Acta Universitatis

Nicolai Copernici
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XLI, Toru 2011

Magorzata Geron

Taniec w twrczoci formistw

rzeom XIX i XX wieku przynis narodziny taca nowoczesnego, czasem majcego charakter eksperymentu, czego przykadem
by balet mechaniczny powstay w krgu futurystw. Twrca i teoretyk
ruchu, Filippo Tommaso Marinetti w 1917 roku opublikowa manifest
Taniec futurystyczny. Z okreleniem tym gwnie utosamia, wykorzystujce zdobycze nauki i techniki, wystpy Loe Fuller, na czele z jej
synnym Tacem radowym, powstaym tu po odkryciu tego pierwiastka przez Mari Skodowsk-Curie i Piotra Curie. Natomiast pozostaych pionierw taca nowoczesnego, czyli Isador Duncan czy z impresjonizmem, a Wacawa Niyskiego z kubizmem1.
Rozpatrujc twrczo formistw w kontekcie awangardy europejskiej pocztku XX wieku, obejmujcej swoim zasigiem nie tylko sztuki
plastyczne, ale rwnie poezj, teatr, muzyk i inne przejawy dziaalnoci artystycznej, mona stwierdzi, e nasi artyci pragnli take wczy si w ten nurt2. Formici pisali wiersze, sztuki teatralne, tworzyli
scenografi, zapraszali do wsppracy aktorw i poetw3. W 1920 roku
Tytus Czyewski, ktrego wiersze drukowane byy w katalogach wystaw formistw oraz w czasopimie Formici, wyda tomik Zielone
oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje, a dwa lata pniej Noc
dzie. Mechaniczny instynkt elektryczny. Jednoczenie opublikowa trzy jednoaktwki W, Orfeusz i Eurydyka. Wizja antyczna,
1 T. Merwin, Loe Fuller and the Futurists: Two Views I. Loe Fullers Influence
on F. T. Marinettis Futurist Dance, Dance Chronicle 1998, Vol. 21, No.1, s. 74.
2 Zob. Kalendarium, w: Formici, red I. Jakimowicz, Warszawa 1989, s. 2025.
3 Zob. Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, wstp i komentarz
Z. Jarosiski, wybr i przygotowanie tekstw H. Zaworska, WrocawWarszawa
KrakwGdask 1978; J. Kwiatkowski, Literatura dwudziestolecia, Warszawa 1990;
idem, Dwudziestolecie midzywojenne, Warszawa 2002.

186

Magorzata Geron
Wamywacz z lepszego towarzystwa oraz Osio i soce w metamorfozie. Ta ostatnia sztuka zostaa wystawiona przez krakowsk Bagatel
w kocu 1921 roku, a rol poety futurysty gra Stanisaw Modoeniec.
Wanie z nim oraz Brunonem Jasieskim, Czyewski w 1920 roku zaoy synny Klub Futurystw Pod Katarynk, gdzie odbyway si liczne wieczory poetyckie, w ktrych brali udzia aktorzy Zofia Ordyska,
Alfred Szymaski i Irena Solska. Nieco wczeniej, bo w lutym 1919 roku
w Warszawie nastpio otwarcie Klubu Futurystw Polskich, mieszczcego si w podziemiach Hotelu Europejskiego. Malowida cienne w jego
wntrzu zostay wykonane przez formistw: Szczsnego Rutkowskiego,
Wacawa Wsowicza i Romualda Kamila Witkowskiego4. W 1922 roku
w Krakowie powsta klub krakowskich futurystw i formistw Gaka
muszkatoowa, dekoracje jego siedziby w kawiarni Esplanada stworzyli: Leon Chwistek, Czyewski, Henryk Gotlib, Andrzej Pronaszko,
Marian Szczyrbua, Zofia Stryjeska i Zygmunt Waliszewski5. W maju
1920 roku przy okazji wystawy Formistw i Buntu we Lwowie odbyy si
dwa wieczory poetyckie. Na pierwszym z nich Jzef Wittlin recytowa
wasne utwory, natomiast na drugim spotkaniu wraz z Grochowskim
prezentowa poezje Adama Bederskiego, Jarosawa Iwaszkiewicza i Jana
Stura6. Wielk indywidualnoci w grupie pozostawa Stanisaw Ignacy
Witkiewicz (Witkacy) autor tekstw powiconych problematyce teatru, dcy do stworzenia Teatru Formistycznego, twrca utworw dramatycznych, z ktrych w okresie jego zwizku z formistami wystawiono choby Tumora Mzgowicza i Kurk wodn (prapremiery w Teatrze
im. Sowackiego w Krakowie w 1921 i 1922 roku) oraz W maym dworku
(Teatr Miejski w Toruniu, prapremiera w 1923 roku)7. Twrc licznych
scenografii by Andrzej Pronaszko, midzy innymi wykona opraw
do przedstawienia wedug tekstu Stanisawa eromskiego Ponad nieg
[Ponad nieg bielszym si stan, powsta 1919, wyd. 1921], inaugurujcego w listopadzie 1919 roku dziaalno warszawskiego Teatru Reduta,
4 Florestan.[C. Jellenta], Jamy artystyczne, Rydwan 1919, nr 1, s. 31; [b.a.],
Nieporozumienie, Zdrj 1919, nr 2, s. 53.
5 J. P., Klub krakowskich futurystw, wiat 1922, nr 14, s. 10.
6 - n.-k.-, Wieczory poetyckie Wystawy Formistw, Gazeta Poranna 1920,
nr 5242 (22 V), s. 23.
7 J. Degler, Witkacy w teatrze midzywojennym, Warszawa 1973, s. 6474.

Taniec w twrczoci formistw

kierowanego przez Juliusza Osterw8. Poza nim dekoracje teatralne

projektowali take Jerzy Fedkowicz do Miosierdzia Karola Huberta
Rostworowskiego w Teatrze im. Sowackiego w Krakowie (1920)9 oraz
Leon Doycki do Cyrulika Sewilskiego Rossiniego w Teatrze Wielkim
w Poznaniu (1921)10.
W krgu dziaalnoci formistw znalaz si rwnie taniec.
Reprezentantk tej dziedziny bya ona Augusta Zamoyskiego Rita
Sacchetto, wwczas ju wiatowej sawy tancerka11. Sw karier rozpoczynaa obrazami tanecznymi12. Tak okrelone widowisko prezentowane na tle utworw muzycznych, zawierao ukady taneczne i pantomimiczne, do ktrych specjalnie projektowano dekoracje i kostiumy,
inspirowane znanymi obrazami. Przedstawienia wywodzce si z tradycji Tableau vivant, ktrych celem byo oddanie malarskiej impresji,
odniosy spory sukces13. Ich nastpstwem bya ogromna kariera tan8 [b.a.], Naokoo sceny. Teatr Reduta w Warszawie, Nowoci Ilustrowane
1920, nr 5, s. 34; [b.a.] Archiwum, Scena Polska 1924, z. 1, s. 93.
9 J. Petraycki, Z teatrw krakowskich, wiat 1920, nr 16, s. 13.
10 W. Piotrowski, Teatr Wielki m. Poznania (pod dyr. A. Doyckiego
i Dr T. Wierzbickiego) Cyrulik Sewilski Rossiniego, Kurier Poznaski 1921, nr 30, s. 4.
11 Rita (Margherita) Sacchetto tancerka, aktorka, pedagog, ur. w 1880 r.
prawdopodobnie w Monachium. Jej matka Austriaczka Anna Dragatin bya pianistk, a ojciec Woch Emilio Sacchetto malarzem. Artystka zadebiutowaa w 1905 roku
w Monachium obrazami tanecznymi. Od tego momentu wystpowaa na scenach
Europy i Ameryki Pnocnej, zdobywajc wiatow saw. W latach 19131916 graa
w filmach produkowanych przez duski Nordisk Film. Augusta Zamoyskiego poznaa
w 1914 roku w Berlinie, trzy lata pniej para w Wiedniu zawara zwizek maeski. W 1918 roku przenieli si do Zakopanego, gdzie artystka zaoya szko taca
(wczeniej prowadzia szko w Berlinie) i rozpocza wspprac z formistami, opracowujc choreografi do wystpw towarzyszcym ich wystawom, dajc pokazy taca
formistycznego. W Polsce mieszkaa do 1927 roku, po rozstaniu z Zamoyskim artystka
osiada we Woszech w Nervi niedaleko Genui, gdzie zmara w 1959 roku.
12 B. Ochaim, Die getanzten Bilder der Rita Sacchetto, Tanzdrama (Kln)
1991, nr 14, s. 22; B. Ochaim, C. Balk, Variet-Tnzerinnen um 1900: vom Sinnenrausch
zur Tanzmoderne [wydawnictwo towarzyszce wystawie w Theatermuseum Mnchen:
23.10.199817.01.1999], Basel 1998, s. 137.
13 W latach 80. XIX w. Genevieve Stebbins w swoich wystpach majcych
miejsce m.in. w Nowym Jorku inspirowaa si jeszcze przed Isador Duncan sztuk
staroytnej Grecji. Z kolei na pocztku XX wieku przedstawienia oparte na pracach
Reinholda Begasa i Maxa Klingera wykonywaa midzy innymi Olga Desmond (debiutowaa w Monachium w 1908 roku). Widowiskami tego typu zajmowa si te ma-

