BStefan OkoowiczB

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

Witkiewicz w czasie pierwszej wojny wiatowej
ABSTRACT. Okoowicz Stefan, Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary. Witkiewicz
w czasie pierwszej wojny wiatowej [Witkacy darted like a gap-toothed person onto rusk. Witkiewicz during the First World War]. Przestrzenie Teorii 14. Pozna 2010, Adam Mickiewicz
University Press, pp. 235-249. ISBN 978-83-232-2210-1. ISSN 1644-6763.
This text is a polemic with an article by Maria A. Potocka Ja jako materia twrczy [Ias a material for creation]. When considering the problem of the presence of Witkacy in the Tsarist army,
the author comes to a conclusion that Witkiewicz went there where he did not intend to go, misled
by inaccurate information. The choice of the Russian opportunity based on incomplete or untrue
information and unsuccessful coincidences according to the author should be considered in the
categories of Witkacys personal tragedy no matter what significance this fact gained later.

W katalogu wystawy fotografii Witkiewicza zatytuowanej Witkacy.

Psychoholizm zorganizowanej przez Bunkier Sztuki w Krakowie w zeszym roku, ktrej byem wspkuratorem, Maria A. Potocka zamiecia
tekst o naukowo brzmicym tytule Antropologia sztuki. Ja jako materia twrczy1. Autorka w kilku zdaniach nakrelia rosyjskie przygody
Witkiewicza. Ograniczay si one do tego, e W Petersburgu udao si
Witkacemu y przez kilka lat bez godu sensu2 oraz e udao mu si
zaguszy zagubienie egzystencjalne oszoomieniem alkoholowym, perwersj seksualn, strachem na polu bitwy3. Do ukrcenia tego bezsensownego rozwydrzenia przyczynia si sama matka historia, ktra na
szczcie przerwaa zaywanie tych egzystencjalnych narkotykw4. A dalej: Efektem tego eksperymentu byo zrozumienie psychicznej tandety
i odkrycie obrzydzenia, jakie niesie ze sob ycie bez wysiku i wartoci5.
Z kolei jego decyzja o wstpieniu do rosyjskiej armii, aby broni Polski zostaa skomentowana nastpujco: kolejnym wanym momentem
ksztatujcym osobowo Witkacego by okres suby carskiej. Witkacy
rzuci si na moliwo wzicia udziau w wojnie jak szczerbaty
na suchary6.
________________________

M.A. Potocka, Antropologia sztuki. Ja jako materia twrczy, [w:] Witkacy. Psychoholizm, red. M.A. Potocka, Bunkier Sztuki, Krakw 2009.
2 Tame, s. 297.
3 Tame.
4 Tame.
5 Tame.
6 Tame.
1

235

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

C ci na to odpowiedzie, nieszczniku? mgby jeszcze raz powtrzy Witkiewicz, gdyby y (...) jest to gdziolenie kwalifikujce
si wprost bez adnych zmian do humorystycznego pisma7. Ironia autorki dotyka samego czowieka-artysty i szczerze dokonanego wyboru w trosce o losy Ojczyzny, take transformacji wewntrznej, jaka dokonaa si
w nim w Rosji. Przemiana zasza w jego wiadomoci w wyniku pozytywnego impulsu, w kontakcie z tamtejszym rodowiskiem artystycznym,
ktrej na szczcie nie przerwaa historia, a przebudowa wiatopogldu
na skutek negatywnych dowiadcze, jakimi byy: dekadencja tamtych
czasw, wojna i niektre aspekty rewolucji. Wtpi te naley, czy kiedykolwiek Witkiewicz prowadzi ycie bez wysiku i wartoci, rwnie
w Rosji. Z kolei zrzdzenie losu, jakie stao si jego udziaem, nazywa
autorka eksperymentem, co jest z gruntu chybione, podobnie jak skwitowanie przeczucia koca cywilizacji i kultury, waciwe dla katastrofizmu Witkacego jako niedorbki filozoficznej.
Suchary Potockiej w kontekcie wojny bardziej kojarz si z relacj
jednego z brytyjskich oficerw frontowych, ktry zapisa w swoim dzienniku: Pod wpywem wysokich temperatur konserwa woowa i ser staway si niejadalne, herbatniki byy tak twarde, e jeden z onierzy zama
na nich a siedem zbw8, ni z faktami biografii Witkiewicza.
Autorka rozwija styl, polegajcy na intensywnym nagromadzeniu zarazem radykalnych, ryzykownych, jak i zupenie nietrafionych konkluzji
powiedzmy rwnie szokujcych.
Pisze Potocka: Zarwno powd znalezienia si w elitarnym oddziale
armii carskiej, jak i wydarzenia zwizane z pobytem w Petersburgu kryj zawie przyczyny, trudne do zrozumienia i zaakceptowania przez
zdrowego interpretatora historii9.

Ot epizody petersburskiego ycia Witkacego byy tematem wspomnie wielu przyjaci i znajomych Witkiewicza, za faktami zwizanymi
z jego sub wojskow, take dziaaniami artystycznymi i ich interpretacj zajmowali si liczni badacze twrczoci artysty. O ile mi wiadomo
Maria A. Potocka jest szczliw posiadaczk wydanej w zeszym roku
ksiki Witkacego portret wielokrotny10, autorstwa zdrowego inter________________________

S.I. Witkiewicz, Rzecz o cigoci bzdury malarsko-krytycznej. Gos plastyka woajcego na puszczy, [w:] tene, Bez kompromisu. Pisma krytyczne i publicystyczne, zebra
i opracowa J. Degler, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976, s. 480-481.
8 W tekcie bd przytacza fragmenty dziennikw i listw onierzy, oficerw oraz
komentatorw z filmu Gallipoli (tur. Gelibolu) w reyserii Tolga rneka z 2005 roku (tumaczenie polskie: Janina Dziechciarek, dystrybucja: Cinema Epoch).
9 M.A. Potocka, Antropologia sztuki..., dz. cyt., s. 297.
10 J. Degler, Witkacego portret wielokrotny, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2009.
7

