dokonuje si co
rozstrzygajcego bez uprzedniej wewntrznej decyzji. Lecz
dopiero w godzin pniej, gdy mj ordynans niemiao
zapukawszy przynis mi bkitn kopert znajomego
Strona 422
ksztatu, uwiadomiem sobie, co bezwolny i powodowany

uczuciem litoci waciwie przyrzekem.
Pojutrze wyjedamy! Daam tatusiowi sowo. Prosz mi
wybaczy ostatnie dni, ale byam zupenie nieprzytomna ze strachu,
e jestem dla pana ciarem. Teraz wiem, po co i dla kogo mam by
zdrowa. Nie boj si obecnie niczego. Prosz, przyj jutro moliwie
jak najwczeniej. Jeszcze nigdy nie oczekiwaam pana z tak
niecierpliwoci. Na zawsze paska E.
Na zawsze z nagym przeraeniem uwiadomiem
sobie to sowo, wice czowieka nieodwoalnie. Ale odwrotu nie byo. Ju znowu lito silniejsza bya ode mnie i od
mej woli. Oddaem siebie. Nie naleaem ju do siebie
samego.
Trzeba si mocno trzyma powiedziaem sobie.
To poowiczne przyrzeczenie, ktre si przecie nigdy nie
speni, jest ostatnim aktem, jaki na mnie wymoga. Jeszcze
dzie, jeszcze dwa, a potem wyjad i bd mg by znowu
panem siebie. Lecz im bardziej zbliao si popoudnie, tym
bardziej roso moje ze samopoczucie, tym gbiej drczya
mnie myl, e bd musia z kamstwem w sercu stan przed
jej ufnym, tkliwym spojrzeniem. Na prno staraem si
swobodnie rozmawia z kolegami czuem zbyt mocne,
przykre pulsowanie w skroniach, drenie nerww i nieprzyjemn sucho jzyka, jak gdyby tumiony ogie arzy
si we mnie i dymi. Instynktownie zamwiem sobie
kieliszek koniaku i wypiem go jednym haustem. Nic nie
pomogo, a sucho w gardle dawia mnie nadal. Kazaem
wic poda drugi kieliszek i dopiero po trzecim odkryem
mimowolny pd, eby alkoholem doda sobie odwagi, eby u
Strona 423
Kekesfalvw nie stchrzy lub nie sta si sentymentalnym.

Chciaem widocznie upi co w sobie, moe lk, moe
wstyd, moe uczucie dobre, a moe ze. Tak, to byo to,
wycznie to jedno, przecie dlatego przed bitw rozdaj
onierzom podwjne racje wdki. Chciaem si otpi i
oszoomi, by nie czu zbyt dokadnie tych spraw zastanawiajcych, a moe i niebezpiecznych, ktrym szedem
na spotkanie. Lecz pierwsze dziaanie trzech kieliszkw
wywoao jedynie ociao ng, za w gowie nadal co
brzczao i szumiao jak maszyna u dentysty przed rozpoczciem waciwego, bolesnego zabiegu. Idc dug szos w
stron paacu, nie byem ani pewny siebie, ani wiadom
sytuacji, a przede wszystkim nie byem radosny i moe mi
si tylko wydawao, e droga cignie si tak nieskoczenie
dugo? Z bijcym sercem szedem w stron domu, ktrego si
obawiaem.
Lecz wszystko uoyo si atwiej, ni przypuszczaem.

Oczekiwao mnie inne oszoomienie, subtelniejsze i czystsze
upojenie ni tamto, ktrego szukaem w ordynarnym fuzlu.
Bo upaja take zarozumiao, oszaamia wdziczno, a czuo darzy bogostanem. Ju przy drzwiach stary, poczciwy
Jzef wykrzykn radonie:
Och, pan porucznik! Przeknwszy ze wzruszenia
przestpowa z nogi na nog i od czasu do czasu spoglda
ku mnie w gr nie umiem tego inaczej okreli tak jak
si patrzy w kociele na wity obraz. Prosz, niech pan
Strona 424
porucznik pozwoli od razu do salonu! Panna Edyta czeka ju

dawno na pana porucznika doda szeptem, wzburzony,
troch zawstydzony i zarazem szczliwy.
Patrzaem na niego ze zdziwieniem, zapytujc samego
siebie, czemu ten obcy czowiek, ten stary lokaj, spoglda na
mnie z takim zachwytem? Dlaczego mnie tak kocha? Czy
ludzie rzeczywicie czuj si dobrzy i szczliwi, gdy w
innych widz dobro i lito? Tak, w takim razie Condor ma
racj, w takim razie ten, kto dopomg chociaby jednemu
czowiekowi, odgad istotnie sens ycia i doprawdy warto
rozda siebie blinim a po ostatek si, a nawet poza ich kres.
W takim razie kada ofiara miaaby swe uzasadnienie, a
nawet kamstwo, uszczliwiajc innych, wartociowsze
byoby od wszelkich prawd. Uczuem nagle dziwn pewno
siebie, bo czowiek, majcy wiadomo, e przynosi rado,
inaczej si czuje.
Naprzeciw mnie spieszya ju rozpromieniona Ilona, a
ciemne oczy objy mnie serdecznym spojrzeniem. Jej rka
nigdy mnie jeszcze tak serdecznie i tak ciepo nie ucisna.
Dzikuj panu! rzeka, a zabrzmiao to, jak gdyby
mwia poprzez ciepy, wilgotny deszcz letni. Nawet pan
nie wie, co pan dla tego biednego dziecka zrobi. Uratowa j
pan, jak Boga kocham, rzeczywicie j pan uratowa! Niech
pan prdko idzie, nie umiem powiedzie, jak na pana czeka!
Podczas tego lekko poruszay si drzwi naprzeciwko i
miaem wraenie, e kto sta za nimi nasuchujc. Wszed
Kekesfalva, lecz w jego oczach nie byo wczorajszego wyrazu
przeraenia i mierci, lecz tkliwa promienno.
Strona 425
Jak to dobrze, e pan przyszed! Zdziwi si pan, jaka

w niej zasza zmiana. Nigdy przez wszystkie te fatalne lata
nie widziaem jej tak wesoej i szczliwej. To cud,
prawdziwy cud! Boe, ile pan dla niej, ile pan dla nas
wszystkich uczyni!
Wzruszenie przerwao mu dalsze sowa. Zadawi si
zami i zaka, wstydzc si jednoczenie swego wzruszenia,
ktre i mnie stopniowo si udzielio. Kt bowiem mgby
nieczule oprze si takiej wdzicznoci? Nie sdz, abym by
czowiekiem zarozumiaym, podziwiajcym lub przeceniajcym siebie samego, a nawet jeszcze dzisiaj nie wierz ani w
sw dobro, ani w sw si lecz z tego spontanicznego, a
dzikczynnego zachwytu bia ku mnie gorca fala ufnoci.
Wszelki lk, wszelkie tchrzostwo rozwiao si nagle jakby
uniesione przez zoty wiatr. Dlaczeg nie miabym beztrosko zezwoli, aby mnie kochano, gdy innych to tak bardzo
uszczliwiao? Czekaem ju niecierpliwie, aby przej do
pokoju, ktry onegdaj opuciem w takiej rozpaczy.
Ledwo poznaem t dziewczyn, siedzca w fotelu, tak
jasne i promienne byo jej spojrzenie. Ubrano j w jasnobkitn sukienk, w ktrej wygldaa jeszcze bardziej dziewczco, jeszcze dziecinniej. W rudawych wosach poyskiway
biae kwiaty (moe by to mirt?), a wok fotela stao
mnstwo koszw z kwiatami. Od kogo je dostaa? By to
przecie cay kolorowy gaj! Wiedziaa ju chyba od dawna, e
przyszedem, i z pewnoci syszaa radosne powitania oraz
mj zbliajcy si krok. Lecz w jej spojrzeniu nie byo
zupenie owej nerwowoci, naprenia i badawczoci, ktre
nieufnie spod na wp opuszczonych powiek biy zawsze ku
Strona 426
mnie, gdy wchodziem. Siedziaa w fotelu swobodnie wyprostowana; zapomniaem tym razem zupenie, e pled skrywa jej uomno i e gboki fotel by waciwie jej wizieniem. Z podziwem patrzaem na t now istot, przejawiajc
si dziecinnie w swej radoci i kobiecej piknoci. Dostrzega
moje zdziwienie i przyja je jako podarunek. Dawny ton
niefrasobliwych koleeskich dni zabrzmia od razu w jej
gosie, gdy mnie zaprosia:
Nareszcie! Nareszcie! Prosz, niech pan siada tu
przy mnie. I niech pan nic nie mwi. Mam panu powiedzie
co decydujcego.
Usiadem z zupen swobod. Czym mona by
zakopotanym lub zmieszanym, gdy kto przemawia tak
pogodnie i przyjanie?
Niech pan chwilk posucha. Ale nie bdzie pan
przerywa, prawda? Wyczuem, e zastanawia si tym
razem nad kadym sowem. Wiem o wszystkim, co pan
powiedzia memu ojcu. Wiem, co pan chce dla mnie uczyni.
A teraz niech mi pan wierzy, prosz, niech pan wierzy
kademu mojemu sowu: Nigdy syszy pan! nigdy nie
spytam pana czemu pan to zrobi, czy jedynie ze wzgldu na
mego ojca, czy te rzeczywicie dla mnie. Czy zrobi to pan z
litoci, czy te... nie, niech pan mi nie przerywa, nie chc o
tym wiedzie, nie chc... nie chc myle duej ani mczy
siebie i innych. Do, e znw dziki panu yj i bd ya...
e od dnia wczorajszego zaczam y! Jeeli wyzdrowiej,
bd to miaa do zawdziczenia tylko panu. Jedynie i
wycznie panu!
Chwil si zawahaa.
Strona 427
A teraz niech pan posucha cigna dalej co

obiecuj panu ze swej strony. Przemylaam to wszystko w
cigu dzisiejszej nocy. Po raz pierwszy mylaam jasno, jak
czowiek zdrowy, nie tak jak dawniej, gdy byam niepewna,
ze wzburzeniem i niecierpliwoci. Dopiero teraz rozumiem,
jakim szczciem jest mono mylenia bez strachu, jakim
szczciem mono odczuwania po raz pierwszy wrae
normalnego czowieka; i tylko panu, jedynie panu zawdziczam ten przedsmak. Dlatego bd robia wszystko, czego
lekarze zadaj, wszystko, wszystko, aby z pokraki, jak
dzi jestem, sta si czowiekiem. Nie ustan w staraniach i
nie osabn, bo wiem teraz, e to warto. Kadym wknem i
kadym nerwem mego ciaa, kad kropl krwi bd si
staraa, a sdz, e jeeli czowiek pragnie czego z tak si,
moe to od Boga osign. Wszystko to zrobi dla pana, aby
nie przyj od pana adnej ofiary. Gdyby si to jednak nie
miao uda... prosz nie przerywa! lub nawet gdyby si nie
miao uda cakowicie, jeeli nie bd zupenie zdrowa i tak
zdolna do ruchw jak inni, niech si pan niczego nie obawia!
Znios to sama! Wiem, e istniej ofiary, ktrych przyj nie
wolno, a ju najmniej od czowieka, ktrego si kocha. Gdyby
wic zawioda owa kuracja, w ktrej pokadam wszystko
wszystko! nie usyszy pan o mnie wicej nigdy i nigdy ju
pan mnie nie zobaczy. Nie stan si wwczas ciarem dla
pana, przysigam, bo w ogle nie chc ju obcia sob
nikogo, a przede wszystkim pana. No, to wszystko. I ani
sowa wicej! Pozostao nam tylko kilka godzin przez
nastpne dni, chciaabym by przez ten czas cakowicie
szczliwa.
Strona 428
Gos, jakim mwia, by inny, by jak gdyby dorosy.

Inne te miaa oczy, zniko spojrzenie zaniepokojonego
dziecka lub szarpicy i podliwy wzrok osoby chorej.
Czuem, e kocha mnie dzi inn mioci, e nie jest to ani
poprzednie rozigranie, ani uczucie udrczone podliwoci
ostatnich dni. I ja rwnie inaczej na ni patrzyem; nie bya
to lito dla jej nieszczcia, nie potrzebowaem ju
postpowa bojaliwie i ostronie, mogem by serdeczny i
szczery. Sam nie wiedzc dlaczego, uczuem po raz pierwszy
prawdziw czuo dla tej delikatnej dziewczyny,
rozjanionej przebyskiem wynionego szczcia. Nie zdajc
sobie sprawy ze swego postpowania i nie chcc go sobie
uwiadomi, przysunem si do niej i ujem j za rk, ktra
pod mym dotkniciem nie zadraa dzi zmysowo jak
wwczas. Czuem w mej doni spoczywajc spokojnie i
zezwalajc na ucisk chodn, wsk rk, a z radoci
skonstatowaem, jak rwno bi w niej drobny moteczek
pulsu.
Rozmawialimy potem swobodnie o podry i o
drobnych zdarzeniach dnia, gawdzilimy o miecie i o
wypadkach w koszarach. Nie pojmowaem ju, e mogem
si tak mczy, a przecie wszystko byo takie proste
siedziaem obok czowieka trzymajc jego rk. Nie trzeba ju
byo z wysikiem opanowywa si ani skrywa swych uczu,
mona byo okazywa sobie nawzajem serdeczno, nie broni si tkliwoci, bra uczucie bez wstydu i z prawdziw
wdzicznoci.
Zasiedlimy potem do stou. Srebrne lichtarze janiay
od wiec, a kwiaty wychylay si z wazonw jak barwne
Strona 429
promienie. W lustrach pozdrawiay si nawzajem wiata

krysztaowego wiecznika, A dom milcza niby ciemna
muszla, kryjca poyskliw per. Od czasu do czasu
wydawao mi si, e sysz, jak drzewa na dworze cicho
oddychaj, a wiatr ciepo i rozkosznie muska trawy, gdy
przez otwarte okna pyn ich zapach. Wszystko byo
pikniejsze i lepsze ni zazwyczaj; starzec siedzia
wyprostowany i uroczysty jak kapan. Nigdy jeszcze Ilona,
ani Edyta nie wyglday tak pogodnie i modo, nigdy jeszcze
nie byszcza tak biao gors u koszuli lokaja, nigdy nie
kraniaa tak barwnie gadka skrka owocw. Siedzielimy,
jedli, pili, rozmawiali i cieszylimy si, e zgoda powrcia
pomidzy nas. Beztrosko, niby wierkajcy ptak, przelatywa
midzy nami miech, a wesoo falami wzbieraa i
odpywaa. Dopiero gdy sucy napeni kieliszki
szampanem, ja za pierwszy wzniosem mj w stron Edyty
ze sowami:
Za pani zdrowie! zrobio si nagle cicho.
Ach, tak, wyzdrowie! odetchna gboko,
patrzc na mnie z tak ufnoci, jak gdyby moje yczenie
miao moc darzenia yciem i mierci. Wyzdrowie dla
ciebie!
Daby Bg!
Ojciec wsta, nie mogc si ju pohamowa. zy zrosiy
mu okulary, zdj je wic i troskliwie zacz przeciera.
Wyczuem, e jego rce ledwo si powstrzymuj, aby mnie
nie dotkn, tote nie uchyliem si. Ja rwnie czuem
potrzeb, aby mu podzikowa; zbliyem si wic i objem
go, a jego broda musna mi policzek. Gdy mnie puci,
Strona 430
dostrzegem, e Edyta na mnie patrzy. Jej usta lekko dray;

wiedziaem, jak bardzo te na wp otwarte wargi tskni do
serdecznego dotyku. Schyliem si wic szybko i zoyem na
nich pocaunek.
Byy to zarczyny. Nie pocaowaem tej kochajcej mnie
dziewczyny wiadomie, z rozmysem, uczynio to za mnie
jakie czyste i gbokie wzruszenie. Stao si bez mojej wiedzy
i woli, lecz nie aowaem tej drobnej, czystej pieszczoty.
Edyta nie prya si bowiem ku mnie z dzikim pragnieniem,
jak wwczas, i nie przytrzymywaa mnie, jakkolwiek
zarumienia si ze szczcia. Jej wargi przyjy moje usta
pokornie jak doniosy podarunek. Wszyscy milczeli. Nagle z
kta pokoju rozleg si szmer. Wydawao si zrazu, e jest to
niemiae chrzkanie, lecz gdy podnielimy wzrok,
ujrzelimy, e stary sucy cicho w kcie szlocha. Odstawi
butelk i odwrci si, abymy nie dostrzegli jego
nieprzystojnego wzruszenia; nam rwnie zwilgotniay oczy i
kady z nas odczu w sercu te obce, bezradne zy. Nagle
uczuem na swej rce do Edyty:
Pozwl, chwileczk... Nie wiedziaem jeszcze, co
chce zrobi, gdy nagle wsuna na mj serdeczny palec co
chodnego i gadkiego; by to piercionek. Aby o mnie
myla, gdy mnie nie bdzie rzeka chcc si usprawiedliwi.
Nie spojrzaem na piercionek; wziem jej rk i
podniosem do ust.
Czuem si owego wieczora Bogiem! Stworzyem wiat
i oto peen by dobroci i sprawiedliwoci. Stworzyem czowieka, ktrego czoo janiao jak poranek i w ktrego oczach
Strona 431
odbijaa si tcza szczcia. Zastawiem st bogactwem i

