BJanusz DeglerB

Pieko edytora,
czyli o listach Witkacego do ony
ABSTRACT. Degler Janusz, Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony [The Editors
Hell, or on Witkacys Letters to His Wife]. Przestrzenie Teorii 14. Pozna 2010, Adam Mickiewicz University Press, pp. 13-32. ISBN 978-83-232-2210-1. ISSN 1644-6763.
S.I. Witkiewiczs correspondence with his wife, Jadwiga ne Unrug comprises 1278 letters, postcards, picture postacards and telegrams, which were written from 21 March 1923 to 25 August
1939. This is an exceptional evidence of the complicated emotional bond of these two people,
whose marriage suffered difficult moments, but still stood the test of time. It is also an invaluable
source of information on Witkacys life and work and at the same time an authentic psychological
document showing the unusual personality of man and artist. Preparation of the critical edition of
the letters is an exceptionally complex task, performing of which can be metaphorically described
as going through the editors hell. The author discusses the most varied difficulties (circles of
the hell), which pile up before the editor of this correspondence.

Edytor. Nie oznacza si roztropnoci ani darem przewidywania, bo

mylami jest cakiem pogrony w dawnych czasach i wci si w nie
wpatruje, jak gdyby chodzi tyem. Uwaa za wikszy powd do chway objanienie jednego niezrozumiaego sowa w jakim bzdurnym
dawnym utworze ni napisanie nowego dziea, choby genialnego.
Samuel Butler, Charaktery

Pieko edytora to okrelenie Anny Miciskiej, ktra podczas jednej

z naszych rozmw o zasadach edytorskich, jakich wymaga bdzie wydanie korespondencji Witkacego z on, pochylia si nad dug list spisanych wtpliwoci, znakw zapytania, zagadek, niejasnych aluzji, a
w kocu mocno poirytowana stwierdzia: to istne pieko edytora. Mwia tylko o trudnociach i komplikacjach, jakich nastrcza odczytanie samego tekstu oraz zaprowadzenie w nim adu edytorskiego bez naruszenia
woli autora i z zachowaniem charakterystycznych cech jego jzyka. Wtedy wydawao mi si to okrelenie nieco przesadne, bo w kocu udao si
nam owe zasady ustali1. Nie zdawaem sobie jednak sprawy, jakie krgi
________________________

1 Zob. Zasady wydania, [w:] S.I. Witkiewicz, Dziea zebrane, [Tom 19] Listy do ony
(19231927), przygotowaa do druku A. Miciska, opracowa i przypisami opatrzy J. Degler, Warszawa 2005, s. 462-465. W ramach tej edycji i w tym samym opracowaniu ukazay si nastpne tomy: Listy do ony (19281931), Warszawa 2007; Listy do ony (19321935),
Warszawa 2010. Ostatni tom, obejmujcy korespondencj z lat 19361938, ukae si pod
koniec 2011 roku.

13

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

piekielne kryj si za tym pierwszym, najmniejszym krgiem, ktrym

jest wygld listw, dukt pisma i wszystkie osobliwoci jzyka Witkacego.
Uwiadomiem to sobie, gdy po mierci Miciskiej spad na mnie obowizek wydania caej korespondencji obejmujcej 1278 listw, widokwek,
kartek pocztowych i telegramw. Zrozumiaem take, dlaczego tak dugo
borykaa si ona z tymi listami, naraajc si na zarzuty zawaszczenia korespondencji i celowego odwlekania jej publikacji. Zarzuty takie
mg stawia tylko ten, kto nie mia bladego pojcia o sztuce edytorskiej
i charakterze korespondencji Witkiewicza. Przypomnijmy pokrtce jej
histori.
Witkacy pozna Jadwig Unruank w Zakopanem jesieni 1922 roku. Kilka miesicy pniej owiadczy si i zosta przyjty2. lub wzili
30 kwietnia 1923 roku. Jadwiga zamieszkaa w pensjonacie Tatry, prowadzonym przez matk Witkacego, ale po dwch latach postanowia wrci do swego mieszkania w Warszawie przy ul. Brackiej 233. Witkacy pozosta w Zakopanem.
Std korespondencja, ktrej sama obfito (byway okresy, w ktrych Witkacy pisa niemal codziennie, alarmujc o rwnie czste wiadomoci) dowodnie wiadczy
o wzajemnej potrzebie kontaktu, dzielenia ycia w kadym z jego od najbardziej zawikanych do najdrobniejszych przejaww, wymiany myli i przey.
Informacje o spotkaniach i rozmowach z ludmi, podejmowanych i koczonych
pracach malarskich, literackich i filozoficznych, stanie zdrowia, dystrakcjach,
projektach etc. skadaj si na tkank faktograficzn tych listw; dla badacza
biografii Witkiewicza rdo bezcenne i niezastpione, pozwalajce odtworzy
niemal tydzie po tygodniu kalendarium najbujniejszych szesnastu lat ycia
i twrczoci wielkiego ma Najdroszej Nineczki4.
________________________

2 Zob. Witkacy si eni, [w:] J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiay do biografii (19181939), Warszawa 2009, s. 154-171.
3 Jeden z powodw swej decyzji wyjania Jadwiga: Wszystko si niestety na to skadao, aby utrudnia nasze wspycie. Mieszkanie pod jednym dachem z Matk Stasia
i ciga z ni styczno, byo dla mnie bardzo cikie. Tote korzystaam z kadej sposobnoci, aby wyjecha czy do Krakowa, do Kossakw, czy do Warszawy, lub na wie do
przyjaci. Matka Stasia bardzo zreszt dzielna i wartociowa kobieta bya pozbawiona
taktu i m.in. o kadej porze dnia i pnego wieczora wkraczaa do pokoju Stasia, a jeli go
tam nie zastaa, do mojego. Nawet Stasia to dranio, a c dopiero mnie. W ogle cigle j
syszaam, zagldaa do mnie przez okno, gdy chciaa mi co powiedzie, tak e stan moich
nerww pogarsza si z dnia na dzie. Sta to odczuwa i albo byo mu przykro, albo robi
mi wymwki, e nie znosz jego Matki. Wspomnienia o Stanisawie Ignacym Witkiewiczu,
[podaa do druku A. Miciska], [w:] Spotkanie z Witkacym. Materiay sesji powiconej
twrczoci Stanisawa Ignacego Witkiewicza (Jelenia Gra, 25 marca 1979), opracowanie
i redakcja J. Degler, Jelenia Gra 1979, s. 78.
4 A. Miciska, Autoportret Alcoforado. O korespondencji Stanisawa Ignacego Witkiewicza, NaGos 1992, nr 8; przedruk w ta, Istnienie Poszczeglne: Stanisaw Ignacy
Witkiewicz, oprac. J. Degler, Wrocaw 2003, s. 274.

Janusz Degler

14

Listy ocalay dziki Jadwidze Witkiewiczowej. Mimo prb ma nie

zdecydowaa si ich spali. Zatroszczya si take o to, aby uchroni je
przed zniszczeniem w czasie wojny. Starannie zapakowane schowaa
w piwnicy domu przy ul. Grjeckiej 40. Przetrway powstanie warszawskie i cudem nie zostay potem rozgrabione, jak to si stao z wieloma
rkopisami Witkacego.
W testamencie polecia, aby listy zostay przekazane do Biblioteki
Narodowej lub do Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu.
Wykonawcami swej ostatniej woli uczynia Mari i Stefana Flukowskich,
ktrzy byli jej wiernymi przyjacimi i troskliwie si ni opiekowali przez
wiele lat5. Po mierci ma Maria Flukowska postanowia korespondencj Witkacego przekaza do Ossolineum, ale w maju 1975 roku zmienia
decyzj i oddaa j Bibliotece Publicznej im. Stanisawa Staszica w Szczecinie (obecnie Ksinica Pomorska) ze wzgldu na zwizki Flukowskiego
z tym miastem.
W roku 1979 Stanisaw Krzywicki, dyrektor biblioteki szczeciskiej,
udostpni listy Witkacego Miciskiej, ktra je wszystkie rcznie przepisaa. Na midzynarodowej konferencji Witkiewicz. Gnie multiple de
Pologne w Brukseli (2527 XI 1981) wygosia referat6, z ktrego po raz
pierwszy dowiedzielimy si o ich istnieniu i wyjtkowym znaczeniu dla
poznania ycia Witkiewicza w latach 19231939. Odtd wok korespondencji narastaa legenda, do ktrej przyczyniay si zarwno drukowane
fragmenty, jak i towarzyszce temu polemiki7. Wszystkie nieporozumienia i spory moga przeci pena edycja listw. Jej przygotowanie w ramach Dzie zebranych przypado oczywicie Miciskiej, ktra po wydaniu
trzech tomw: 622 upadkw Bunga, czyli Demonicznej kobiety (1992),
Poegnania jesieni (1993) oraz Narkotykw Niemytych dusz (1995) przystpia do pracy nad listami. Pierwszym etapem musiao by skolacjonowanie odpisw z oryginaami. Przez wiele miesicy Miciska, bdc ju
________________________

Zob. M. Skwara, Szczeciskie Witkacjana, Szczecin 1999, s. 7-13.

