Professional Documents
Culture Documents
Spis treci
Sowo wstpne
I. Od Melancholii do niwiarek
11
51
71
91
107
123
139
155
181
209
225
Spis ilustracji
245
Indeks nazwisk
251
Summary
257
Sowo wstpne
Oddawana do rk Czytelnikw ksika to wybr jedenastu esejw pisanych w ostatnich latach na temat polskiej sztuki XX wieku.
Nie jest to wic systematyczny wykad; to raczej kilkanacie studiw
szczegowych, jednych o wszym, innych o szerszym zakresie historycznym, ukadajcych si w mozaikow, ale chronologicznie uoon opowie o wybranych zagadnieniach sztuki minionego stulecia
w Polsce.
Szukajc symbolicznych obrazw tej opowieci, wyznaczajcych
jej pocztek i koniec, wskazuj na Melancholi Jacka Malczewskiego
(1894) oraz Pasj Doroty Nieznalskiej (2001). Zestawienie tych dwch
prac, nieco przypadkowe, nabiera ciekawego znaczenia. Melancholia przedstawiaa wiek w Polsce ostatni, bdc jednoczenie otwarciem nowego wieku ten odchodzcy by wiekiem niewoli, ten, ktry
mia przyj, mia by wiekiem niepodlegoci i wolnoci. Aby jednak
owo przejcie byo moliwe, Polska musiaa ponie ofiar musiaa
umrze, aby si odrodzi. Pasja z kolei, z jej pozaartystyczn histori,
histori, ktra toczya si na salach sdowych i na amach nie zawsze
yczliwej sztuce prasy, to jakby szczeglnego rodzaju podsumowanie
XX wieku w Polsce, w ktrym swoboda wypowiedzi oraz wolno
artystw zostay zakwestionowane. Ten atak, paradoksalnie, nastpi
u progu nastpnego wieku, kiedy niektrym z nas si wydawao, e kraj
zmierza prost drog do urzeczywistnienia dawnych marze o wolnoci. Co wicej, semantyczna wykadnia porwnania tych dwch dzie
okazuje si znaczca take na innych paszczyznach. Melancholia zostaa namalowana przez malarza mczyzn, ale jej bohaterk jest kobieta, a przynajmniej uosabiana przez kobiet alegoria mierci / ycia;
Pasj stworzya kobieta, ale jej temat to problematyzacja kultu mskiego ciaa. To odwrcenie pci w relacji podmiotprzedmiot pokazuje nie
tylko drog, jak przesza polska kultura artystyczna ostatniego stulecia, postrzegan w kategoriach gender, ale te rozpito poruszanych
Sowo wstpne
w sztuce w tym czasie zagadnie: od niepodlegoci narodu do polityki tosamoci. Nie jest to oczywicie ani odkrywcze, ani tym bardziej
zaskakujce suy jedynie budowie historycznej ramy wielu bardzo
skomplikowanych procesw historyczno-artystycznych.
Od pocztku XX wieku wic, co mniej lub bardziej pokazuj zamieszczone w tomie artykuy, sztuka podejmowaa zadanie spenienia sygnalizowanych przez Melancholi oczekiwa; na rozmaitych
frontach, z lepszym lub gorszym skutkiem, podejmowaa zadanie zarwno emancypacji, postrzegane zarazem w kategoriach narodowych,
spoecznych, jak te indywidualnych, ale te konserwacji nie zawsze
sprzyjajcej wolnociowym ambicjom przynajmniej czci spoeczestwa. Ten proces ledzimy zarwno w obszarze podejmowanej przez
sztuk problematyki, jak rwnie w jej formuach obrazowania. W kadym jednak przypadku ruchy te widziane s w dialogu z procesami politycznymi; wanie w dialogu, czy te we wzajemnej interakcji, a nie
w perspektywie determinacji. Sztuka, jako aktywno publiczna, niejako ze swej natury jest dziaaniem politycznym w szerokim tego sowa znaczeniu, gdy przestrze t definiuje polityka, polityka pojta
jako konflikt midzy wadz a obywatelem, midzy rnymi obozami szeroko pojtej wadzy, a take midzy rnymi grupami obywateli
rnicymi si pci, spoecznym pochodzeniem, ekonomicznymi interesami, a take wyznawanymi systemami ideologicznymi, konflikt
midzy tendencjami emancypacyjnymi a konserwujcymi porzdek
spoeczny, obyczajowy, polityczny. Ta przestrze to agon, obszar rywalizacji grup i jednostek, rywalizacji rnych podmiotw podejmujcych czasami krytyczn, czasami apologetyczn dyskusj na rozmaite tematy, take te najwaniejsze, jakimi s wolno i demokracja, co
do ktrej jak pokazuj poszczeglne fragmenty mojej ksiki spieraj si nie tylko rzecznicy rewolucji z obrocami starego porzdku,
ale spr prowadzony jest rwnie wewntrz poszczeglnych grup pozornie politycznie i ideologicznie jednorodnych. Sztuka nie jest wyrazem tych procesw, ich ilustracj, lecz aktywnym aktorem pracujcym
w przestrzeni publicznej.