obfitoci, wyczarowaem owoce, wino i potrawy. Rozjaniem dom i zapaliem wiato w sercach czowieczych. W kieliszkach odbijao si soce yrandola, biay adamaszek
nieycie byszcza, ja za czuem si dumny, e ludzie
kochaj wiato promieniejce ze mnie. Braem ow mio i
upajaem si ni do woli. Podawano mi wino, ktre
wychylaem kieliszek po kieliszku. Podawano mi owoce i
potrawy, ja za cieszyem si ich smakiem. Okazywano mi
cze i wdziczno ja za przyjmowaem je niby naleny
mi hod.
Byem tego wieczora Bogiem. Lecz z wysokoci mego
tronu nie spogldaem chodno na swe dziea i uczynki;
askawy i pogodny siedziaem wrd stworzonych przez
siebie istot i niby przez srebrn zason obokw widziaem
niewyranie ich oblicza. Po mojej lewicy siedzia starzec;
wielkie wiato dobroci, promieniejce ze mnie, wygadzio
mu zmarszczki na zaoranym czole i usuno cienie
omraczajce oczy. Odwrciem od niego mier, tote mwi
gosem zmartwychwstaym, z wdzicznoci, zdajc sobie
spraw z cudu, jakiego dokonaem. Obok mnie siedziaa
dziewczyna, chora, skuta niemoc niewolnica swego
cierpienia, uwikana w zy los; obecnie rozwietla j odblask
wyzdrowienia. Oddechem mych ust wyniosem j z piekie
strachu w niebo mioci, a jej piercie na mym palcu
byszcza jak gwiazda poranna. Naprzeciwko niej siedziaa
inna dziewczyna, rwnie dzikczynnie umiechnita, gdy
przepoiem oblicze jej piknoci i owionem janiejce czoo
ciemnym, pachncym lasem wosw. Obdarowaem
wszystkich i podniosem wszystkich cudem mej obecnoci.
Strona 432
We wszystkich oczach odbijao si wiato promieniejce ze

mnie, a gdy spogldali na siebie, w spojrzeniach mieli
jasno. Gdy rozmawiali, jedynie Ja, wycznie Ja byem
treci ich sw, a nawet gdy milczelimy, przebywaem w
ich mylach, bo tylko Ja, wycznie Ja byem pocztkiem,
orodkiem i przyczyn ich szczcia. Gdy chwalili siebie
wzajemnie, sawili waciwie mnie, a kochajc si, kochali
mnie, gdy byem stwrc wszelakiej mioci. Siedziaem
wrd nich szczliwy z dokonanych dzie i widziaem, jakim
dobrem jest askawo okazywana stworzonym przez siebie
istotom. Wielkodusznie piem wraz z winem ich mio i
wraz z potrawami raczyem si ich szczciem.
Owego wieczora byem Bogiem. Umierzyem wody
niepokoju i wyposzyem ciemno z serc. Lecz i siebie
samego wybawiem z lku, a dusz miaem tak spokojn jak
nigdy dotd przez cae ycie. Dopiero u schyku wieczora,
gdy wstaem od stou, zrodzi si we mnie lekki smutek,
odwieczny smutek Boga w sidmym dniu stworzenia po
ukoczonym dziele, za smutek ten odbi si natychmiast w
ich opustoszaych twarzach. Zbliaa si chwila poegnania.
Bylimy wszyscy dziwnie podnieceni, jak gdybymy
wiedzieli, e koczy si co nieporwnywalnego, jedna z
owych godzin pozbawionych ciaru i mijajcych
bezpowrotnie, jak oboki na niebie. Po raz pierwszy ogarn
mnie lk przed opuszczeniem dziewczyny i niby zakochany
odcigaem poegnanie tej, ktra mnie kochaa. Jak dobrze
byoby mylaem gdybym mg posiedzie jeszcze przy
jej ku, gaszczc delikatn, niemia rk i patrzc na ten
rany umiech promiennego szczcia! Lecz byo ju
pno. Objem j wic szybko i pocaowaem w usta.
Strona 433
Czuem, e wstrzymaa oddech, jak gdyby chciaa ciepo

moich warg zachowa na zawsze. Poszedem do drzwi w
towarzystwie odprowadzajcego mnie ojca. Jeszcze ostatnie
spojrzenie, jeszcze jedno skinienie i wyszedem swobodny,
pewny siebie jak zawsze, gdy si odchodzi po dokonanym
dziele, po dobrym uczynku.
Przeszedem kilka krokw do przedpokoju, gdzie sta
ju sucy z moj czapk i szabl. Ach, gdybym by szed
szybciej! Gdybym by bardziej bezwzgldny! Lecz stary
Kekesfalva nie mg si ze mn rozsta. Jeszcze raz obj
mnie, jeszcze raz pogaska po ramieniu i wci od nowa
powtarza, jak bardzo jest wdziczny, bo tyle dla niego
zrobiem. Mwi, e moe teraz spokojnie umrze, bo jego
dziecko wyzdrowieje, za wszystko uoyo si dobrze, i to
dziki mnie, tylko mnie. Robio mi si coraz nieprzyjemniej,
e starzec tak mnie gaszcze i tak mi schlebia w obecnoci
sucego, ktry ze spuszczon gow sta obok w cierpliwym
oczekiwaniu. Nie miaem siy, aby mu si wyrwa,
jakkolwiek niewyrany gos wewntrzny nagli: Dosy, za
duo tego!
Nagle zza drzwi dobieg niespodziany haas.
Nastawiem uszu. W ssiednim pokoju wybucha widocznie
ktnia, bo wyranie syszaem podniesione gosy. Z
przestrachem poznaem gos Ilony sprzeczajcej si z Edyt.
Jedna z nich najwidoczniej czego chciaa, za druga staraa
si odwie j od tego zamiaru.
Prosz ci syszaem dokadnie perswazj Ilony
zosta tutaj!
A na to gniewn, gwatown odpowied Edyty:
Strona 434
Nie, pu mnie, pu!

Coraz niespokojniej wsuchiwaem si poprzez
gadanin starca w spr dziewczt. Co si dziao za tymi
drzwiami? Czemu zmarnoway spokj, mj spokj, boy
spokj, tego dnia? Czego tak wadczo Edyta daa i czemu
tamta usiowaa przeszkodzi? Nagle rozleg si szkaradny
stukot kul: tuk-tuk, tuk-tuk. Na lito bosk, chyba bez
pomocy Jzefa nie zamierzaa pj za mn? Lecz ju
drewniany stuk zblia si tuk-tuk z prawa, tuk-tuk z lewa
mimo woli wyobraziem sobie przy tym chwiejny korpus
teraz bya ju chyba tu za drzwiami. oskot, uderzenie, jak
gdyby jaka cika masa rzucia si na drzwi, potem
usyszaem zdyszany oddech gwatownego wysiku i klamka
mocno nacinita odskoczya.
Okropny by to widok! Wsparta o ram staa
wyczerpana Edyta. Lew rk uczepia si drzwi, aby nie
straci rwnowagi, a w prawej zacinitej doni trzymaa
obydwie kule. Za ni, z rozpacz malujc si na twarzy, staa
Ilona, chcc j widocznie podeprze lub przemoc zatrzyma.
Lecz oczy Edyty byszczay niecierpliwoci i gniewem.
Pu mnie, pu mnie, mwi ci! krzyczaa na
usiujc jej pomc kuzynk. Nikt nie potrzebuje mi
pomaga. Mog ju chodzi sama!
A potem, zanim Kekesfalva lub sucy oprzytomnieli,
staa si rzecz niewiarygodna. Sparaliowana dziewczyna w
olbrzymim napreniu zacisna wargi, wpia we mnie
szeroko rozwarte, gorce spojrzenie i niby pywak odbijajcy
si od brzegu, odepchna si gwatownym ruchem od drzwi,
dajcych jej oparcie, po czym bez kul swobodnie ruszya ku
Strona 435
mnie. W chwili odbicia si od drzwi zachwiaa si, jak gdyby

miaa pa w pustk przestrzeni, lecz szybko, aby utrzyma
rwnowag, wzniosa w gr obydwie rce, pust i tamt, w
ktrej trzymaa kule. Zagryza wargi, wysuna przed siebie
jedn nog i powoli przycigna do niej drug; gwatowne,
krtkie poruszenia jej ciaa przypominay ruch marionetki.
Ale mimo to sza. Sza! Sza z szeroko otwartymi oczami,
wlepionymi we mnie, sza, jak gdyby cignc si na
niewidzialnym drucie, z zbami wbitymi w wargi, z kurczowo wykrzywion twarz. Sza podrywajc si jak d na fali
podczas burzy, ale sza, sza po raz pierwszy samodzielnie
bez kul i bez pomocy cud woli obudzi jej martwe nogi!
aden lekarz nie umia mi potem nigdy wytumaczy, jakim
sposobem sparaliowana chora zdoaa ten jeden jedyny raz
wyrwa swe bezwadne nogi z drtwoty i bezruchu. Ja
rwnie nie potrafi opisa, jak to si stao, bo wszyscy jak
skamieniali patrzylimy bez sowa w jej ekstatyczne oczy.
Nawet Ilona zapomniaa pospieszy za ni i chor podeprze.
A Edyta zrobia kilka chwiejnych krokw, jak gdyby j
popycha wewntrzny wicher. Nie by to chd, lecz jakby lot
tu nad ziemi, niepewne, rozpaczliwe podlatywanie ptaka o
przycitych skrzydach. Lecz wola, ten demon serca, pchaa j
naprzd. Ju bya blisko, ju z triumfem dokonanego czynu
wycigaa do mnie tskne ramiona utrzymujce dotd, niby
lotki, rwnowag, a naprone rysy jej twarzy rozjaniy si
w umiechu nadludzkiego uszczliwienia. Dokonaa cudu
jeszcze dwa kroki, nie, jeszcze jeden, ostatni! Ju nieomal
czuem oddech jej rozemianych ust, gdy nagle staa si rzecz
okropna. Gwatowny, peen tsknoty ruch, jakim zbyt wczenie, w pragnieniu ucisku, wycigna ramiona, spowodoOpracowanie edytorskie Jawa48
Strona 436
wa utrat rwnowagi. Kolana jej, jak podcite kos, ugiy

si i dziewczyna upada u mych stp, a kule z trzaskiem
uderzyy o twarde flizy. W nagym odruchu przeraenia
cofnem si mimo woli, zamiast uczyni gest
najnaturalniejszy w tym wypadku, zamiast podbiec i pomc
si podnie nieszczliwej.
Lecz jednoczenie rzuci si ku niej ojciec, a Ilona i Jzef
skoczyli, by podnie jczc. Widziaem, wci jeszcze nie
bdc w stanie patrze, jak j wsplnie wynosili. Syszaem

tylko jej zduszone kanie rozpaczy i gniewu oraz czapice
kroki, ostronie oddalajce si z niesionym ciarem. W owej
sekundzie rozwiaa si nagle mga uniesienia przesaniajca
mi przez cay wieczr orientacj. W owej chwili wewntrznej
jasnoci ujrzaem wszystko z okrutn wyrazistoci; wiedziaem, e nieszczsna dziewczyna nigdy nie wyzdrowieje! Cud,
Strona 437
jakiego si ode mnie spodziewano, nie zosta dokonany. Nie

byem ju Bogiem, lecz maym, aosnym czowiekiem, ktry
sw saboci podle szkodzi, a litoci rujnowa i niszczy. Ze
straszliw dokadnoci zdaem sobie w tym momencie
spraw z mego obowizku: teraz albo nigdy musiaem dochowa jej wiernoci. Teraz albo nigdy powinienem by
pomc, pobiec za tamtymi, usi przy jej ku, uspokaja j
i okamywa, e sza wspaniale, e wyzdrowieje zupenie.
Lecz nie miaem ju si do tak rozpaczliwego oszustwa. Zdj
mnie strach, okropny strach przed jej lkliwie proszcymi i
podliwymi oczami, strach przed niecierpliwoci tego
nieokieznanego serca, strach przed cudzym nieszczciem,
ktrego nie byem w stanie opanowa. Bezwiednie chwyciem szabl i czapk. Po raz trzeci, po raz ostatni, uciekem jak
zbrodniarz z tego domu.
Powietrza! Zaczerpn powietrza! Mylaem, e si
chyba udusz. Czy to noc winna, e tak duszno tu midzy
drzewami, czy alkohol, dua ilo wina, ktr wypiem?
Bluza bya mi za ciasna; szarpnem konierz i ledwo si
powstrzymaem, aby nie rzuci paszcza cicego mi na
ramionach. Powietrza, zaczerpn oddechu! Wydawao mi
si, e krew przesika mi przez skr, a w uszach miaem
szum i ucisk: tuk-tuk, tuk-tuk. Czy to tamte wstrtne kule,
czy pulsowanie w mych skroniach? I czemu waciwie tak
pdz? Co si stao? Trzeba myle rozsdnie. Co si
waciwie stao? Myle spokojnie, powoli, nie sucha tego
szkaradnego stukania. A wic zarczyem si... Nie,
zarczono mnie... przecie sam nie chciaem, przecie nigdy o
tym nie mylaem. A teraz jestem zarczony, zwizany. Ale
nie... to przecie nieprawda! Przecie powiedziaem temu
Strona 438
staremu, e dopiero wwczas, gdy bdzie zdrowa a

zdrowa nigdy nie bdzie moja obietnica bdzie miaa
dopiero warto... Nie, w ogle wartoci nie ma! Nic si nie
stao, nic. Ale czemu w takim razie pocaowaem j,
pocaowaem w usta? Przecie wcale nie chciaem. Ach, ta
lito, ta przeklta lito! Ach, jakie wstrtne jest to cige
stukanie w skroniach: tuk-tuk, tuk-tuk. Bdzie mi teraz stale
brzmiao w uszach... cigle bdzie biega za mn na tych
okropnych kulach. Stao si, stao si nieodwoalnie. Ja
oszukaem ich, a oni oszukali mnie. Zawsze brali mnie na lep
i oto daem si schwyta. Zarczyem si wedug wszelkich
prawide, a byli przy tym tamci: i ojciec, i Ilona, i sucy. Ale
ja nie chc, ja przecie nie chc! Co pocz? Spokojnie! Myle
spokojnie! Zarczyem si. Zarczono mnie...
Co to jest? Czemu te drzewa tak si chwiej? A
gwiazdy? Jak to boli i mieni si w oczach, a si wszystko
krci dookoa. Jaki ucisk mam w gowie! Ach, jak duszno!
Trzeba by gdzie ochodzi czoo, aby znw myle logicznie.
Albo moe co wypi, eby spuka t lepk gorycz w ustach.
Gdzie w pobliu bya tu przy drodze studnia tyle razy
tdy przejedaem. Nie, ju j dawno minem, widocznie
biegem jak szalony i std to pulsowanie w skroniach, to
okropne pulsowanie! Och, napi si czego, aby znw mona
byo jasno myle.
Wreszcie z pierwszych niskich domw zabyso ku
mnie przez na wp zasonit szyb te wiato lampy
naftowej. Prawda przypomniaem sobie teraz to ta maa
karczma podmiejska, w ktrej zatrzymuj si z rana furmani,
by si naprdce rozgrza kieliszkiem wdki. Poprosz o
Strona 439
szklank wody albo o co palcego lub gorzkiego, co

przearoby lepko sklejajc gardo! Napi si czego,
wszystko jedno czego. Nie namylajc si, chciwie, jak
umierajcy z pragnienia, pchnem drzwi.
Z mrocznego wntrza buchn na mnie dusznoci
zapach marnego tytoniu. W gbi sta szynkwas z wdk,
bliej drzwi st, przy ktrym siedzieli robotnicy drogowi,
grajcy w karty. Oparty o szynkwas, odwrcony plecami, sta
uan artujc z gospodyni. Poczu wiey powiew, tote
odwrci si i zaskoczony otworzy usta; natychmiast jednak
oprzytomnia i stan na baczno. Czemu tak si przerazi?
Ach, tak, prawdopodobnie wzi mnie za oficera
inspekcyjnego, a przecie od dawna powinien ju by spa.
Gospodyni spojrzaa zaniepokojona, a robotnicy przerwali
gr. Widocznie co we mnie zwrcio ogln uwag. Dopiero
teraz, zbyt pno, zorientowaem si, e by to niewtpliwie
jeden z lokali, w ktrych bywali tylko onierze, mnie za jako
oficerowi w ogle nie wolno byo tu przychodzi. Instynktownie zawrciem.
Ale oto podbiega ju gospodyni pytajc unienie, czym
moe suy. Czuem, e musz jako usprawiedliwi mj
mimowolny faux pas. Powiedziaem wic, e jest mi
niedobrze, czy moe mi da szklank wody sodowej i
kieliszek liwowicy.
Prosz, prosz! i szybko odbiega.
Zamierzaem naprdce i przy szynkwasie wychyli
przygotowany napj, lecz nagle naftowa lampa u sufitu
zacza si koysa, butelki na pce przesuway si
bezgonie w gr i w d, a drewniana podoga pod mymi
Strona 440
butami niespodzianie rozmika i zachwiaa si tak mocno, e

si zatoczyem. Trzeba usi pomylaem. Ostatkiem si
dobrnem do pustego stou, a gdy podano mi wod,
wypiem j jednym haustem. Ach, jaka zimna i smaczna
usuna na chwil przykry smak, budzcy wymioty. Teraz
jeszcze szybkim ruchem pokn palcy napj i wsta. Ale nie
mogem si podnie; wydawao mi si, e nogi wrosy mi w
podog, a w gowie co dziwnie dwiczao. Zamwiem
jeszcze raz liwowic; potem papieros i jak najprdzej wyj!
Zapaliem papierosa. Ach, jeszcze chwilk tak
posiedzie z mtn gow wspart na obydwch rkach i
myle, rozmyla, przemyle wszystko, jedno po drugim! A
wic zarczyem si... zarczono mnie. Ale to ma znaczenie
tylko... nie, adnych wykrtw, to ma znaczenie, ma. Pocaowaem j w usta i zrobiem to z wasnej woli. Ale przecie
tylko po to, aby j uspokoi, i dlatego, e wiedziaem, e
nigdy nie wyzdrowieje. Znowu przecie upada jak koda! Z
kim takim nie mona si eni, bo przecie to nie jest
prawdziwa kobieta, to jest... Ale oni mnie ju nie puszcz, ju
mnie nie uwolni! Ten stary z bajki, ten zy duch, ten
okrutnik z melancholijn twarz poczciwca w zotych
okularach, uczepi si mnie i nie bd go ju mg zrzuci.
Trzyma mnie za rami i stale bdzie szarpa uzd mej litoci,
mej przekltej litoci! Jutro cae miasto bdzie o tym mwio,
gazety podadz wiadomo o zdarzeniu i odwrt bd mia
odcity. Moe by lepiej od razu przygotowa na to moj
rodzin, aby ojciec i matka nie dowiedzieli si od obcych lub
co gorsza z gazet. Moe wyjani im, dlaczego i jak do tego
doszo, e si zarczyem... e nie chodzi tu o popiech i e
nie staraem si o to, bo tylko lito zapltaa mnie w t ca
Strona 441
spraw. Ach, ta przeklta, przeklta lito! A w puku