Une uvre inconnue de Witkacy: sa correspondance, Cahier Witkiewicz, Lausanne
1982, nr 4, s. 7-17.
7 Jadwiga przed mierci przekazaa Marii Flukowskiej ustn dyspozycj, aby listy
nie byy nie tylko publikowane, ale udostpniane badaczom-witkacologom co najmniej
przez 20 lat po jej mierci. H. Leszczyska, W obronie M. i S. Flukowskich, ycie Literackie 1981, nr 49, s. 13. Zakaz ten zama Jan Stanisaw Witkiewicz, publikujc kilka
listw ze swoim komentarzem (Listy Witkacego do ony, ycie Literackie 1981, nr 20).
Z tej moliwoci skorzystao potem kilka innych osb, a wrd nich Miciska, ktra uznaa,
i w tej sytuacji czuje si zwolniona z przyrzeczenia zoonego dyrektorowi Krzywickiemu,
e nie opublikuje listw ani w caoci, ani w wyimkach (W sprawie listw do ony: powiem wszystko nie mam nic do ukrycia, ycie Literackie 1981, nr 40, s. 12-13) i ogosia
osiem listw w Przekroju (1982, nr 1916). Omwienie polemik wok korespondencji
i bibliografi opublikowanych listw podaj w: S.I. Witkiewicz, Dziea zebrane [Tom 19]
Listy do ony..., dz. cyt., s. 454-461.
5
6

15

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

chora, jedzia do Biblioteki Narodowej, dokd sprowadzono dla niej ca

korespondencj i sprawdzaa kady list, ustalajc jego ostateczn posta
zgodnie z przyjtymi zasadami edytorskimi. W ten sposb wyprowadzia
nas z pierwszego krgu edytorskiego pieka, w ktrym jest ich mniej ni
w piekle Dantego, bo siedem, a nie dziewi.

Krg pierwszy
Teksty
Korespondencja Witkacego z on ma charakter cile prywatny. Nie
s to listy literackie, starannie przemylane i wypracowane stylistycznie,
bo nigdy nie byy pisane z myl, e bd kiedykolwiek opublikowane.
Przeraao Witkacego nawet to, e mgby je przeczyta kto obcy (bybym skompromitowany!). Ufa onie i jest przekonany, e listy niszczy.
To decyduje o ich wyjtkowej autentycznoci i bezwzgldnej szczeroci,
posunitej do granic ekshibicjonizmu. Niemal kady list to waciwie dokadne sprawozdanie z tego, co si autorowi przydarzyo i co si wok
niego dzieje. Utylitarny charakter listw ujawnia si w braku jakiejkolwiek troski o ich zewntrzn stron. Witkacy rzadko korzysta z papieru
listowego, przewanie siga po to, co ma akurat pod rk. Pisze zatem na
jakich wistkach, oddartych kartkach, na odwrotnych stronach swego
rkopisu lub maszynopisu, na pismach urzdowych, rachunkach, kwitach
z pralni, kartkach z kalendarza, a take co ma szczegln warto na
odwrotnych stronach listw adresowanych do niego. Niektre spord
tych listw (m.in. Tadeusza Peipera, Aleksandra Gauszki, Stefana Szumana) przesya z odpowiednim komentarzem lub poleca Jadwidze, aby je
wkleia do tzw. albumw osobliwoci.
Dukt pisma wskazuje, e Witkacy przewanie pisze naprdce, bez
wikszej troski o poprawno stylu, tumaczc si nieraz, e listw pisa
nie umie. Waciwie jest to jzyk mwiony, czsto dosadny i emocjonalny, peen kolokwializmw, a nawet sw wulgarnych i dosadnych przeklestw. Z upodobaniem wtrca sowa z gwary gralskiej lub pseudogwaryzmy (dyszcz, mliko, kferencyje wicie, haj). Celowo narusza
zasady ortografii i pisze sowa fonetycznie lub upodabnia je do wymowy
dziecicej (pozdruf, uszko, pjacowa), polskie sowa zapisuje, jakby
byy wyrazami obcymi (gouveniage, chybotessa), a obcym sowom nadaje form zgodn z ich wymow (enitalia, uiser). W listach, podobnie jak w twrczoci literackiej, ujawnia si niezwyka inwencja jzykowa
Witkacego, wynalazczo sowotwrcza i pasja do eksperymentowania
z jzykiem, aby go odwiey i tym samym nada mu wyrane pitno osobowe. Ton serio czy si z kpin, powaga z ironi i autoironi, groteskoJanusz Degler

16

we arty jzykowe z intymnym wyznaniem (Cay czas na Pagrach mylaem o Tobie i serce mi si krajao w cienkie plasterki podobne do kiszki
miszaninowej, Ach, Nineczko, jak ciko jest y poligamicznemu erotomanowi, to nie wiesz!). Bez wtpienia listy byy dla Witkacego swoistym laboratorium jzykowym, a przeprowadzone w nim dowiadczenia
okazay si niezwykle przydatne przy pisaniu Poegnania jesieni, Nienasycenia i Szewcw8.
Oczywicie edytor musi to wszystko uszanowa i niczego nie poprawia z wyjtkiem ewidentnych bdw, cho tutaj nigdy nie ma si pewnoci, czy nie jest to bd celowo popeniony. Czytelnik jednak powinien
otrzyma sygna, e ma do czynienia ze wiadomym zabiegiem autora,
a nie z przeoczeniem korekty. Dlatego wszystkie wyrazy gwarowe, pseudogwarowe, celowo bdnie lub fonetycznie pisane sowa polskie zostay
w edycji listw wyrnione kursyw. W innych przypadkach su temu
przypisy.
Odrbny kopot to Witkacowskie skrty. Oprcz tych, ktre s dobrze
znane, bo konsekwentnie stosowane przeze w sygnaturach portretw
(NP nie pali papierosw, N nie pije alkoholu), wystpuje w listach
mnstwo innych. Niektre z nich maj charakter konwencjonalny i pojawiaj si w korespondencji z innymi osobami (PR pozdrowienia rodzinne, OPS- cz dla Obojga Pastwa wyrazy szacunku), inne nale tylko
do korespondencji z on: N.N. (Najdrosza Nineczko), T.W.M. (Twj
Wierny M), B.N. (Bardzo Nieszczliwy), N.. na W.S. (Nowe ycie na
Wielk Skal), K.m.d.d.k.. (Kochaj mnie dalej do koca ycia) C.B.B.
(Cauj bardzo, bardzo). Zasug Miciskiej pozostaje to, e wszystkie
skrty zdoaa rozszyfrowa.