Stefan Okoowicz

236

pretatora biografii Witkiewicza Janusza Deglera, z zamieszczonym

w niej najdokadniejszym opracowaniem rosyjskiego okresu artysty 1914

1918, opartym na wielu dokumentach z archiww wojskowych, takich
jak choby Przebieg suby (Posunyj spisok) porucznika piechoty przynalenego do Lejb-Gwardii Pawowkiego Puku Witkiewicza11 czy Curriculum Vitae12 Stanisawa Ignacego Witkiewicza, porucznika rezerwy i na
innych nieocenionych wprost materiaach. Naley zwrci uwag take
na zeszoroczny, wietnie napisany artyku Lecha Sokoa pt. Od traumy
do samobjstwa. Stanisaw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) jako ofiara
dwch wojen wiatowych13, ktrego ju sam intrygujcy, wstrzsajcy

tytu zachci do lektury.

Oko w oko ze mierci

Reakcja Witkiewicza na tle decyzji tysicy ochotnikw, ktrzy na
wie o wybuchu wojny masowo wstpowali do wojska, wydaje si oczywista i naturalna. Nic w niej karkoomnego czy niedorzecznego, co kojarzy by si mogo z rzucaniem si szczerbatego na suchary. Wybuch
wojny wstrzsn Witkacym od tego stopnia, e konkretnie spojrza na
swoje ycie i szybko podj decyzj, co powinien zrobi w takiej sytuacji:
Przyszed czas, e osobiste rzeczy trzeba odoy, wyrzec si myli samobjczych,
ktre s gupstwem wobec tego co si dzieje, i zrobi nareszcie co ze swojego ycia, z resztek si, ktre zostay14.

Przytoczmy kilka zda artysty z listw do rodzicw:

Pomylcie, jak straszne jest to, co mnie jeszcze spotyka. W tak strasznej chwili,
kiedy krajowi i Wam grozi niebezpieczestwo, ja nie mog si do Was dosta
o tysice kilometrw od Was odlegy w bezczynnoci i rozpaczy15.
Ogldanie rolinek australijskich, kiedy tam wypadki tak straszne, adnego sensu nie ma. Wobec takich rzeczy ycie nabiera wikszego sensu16.
Chciabym teraz tam by i bi si, i zgin przynajmniej godnie17.
uratowa honor i nareszcie dokona czego i zgin razem z walczcymi18.
________________________

Tame, s. 490.
Tame, s. 514.
13 Tekst Lecha Sokoa ma ukaza si w najbliszym czasie.
14 A. Miciska, Stanisaw Ignacy Witkiewicz listy do Bronisawa Malinowskiego,
[w:] Malinowski i Witkacy. Fotografia: midzy nauk a sztuk, Konteksty 2000, nr 1-4,
s. 267.
15 Tame.
16 Tame, s. 265-267.
17 Tame, s. 267.
18 Tame.
11
12

237

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

Moe w ten sposb godniej zakocz ycie ni w samobjstwie albo malowaniu

pejzaykw na Nowej Gwinei19.
Wstrzymuj si z dalszym opisem Australii20.
Oby moja mier nie bya gupim przypadkiem i ebym zgin poytecznie. Tej
jednej rzeczy mona mi yczy21.

Na antypodach Witkiewicz by tylko gociem. Dla porwnania jego

reakcji na wybuch wojny signijmy do notatek Ellisa Luciano Silasa22,
londyskiego malarza, ktry urodzi si w tym samym roku, co Witkacy,
a ktry w roku 1907 wyemigrowa do Australii. Znajdujc si podobnie
jak Witkiewicz o tysice kilometrw od europejskiego frontu, mgby
nadal w sprzyjajcym australijskim klimacie spokojnie malowa obrazy.
Ale po wybuchu wojny, cho dugo rozwaa, czy powinien wstpi do
wojska, ostatecznie peen oporw zacign si jako sygnalista. W swoim
dzienniku zanotowa:
Nie cierpi powieci wojennych, onierzy i suby wojskowej. Nie czytaem dotd
wiadomoci z frontu i nadal nie mam zamiaru. Wiem tylko, e jest wojna i musz
odsuy swoje. Bd szczliwy, kiedy to wszystko si skoczy. Nienawidz takiego ycia23.

Prowadzc swj prywatny dziennik w czasie kilku tygodni uczestniczenia na brytyjsko-tureckim froncie opisa makabryczne sceny, jakie
dziay si na pierwszej linii okopw. Ostatecznie na dwa dni przed ewakuowaniem go z powodu zaburze psychicznych i wielomiesicznym pobycie w szpitalu, na czym skoczya si jego kariera wojskowa, zdy
jeszcze zanotowa:
Mao pi, boj si zasn, bo mam przeraajce sny. Nie staram si rzetelnie
prowadzi dziennika. Mam nadziej, e uda mi si o tym wszystkim zapomnie.
Czuj skrajne zmczenie. Byoby fatalnie, gdybym sknoci wpis i nie upamitni
naleycie swoich dzielnych kolegw24.