absolutnie tego nie zrozumiej ani jeden z kolegw. Jake
to Steinhbel mwi o Balinkayu? Jeeli si czowiek ma
sprzeda, to przynajmniej drogo! O Boe, co oni bd
wyprawiali! Przecie ja sam nie bardzo pojmuj, jak mogem
si zarczy z tym... z tym chorym stworzeniem. A gdy si
dowie ciotka Daisy tej nie mona nic nablagowa, ta nie da
si wzi na adne pikne swka i nie zna artw! Nie
bdzie mona jej nakama o szlachectwie i o paacach, bo
natychmiast zajrzy do Almanachu Gotajskiego i po dwch
dniach bdzie wiedziaa, e Kekesfalva nazywa si dawniej
Lammel Kanitz, a Edyta jest p-ydwk... Dla ciotki nie
istnieje na wiecie nic rwnie okropnego jak ydzi w
rodzinie. Z matk jako by poszo atwiej, bo pienidze jej
imponuj sze czy siedem milionw, powiedzia? Ach, za
nic na wiecie! Obiecaem to przecie tylko w wypadku,
gdyby wyzdrowiaa, tylko wtedy! Ale jak im to
wytumaczy? Wszyscy w puku maj w ogle co przeciw
staremu, a w takich sprawach s niesychanie draliwi. Honor
puku, wiem, wiem. Nawet Balinkayowi nie przebaczyli.
Sprzeda si drwili sprzeda si starej holenderskiej
krowie. A gdy zobacz te kule! Nie, lepiej nic nie pisa do
domu, eby na razie nikt o tym nie wiedzia. Nie chc si
take wystawia na mieszno wobec caego stou oficerskiego! Ale jak si z tego wyplta? Moe jednak pojecha do
Holandii, do Balinkaya? Prawda, przecie mu jeszcze nie
odmwiem i mog choby jutro zwia do Rotterdamu, a
Condor niech sam wypije, co nawarzy. Niech sam t spraw
doprowadzi do porzdku, bo sam jest winien wszystkiemu.
Najlepiej zrobi, jeeli natychmiast do niego pojad i
Strona 442
wszystko mu wyjani... e po prostu nie mog. Jakie to byo

okropne, gdy upada jak koda! Z kim takim nie mona si
przecie eni! Tak, tak, powiem mu od razu, e si cofam.
Pojad w tej chwili do Condora, w tej chwili! Doroka!
Doroka! Dokd? Florianigasse... jaki to by numer? Aha,
Florianigasse 97! Szybko, jak najszybciej, dostaniecie duy
napiwek, tylko prdzej... Poganiajcie tego konia! Ach,
nareszcie jestemy. Ju poznaj ten ndzny dom, w ktrym
doktor mieszka, poznaj wstrtne, brudne schody. Na
szczcie s bardzo wysokie, cha-cha-cha, nie nady za mn
na tych kulach, nie wejdzie na gr, przynajmniej tutaj jestem
bezpieczny od tego tuk-tuk! Co to? Znowu ta brudna suca
przed drzwiami? Czy stale ten brudas tak stoi przed
drzwiami? Czy pan doktor jest w domu? Nie, ale niech
pan wejdzie, doktor zaraz wrci. Czeskie popychado! No,
trzeba wej i poczeka. Cigle czeka na tego jegomocia...
ktrego nigdy nie ma w domu. Och, Boe, eby tylko ta lepa
tu nie przylaza! Moje nerwy nie wytrzymayby, nie mog
wiecznie dla kogo mie wzgldw. Jezus, Maria, ju idzie...
ju sysz jej kroki. Nie, chwaa Bogu, nie, to nie moe by
ona, niewidoma nie chodzi tak pewnie; to kto inny chodzi
tam i mwi. Ale przecie znam ten gos. Jak to? Jakim
sposobem? Przecie to... przecie to gos ciotki Daisy, a ten
drugi... czy to moliwe? Skd si tu wzia ciotka Bela,
mama, mj brat i bratowa? Nonsens... niemoliwe... przecie
czekam u doktora Condora. Wcale go nie znaj w mojej
rodzinie, wic skd wanie u niego mogliby si zej. A
jednak... to oni, poznaj gosy, skrzeczcy gos ciotki Daisy.
Na lito bosk, gdzie by si tu ukry? S coraz bliej... drzwi
si otwieraj... otwieraj si same, obydwa skrzyda... i oto
Strona 443
jak Boga kocham! stoj pkrgiem jak u fotografa i patrz

na mnie. Mama jest w czarnej taftowej sukni z biaymi
riuszkami, ktr miaa na weselu Ferdynanda, a ciotka Daisy
siedzi w bufiastych rkawach. Zote lorgnon wspara na
wyniosym, ostrym nosie, na tym obrzydliwym spiczastym
nosie, ktrego ju nienawidziem majc cztery lata! Mj brat
we fraku... frak w biay dzie? ... i bratowa z t tust, nalan
twarz. Ach, jakie to wstrtne, szkaradne! Wlepili we mnie
oczy, ciotka Bela umiecha si zoliwie, jak gdyby na co
czekaa... i wszyscy stoj pkolem, niby na audiencji,
czekajc na co, czekajc... waciwie na co oni czekaj?
Nagle mj brat z uroczystym winszuj'* wystpuje z
p-krgu i nie wiadomo skd trzyma w rku cylinder. Zdaje
si, e ten obrzydliwiec powiedzia to z lekk ironi. Winszujemy... winszujemy pokiwali gowami pozostali. Ale...
skd o tym ju wiedz i skd si tu razem wzili? Ciotka
Daisy jest przecie z Ferdynandem na noe... a ja nikomu nic
nie mwiem...
Powinszowa, brawo, brawo... siedem milionw to
gratka, wietnie si urzdzie! Siedem milionw znajdzie
si i dla rodziny co nieco! zagadywali wszyscy razem,
szczerzc zby. wietnie, doskonale zamlaskaa jzykiem
ciocia Bela. Frania bdzie moga studiowa. Bdzie dobr
parti! I podobno jest szlachciank zaskrzecza mj
brat, ale ju przerwa mu papuzi gos ciotki Daisy: No, to si
jeszcze okae! Moja matka zbliya si i zaszeptaa
niemiao: Moe by nam wreszcie przedstawi swoj narzeczon? Przedstawi? Tylko by tego jeszcze brakowao, eby
zobaczyli te kule i eby si zorientowali, jak piknie si
Strona 444
urzdziem przez t idiotyczn lito! Ani mi si ni! A zreszt jake j mog przedstawi, gdy jestemy u Condora na
trzecim pitrze? Kaleka nigdy w yciu nie weszaby na te
osiemdziesit stopni... Czemu si teraz wszyscy odwracaj,
jak gdyby w ssiednim pokoju co si stao? Ja sam czuj
chodny powiew za plecami... widocznie otworzono drzwi.
Czyby kto nadchodzi? Tak, ju sysz... Od strony schodw dobiega stuk, co piszczy, co trzeszczy, co wlecze si i
szarpie, i dyszy... tuk-tuk, tuk-tuk... Na lito bosk, to chyba
nie ona? Przecie nie bdzie chciaa narobi mi wstydu
swymi kulami! Zapadbym si pod ziemi przed t drwic
zgraj. Okropno, to rzeczywicie ona, to moe by tylko
ona... tuk-tuk, tuk-tuk. Znam przecie ten odgos... tuk-tuk,
tuk-tuk... coraz bliej... zaraz bdzie na grze. Zamkn drzwi.
Ale ju mj brat wzi cylinder i widz, e kania si komu
za moimi plecami, owemu... owemu tuk-tuk. Komu si tak
kania, dlaczego tak gboko? Nagle wszyscy zaczynaj si
mia, a szyby dwicz. Ach, tak, ach, tak, ach, wic to tak,
taak? Cha-cha-cha... cha-cha-cha, a wic tak wygldaj te
miliony, te siedem milionw? ... Ahaaa, ahaaa... a kule jako
posag? Ahaaa! ...
Ach, drgnem, gdzie jestem? Spojrzaem dookoa nieprzytomnie. Mj Boe, widocznie zasnem, widocznie
zdrzemnem si w tej ndznej karczmie. Niemiao
rozejrzaem si po izbie. Czy kto to zauway? Gospodyni
obojtnie przecieraa szklanki, za uan wytrwale sta obrcony do mnie szerokimi plecami. Moe wcale nie zauwayli.
Widocznie drzemaem tylko minut, najwyej dwie, bo niedopaek papierosa jeszcze si arzy w popielniczce. Spltany,
ciki sen trwa tylko par chwil, ale wyssa ze mnie wszelkie
Strona 445
ciepo i usun ociao. Zzibnity na ld zdaem sobie

nagle z ca dokadnoci spraw, co si stao. Trzeba wyj,
przede wszystkim wyj z tej spelunki. Z brzkiem rzuciem
pienidze na st i poszedem do drzwi, a uan natychmiast
stan na baczno. Dostrzegem jeszcze zdziwione spojrzenia
robotnikw, podnoszcych gowy znad kart, i wiedziaem, e
gdy tylko zamkn za sob drzwi, zaczn plotkowa o dziwaku w oficerskim mundurze, jak wszyscy, ktrzy od dnia
dzisiejszego bd si ze mnie za moimi plecami wymiewali.
Wszyscy, wszyscy, wszyscy, a nikt nie bdzie mia litoci dla
gupca, dla ofiary litoci.
Dokd teraz pj? Aby tylko nie do domu! Aby tylko
nie do pustego pokoju, nie siedzie samotnie z tymi obrzydliwymi mylami! Najlepiej byoby napi si czego zimnego,
czego mocnego, bo ju znowu czuem na podniebieniu
szkaradny smak ci. Czyby to byy te myli, ktre chciabym zwymiotowa? Spuka to wszystko, spali, stpi,
zaguszy! Ach, jakie okropne jest to uczucie obrzydzenia!
Do miasta! Jak dobrze, e kawiarnia na Placu Ratuszowym
jest jeszcze otwarta! Za zasonitymi szybami przewieca
przez szczeliny wiato. Ach, napi si teraz czego, napi!
Wszedem i zaraz przy drzwiach ujrzaem przy
zwykym stole zebran ca nasz paczk. Siedzia Ferencz,
Jzsi Steinhbel i lekarz pukowy. Ale czemu ten Jzsi
wpatrzy si we mnie taki zdumiony, czemu ukradkiem trci
w bok swego ssiada i czemu wszyscy wlepili we mnie tak
przenikliwe spojrzenia? Czemu rozmowa raptownie ucicha?
Przecie dyskutowano gono i krzyczano tak, e syszaem
Strona 446
haas jeszcze przed drzwiami; teraz, gdy mnie spostrzegli,

umilkli zmieszani. Musiao si co sta.
Trudno, zawrci nie mogem, bo mnie ju widzieli.
Zbliyem si wic, udajc swobod, jakkolwiek nie czuem
si swobodny i nie miaem najmniejszej chci do artw lub
pogawdki. A przy tym wyczuwaem w powietrzu jakie
naprenie. Zazwyczaj kiwano na przybyego lub rzucano
mu serwus! jak blaszan pik przez p kawiarni. Dzisiaj
siedzieli wszyscy cicho niby uczniacy zaskoczeni na jakiej
sprawce. Niemdrze zmieszany rzekem przysuwajc sobie
krzeso:
Pozwolicie?
Jzsi dziwnie na mnie spojrza.
No, co wy na to? skin na tamtych. Czy pozwolimy! Jak wam si podobaj takie ceremonie? Tak,
Hofmiller przyzwyczajony jest do ceremonii!
Widocznie mia to by dowcip tego zoliwca, bo
pozostali umiechali si bd z trudem tumili paskudny
miech. Tak, co si stao. Zazwyczaj, gdy ktry z nas
przychodzi tu po pnocy, wypytywano go dokumentnie
skd
i dlaczego, szpikujc
arty
soczystymi
przypuszczeniami. Dzisiaj aden nie odwrci si do mnie i
wszyscy okazywali jakie zakopotanie. Widocznie wpadem
w ich przyjemne zebranie niczym liwka w kompot. Wreszcie
Jzsi rozpar si na krzele, przymkn lewe oko jak przy
ostrym strzale i spyta:
No, mona ju powinszowa?
Strona 447
Powinszowa czego?
Byem tak zdumiony, e w pierwszej chwili nie
wiedziaem, co ma na myli.
No, aptekarz wanie std odszed, opowiada, i
podobno sucy z paacu telefonowa do niego, e si z
tym... z t... no, powiedzmy, z t mod pann zarczye.
Wszyscy spojrzeli na mnie. Dwie, cztery, sze, osiem,
dziesi, dwanacie par oczu wlepio si w moje usta. Wiedziaem, e jeeli si przyznam, wybuchnie w nastpnej
chwili szalony haas, rozpoczn si dowcipy, drwinki, kpinki
i ironiczne powinszowania. Nie, nie mogem przytakn. To
niemoliwe wobec tych rozswawolonych artownisiw!
Nonsens mruknem, aby si ratowa.
Lecz ta wymijajca odpowied wcale ich nie
zadowolia. Poczciwy Ferencz szczerze zaciekawiony uderzy
mnie po ramieniu.
Powiedz no, Tolek, przecie mam racj... to
nieprawda?
Wierny dobry kolega mia jak najlepsze chci, ale nie
powinien by owego nie tak uatwi. Zdja mnie bezgraniczna odraza do tej ciekawoci rozdokazywanych kolegw, gotowych do wymiania mnie. Uczuem, e absurdem
byoby tumaczenie im przy stoliku w kawiarni tego wszystkiego, czego sam sobie w gbi duszy nie umiaem wyjani.
Nie namylajc si, rzekem niechtnie:
Ani mi si nio!
Strona 448
Przez chwil panowao milczenie. Spogldali na siebie

zaskoczeni i jak mi si zdawao, troszk zawiedzeni. Widocznie zepsuem im zabaw. Ale Ferencz opar okcie na stole i z
dum rykn triumfujco:
No! Czy nie mwiem? Znam Hofmillera jak wasn
kiesze! Zaraz powiedziaem, e to kamstwo, szkaradne
kamstwo tego aptekarza. No, ju ja mu jutro poka, temu
gupiemu pigularzowi! Niech innych nabiera na swoje gupie
kaway, a nie nas! Wezm go na spytki i dostanie porzdnie
po buzi. Na c to sobie taki jegomo pozwala? Ni z tego, ni
z owego wpakowa przyzwoitego czowieka w takie wistwo! Rozpuszcza gb i opowiada naokoo takie ajdactwa!
A widzicie, zaraz powiedziaem! Hofmiller tego nie zrobi!
Nie sprzeda swoich zdrowych ng nawet za fur zota!
Odwrci si i serdecznie, dobrotliwie poklepa mnie
sw cik ap po ramieniu.
Naprawd, Tolku, ciesz si jak wariat, e to
nieprawda. Przecie to byby wstyd dla ciebie, dla nas
wszystkich, dla caego puku.
I to jaki wstyd! doda hrabia Steinhbel.
Wanie z crk tego starego lichwiarza, na ktrym w swoim
czasie zama kark Uli Neuendorff z powodu tej historii
wekslowej! To przecie skandal, eby ludzie tego pokroju
mogli si tu osiedla i kupowa paace, a do tego nabywa
szlachectwo. Owszem, chciaoby mu si zapewne dla
szanownej creczki zapa jednego z nas. Co za otr! Dobrze
wie, czemu mnie wymija przy spotkaniu na ulicy!
Strona 449
Wrd wzrastajcego haasu Ferencz burzy si coraz

bardziej.
Ten aptekarz to ajdak! Jak Boga kocham, mam ch
zadzwoni teraz w nocy do apteki i da mu par razy
porzdnie w pysk. A to bezczelno! Tylko dlatego, e tam
kilka razy bye, chcia ci wpakowa w takie obrzydliwe
kamstwo.
Do rozmowy wmiesza si teraz baron Schnthaler,
szczupy, arystokratyczny chart:
Wiesz co, Hofmiller, nie chciaem wtrca nosa do
twoich spraw chacun son got! lecz mwic szczerze,
od pocztku mi si nie podobao, kiedy usyszaem, e cigle
tam u nich siedzisz. Czowiek naszego stanowiska powinien
si dobrze zastanowi, komu ma wywiadczy honor, aby u
niego bywa. Nie wiem i wcale mnie nie obchodzi, jakie ten
stary robi interesy. Nic nikomu nie licz. Ale my, oficerowie,
powinnimy zachowywa si z rezerw, przecie widzisz, e
ni z tego, ni z owego rodzi si gupia plotka. Najlepiej nie
dotyka ludzi, ktrych si dobrze nie zna. Powinnimy by
zawsze jak z igy, a przecie czasem, ocierajc si o kogo, ju
si mona pobrudzi. No, bd zadowolony, e si w to
gbiej nie wplta.
Wzburzeni krzyczeli wszyscy naraz, wymylali na
starego Kekesfalv, wycigajc najdziwaczniejsze historie o
nim i wymiewajc si z kusztykania jego crki. Wszyscy
zwracali si w moj stron chwalc mnie, e si z t band
bliej nie wdaem. A ja? Siedziaem otpiay i niemy; ich
wstrtne pochway drczyy mnie, a najchtniej bybym
wykrzykn: Zamknijcie niegodziwe gby! albo To ja
Strona 450
jestem ajdakiem! Nie ja powiedziaem prawd, lecz aptekarz!