Krg drugi
Rodzina
Przejcie przez drugi krg, czyli poznanie koligacji rodzinnych Witkacego oraz jego ony nie byoby trudne, gdyby w listach pojawiali si
tylko najblisi czonkowie czterech rodzin: Witkiewiczw, Pietrzkiewiczw, Unrugw i Kossakw. Dobrze ich znamy dziki istniejcym opracowaniom i rdom. Kopot zaczyna si wtedy, gdy trzeba zidentyfikowa, a nastpnie pozyska dane o dalszych krewnych, ktrzy czsto
dziedzicz zgodnie z tradycj szlacheck imi po dziadku lub ojcu
________________________

8 Zob. Listopisanie Witkacego, [w:] J. Degler, Witkacego portret wielokrotny..., dz. cyt.,
s. 312-332.

17

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

(w rodzinie Witkiewiczw: Wiktor, Ignacy, Stanisaw), kuzynki za maj

podobne przydomki: Dziudzia, Dzidzi, Dziunia, Dzinia, Dzibdzia, co edytora przyprawia o bl gowy.
Rd Witkiewiczw, osiady na mudzi9, by niezwykle rozgaziony,
ale na szczcie dla edytora tylko bliscy krewni Stanisawa Witkiewicza,
ojca Witkacego, pojawiaj si w listach. S to przede wszystkim siostra
Maria (Ciotka Mery) i Maria Witkiewiczwna (Dziudzia), crka Jana,
ktry dla niej w 1904 roku wybudowa will Witkiewiczwk na Antawce. Stosunki Witkacego z Cioci Mery i kuzynk Dziudzi nie ukaday si najlepiej. Obie lekcewayy go jako artyst i daway odczu, e
swoim postpowaniem naraa na szwank dobre imi Witkiewiczw. Relacje z tzw. Antawk to stale powracajcy temat w listach Witkacego,
zwaszcza po roku 1933, gdy Witkacy zdecydowa si zamieszka w Witkiewiczwce. Na wakacje przyjedali tu inni krewni, przede wszystkim
rodziny braci i sistr ojca: Wiktora, Jana, Ignacego, Elwiry, Barbary
i Anieli. W ten sposb krg nazwisk poszerza si o Mokrzyckich, Szandomirskich, Miklaszewskich, Regulskich, Jagminw, Matusewiczw, ukowskich, Belinw, Sosnkowskich i Lipkowskich. Pozyskanie danych
biograficznych o czonkach tych rodzin (zwaszcza w drugim pokoleniu)
przysporzyo niemaych trudnoci, ktrych pokonanie uatwia przewanie yczliwa postawa yjcych potomkw, dzielcych si chtnie informacjami o swych rodzicach i dziadkach.
Niekiedy zreszt szczliwy traf pozwala zakoczy dugie i bezowocne poszukiwanie danych o osobach bliskich Witkacemu. Tak byo w wypadku rodziny jego matki Marii z Pietrzkiewiczw. Za porednictwem
Lecha Sokoa zwrci si do mnie jej krewny Tadeusz Ignacy Pietrzkiewicz z prob, abym przekaza do zbiorw Ossolineum rkopisy prac filozoficznych jego ojca Tadeusza Wawrzyca, z ktrym Witkacy odbywa
dugie dysputy filozoficzne. W zamian za t drobn przysug otrzymaem
dokadne drzewo genealogiczne rodziny Wadowskich Pietrzkiewiczw,
herbu Ostoja, zamieszkaych od XV wieku w Wadwach (i okolicznych
________________________

9 Wedug Wypisu z ksig szlacheckich guberni litewskiej wywodu familii urodzonych

Witkiewiczw, herbu Nieczuja, sporzdzonego 8 kwietnia 1804 r., Witkiewiczowie pochodzili z rozgazionej rodziny co najmniej od XVI wieku zasiedziaej na mudzi. W XVII
i XVIII w. w posiadaniu Witkiewiczw znajdoway si m.in. dobra: Romaniszki, Jokszyszki
i Sakowicze w powiecie rosieskim. W poowie XIX wieku w rkach Witkiewiczw pradziadka i dziadka Stanisawa Ignacego znalaz si majtek Poszawsze nieopodal Szawe,
dobra pojezuickie, bdce dzieraw dziedziczn rodziny. A. Miciska, Z dziejw rodziny
Witkiewiczw, Pamitnik Teatralny 1985, z. 1-4; przedruk w: ta, Istnienie Poszczeglne.
Stanisaw Ignacy Witkiewicz, oprac. J. Degler, Wrocaw 2003. Zob. Z. Piasecki, Rd ludzi
niespokojnych, szlachetnych, nierzadko wspaniaych, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy
Pedagogicznej im. Powstacw lskich w Opolu 1979, seria A: Filologia Polska XVII,
s. 19-30.

Janusz Degler

18

majtkach) na Litwie10. Dziki temu wyjaniy si take ich zwizki rodzinne ze wieawskimi i Stefanowiczami.
Najtrudniejszym zadaniem byo ustalenie koligacji Jadwigi z rodzin
jej ojca Zygmunta Unruga, ktry szczyci si arystokratycznym pochodzeniem i mia ku temu pene prawo, albowiem Unrugowie to stara arystokratyczna rodzina niemiecka, ktrej korzenie sigaj IX wieku. Jej
polska ga bierze pocztek od Krzysztofa Unruga, ktry w 1597 roku
przenis si z Nowego Szczawna do Wielkopolski, nabywajc dobra midzychodzkie i kargowskie11. W dwudziestoleciu midzywojennym yo
pi licznych rodzin Unrugw osiadych w majtkach: Mepin (Antoni
Ignacy), Ludwikowo i Wyszkw (Franciszek Jzef), uczyce (Wojciech
Jzef), Cerekwica (Karol Konstanty), Emilianw (Wiktor). Ich dzieje
przyblia opracowanie Antoniego Minkiewicza Polscy Unrugowie (Londyn 1983). Natomiast dziadek Jadwigi Jzef Unrug, ktry by wacicielem majtku Sulmw w powiecie kolskim (w guberni kaliskiej), mia
dwch synw i cztery crki: Aniel (wysza za m za Karola Zagrskiego), Zofi (polubia Witolda Trzciskiego), Mari (wysza za m za Wacawa Kurnatowskiego) i Gabriel (bya on Michaa Wojtkiewicza).
Maestwo Jadwigi z ubogim artyst stanowio dla Unrugw mezalians i zapewne dlatego jej kontakty z rodzin ojca byy do chodne
i niezbyt czste. Serdeczne wizy czyy j z Kurnatowskimi z Brudzewa,
u ktrych kilkakrotnie spdzaa wakacje. Witkacy dopiero w czerwcu
1929 roku podczas pobytu w Poznaniu z okazji swej wystawy mia okazj
pozna kilku Unrugw, ale zachowa wobec nich krytyczny dystans, ktrego rdem moga by jego znana niech do arystokracji. Niewykluczone, e w bezporednich kontaktach dali mu odczu wyszo swego pochodzenia.
________________________

10 Wedug Wypisu z Ksig Szlacheckich Guberni Litewsko-Wileskiej Wywodu Familii

Urodzonych Wadowskich Pietrzkiewiczw herbu Ostoja z 18 grudnia 1806 protoplast rodu
by Urban Wadowski Pietrkiewicz, ktry w 1457 roku podpisa Akt nabycia Ksistwa
Owicimskiego do Polski. Czonkowie rodu byli powizani z wieloma rodami szlacheckimi na Litwie i penili liczne funkcje we wadzach krlewskich oraz w wojsku. Matka Witkacego urodzia si 21 stycznia 1853 roku w Tryszkach na Kowieszczynie (powiat Wikomin) jako crka Wawrzyca Maurycego (ur. 1813) i Julii Rudnickiej. Jej siostra Jadwiga
wysza za m za Ernesta wieawskiego, a bratanek Tadeusz Wawrzyniec oeni si
z Ludwik Stefanowicz.
11 Rodzina Unrugw, piszca si waciwie Unruh albo Unruhe, ktrej jedna odnoga
w XVI wieku przeniosa si do Wielkopolski i tutaj dotd w jednej gazi polskiej istnieje,
naley do najstaroytniejszych w Niemczech i piecztuje si czerwonym lwem, wspitym
w prawo na zadnich apach, o podwjnym ogonie w zotym polu. Linie saska i wielkopolska
uywaj z korony trzech pir strusich, z ktrych rodkowe czerwone, dwa boczne te;
u innych linii pira strusie s czerwone, te i biae. Unrugowie herbu wasnego, [w:]
Zota ksiga szlachty polskiej przez Teodora ychliskiego, Pozna 1879, s. 337.