W tym miejscu naley przypomnie, e Witkiewicz po kontuzji odniesionej 17 lipca 1916 roku rwnie dozna urazw psychicznych i cierpia na objawy urazowej nerwicy, wskutek czego potrzebuje leczenia
________________________

Tame, s. 265.
Tame, s. 267.
21 Tame, s. 275.
22 J. Russell, Ellis Silas, Geoffrey Serle, Australian Dictionary of Biography, Vol. 11,
Melbourne 1988, s. 451-453.
23 Wspomnienia z filmu Gallipoli na podstawie Silas Ellis, The Diary of Anzac, ML
MSS 1840, Mitchell Library, State Library of New South Wales.
24 Tame.
19
20

Stefan Okoowicz

238

pozaszpitalnego hydroterapi, masaem i elektryzacj25. A w licie do

Bronisawa Malinowskiego zwierza si przyjacielowi, e czuje si okropnie, a kiedy ten jego zy stan psychiczny przejdzie, to znowu pjdzie
na front, ale w tej chwili nie chce umiera, ale i y te nie ma wielkiej
ochoty26.
Obecnie po dowiadczeniach tylu wojen i konfliktw na caym wiecie, prbach unicestwienia caych narodw, wojna w swej istocie jest nie
do zaakceptowania. Udzia w wojnie z dzisiejszej perspektywy mgby
kto ostatecznie nazwa rzuceniem si szczerbatego na suchary. Pamitajmy jednak, e przed 1914 rokiem wiat by odmienny, wyznawano inne wartoci, panowao zupenie rne poczucie honoru, obowizku i patriotyzmu. Na wie o wybuchu wojny zareagowao tysice modych
ochotnikw po obu stronach frontu. Zwraca si te uwag na histeryczn
ksenofobi, jaka opanowaa wtedy Europ. Bertrand Russell, ktry czu
nieprzejednan wrogo wobec wojny i prowadzi kampani przeciw poborowi, obserwujc wiwatujce tumy na Trafalgar Square, opisa w autobiografii zdumiewajce go odkrycie, e przecitnych mczyzn i kobiety cieszy perspektywa wojny, a nawet niektrzy z jego przyjaci, jak
Alfred North Whitehead, porwani przez ten entuzjazm, byli nastawieni
bardzo wojowniczo27.
Ludwig Wittgenstein, przyjaciel Russella, przyszy adwersarz Witkiewicza, wstpi na ochotnika do armii austriackiej nie tylko z powodw
obrony ojczyzny. Wizao si to z jego przewiadczeniem by wzi na
siebie co trudnego i zaangaowa si w co innego poza prac czysto intelektualn28 oraz silnym pragnieniem, aby sta si innym czowiekiem29. Wittgenstein czu, e gdy stanie oko w oko ze mierci, dowiadczenie to w ten czy inny sposb uczyni go lepszym czowiekiem.
Mona powiedzie, e poszed na wojn nie dla ojczyzny, lecz dla siebie30.
Rwnie w decyzji Witkiewicza oprcz niepokoju o losy kraju wystpuj podobne argumenty zwizane z przemian wewntrzn oraz dowartociowaniem siebie, a miewa on wiele razy poczucie, e jest niepotrzebny: zrobi nareszcie co ze swojego ycia31, uratowa honor i nareszcie
________________________

25 J. Degler, O pobycie Witkacego w Rosji w wietle dokumentw. Aneks, [w:] tene,

Stanisaw Ignacy Witkiewicz. Pisma..., dz. cyt., s. 498.
26 List napisany w Petersburgu midzy 12 wrzenia a 23 padziernika 1916 roku.
A. Miciska, Stanisaw Ignacy Witkiewicz..., dz. cyt., s. 279.
27 R. Monk, Ludwig Wittgenstein. Powinno geniusza, prze. A. Lipszyc, . Sommer,
KR, Warszawa 2003, s. 131.
28 Tame.
29 Tame.
30 Tame.
31 A. Miciska, Stanisaw Ignacy Witkiewicz..., dz. cyt., s. 267.

239

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

dokona czego i zgin razem z walczcym32, wobec takich rzeczy ycie

nabiera wikszego sensu33. Jestem niepotrzebny34 odczucie to, zwizane z brakiem wiary w sens ycia i pracy na tle oglnego zniechcenia
do wszystkiego, wywoanego depresj, stale powracao u Witkacego na
przestrzeni caego ycia, co zaznacza w wielu listach do przyjaci i osb
bliskich.
Na pocztku wojny Wittgenstein zosta przydzielony do regimentu
w Krakowie i m.in. pywa statkiem Goplana po Wile, dopiero kiedy
usilne jego proby zostay wysuchane i znalaz si na froncie na najniebezpieczniejszych stanowiskach, przekona si, e yje uczciwie i mg
wtedy napisa: Teraz mam szans sta si przyzwoitym czowiekiem,
poniewa stoj oko w oko ze mierci35, Moe blisko mierci obdarzy
mnie wiatem ycia. Niech Bg mnie owieci. Jestem robakiem, lecz
dziki Bogu stan si czowiekiem36, Tylko mier nadaje sens yciu37.
Biograf Wittgensteina Ray Monk stwierdzi, e zawarte w pisanej na
froncie rozprawie Traktatus uwagi dotyczce etyki, estetyki, duszy
i sensu ycia zrodziy si dziki najsilniejszemu impulsowi pobudzajcemu38 do refleksji filozoficznej i metafizycznego wyjanienia wiata, ktry w dziele wiat jako wola i przedstawienie opisuje Schopenhauer jako
impuls zrodzony z kontaktu ze mierci, cierpieniem i udrk. Kiedy na
froncie rosyjsko-austriackim wiosn 1916 roku nasiliy si walki spowodowane ofensyw generaa Brusiowa i regiment, do ktrego przypisany
by Wittgenstein odnis olbrzymie straty, dokadnie wtedy dowiadczenia te zaczy wpywa na charakter jego pracy. Na zadane sobie wtedy
pytanie co wiem o Bogu i celu ycia?, Wittgenstein wypisa kilkunastopunktow list, ktrej ostatnie punkty dotycz woli i losu.
Nie mog wedle mojej woli kierowa zdarzeniami w wiecie, jestem zupenie
bezsilny.
Tylko w ten sposb mog si uniezaleni od wiata a tym samym w pewnym
sensie nad nim zapanowa e zrezygnuj z wpywu na zdarzenia39.