Nie on skama, lecz ja. Ja, ja jestem tchrzem i ndznym
kamc! Ale wiedziaem, e ju byo za pno, za pno na
wszystko... Nie mogem teraz nic osabi i niczego si
wyprze. Siedziaem wic, patrzc przed siebie, ze zgasym
cygarem w zacinitych zbach, zdajc sobie z caym
okruciestwem spraw, e tym milczeniem popeniam
niegodziw, pod zdrad w stosunku do biednej, nieszczliwej dziewczyny. Ach, gdyby zapa si pod ziemi!
Gdyby mona byo zniszczy siebie! Zmarnowa. Nie
wiedziaem, gdzie oczy podzia, nie wiedziaem, co zrobi z
rkami, ktrych drenie mogoby mnie zdradzi. Ostronie
przycignem je ku sobie i zacisnem palce bolenie, by tym
kurczowym wysikiem opanowa jeszcze na par minut
wewntrzne naprenie.
Lecz w chwili gdy palce moje zetkny si ze sob,
poczuem midzy nimi co twardego, co obcego. Mimo woli
sprawdziem: by to piercionek, ktry przed godzin
zarumieniona Edyta wsuna mi na palec! Zarczynowy
piercionek, ktry przyjem na znak zgody! Nie miaem ju
si, aby ten byszczcy dowd mego kamstwa zerwa z palca.
Tchrzliwym gestem, jak zodziej, szybko przekrciem go
kamieniem do wewntrz, zanim podaem kolegom rk na
poegnanie.
Plac Ratuszowy jania widmowo, jak lodowiec, w

wietle ksiyca. Kady kamie w bruku znaczy si
Strona 451
wyranie, kada linia zarysowana bya ostro a po dachy i

szczyty domw. I taka sama lodowata jasno panowaa we
mnie. Jeszcze nigdy nie mylaem z tak wyrazistoci, bez
zaciemnie, jak w owym momencie. Wiedziaem, co zrobiem, i wiedziaem, jaki obowizek miaem teraz do spenienia.
O dziesitej wieczorem zarczyem si, a w trzy godziny
pniej tchrzliwie wyparem si owych zarczyn. Wobec
siedmiu wiadkw, przy moim rotmistrzu, dwch
porucznikach, lekarzu pukowym, dwch podporucznikach i
podchorych z mego puku pozwoliem, aby mnie chwalono
za moje nikczemne kamstwo, majc ju na palcu piercie
zarczynowy. Podstpnie skompromitowaem dziewczyn
kochajc mnie namitnie, cierpice, bezsilne, nic nie
podejrzewajce stworzenie, i nie zaprotestowaem, gdy
rzucano obelgi na jej ojca, a pozwoliem jak
krzywoprzysizca, aby obcego czowieka, ktry powiedzia
prawd, nazywano oszustem. Ju jutro rano puk dowie si o
tej habie, a wwczas wszystko bdzie skoczone. Koledzy,
ktrzy mnie dzi po bratersku klepali po ramionach, jutro nie
podadz mi rki i nie odpowiedz na mj ukon. Jako
zdemaskowany kamca nie bd ju mg nosi szlifw
oficerskich, za do tamtych... do ludzi zdradzonych, do
spotwarzonych rwnie nie bd mg powrci. Jestem
czowiekiem straconym nawet dla Balinkaya. Trzy minuty
tchrzostwa zniszczyy mi ycie nie miaem innego
wyboru ni rewolwer.
Ju przy stole w kawiarni zdawaem sobie dokadnie
spraw, e jest to jedyny sposb, w jaki mogem uratowa
mj honor, za obecnie wdrujc samotnie ulicami rozmylaem jedynie nad form wykonania swego zamiaru. Myli
Strona 452
ukaday mi si teraz w gowie przejrzycie, jak gdyby biae

wiato ksiyca przenikao przez czaszk. Obojtnie, jak przy
rozbieraniu karabinu na czci, wyznaczaem sobie czynnoci
na najblisze dwie czy trzy godziny, ostatnie w moim yciu.
Trzeba wszystko zaatwi porzdnie, o niczym nie zapomnie
i nic nie przeoczy! Przede wszystkim list do rodzicw,
przeprosi ich, e rani ich tak bolenie. Nastpnie poprosi
pisemnie Ferencza, aby nie bra aptekarza na spytki, bo
sprawa jest zaatwiona przez moj mier. Trzeci list do
pukownika; poprosi go, aby w miar moliwoci zapobieg
rozgosowi, i powiedzie mu, e chciabym by pochowany w
Wiedniu, bez delegacji i bez wiecw. Potem kilka krtkich,
zwizych sw do Kekesfalvy, aby zechcia zapewni Edyt o
mojej serdecznej sympatii niech o mnie le nie myli.
Nastpnie zrobi u siebie nienaganny porzdek, spisa
drobne dugi na kartce i wyda polecenie, aby sprzedano
mego konia na pokrycie wszelkich nalenoci. Do zapisania
nie miaem nic. Zegarek i troch bielizny mia dosta mj
ordynans. Ach, prawda, piercionek i zot papieronic
niech zwrc panu von Kekesfalva.
C jeszcze? Tak, tak, spali obydwa listy Edyty i w
ogle wszystkie listy oraz fotografie. Nie pozostawi po sobie
nic, najmniejszego wspomnienia, najdrobniejszego ladu.
Znikn, moliwie nie zwracajc na siebie, tak samo jak za
ycia, niczyjej uwagi. W kadym razie do bdzie roboty na
dwie do trzech godzin, bo kady list trzeba napisa
porzdnie, eby nikt nie mg mnie podejrzewa o strach lub
zamroczenie umysu. A potem to ostatnie, najatwiejsze:
pooy si do ka, nacign na gow dwie czy trzy
kodry, a na wierzch cik pierzyn, aby w ssiednim
Strona 453
pokoju lub na ulicy nikt nie usysza wystrzau... Tak w

swoim czasie zrobi rotmistrz Felber. Zastrzeli si o pnocy,
a nikt nic nie sysza i dopiero z rana znaleziono go z
roztrzaskan gow. Potem pod wszystkimi tymi kodrami
przycisn mocno luf do skroni. Na moim rewolwerze
mona polega, zreszt przypadkowo onegdaj wieo
naoliwiem zamek. Rk mam pewn, wiem o tym.
Nigdy w yciu musz to jeszcze raz powtrzy
nie ukadaem niczego tak jasno, precyzyjnie i dokadnie jak
wwczas wasnej mierci. Wszystko, niby w registraturze,
uoyem sobie przezornie i gdy po godzinie na pozr
bezcelowego bdzenia po miecie stanem przed koszarami,
wszystko byo ju ustalone minuta po minucie. Krok mj
przez cay czas by zupenie spokojny, puls bi rwnomiernie,
rk miaem pewn, tote zauwayem z dum wkadajc
klucz do zamka w maych, bocznych drzwiach ktrymi
oficerowie zawsze po pnocy wracali e nie omyliem si
w wskim otworze ani o cal, cho byo ciemno. Teraz trzeba
byo jeszcze przej przez podwrze i wej na trzecie pitro.
Wwczas bd wreszcie sam, wszystko od razu zaczn i
skocz zarazem. Gdy jednak z jasno owietlonego kwadratu
zbliyem si do ciemniejcych drzwi, prowadzcych na
schody, poruszya si w nich jaka posta. Przeklestwo
pomylaem jaki kolega wrci pewnie tu przede mn do
domu i chce si jeszcze przywita i pogada ze mn. W
nastpnej jednak chwili poznaem, nieprzyjemnie zdziwiony,
szerokie ramiona pukownika Bubencica, ktry przed
kilkoma dniami tak mnie zbeszta... Widocznie z rozmysem
stan pod ukiem drzwi. Wiedziaem, e ten zawzity
subista nie lubi, gdy wracalimy pno do domu, ale c
Strona 454
mnie to, do diaba, mogo teraz obchodzi. Z rana stan do

raportu przed kim zupenie innym... Zacity i zdecydowany
chciaem go wymin, udajc, e go nie zauwayem, lecz
pukownik wysun si z cienia. Jego chrapliwy gos zabrzmia surowo:
Panie poruczniku!
Zbliyem si i wyprostowaem. Popatrza na mnie
bacznie.
To widocznie taka najnowsza moda u modych
panw oficerw, eby nosi paszcz na wp rozpity?
Panowie mylicie zapewne, e po pnocy moecie lata byle
jak, jak winie z wiszcymi cyckami? Niedugo bdziecie azi
z otwartymi spodniami! Wypraszam to sobie! Moi oficerowie
nawet po pnocy maj by ubrani przyzwoicie. Zrozumiano?
Posusznie stuknem obcasami.
Rozkaz, panie pukowniku.
Rzuciwszy mi wzgardliwe spojrzenie odwrci si i
nawet nie skinwszy gow poszed schodami, szeroki i
krpy w wietle ksiyca. Ogarna mnie zo, e ostatnie
sowa, jakie miaem w yciu usysze, byy wymylaniem. Ku
memu wasnemu zdziwieniu zrobiem bezwiednie co, co
waciwie byo tylko spraw mego ciaa gwatownymi
krokami pospieszyem za nim. Wiedziaem, e byo to
cakowicie bez sensu, po co na godzin przed zakoczeniem
ycia wyjania co lub tumaczy jakiej tpej gowie? Ale
absurdalna ta niekonsekwencja waciwa jest przecie
wszystkim samobjcom. Na dziesi minut przed chwil, gdy
stan si znieksztaconym trupem, ulegaj prnoci, aby
Strona 455
koniecznie poegna si z yciem jak najprzyzwoiciej (z

yciem, ktrego dalej prowadzi nie mog). Przed
wpakowaniem sobie kuli w eb gol si (dla kogo?) i wkadaj
czyst bielizn (dla kogo?), a syszaem nawet, e pewna
kobieta, zanim si rzucia z czwartego pitra kazaa sobie
zaondulowa wosy, uszminkowaa si i uperfumowaa
najdroszymi perfumami Coty'ego. Jedynie owo uczucie tak
nielogiczne i niewytumaczalne spryo moje muskuy. Gdy
spieszyem teraz za pukownikiem, nie czyniem tego
podkrelam! ze strachu przed mierci lub z nagego
tchrzostwa, lecz wycznie z owego absurdalnego instynktu
czystoci, aby nie odej w Nico nieporzdnie i zabrudzony.
Widocznie pukownik usysza moje kroki, bo
raptownie odwrci si i maymi kujcymi oczami pod
krzaczastymi brwiami patrzy na mnie zdumiony. Nie mg
poj tej niesychanej niesubordynacji, aby podlegy mu oficer
bez pozwolenia odway si i za nim. Stanem w
odlegoci dwch krokw, przyoyem rk do czapki i
spokojnie wytrzymujc jego niebezpieczny wzrok, rzekem
gosem, ktry musia by blady jak to ksiycowe wiato:
Melduj posusznie, panie pukowniku... chciabym
prosi o par chwil rozmowy.
Krzaczaste brwi zbiegy si w zdziwiony uk.
Co? Teraz? O wp do drugiej w nocy?
Patrza na mnie zniecierpliwiony, za chwil brutalnie
zwymyla mnie albo kae stan do raportu. Co jednak w
mojej twarzy musiao go zaniepokoi, bo twarde, widrujce
oczy baday mnie przez minut, dwie...
Strona 456
Musz to by pikne rzeczy! warkn nareszcie.

Ale, jak chcesz, no to chod na gr i gadaj prdko.
w pukownik Svetozar Bubencic, za ktrym szedem

teraz jak cie przez korytarze i schody sabo owietlone
naftowymi lampami, puste i guche, a jednak przepenione
wyziewami mnstwa ludzi by stuprocentowym wojakiem
oraz przeoonym, ktrego obawialimy si z wszystkich
najbardziej. O krtkich nogach, krtkiej szyi i niskim czole
skrywa pod nastroszonymi brwiami gboko osadzone,
jarzce si oczy, ktre rzadko byway pogodne. Krpe ciao i
ciki, masywny krok zdradzay niewtpliwe chopskie
pochodzenie (pochodzi z Banatu). Lecz przy pomocy tego
niskiego, bawolego czoa i twardej jak elazo gowy pomau,
a wytrwale wybi si a na stanowisko pukownika. Z powodu rzucajcego si w oczy braku wyksztacenia, wulgarnego
sposobu wymylania, ordynarnego sownictwa i mao
reprezentacyjnej powierzchownoci ministerstwo od lat
przesuwao go z jednego prowincjonalnego garnizonu do
drugiego, a w wyszych sferach doskonale sobie
uwiadamiano, e zanim Bubencic zdobdzie czerwone
lampasy generaa, bdzie przeniesiony w stan spoczynku.
Jakkolwiek jednak niewytworny, a raczej ordynarny, w
koszarach i na placu wicze nie mia sobie rwnego.
Najdrobniejsze paragrafy regulaminu zna niby szkocki
purytanin Bibli, a nie miay one dla niego znaczenia
elastycznych praw, ktre zrczna rka potrafi powiza
harmonijnie, lecz nieomal religijnych przykaza, ktrych
Strona 457
sensu lub sprzecznoci onierz nie powinien komentowa.

y dla wykonywania swej suby, podobnie jak czowiek
wierzcy yje dla Boga. Nie zadawa si z kobietami, nie pali,
nie gra i chyba przez cae swe ycie nie by w teatrze ani na
koncercie i jak najwyszy jego wdz, Franciszek Jzef, nie
czyta nic poza regulaminem subowym i gazet wojskow.
Nie egzystowao dla niego nic na wiecie, nic prcz cesarskokrlewskiej armii, w armii kawalerii, uanw, a w uanach
istniao tylko jedno jego puk. Treci ycia Bubencica bya
ambicja, aby w jego puku dziao si lepiej ni w kadym
innym.
Czowiek o ciasnych horyzontach trudny jest do
zniesienia na kadym stanowisku, gdzie piastuje wadz, za
najstraszliwszy bywa w wojsku. Poniewa suba w armii
skada si z tysicy przesadnie dokadnych, a w wikszoci
wypadkw ju przestarzaych i skostniaych przepisw,
ktrych jedynie zacietrzewiony wojskowy uczy si na pami
i jedynie gupiec wymaga speniania ich dokadnie co do joty
nikt w koszarach nie czu si bezpieczny przed tym
fanatykiem witego regulaminu. Terror dokadnoci
wcielony by w tej krpej postaci siedzcej na koniu, tronowa
przy stole z ostrymi jak szpilki oczami, by postrachem
kantyn i kancelarii. Zimny powiew strachu wyprzedza
zawsze jego nadejcie, a gdy puk sta przygotowany do
inspekcji i Bubencic na swoim niskim, gniadym waachu
nadjeda powoli, z gow nieco schylon jak byk przed
natarciem, w szeregach zamiera wszelki ruch, jak gdyby
zbliaa si obca artyleria z gronie wycelowan broni.
Kady wiedzia, e lada chwila uderzy piorun, ktrego ani
powstrzyma, ani odwrci nie byo mona, a nikt nie mg
Strona 458
przewidzie, czy nie strzeli wanie w niego. Nawet konie

stay nieruchomo, zlodowaciae, nie strzygc uszami; nie
sycha byo dwiku ostrogi ani najlejszego oddechu.
Spokojnie, z zadowoleniem, najwidoczniej rozkoszujc si
strachem, jakiego by przyczyn, tyran najeda, biorc
jednego po drugim na pik swego przenikliwego spojrzenia,
ktremu nic nie uchodzio. Ten metaliczny wzrok subisty
widzia wszystko, dostrzega kad czapk woon o
szeroko palca za nisko, kady le oczyszczony guzik, kad
plamk rdzy na szabli, kady lad po bocie na koniu; a gdy
tylko zauway najmniejsze przekroczenie przepisu,
wybucha burz, a raczej prawdziwym potokiem brudnych
przeklestw. Grdyka pod ciasnym konierzem munduru
pczniaa mu nagle apoplektycznie, niby raptowna
opuchlizna, czoo pod krtko ostrzyonymi wosami
czerwieniao jak krew, a grube yy znaczyy si sinymi
prgami na skroniach. Szorstkim, chrapliwym gosem zlewa
wwczas cae potoki wstrtnych sw na winne i niewinne
ofiary, a jego brutalne wyraenia byy niekiedy tak przykre,
e oficerowie zmieszani spogldali w ziemi, wstydzc si
przed onierzami. onierze bali si go jak wcielonego
szatana, ktry za lada bahostk skazywa na szpangi i
areszt, a niekiedy w zoci potrafi zacinit pici wyrn
w twarz. Sam byem kiedy wiadkiem, jak uan-Rusin
pewnego dnia, gdy stara aba tak nazywalimy
pukownika, bo jego krtka szyja w atakach wciekoci
rozdymaa si i nieomal pkaa jak wic w uan, w czasie
gdy nasza aba w ssiednim boksie wymylaa i szalaa,
ruskim sposobem przeegna si i drcymi wargami zacz
mwi pacierz. Bubencic drczy biednych chopakw a do
Strona 459
wyczerpania, przyczepia si do byle czego, kaza powtarza

wiczenia z karabinem, a koci trzeszczay, i tak dugo
ujeda oporne konie, a onierzom krew przesikaa przez
spodnie. Dziwne jednak, e poczciwe te chopskie ofiary w
jaki niezrozumiay, a bojaliwy sposb wicej kochay swego
tyrana ni oficerw agodniejszych i utrzymujcych pewien
dystans. Wydawao si, i jaki instynkt im mwi, e ta
surowo wypywa z upartej woli, aby wszystko dziao si
zgodnie z porzdkiem ustanowionym przez Boga. Poza tym
nieboraki pocieszay si wiadomoci, e i nam, oficerom,
nie byo lepiej. Nawet najsurowsz chost czowiek przyjmuje lej, wiedzc, e spadnie ona tak samo nieubaganie na
kark ssiada. Sprawiedliwo jako dziwnie i tajemniczo
wyrwnuje przemoc; onierze stale odgrzewali z zadowoleniem historyjk o modym ksiciu, ktry spokrewniony by z
cesarskim domem panujcym i dlatego przypuszcza, e
moe sobie pozwoli na rozmaite wybryki. Ale Bubencic
nielitociwie wpakowa go na dwa tygodnie do aresztu jak
pospolitego syna domokrcy. Daremnie telefonoway z
Wiednia rozmaite ekscelencje Bubencic nie darowa
wysoko urodzonemu delikwentowi ani jednego dnia kary.
Upr ten kosztowa go zreszt awans.
Dziwniejsze jednak, i nawet my, oficerowie, nie
moglimy si oprze pewnej dla niego sympatii. Imponowaa
nam lepa uczciwo jego nieubaganego postpowania, a
przede wszystkim bezwzgldna, koleeska solidarno. Jak
nie
znosi
okruszynki
pyu
na
mundurze
lub
najdrobniejszego odprysku bota na siodle pospolitego
onierza, tak nie cierpia najdrobniejszej niesprawiedliwoci.
Kady skandal w puku odczuwa jak cios wymierzony w
Strona 460
swj wasny honor. Naleelimy do niego i wiedzielimy