19

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

Nieco lepiej uoyy si stosunki z rodzin Kossakw. Matka Jadwigi

(ur. 1862) bya najmodsz crk Juliusza Kossaka i Zofii z Gaczeskich,
siostr Wojciecha, Tadeusza, Stefana i Zofii. Zmara w 1917 roku w Warszawie podczas epidemii grypy hiszpanki. Kossakowie zaopiekowali si
Jadwig, wychowywaa si razem z Mari i Magdalen, potem pomagali
jej materialnie. Decyzj o maestwie z Witkacym przyjli z zadowoleniem, czemu da wyraz Wojciech Kossak w licie do ony, Marii z Kisielnickich12. Jego obfita, wieloletnia korespondencja to bezcenne rdo do
poznania stosunkw panujcych w Kossakwce, zawierajca rwnie
dane biograficzne licznych krewnych opracowane przez Kazimierza Olszaskiego13. Edytor skwapliwie z nich korzysta, ale bywa nieraz bezradny, gdy Witkacy wspomina nazwisko (np. Kisielnickiej z domu Brckner) nieznanej krewnej Marii Kossakowej, ktrej koligacje rodzinne byy
niesychanie skomplikowane (jej siostra Anna Kisielnicka wysza za m
za Tadeusza Kossaka14). Dalecy kuzyni i kuzynki przysparzaj najwicej
kopotw, zwaszcza jeli nie odgrywali adnej powaniejszej roli w yciu
publicznym i poszukiwanie wiadomoci o nich koczy si przewanie niepowodzeniem. Ostatni szans dla edytora staj si wtedy prasowe nekrologi...15.

Krg trzeci
Zakopane Tatry
Nie znaem historii Zakopanego i jego rodowiska lat midzywojennych. To bya domena Anny Miciskiej, ktra mieszkajc tu od dziecistwa, zdoaa pozna jeszcze wielu ludzi z otoczenia Witkacego, z niektrymi si przyjania (np. z Mari i Edmundem Stryskimi), a jej matka
________________________

12 Zob. Powtarzam Ci po raz ostatni, e Ci kocham. Witkacy si eni, [w:] J. Degler,

Witkacego portret wielokrotny..., dz. cyt., s. 160 (przypis).
13 W. Kossak, Listy do ony i przyjaci (18831942), wybr, opracowanie, wstp,
przypisy, indeksy K. Olszaski, t. 1-2, KrakwWrocaw 1985.
14 W listach Kossaka wystpuj: Kisielnicka Anna (z Bykowskich), Kisielnicka Jadwiga (z Duninw), Kisielnicka Janina (z Krzymuskich), Kisielnicka Joanna (z Marylskich),
Kisielnicka Jzefa (ze Skrzewskich), Kisielnicka Kamila (z Rakowskich), Kisielnicka
Wanda (z Wojczyskich) oraz Kisielnicka-Mycielska Halina.
15 Nekrolog pomg wyjani jedno z najbardziej zagadkowych zda: propos Macia podobno fajta (list z 4 marca 1932). W dniu 5 marca 1932 w Dzienniku Poznaskim
ukazaa si klepsydra: 3 marca zmara po dugich i cikich cierpieniach opatrzona Sakramentami w. nasza ukochana matka, crka i siostra p. z Leszczyc Zielonackich Irena
Unrug. Bya dalek krewn Jadwigi. Take dziki nekrologowi i towarzyszcemu mu
wspomnieniu udao si ustali, kim bya np. pani Ala, wystpujca bez nazwiska w kilku
listach, ktra zmara 5 kwietnia 1927 roku (zob. przypis 2 do listu z 27 maja 1927 roku).

Janusz Degler

20

Halina Kenarowa by kopalni wiedzy o rodowisku artystycznym. Niestety, wiedza ta tylko czciowo zostaa spisana16.
Przewija si przez korespondencj Witkacego dugi korowd zakopiaskich postaci: artystw, lekarzy, urzdnikw, ksiy, aptekarzy, restauratorw, rzemielnikw, sklepikarzy, instruktorw narciarskich,
sportowcw, przewodnikw tatrzaskich. Witkacy donosi onie o rnych
zdarzeniach towarzyskich, artystycznych, sportowych, powtarza plotki,
informuje o skandalach, opowiada o tragicznych wypadkach w Tatrach,
objania zmian techniki jazdy na nartach i dostosowany do niej nowy
rodzaj wiza do nart itd. Pisze o wycieczkach w gry, ktre odbywa
przewanie z przyjacimi i ktre podobnie jak jazda na nartach byy
jego pasj. Podaje dokadnie trasy tych wycieczek, co oczywicie wymagao od edytora znajomoci take topografii Tatr polskich i sowackich.
Kopot z przejciem tego krgu polega jednak nie na braku, lecz
bogactwie literatury zakopiasko-tatrzaskiej. Bez jej poznania opracowanie listw byoby niemoliwe. To zadanie naleao zatem wykona
w pierwszej kolejnoci. Latem 2002 roku przeczytaem ponad trzydzieci
ksiek powiconych Zakopanemu i Tatrom. Byy wrd nich opracowania historyczne, encyklopedyczne i sownikowe17, przewodniki oraz
przede wszystkim wspomnienia i pamitniki, ktre doskonale wprowadzaj w atmosfer wczesnego ycia Zakopanego oraz przybliaj wiele
zakopiaskich postaci. Co prawda, nie odgrywao ono ju takiej roli jak
w Modej Polsce, ale nadal tworzyli tu znani artyci i nie brakowao postaci oryginalnych, jak choby synny Pimek, czyli Jzef Fedorowicz, jak
Bohdan Filipowski (autor rozdziau o morfinie w broszurze o narkotykach
Witkacego18) czy angielska malarka Winifred Cooper, ktra zagraa
gwne role w przedstawieniach Teatru Formistycznego19.
Niestety, nie o wszystkich osobach udao si znale potrzebne dane.
Pomoc w ich poszukiwaniu okazali m.in. redaktor Wierchw Wiesaw
A. Wjcik oraz dr Krzysztof Szczur, ktry z powiceniem przewertowa
zakopiaskie ksigi parafialne urodzin i zgonw, a gdy nie znalaz tego,
czego szuka, bdzi po Nowym Cmentarzu, spisujc podstawowe daty
z nagrobkw. Udostpni mi rwnie wiele cennych materiaw ze swych
________________________

16

H. Miciska-Kenarowa, Dugi wdzicznoci, sowo wstpne Cz. Miosz, Warszawa

2003.
17 Najwaniejsze z nich to: Z. Radwaska-Paryska, W.H. Paryski, Wielka encyklopedia tatrzaska, Poronin 2004; L. Dugocka-Pinkwart, M. Pinkwart, Zakopane od A do Z,
Warszawa 1994; ci, Zakopane. Przewodnik historyczny, Bielsko-Biaa 2003; Zakopane.
Czterysta lat dziejw, red. R. Dutkowa, t. 1-2, Krakw 1991.
18 Zob. Kim byli wspautorzy Narkotykw, [w:] J. Degler, Witkacego portret wielokrotny..., dz. cyt., s. 236-243.
19 Zob. J. Degler, Witkacy w teatrze midzywojennym, Warszawa 1973.

21

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

bogatych zbiorw zakopiaskich. Niezawodnym przewodnikiem po Witkacowskich trasach wycieczkowych by Jan Gondowicz, ktry zna Tatry
jak wasn kiesze.

