ludzie

Kto to jest Witkacy?

Na to pytanie nie ma jednej odpowiedzi. Dla niektrych to geniusz, dla innych grafoman (genialny
dodawa Irzykowski). Najwybitniejszy, obok Wyspiaskiego, dramaturg polski, twierdzili entuzjaci,
asceptycy podkrelali, e jego sztuki to chaotyczne
dziwactwa, epatujce szokujcymi pomysami iwulgarnym jzykiem. Ceniony autor oryginalnych powieci (Poegnanie jesieni iNienasycenie), znacznie
przewyszajcych to, co wtedy powstao wpolskiej
prozie cho nie brakowao te krytykw uznajcych
je za poronione pody chorej wyobrani. Jedni widzieli wnim twrc nowatorskiej teorii Czystej Formy,
ainni mtnego propagatora nonsensu wsztuce. Dla
wielu to przenikliwy myliciel, ktry jako jeden znielicznych wXX w. stworzy wasny system filozoficzny,
dla innych filozof amator, ktrego nie sposb traktowa powanie. Zprzenikliwoci wizjonera ostrzega
przed upadkiem europejskiej cywilizacji, ale lekcewaono go, bo zosta uznany za megalomana, dziwaka
ierotomana. Od pocztku, czyli od debiutu scenicznego (prapremiera Tumora Mzgowicza w1921 r.),
wywoywa skrajnie odmienne opinie. Do ich ugruntowania przyczyniy si jego legendy jasna iczarna.

Aoczym mwi jasna legenda Witkacego?

Najpikniej pisze onim Jadwiga Witkiewiczowa: Jako intelekt, wszechstronny talent ikopalnia wiedzy
ze wszystkich dziedzin nauki, obdarzony przy tym
niesychanym urokiem, dowcipem, oryginalnoci,
anawet wieloma dziwactwami, ktre czasem draniy
imczyy nawet bardzo byo to zjawisko wyjtkowe
38

w i e d z a i y c i e

grudzie 2013

do prof. dr. hab.

Janusza Deglera,

synnego witkacologa
Stanisaw Ignacy
Witkiewicz
Autoportret,
fotografia
(ok.1912)
zkolekcji Ewy
Franczak
iStefana
Okoowicza

pod kadym wzgldem. Zlistw do ony, ktra zczasem staa si oddanym iwyrozumiaym przyjacielem,
wyania si obraz czowieka borykajcego si zniedostatkiem, kopotami ze zdrowiem, ciko pracujcego na ycie, amimo to uporzdkowanego istarajcego
si sprosta wyznaczonym sobie zadaniom twrczym.
Sztuka bya dla niego wartoci nadrzdn, filozofia
pasj, atroska ohigien osobist niemal obsesj (Polakw nakania do codziennego mycia ikorzystania
zani przynajmniej raz wtygodniu).
Jako jeden znielicznych naszych artystw zrobi
wiatow karier. Jego teksty literackie iteoretyczne
ukazay si w24 jzykach. Mia kilkanacie wystaw malarstwa ifotografii wnajbardziej prestiowych muzeach europejskich iamerykaskich. aden twrca polski
zXX w. nie doczeka tylu opracowa co on iwci powstaj nowe (zob. strona www.witkacologia.eu). Mia
racj Puzyna, kiedy przewidywa, e Witkacy wyywi
kilka pokole badaczy, krytykw, edytorw ireyserw.
Jak trafi na wyyny sawy?
Za ycia docenio go niewielu, m.in. Boy-eleski,
azmodszych pisarzy Bolesaw Miciski. Po wojnie

Fot. Kolekcja Ewy Franczak i Stefana Okoowicza; Archiwum Autora

Co nam zostao ztych legend?