187

188

Magorzata Geron
cerki wystpujcej w Europie i Ameryce. Zyskujc coraz wiksz popularno, zestawiana bya z Isador Duncan, o czym wiadczy fragment recenzji z 1908 roku: Duncan pisze poezj, Sacchetto maluje14.
W swych obrazach tanecznych Sacchetto inspirowaa si gwnie
sztuk renesansu, rokoka i biedermeieru. Szczeglnie opieraa si na
sielankach Franoisa Bouchera i Nicolasa Lancreta, portretach Thomasa
Gainsborougha i Joshuy Reynoldsa oraz nastrojowych kompozycjach
Moritza von Schwinda15. O repertuarze wykonywanym wwczas przez
artystk moe wiadczy zachowana ulotka reklamujca jej dwa wystpy w Kurtheater w Davos16. Ich program zawiera obrazy taneczne
wykonywane do utworw takich kompozytorw jak midzy innymi:
Georg Friedrich Haendel (Sarabanda), Johann Strauss (walc Odgosy
wiosny), Franz Liszt (Campanella, Rapsodie wgierskie), Johannes
Brahms (Liebeslieder [Walzer]), Johann Sebastian Bach (Gavotte),
Fryderyk Chopin (Tarantella), Emil Waldteufel (walc Les Sirnes) oraz
Maurycy Moszkowski. Tace hiszpaskie tego ostatniego prezentowano
w stroju z epoki Velazqueza, w ktry to Sacchetto przebrana jest na
jednym ze zdj, umieszczonych w reklamie. Poza nim na pozostaych
fotografiach artystka prezentuje si rwnie w innych wcieleniach,
choby jako: Pani Rcamier z obrazu Jacquesa Louisa Davida, ksina
Devonshire z pcien Thomasa Gainsborougha, w kostiumie cesarzowej Eugenii z portretu pdzla Franza Xavera Winterhaltera (Eugenia
w krynolinie la Maria Antonina), w przebraniu pierrota z pantomimy
Mario Pasquale Costy, czy te w orientalnych strojach Djamilech z opery
larz nowojorski Ben All Haggin. Wiecej na ten temat: C. Rieger, Lebende Bilder und
Bewegte Plastik, w: Ausdruckstanz: eine mitteleuropische Bewegung der ersten Hlfe
des 20. Jahrhunderts [der Band geht auf das Symposion Ausdruckstanz zurck, das
1986 vom Forschungsinstitut fr Musiktheater der Universitt Bayreuth auf Schloss
Thurnau veranstaltet wurde] hrsg. von G. Oberzaucher Schller, Wilhelmshaven
1992,s. 372374; B. Ochaim, C. Balk, s. 7478.
14 Fragment recenzji z Mnchner Neusten Nachrichten (sierpie 1908) cyt.
za: Th. Betz, Die Duncan dichtet, die Sacchetto Malt. Tanzmoderne in Mnchen von
dem Ersten Weltkrieg, Tanz Journal 2003, nr 03/5 (Oktober), s. 30.
15 C. Rieger, Lebende Bilder und Bewegte Plastik, s. 370.
16 Rita Sacchetto/Tanz Bilder/Zweimaliges Gastspiel der Tanzknstlerin/im
Kurtheater Davos/Mittwoch, 8. und Freitag, 10. Januar abends 8 Uhr [bez roku], w. Det
Danske Filminstitut (Duski Instytut Filmowy w Kopenhadze).

Taniec w twrczoci formistw

Georgesa Bizeta o tym samym tytule i Campanelli Liszta. Poza nimi

ulotka zawiera wyjtki entuzjastycznych recenzji z wystpw tancerki
w niemal caej Europie.
W sierpniu 1918 roku, kilkanacie miesicy po zawarciu w Wiedniu
zwizku maeskiego, Sacchetto i Zamoyski osiedlili si w Zakopanem,
gdzie szybko weszli w krg tamtejszego rodowiska artystycznego.
Wwczas Zamoyski by jeszcze zwizany z poznaskim Buntem, ale
pod wpywem nowych znajomoci rozpocza si jego wsppraca z formistami, o czym wspomina po latach: Spotkanie nasze byo istnym
przeznaczeniem. Byli tu bracia Pronaszkowie, Czyewski, Niesioowski,
Leon Chwistek, Emil Breiter, Witkacy i ja17. Ju w styczniu 1919 roku
zostaa otwarta w krakowskim TPSP wsplna wystawa Zamoyskiego,
Witkacego i Tymona Niesioowskiego. ledzc wzajemne relacje artystw, wydaje si, e pomys wsplnej wystawy mia podoe towarzyskie, cho z drugiej strony mona te uzna, i mg stanowi rodzaj
wstpu do wsplnej prezentacji formistw i Buntu, ktra odbya si na
przeomie 1919 i 1920 roku w Poznaniu, a udzia w niej wzili: Leon
Chwistek, Tytus Czyewski, Jan Hrynkowski, Niesioowski, Andrzej
i Zbigniew Pronaszkowie, Witkacy, Jerzy Hulewicz, maestwo
Magorzata i Stanisaw Kubiccy, Jan Panieski, Artur Swinarski, Stefan
Szmaj, Jan Wroniecki i Zamoyski18.
Projektowi temu, reklamowanemu na amach czasopisma
Zdrj19, towarzyszyy Wieczory Zdroju, zawierajce w swoim programie rwnie wystpy Rity Sacchetto. Ta synna tancerka nie porzucajc swych zagranicznych tourne, zdecydowaa si na uczestnictwo w ruchu awangardowym, prezentujc take nowatorskie pokazy
taca. I tak Trzeci Wieczr Zdroju odby si 14 grudnia 1919 roku
w Bibliotece Uniwersytetu Poznaskiego. Jego zasadnicz cz zajmowa wykad Zamoyskiego Nowe przejawy w sztuce, powicony gwnie
twrczoci formistw20. Z kolei wystp Sacchetto zosta scharaktery17 A. Zamoyski, Jak dlaczego wyrosem z formizmu, Poezja 1968, nr 1-2, s. 27.
18 Wystawa Formistw i Buntu w Poznaniu, [kat. wystawy] grudzie 1919stycze 1920; J. Malinowski, Sztuka i nowa wsplnota. Zrzeszenie Artystw Bunt 1917
1922, Warszawa 1991, s. 3031.
19 [Reklama wystawy Formici-Bunt], Zdrj 1919, nr 4, s. 96.
20 [b.a.], Trzeci Wieczr Zdroju, Zdrj 1919, t. IX, nr 5, s. 111.