Zagroenie ycia wywoao impuls nie tylko w umyle Wittgensteina,

ale i Witkiewicza. Mniej wicej w podobnym czasie w lipcu 1916 roku na
________________________

Tame, s. 265-267.
Tame, s. 267.
34 Z dotychczas niepublikowanej widokwki do Jadwigi Janczewskiej z 20 grudnia
1913 roku. Widokwka znajduje si w zbiorach Muzeum Tatrzaskiego.
35 R. Monk, Ludwig Wittgenstein. Powinno geniusza, dz. cyt., s. 132.
36 Tame, s. 160.
37 Tame, s. 161.
38 Tame, s. 159.
39 Tame, s. 162-163.
32
33

Stefan Okoowicz

240

tym samym froncie, tyle e po przeciwnej stronie, podczas obserwacji

pkajcych na tle nieba szrapneli, w przeddzie bitwy pod Witonieem,
w ktrej zosta ciko ranny, zrodzi si zarys jego filozoficznego systemu40. Witkiewicz zosta odznaczony orderem w. Anny IV klasy i awansowany na porucznika za waleczno, mstwo i odwag41 w tej wanie
bitwie. Jednak prawie w ogle nie znamy przekazu Witkiewicza odnonie
do walk na froncie. Ani jego osobistych refleksji, co zmienio si w nim,
kiedy zajrza mierci w oczy. Bo to, e z Rosji wrci zupenie innym czowiekiem, jest oczywiste. Koszmary z frontu nie odcisny si na jego sztuce, nie znosi pawienia si w naturalizmie42 i makabrze jak jego pniejszy przyjaciel Bronisaw Linke. Ale szczeglne wydarzenia musiay
zapa w nim i budzi jego lk, i stawa przed oczami do koca ycia. To,
co pisa w 1921 roku o swojej kondycji psychicznej do Dowdztwa V-go
Baonu Wojsk Wartowniczych, e stan jego nerww jest zbliony chwilami do lekkiej niepoczytalnoci43, mogo by specjalnie przesadzone. Wielokrotnie cytowane byy ju wspomnienia Rytarda o paroksyzmach strachu, ktre przeywa pod ogniem w pierwszej linii okopw44 albo to jak
p przytomny ze zdenerwowania, roztrzsiony jak galareta, prowadzi
swych ludzi do ataku45. Ale Rytard wspomina rwnie i to, e uwaa za
najtrudniejszy wysiek psychiczny, wyczyn najwyszej rangi i klasy
opanowanie przeraenia, ktre ogarnia czowieka w bitwie i zwala prawie z ng46. Rytard podaje te, e ju w Tatrach w czasie wycieczek nie
kry si ze swoimi lkami, czsto bardzo nieprzyjemnymi47 i z nieodstpn mentolow fajeczk w zbach (...) zaciska wargi i hipnotyzujc
wzrokiem otaczajce go potgi grskie, par naprzd przed siebie z pochylon gow. Po prostu wyrywa si, wydziera si woli ze szponw lku48. W takiej wanie pozie Rytard uchwyci Witkacego na fotografii
wykonanej w 1928 roku. Szalony zjazd Witkacego na nartach zosta zainscenizowany do fotografii i jednoczenie inaczej opisany: Przed akomym
________________________

J. Leszczyski, Nieznany list Stanisawa Ignacego Witkiewicza, Pamitnik Literacki 1985, R. LXXVI, z. IV, s. 177.
41 J. Degler, Witkacego portret wielokrotny, dz. cyt., s. 478.
42 R. Malczewski, Ppek wiata. Wspomnienia z Zakopanego, LTW, Warszawa 1999,
s. 70.
43 J. Degler, Witkacego portret wielokrotny, dz. cyt., s. 511.
44 J.M. Rytard, Witkacy, czyli o yciu po drugiej stronie rozpaczy, [w:] Stanisaw Ignacy Witkiewicz, czowiek i twrca. Ksiga pamitkowa, red. T. Kotarbiski, J.E. Pomieski,
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1957, s. 281.
45 Tame.
46 Tame.
47 Tame.
48 Tame.
40

241

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

okiem aparatu fotograficznego wyczynia nam Witkacy wspania scenk gronego zjazdu narciarskiego. Chwytam ten cenny moment groteski
Witkiewiczowskiej, ktrej tyle jest w jego obrazach i utworach49.
W sytuacji, kiedy przekaz Witkacego jest nieznaczny, warto sign
do biografii ludzi jemu podobnych. Opisy ich przey frontowych charakterystycznych dla tamtych form prowadzenia wojny i widocznych, odczuwanych skutkach, mog da pewne wyobraenie o tym, co mogo by
i jego udziaem, czego mg by wiadkiem. Ofensywy, w ktrych brali
udzia Witkiewicz i Wittgenstein i w ktrych mogli nie przey, dla losw
wojny okazay si nieistotne. Ich ewentualne mierci, podobnie jak unicestwienie tysicy onierzy na tych odcinkach frontu, nic by nie przyniosy.
W pierwszych dniach wojny, majc zapewne inne wyobraenie o walce
i majc potrzeb nadania swojemu yciu sensu, Witkacy wyrazi nadziej:
Oby moja mier nie bya gupim przypadkiem i ebym zgin poytecznie50. onierze, ktrzy na pocztku wojny rwali si do walki, a na koniec
wychodzili z tego pieka psychicznie okaleczeni, odnotowywali w swoich
dziennikach takie uwagi: Cae to natarcie byo upiorn pomyk. Jak
wszystko, Przestacie, dosy ju tej potwornej rzezi51.
W raportach wojskowych podkrelano rwnie odwag Wittgensteina. Pisano, e Jego wyjtkowo odwane zachowanie, spokj, zimna krew
i heroizm wzbudza powszechny zachwyt onierzy52. Mianowany zosta
leutnantem i odznaczony. On sam w dzienniku pisa, e Strach przed
mierci jest najlepsz oznak faszywego, tzn. zego ycia53. Ale biograf
Wittgensteina uwaa, e nie jest to sformuowanie osobistego credo, ale
wkad do myli filozoficznej. Kiedy na froncie strzelano do mnie (...)
przy kadym strzale kurczyem si ca m istot. Tak bardzo chc
y54.
A trudno zrezygnowa z ycia, gdy ju si w nim zasmakowao. Na tym dokadnie polega grzech, bezrozumne ycie, faszywy obraz ycia. Od czasu do czasu
staj sie zwierzciem. Wtedy nie mog myle o niczym prcz jedzenia, picia
i spania. Straszne! A wwczas cierpi te jak zwierz, bez moliwoci wewntrznego zbawienia. Zdany jestem wtedy na ask mych pragnie i niechci. O prawdziwym yciu nie ma wtedy co myle55.