doskonale, e gdy ktry z nas narobi gupstw, najmdrzej
postpi, idc wprost do niego. Z pocztku pukownik
ordynarnie go beszta, a potem zbiera si i szed wyciga
nieszcznika z opresji. Gdy chodzio o przeforsowanie
awansu lub o wyrobienie ktremu z nas, zaduonemu po
uszy, zaliczki, nie ustawa, jecha prosto do ministerstwa i
swym uporem osiga cel. Jakkolwiek zoci nas i dopieka
nam do ywego, czulimy wszyscy w gbi serca, e ten chop
z Banatu w swj wulgarny i przykry sposb wierniej i
uczciwiej od wszystkich eleganckich oficerw stoi na stray
istotnej treci oraz tradycji armii, owej niewidzialnej
wietnoci, ktr ylimy wewntrznie intensywniej ni z
naszej szczupej gay.
Takim oto czowiekiem by pukownik Svetozar
Bubencic, najbardziej dokuczliwy przeoony w puku, za
ktrym szedem teraz po schodach. W sposb rwnie mski
jak ograniczony, gupio uczciwy i szlachetny, w jaki
postpowa z nami, traktowa te sam siebie. Gdy w
wyprawie serbskiej po klsce Potioreka z naszego doskonale
wyposaonego, wietnego puku pozostao zaledwie
czterdziestu dziewiciu uanw, ktrzy szczliwie
przedostali si przez rzek, nasz pukownik pozosta jako
ostatni na nieprzyjacielskim brzegu. Uwaajc, e paniczny
odwrt jest hab dla honoru armii, uczyni rzecz, na ktr
zdobyo si moe kilku ze wszystkich wodzw i wysokich
oficerw po klskach w wojnie wiatowej. Wzi swj ciki
subowy rewolwer i paln sobie w eb, aby nie by
wiadkiem upadku Austrii, ktry swymi tpymi zmysami
Strona 461
jednak proroczo wyczu w straszliwym obrazie uciekajcego

puku.
Pukownik otworzy drzwi. Weszlimy do pokoju

podobnego w swej spartaskiej skromnoci raczej do
studenckiej izdebki; elazne polowe ko nie chcia sypia
lepiej ni Franciszek Jzef w paacu cesarskim dwa
oleodruki, na prawo cesarz, na lewo cesarzowa, kilka tanio
oprawionych, pamitkowych fotografii z inspekcji i
uroczystoci pukowych, par skrzyowanych szabel i dwa
tureckie pistolety to wszystko. Ani wygodnego fotela, ani
ksiek, cztery trzcinowe krzesa wok zwykego, pustego
stou.
Bubencic gwatownie przesun kilka razy rk po
wsach. Znalimy ten nagy, kanciasty ruch, nieomylnie
oznacza grone zniecierpliwienie. Wreszcie dyszc warkn,
nie proszc, bym usiad:
No, rozgo si! I bez adnych komedii, gadaj.
Tarapaty pienine czy awantura z bab?
Byo mi nieprzyjemnie, e musz mwi stojc, a prcz
tego w jaskrawym wietle wystawiony byem na jego niecierpliwe spojrzenie. Szybko wic zaprzeczyem, i nie chodzi tu
o sprawy pienine.
Wic historia z jak kobiet! Ju znowu! e te nie
moecie y spokojnie. Jak gdyby nie byo do bab, z ktry-
Strona 462
mi te sprawy s bardzo proste. No dalej i bez zbytecznej

gadaniny, o co chodzi?
W jak najwikszym skrcie zreferowaem, e
zarczyem si dzi z crk pana von Kekesfalva, a trzy
godziny pniej po prostu temu zaprzeczyem. Niech jednak
w adnym razie nie przypuszcza, e chciabym teraz
nieuczciwo mego postpowania zagodzi, przeciwnie,
przyszedem tylko, aby go jako przeoonego prywatnie
zawiadomi, i cakowicie zdaj sobie spraw z
konsekwencji, ktre jako oficer musz wycign z mego
niewaciwego zachowania. Wiem, jaki jest mj obowizek, i
na pewno go wykonam.
Bubencic wpatrzy si we mnie, nic nie rozumiejc.
Co ty za gupstwa gadasz? Niehonorowo i
konsekwencje? Ale jak to, skd? Przecie to nie ma adnego
sensu. Zarczye si, powiadasz, z crk Kekesfalvy? Raz j
kiedy widziaem, dziwny masz gust, przecie to osoba
uomna, kaleka! No, widocznie pniej rozmylie si, to nic
nie szkodzi, nic strasznego. To ju niejeden zrobi, a jednak
nie jest szubrawcem. Tylko moe... zbliy si do mnie
moe ty z ni tego? ... a teraz co si stao? W takim razie
rzeczywicie sprawa byaby paskudna.
Zociem si i wstydziem. Irytowa mnie lekki, moe
umylnie lekki sposb, w jaki wszystko przekrca. Stuknem obcasami:
Pozwoli pan pukownik, e posusznie zamelduj:
owo bezwstydne kamstwo, e si nie zarczyem,
powiedziaem wobec siedmiu oficerw z naszego puku przy
Strona 463
stoliku w kawiarni. Skamaem kolegom z tchrzostwa i

zmieszania. Jutro rano porucznik Hawliczek ma rozmwi si
z aptekarzem, ktry przynis im wiadomo prawdziw.
Jutro bdzie cae miasto wiedziao, e powiedziaem
nieprawd i zachowaem si niezgodnie z honorem oficera.
Patrzy teraz na mnie zdumiony. Jego ociaa myl zacza widocznie dopiero teraz funkcjonowa. Twarz stopniowo mu ciemniaa.
Gdzie to byo, powiadasz?
Przy naszym stoliku, w kawiarni.
Wobec kolegw, powiadasz? I wszyscy to syszeli?
Tak jest, panie pukowniku.
A ten aptekarz wie, e si wszystkiego wypare?
Jutro si o tym dowie. I on, i cae miasto.
Pukownik tak mocno skrca i szarpa swe grube wsy,
jak gdyby je chcia wyrwa. Wida byo, e jaka myl pracuje
za jego niskim czoem. Ze zoci, zaoywszy rce za plecy,
zacz chodzi po pokoju tam i z powrotem, raz, dwa,
dziesi razy, dwadziecia... Podoga trzsa si pod jego
cikim krokiem i ostrogi z cicha dzwoniy. Wreszcie zatrzyma si przede mn raptownie.
No, i co chcesz zrobi, powiadasz?
Jest tylko jedno wyjcie, pan pukownik sam wie.
Przyszedem, eby pana pukownika poegna i prosi go
posusznie, aby zechcia zarzdzi, iby wszystko pniej
Strona 464
zaatwione byo po cichu i bez wywoywania komentarzy.

adna haba nie powinna przeze mnie spa na puk.
Zawracanie gowy! mrukn. Zawracanie
gowy! Z takiego powodu! Taki porzdny, zdrowy,
przyzwoity czowiek jak ty, z powodu jakiej kaleki!
Prawdopodobnie ten stary lis dopiek ci porzdnie i nie
umiae si w przyzwoity sposb z tego wykrci. No, jeeli
chodzi o nich, to mi obojtne... co oni nas obchodz! Ale e
koledzy i ten gupi wszarz, ten aptekarz, wiedz o tym, to
naturalnie paskudna historia!
Zacz si znw przechadza gwatowniej ni
przedtem. Zdawao si, e mylenie go wyczerpuje. Ilekro
zawraca, twarz jego bya o ton ciemniejsza, a na skroniach
grube, czarne yy rosy jak korzenie. Wreszcie stan
zdecydowany.
Wic uwaaj. Takiej rzeczy trzeba jak najprdzej
skrci kark, jeeli si rozniesie, to naturalnie nic nie bdzie
mona zrobi. Wic przede wszystkim kto z naszych by
przy tym?
Wymieniem nazwiska. Bubencic wycign z kieszeni
na piersiach notes may, osawiony, oprawny w czerwon
skrk notes, ktry zawsze wyjmowa jak bro, gdy przyapa
kogokolwiek z puku na czym niewaciwym. Kto si dosta
na jego kartki, ten mg poegna si z najbliszym urlopem.
Wedug chopskiego zwyczaju zwily owek midzy
wargami, zanim swymi grubymi palcami o szerokich
paznokciach naskroba jedno nazwisko po drugim.
To wszyscy?
Strona 465
Tak jest.
Na pewno?
Rozkaz.
Taak.
Wpakowa notes z powrotem do kieszeni ruchem
takim, jakby chowa szabl do pochwy. W owym taak
zabrzmia take w szczk broni.
Tak. Wic to ju zaatwione. Jutro z rana, zanim
wysun nos na plac wicze, ka im tu przyj wszystkim
siedmiu, jednemu po drugim, i niech Bg bdzie miociw
temu, ktry sobie jeszcze potem przypomni, co mwie! Z
aptekarzem rozprawi si pniej osobno. Dam sobie z nim
rad, moesz by pewien, ju ja co wynajd. Moe powiem,
e wpierw chciae mnie spyta o pozwolenie, aby si
oficjalnie zarczy, albo... czekaj no! podbieg do mnie tak
raptownie, e poczuem jego oddech, i swym kujcym
spojrzeniem wbi si w moje oczy powiedz no szczerze, ale
naprawd szczerze. Pie co przedtem, to jest przedtem,
zanim zrobie to gupstwo?
Zawstydziem si.
Tak jest, panie pukowniku, wypiem par
koniakw, zanim poszedem do kawiarni, a jeszcze przedtem
tam... przy kolacji... do duo... Ale...
Przygotowany byem na wybuch wciekoci. Lecz
twarz pukownika nagle si rozjania i rozszerzya w
umiechu. Klasn w donie i rozemia si gono, grzmico,
z zadowoleniem.
Strona 466
wietnie, doskonale! Ju wiem, co zrobi!

Wycigniemy ci z tej historii! Ale to proste jak obrcz!
Wytumacz im wszystkim, e pijany bye jak winia i nie
wiedziae, co gadasz! Sowa honoru nie dawae?
Nie, panie pukowniku.
W takim razie... dobra! Bye urnity! Tak im
powiem. To ju si zdarzao i wyobra sobie... nawet
arcyksitom! Bye urnity w sztok i nie miae zielonego
pojcia, co gadasz, nie bardzo nawet suchae, co mwi, i
nie wszystko zrozumiae, o co ci pytali. Przecie to
logiczne! A temu aptekarzowi nablaguj, e ci porzdnie
zbesztaem, bo urnity wlaze do kawiarni. No, numer
pierwszy zaatwilimy.
Rozgoryczenie, e nic nie zrozumia, roso we mnie.
Zocio mnie, e ten w gruncie rzeczy dobroduszny uparciuch koniecznie chce mi poda rk. Ostatecznie myli moe
nawet, e z tchrzostwa uchwyciem si jego rkawa, eby si
wyratowa. Czyby, do diaba, za nic nie chcia zrozumie
mojej nikczemnoci! Zebraem si na odwag;
Melduj posusznie, panie pukowniku, e w ten
sposb sprawa dla mnie w adnym wypadku nie jest
zaatwiona. Wiem, co zrobiem, i wiem, e przyzwoitemu
czowiekowi nie bd mg spojrze w oczy. Nie mog y
dalej jako ajdak i...
Zamknij gb! przerwa mi gronie. Och przepraszam, daj e spokojnie pomyle i nie gadaj cigle
gupstw! Ju ja sam wiem, co mam zrobi, i nie potrzebuj od
ciebie, todzioba, nauk. Mylisz, e tu chodzi tylko o ciebie?
Strona 467
Nie, mj kochany, to by tylko numer pierwszy, a teraz

numer drugi: jutro z rana ju ciebie tu nie bdzie, nie chc ci
mie u siebie. Taka sprawa musi przycichn, tote nie
moesz tutaj pozosta ani dnia duej, w przeciwnym razie
zacznie si idiotyczne wypytywanie i plotkowanie, a tego
wcale sobie nie ycz. Oficer, nalecy do mojego puku, nie
moe by przez nikogo nagabywany i nikt na niego nie moe
krzywo patrze. Tego nie cierpi... Od jutra bdziesz
przeniesiony do szwadronu zapasowego w Czaslau. Napisz
ci sam rozkaz i dam list do podpukownika; nic ci nie
obchodzi, co tam bdzie napisane. Twoja rzecz to znikn, a
co ja zrobi, to moja sprawa. Przygotujesz si dzi w nocy
razem z ordynansem, a jutro rano wyjedziesz z koszar tak
wczenie, e z caego towarzystwa nie zobaczysz ywej
duszy. W poudnie przy raporcie odczytane bdzie, e jeste
odkomenderowany z pilnym zleceniem, eby nikt si niczego
nie domyli. A w jaki sposb potem wyjanisz spraw temu
staremu i dziewczynie, to mi obojtne. Wypij sam swoje
piwo, mnie obchodzi tylko, eby w koszarach nie byo
smrodu i gadaniny... Wic zaatwione, o wp do szstej z
rana bdziesz gotw do drogi, dam ci list i zmiataj!
Zrozumiano?
Zawahaem si nie po to tu przyszedem. Przecie
nie chciaem ucieka! Bubencic zauway mj opr i
powtrzy prawie gronie:
Zrozumiano?
Rozkaz, panie pukowniku odparem subicie i
chodno, lecz w duszy powiedziaem sobie: Niech sobie ten
stary gupiec gada, co chce. Zrobi, co zrobi powinienem.
Strona 468
No, na dzisiaj do. A jutro z rana o wp do szstej.

Stanem na baczno. Pukownik zbliy si do mnie.
Wiesz, e akurat ty musiae narobi takich gupstw.
Niechtnie odstpuj ci tym w Czaslau. Ze wszystkich
moich modych oficerw lubiem ci najbardziej.
Wyczuem, e si zastanawia, czy mi poda rk. Spojrzenie jego zmiko.
Moe ci jeszcze czego potrzeba? Jeeli mog ci
czym pomc, nie krpuj si, zrobi to chtnie. Nie chciabym,
eby ludzie sdzili, e si wpltae w jakie wistwo albo
co podobnego. Niczego ci nie potrzeba?
Nie, panie pukowniku, dzikuj posusznie.
Tym lepiej. No, to z Bogiem! Jutro z rana o wp do
szstej.
Patrzyem na niego, jak si patrzy na czowieka po raz
ostatni. Wiedziaem, e jest ostatnim, z ktrym mwi na tej
ziemi. Jutro bdzie jedynym, ktry bdzie zna ca prawd...
Wyprostowany stuknem obcasami, uniosem ramiona i
zawrciem.
Lecz ociay ten czowiek musia co widocznie
zauway. Co w moim spojrzeniu albo w chodzie wydao
mu si prawdopodobnie podejrzane, bo nagle surowo
zakomenderowa:
Hoffmiller, wr!
Strona 469
Odwrciem si na miejscu. Z wysoko podniesionymi

brwiami wpatrzy si we mnie badawczo i wreszcie rzek
zgryliwie, a zarazem dobrotliwie:
Te, bratku, jako mi si nie podobasz! Co ci jest,
zdaje si, e chcesz mnie wystrychn na dudka i e masz
zamiar zrobi jakie gupstwo. Ale nie pozwol, eby z
powodu takiej zasranej sprawy zrobi idiotyzm...
rewolwerem... albo co podobnego... nie pozwol
zrozumiano?
Ach, co tam rozkaz! Nie zamydlisz mi oczu. Ja
jestem czowiekiem dzisiejszym! Gos mu znowu zmik.
Daj no rk.
Wycignem do niego rk, przytrzyma j mocno.
A teraz patrza mi surowo w oczy teraz,
Hofmiller, daj mi sowo honoru, e nie zrobisz dzi w nocy
adnego gupstwa. Daj sowo honoru, e jutro o wp do
szstej z rana stawisz si u mnie i wyjedziesz do Czaslau.
Nie wytrzymaem jego wzroku.
Sowo honoru, panie pukowniku.
No, to dobrze. Wiesz, tak mi jako przeszo przez
myl, e w pierwszym rozpdzie zrobisz jaki idiotyzm.
Przecie z wami, narwan modzie, nic nigdy nie
wiadomo... Dla was od razu wszystko jest zaatwione, nawet
sprawa rewolweru. Troch pniej opamitasz si. Czowiek
nad takimi rzeczami jako przechodzi. Zobaczysz, Hofmiller,
zobaczysz, e caa ta sprawa rozejdzie si po kociach.
Strona 470
Wszystko si wygadzi, a po raz drugi ju ci si takie