Zamieniy si wstereotypy. Posuguj si nimi wszyscy
majcy kopot zodbiorem twrcy trudnego ikontrowersyjnego. To, e Witkacy jest autorem ksiki onarkotykach, wktrej opisa swoje dowiadczenia zrnymi
uywkami, ana portretach odnotowywa, jaki narkotyk zay, sprawia, e przylgna do niego opinia narkomana. Na nic tumaczenia, e nie mona nazwa
narkomanem kogo, kto siga po narkotyk sporadycznie, wcelach artystycznych lub psychologicznych, ito
pod kontrol lekarza. Tak byo zpejotlem, narkotykiem
Indian meksykaskich, ktry po zayciu wywouje niezwyke wizje kolorystyczne. Ogromn popularnoci
wEuropie cieszy si pod koniec lat 20. ub. wieku. Produkowa go wykadowca Sorbony dr Alexandre Rouhier.
Witkacy zamwi uniego kilka porcji specyfiku iwraz
zprzyjacimi organizowa seanse, artobliwie nazywane orgiami, majce charakter eksperymentu psychologicznego. Witkacy spisywa swoje wizje idoznania
wywoane narkotykiem. Ocala protok takiego seansu zczerwca 1928 r., ktry sta si cennym dokumentem dla psychologw, m.in. dla prof. Stefana Szumana.
Wkrtce jednak Witkacy zrazi si do pejotlu, gdy okazao si, e dr Rouhier produkuje piguki nie zsoku meksykaskiego kaktusa, ale zkaktusw hodowanych na
poudniu Francji. Zapas piguek przekaza wic Michaowi Choromaskiemu, aby pomogy mu wwalce zpijastwem, bo pejotl powodowa wstrt do alkoholu.

znalaz si na indeksie. Odkry go

iprzywrci teatrowi Tadeusz Kantor,
ktry wmaju 1956 r. wystawi Mtw podczas inauguracji swego teatru
Cricot. Przeomowe znaczenie miao
przygotowane przez Konstantego Puzyn dwutomowe wydanie dramatw,
ktre ukazao si w1962 r. Otwaro ono Witkacemu drog na wszystkie sceny polskie. Liczb premier
dorwnywa wtedy Fredrze iMrokowi. Wkrtce jako prekursor teatru
absurdu trafi na sceny caego wiata.
Grano go od Honolulu do Tokio. Gdy
teatr absurdu si zestarza, Witkacy
nadal budzi ywe zainteresowanie.
Nie tylko jako dramaturg, lecz take
jako powieciopisarz, teoretyk sztuki, portrecista, autor rewelacyjnych fotografii iprzede wszystkim historiozof, ktry prorokowa, e ludzko zmierza wstron
szczliwego, zmechanizowanego izuniformizowanego raju, przypominajcego znakomicie zorganizowane spoeczestwa mrwek, pszcz czy termitw,
wktrym jednak nie bdzie miejsca dla indywiduum
izabraknie tego, co nas od nich odrnia uczu metafizycznych.
Czy Sta wci psoci ifigluje?
Istotnie, duch Witkacego lubi robi szpryngle tym,
ktrzy si nim zajmowali. Mnie w1973 r. ukrad teczk zmateriaami do tomu pism krytycznych ipublicystycznych, co sprawio, e wydanie opnio si
oponad rok. Wmieszkaniu Anny Miciskiej, kiedy
przebywaa na urlopie, wywoa poar iomal nie spalia si korekta ibezcenne notatki do pierwszej edycji
622 upadkw Bunga. Jerzego Timoszewicza rbn
wgow zwdzicznoci za to, e by redaktorem powiconego mu numeru Pamitnika Teatralnego. Ale
najwikszy kawa zrobi delegacji partyjno-rzdowej,
ktra wkwietniu 1988 r. udaa si do wsi Jeziory na
Ukrainie, aby sprowadzi do kraju jego szcztki. Zamiast nich przywieziono szkielet modej Ukrainki,
ktry zhonorami pochowano wgrobie matki na starym cmentarzu wZakopanem. Dlatego zpewnym lkiem przystpowaem do pracy nad listami Witkacego
do ony, bo jest to korespondencja niezwykle osobista,
ujawniajca wiele spraw bardzo intymnych. Witkacy
bowiem nie mia przed on adnych tajemnic iswoj
szczero posuwa nieraz do granic ekshibicjonizmu.
Atymczasem odwrotnie wielokro dowiadczaem
tego, co on okrela cudem w. Witkacego. Wopracowaniu tej korespondencji pomagao mi bezinteresownie
wiele osb, suc informacjami, materiaami icennymi wskazwkami. Odnalazo si przy tej okazji kilka
nieznanych obrazw. Nie robi mi adnych psikusw,
zczego wnioskuj, e zaakceptowa te cztery tomy.
Komu potrzebny jest Witkacy?
By potrzebny jako odtrutka na stalinizm isocrealizm,
atake jako autor awangardowych dramatw wyprzedzajcych miaoci rozwiza formalnych Ionesco,