Makabryczne sceny, wrcz surrealistyczne, ktre rozgryway si na

wszystkich frontach wojny, przeraay i poraay podobnie. onierze byli
________________________

J.M. Rytard, sme niebo narciarskie, wiat 7.01.1928.

A. Miciska, Stanisaw Ignacy Witkiewicz..., dz. cyt., s. 275.
51 Cytaty z filmu Gallipoli.
52 R. Monk, Ludwig Wittgenstein. Powinno geniusza, dz. cyt., s. 176.
53 Tame, s. 163.
54 Tame, s. 168.
55 Tame.
49
50

Stefan Okoowicz

242

wiadomi, e takie obrazy bd przeladowa ich do koca ycia, e wyjd

z tej wojny okrutnie poranieni. Przytoczone poniej przykady koszmarnych zdarze w okopach i na polach bitew, ktre onierze i oficerowie
zapisywali w swoich dziennikach i listach do najbliszych, mogy wydarzy si wszdzie, gdzie toczyy si walki. Daj pewne wyobraenie o tym,
jakie potwornoci mg oglda kady, take Witkiewicz i Wittgenstein.
Podane poniej opisy dotycz dziaa wojennych na pwyspie Gallipoli, ktre pniej nazwano kampani nierozstrzygnitych wtpliwoci
i straconych szans56.
Zdaniem niektrych wynik kampanii przyczyni si do wybuchu Rewolucji Padziernikowej, inni uwaali Gallipoli za jeden z epizodw Wielkiej Wojny. Bezsporne jest tylko to, e na tym niewielkim skrawku ldu zgino ponad sto dwadziecia tysicy onierzy.
Gdy widz onierzy schodzcych do okopw czsto zastanawiam si, ilu z nich
stamtd wyjdzie. Zwykle po paru minutach rozlega si wrzask, a potem woanie
o sanitariuszy. Ci wywlekaj na noszach krwawy befsztyk, pogruchotane ciao,
ktre kiedy byo czowiekiem.
Dzi po poudniu spady na nas z nieba strzpy ludzkiego ciaa. Wrg wystrzeli
z okrtu pocisk, ale nie syszelimy odgosu, ktry temu towarzyszy. Na wzgrzu
koo play iska si jaki onierz, pocisk rozerwa mu ciao na kawaki i wyrzuci
je wysoko w powietrze.
Spadajce gsto pociski eksplodoway jeden po drugim. Okopy, ktre miay ratowa onierzom ycie stay si ich grobem. Ci, ktrzy zdoali przetrwa chronili
si w lejach i okopywali na nowo.
Cz chopakw ranna, wszdzie sycha jki i wrzaski, woanie o amunicj bd
nosze. Zastanawiam si, jak sanitariusze bd mnie nie po tak stromych
i piaszczystych zboczach. Teraz zaczynaj wyciga polegych z okopw, ciekawe,
jak dugo to znios.
Kochana Mamo, z pierwszych szeciu onierzy, ktrzy dotarli na gr, jedynie ja
nie zostaem trafiony. Miaem niesamowite szczcie, pocisk min mnie o milimetr i utkwi w gardle czowieka siedzcego obok.
Droga Matko, oficerw zawodowych pozostao niewielu, wikszo z nich jest ze
suby ochotniczej. Wczoraj jeden z nich zosta trafiony podczas obiadu i wpad
twarz do zupy. Zrobi si niesamowity baagan, wszyscy przy stole byli wstrznici, wic obiad dokoczylimy dopiero po zmroku.
Trupy naszych onierzy wydzielaj straszny smrd. Trudno sobie wyobrazi, e
kady z tych mczyzn by czyim synem. Musimy patrze na te okropiestwa,
a niektre gazety maj czelno pisa, e lubimy takie ycie.
________________________

56

Cytat z filmu Gallipoli.