189

190

Magorzata Geron
zowany w krtkim tekcie opatrzonym znamiennym tytuem Nowe
Formy w Tacu, wartym przytoczenia: Rita Sacchetto jest dusz gboko kulturaln; w swych poematach tanecznych posiada prcz zwykych
atrybutw tancerki (gracji, stylu, linji) niezwykle subtelne wyczucie
istoty ruchu, ktre tacom jej nadaj znamiona twrcze. A e artyzm jej
znajduje si w cigym rozwoju, dowodem najnowsze starania pchnicia i taca w lad za innemi sztuki gaziami na nowe z lkiem dotd
omijane drogi. To, co w tacu formistycznym Rity Sacchetto jest jeszcze anegdot, usuwa si w cie wobec frapujcej publiczno nowych
ksztatw jak dzisiejsze sztuki plastyczne uniezaleniajcej si od anatomii, sentymentu i fotografii. Oko artysty szuka ta bardziej do nowej
formy taca dostrojonego21.
Kolejny wystp Sacchetto zosta zaplanowany na 23 grudnia
w ramach IV Wieczoru Zdroju, majcego miejsce w Teatrze Polskim
w Poznaniu. Informacj o tym wydarzeniu przynosia reklama zamieszczona w Zdroju oraz specjalnie wydrukowany afisz22. Zgodnie z ni
impreza skadaa si z trzech czci. Pierwsz stanowiy recytacje poezji Bederskiego, Horzycy, Iwaszkiewicza, Kosidowskiego, Kubickiego,
Olwida [Witolda Hulewicza], Przybylskiej, Rytarda, Stura, Tuwima,
Wierzyskiego i Wittlina w wykonaniu aktorw Teatru Polskiego Julii
Romowicz, Antoniego Piekarskiego i Leszka Stpowskiego. Nastpnie
wystawiono sztuk teatraln woskiego futurysty Umberto Boccioniego
Geniusz i kultura23. Po niej nastpi pokaz taca formistycznego Mumia,
poprzedzony wstpem Zamoyskiego, w wykonaniu Sacchetto przy
akompaniamencie fortepianowym Mieczysawa Eichstaedta. Notatka
o tym wydarzeniu ukazaa si w Kurierze Poznaskim z 23 grudnia,
w ktrej podkrelano, e: Redakcja Zdroju pozyskaa [] wszechwiatow tancerk Rit Sachetto [Sacchetto], ktra jeszcze raz przed
swym wyjazdem na duszy czas wystpi tego wieczoru z egzotycznym

21 [b.a.], Nowe Formy w Tacu, Zdrj 1919, t. IX, nr 5, s. 111.

22 [Reklama IV Wieczoru Zdroju], Zdrj 1919, t. IX, nr 5, s. 112. Tre afisza
podaje Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski, Warszawa 1974, s. 23.
23 Zaprezentowany na IV Wieczorze Zdroju utwr Umberto Boccioniego,
Geniusz i kultura zosta opublikowany w Zdroju 1920, t. X, z. 3-4, s. 1415 w tumaczeniu Janiny de Witt.

Taniec w twrczoci formistw

tacem formistycznym, ucharakteryzowana jako mumia24. Recenzj

wystpu zamieci Zdrj: Po krtkim sowie Augusta Zamoyskiego,
objaniajcem istot taca formistycznego, szukajcego nowej czystej
formy ruchu, przy dwikach Funrailles [Funeralis] Liszta (wietnie
dostrojona gra fortepianowa M. Eichstaedta) wykonaa Rita Sacchetto
sw niezwyk kompozycj taneczn p.t. Mumia. Istotnie kreacja ta dotd nieznana wprowadza do taca ogromne bogactwo ruchw nowych
przeksztacajcych tancerk w zgoa nowe ksztaty, a dy wyranie do
nadania bryle czystej formy samej dla siebie, zmieniajcej si w ramach
pewnego ruchw kompletu, ktry tworzy znakomicie zbudowan cao. Taniec Rity Sacchetto by uwieczeniem wieczoru25.
W cytowanym wyej sprawozdaniu zwraca uwag informacja
o wygoszonym przez Zamoyskiego sowie wstpnym poprzedzajcym
wystpy jego ony. Pomimo e bezporednia tre odczytu nie jest znana, mona uzna, e nie odbiegaa ona zasadniczo od zawartoci druku ulotnego Cele Artystyczne Rity Sacchetto (Objanienia Teoretyczne)
oczywicie autorstwa Zamoyskiego, wydanego w Krakowie w 1919
roku26. W tym tekcie jej dotychczasowy dorobek zosta podzielony na
dwie fazy. Pierwsza z nich, impresjonistyczna, obejmowaa midzy innymi wspomniane wczeniej tace hiszpaskie i Tarantell Chopina,
okrelone jako interpretacje psychologiczne, czyli [] dziea doskonae w sobie, jako skoczone w technice ruchu ciaa, zrodzone z muzyki
i w strojach odpowiednich, (wprawdzie w wolnej interpretacji, tu ju
odstp od cisoci tak zwanych kostiumw historycznych), charakterom narodowym i typom psychicznym, a za pomoc mimiki, jako
gwnej wyrazicielki stanw uczuciowych[]27. Po niej nastpi okres
ekspresjonistyczny (formistyczny), w ktrym: Treci dziea staje si
wic jego skad, inaczej splot elementw, barwy, ruchu ciaa i dwiku,
A nie przedstawione przedmioty, myli czy uczucia, staj si one bowiem
zewntrznym pretekstem tylko. To te dopiero w tej drugiej fazie Rita
24 [b.a.], Wieczr literacko-artystyczny w Teatrze Polskim, Kurier Poznaski
1919, z 23 XII, s. 3.
25 Ibidem.
26 A. Zamoyski, Cele Artystyczne Rity Sacchetto (Objanienia Teoretyczne),
Krakw [druk ulotny 1919, b.n.s.]
27 Ibidem.

191

192

Magorzata Geron
Sacchetto tworzy to, czego w tacu dzi nikt jeszcze nie uczyni czyst form28. Etap ten reprezentowaa midzy innymi Campanella Liszta
i Largo Haendla [] dziea, bez treci przedmiotowej o funkcji czysto
linearnej, ktrej kade nabrzmienie, skrcenie lub wyprenie, to jeden
rytm z muzyk. Ruchy rozwizuj si logicznie z ustrojem kostiumu tak,
e linia, barwa i dwik tworz absolutn zwizo, co jest ich gwn
treci, jak widzimy w obrazach Formistw lub rzebach Archipenki29.
Tak wic zdaniem Zamoyskiego tace te oraz oczywicie taniec
formistyczny Mumia [] robi tak dalece abstrakcyjne wraenie, e
zapominamy, e przedstawia j ywa osoba (wraenie to potguje maska) widzimy jeno splot linii, skbionych mas, jakoby w sobie niosce rytm muzyki i nim poruszane, takie nastpstwo skombinowanych
linii muzycznych bez treci obrazowej (przedmiotowej) staje si czyst form co jest prawdziw, a tak zapoznan istot sztuki; do tego
samego zda i Formizm30. Publikacj zamykay, pochodzce z czasopism europejskich i amerykaskich, Wycigi z krytyki wyraajce
entuzjazm dla dorobku artystki. Opinie te miay prawdopodobnie stanowi wskazwk dla rodzimych odbiorcw, dla ktrych awangardowe
pokazy taneczne byy zupen nowoci. Dowodziy tego cytowane wyej noty ograniczajce si w wikszoci do informacji o jej wystpach.
Analizujc tekst Zamoyskiego, atwo zauway, i w charakterystyce
dokona Sacchetto opar si na kategoriach uywanych wwczas przez
krytykw, ktrzy omawiajc rozwj sztuki awangardowej posugiwali si w stosunku do niej terminem ekspresjonizm, przeciwstawiany
impresjonizmowi. Najlepszym przykadem takiego wartociowania
rwnie w kontekcie formistw (wwczas jeszcze Ekspresjonistw
polskich) mg by artyku Zbigniewa Pronaszki O ekspresjonizmie31,
oparty na schemacie opozycji tych dwch kierunkw. Wanie dopiero
w fazie ekspresjonistycznej (formistycznej) artystka miaa osign peni swej twrczoci, czyli czyst form. Oczywicie termin ten zosta
bezporednio zaczerpnity z traktatu Witkacego Nowe formy w malar28 Ibidem.
29 Ibidem.
30 Ibidem.
31 Z. Pronaszko, O ekspresjonizmie, Maski 1918, nr 1, s. 1516.