Krg czwarty
Przyjaciele i znajomi
Witkacy mia niezwykle szerokie znajomoci, wielkie grono przyjaci
i znajomych. Ju w dziecistwie pozna niemal wszystkich wybitnych
twrcw Modej Polski, ktrzy czsto bywali gomi w zakopiaskim domu Witkiewiczw. Wielu z nich pniej portretowa lub fotografowa20.
Ten krg znacznie si poszerzy w okresie studiw w krakowskiej Akademii Sztuk Piknych (19051911). Do grona najbliszych przyjaci naleeli wtedy Leon Chwistek, Roman Jaworski, Tadeusz Langier, Bronisaw Malinowski, Tymon Niesioowski, Tadeusz Nalepiski, Karol
Szymanowski i Tadeusz Szymberski. Wyjtkowo wan rol odegra
w jego rozwoju duchowym i artystycznym Tadeusz Miciski. Romans
z Iren Solsk wprowadzi Witkacego w rodowisko teatralne Krakowa.
Z pewnoci bywa w Jamie Michalikowej i pozna wtedy Boya i jego on
Zofi z Pareskich, ktra przez wiele lat bdzie oddan mu przyjacik.
Podczas czteroletniego pobytu w Rosji (od poowy padziernika 1914
do koca czerwca 1918 roku) krg znajomych powikszy si nie tylko
o kolegw z Lejb-gwardii Pawowskiego Puku21, ale i o wielu Polakw
mieszkajcych w Petersburgu. Nalea do nich m.in. Leon Reynel, ktry
zosta potem bogatym finansist i czsto wspomaga Witkacego finansowo, a przez maestwo z Wadysaw (Dziuni) Witkiewiczwn sta si
jego powinowatym22.
________________________

20 Zob. E. Franczak, S. Okoowicz, Przeciw Nicoci. Fotografie Stanisawa Ignacego

Witkiewicza, Krakw 1986.
21 Teczki personalne Polakw (take Witkacego) sucych w Lejb-gwardii Pawowskiego Puku i innych rosyjskich formacjach wojskowych znajduj si w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie. Obecnie dostp do nich jest swobodny, dziki czemu
mona byo opracowa kilka biogramw, m.in. Stefana hr. Prdzyskiego. Odegra on
wan rol w organizacji powrotu z Petersburga do Warszawy w czerwcu 1918 roku kilkudziesiciu osb, wrd ktrych by Witkacy (zob. Aneks w Listach do ony (19231927),
s. 415-417).
22 Cennym rdem informacji jest korespondencja Witkacego z Reynelami z lat 1919
1930; zob. S.I. Witkiewicz, Cauj Was gdzie chcecie. Listy do Leona i Wadysawy Reynelw, z rkopisu podaa do druku i opracowaa M. Gamdzyk-Kluniak, Warszawa 1997.

Janusz Degler

22

Po powrocie do kraju Witkacy zostaje przyjty do grupy krakowskich

formistw, bierze udzia w ich najwaniejszych wystawach. Jednoczenie
nawizuje wspprac z poznaskimi ekspresjonistami (na amach Zdroju debiutuje Pragmatystami) i skamandrytami (w Skamandrze publikuje dwie rozprawy o Czystej Formie w teatrze). Po wydaniu Nowych
form w malarstwie staje si gwnym teoretykiem nowej sztuki. Spiera
si z futurystami, publikuje w Zwrotnicy Tadeusza Peipera. W 1925
roku proponuje poczenie si awangardy i wydawanie wsplnego pisma
krytyczno-literackiego, ale projekt nie znalaz poparcia23.
Z okazji premier swoich sztuk w Toruniu, we Lwowie i w odzi nawizuje wiele znajomoci i przyjani (m.in. w Toruniu goci u Zofii uawskiej, z ktr przez kilka lat koresponduje24). Sprzyjaj temu take
wystawy, zwaszcza wielka wystawa portretw w Poznaniu w czerwcu
1929 roku. Echa tych wydarze i nazwiska nowych znajomych powracaj
w wielu listach25. Kopot polega na tym, e niektrzy z nich maj te same
imiona, a kontekst nie wskazuje o kogo spord nich chodzi. Dotyczy to
zwaszcza kobiet, z ktrych trzy to Ireny (Domaniewska, Jankowska-Szarotowa, Solska), a pi nosi imi Jadwiga. Inny problem to waciwe rozszyfrowanie, kto kryje si pod przydomkami, ktre Witkacy nadawa niektrym znajomym i krewnym (Cypkowie to Reynelowie, Psy Nawroccy,
Papuki Czarnoccy, Pampiluch Roman Dmochowski, Kapucha Zofia
Krzeptowska, Donwery Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Magdalena
Samozwaniec, Makusz Kornel Makuszyski, Pomiro Leon Pomirowski, winioryb Andrzej Rybicki, Krlowa vel Ksiniczka Cykorii
Elbieta Eichenwald, ktra w roku 1922 bya jedn z kandydatek na
on26 itd.).
________________________

Zob. przypis 3 do listu z 31 lipca 1925 roku.

Listy opublikowa Juliusz uawski w: Z domu, Warszawa 1978.
25 Jeden z nich to Stanisaw Zawadzki, ktry w latach 19311932 by wydawc
i czonkiem redakcji tygodnika Od A do Z. Witkacy opublikowa tu artyku O intuicji (nie
odnotowany w bibliografii). Zob. przypis 3 do listu z 28 czerwca 1929 oraz przypis 1 do
listu z 8 lipca 1931 roku.
26 Po wydaniu I tomu Listw do ony dostaem list od nieznanego mi wtedy Tomasza
Pawlaka, ktry poda mi dokadne dane biograficzne Eichenwaldwny, jej rodzicw oraz
ma, ktrego polubia w 1926 roku (zob. S.I. Witkiewicz, Dziea zebrane, [Tom 20] Listy
do ony (19281931), przygotowaa do druku A. Miciska, opracowa i przypisami opatrzy
J. Degler, Warszawa 2007, s. 574). Odtd Tomasz Pawlak sta si moim bliskim wsppracownikiem. Jego zasug byo jedno z najwikszych odkry. Poszukujc informacji o Krystynie Ejbl, ktra czsto pojawia si w korespondencji Witkacego (poznali si w Petersburgu), dotar do jej crki Reny Lathman-Koenig, mieszkajcej w Londynie. Udostpnia
mu ona listy Witkacego pisane do swej matki zob. W pastwie duskim Ejbolw. Nieznana korespondencja Stanisawa Ignacego Witkiewicza, wstpem opatrzy, opracowa
i poda do druku M.T. Pawlak, Twrczo 2007, nr 4, s. 95-104.
23
24

23

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

Po roku 1930 Witkacy skupia si przede wszystkim na filozofii. Po

raz kolejny opracowuje i wreszcie wydaje tzw. gwniak, czyli Pojcia
i twierdzenia implikowane przez pojcie Istnienia (1935), publikuje liczne
artykuy i rozprawy powicone rnym problemom filozoficznym, poznaje niemal wszystkich wybitnych filozofw, z niektrymi przeprowadza
polemiki, we wrzeniu 1936 roku uczestniczy w III Kongresie Filozoficznym w Krakowie. Nawizuje korespondencj z Hansem Corneliusem
i w padzierniku 1937 roku goci go w Zakopanem27. Wszystkie te sprawy znajduj odbicie w korespondencji, a w niektre z nich Jadwiga jest
bezporednio zaangaowana, poniewa przepisuje na maszynie wiele
tekstw ma, robi korekty, kontaktuje si z redakcjami czasopism.
Listy do ony potwierdzaj, e Witkacy zna niemal ca wczesn
elit polityczn, intelektualn i artystyczn. Historyczn zasug pozostaje to, e jako portrecista utrwali wizerunki licznych jej przedstawicieli.

Krg pity
Klienci Firmy Portretowej
W 1924 roku Witkacy zrywa z tzw. malarstwem istotnym i zakada
jednoosobow Firm Portretow S.I. Witkiewicz, ktra bdzie stanowi
gwne rdo dochodw. Cztery lata pniej wydaje jej regulamin, w ktrym podaje typy wykonywanych portretw i okrela warunki obowizujce klientw. Witkacy jako portrecista zyskuje coraz wiksze uznanie
i popularno. Wykonuje portrety wielu znanych postaci ycia politycznego, spoecznego, naukowego i artystycznego.
O swoich klientach informuje Jadwig, podajc zazwyczaj wysoko
honorarium, co zapewne miao zwizek z podjtym zobowizaniem wysyania onie co miesic 200 z na utrzymanie.
W niektrych okresach dziaalno Firmy bya niezwykle intensywna. Natomiast kiedy w Zakopanem brakowao klientw przewanie
wiosn i jesieni Witkacy wyprawia si na lsk, do Nowego Scza,
Krakowa, Bielska i Biaej, Augustwka, gdzie przyjaciele i znajomi starali si, aby mia wystarczajc liczb zamwie portretowych. Niekiedy
zreszt skary si onie, e jest ich za duo. Oprcz dobrze znanych osb
byli wrd nich i tacy, o ktrych nic nie wiadomo. Edytor musi rozstrzygn trudny dylemat: czy powinien stara si uzyska o nich informacje,
mimo i przewanie jest to szukanie igy w stogu siana. Nie tylko obo________________________

27 Zob. Paskie pogldy mam we krwi. O przyjani Witkacego z Hansem Corneliusem,

[w:] J. Degler, Witkacego portret wielokrotny..., dz. cyt., s. 255-268.