243

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

Jestemy miertelnie zmczeni codziennym ostrzaem. onierze cakowicie zobojtniali przestali zwraca uwag na to, e kto strzela i prbuje ich zabi. Kiedy
pocisk lub granat rozerwie kogo na kawaki ledwie racz pochyli si nad
szcztkami byego towarzysza broni. Wojna to pieko. Nie mam nadziei na ocalenie.
Na ten widok nawet najagodniejsi czuj si barbarzycami, a najdziksi barbarzycy pacz.
Balimy si, e sponiemy ywcem, pooylimy si na dnie okopu, w grze szalay pomienie. Cae to natarcie byo upiorn pomyk. Jak wszystko.
Wojna jest straszna. Zwaszcza ta wojna. Wic tym, ktrzy szybko zginli, mona
tylko pozazdroci.
Okazao si, e ta wojna to pomyka: zamt, mier i choroby.
Mam dwadziecia jeden lat, ale moje wosy i broda s ju siwe. Twarz jest poorana, a ciao gnije. Nie dam rady znosi tego duej.
Muchy buszoway w latrynach, wchodziy do ust polegych, siaday na otwartych
ranach, a potem ca chmar oblepiay dem, ktry jedli zdrowi onierze. To one
roznosiy choroby. Wszystko byo niemal zawsze okraszone muchami.
To nie by zwyky rozstrj odka tylko szalejca czerwonka. Ludzie mieli wraenie, e za chwil wydal wntrznoci. Chodzili do latryny dwanacie, czternacie, a nawet szesnacie razy dziennie. Mieli podranione, obolae odbyty. Poniewa nie byo papieru toaletowego, podcierali si rkami, a potem wycierali je
o traw. To take sprzyjao rozpowszechnianiu si czerwonki, ktra w kocu staa si chorob powszechn. onierze byli tak osabieni, e ledwo trzymali si na
nogach. Niektrzy wpadali do latryn i tonli we wasnych ekskrementach.
Dzie min nie wiadomo kiedy. Nad morzem i ca okolic zapada ciemno.
Setki martwych Brytyjczykw leay na naszej ziemi. Gadko ogoleni chopcy
o sympatycznych twarzach zawinici w pokrwawione mundury. Ten widok budzi w nas ch zemsty, ale i wspczucie.
Nasza taktyka opiera si na zaoeniu, e najlepiej nie mie taktyki, e jedyny
sposb to pdzi przed siebie bez wsparcia i rezerw, a na koniec rwnie bez rki
lub nogi.
Mona odnie wraenie, e ci ludzie, cho s wiadkami potwornoci i sami robi straszne rzeczy, nadal wierz w spraw, o ktr walcz. Wyjd z tej wojny
niewyobraalnie poranieni, ale nigdy nie zatrac czowieczestwa.
Utknlimy w martwym punkcie i bardzo chciabym zobaczy, jak to si skoczy.
Ale raczej nie uda mi si ocale57.
________________________

57

Cytat z filmu Gallipoli.

Stefan Okoowicz

244

Czy Witkacy zamierza walczy w carskiej armii?

Przecz temu zdania Witkiewicza z Curriculum Vitae: Pocztkowo
zamierzaem dosta si do Galicji. Jednak technicznie okazao si to niemoliwem. Wskutek tego, a take z powodu zupenie mylnych informacji
co do tego, co si dzieje w Kraju (poczwszy od gazet australijskich), postanowiem wrci do Rosji58. Mona wic konkludowa, e Witkiewicz
wyjecha tam, gdzie nie zamierza zmylony niedokadnymi informacjami.
Ca moc chcia wierzy, e wybiera susznie. Ale wybranie opcji rosyjskiej na podstawie niepenych czy nieprawdziwych informacji i niefortunnych zbiegw okolicznoci naleaoby rozpatrywa w kategoriach jego
osobistej tragedii, niezalenie od tego, e obrcio si pniej na wartoci
o rnym znaczeniu. Korzyci rwnie dla potomnych odbiorcw jego
twrczoci oraz zjawiska, ktre stanowia jego osobowo naznaczona
rosyjskimi przeyciami okresu wojny. Jeeli po powrocie do Polski, a moe jeszcze w Petersburgu, Witkiewicz doszed do wniosku, e koncepcja
Pisudskiego bya suszna, bo to ona przyniosa Polsce niepodlego,
to przecie mg dozna uczucia rozgoryczenia, e historia z niego zakpia. Tragedia ludzkiego losu dobre intencje obracaj si w negatywne.
Uczucie frustracji moga budzi take ewentualno wasnej bezsensownej, nic nieprzynoszcej mierci, po niewaciwej stronie okopw.
Czsto wyjazd Witkiewicza z Australii do Petersburga automatycznie
czony jest z jego zamiarem suby w carskiej armii. Jakby artysta ju
w Australii zdecydowany by na to wszystko, co miao zdarzy si pniej,
czyli po przyjedzie do Rosji. Czy jest to tylko lapsus? Bo przecie znamy
przysz decyzj Witkacego, podjt ju w Petersburgu, jak i jego dalsze
losy. Czy moe niezauwaone zostay dosy istotne szczegy zawarte
w listach Witkiewicza napisanych w tym czasie?
Dodatkowo wybr opcji rosyjskiej Witkacego interpretowany bywa
jako gest przeciwko ojcu wiadome czy nieuwiadomione mordowanie
ojca, co automatycznie wpisuje si w figur dwch antagonistw ojca
i syna, czemu przeczy jednak pierwotny zamiar Witkacego wyjazdu do
Galicji i wyraona troska o rodzicw. Na przykad Irena Jakimowiczowa
bya zdania, e Witkacy znalaz si w Petersburgu zgodnie z wasn
koncepcj walki wolnociowej w szeregach armii rosyjskiej, koncepcj
znw przekornie przeciwn orientacji ojca, sprzyjajcego opartym o Austri poczynaniom spokrewnionego z Witkiewiczami Jzefa Pisudskiego59. Jest oczywiste, e Witkacy wczeniej nie mia adnej koncepcji
________________________

J. Degler, Witkacego portret wielokrotny, dz. cyt., s. 114.

I. Jakimowiczowa, Witkacy w Rosji, [w:] ta, System i wyobrania. Wok malarstwa Witkacego, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze Fundacji dla Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1995, s. 20.
58
59