Taniec w twrczoci formistw

stwie i wynikajce std nieporozumienia, opublikowanego w Warszawie

w 1919 roku, do ktrego Zamoyski projektowa okadk.
W krg przedstawie formistycznych wpisywa si te skecz
Kokaina, ktrego prapremiera odbya si w Zakopanem, po powrocie
Zamoyskiego ze Stanw Zjednoczonych, w kocu 1921 roku. W przedstawieniu opowiadajcym histori rosncego olbrzyma, przed ktrym
uciekaa Rita, wystpowaa Waleria Koczyska, druga ona Jana
Gwalberta Henryka Pawlikowskiego, ktry doczy do trupy pod pseudonimem Ralpf Birron oraz Alex Olewin32. Jedyn informacj o tym
penym sukcesu tourne zamiecia Zwrotnica: Sketch Kokaina,
projektu Augusta Zamoyskiego, grany by w ostatnich czasach we
wszystkich wikszych miastach niemieckich z powodzeniem prawie
wyjtkowym. We Wiedniu wywoa zachwyt. N. Freie Presse pisaa:
Program cudw! Jeli kto cudw nie widzi, to oczywicie cud ustaje sam
przez si. Cuda, ktre dyrekcja ronacherowskiego Varits nagromadzia tym razem w niebywaej obfitoci, pozostaj cudami nawet dla niedowiarkw naszej sceptycznej epoki W krlestwo nadzmysowoci wiedzie nas sketch taneczny Kokaina, ktry ukazuje nam Rit Sacchetto
na szczycie jej tanecznych i mimicznych umiejtnoci. Hr. Zamoyski
stworzy ramy prawdziwie artystyczne dla tej symfonii dwikw
i barw. Naley si dziwi, e adna z naszych scen nie zainteresowaa si dotd dzieem, ktre tygodniami wypeniao widownie teatrw
zagranicznych. Fragment Zmora, ktry mielimy sposobno oklaskiwa w Krakowie jest najlepsz zapowiedzi powodzenia sketchu33.

32 Z. Kossakowski-Szanajca, Rzebiarz. August Zamoyski, mps, s. 69; Dom pod

Jedlami i jego Twrca. Studia i wspomnienia, red. W. A. Wjcik, Krakw 1997, s. 17. Jan
Gwalbert Henryk Pawlikowski mia te wystpowa z zespoem Rity Sacchetto pod pseudonimem hrabiego Orowa, zob. M. Samozwaniec, Maria i Magdalena, cz. 1, Szczecin
1989, s. 88. Waleria Koczyska (Wally, Valeri Konchinsky), ur. w 1903 r., bya z pochodzenia Austriaczk, on Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego, ktry dla niej
uniewani swoje maestwo z poetk Mari Jasnorzewsk-Pawlikowsk. Jako osiemnastolatka zamieszkaa w Polsce, na stae osiada w Zakopanem po mierci jej jedynej
crki Iwy, ktra zgina tragicznie w Krakowie w 1945 roku, zob. J. Siedlecka, Mahatma
Witkac, Warszawa 1992, s. 122126; M. Samozwaniec, Maria i Magdalena, s. 240244.
33 [b.a.], Sketch Kokaina, Zwrotnica 1923, nr 4, s. 123.

193

194

Magorzata Geron
Kokaina w 1922 roku bya pokazywana w Monachium, Wiedniu,
Zagrzebiu, Budapeszcie i Pradze34, a rok pniej ponownie w Zakopanem
oraz w Teatrze Nowoci w Warszawie35, a take w lipcu 1924 roku
w Monachium36.
Twrc scenografii oraz kostiumw do Kokainy by Zamoyski.
Jedyn ich dokumentacj s zachowane w albumie Rity Sacchetto trzy
zdjcia37. Opierajc si na naniesionych przez ni podpisach: Vali
Konschinska Cocain 1921, mona stwierdzi, e przedstawiaj Waleri
Koczysk. Na pierwszej fotografii widzimy j w stroju baletnicy,
tiulowej spdniczce i obcisym wzorzystym gorsecie oraz wykonanym
z tego samego materiau nakryciu gowy w typie kask ozdobionym tiulow kokard. Artystka ukazana jest w momencie wykonywania figury
tanecznej nad przedziwn postaci. Grajca j osoba, prawdopodobnie
Pawlikowski, szczelnie zasonity jest orientaln tkanin, na twarz naoon ma mask, a charakteryzacji dopenia peruka z dugimi lokami. Pozostae dwie fotografie ukazuj Koczysk taczc z Ferrym
von Stefanellim Farrar (?). Zagadkow posta mona odnale te na
fotografii ukazujcej scenografi do skeczu38. Umiejscowiona jest na
rodku w pozycji siedzcej, obok niej widoczna jest stojca na cokole
przestrzenna forma, zwieczona dwudzielnym ukiem kotarowym, zamykana dwuskrzydowymi drzwiami ozdobionymi rysunkami. W lewym naroniku zostaa usytuowana brama o ksztacie nawizujcym
do olbrzymiej dziurki od klucza. Natomiast z prawej umieszczony jest
rodzaj nieco zagadkowego mebla, kojarzcego si z szezlongiem ustawionym na podstawie przypominajcej d, nad ktrym rozpity jest
baldachim. Niestety, na tym etapie bada nie jest jednoznacznie jasne,
jak funkcj speniay te rekwizyty.

34 Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski 18931970, kat. Wystawy,

Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1993. s. 24.
35 Zob. Kalendarium, w: Formici, s. 26.
36 B. Ochaim, C. Balk, Variet-Tnzerinnen um 1900, poz. 265, s. 159.
37 Album fotograficzny Rity Sacchetto, Zakopane, nr inw. I.6895, fot. 13, w.
Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
38 Formici, s. 66, fot. 65.