gupstwo w yciu nie zdarzy. No, teraz id, szkoda by
przecie byo takiego chopaka jak ty!
Nasze postanowienia s w znacznie wikszym stopniu
zalene od sytuacji i otoczenia, ni skonni jestemy przyzna
si do tego. Znaczna cz naszych myli automatycznie
przekazuje dalej odebrane wraenia i uczucia, a zwaszcza
czowiek wychowany od dziecistwa w drylu wojskowym
podlega psychozie rozkazu z przymusem niemoliwym do
zwalczenia. Kada wojskowa komenda ma nad nim cakowit, logicznie niewytumaczaln moc, rozluniajc wszelk wol. Czowiek przemoc wcinity w mundur, chociaby
zdawa sobie spraw z bezsensu polecenia, speni rozkaz jak
lunatyk, bez oporu i prawie niewiadomie.
I ja rwnie majc za sob z przeytych dwudziestu
piciu lat a pitnacie spdzonych w szkole wojskowej i w
koszarach ksztatujcych moj psychik, usyszawszy rozkaz
pukownika, w teje sekundzie przestaem samodzielnie
myle i dziaa. Ju si nie zastanawiaem, wykonywaem
tylko rozkaz. Mj mzg zapamita tylko jedno, e mam
nazajutrz o wp do szstej stawi si gotw do wymarszu i
na t godzin przygotowa wszystko bez sprzeciwu.
Obudziem wic ordynansa, krtko wyjaniem mu, e
nazajutrz wskutek nagego rozkazu mamy wyjecha do
Czaslau, i wsplnie z nim spakowaem rzeczy. Z trudem
zdylimy przed oznaczon godzin i punktualnie o wp
do szstej staem zgodnie z poleceniem w pokoju
pukownika, aby przyj subowe dokumenty. Nie
zauwaony, jak rozkaza, opuciem koszary.
Strona 471
Oczywicie, to hipnotyczne upienie woli trwao tylko

dopty, dopki znajdowaem si w obrbie jego wojskowej
wadzy i dopki dane mi zlecenie nie byo cakowicie wykonane. Z pierwszym drgnieniem lokomotywy, gdy pocig
ruszy, oszoomienie zniko i ocknem si, podobnie jak
czowiek przewrcony pdem powietrza na skutek wybuchajcego pocisku, podnisszy si chwiejnie, odkrywa ze zdumieniem, e jest cay. Najpierw zdziwiem si, e jeszcze yj.
Potem, e siedz w pdzcym pocigu, oderwany od
codziennej zwykej egzystencji. I gdy tylko zaczem sobie
wszystko przypomina, obrazy napyny z gorczkow
szybkoci.
Przecie chciaem wszystkiemu pooy kres, a kto
wyrwa mi z rki rewolwer! Pukownik powiedzia, e
uporzdkuje reszt, ale przecie uporzdkuje tylko
skonstatowaem w najwyszym zmieszaniu wycznie to,
co dotyczy puku i mojej tak zwanej dobrej opinii oficera.
Moe ju teraz koledzy stoj przed nim i oczywicie zarczaj
sowem honoru, e ani sowa nie pisn o caym zdarzeniu.
Ale aden rozkaz nie przeszkodzi im myle, za wszyscy
chyba zrozumiej, e zwiaem tchrzliwie. Moe aptekarz da
sobie nablagowa, ale Edyta, jej ojciec i inni? Kto ich o tym
wszystkim zawiadomi, kto im to wytumaczy? Ju sidma
Edyta obudzia si i pierwsz jej myl jestem ja. Moe
spoglda ju z tarasu. Ach, ten taras! Czemu przebiega mnie
zawsze dreszcz, ilekro myl o jego balustradzie? ... Moe
przez lunet patrzy na plac wicze, widzi nasz puk na
koniach i nie wie, i nie przeczuwa, e jednego z oficerw tam
brak. Ale po poudniu zacznie czeka, a ja nie przyjd i nikt
jej nic nie powie. Nie napisaem ani sowa. Gdy zatelefonuje,
Strona 472
powiedz jej, e jestem odkomenderowany, a ona tego nie

zrozumie, nie pojmie. A jeszcze gorzej moe by, jeeli
natychmiast zrozumie i pojmie... wtedy... Nagle ujrzaem
grone spojrzenie Condora za byszczcymi okularami i usyszaem, jak krzyczy: To byaby zbrodnia, morderstwo! I ju
inny obraz zasoni pierwszy: Edyta wsparta o fotel przerzuca
si przez balustrad w kierunku przepaci, z twarz
samobjcy...
Trzeba co zrobi, natychmiast co zrobi! Od razu z
dworca zatelegrafuj, zatelegrafuj cokolwiek. Koniecznie
musz zapobiec, aby w swej rozpaczy nie popenia czego
gwatownego, czego nieodwracalnego. Nie, przecie to mnie
nie wolno postpowa w sposb gwatowny nieodwracalny
tak powiedzia Condor a gdyby si miao zdarzy co
zego, miaem go natychmiast zawiadomi. Daem mu na to
rk, a sowo honoru jest sowem honoru. Chwaa Bogu, e w
Wiedniu mam dwie godziny czasu, bo pocig idzie dalej
dopiero w poudnie. Moe jeszcze zapi gdzie Condora,
koniecznie musz si z nim zobaczy.
Natychmiast
po
przyjedzie
oddaem
rzeczy
ordynansowi i kazaem mu pojecha na Dworzec PnocnoZachodni, gdzie mia na mnie czeka. Popdziem dorok do
Condora, modlc si (zazwyczaj nie jestem pobony): Boe,
zrb, eby by w domu, eby by w domu! Tylko jemu mog
wyjani, tylko on mnie zrozumie, tylko on moe mi pomc!
Lecz suca z obwizan do sprztania gow niedbale
odrzeka, e pana doktora nie ma w domu.
Czy mgbym wic zaczeka?
Strona 473
Och, przed poudniem nie wrci.

Czy wie pani, gdzie go mona znale?
Nie, nie wiem, chodzi od jednego chorego do
drugiego.
Moe bym mg pomwi z pani doktorow?
Zapytana wzruszya ramionami i wesza do pokoju.
Zaczo si oczekiwanie. Ten sam pokj i to samo
czekanie jak wtedy, a teraz chwaa Bogu! teraz w
ssiednim pokoju sycha te same posuwiste kroki.
Drzwi otworzyy si niemiao, niepewnie. Wydawao
si jak wwczas, e otworzy je powiew, ale tym razem gos
powita mnie dobrotliwie i serdecznie:
To pan, panie poruczniku?
Tak odparem kaniajc si niewidomej, znw ta
gupota!
Ach, mj m bdzie bardzo aowa! Wiem, e
ogromnie... Ale mam nadziej, e pan moe zaczeka. Wrci
najpniej o pierwszej.
Nie, niestety, nie mog czeka. Ale... ale to jest
bardzo wane... czy mgbym telefonicznie osign go u
ktrego pacjenta?
Westchna.
Nie, obawiam si, e to niemoliwe. Nie wiem, gdzie
jest... i wie pan... ludzie, ktrych najchtniej leczy, nie maj
telefonw. Ale moe bym moga...
Strona 474
Zbliya si, a przez twarz jej przemkn niemiay

wyraz. Chciaa co powiedzie, ale widziaem, e si krpuje.
Wreszcie zacza:
Czuj... zdaje mi si... e to chyba co bardzo wanego... Tote gdyby istniaa moliwo, powiedziaabym
panu... naturalnie, powiedziaabym panu, gdzie go mona
zasta. Ale... ale... mogabym mu to moe powtrzy, gdy
wrci? Prawdopodobnie zajty jest t biedn dziewczyn, dla
ktrej i pan jest taki dobry. Jeeli pan chce, to chtnie...
I oto zdarzya si rzecz bezsensowna, nie miaem
odwagi spojrze w te lepe oczy, bo ogarno mnie uczucie
nie wiem jakim sposobem e ta niewidoma wie ju o
wszystkim, e wszystko odgada. Do gbi zawstydzony wyjkaem tylko:
Szanowna pani bardzo askawa, ale... nie chciabym
jej trudzi. Jeeli pani pozwoli, mog t spraw zaatwi
pisemnie. Przecie to nie jest pewne, e wrci przed drug?
Tu po drugiej odchodzi pocig, ktrym musiaby pojecha
do nich, to znaczy... trzeba koniecznie, prosz mi wierzy,
trzeba, eby tam pojecha. Doprawdy, nie przesadzam.
Wyczuem, e i ona w to nie wtpi. Zbliya si jeszcze
bardziej i zobaczyem jej rk niewiadomie czynic gest, jak
gdyby mnie chciaa uspokoi i uciszy.
Oczywicie, wierz, gdy pan mwi. Niech si pan
nie martwi. Zrobi, co bdzie mg.
Czy mog mu to napisa?
Owszem, niech pan napisze... o, tam.
Strona 475
Posza przodem z ow dziwn pewnoci czowieka,

znajcego w danym pokoju kady przedmiot. Widocznie
dzie w dzie porzdkowaa i dotykaa troskliwymi palcami
jego biurka, gdy nieomylnym ruchem wyja z lewej
szuflady trzy czy cztery arkusze papieru i pooya mi je
rwno na teczce.
Tu znajdzie pan piro i atrament wskazaa znowu
najdokadniej we waciwym kierunku.
Zapisaem pospiesznie pi stronic, zaklinajc Condora,
aby pojecha tam natychmiast, i sowo natychmiast trzykrotnie podkreliem. W skrcie, lecz bardzo szczerze, opowiedziaem mu wszystko: e nie dotrzymaem placu, e
wobec kolegw wyparem si zarczyn i e jedynie on pozna
od pocztku, i przyczyn mojej saboci jest strach przed
ludmi, maoduszny strach przed obmow i plotk. Nie
przemilczaem mu, e postanowiem sam wymierzy sobie
sprawiedliwo i e pukownik uratowa mnie wbrew mej
woli. Do tej chwili mylaem wycznie o sobie, teraz za
pojmuj, i pocigam za sob tamt, niewinn. Nieche
natychmiast, chyba rozumie, jak bardzo czas nagli, tam
pojedzie znw podkreliem sowo natychmiast i
niech im powie prawd, ca prawd. Niech nic nie upiksza.
Niech mnie nie przedstawia ani lepszym, ani niewinnym, a
gdyby pomimo mej saboci przebaczya mi, bd uwaa
zarczyny, za bardziej zobowizujce ni dotychczas.
Dopiero teraz maj one dla mnie rzeczywiste znaczenie, tote
jeeli Edyta pozwoli, pojad z ni do Szwajcarii, podam si
do dymisji i pozostan przy niej bez wzgldu na to, czy
bdzie pniej uleczona, czy te nie. Zrobi wszystko, aby
Strona 476
naprawi swoje tchrzostwo, swoje kamstwo, bo tylko jedno

ma dla mnie warto w yciu: dowie jej, i nie j, lecz
tamtych oszukaem. Nieche jej to wszystko uczciwie powie,
ca prawd, bo dopiero teraz wiem, jak bardzo jestem jej
zobowizany, wicej ni komukolwiek z ludzi, z kolegw,
wicej ni wojsku. Jedynie ona moe mnie sdzi, jedynie ona
przebaczy. W jej rkach spoczywa decyzja, czy moe mi
przebaczy, on za chodzi przecie o mier niech
wszystko rzuci i popoudniowym pocigiem pojedzie. Musi
tam by koniecznie o wp do pitej, nie pniej, koniecznie
jeszcze o tym czasie, kiedy mnie Edyta zawsze oczekiwaa.
Jest to moja ostatnia proba do niego. Nieche mi pomoe ten
jeden jedyny raz, niech natychmiast czterokrotnie
podkreliem naglce natychmiast jedzie, aby nie byo za
pno.
Odoywszy piro zorientowaem si, e po raz
pierwszy sam w sposb stanowczy co rozstrzygnem.
Dopiero podczas pisania zdaem sobie spraw z tego, jak
mam postpi. Po raz pierwszy uczuem wdziczno dla
pukownika, ktry mnie uratowa. Wiedziaem, e od tej
chwili obowizywaem si odda swe ycie jednemu
czowiekowi: tej, ktra mnie kocha. Zauwayem w tej chwili,
e niewidoma staa bez ruchu obok mnie i znw ogarno
mnie bezsensowne wraenie, e sowo po sowie przeczytaa
cay list i e wszystko o mnie wie.
Prosz wybaczy moj niegrzeczno zerwaem
si. Zupenie zapomniaem... ale... to byo tak wane, e
musiaem ma pani zaraz o tym zawiadomi.
Umiechna si do mnie.
Strona 477
To przecie nic nie szkodzi, e troszk przy panu

postaam. Wane byo tamto. Mj m z pewnoci zrobi, o
cokolwiek go pan poprosi. Zaraz wyczuam znam przecie
w jego gosie kady ton e pana wyjtkowo lubi... Nieche
si pan nie drczy jej gos stawa si coraz cieplejszy
prosz, nieche si pan nie drczy... z pewnoci wszystko
uoy si dobrze.
Oby Bg da! rzekem szczerze i z gbok
nadziej.
Czy nie mwi, e lepi umiej przepowiada
przyszo?
Schyliem si i pocaowaem j w rk. Gdy podniosem
gow, nie mogem zrozumie, dlaczego ta kobieta o siwych
wosach, surowych ustach i gorzkim wyrazie olepych oczu,
wydawaa mi si zrazu tak brzydka jej twarz promieniaa
mioci i gbokim ludzkim wspczuciem. Wydawao mi
si, jak gdyby te oczy, w ktrych odbijaa si jedynie wieczna
ciemno, wicej wiedziay o prawdzie ycia ni inne,
patrzce na wiat jasno i promiennie.
egnaem si jak czowiek powracajcy do zdrowia.
Nie wydawao mi si ju, e obiecywanie siebie zmarnowanej
i odepchnitej od ycia istocie jest z mej strony ofiar. Nie ma
potrzeby kocha zdrowych, pewnych siebie, dumnych,
zadowolonych i wesoych, ci tego nie potrzebuj! Przyjmuj
oni mio jako naleny im hod lub jako czyj obowizek, do
ktrego maj prawo, wynioli i obojtni. Byle bahostka, jaka
ozdoba do wosw lub zapinka na rami, jest dla nich oznak
sympatii i nie stanowi caej treci i szczcia ich ycia. Istotnie
pomc mioci mona jedynie tym, ktrych los skrzywdzi,
Strona 478
jedynie zrujnowanym, odepchnitym, niepewnym, brzydkim

i upokorzonym. Kto oddaje im ycie, wynagradza ich za to,
co im ycie odebrao. I tylko oni wiedz, jak trzeba kocha i
by kochanym, jak kocha naley z wdzicznoci i
pokor.
Mj ordynans
dworcowej.
siedzia
cierpliwie
poczekalni
Chod! umiechnem si do niego.

Zrobio mi si nagle dziwnie na sercu. Z nie znan
dotd swobod zdawaem sobie spraw, e wreszcie
uczyniem rzecz waciw uratowaem siebie i uratowaem
drugiego
czowieka.
Nie
aowaem
ju
nawet
bezsensownego tchrzostwa ostatniej nocy. Przeciwnie,
powiedziaem sobie: Stao si lepiej. Lepiej si stao, e
ludzie, ktrzy mi tak ufali, wiedz teraz, e nie jestem
bohaterem ani witym, ani Bogiem, ktry wychylajc si z
obokw, raczy podnie ku sobie biedne, chore stworzenie.
Jeeli przyjm teraz jej mio, nie bdzie to ju ofiar. Nie,
teraz ja powinienem prosi o przebaczenie, a ona moe mi go
udzieli. Stao si lepiej.
Jeszcze nigdy nie czuem si tak pewny siebie. Tylko
jeden raz ogarn mnie cie przestrachu, gdy w Ludenburgu
do przedziau wpad jaki gruby jegomo i sapic pad na
awk:
Chwaa Bogu, e jeszcze zdyem. eby nie te sze
minut opnienia, bybym nie zdy.
Uderzyo mnie to mimo woli. Co bdzie, jeeli Condor
nie przyszed w poudnie do domu? Jeeli przyszed zbyt
Strona 479
pno, aby zdy na pocig popoudniowy? Wtedy

wszystko byoby daremne! Wtedy Edyta czekaaby, czekaa...
Ujrzaem nagle znw przeraajcy obraz: taras i j uczepion
balustrady, patrzc w d i przechylajc si w przepa...
Na lito bosk, przecie Edyta musi dowiedzie si w por,
jak bardzo auj mej zdrady! W por, zanim ogarnie j
rozpacz, zanim sta si moe co okropnego! Najlepiej zrobi,
gdy z pierwszej stacji zatelegrafuj par sw, aby j uspokoi
na wypadek, gdyby Condor nie mg jej jeszcze zawiadomi.
W Brnie, na najbliszej stacji, wyskoczyem z pocigu i
pobiegem do urzdu telegraficznego na dworcu. Ale co to si
stao? Przed drzwiami staa zbita i skupiona czarna masa,
wzburzona gromada ludzi, czytajca plakat. Brutalnie przebijajc si okciami i pomagajc sobie wulgarn si przedostaem si do maych, szklanych drzwi poczty. A teraz
blankiet! Lecz co tu napisa? Aby tylko nie za duo.
Edyta von Kekesfalva. Tysice pozdrowie z drogi i najlepsze
myli. Zlecenie subowe. Wkrtce powrc. Condor wyjani bliej.
Napisz po przybyciu. Gboko oddany
Antoni
Podaem urzdniczce telegram. Och, jake go powoli
zaatwiaa i ile miaa zapyta! Nazwisko wysyajcego, adres, jedna formalno za drug. A pocig odchodzi za dwie
minuty. Znw musiaem uy przemocy, aby si przebi
przez gromad ciekawych, ktra tymczasem wzrosa. Co si
waciwie stao? Chciaem wanie o to spyta, gdy rozleg si
sygna odjazdu i pozostao mi tylko tyle czasu, eby wskoczy do wagonu. Chwaa Bogu, zrobiem wic wszystko, aby
nie powzia jakich podejrze i nie zaniepokoia si bez
Strona 480
potrzeby. Dopiero teraz uczuem, jak zmczony byem tymi

dwoma wyczerpujcymi dniami i dwiema bezsennymi nocami. Przybywszy wieczorem do Czaslau musiaem zebra
ostatki si, aby wej na pierwsze pitro do mego pokoju w
hotelu, i zapadem w sen jak w przepa bez dna.
Sdz, e zasnem ju w chwili wycigania si na