Janusz Degler

24

wizek edytorski nakazuje mu podj si tego zadania, ale i przewiadczenie, e warto wyczerpa wszystkie moliwoci, aby zebra dostateczn
ilo danych i na ich podstawie sporzdzi biogram kadej osoby. Trud
przewanie si opaca. Okazuje si bowiem, e za nazwiskami przypadkowych klientw Firmy Portretowej kryj si czsto interesujce yciorysy lekarzy, adwokatw, sdziw, prokuratorw, nauczycieli, urzdnikw,
oficerw, kupcw, wacicieli ziemskich, fabrykantw itd. Wielu z nich
koczyo renomowane uczelnie zagraniczne, brao udzia w ruchu niepodlegociowym, walczyo na wszystkich frontach i w rnych armiach
w czasie I wojny wiatowej, a potem uczestniczyo w tworzeniu administracji i struktur odrodzonego pastwa polskiego. Przypisy wydobywaj
ich z cienia zapomnienia i w jakiej mierze mog stanowi przyczynek do
dziejw polskiej inteligencji. O zakresie tego materiau wymownie wiadcz liczby: w pierwszym tomie Listw do ony jest 245 biogramw, w tomie drugim 259, w trzecim 237 i zapewne podobnie bdzie w tomie
czwartym.
Witkacy wykona prawdopodobnie okoo 3 tysicy portretw28. Gdyby si udao wystawi wszystkie razem, powstaby zbiorowy obraz tej
wanie warstwy spoecznej, ktrej los dopeni si we wrzeniu 1939 roku, w Katyniu i w sowieckich agrach, w niemieckich obozach koncentracyjnych, w powstaniu warszawskim, w wizieniach UB.

Krg szsty
Lektury
O niebywale szerokich zainteresowaniach i upodobaniach lekturowych Witkacego pisze Jadwiga w swoich wspomnieniach:
Oddawa si z pasj czytaniu. Nie rozumiem jak zdy tyle przeczyta przy tak
licznych innych pracach, jak pisanie, portretowanie i przy nadzwyczaj intensywnym yciu. Mia pewien system bdcy na og pozornie zaprzeczeniem wszelkiego systemu w yciu codziennym. Stara si nie traci ani jednej chwili czasu:
w kieszeni od paszcza mia zawsze jak ksieczk odpowiedniego formatu (...),
ktr czyta jadc tramwajem, czy autobusem. Nawet do OO udawa si z jak
________________________

28 Zob. Stanisaw Ignacy Witkiewicz 18851939. Katalog dzie malarskich, oprac.

I. Jakimowicz przy wsppracy A. akiewicz, Warszawa 1990. Odnotowano w nim 2274
(2223 + 51) zachowanych lub zidentyfikowanych obrazw, portretw i rysunkw oraz 799
wzmianek przewanie w listach o wykonanych obrazach, portretach i rysunkach, ktre
si nie zachoway. W czasie powstania warszawskiego spalio si kilka duych kolekcji
portretw, m.in. Zofii i Tadeusza eleskich.

25

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

ksik nazywao si to w naszym jzyku lektur wychodkow ta znw bya

a do ukoczenia w kieszeni od szlafroka lub pidamy29.

Listy pozwalaj przeledzi, co czyta30. Najczciej byy to dziea

filozoficzne, ktre opatrywa licznymi uwagami (nieraz zabawnymi)
na marginesach31. Po roku 1930 interesuj go przede wszystkim prace
wspczesnych filozofw europejskich: Husserla, Natorpa, Wittgensteina,
Carnapa, Whiteheada, z ktrymi przeprowadza obszerne polemiki32.
Poza filozofi interesowa si i zna dokadnie nauki cise jak biologia, fizjologia,
psychologia. Szczeglnie interesowa si fizyk i astronomi, ktrych niesychany
rozwj w ostatnich latach ledzi z ogromnym zapaem (Einstein, Jeans itp.)33.

Zagadnienia astronomii przyblia Jadwidze, objaniajc pooenie

niektrych gwiazd, czy doczajc do listu narysowany ukad planetarny.
ledzi na bieco, co si ukazywao i wielekro namawia Jadwig do
przeczytania niektrych ksiek, m.in. Niedobrej mioci Nakowskiej,
przestrzegajc, aby nie utosamiaa go z gwnym bohaterem, ktry od
mioci robi si zy, ktry mia niedobr mio34. Due wraenie wywary na nim Czarne skrzyda i Mateusz Bigda Kadena-Bandrowskiego,
w prawdziwy zachwyt wprawiy go Sklepy cynamonowe Schulza. Lektur
Ferdydurke skwitowa krtko: Rycz od Ferdydurki35.
Prawdopodobnie Stefan i Tadeusz Zwoliscy, waciciele ksigarni
przy Krupwkach, sprowadzali mu (prawie na bieco) ksiki wydawane za granic, m.in. Corydon Andr Gidea (Paris 1924), Les Contradictions du monde moderne Francisa Delaisi (Paris 1925), La Vie de Disraeli
Andr Maurois (Paris 1927), The Autobiography of Lord Alfred Douglas
Alfreda Brucea Douglasa (London 1929) i wiele innych, o ktrych
________________________

29 J. Witkiewiczowa, Wspomnienia o Stanisawie Ignacym Witkiewiczu [podaa do

druku A. Miciska], [w:] Spotkanie z Witkacym. Materiay sesji powiconej twrczoci
Stanisawa Ignacego Witkiewicza (Jelenia Gra, 25 marca 1978), opracowanie i redakcja
J. Degler, Jelenia Gra 1979, s. 100.
30 Potrafi rwnoczenie czyta kilka ksiek, o czym wiadczy list z 21 wrzenia 1931
roku: Czytam Jakubisiaka (...), Bineta, Husserla, Trockiego, Lakhowskiego, Kretschmera
(Geniale Menschen), Kucharzewskiego, de Villiers de lIsle Adam i wielu innych.
31 Czytaem Leibniza b. sympatyczny i podobny do mnie jako filozof (!) (list z 16
stycznia 1929 roku); Czytam tylko Kanta i podziwiam niektre kawaki. Widz, e go nie
doceniaem. Jakkolwiek z drugiej strony czasem pisze bzdury list z 23 wrzenia 1929
roku.
32 B. Michalski, Polemiki filozoficzne Stanisawa Ignacego Witkiewicza, Warszawa
1979.
33 J. Witkiewiczowa, Wspomnienia..., dz. cyt., s. 101.
34 Zob. przypis 1 do listu z 9 stycznia 1929 roku.
35 List z 20 lipca 1939 roku.

Janusz Degler

26

wzmianki znajdujemy w listach36. Nieraz jednak Witkacy zastawia na

edytora puapk, kiedy zamiast penego tytuu podaje jego skrt: Lib.
d. gr. Monde, ktrego rozwizanie byo moliwe dziki pomocy przyjaci
z Francji. Po mudnych poszukiwaniach udao si ustali, e chodzi
o nowe wydanie broszury Les libertins du grand monde (Paris: Palais
Royal 1890), zawierajcej XVII-wieczne teksty libertyskie rnych autorw. Niemaych kopotw przysporzya take identyfikacja niektrych
cytatw, na dodatek niezbyt wiernie podanych37.
Od czasw dziecistwa ulubion lektur Witkacego bya Wyspa skarbw Stevensona. Lubi cytowa powiedzenia jej bohaterw, a jeden fragment posuy mu jako motto do Szalonej lokomotywy. Z t powieci
czy si jedna z najtrudniejszych zagadek. W licie z 25 czerwca 1927
roku pisze:
Czytam dla odpoczynku (po czym?) ksik jakiego Amerykanina, ktra jest
wstpem do Skarbw R.L.S [Stevensona]. B. ciekawe z pocztku dalej jeszcze
nie wiem.