Taniec w twrczoci formistw

Z pewnoci pokazy tacw formistycznych, Mumia i Kokaina

stanowiy ogromnie ciekawy przykad przedstawienia awangardowego,
bez precedensu w sztuce polskiej.
Posta i dziaalno sceniczna Rity Sacchetto wzbudzay spore
zainteresowanie, std nietrudno si dziwi, e utalentowana i sawna tancerka bya przedstawiana przez wielu artystw swoich czasw.
W czasie tourne po Stanach Zjednoczonych zostaa sportretowana
przez malarza amerykaskiego Ben All Haggina39. Kilka lat pniej
dziennik The New York Times reprodukowa portret tancerki pdzla
Lino Selvatico, ktry by wystawiony na Midzynarodowej Wystawie
w Wenecji40. Z polskich artystw jej wizerunek stworzy Wojciech
Kossak (Portret Madame Rity Sacchetto, 1920, w. prywatna)41 oraz
Witkacy42. Do najsynniejszych przedstawie artystki naley za
(ok. 1917) autorstwa Zamoyskiego, ktr zreszt wraz z listem polecajcym przesa z Monachium Przybyszewski redaktorowi Zdroju,
Jerzemu Hulewiczowi43. Jego pozytywna ocena spowodowaa wystawienie pracy na wystawie Buntu w Poznaniu i Berlinie (1918), a pniej
wielu innych oraz przyjcie artysty do grupy. Tak wana dla rozwoju
jego kariery rzeba, ukazuje zamylon twarz jego ony, nieco maniery39 [b.a.], Many and Varied Talents Displayed at the Exhibition Given by
Independent Artists, The New York Times 1910, 17 April, http://www.nytimes.com.
40 [b.a.], Portraits from the International Art Exhibition at Venice and
Monumental Sculpture at the Paris Salon, The New York Times 1912, 2 June, http://
www.nytimes.com.
41 Praca zostaa wystawiona w Domu Aukcyjnym Rempex na aukcji 9 wrzenia 1998 r.
42 Portret prawdopodobnie znajduje si w rkach prywatnych, zob.
I. Jakimowicz, Witkacego Galeria Teatralna. Katalog poz. 46, s. 218, w: Stanisaw
Ignacy Witkiewicz 18851936, Pamitnik Teatralny 1985, z. 1-4.
43 Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski, poz. 8, s. 28; Formici, poz.
1224, s. 79, repr; Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski 18931970, poz. 16, s. 37,
repr.; Z. Kossakowska-Szanajca, za, w: Bunt. Ekspresjonizm poznaski 19171925,
kat. Wystawy, pod red. G. Haasy, A. Salamon, Muzeum Narodowe w Poznaniu, listopad 2003stycze 2004 r., Pozna 2003, poz. 265, s. 396, repr.; A. Melbechowska-Luty,
Posgi i ludzie. Rzeba polska dwudziestolecia midzywojennego (19181939), Warszawa
2005, s. 48; List Stanisawa Przybyszewskiego do Jerzego Hulewicza z 28 grudnia 1917,
przedruk w: A. Melbechowska-Luty, I. Bal, Teoria i krytyka. Antologia tekstw o rzebie polskiej 19151939, Warszawa 2007, s. 3132.

195

196

Magorzata Geron
stycznie wyduon, co jeszcze bardziej podkrelaj cile przylegajce
do niej, proste wosy, ksztatujc nieco secesyjn form tytuowej zy,
zwajcej si ku doowi. Dugie spywajce wosy buduj jednoczenie
smuk podstaw, na ktrej wsparte s splecione donie o szczupych,
nadmiernie wyduonych palcach, decydujcych o pierwiastku ekspresyjnym pracy. Poza tym symbolicznym wizerunkiem w 1917 roku powsta realistyczny portret artystki, ukazujcy j z dumnie podniesion
gow, osadzon na dugiej szyi44.
Oryginalne wystpy Sacchetto zainspiroway kilku artystw
z ugrupowania Bunt, z ktrym wwczas wsppracowali formici. I tak
w czasopimie Zdrj z 1920 roku mona odnale drzeworyt Artura
Swinarskiego Taniec Rity Sacchetto45. Jego bardzo oszczdna koncepcja
powoduje, e caa uwaga skupia si na syntetycznie ujtej sylwetce, rzucajcej na cian nieco zagadkowy cie, grujcy nad caym przedstawieniem taczcej.
Niesamowity Taniec Mumii sta si tematem drzeworytu Jerzego
Hulewicza, o tym samym tytule, reprodukowanym take w Zdroju
w 1920 roku46. Gwnym motywem wypeniajcym niemal ca paszczyzn grafiki jest schematycznie ukazana posta Sacchetto, sprowadzona w zasadzie do zygzakowatej formy. To dynamiczne przedstawienie, ktrego ekspresj dodatkowo podkrelaj rozchodzce si
promienicie linie, zajmujce niewielkie fragmenty ta zdaje si rozsadza kompozycj. Analogiczne wraenie moe wywoywa rysunek
Stanisawa Kubickiego Baletnica (1919) i bardzo podobna do niego
grafika Tancerka III, okrelana rwnie jako Tancerka II (1918)47. Jej
uproszczona forma zbudowana jest jakby z przenikajcych si precyzyjnie wykrelonych trjktw, zestawionych na zasadzie kontrastw
czarnych i biaych paszczyzn.
Take w dorobku formistw mona odnale prace zainspirowane jej osob i tacem. Wystpujca artystka zostaa uwieczniona przez
44 Z. Kossakowska-Szanajca, August Zamoyski, poz. 4, s. 27; Formici, poz.
1223, s. 79; eadem, August Zamoyski 18931970, kat. wystawy, poz.15, s. 3435, repr.
45 A. Swinarski, Taniec Rity Sacchetto, repr. Zdrj1920, R. IV, t. XI, z. 6, s. 185.
46 J. Hulewicz, Taniec Mumii, repr. Zdrj 1920, R. IV, t. X, z. 1-2, okadka.
47 S. Kubicki, Baletnica, repr. Zdrj 1919, R. III, t. VI, z. 2, s. 36; Formici, poz.
501, s. 55; J. Malinowski, Bunt, poz.207; Bunt. Ekspresjonizm poznaski, poz. 116, s. 321.

Taniec w twrczoci formistw

Andrzeja Pronaszk w akwareli Rita Sacchetto (ok. 1918, w. prywatna), ktry, tak jak wczeniej wymienieni twrcy, zastosowa daleko idce uproszczenie formy. Koncepcja tej pracy jest bardzo bliska olejowi
namalowanemu przez jego brata Zbigniewa Akt formistyczny (1917, w.
Muzeum Narodowe w Krakowie)48, gdy w obu wypadkach ciao modelki rozczonkowane na wiele elementw o przewadze form zaakcentowanych pkolistymi liniami, jednoczenie tworzy zwart bry. W przypadku omawianej akwareli jej ksztat budowany cieniami, ugrami,
gdzieniegdzie podkrelonymi oranami, kontrastuje z ciemnymi paszczyznami szaro-brzowego ta. U dou pracy zostaa umieszczona nastpujca inskrypcja: RITA SACCHETTO W TACU TAJEMNICA
FORMISTOM POWICONYM MAL. And. Pronaszko; niestety w tym
momencie trudno jest poda wicej informacji na temat tego wystpu.
Z kolei niezwykle dynamiczn wizj taca mona odnale
w trzech rysunkach Zbigniewa Pronaszki, dodatkowo ilustrujcych
wiersz Ludwika Eminowicza Taniec, zamieszczony w czasopimie
Maski w 1918 roku49. Jeden z nich ukazuje cay korowd taczcych
postaci lub te jedn osob w rnych fazach ruchu. Ta dwoisto interpretacji wynika z daleko posunitej szkicowoci caego ukadu, opartego na rytmie skosw kontrastowo zestawionych z pkolistymi odcinkami. Identyczn stylistyk artysta zastosowa w pozostaych dwch
pracach (obie bez tytuu), ukazujcych pojedyncze postaci wykonujce
ekspresyjny taniec oraz w rysunku Tancerka, nalecym do tej samej
serii, reprodukowanym w kolejnym zeszycie Masek50. Wszystkie te
przykady pokazuj ch oddania wraenia ruchu, podobnie jak starali
si to uczyni futuryci, std wprowadzenie dynamicznego rozczonkowania postaci, rozbicie jej struktury i ponowne zestawienie przy zastosowaniu multiplikacji niektrych jej czci.

48 Formici, poz. 750, s. 62, repr. jako Akt; S. Lenartowicz, Zbigniew Pronaszko.
Kolekcja Muzeum Narodowego w Krakowie, Olszanica 2008, s. 28.
49 L. Eminowicz, Taniec, Maski 1918, z. 8, s. 145147, z trzema rysunkami
Zbigniewa Pronaszki.
50 Z. Pronaszko, Tancerka, Maski 1918, z. 10, s. 189.