pocieli. Byo to niby zatapianie si ze sparaliowanymi
zmysami w ciemny, gboki prd, gboko, gboko, a na
dno nie znanego dotd nigdy uczucia niebytu. Dopiero
pniej, o wiele pniej, zacz mi si majaczy sen, ktrego
pocztku nie zapamitaem. Pamitam natomiast jeszcze dzi,
e staem jakoby w pokoju, zdaje si, e w poczekalni
Condora, i nagle usyszaem znw to straszliwe stukanie,
ktre od tylu dni pulsowao mi w skroniach rytmiczny
stuk kul, owe okropne: tuk-tuk, tuk-tuk. Najpierw stukanie to
dochodzio z oddali, niby z ulicy, potem zbliyo si, tuk-tuk,
tuk-tuk, a wreszcie odezwao si tak straszliwie blisko
drzwi, e obudziem si i wytrzewiaem.
Z otwartymi oczami wpatrzyem si w ciemno
obcego pokoju. Nagle usyszaem znw owo: tuk-tuk, mocne
pukanie twardym palcem. Nie, to nie sen, kto puka. Kto
puka z zewntrz do moich drzwi. Wyskoczyem z ka i
spiesznie otworzyem. W korytarzu sta nocny portier.
Pan porucznik proszony jest do telefonu.
Wlepiem w niego zdumione oczy. Ja? Do telefonu?
Strona 481
Gdzie... gdzie waciwie jestem? Obcy pokj, obce

ko... ach, prawda... jestem w Czaslau. Ale nie znam tu
przecie ywej duszy i kt mgby mnie w rodku nocy
woa do telefonu? Nonsens! Ju jest chyba po pnocy. Ale
portier nagli:
Prosz szybko, panie poruczniku, wezwanie z
Wiednia, ale nie zrozumiaem dokadnie nazwiska.
Natychmiast otrzewiaem cakowicie. Z Wiednia mg
by tylko Condor. Prawdopodobnie chcia mnie zawiadomi,
e Edyta mi przebaczya i e wszystko jest w porzdku.
Niech pan biegnie na d krzyknem rozkazujco
portierowi i niech pan powie, e zaraz id!
Portier znik, ja za spiesznie narzuciem paszcz na
koszul i pobiegem za nim. Telefon znajdowa si na
parterze, w kcie biura, i portier ju trzyma suchawk przy
uchu. Niecierpliwie odepchnem go, jakkolwiek powiedzia:
Poczenie przerwane! i zaczem nasuchiwa.
Nic absolutnie nic. Jakie dalekie dwiczenie i
brzk: ssff, ssff rrr, niby metalowe skrzyda moskita.
Halo, halo! krzyczaem czekajc wytrwale.
Odpowiedzi nie byo. Wci syszaem szyderczy,
bezsensowny brzk. Czy trzsem si dlatego, e pod
narzuconym paszczem nic na sobie nie miaem, czy te moe
dygotaem ze strachu? Moe jednak co si stao? A moe...
Czekaem i suchaem przyciskajc do ucha rozgrzan
suchawk. Wreszcie... krr... krr jakie poczenie i gos
telefonistki:
Strona 482
Mwi si?
Nie!
Ale poczenie byo, dzwoni Wiede... Chwileczk!
Zaraz zobacz.
Znowu... krr... krrr... Co trzaska w aparacie, co
brzczy, dwiczy i trzeszczy. Co wiszcze i gwide coraz
sabiej. Sycha ju tylko cieniutkie dwiczenie drutw.
Nagle gos, twardy gboki bas:
Tu Praga, komenda placu. Czy to ministerstwo
spraw wojskowych?
Nie, nie! wykrzyknem z rozpacz.
Gos niewyranie co wrzeszcza i pomau zatar si,
znik w pustce. Znw odezwao si monotonne gwizdanie i
dwiczenie, znw usyszaem spltane dalekie rozmowy i
niezrozumiae gosy. Wreszcie odezwaa si telefonistka:
Przepraszam, ale dopiero teraz mogam sprawdzi.
Poczenie zostao przerwane. Terminowa rozmowa
subowa. Gdy abonent si odezwie, natychmiast dam zna.
Prosz tymczasem powiesi suchawk.
Wyczerpany, zawiedziony i rozgoryczony odoyem
telefon. Nie ma chyba nic przykrzejszego ni usyszenie z
odlegoci gosu, ktrego nie mona przytrzyma. Serce bio
mi w piersi, jak gdybym zbyt szybko wszed na olbrzymi
gr. Co to byo? Mg to by tylko Condor. Ale czemu
telefonuje do mnie teraz, o wp do pierwszej w nocy?
Portier zbliy si uprzejmie.
Strona 483
Pan porucznik moe spokojnie czeka u siebie w

pokoju. Gdy bdzie wezwanie, natychmiast przybiegn.
Odmwiem, nie chciaem po raz drugi przegapi rozmowy. Nie chciaem straci ani chwili. Musiaem si
dowiedzie, co si stao, bo e si co stao, czuem ju na
odlego wielu kilometrw. Mg przecie telefonowa tylko
Condor albo tamci, z paacu. Tylko on mg im poda adres
hotelu. W kadym razie musiao to by co wanego, w
przeciwnym bowiem razie nie wyrywa si czowieka wrd
nocy z ka. Dygotay we mnie wszystkie nerwy:
Potrzebuj mnie gdzie, jestem komu potrzebny! Kto da
ode mnie czego! Kto ma mi do powiedzenia co
decydujcego, co, od czego zaley mier lub ycie. Nie, nie
mogem odej, musiaem zosta na posterunku. Nie chciaem
spni si ani o minut.
Usiadem wic na twardym, drewnianym stoku, ktry
mi poda nieco zdziwiony portier, i zaczem czeka chowajc
goe nogi pod paszcz i utkwiwszy tpe spojrzenie w aparacie. Czekaem tak kwadrans, p godziny, drc z niecierpliwoci, a moe z chodu, i od czasu do czasu rkawem
koszuli ocieraem z czoa nagle wystpujcy pot. Wreszcie
rrr... rrr... dzwonek. Dopadem telefonu i chwyciem
suchawk. Teraz, teraz dowiem si wszystkiego!
Lecz bya to z mej strony gupia pomyka, na ktr mi
portier zaraz zwrci uwag. Nie odezwa si telefon, lecz
dzwonek przy drzwiach wejciowych, i portier spiesznie
otworzy spnionej parce. W drzwiach ukaza si rotmistrz z
dziewczyn, rzuci zdumione spojrzenie do loy portiera na
dziwnego czowieka w oficerskim paszczu, lecz boso i z nag
Strona 484
szyj, a potem lekko si ukoniwszy znik ze sw towarzyszk

na przyciemnionych schodach.
Czuem, e duej nie wytrzymam. Zakrciem korb i
spytaem telefonistk:
Nie byo jeszcze wezwania?
Jakiego wezwania?
Z Wiednia... zdaje si, e z Wiednia... byo mniej
wicej przed p godzin.
Zaraz si dowiem. Chwileczk.
Chwileczka trwaa dugo. Wreszcie odezwa si sygna,
ale to tylko telefonistka mnie uspokajaa:
Ponaglam, ale nie mam odpowiedzi. Jeszcze kilka
minut, zadzwoni.
Czeka! Czeka jeszcze kilka minut. Minut! Minut! W
przecigu sekundy moe umrze czowiek, moe rozstrzygn si czyj los, moe zapa si wiat. Dlaczego ka
mi tak czeka? To zbrodnia, eby czowiek musia tak czeka.
To mka, to szalestwo! Zegar wskazuje ju wp do drugiej.
Siedz tu od godziny, trzs si, dr i czekam.
Wreszcie, wreszcie, sygna. Ze spronymi zmysami
wsuchaem si w aparat, lecz telefonistka owiadczya tylko:
Dostaam odpowied. Rozmowa jest skrelona.
Skrelona? Dlaczego? Dlaczego wzywaj mnie o wp
do pierwszej w nocy, a potem rozmow skrelaj? Widocznie
stao si co, czego nie wiem, a o czym wiedzie powinienem.
Strona 485
Jakie to okropne, e nie mona przebi wiadomoci

odlegoci, ani czasu! Czy zatelefonowa do Condora? Nie,
przecie to noc. Jego ona przestraszyaby si niepotrzebnie.
Pewno zrobio si za pno i doktor woli zadzwoni do mnie
jutro z rana po raz drugi.
Nie umiem opisa tej nocy. W potopie bezsensownych
myli przesuway si w gwatownym pdzie spltane obrazy,
ja za siedziaem znuony, a jednoczenie czujny, czekajc
wszystkimi nerwami, wsuchujc si w kady krok na schodach i w korytarzu, w kady dwik i brzk na ulicy, w
kady ruch i odgos, a jednoczenie zataczajc si ze
zmczenia, wyczerpany i zmoony udrk. I wreszcie sen,
zbyt gboki i zbyt dugi, sen bez kresu jak mier, bezdenny
jak nico.
Gdy si obudziem, w pokoju byo widno. Rzuciem
spojrzenie na zegar: wp do jedenastej. Na lito bosk,
przecie pukownik kaza, abym si natychmiast zameldowa!
Zanim pomylaem o sprawach osobistych, znw automatycznie zacz we mnie dziaa dryl wojskowy. Narzuciem na
siebie mundur i zbiegem ze schodw. Portier chcia mnie
zatrzyma. Nie to pniej! Wpierw musz si zameldowa,
bo sowem honoru obiecaem to pukownikowi.
Z paskiem u czapki przepisowo podpitym wszedem
do kancelarii. Ale zastaem tam tylko niskiego, rudowosego
podoficera, ktry ujrzawszy mnie wlepi we mnie przeraone
oczy.
Prosz jak najszybciej na d, panie poruczniku. Rozkaz! Pan major wyranie kaza, eby wszyscy oficerowie i
Strona 486
onierze garnizonu stawili si punktualnie o jedenastej.

Prosz jak najprdzej na d.
Zbiegem ze schodw. Rzeczywicie, na podwrzu zebrany ju by cay garnizon i ledwo miaem czas stan we
wskazanym miejscu, gdy zjawi si dowdca dywizji. Szed
dziwnie powoli i uroczycie, rozwin jaki arkusz i dononym gosem zacz:
Popeniono straszliw zbrodni, przejmujc
Austro-Wgry i cay wiat cywilizowany wstrtem. (Jak
zbrodni? pomylaem przestraszony. Mimo woli
zaczynaem dre, jak gdybym to ja j popeni). Podstpne
morderstwo (Jakie morderstwo?) dokonane na naszym
ukochanym nastpcy tronu, Jego Cesarsko-Krlewskiej
Wysokoci Arcyksiciu Franciszku Ferdynandzie i Jej
Cesarsko-Krlewskiej Wysokoci jego Maonce (Jak to?
Zamordowano nastpc tronu? Kiedy? Prawda, przecie
wczoraj w Brnie mnstwo ludzi cisno si do plakatu wic
to dlatego!) pogryo najwyszy dom cesarski w gbokiej
aobie i rozpaczy. Ale cesarsko-krlewska armia przede
wszystkim...
Nie syszaem wyranie dalszych sw. Nie wiem
czemu, ale wyrazy zbrodnia i mord uderzyy w me serce
jak mot. Nie przestraszybym si bardziej, gdybym sam by
owym zbrodniarzem. Zbrodnia, morderstwo to przecie
powiedzia Condor! Nagle przestaem sucha, co ten bkitny, ozdobiony wieloma orderami i piropuszem oficer gada i
dononie huczy przed frontem. Przypomniaem sobie raptownie telefoniczne wezwanie w nocy. Dlaczego doktor nie
Strona 487
zawiadomi mnie o niczym dzi z rana? Czy nie stao si tam

co zego?
Nie meldujc si majorowi skorzystaem z oglnego zamieszania i pobiegem czym prdzej do hotelu moe
tymczasem telefonowano do mnie?
Portier poda mi depesz. Nadesza ju dzi z rana
wyjani, lecz minem go tak szybko, e nie zdy mi jej
wrczy. Rozdarem formularz. W pierwszej chwili nic nie
zrozumiaem: bez podpisu, tre cakowicie niezrozumiaa.
Wreszcie zorientowaem si, e byo to zawiadomienie z
poczty, i mj telegram, nadany w Brnie o trzeciej
pidziesit osiem nie mg by dorczony.
Nie mg by dorczony? Wpatrzyem si w te sowa.
Telegram do Edyty von Kekesfalva nie mg by dorczony?
Przecie zna j w tej dziurze kady. Nie mogem ju duej
wytrzyma naprenia. Kazaem natychmiast poczy si
telefonicznie z Wiedniem i wezwa doktora Condora.
Rozmowa pilna? spyta portier.
Tak! Pilna!
Po dwudziestu minutach dostaem poczenie i o
dziwo! Condor by w domu i sam przyj wezwanie. W trzy
minuty wiedziaem ju wszystko, bo w rozmowie na tak
odlego nie ma czasu, aby mwi ogldnie.
Strona 488
Ot jaki diabelski przypadek wszystko zmarnowa i

nieszczliwa dziewczyna nie dowiedziaa si ani o mojej
skrusze, ani o moim szczerym postanowieniu. Wszelkie
wysiki pukownika, aby spraw zatuszowa, okazay si
daremne. Ferencz i koledzy nie poszli z kawiarni do domu,
lecz do winiarni. Na nieszczcie spotkali tam aptekarza w
duym towarzystwie, a Ferencz, poczciwy gupiec, z mioci
dla mnie od razu si na niego rzuci. Wobec wszystkich kaza
mu si tumaczy i oskary go, e rozsiewa o mnie
nikczemne kamstwa. Zrobi si straszliwy skandal, a
nazajutrz wiedziao o tym cae miasto, bo aptekarz, gboko
dotknity, z samego rana pobieg do koszar, aby wymusi
ode mnie zawiadczenie, i powiedzia prawd, a wobec
podejrzanej odpowiedzi, e zniknem, natychmiast wzi
dorok i pojecha do Kekesfalvw. Wpad tam w biurze na
starego i zacz wrzeszcze, a dray szyby, e przez to
gupie telefonowanie zrobili z niego durnia, on za jako
obywatel z dawna tu osiady nie pozwoli, aby ta bezczelna
banda oficerska wystpowaa przeciwko niemu w taki
sposb! Wie te, czemu tak tchrzliwie zwiaem! Jemu nie
mona blagowa, e wszystko byo artem. Ukrywa si w
tym bezwzgldnie jaka nikczemna podo z mojej strony,
ale choby mia pj do ministerstwa, wyjani to i w adnym
razie nie pozwoli, aby tacy smarkacze robili mu w
publicznym lokalu afronty.
Z trudem udao si rozwcieczonego uspokoi i wyprowadzi. Przeraony Kekesfalva mia tylko nadziej, e Edyta
nic z tych okrutnych podejrze nie syszaa. Ale fatalno
chciaa, e okna w biurze stay otworem i przez cae podwrze sycha byo jak najdokadniej straszliwe sowa a w
Strona 489
salonie, gdzie siedziaa dziewczyna. Prawdopodobnie od

razu zdecydowaa si wykona plan z dawna uoony, lecz
potrafia si opanowa. Jeszcze raz pokazaa si w nowych
sukniach, miaa si z Ilon, artobliwie rozmawiaa z ojcem i
pytaa o sto szczegw, chcc wiedzie, czy wszystko ju
przygotowane i zapakowane. Co prawda po kryjomu kazaa
Jzefowi zatelefonowa do koszar z zapytaniem, kiedy
powrc i czy nic dla niej nie zostawiem. Jaki ordynans
zgodnie z prawd odpowiedzia, e zostaem na niewiadomy

czas subowo odkomenderowany i dla nikogo nie
zostawiem adnej wiadomoci. To zdecydowao powodowana niecierpliwoci serca nie chciaa czeka ani dnia,
ani godziny. Zbyt gboko j zawiodem i miertelnie
dotknem, aby moga mi jeszcze wierzy, za moja sabo
dodaa jej si. Po obiedzie kazaa si zawie na taras, za
Strona 490
Ilona, zaniepokojona jej niezwyk wesooci i zdjta jakim

zym przeczuciem, nie odstpowaa jej ani na krok.
O wp do pitej wanie w porze gdy zazwyczaj
przychodziem, a na kwadrans przed nadejciem jednoczenie dwch telegramw, mojego i Condora Edyta poprosia
wiern przyjacik, aby jej przyniosa ksik, za Ilona na
nieszczcie ulega tej na pozr niewinnej probie.
Niecierpliwa dziewczyna nie mogc pohamowa swego serca
skorzystaa z tej jednej jedynej minuty, aby speni, co
uplanowaa. Dokadnie w ten sposb, w jaki mi to kiedy na
tarasie pokazywaa, dokadnie tak, jak widywaem to w mych
sennych widziadach, wykonaa okropny zamiar...
Condor zasta j jeszcze yjc. Lekkie ciao w niepojty
sposb nie wykazywao zewntrznych obrae. Zawieziono
nieprzytomn sanitarnym autem do Wiednia. A do pnej
nocy lekarze mieli nadziej, e j jeszcze uratuj, i doktor o
smej wieczorem zamwiwszy piln rozmow wezwa mnie
z sanatorium. Lecz owej nocy dwudziestego dziewitego
czerwca po zamordowaniu nastpcy tronu we wszystkich
urzdach w pastwie panowa chaos, a linie telefoniczne byy
ustawicznie zajte przez wadze cywilne i wojskowe. Przez
cztery godziny Condor daremnie czeka na poczenie. Dopiero po pnocy, gdy lekarze stwierdzili, e nie ma ju
nadziei, kaza rozmow odwoa. W p godziny pniej
Edyta umara.
Strona 491
Pewien jestem, e wrd setek tysicy, ktre w owe