Pierwsze
odlewej:
Karykatura
Stanisawa
Ignacego
Witkiewicza
autorstwa
Zdzisawa
Czermaskiego,
Wiadomoci
Literackie 1927,
nr 30
Drugie od lewej:
S.I. Witkiewicz,
Azot, Fosfr
iArsen, gwasz,
kredka, owek
(23 IX 1918),
wasno
prywatna

Becketta czy Adamowa oraz jako prozaik, ktry podobnie jak Sartre wykorzysta form powieci do popularyzacji swych idei ipogldw, aprzez potraktowanie
jej jak worka, do ktrego wszystko da si wepchn,
zosta uznany za prekursora antypowieci. Szewcy
zastpoway nam dramat polityczny, bo to wyjtkowo przenikliwa sztuka orewolucji inic dziwnego, e
zrobia zawrotn karier wPRL-u, zwaszcza podczas
stanu wojennego. By Witkacy pierwszym postmodernist, ateraz widzimy wnim genialnego performera,
ktry swoje ycie nieustannie przeksztaca wsztuk.
Lektura Niemytych dusz, bezlitonie obnaajcych
nasze wady, moe by antidotum zwaszcza dzi
na megalomani narodow.
Czy jeszcze co przed Tob ukrywa?
Cigle mam nadziej, e odnajdzie si ponad 20 jego
dramatw, ktre znamy ztytuw, ale zaginy po Powstaniu Warszawskim. Wrd tych rkopisw by take
dziennik, ktry prowadzi jako oficer Lejb-Gwardii
Pawowskiego Puku podczas pobytu wRosji wlatach
19141918. Tymczasem Witkacy nadal pisze. Odnajduj
si bowiem jego listy do rnych adresatw. Niebawem
ukae si ogromny (1200 stron!) tom korespondencji zrodzicami, przyjacimi, znajomymi iwrogami,
ktry pod moj opiek przygotowa Tomasz Pawlak. Fascynujca lektura! Jak wlustrze odbija si wtych listach
jego ycie od dziecistwa poprzez wypraw zMalinowskim wtropiki a do 1926 r. Bd jeszcze dwa nastpne
tomy listw. Po ich ukazaniu przygotuj szczegow
kronik ycia itwrczoci Witkacego, ktra znajdzie
si wprzedostatnim tomie Dzie zebranych.
Rozmawia Henryk Szczepaski

Prof. Janusz Degler, historyk literatury iteatrolog, szef komitetu

redakcyjnego Dzie zebranych Stanisawa Ignacego Witkiewicza, od kilku

dziesicioleci cieszy si saw najwybitniejszego witkacologa wiata. Mwi
si, e oWitkacym wie wicej, ni on sam osobie wiedzia. Jego odkrycia
iprace naukowe zostay uhonorowane rok temu nagrod za dorobek
naukowy, dwa lata temu Zotym Medalem Zasuony Kulturze Gloria
Artis, ajeszcze wczeniej Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

grudzie 2013

w i e d z a i y c i e

39