197

198

Magorzata Geron
Na amach Masek oraz Zdroju umieszczono te dwa rysunki
Tymona Niesioowskiego, wpisujce si w tematyk taca51. Pierwszy
z nich, Tancerka, obrazuje nag kobiet ujt w podskoku, ktrej ruch
dodatkowo uwypuklaj zdobice j faliste wstgi. Take druga Tancerka
naszkicowana jest w dynamicznej pozie, podkrelonej nerwow lini
kreski. Podobnie jak Niesioowski, rwnie Jan yznowski ukaza taczc kobiet jako peen ekspresji akt. Analizujc Tancerk (ok. 1920,
w. Muzeum Sztuki w odzi), skupiamy si na zamaszystej, ale mikkiej
ciemnej linii, wykrelajcej uproszczony kontur52. Jej ksztat buduje
w zasadzie kilka pkolistych czarnych linii, gdzieniegdzie wzmocnionych ugrowym duktem pdzla. Kolor ten wyznacza jednoczenie zacienione partie aktu, tym samym wydobywajc czci owietlone, pozostajce niezamalowane, przez co s silnie skontrastowane z ugrowym
tem. Na uwag zasuguje te twarz portretowanej, czciowo przesonita ramieniem. Podobnie jak cae ciao tancerki, jej rysy s opracowane schematycznie. Powieki, uki brwiowe i nos tworz linie krzywe,
nadajce obliczu pierwiastek klasyczny. Ta zamierzona archaiczna stylizacja zblia obraz yznowskiego do prac Gustawa Gwozdeckiego i Eli
Nadelmana53. Na odwrociu pracy zachowa si wstpny szkic przedstawienia. W zasadzie rni si on jedynie nieznacznym uoeniem ng,
przez co kocowa wersja odznacza si wiksz dynamik. Cay akt rysowany jest czarn grub lini, natomiast partie cienia zaznaczone s
charakterystycznymi rzdami ukonych krtkich kresek.
Temat taca znalaz swoje miejsce w twrczoci Jana Hrynkowskiego.
Ju na pierwszym pokazie prac formistw, w 1917 roku artysta przedstawi, akwarel Tancerka i rysunek Taniec, ktre, sdzc po spisach
prac zamieszczonych w katalogach, prawdopodobnie zaprezentowa
ponownie rok pniej na wystawie we Lwowie54.Wspomniane katalogi
51 M. Geron, Katalog, w: Tymon Niesioowski (18821965), katalog wystawy
monograficznej, red. A. Rissmann, Muzeum Okrgowe w Toruniu, Toru 2005, poz.
82, s. 92 repr. i poz. 92, s. 94 repr.
52 Formici, poz. 1327, s. 83.
53 A. Lipa, Zaklinacz lalek. ycie i twrczo Gustawa Gwozdeckiego, Warszawa
2003, s. 176184.
54 Katalog 1. Wystawy Ekspresjonistw Polskich, Krakw listopadgrudzie
1917, poz. 89 i 95 [katalog z okadk projektu Jana Hrynkowskiego]; Katalog wystawy

Taniec w twrczoci formistw

dwch pierwszych wystaw formistw, wwczas jeszcze Ekspresjonistw

polskich, wymieniaj te przy nazwisku Tytusa Czyewskiego pastel zatytuowany Taniec55, okrelony w jednej z recenzji jako kubistyczny56,
ktry niestety nie zachowa si do naszych czasw.
Wracajc jednak do prac Hrynkowskiego, trudno w tym momencie jednoznacznie stwierdzi, czy opinia Mieczysawa Dbrowskiego:
Szkice figuralne oraz rysunki o charakterze groteski, jakkolwiek wiele
majce ruchu Tancerka ekspresyjnej formy i wyrazu za mao
posiadaj szczerej samodzielnoci. W ogle praca to duego talentu, ale
i cudzego ju wyrafinowania, ktrego konsekwencja moe zawie57,
odnosi si do wyszczeglnionej w katalogach akwareli Tancerka z okoo 1917 roku (w. Muzeum Sztuki w odzi)58. Niezalenie jednak od
tych niejasnoci, Tancerka zwraca uwag swoim dynamizmem, podkrelonym, podobnie jak w pracy Niesioowskiego, rozwinit szarf. Jej
ksztat zosta naszkicowany ciemnobrzowym konturem, ktrego zarys
buduj krtkie pkoliste odcinki, odgradzajce ugrowe nagie ciao od
jasnego szaro-bkitnego ta.
Porwnujc ten sposb konstrukcji postaci z kolejnymi pracami
przedstawiajcymi tancerki, mona przypuszcza, e mogy one stanowi punkt wyjcia dla dalszych poszukiwa. wiadczy o tym choby
Tancerka (w. Muzeum Sztuki w odzi)59. W tej grafice podobnie jak
w analizowanej wczeniej akwareli, podstawowym elementem ksztatujcym posta s charakterystyczne uki, tyle e w tym wypadku zostay
one wzbogacone o szereg krtkich kresek, tworzcych swoiste grzebiegrafiki polskiej i ekspresjonistw polskich, Lww kwieciemaj 1918, poz. 30 i 34.
55 Katalog 1. Wystawy Ekspresjonistw Polskich, Krakw listopad grudzie
1917, poz. 53 [katalog z okadk projektu Jana Hrynkowskiego]; Katalog wystawy grafiki polskiej i ekspresjonistw polskich, Lww kwieciemaj 1918 r., poz. 7.
56 M. Dbrowski, Ekspresjonizm i ekspresjonici polscy. Pierwsza wystawa ekspresjonistw polskich w Krakowie (cz. II), Ilustrowany Kurier Codzienny 1917, nr 350
(19 grudnia), s. 2.
57 Ibidem.
58 Formici, poz. 369, s. 51.
59 Ibidem, poz. 352, s. 50. Zob. te K. Kulpiska, Grafika Jana Hrynkowskiego,
w: Sztuka lat 19051923. Malarstwo Rzeba Grafika Krytyka artystyczna. Materiay
z konferencji naukowej Toru, 2123 wrzenia 2005 r., red. M. Geron i J. Malinowski,
Toru 2006, s. 9596.

199

200

Magorzata Geron
nie. Formy te nachodz na siebie i przecinaj si, sprawiajc przez to
wraenie gmatwaniny. Ale to tylko zudzenie. ledzc kierunki ciemnych kresek, podkrelonych cieniami i oranami, odnajdujemy jasne ciao tancerki. Jej uproszczony ksztat wyania si z zielonkawego
ta, a pozornie chaotyczne linie wyznaczaj sekwencje zawiego ukadu
tanecznego. Jednoczenie linie te symbolicznie przedstawiajce ruch,
ukazuj zarazem skomplikowan drog w przestrzeni i wytyczaj obszar, po ktrym porusza si tancerka wykonujca swj taniec osadzony w czasie. Zaznaczony w ten sposb problem przedstawienia pynnoci formy i ruchu w przestrzeni zblia grafik Hrynkowskiego do
poszukiwa futurystw, na czele choby z Gino Severinim, dajcym
w swych pracach rwnie o tematyce taca symultaniczny pokaz faz
ruchu. Zagadnienie to pojawio si take w dwch obrazach olejnych
Hrynkowskiego. Pierwszy z nich Tancerka (1918, w. prywatna)60 stanowi malarsk wersj analizowanej wyej grafiki. Jednak w porwnaniu
z ni przeoenie na jzyk malarski istoty ruchu wypada o wiele gorzej.
Charakterystyczne uki co prawda okrelaj ksztat ciaa tancerki, ale
ju nie tak jasno wskazuj na obszar jej dziaania, gubic w olejnej fakturze precyzyjnie wykrelone odcinki.
W problematyk oddania ruchu na paszczynie wpisuje si rwnie Tancerka II (ok. 1919, w. Muzeum Grnolskie w Bytomiu)61,
cho w zestawieniu z wczeniejszymi pracami odznacza si pewn
naiwnoci. Gwnym motywem jest tytuowa tancerka, widoczna
w trzech rnych ujciach, ktre maj symbolizowa jej obrt wok
wasnej osi i towarzyszc temu nieznaczn zmian choreografii. Ten
tor, po ktrym zdaje si porusza baletnica, dodatkowo podkrela szeroki uk, widoczny w grnej czci obrazu, obejmujcy jednoczenie jej
krtk spdnic. Skpy jaskrawo zielony strj kontrastuje z fioletoworowym ciaem tancerki, ktrego ksztat zwraca uwag swym uproszczeniem i nadmiernym wydueniem koczyn. W efekcie tego zabiegu
posta zostaa sprowadzona do znaku, pozbawionego indywidualnych
cech. Tak ukazana tancerka, zdaje si wystpowa przed widzami, zre60 Formici, poz. 372, s. 51; repr. J. Pollakwna, Formici, WrocawWarszawa
KrakwGdask 1972, s. 130, z mylnie podanymi danymi.
61 Formici, poz. 444, s. 53, jako Tancerka I.