Przewertowanie katalogw wielu bibliotek nie dao odpowiedzi, jak

si nazywa autor i jaki tytu miaa jego ksika. Daremnie szukaem
pomocy u znajomych anglistw, potem u prof. Daniela Geroulda, ktry
z kolei indagowa swoich kolegw uniwersyteckich. Pomg przypadek.
Akurat napisa do mnie Jan Bielawski, mieszkajcy od wielu lat w Kalifornii. Jako student filozofii korzysta z ksiek nalecych do Witkacego,
ktre Jadwiga sprzedaa Uniwersytetowi Warszawskiemu38. Zwierzyem
mu si ze swoich kopotw, a on w bibliotece w San Francisco po pokonaniu pewnych przeszkd dotar do ksiki, ktr prawdopodobnie czyta
Witkacy. Bya to rozprawa amerykaskiego historyka literatury Georgea
Rippeya Stewarta pt. The Real Treasure Island (Berkeley 1926), w ktrej
dowodzi, e Stevenson, opisujc Wysp Skarbw, wykorzysta realia
pnocnej Kalifornii (wygld wybrzea, ksztat konkretnej gry w Napa
Valley, rodzaj rolinnoci i drzew) oraz anegdotyczn opowie o zakopanym skarbie w pobliu miejscowoci Monterey. Oczywicie, rodzi si
pytanie, jak ta rozprawa wydana w niewielkim nakadzie trafia do rk
Witkacego?
________________________

36 Zob. C. Judek, Witkacy o pisarzach w listach do ony, [w:] Powroty do Witkacego.

Materiay sesji naukowej powiconej Stanisawowi Ignacemu Witkiewiczowi, Supsk,
78 maja 2004, red. J. Tarnowski, Supsk 2006, s. 287-310.
37 Do takich nalea cytat w jzyku angielskim ze sztuki Georgea Bernarda Shawa
The Doctors Dilemma (London 1911) zob. list z 25 marca 1923 roku.
38 Obecnie znajduj si w zbiorach Biblioteki Wydziau Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Zob. S.I. Witkiewicz, Marginalia filozoficzne, teksty: B. Michalskiego,
P. Polita, Warszawa 2004.

27

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

Podobnych zagadek jest wicej, a dojcie do ich rozwizania to

w kadym wypadku osobna historia. W licie z 9 wrzenia 1927 roku czytamy: Mamie pow[iedziaem] o Toody opuszczonej crce pani Poole.
24 nie ma. Pierwszym tropem do wyjanienia, kim jest pani Poole i jej
crka Toody, okazao si zdanie z listu poprzedniego: O 24 N. Kinga napisz do Szaroty, ktre z kolei odsya do listu sprzed miesica. Witkacy
pyta w nim: Czy chowasz powie Kinga? Jeli tak, to dobrze. Dobra
jest. Nie byo wtpliwoci, e chodzi o powie amerykaskiego pisarza
Rufusa Kinga drukowan w odcinkach w jakiej gazecie, ktr Jadwiga
miaa kompletowa, bo jak wspomina
ile razy w jakim pimie codziennym wychodzia jaka powie w odcinku, czytywalimy j razem bawic si znakomicie tak przewanie pod lektur (...)
Gdy wyjedaam z Zakopanego na jaki czas, Sta przysya mi w listach odcinki takich powiecide ze swoimi adnotacjami to bya cudowna zabawa39.

Do kompletu odcinkw w przypadku powieci Kinga brakowao 24.

numeru, po ktry Witkacy postanowi zwrci si do Marcelego Szaroty, redaktora naczelnego Gazety Lwowskiej. Zapewne go otrzyma, bo
wanie tu od 17 lipca 1931 roku ukazywaa si kryminalna powie Kinga Na zagubionym kursie. Teraz wystarczyo zajrze do jej ksikowego
wydania, by stwierdzi, e bohaterkami powieci s pani Poole i jej crka
Toole. W przypisie streszczam w miar dokadnie jej mocno zagmatwan
akcj, aby czytelnik poj, dlaczego Witkacemu tak bardzo zaleao na
dotarciu do 24. odcinka40.
Janusz Tazbir w znakomitej rozprawie Edytorskie potknicia zwraca
uwag, jak atwo edytorowi przy sporzdzaniu komentarzy oraz przypisw popeni pomyk lub gaf, ktre zostaj zapamitane i nieraz mog
przesoni cay jego trud. Na dowd przypomina rne potknicia i gafy,
ktre zdarzay si wybitnym autorom, badaczom, edytorom. Byem take
o krok od popenienia kilku przykrych bdw, jak choby w wypadku
listu z 14 sierpnia 1931 roku, w ktrym Witkacy pisze: Przyszlij Apaszk
prosz, a tamto zbieraj, bo dobre. Uznaem, e przypis do tego zdania
bdzie mona ograniczy do wskazania dwch znanych fotografii Witkacego w stroju kowbojskim z apaszk pod szyj i e to wanie o ni chodzi41. Niepokoia mnie jednak druga cz zdania, ktra dotyczya zbierania odcinkw wspomnianej powieci Kinga. Przypuszczenia, e apaszka
to nie kwadratowa chusta, ktra w latach trzydziestych staa si modnym dodatkiem do stroju kobiecego, ale tytu jakiej powieci odcinkowej,
okazay si suszne. Trudno w tym miejscu opisywa dug i zawi drog
________________________

J. Witkiewiczowa, Wspomnienia..., dz. cyt., s. 105.

Zob. przypis 6 do listu z 9 wrzenia 1931 roku.
41 Zob. E. Franczak, S. Okoowicz, Przeciw Nicoci..., dz. cyt., ilustracje, s. 372-373.
39
40

Janusz Degler

28

do ustalenia jej autora. By nim angielski pisarz Arthur Hobart Mills

(18871955), autor kilkudziesiciu powieci przygodowych i kryminalnych. Spord nich du popularno zyskaa Apache Girls (London
1930), ktrej bohaterk jest moda i nieszczliwa kochanka londyskiego apasza (std tytu). Niestety, nie udao si ustali, w jakiej gazecie
bya drukowana. W roku 1935 Apaszka w tumaczeniu Laury Orowskiej
ukazaa si nakadem Powszechnej Spki Wydawniczej Pomie
w Warszawie. Jej streszczenie, sporzdzone przez moj koleank z Biblioteki Narodowej (tylko tu zachowa si unikatowy egzemplarz), znajdzie czytelnik w odpowiednim przypisie42. Bywa jednak i tak, e mimo
stara nie udaje si dotrze do poszukiwanej ksiki, np. powieci Szafiry
Bragancw, co oczywicie dla edytora jest dotkliw porak43.

Krg sidmy
Polityka, prasa i ycie codzienne
Witkacy by uwanym obserwatorem ycia politycznego, obdarzonym
niezwyk intuicj, pozwalajc mu trafnie przewidywa przebieg wydarze. Od roku 1936 pojawiaj si w korespondencji z on i przyjacimi
wzmianki o przeczuciu swojej mierci w 54. roku ycia i przepowiednie,
e nieuchronna jest katastrofa wiatowa. Radzi adresatom swoich listw
robi zapasy mki.
Wtek spraw politycznych przewija si przez ca korespondencj
z on. Uwagi o konkretnych wydarzeniach opatruje Witkacy krtkim
komentarzem lub pytaniem, jaki jest jej pogld na dan spraw. Czsto
odwouje si do artykuw prasowych lub poleca ich lektur. Czyta regularnie Kurier Poranny, Ilustrowany Kurier Codzienny, z ktrymi
krtko wsppracowa44 oraz Kurier Warszawski. Dzi dostp do prasy
midzywojennej jest nieco utrudniony (trzeba korzysta z mikrofilmw),
ale odnalezienie tekstw powiconych oglniejszym sprawom lub gonym wydarzeniom wymaga jedynie czasu. Przewanie wystarczy wtedy
streci dany artyku, zacytowa jego fragmenty lub odwoujc si do
opracowa historycznych, omwi wydarzenia, o ktrych pisze Witkacy,
np. wybuch magazynu amunicji w warszawskiej Cytadeli (23 padziernika 1923), strajk powszechny i rozruchy w Krakowie (56 listopada 1923)
czy konfiskat w 1931 roku Cyrulika Warszawskiego z wierszem Tu________________________

Przypis 3 do listu z 14 sierpnia 1931 roku.