sierpniowe dni powoano do wojska, mao byo ludzi z tak
obojtnoci, a nawet niecierpliwoci wyjedajcych na
front. I to nie dlatego, abym paa dz wojny byo to dla
mnie jedynym wyjciem i ratunkiem. Zatraciem si w zawierusze wojennej jak zbrodniarz w ciemnociach. Cztery tygodnie przed zapadniciem decyzji przeyem w stanie takiej
pogardy dla samego siebie, takiej wewntrznej rozterki i rozpaczy, e jeszcze dzisiaj przypominam sobie owe godziny ze
zgroz, jako straszliwsze od tamtych na polach walki. Byem
przekonany, e przez moj sabo, przez zwodnicz, a potem cofajc si lito zamordowaem czowieka, i to jedynego czowieka, ktry kocha mnie gboko. Nie miaem odwagi
wyj na ulic; zameldowaem, e jestem chory, i zamknem
si w swym pokoju. Napisaem do Kekesfalvy, aby wyrazi
mu wspczucie (Ach, rzeczywicie to moje wspczucie!)
nie odpowiedzia. Zasypywaem Condora wyjanieniami, aby
si usprawiedliwi nie odpowiedzia. Ani od kolegw, ani
od ojca nie dostaem ani sowa, prawdopodobnie dlatego, e
ministerstwa w owych krytycznych tygodniach byy
zawalone prac. Ale ja widziaem w tym jednomylnym
milczeniu zmow i wyrok. Coraz gbiej wpdzaem si w
przekonanie, e wszyscy mnie potpili, jak ja sam siebie
potpiem, i e uwaaj mnie za morderc, poniewa sam
siebie tak nazywaem. Gdy cae pastwo drao ze
wzburzenia, gdy w caej Europie wszystkie druty rozarzay
si i drgay od nadmiaru straszliwych wiadomoci, gdy
giedy chwiay si, armie za mobilizoway, a ostroni i
przezorni ju pakowali kufry, rozmylaem wycznie o swej
tchrzliwej zdradzie, o swej winie. Dlatego odwoanie mnie
Strona 492
od tych myli byo mi oswobodzeniem, wojna, pochaniajca

miliony ludzi niewinnych, uratowaa mnie, winnego, od
rozpaczy. Lecz nie sawi jej za to.
Mam odraz do sw patetycznych i dlatego nie mwi,
e na przykad szukaem wwczas mierci. Mwi natomiast,
e si jej nie baem, a co najmniej nie baem si jej tak jak inni,
gdy w niektrych chwilach powrt w gb kraju, gdzie
przecie przebywali wiadkowie mej winy, wydawa mi si
straszliwszy od caej grozy frontu. I dokde miabym
powrci, kto mnie potrzebowa, kto mnie jeszcze kocha i dla
kogo, dla czego miabym y? Jeeli dzielno nie oznacza nic
innego ani wyszego ni brak obawy, mog miao i uczciwie
twierdzi, e byem na wojnie rzeczywicie dzielny, gdy
okolicznoci, wydajce si najbardziej odwanym moim
kolegom gorsze od mierci a wic mono zostania kalek
nie przeraay mnie wcale. Gdybym zosta kalek, gdybym
sam sta si bezradny, uwaabym to prawdopodobnie za
kar i za sprawiedliw zemst, zwaszcza gdybym si sta
ofiar cudzej litoci, poniewa moja lito bya niegdy
tchrzliwa i ndzna. Nie za moj wic przyczyn mier mnie
nie spotkaa z zimnym spojrzeniem zobojtniaego
czowieka dziesitki razy szedem jej na spotkanie.
Gdziekolwiek byo do wykonania co trudnego, gdzie trzeba
byo i na ochotnika, zgaszaem si natychmiast. W
najgortszych bitwach czuem si dobrze. Po pierwszej ranie
poprosiem o przeniesienie mnie do kompanii karabinw
maszynowych, a potem do lotnikw; na naszych marnych
aparatach udao mi si dokona niejednego. Zawsze jednak,
ilekro w rozkazie znalazem w zwizku z moim nazwiskiem
wydrukowane sowo dzielno, miaem uczucie oszusta, a
Strona 493
gdy kto ciekawie przyglda si mym odznaczeniom,

cofaem si z zasigu jego spojrzenia.
Gdy miny wreszcie owe cztery nie koczce si lata,
ku wasnemu zdumieniu zorientowaem si, e mimo
wszystko potrafi y nadal w wiecie dawnym, gdy dla
powracajcego z Hadesu wszelkie sprawy nabieraj nowej
wagi. Obciajca sumienie mier czowieka nie miaa dla
onierza z wojny wiatowej tego znaczenia, jakie nadawa jej
czowiek z czasw pokoju. Moja wasna, prywatna wina
roztopia si w olbrzymim, powszechnym potopie krwi. To
samo ja, te same oczy, te same rce musiay przecie
kierowa karabinem maszynowym, ktry pod Limanow
zmit sprzed naszych okopw pierwsz fal rosyjskiej
piechoty. Przez lunet polow sam przecie widziaem
wytrzeszczone oczy zabitych i rannych z mojej winy, ktrzy
przez dugie godziny jczeli zapltani w druty kolczaste,
zanim wreszcie skonali. Pod Gorycj strciem samolot;
trzykrotnie przekoziokowa w powietrzu, zanim roztrzaska
si na kamieniach w supie ognia, a zwglone i okropnie
jeszcze dymice trupy obszukalimy pniej wasnymi
rkami, aby znale znaki rozpoznawcze. Tysice, tysice
onierzy maszerujcych wraz ze mn robio to samo bd
karabinem, bd bagnetem, bd miotaczami ognia,
karabinem maszynowym lub wprost pici... Setki tysicy,
miliony ludzi z mojego pokolenia we Francji, w Rosji, w
Niemczech... C znaczyo jedno morderstwo, c znaczya
jaka prywatna, osobista wina wrd wielotysicznego
kosmicznego, najokrutniejszego, masowego niszczenia,
wrd
masowego
druzgotania
ludzkich
istnie,
najstraszliwszej zbrodni, jak dotd znaa historia?
Strona 494
A zreszt byo to dla mnie rwnie odcieniem

w wiecie pozafrontowym nie byo ju ludzi, ktrzy
wiadczyliby przeciwko mnie. Nikt nie mg przecie zarzuca tchrzostwa czowiekowi odznaczonemu za wybitn
odwag, nikt nic mg ju przypomnie mi wczesnej fatalnej
saboci. Kekesfalva przey mier swego dziecka zaledwie o
par dni, Ilona mieszkaa jako ona skromnego rejenta gdzie
na wsi w Jugosawii, pukownik Bubencic zastrzeli si nad
Saw, moi koledzy bd padli na wojnie, bd od dawna
zapomnieli o bahym epizodzie. Wszelkie przedtem byo
przecie wobec tych czterech apokaliptycznych lat tak samo
niewane jak dawniej pienidze. Nikt nie mg mnie o nic
oskary, nikt nie mg mnie teraz sdzi. Byem jak
morderca, ktry trupa swej ofiary pogrzeba w zarolach, a
nieg zaczyna na pada gsty, biay i ciki. Miaem
wiadomo, e jeszcze przez dugie miesice chronica go
powoka przykrywa bdzie zbrodni, a potem lad jej
zniknie na zawsze. Nabraem wic odwagi i znw zaczem
y. Poniewa nikt mi nic nie przypomina, sam
zapomniaem o wasnej winie. Bo serce chtnie i szybko
zapomina, o czym chce zapomnie jak najprdzej...
Tylko raz jeden powrciem wspomnieniem na tamten
brzeg. Siedziaem w wiedeskiej operze w krzesach ostatniego rzdu, aby posucha Orfeusza Glucka, ktrego czysty,
ukryty smutek wzrusza mnie gbiej ni kada inna muzyka.
Wanie skoczono uwertur i na krtk przerw sabo
rozwietlono ciemn sal, aby spnionym da mono
udania si na miejsca. Do mojego rzdu rwnie zbliya si
w pmroku spniona para, pan i pani.
Strona 495
Przepraszam grzecznie pochyli si nade mn w

pan.
Nie zwracajc na nich uwagi i nie patrzc wstaem, aby
ich przepuci. Zamiast jednak od razu usi na wolnym
miejscu obok mnie, w pan delikatnie i ostronie przesun
wpierw przed sob sw towarzyszk. Wskazywa jej i torowa jednoczenie drog, a oprcz tego przewidujco spuci
siedzenie, zanim zaja miejsce w fotelu. Ta niezwyka zapo-
biegliwo zwrcia moj uwag. Ach pomylaem niewidoma! W teje chwili w tgawy pan usiad obok mnie i
nagle serce stano mi w piersi, poznaem go to by
Condor! Jedyny czowiek, ktry wszystko wiedzia, ktry
mnie zna a do najgbszych pokadw mej winy, siedzia
tu obok mnie, on, ktrego wspczucie nie byo zbrodnicze
tak jak moje, lecz miao pen powicenia si, on, jedyny,
ktry mnie mg sdzi, jedyny, przed ktrym mgbym si
Strona 496
wstydzi! Gdy w pauzie midzy aktami zapal wieczniki

pozna mnie natychmiast...
Wzdrygnem si i szybko przysoniem twarz rk, by
by przynajmniej w ciemnoci bezpiecznym. Nie syszaem z
ulubionych melodii ani jednego tonu, gdy serce bio mi zbyt
gwatownie. Przygniota mnie blisko jedynego czowieka
na ziemi, ktry zna mnie istotnie. Jak gdybym w owych
ciemnociach siedzia nagi wrd tylu dobrze ubranych i
przyzwoitych ludzi, ju teraz wzdrygaem si przed momentem, gdy zdradzi mnie rozbyskujce wiato. Tote w krtkiej przerwie pomidzy ciemnoci a zapaleniem wiecznikw, gdy po pierwszym akcie kurtyna z wolna zaczynaa
si opuszcza, spiesznie schyliem gow i zemknem rodkowym przejciem, jak sdz do szybko, aby mnie nikt nie
zobaczy i nie pozna.
Jednak od owej chwili wiem, i adna wina nie jest
zapomniana, dopki pamita j sumienie.
K O N I E C
Strona 497

Nota edytorska
Powie Niecierpliwo serca zostaa wydana w Niemczech w 1936 roku. Dwa lata
pniej po raz pierwszy wydano j w Polsce. W sumie doczekaa si szeciu wyda w
naszym kraju. Ksika cieszya si duym powodzeniem podobnie jak i nakrcone na
jej podstawie dwa filmy w okresie powojennym: w 1946 roku (Beware of Pity) z Lili
Palmer, Albertem Lievinem, Cedrickiem Hardwickeiem, Gladys Cooper i Linden
Travers re. Maurice Elvey (Zweig by wspautorem scenariusza) oraz
dwuczciowy francuski film TV (La Pitie Dangereuse) z roku 1979 w re.Eduarda
Molinaro, z Jeanem Desailly w roli barona von Kekesfalva, Marie Helene Breillat w roli
Edyty i Mathieu Carriere jako Antonem.
Siedemnastoletnia uomna dziewczyna z nowobogackiego domu darzy uczuciem

modego porucznika kawalerii. Mio bohaterki prowadzi do tragicznych nastpstw.
Mody porucznik ze szlacheckiej rodziny nie umie naleycie odczyta uczucia
modziutkiej unieruchomionej na wzku dziewczyny ale te obawia si by uczucie
p-ydwki nie zostao le odebrane w wiecie w ktrym on si obraca. Boi si
reakcji kolegw, przeoonych a przede wszystkim apodyktycznej ciotki.
Niecierpliwo serca bohaterki, ktra znalaza sam siebie i nie ma ju nic do
stracenia na tym wiecie jest swoistym mottem powieci.
W owych czasach rzecz dzieje si przecie dokadnie 100 lat temu,
niepenosprawny czowiek by skazany wycznie na pomoc i opiek innych. Gwnie
mg liczy tylko na rodzin, a jeli kto spoza niej wycign do niego przyjazn i
litociw rk, to byo to wanie odczytane jako przede wszystkim lito. Mona byo
zobaczy w tym mio a nie wycznie poszanowanie, przyja i oddanie.
Niecierpliwo serca jest wic opowieci o mioci, poszanowaniu, litoci i braku
zrozumienia, ktre doprowadza do tragicznego finau.
Mimo braku szybko zmieniajcej si akcji, przy monotonnej scenerii, mao ciekawych
przygd bohatera (jak na onierza) i maej przejrzystoci edytorskiej (brak podziau
na rozdziay nie motywuje do szybkoci czytania) ksika wciga czytelnika, gwnie
z uwagi na tragizm fabuy i psychologi gwnych bohaterw, z ktrych najwikszym
zainteresowaniem darzymy posta doktora Condora i jego opowie o karierze
nowobogackiego yda. Tragiczny fina powieci to nie tylko mier gwnej
bohaterki, to take osobisty dramat modego porucznika oraz niejako w tle, ale
wysuwajce si na plan pierwszy zabjstwo arcyksicia Ferdynanda.
Strona 498

STEFAN ZWEIG (1881 1942) pochodzi z rodziny ydowskiej. W
rodzinnym Wiedniu studiowa filozofi i histori sztuki, podczas I
wojny wiatowej przebywa w Szwajcarii. By pod silnym wpywem
filozofii Zygmunta Freuda, std w jego twrczoci mocno
zarysowane s portrety psychologiczne postaci (Maria Stuart, Maria
Antonina, Magellan). W Polsce oprcz Niecierpliwoci serca,
kilkakrotnie wydawano cykl opowiada pod tytuem 24 godziny z
ycia kobiety, z rnym doborem utworw. W 2012 roku ukazaa si
Dziewczyna z poczty (Wydawnictwo W.A.B.)
Przeciwny wojnom i faszyzmowi, jak rwnie z obawy o swoje ycie z powodu
ydowskiego pochodzenia, Stefan Zweig wraz z on w 1934 roku wyjecha do
Wielkiej Brytanii i USA a w 1941 roku wyemigrowali do Brazylii, gdzie oboje popenili
samobjstwo w wyrazie protestu przeciwko hitleryzmowi.
Przy opracowywaniu Noty edytorskiej korzystano ze stron internetowych: film web.pl.,

fdb.pl, imdb.pl.,wikipedia.pl, biblionetka.pl,lubimyczytac.pl, oraz noty wydawcy do
polskiego wydania PIW z 1988 roku a take z innych dostpnych rde i materiaw,
ktrych wszystkich nie sposb wymieni, jeli jednak ich autorzy uznaj, e s oni
rdem zamieszczonych tu informacji, to w peni to uznaj.
Jawa48
Strona 499
Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i

publikacji tak w czci jak i w caoci
Prawa autorskie
nale do autora ksiki i opracowania, autorw i realizatorw zdj
i ilustracji, wydawnictw, ich spadkobiercw oraz innych osb
fizycznych i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa
Materiay na ktrych oparto opracowanie, wykorzystano z penym
poszanowaniem praw autorskich i w przekonaniu, e stanowi
rdo danych o naszej kulturze i historii oraz e stanowi wasno
publiczn, a ich rozpowszechnianie suy dobru oglnemu.
Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si
ksik wypoyczon z biblioteki, od ssiada, znajomego czy
przyjaciela. Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych,
modyfikowanie, przedruk i tym podobne bez zgody autora edycji i
opracowania zabronione.
Dokument w formacie *pdf moe by wykorzystany wycznie do uytku osobistego bez
prawa do dalszego obrotu i obiegu komercyjnego lub handlowego i nie moe by
poddawany modyfikacjom bez zgody autora edycji.
Naley go traktowa tak, jak ksik wypoyczon do przeczytania.
Przeczytaj nastpn stron!
Uwaga!!!
Bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju
rozpowszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku osobistego.
Nie wymaga zezwolenia twrcy przejciowe lub incydentalne

zwielokrotnianie utworw, niemajce samodzielnego znaczenia
gospodarczego
Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku pod

warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz rda. Podanie
twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce moliwoci.
Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia.
Pliki mona pobiera jeli posiada si ich orygina a pobrany plik bdzie
suy jako kopia zapasowa.
Mona pobiera pliki nawet jeli nie posiada si oryginau, pod

warunkiem e po 24 godzinach zostan one usunite z dysku komputera.
Szczegowe postanowienia zawiera USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
oraz Regulamin wiadczenia Usug Drog Elektroniczn
Portalu Chomikuj.pl

NIECIERPLIWOŚĆ SERCA - Stefan Zweig

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

NIECIERPLIWOŚĆ SERCA - Stefan Zweig

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Indeks: 00174/2015/08

Pozycja e-book_JW48: 066

Opracowanie edytorskie: Jawa48

Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon

Opracowanie edytorskie wg Wydania III wydanego przez

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Opracowanie edytorskie Jawa48

Istnieje lito dwojakiego rodzaju. Jedna, maoduszna i sentymentalna, ktra

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Kto posiada, temu bdzie dane, sowa te z Ksigi

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

wylewnoci, zaprosi mnie, abym zaj przy nim miejsce.

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

nieszkodliwoci. Zrezygnowany usiadem wic przy nim i

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

maszynowych, gdy zaj i przez trzy dni sam utrzymywa

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Opracowanie edytorskie Jawa48

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Nie zawsze naley wierzy, e stanie si to, czego

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

otwarcie przeciwko niej wystpowali. Wikszo zostaa

Opracowanie edytorskie Jawa48

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Owszem doda z grzecznym ukonem w

Podoba mi si jego sposb rozumowania i wanie

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

tym orderze jak o legendzie, o tym orderze, ktry nadawany

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

ktrzy tylko dlatego z tak zajadoci rzucili si w wir

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Caa sprawa zacza si od niezrcznoci, od zupenie

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

si podchorego z puchem pod nosem i oddaje armii

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

ktre wykonujc poboczny zawd, czule dzieliy pomidzy

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

a zarazem wiceburmistrzem naszego miasteczka. Dawno ju

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

ani mylaa te zapaci przy stalowej, automatycznej kasie,

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

cukrownia przy drodze do R., tartak w M. i stadnina.

Opracowanie edytorskie Jawa48

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Dlaczego by nie? Przecie w takim zabagnionym

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

czy wszystko w porzdku (zawsze robi to ordynans, bo

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

pukownik z jakim naprdce znalezionym doktorem, i

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

szybko odkada serwet, zblia si do mnie i zapraszajcym

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

ziemianie z okolicy, z onami i crkami, oraz urzdnicy

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

ukoronowane saat i oboone plastrami homara, pyway w

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

opanowaniem. Do cakowitego szczcia, do wraenia, e

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

drug ssiadk; ona rwnie taczya wietnie, ja za lekko

dostrzegaem pyncego czasu.

Stefan ZWEIG NIECIERPLIWO SERCA

podobay, ale o pannie von Kekesfalva najzupeniej