Gwnym tematem tego wyboru artykuw jest jednak sztuka, dziea artystw i artystek, poczwszy od koca XIX do pocztku XXI wieku, artystw i artystek tworzcych w kraju, ktry przybiera rozmaite ksztaty w cigu ostatnich ponad stu lat. Okolicznoci, w jakich ich
twrczo powstaa, byy niekiedy dramatyczne, innym razem znacznie bardziej prozaiczne, w kadym jednak przypadku starali si oni,
tak jak umieli, sprosta wyzwaniom, jakie niosa wspczesna im rze-
Sowo wstpne
10
Sowo wstpne
I
Od Melancholii do niwiarek
W 1894 roku Jacek Malczewski ukoczy jedno ze swych podstawowych dzie, zatytuowane Melancholia, umieszczajc na odwrocie
ptna swego rodzaju podtytu: Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce (Tout un sicle). Znajdujcy si obecnie w kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu obraz jest jednym z kanonicznych przykadw
polskiej sztuki XIX wieku. Wielokrotnie opracowywany i analizowany stanowi przykad manifestacji wiadomoci koca wieku, napicia midzy sztuk i narodowymi uczuciami; wpisujc si w wczesn
umysowo, skupiajc jak w soczewce podstawowe problemy narodowego mylenia Polakw tamtego czasu. wczesny nacjonalizm, albo
wyraz uczu narodowych, to klasyczny przykad nacjonalizmu przedmodernistycznego, opartego nie tyle jak wikszo tego rodzaju ideologii na strategii modernizacji pastwa europejskiego, jaka dokonywaa si w wikszoci krajw Europy Zachodniej od XVIII wieku, lecz
ideologii opartej na przesankach etnojzykowych, kulturalnych, stanowicych substytut niepodlegego kraju.
Na pierwszy rzut oka obraz przedstawia kbowisko postaci, ktre jednak przy dokadniejszym ogldzie ukada si w pewn narracj.
Po lewej stronie widzimy siedzcego na skraju krzesa przy sztalugach
i odwrconego od nas tyem malarza, trzymajcego w lewej rce palet. Nie maluje on obrazu raczej rozmyla. To z jego gowy bardziej
ni ze stojcego przed nim blejtramu wydobywa si do przestronnego wntrza pracowni skbiona grupa osb. Przybiera ona form krzya, ktrego podstaw stanowi gromada dzieci; korpus, ramiona oraz
Por.
krytyczny przegld wspczesnych dyskusji na temat teorii i historii nacjonalizmu: A. D. Smith, Nationalism and Modernism. A critical survey of recent theories of
nations and nationalism, LondonNew York: Routledge, 1998.
Wielostronn dyskusj na temat tego obrazu zawiera praca zbiorowa: Melancholia Jacka Malczewskiego. Materiay seminarium Instytutu Historii Sztuki UAM i Muzeum Narodowego w Poznaniu, red. P. Juszkiewicz, Pozna: Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk, 2002.