Zob. przypis 3 do listu z 30 listopada 1927 roku.
44 Zob. Kronika ycia i twrczoci Stanisawa Ignacego Witkiewicza (lipiec 1918
wrzesie 1939), [w:] J. Degler, Witkacego portret wielokrotny..., dz. cyt.
42
43

29

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

wima Koste, przedstawiajcym w satyryczny sposb sytuacj w Polsce po

osadzeniu w twierdzy brzeskiej przywdcw partii opozycyjnych45. Niekiedy temat wymaga szerszego objanienia. Aby nawietli spraw
niedoszego pojedynku Witkacego z Karolem Stryjeskim, trzeba byo
sign do literatury prawniczej, powiconej m.in. ksztatowaniu si
w owym czasie przepisw polskiego prawa okrelajcych konsekwencje
karne za udzia w pojedynku46.
Edytor po prostu nie ma innego wyjcia i musi sta si w jakiej mierze znawc wielu rnych dziedzin. Znajomo rde, nieraz specjalistycznych, niezmiernie uatwia mu prac. Tak byo w wypadku procesu
generaa Michaa Roli-ymierskiego oskaronego w 1927 roku o malwersacj47, a take Piotra Demkowskiego skazanego w 1931 roku na mier
za szpiegostwo na rzecz Zwizku Radzieckiego48. Aby ustali, ktr kopalni zwiedza Witkacy podczas pobytu na lsku w lutym 1932 roku,
naleao sign po Sownik historyczny kopal wgla na ziemiach polskich Jerzego Jarosa (Katowice 1984)49. Nieodzowne okazao si rwnie
dotarcie do sownikw i opracowa z zakresu medycyny, bo Witkacy niezwykle dokadnie opisuje wszystkie dolegliwoci i choroby, informujc
Jadwig o zaywanych lekach i przeprowadzanych kuracjach50. Przykady mona by mnoy...
Czciej jednak trzeba przypisy dotyczce podobnych spraw opracowywa na podstawie wielu sprawozda prasowych, zwaszcza jeli cigny si one przez duszy czas, a Witkacy ywo si nimi interesowa.
Dotyczy to np. aresztowania w marcu 1932 roku Stanisawa Kwinty,
waciciela kantoru bankierskiego, ktry ogosi upado, naraajc swoich klientw na ogromne straty. ledztwo trwao kilka miesicy51. Dugo
________________________

Przypis 3 do listu z 29 lipca 1931 roku.

Byy to prace: W. wida, Pojedynek ze stanowiska polityki kryminalnej, Wilno 1927;
tene, Pojedynek w polskim kodeksie karnym, Warszawa 1934; B. Szyndler, Pojedynki,
Warszawa 1987.
47 Zob. J. Poksiski, Rozprawa gwna. ymierski Micha. Biografia, Palestra 2000,
nr 5/6, s. 88-103.
48 Zob. A. Peposki, Kontrwywiad II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002.
49 Podczas pobytw na Grnym lsku w latach trzydziestych Witkacy wykona kilka
portretw osb zwizanych z przemysem grniczym, ktrych dane biograficzne zawieraj
opracowania w rodzaju Kopalnia Wgla Kamiennego Knurw w Knurowie w latach 1903
1945, Knurw 1994 oraz Skarboferm 19221939. Zwizki polityki z gospodark, Opole
2005. Wskazaa mi je Genowefa Gawlik z Rudy lskiej.
50 Zob. J. Hoffmann-Aulich, Witkacy o swoich chorobach w listach do ony, [w:] Powroty do Witkacego..., dz. cyt., s. 311-329.
51 Zob. Poszukiwanie pienidzy, ukrytych przez uwizionego bankiera Kwinto, Kurier
Poranny 1932, nr 268 (zob. przypis 6 do listu z 29 kwietnia 1932 roku). Ta historia staa
si kanw komedii Vabank Juliusza Machulskiego (1981).
45
46

Janusz Degler

30

cign si gony proces Wadysawa Bobrzeckiego i jego dwch wsplnikw, ktrzy podczas wamania do mieszkania doktora Nssenfelda
w Krakowie zabili jego suc52. Witkacego jednak interesoway nie
tylko tego rodzaju gone sprawy. W licie z 21 stycznia 1932 roku pyta
Jadwig:
Czy czytaa w Kurierku sobotnim o aktorze ydowskim i Zoce pomidor,
i o tryumfie Bujwida. Oba te kawaki wytnij dla mnie.

Oba kawaki odnalezione z pewnym trudem w dwch numerach

Ilustrowanego Kuriera Codziennego okazay si krtkimi wzmiankami.
Dlaczego przycigny uwag Witkacego, odpowied znajdzie czytelnik
w trzecim tomie Listw do ony.
Wiadomo, e znajomo nie tylko oficjalnej historii, ale take realiw
ycia codziennego jest nieodzownym warunkiem waciwego odczytania
i wyjanienia wielu zwrotw, nazw, aluzji, nawiza itp. Pomaga lektura
pamitnikw, wspomnie, dziennikw, opublikowanej korespondencji,
a take obyczajowych powieci lub komedii. W licie z 25 lutego 1929 roku Witkacy gwatownie zareagowa na jaki zarzut Jadwigi:
Czy Ty z byka spada? Ja przez 2 miesice do Matki kartki pisaem, a Ty mi za
codzienne listy wymylasz jeszcze, Ty piksawonowa czarodziejko spod rybiego
ogona. Do.

Przymiotnika piksawonowa nie znajdziemy w sownikach, ale nazwa Pixavon pojawia si w humoresce Brunona Winawera Roztwr profesora Pytla, granej z powodzeniem w latach 19191922. By to wtedy najchtniej uywany przez kobiety szampon do wosw, produkowany przez
drezdesk firm Lingner & Kraft. Od jego nazwy pochodzio popularne
okrelenie pixawonowa pikno (std piksawonowa czarodziejka).
W sztuce Winawera Pixavon dolany do tytuowego roztworu spowodowa
odchylenie kuli ziemskiej od osi, co byo celem eksperymentu profesora
Pytla53.
Realia ycia codziennego to wyjtkowo niebezpieczny teren. atwo
si pomyli lub popeni gaf. W licie z 18 stycznia 1929 roku nie mogem sobie poradzi ze zdaniem: Jeli jutro nie NP strzelam w eb
z buldoga kundlowatego, ktrego wyczyci Filipowski. O buldoga kundlowatego miaem zamiar pyta znajom pani weterynarz i chyba usyszabym, e to po prostu pies, ktrego matka popenia rasowy mezalians.
________________________

52 Zob. Inicjator zbrodni krakowskiej Wadysaw Bobrzecki przed trybunaem,

Ilustrowany Kurier Codzienny 1934, nr 170. Zob. przypisy 2, 3, 4 do listu z 21 kwietnia
1934 roku.
53 B. Winawer, Roztwr profesora Pytla. Komedia w 3 aktach [Krakw 1921].

31

Pieko edytora, czyli o listach Witkacego do ony

Przed kompromitacj uchroni mnie Jan Gondowicz, ktry oczywicie zna

si take na broni i wyjani, e to rewolwer z krtk luf, uywany ongi
m.in. przez cyklistw dla odstraszenia psw (std u Witkacego buldog
kundlowaty!). Ostentacyjnie obnosi si z nim Alfred Jarry.
Pynie z tego prosty wniosek (i ostrzeenie): w podobnych sytuacjach
lepiej przyzna si do niewiedzy, ni wprowadza przypis, nie bdc do
koca pewnym, e jest prawidowy, co zaleca rwnie Janusz Tazbir,
ostrzegajc przed tzw. przypisomani54.

* * *
Czy istnieje niebo edytora? Otwiera si ono, gdy przychodzi list
z pochwaami (i wskazaniem tylko jednego bdu!) od Profesora Henryka
Markiewicza lub wtedy, kiedy Tadeusz Rewicz w rozmowie telefonicznej przyznaje, e lektura listw Witkiewicza go znuya i nie dobrn do
koca, ale przypisy przeczyta wszystkie...
kwiecie 2010
________________________

54

J. Tazbir, Edytorskie potknicia, Gdask 1997.

Janusz Degler

32