Taniec w twrczoci formistw

dukowanymi do zielonkawych twarzy karykaturalnych masek wypeniajcych doln cz kompozycji. Tancerka II bya prezentowana na II
Wystawie Formistw i Buntu, odbywajcej si na przeomie kwietnia
i maja 1920 roku we Lwowie, wzbudzajc spore zainteresowanie. Jej reprodukcj mona odnale w recenzji zamieszczonej w Nowociach
Ilustrowanych62. Kilka sw komentarza powici jej Jan BoozAntoniewicz, zwracajc uwag na istot podjtego przez artyst problemu: Obraz, rozoony na barwy zasadnicze lub na zasadnicze ksztaty,
domaga si oka, ktryby je w cao ponownie zoyo. Kuglarz lub
Tancerka p. Hrynkowskiego (prosz czytelnika najusilniej o szczegln uwag dla tych obrazw) domaga si od widza wczucia si w milionowe fazy kilkusekundowego tego procesu ruchowego63. Z kolei Eleazar
Byk, charakteryzujc rozwj stylu Hrynkowskiego, okreli mianem
kompozycji wizyjnych Kuglarza, Wind i Rit Sacchetto64. Niestety,
jest to jedyna informacja o pracy ukazujcej synn tancerk, czy te
inspirowanej jej wystpem. Jednak poczenie tych trzech charakterystycznych prac artysty nasuwa przypuszczenie, e recenzent mg mie
na myli wanie analizowan wyej Tancerk II. Moliwe, e obraz ten
sta si inspiracj dla wiersza autorstwa Tytusa Czyewskiego Taniec,
dedykowanego Hrynkowskiemu.
Taniec
miech dwik
dzwoni
Tupot blask
Kandelabry.
Dwik dreszcz
ha,
Paszcz, czerwie, ziele,
sza!
a ha.
Ton: C, A.
62 K. W., Druga wystawa formistw we Lwowie, Nowoci Ilustrowane 1920,
nr 27, s. 11.
63 J. Booz-Antoniewicz, Podstawy formizmu [cz. V], Gazeta Wieczorna
1920, nr 5283, s. 3.
64 E. Byk, Na nowych drogach sztuki. (Z powodu II. Wystawy formistw i
Buntu poznaskiego), Wiek Nowy 1920, nr 5715, s. 3.

201

202

Magorzata Geron
*
* *
Rozkosz sza
Pier nag odsania.
ty paszcz, fiolet biel
Uderza w brz.
Koa ogniste tcze
Blask.
* *
*
Linia uku plecy
Cisza!
Jk, bl i sza,
Purpura.
Ciemnieje blask,
Leci szary zmrok 65

Analizujc obraz Tancerka II Hrynkowskiego, atwo odnie do niego pewne skojarzenia poetyckie, zawarte w wierszu Czyewskiego.
Natomiast patrzc szczeglnie na jego fragment przedstawiajcy widowni, mona ponownie poczy go z twrczoci tego artysty, ale tym razem malarsk. Publiczno sprowadzona do stoczonych ekspresyjnych
masek jest bardzo bliska postaciom widocznym na obrazie Muzykanci
(ok. 1917, w. Muzeum Sztuki w odzi)66 Czyewskiego, ograniczonych
do samych gw z ekspresyjnie zaznaczonymi rysami twarzy. Z omawianym obrazem Hrynkowskiego czy si jego rysunek Trzy tancerki67,
zamieszczony w 1918 roku w czasopimie Zdrj. Ponownie gwnym
motywem s trzy nagie kobiety, bd te jedna ukazana w trzech pozach. Ta niejasno wynika z duego uproszczenia rysunku, ktrego
autor skupi si gwnie na oddaniu faz taca. Jeli przyjmiemy drug
z opcji, moemy odczyta cay ukad poczwszy od lewej strony, gdzie
widzimy tancerk odwrcon plecami z ugit nog i rozoonymi r65 T. Czyewski, Taniec, w: Zielone oko. Poezje futurystyczne. Elektryczne
wizje, Krakw 1920, s. 17; pierwodruk: Goniec Krakowski 1919, nr 187; przedruk:
T. Czyewski, Poezje i prby dramatyczne, oprac. A. Baluch, WrocawWarszawa
Krakw 1992, s. 3940.
66 Formici, poz. 142, s. 4344.
67 Ibidem, poz. 443, s. 53.

Taniec w twrczoci formistw

koma, ktra nastpnie na rodku wykonuje obrt, unoszc nog i rk,

rwnoczenie zginajc pod piersiami drug rk, koczc figur na
ugitych nogach z prawej strony kompozycji. W charakterystycznym
sposobie budowania postaci mona zauway dalekie echa Taca (1910)
Henri Matissea, namalowanego wraz z Muzyk dla rosyjskiego kolekcjonera sztuki Sergiusza Szczukina, w ktrym osignito najwyszy
poziom ekspresji. Ten synny obraz mg by znany polskim artystom
choby z reprodukcji zamieszczonej w Maskach w 1918 roku68.
Na amach tego czasopisma mona odnale rwnie Kompozycj
z trzema postaciami Andrzeja Pronaszki69. Dekoracyjna praca, powstaa
w 1918 roku, jest budowana delikatn kresk. Jednak pomimo tej finezji praca odznacza si du si. Zamknite w trjkcie przedstawienie,
podkrelone poziom lini wyznaczajc podstaw, tworz trzy postaci, wykonujce ekspresyjny ukad taneczny. Najwysza z nich, zwrcona jest w lew stron, ku przykucnitej obok niej nastpnej osoby, dla
ktrej przeciwwag stanowi trzecia, wykonujca jakby ukon. Podobny
schemat pojawia si w drugim z rysunkw tego samego artysty, reprodukowanym w Zdroju w 1920 roku. Analogicznie jak we wczeniejszej
pracy, gwnym motywem Taca70 s trzy postaci sprowadzone do podstawowych linearnych konturw. Ten proces uoglnienia podkrela pozbawienie ich indywidualnych cech i rysw twarzy, na rzecz pokazania
istoty ruchu taca, podczas wykonywania ktrego jego wykonawcy
zdaj si w dynamicznych podskokach wrcz unosi si ponad ziemi.
Pozostajc w krgu prac o tematyce tanecznej, warto zwrci rwnie uwag na Tek drzeworytw Szymona Syrkusa, wydan w 1921
roku nakadem Klubu Futurystw Katarynka. Pord tych grafik prezentowanych na wystawach formistw szczeglnie interesujce, ze
wzgldu na poruszan w tym szkicu problematyk, s Taczca para
i Taczce girlsy71. Pierwsza z nich ukazuje trzymajcych si za rce
kobiet i mczyzn, niemal symetrycznie odchylajcych si od siebie,
w trakcie wykonywania figury tanecznej. Ich sylwetki ksztatowane
68
69
70
71

H. Matisse, Taniec, repr. Maski 1918, z. 9, s. 172.

Formici, poz. 724, s. 62.
Ibidem, poz. 729, s. 62.
Ibidem, poz. 903 i 905, s. 67.