il. I.1
14
Od Melancholii do niwiarek
Od Melancholii do niwiarek
15
riozofii, wypracowanej na gruncie romantycznej ideologii, ktrej najbardziej wpywow postaci by Adam Mickiewicz. Zawarta w obrazie narracja to historia XIX wieku, historia walk o niepodlego, ktre
nie przynosiy spodziewanego skutku, rozbudzay jednak mistyczne
nadzieje na odzyskanie suwerennoci pastwa w przyszoci. Koniec
wieku XIX to koniec caego cigu wydarze i jednoczenie prolog
nowego czasu czasu zmartwychwstania. Zauway mona tu te rol
artysty. Melancholia wszak to symbol twrcy. On sam za jest tu
obecny w kilku odsonach. Widzimy go po lewej stronie, jak siedzi
przed pustym ptnem; potem, niejako w zwieczeniu krzya po przeciwnej stronie obrazu, wida trzy postaci, jakby trzech twrcw: jeden z nich trzyma skrzypce, drugi zaczytany jest w ksice, trzeci za
na samym kocu, blisko prawego dolnego naronika obrazu dziery w rku pdzel. To jednak nie koniec zaznaczonej obecnoci artysty w obrazie. W prawym dolnym naroniku ptna widzimy niewielki
fragment stolika z przyborami malarskimi. To stolik, mona rzec, autora dziea; naley on jakby do innej rzeczywistoci, bardziej realnej
ni wyobraeniowej. Wyglda na to, e malarz (Jacek Malczewski) stoi
przed obrazem i przyglda mu si niejako naszymi oczami, przyglda
si wasnej wizji, jakby j fotografujc, i przypadkiem, ktem obiektywu, chwyta fragment swojej realnej pracowni i jej wyposaenia, w
stolik wanie. Ten niejako realny artysta, ktrego oczyma my, widzowie, spogldamy na wizj wieku ostatniego w Polsce, ma swoje alter
ego w postaci siedzcego po lewej stronie ptna, rozmylajcego malarza. Wane jest to, e on nie maluje; raczej widzi, bd ma wizj
widzi histori, ktr dopiero pniej zmaterializuje w obrazie. Widzc
j jednak, zaczyna rozumie procesy historyczne, a zwaszcza ten jeden sens historii Polski.
Problematyka roli artysty w kontekcie rozumienia procesu historycznego, jego zaangaowania w ekspresj uczu narodowych, powinnoci wobec narodu itp. podnoszona jest rwnie w polskiej historii
sztuki. Czsto analizuje si t problematyk w powizaniu z romantyczn koncepcj mitu artysty, ktry wykorzystywa wszak tradycj
prace Agnieszki awniczakowej, wieloletniej badaczki tej sztuki. Por. m.in.: A. awniczakowa, Jacek Malczewski, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1976, s. 30
35. A. Labuda, Koncepcja artysty i sztuki w twrczoci Jacka Malczewskiego, maszynopis pracy magisterskiej, Instytut Historii Sztuki UAM. Temu zagadnieniu wiele uwagi
w swoich seminariach i wykadach w Instytucie Historii Sztuki UAM powica prof.
Zdzisaw Kpiski.
16
Od Melancholii do niwiarek
symboliki melancholii osadzon w kulturze europejskiej od czasu renesansu. Nie starano si jednak, jak do tej pory, wnikn w psychiczn
struktur melancholii, aby na tym gruncie zapyta, jaki moe by mechanizm kreacji uczu narodowych i jak proces ten zosta przez Malczewskiego przedstawiony.
Zygmunt Freud, mimo zauwaanych podobiestw, odrnia stan
melancholii od aoby. W duym skrcie powiemy w ten sposb: melancholi wyrnia jej podoe narcystyczne oraz powstajcy na tym
gruncie kryzys tosamoci. Utrata obiektu, wobec ktrego ywimy
silne uczucia, powoduje, twierdzi Freud, przerzucenie ich na siebie. Tu
jednak nie znajduj one penej realizacji zostaj odrzucone, a wraz
z nimi odrzucone zostaje wasne ja. Dzieje si tak dlatego, e uczucia
wobec Utraconego s tak silne, e wraz z nim ja zaczyna traci siebie
ja zostaje zakwestionowane. W efekcie wic nastpuje kryzys tosamoci. Co wicej, w przeciwiestwie do aoby kryzys ten ma charakter cigy; zachowuje si jak pisze Freud jak otwarta rana, cigle podsycana uczuciem utraty. Wracajc do naszego przykadu, moemy powiedzie, e taki wanie by mechanizm funkcjonowania uczu
narodowych w Polsce w XIX wieku. Utrata niepodlegoci pocigaa
za sob kryzys tosamoci, gdy wraz z likwidacj niepodlegego pastwa w kocu XVIII wieku nard utraci szacunek dla wasnego ja.
Rozwj nacjonalizmu wynika wic z zakwestionowania wasnej wartoci, co z kolei stanowio skutek utraty obiektu uczu, niepodlegoci.