245

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

walki o wyzwolenie kraju w sensie osobistego udziau, bo jak sam mwi

zapisywanie si do Zwizku Strzeleckiego w czasie pokoju wydawao mu
si fars. Co najwyej mg dyskutowa z Tadeuszem Miciskim, nota
bene sowianofilem, o roli Rosji w przyszym zjednoczeniu i wyswobodzeniu Polski.
Z analizy listw Witkiewicza napisanych w Australii, podobnie jak
z Curriculum Vitae, wynika, e pierwsz jego naturaln reakcj bya ch
powrotu do domu, do Zakopanego i prawdopodobnie wstpienia do oddziaw Zwizku Strzeleckiego Strzelec. Kiedy u konsula austriackiego
dowiedzia si, e nie ma adnej nadziei powrotu, moe dlatego, e mia
rosyjskie obywatelstwo, a raczej wynikajcej z braku pocze, nie chcc
zmienia swojej decyzji walczenia, musia zdecydowa si na wyjazd do
Rosji do Petersburga, gdzie mieszkaa zamna siostra jego ojca Aniela
Jaowiecka. Za absolutne przekonanie o udziale w wojnie przy boku Rosji podj dopiero na podstawie informacji o tym, jak Niemcy potraktowali polskie ziemie zaboru rosyjskiego i o niepowodzeniach dziaa zbrojnych Zwizku Strzeleckiego, o czym dowiedzia si ju po przyjedzie do
Petersburga. Informacje jak napisa nie blaga prasy, ale listw naocznych wiadkw60. Skomentowa je w licie do Malinowskiego:
Garstka strzelcw walczcych o kawaek Galicji razem z Niemcami, ktrzy spustoszyli w najokropniejszy sposb wiksz cz Krlestwa i pastwi si nad
tamtejszymi Polakami jak zwierzta, jest rzecz tragiczn i potworn61.

Witkiewicz mia nadziej, e w Rosji zostan zorganizowane oddziay

polskie. Dopiero, kiedy okazao si, e oddziay takie nie powstan, decyzja o wstpieniu do carskiej armii okazaa si jedynym moliwym wyjciem dla zdeterminowanego przymusem walki Witkiewicza. Doszed do
tego jak pisa sam, w opozycji do zdania rodziny, u ktrej zatrzyma
si. Witkiewicz pyn z Australii z niejakim Nieczajewem, o czym wiedzia wczeniej Malinowski. W licie do przyjaciela Witkacy wyranie
zastrzega si:
Nie myl, e to jazda z Nieczajewem przerobia moje myli. Sam doszedem do
tego wszystkiego przez straszne zwtpienia i mk. I w moim sumieniu sprzecznoci teraz nie ma. Chc tylko, aby to nie byo tanie, i chc speni czyn, ktry by
te myli przypiecztowa. (...) Byem sam w moich mylach o Rosji i koniecznoci
walczenia z ni przeciw Niemcom i przeszedem straszne chwile na ten temat.
Teraz ruch strzelecki w Galicji klapn zupenie i kady Polak moe z czystym
sumieniem i przeciw naszemu jedynemu istotnemu wrogowi, przeciw Niemcom. (...) Straszne jest sumienie Polaka w tej chwili. Ale droga jest tylko jedna62.
________________________

60

A. Miciska, List z 17(?)10.1914, [w:] ta, Stanisaw Ignacy Witkiewicz..., dz. cyt.,

s. 277.
61
62

Tame.
Tame.
Stefan Okoowicz

246

Z ca pewnoci Witkacy mia jedynie fragmentaryczne i niecise

wiadomoci o oddziaach Zwizku Strzeleckiego i innych polskich formacjach, skoro by przekonany o ich totalnej klsce. Ale zapewne musia
dowiedzie si o niepowodzeniu wywoania przez Pisudskiego antyrosyjskiego powstania narodowego w Krlestwie Kongresowym i o rozwizaniu we wrzeniu 1914 roku Legionu Wschodniego z powodu zajcia
Lwowa przez wojska rosyjskie. Te klski wida wywary na nim due
wraenie i uzasadniy z czystym sumieniem wybr jedynej drogi, jaka
w jego odczuciu zostaa. Pewnie niestety nie zna penych informacji
o pozostaych oddziaach i o Legionie Zachodnim, ktre nieprzerwanie
bray udzia w bitwach z wojskami rosyjskimi, zanim przeksztacone zostay w trzy Brygady Legionw Polskich. Brygady te w liczbie okoo szesnastu i p tysica onierzy walczyy nad rzek Stochod w czasie ofensywy Brusiowa, na ktrej to rzece od czerwca 1916 do sierpnia 1917
opieraa si linia frontu rosyjsko-austro-wgierskiego.
Ale w wielu listach, ktre pisa do Bronisawa Malinowskiego po wybuchu wojny, rwnie w tym z Petersburga, kiedy podj ju decyzj
o wstpieniu do armii, pojawiaj si dwie rwnolege refleksje oprcz
przymusu walki, pojawia si rozgoryczenie na siebie, e da si namwi
na wyjazd do Australii, bo w przeciwnym razie, gdyby zosta w Zakopanem, inaczej potoczyyby si jego losy. Rezygnacja z wyjazdu i pozostanie
dotyczyo panny Z. [Jadwigi Zieliskiej], ktrej mio ju po samobjstwie Jadwigi Janczewskiej, bdc w stanie rozpaczy, odrzuci. al, e
jednak nie przyj jej uczu, pojawia si w kilku listach z konkluzj, e
gdyby jednak mg kocha pann Z., to moe by zupenie inaczej skoczy63. Witkacy, bdc ju jedn nog w carskim wojsku, stawia jednoczenie tragicznie brzmice pytanie, uskarajc si tym samym na swj
los: Dla panny Z. zdaje si wrciem wtedy z Berlina. Czy to nie byo
przeczucie i ostatnia moliwo ycia?64.

Petersburg upina mojego ciaa nie wytrzyma aru

mojego ducha
Wracajc do tekstu M.A. Potockiej. Trudno zgodzi si szczeglnie
z sugestiami co do kilkuletniego okresu egzystowania Witkiewicza
w Petersburgu bez godu sensu, zaguszanym alkoholem i perwersj
seksualn.
________________________

Tame.
A. Miciska, List do B. Malinowskiego z 10.08.1914, [w:] ta, Stanisaw Ignacy Witkiewicz..., dz. cyt., s. 273.
63
64

247

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary

Ju na pocztku 1915 roku, po trzech miesicach od przyjazdu Witkacego do Petersburga, jego ciotka Aniela Jaowiecka w licie do matki
artysty z odczuciem ulgi opisaa stan jego psychiki:
Wedug naszych oblicze powinna bya dosta jego list, w ktrym opisuje dzieje
ostatnich swych miesicy ycia, kiedy to powzi nieodwoaln decyzj wstpienia do rosyjskiej armii, aby broni Polski. (...) Takim, jakim jest teraz, nie by
nigdy dotd. Spokojny, mona by rzec wesoy, trzymajcy si prosto, z wysoko
podniesion gow, otrzsn si zupenie z rozpaczliwego stanu apatii i inercji,
w jakim zobaczylimy go po powrocie. Przygotowuje si znakomicie do egzaminw teoretycznych i wietnie znosi wojskowe rygory. Zdrowie jego jest doskonae.
W mundurze wyglda bardzo dobrze65.