Kolejne powstania, a wraz z nimi kolejne klski, funkcjonoway w tym
mechanizmie jak wspominane przez Freuda jtrzenie rany. Melancholia Jacka Malczewskiego zatem to stan wiadomoci tego procesu, rozumienie mechaniki tworzenia i funkcjonowania uczu narodowych
narodowego narcyzmu Zdaje si ona odsania kryzys tosamoci
narodu polskiego. Jej funkcj jest usprawiedliwianie klski przez zarysowanie pocieszenia odzyskanie siebie, wasnego ja, odzyskanie utraconego obiektu uczu, niepodlegoci, przez mier. Tym samym obraz staje si ekspozycj narodowego narcyzmu, ideologiczn
wykadni kryzysu tosamoci.
W 1918 roku Polska odzyskaa niepodlego. Pojawia si w Europie w okrelonym miejscu geograficznym, a nie, jak dotychczas,
w krainie krla Ubu, czyli nigdzie. Pojawia si w innej Europie ni
S. Freud, aoba i melancholia, w: K. Pospiszyl, Zygmunt Freud. Czowiek i dzieo, Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich, 1999.
Od Melancholii do niwiarek
17
ta, ktr opuszczaa w XVIII wieku. Europa rodkowa bowiem przesza daleko idce przeobraenia. Na miejscu monarchicznej struktury
witego Przymierza wyrosa caa plejada pastw, z ktrych cz
jak Polska wanie odzyskiwaa to, co utraciy inne jak Czechosowacja czy Jugosawia i stanowia zupenie nowe podmioty polityczne. Wszystkie te pastwa miay jednak mniej czy bardziej nowoczesny
charakter. Europa rodkowa mimo zrnicowania politycznego, ideologicznego oraz kulturalnego staa si nowoczesna. Proces tworzenia
nowego pastwa by szybki i dramatyczny. Przede wszystkim stanowi
wyzwanie polityczne. Jeszcze w czasie wojny formuowano koncepcje
odrodzenia Polski w kategoriach monarchistycznych, o czym wiadczy
rwnoczesne, w dniu 5 listopada 1916, wydanie dekretw wadz pruskich (okupujcych w tym czasie nie tylko teren wasnego zaboru,
ale rwnie cz terytorium zaboru rosyjskiego) i austriackich. W momencie zakoczenia wojny idea ustroju monarchicznego w Polsce okazaa si cakowicie odlega od rzeczywistoci. Pojawiy si wic warunki sprzyjajce powstaniu i funkcjonowaniu nowoczesnej ideologii
nacjonalistycznej, zwizanej z tworzeniem pastwa i jego struktur administracyjnych oraz polityki wewntrznej i zewntrznej; pojawiy si
warunki do kreowania nowoczesnego nacjonalizmu, ktry w tradycji
europejskiej zwizany by, z jednej strony, z rozwojem monoetnicznego pastwa, lub agodnie rzecz ujmujc z dominacj w ramach
jego struktur jednego narodu. Generalnie rzecz biorc, jak ju zostao
powiedziane, rozwj nacjonalizmu na Zachodzie zwizany jest z modernizmem, z nowoczesnoci, pojawia si w momencie rozbicia feudalnych struktur organizacji spoecznej. W Polsce, gdzie przejcie od
formuy feudalnej do nowoczesnej organizacji spoeczestwa dokonywao si, po pierwsze, pniej ni w Europie Zachodniej, po drugie,
poza organizacj pastwa, gdy takowe na skutek dokonanych w kocu XVIII wieku rozbiorw wwczas nie istniao ten nowoczesny (modernistyczny) nacjonalizm, rozumiany jako dyskurs pastwowy, poprzedzony by nacjonalizmem etnojzykowym. W momencie odzyskania niepodlegoci pojawiy si jednak przesanki do przyjcia (ze
znacznym opnieniem) tej zachodnioeuropejskiej tradycji.
Wiele czynnikw zoyo si na to, e Polska ponownie staa si
krajem niepodlegym. Nie miejsce tu, aby je analizowa. Zauwamy
jedynie, nie umniejszajc roli adnego z nich, w tym melancholijnej
A.