Aniela Jaowiecka, pod ktrej opiek znalaz si Stanisaw Ignacy

w Petersburgu, nie moga pogodzi si z tym, e jedyny syn jej brata Stanisawa Witkiewicza chce wstpi jako ochotnik do wojska, a ona nie jest
w stanie odwie go od tej ryzykownej i nie do zaakceptowania ze wzgldw politycznych decyzji. Ale jak napisaa dalej w licie:
adne perswazje ni niczyj wpyw nie byy w stanie zmieni jego postanowienia.
(...) By moe u koca wojskowej kariery syn Twj odzyska rwnowag duszy
i powrci do Ciebie zupenie ju przystosowany do normalnego ycia66.

Z kolei o tym samym konflikcie z wujostwem pisa Witkacy do Bronisawa Malinowskiego duo wczeniej, w licie z poowy padziernika 1914
roku, a wic niedugo po przybyciu do Petersburga:
Ada ukowska [crka ciotki Anieli] zajmuje si moj protekcj, moe co z tego
bdzie. Jedyna osoba, ktra jest ze mn. Wytrzymaem straszne wymylanie
ciotki Jaowieckiej za to wszystko. Im si ni jaka odpowiedzialno przed Rodzicami. Albo ta droga, albo zgnicie moralne. Nie na to jechaem z Australii, aby
tu zgni gdzie w kcie, jeszcze raz minwszy si z moim losem. Wszystko to jak
sen jaki okropny67.

Zauwamy, e Witkacy mwi tu o wyborze, jakiego dokona, a wic

w wyborze miecia si moliwo niezgoszenia si na ochotnika do wojska i przeczekania wojny. Takiego rozwizania nie dopuszcza, ale jak
wida, byo moliwe. Tym bardziej e jego siostra cioteczna Ada podja
si zaatwienia jego wstpienia najpierw do szkoy wojskowej przez protekcj.
Jednoczenie Witkacy, jak wielu artystw i naukowcw, ktrzy znaleli si na frontach wielkiej wojny wiatowej w wikszoci przypadkw
jako ochotnicy, prowadzi podwjne ycie. Rwnolegle do obowizkw
________________________

Ta, List z 13.02 (30.01), dz. cyt., s. 305.

Tame.
67 A. Miciska, List z 17(?)10.1914, dz. cyt., s. 277.
65
66

Stefan Okoowicz

248

wynikajcych ze suby wojskowej i w czasie urlopw kontynuowa

i rozwija swoje zaoenia artystyczne, biorc te udzia w yciu artystycznym Polonii w Petersburgu. Tu jak pisa Jarosaw Iwaszkiewicz
Witkacy poczu si nie tylko artyst, ale i filozofem, znalaz swoje
miejsce na ziemi (...) znalaz w tym, co pisa Andriej Biey potwierdzenie
swoich teorii i lkw68. W Petersburgu Witkiewicz stworzy prawdopodobnie ponad tysic prac plastycznych, czego tkwic w stanie bez godu
sensu nie mgby zapewne dokona, wiodc ycie jak chce Potocka
bez wysiku i wartoci. Irena Jakimowiczowa przywouje zaginiony dzisiaj autoportret Witkiewicza z 22 lipca 1917 roku zatytuowany Sataniello opatrzony napisem; Meines Krpers Schale wird nicht meines Geistes
Glut aushalten upina mojego ciaa nie wytrzyma aru mojego ducha69.
Jak pisze Jakimowiczowa: Ale jak zawsze przekorny speniwszy to,
co uzna za swj obowizek, Witkacy oddawa si pielgnowaniu arliwego ducha: pisa Nowe formy w malarstwie, a przede wszystkim malowa70. Witkiewicz, opuciwszy ciasne mentalnie Zakopane tkwice nadal
w duchu modernistycznej sztuki, znalaz si w duo bardziej rnorodnym i awangardowym rodowisku, w atmosferze wolnoci i gruntownej
odnowy sztuki.
Waniejsze jest to kontynuuje Jakimowiczowa e Witkacy w Rosji po raz
pierwszy przesta by turyst, jakim by nawet w Bretanii, gdzie pod okiem lewiskiego usiowa si zbliy do Gauguinowskiego ideau. Tu znalaz przede
wszystkim bardzo ywe, pobudzajce intelektualnie rodowisko poza petersbursk Poloni gwnie rosyjskich malarzy, pisarzy, krytykw, filozofw, ludzi
teatru, poetw. Po raz pierwszy znalaz si wewntrz jako wspuczestnik dyskusji na wielk skal, bo przecie Rosja ju wczeniej staa si miejscem spotkania idei z Wiednia, Parya i Monachium, a nieco pniej i z Woch. Z dodatkiem
miejscowej egzotyki i specyficznie rosyjskiej mentalnoci tworzyo si jedyne
w swoim rodzaju intelektualne rodowisko o duej sile dziaania71.
________________________

68 J. Iwaszkiewicz, Petersburg, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981,

s. 59, 61.
69 I. Jakimowiczowa, Witkacy w Rosji, dz. cyt., s. 34.
70 Tame.
71 Tame, s. 23.

249

Witkacy rzuci si jak szczerbaty na suchary