18
Od Melancholii do niwiarek
Od Melancholii do niwiarek
19
20
il. I.2
Od Melancholii do niwiarek
Od Melancholii do niwiarek
21
Wracajc do problemu relacji zachodzcej midzy sztuk nowoczesn a potrzeb narodowej ekspresji, sformuujmy na pocztku uwag natury bardzo oglnej: sztuka zawsze stanowia jeden z przejaww wyrazu uczu narodowych, albo te mwic inaczej zawsze
stanowia obszar, w ktrym te uczucia mogy (cho nie musiay) si
ujawnia. Kreowane byy one zarwno w intencjach artystw, jak te
w strategiach interpretacyjnych. Dotyczy to obu wyrnionych wyej
formu nacjonalizmu: zarwno tego tworzonego poza strukturami pastwa, jak w jego ramach11. Melancholia Jacka Malczewskiego ukazuje ich XIX-wieczne oblicze, etniczno-kulturalne. Jednak w okolicach
roku 1918, w okresie tworzenia nowoczesnego pastwa, ta konstrukcja wydawaa si do anachroniczna i bezuyteczna. Ideologia narodowa w zmienionej sytuacji historycznej musiaa pojawi si inaczej;
miast rozdrapywania otwartej rany obolaej tosamoci narodu musiaa
uwzgldni zupenie inne cele budow nowoczesnego pastwa w nowoczesnej Europie. Nowoczesno, wola budowy tego, co nowe, raczej
aktywno nastawiona na ycie ni zaduma nad znaczeniem mierci
to nowe wartoci narodowe. Przejawiay si one, rzecz jasna, w sztuce,
ale na innej zasadzie ni dotychczas. Artystamelancholik, romantyczny misjonarz goszcy odrodzenie ycia po klsce i mierci, okaza si
mao przydatnym modelem twrcy. Cho nie wszyscy ideolodzy nacjonalizmu tamtego czasu sobie to uwiadamiali, w istocie rzeczy nowe
pastwo potrzebowao innej ekspresji ideologicznej bardziej nowoczesnej. Mimo wic, e spora cz rzecznikw ideologii narodowej
wspieraa raczej sztuk nienowoczesn, czasami wrcz anachroniczn,
wyprowadzan z konserwatywnej twrczoci XIX wieku, niemniej
bardziej dynamiczne oraz skuteczne konstrukcje wyrazu ambicji narodowych rodziy si w tym czasie na gruncie sztuki modernistycznej,
odsaniajc jednoczenie zupenie inn praktyk funkcjonowania pojcia narodu, zwizan z organizacj pastwa, a wic modernistyczn,
a nie jak w wieku XIX z uczuciami zwizanymi z pamici, kultur, jzykiem, funkcjonujcymi poza strukturami administracyjnymi.
Odpowiedzi na tego rodzaju nowe zapotrzebowanie, zapotrzebowanie nowej, czy wrcz nowoczesnej formuy sztuki narodowej, udzielia m.in. grupa Formistw. Chocia niektrzy artyci tego rodowiska,
11Takie
dwa typy nacjonalizmu, zarwno w sensie teoretycznym, jak historycznym, uwzgldniajcym rnice w rozwoju spoecznym Europy Zachodniej i Wschodniej, analizuje Eric Hobsbawm: E. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780,
Cambridge: Cambridge University Press, 1990. Por. te: A. D. Smith, op. cit., s. 121 n.
Od Melancholii do niwiarek
22
12J.
s. 71.
13Formici,
Od Melancholii do niwiarek
23
14Ibidem,
15J.
s. 6.
Pollakwna, op. cit., s. 45.
il. I.3
24
il. I.4
il. I.5
Od Melancholii do niwiarek
Od Melancholii do niwiarek
25
26
Od Melancholii do niwiarek
la bardziej elementy postawy, zaangaowania, duchowy jak pisa wymiar dziaalnoci artystycznej, a nie jej formalny, estetyczny charakter. Sztuka, dziki swej duchowoci, miaa suy zniszczeniu kapitalizmu, formacji wrogiej kulturze. Jego rysunki i obrazy,
o dynamicznych, ale te uproszczonych formach, wymierzone byy
w estetyzm kultury mieszczaskiej. Pierwotnie byy bardzo ekspresyjne, nastpnie bardziej uporzdkowane, zdradzajce zainteresowanie szeroko pojtym konstruktywizmem. Take pniejsza dziaalno
Kubickiego, ju po powrocie do Niemiec, dobitnie wiadczy o jego zaangaowaniu, a nawet radykalizacji. Krytyka Novembergruppe, podpisanie w 1922 roku manifestu Die Kommune, udzia w rozamie podczas odbywajcego si w tym samym roku w Dsseldorfie Pierwszego
Kongresu Postpowych Artystw i sformuowanie drugiego manifestu
Die Kommune to wszystko wskazuje na postaw Kubickiego, bardzo
odleg od tej, jak przejawia Jerzy Hulewicz20.
Napicia midzy tymi artystami, ju wczeniej do wyrane,
w pniejszym okresie okazay si nie do przezwycienia. Jest to
pierwszy sygna napicia midzy nacjonalizacj i socjalizacj sztuki nowoczesnej, ktre z wiksz si zostanie ujawnione pniej. Niemniej jednak w kwestiach zasadniczych istniao midzy nimi porozumienie. Dotyczyo ono take formuowanej czsto poza praktyk
artystyczn ideologii narodowej, manifestacji patriotyzmu oraz solidarnoci z nowym polskim pastwem, ktremu co rusz groziy rne niebezpieczestwa. Spektakularnym tego przejawem jak podaje Jerzy Malinowski bya ich (niezalena od siebie) reakcja na stanowisko wobec wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, jakie zaj ich
dawny sojusznik, Die Aktion. Kiedy berliskie pismo opowiedziao si po stronie rosyjskiej, zarwno Zdrj (Hulewicz), jak i blisko
powizany z Die Aktion Stanisaw Kubicki (co zapewne wiadczy
o sile jego uczu narodowych) z tego samego powodu zerwali kontakty
z Franzem Pfemfertem, redaktorem i wydawc niemieckiego pisma21.
To jednak, co wczeniej (w momencie zaoenia) konsolidowao grup, to konflikt z bardzo wpywow w Poznaniu i Wielkopolsce parti
Narodowej Demokracji, dla ktrej nie do przyjcia bya zarwno pastwowa perspektywa Hulewicza oraz tym bardziej koncepcja rewolucji Kubickiego. Dla endeckich krytykw nie do przyjcia bya
20J.
21Ibidem,
Od Melancholii do niwiarek
27
te sztuka Buntu. Na przeszkodzie sta nie tylko estetyczny konserwatyzm endeckich publicystw i politykw, ale rwnie (a moe przede wszystkim) skojarzenie ekspresjonistycznej stylistyki Buntu z niemieckoci. Agresywne ataki Kuriera Poznaskiego, czoowego poznaskiego prawicowo-nacjonalistycznego dziennika, na artystw i ich
wystawy nie pozostawiay cienia wtpliwoci, e zarwno sztuka, jak
iwyraane przez rodowisko Buntu pogldy polityczne (niezalenie
od ich wewntrznego zrnicowania) nie s do zaakceptowania przez
krgi Narodowej Demokracji. Dla wielkopolskiej (ale te bardziej generalnie polskiej) prawicy narodowa postawa Buntu bya nieprzekonujca. Ekspresjonistyczna, nowoczesna forma prac poznaskich twrcw bowiem, ale te towarzyszcy jej dyskurs polityczny (zwaszcza
w przypadku odwoa, jak u Kubickiego, do tradycji anarchizmu oraz
jego lewicowe, kosmopolityczne sympatie) w oczach rzecznikw prawicowego nacjonalizmu podwaay wiarygodno patriotycznych deklaracji. Prawica poznaska nie dopuszczaa adnej alternatywy dla
goszonych przez siebie przekona. Szukaa narodowej legitymacji raczej w kulturze tradycyjnej ni nowoczesnej. Chciano budowa pastwo polskie w opozycji zarwno do ywiou niemieckiego, jak rwnie federacyjnej polityki wskrzeszenia dawnej Rzeczypospolitej,
wielonarodowego i wielokulturowego organizmu. Polityka endecji
dya do stworzenia czystego etnicznie pastwa, co Pisudskiemu i jego zwolennikom (w tym Hulewiczowi) byo obce. Ci ostatni
bowiem widzieli nie tylko mniej czy bardziej penoprawne miejsce
mniejszoci narodowych w nowym pastwie (zamieszkujcych gwnie wschodnie tereny Rzeczypospolitej, std wanie opr Narodowej
Demokracji wobec optyki zjednoczeniowej), ale te jak form federacji z innymi pastwami, gwnie Ukrain. Jednym sowem, powizany z pismem Zdrj, Bunt nie mg by przez nacjonalistyczn prawic zaakceptowany, gdy sztuka, ktr tu uprawiano, zbyt
wyranie kojarzya si z oddziaywaniem kultury niemieckiej i kosmopolitycznymi sympatiami, a take nowoczesnymi aspiracjami obozu
zjednoczeniowego22.
22Dokadne badania recepcji Buntu w Wielkopolsce nie zostay do tej pory przeprowadzone. Ich podstaw moe by jednak przeprowadzona przez Katarzyn Zawias-Staniszewsk kwerenda poznaskiej prasy, ktrej wyniki s przechowywane w archiwum prowadzonej przez Autork Pracowni Dokumentacji ycia Artystycznego w Instytucie Historii Sztuki UAM.