203

204

Magorzata Geron
s ekspresyjnymi ukami, budujcymi rwnie drugi z drzeworytw
przedstawiajcy zmultiplikowane formy tancerek rewiowych, niemal
rozsadzajcych ca kompozycj. Wraenie to potguj wspomniane
pkola wyznaczajce na paszczynie syntetyczny zarys zadartych
spdnic, przenikajcych si z odkrytymi biustami, zwielokrotnionymi nogami i rkoma, dynamizujcymi cay ukad. Take w dorobku
Jerzego Zaruby znajdowaa si praca przedstawiajca tancerk, znana
jedynie z opisu Witolda Bunikiewicza, zamieszczonego w recenzji z VI
wystawy formistw w Warszawie w 1920 roku: Obraz modego artysty
Zaruby Tancerka jest pouczajcym przykadem, w jaki sposb dy
moda sztuka do konstrukcji i jak z kubizmu, ktry sztuk rozoy na
szereg nieuporzdkowanych bry, wyania si wiadoma i celowa forma.
Impresjonici mawiali kiedy o harmonii barw [], artyci nowej sztuki
w ten sam sposb harmonizuj nie barwy, lecz ksztaty, nie kolory, lecz
formy. Ostroukowy fragment mostu, czy te ostroukowe przegicie
rk kobiecych dao p. Zarubie podniet do obrazu Tancerka do, e
w tej ostroukowej konstrukcji skomponowa dzieo, wykazujce jakiemi rodkami posugiwa si chce nowa sztuka i jakie stawia sobie cele72.
Przedstawione przykady pokazuj, e motyw taca by bardzo popularny w dorobku formistw. Temat ten, znany od dawna, w twrczoci przedstawicieli awangardy pocztku XX wieku sta si pretekstem do
ukazania ruchu i towarzyszcego mu dynamizmu. W przeciwiestwie
do impresjonistw pragncych uchwyci ulotn chwil, futuryci i wzorujcy si na nich poniekd formici starali si odda na paszczynie
syntez poszczeglnych faz ruchu, nastpujcych po sobie w okrelonym czasie i przestrzeni. Szczeglnie denie to ujawnio si w analizowanym wyej rysunku Zbigniewa Pronaszki Taniec, mogcym kojarzy si z fragmentem rozwinitej tamy filmowej, z zapisanymi na niej
nastpujcymi po sobie figurami tanecznymi. Zagadnienie to stao si
rwnie gwnym problemem widocznym w pracach Hrynkowskiego,
czego dowodzi midzy innymi olej Tancerka II i grafika Tancerka,
wzbogacona dodatkowo o zagadnienie czasu.

72 W. Bunikiewicz, Kronika artystyczna. Wystawa formistw, Kurier Warszawski 1920, nr 142, s. 10.

Taniec w twrczoci formistw

Temat taca ukaza take rnorodno postaw artystycznych

charakteryzujcych grup. Z jednej strony choby w pracach Zbigniewa
Pronaszki taczca posta zostaa poddana daleko idcemu uproszczeniu i deformacji w celu osignicia ekspresji przedstawienia. Natomiast
w rysunkach Niesioowskiego lub Tancerce yznowskiego, rwnie starajcych si odda wraenie ruchu, dominuje raczej pierwiastek dekoracyjny.
Analizujc temat taca w dorobku formistw, mona uzna, e
duy wpyw na jego podjcie miay wystpy Rity Sacchetto, mieszkajcej w Zakopanem a do rozpadu jej zwizku z Zamoyskim w 1927
roku. Lata, ktre Sacchetto spdzia w Polsce, z pewnoci byy dla
niej bardzo ciekawym okresem, opisywanym przez ni nastpujco:
Dziki polubieniu subtelnego, naprawd wspczesnego artysty polskiego weszam w spoeczestwo polskie. Miujc nade wszystko sztuk i przyrod, zamieszkalimy na stae w Zakopanem, ktre jest per
Polski. [] Nieskoczona poezja romantycznych Tatr i to miejsce pielgrzymki wszystkich polskich duchw podwjnie oywiy twrczo,
i z Zakopanego uczyniy dla mnie nowe, ukochane i najzupeniej swojskie miejsce pobytu. Z powodu niezwykych trudnoci jzykowych
mniemaam, e nieatwo tu bdzie zapuci korzenie. Ale poznawszy
ludzi o najwyszych wartociach, odnoszcych si do mojej sztuki z finezyjnem odczuciem, zadomowiam si prdzej, ni mona byo przypuszcza. Znalazam zrozumienie i wewntrzn wsplnot, a przecie
gdzie my artyci to odnajdujemy, tam budujemy sobie dom73.
Obok wystpw przynoszcych jej wiatowe uznanie, artystka
zdecydowaa si rwnie na zwizek z polsk awangard, uwietniajc
swymi prezentacjami Wieczory Zdroju, wernisae wystaw formistw,
a take dajc indywidualne pokazy tacw formistycznych. Jeli jednak
przeledzi si jej biografi, wybr ten nie dziwi. Rita Sacchetto wychowaa si w rodzinie artystycznej, wspierajcej jej poszukiwania. Co prawda
w swych obrazach tanecznych inspirowaa si gwnie sztuk dawn,
niemniej jednak trzeba pamita, e ju na pocztku kariery miaa kontakt z Loe Fuller. Wystpy tej, pochodzcej z Ameryki, tancerki odnio73 R. Sacchetto, Taniec i Polka, tum. Olwid [W. Hulewicz], Pani 1923, nr 9
10, s. 38.

205

206

Magorzata Geron
sy wwczas niebyway sukces. Do ich opracowywania stosowaa system
zwierciade, specjalne ele, projektowane w tajemnicy kostiumy i oczywicie wiato elektryczne, w ktrego promieniach poruszaa si niczym
egzotyczny kwiat74. Oczywicie wystpy Sacchetto nie miay a tak
skrajnie nowoczesnego charakteru, jednak, mieszkajc w Monachium,
artystka pozostawaa w krgu wczesnej awangardy, o czym mogy
wiadczy jej wsplne wystpy z Aleksandrem Sacharowem w 1912
roku, ktry zwizany by najpierw z Neue Knstlervereinigung, a potem z Der Blaue Reiter75. Moe za jego przykadem dojrzaa ju wtedy
artystka wczya si do ruchu formistycznego, opracowujc choreografi, kostiumy i wreszcie wykonujc niezwyke ukady pantomimiczne
i taneczne, okrelane jako taniec formistyczny.
74 R. K.Garelick, Electric Salome: Loie Fullers performance of modernism,
Princeton 2007.
75 R. Stamm, Alexander Sacharoff Bildende Kunst und Tanz/Alexander
Sacharoff Dance and the Fine Arts, w: Die Sacharoffs. Zwei Tnzer aus dem Umkreis
des Blauen Reiters/ Two Dancers within the Blaue Reiter Circle, F. M. Peter, R. Stamm
(Hg./Ed.), Kln 2002, s. 2021 [Publikacja towarzyszca wystawie Die Sacharoffs
Zwei Tnzer aus dem Umkreis des Blauen Reiters].

[207]

Il. 1. Rita Sacchetto w kostiumie

la Gainsborough, fotografia,
repr. Pani 1923, nr 9-10

Il. 2. J. Hulewicz, Taniec

Mumii, drzeworyt, repr.
Zdrj 1920, t. X, z. 1-2,
okadka

[208]

Il. 3. A. Swinarski, Taniec Rity Sacchetto, drzeworyt, repr. Zdrj 1920, t. XI, z. 6

Il. 4. Z. Pronaszko, Taniec, rysunek, repr. Maski 1918, z. 6

[209]

Il. 5. Z. Pronaszko, Tancerka, rysunek, repr. Maski 1918,

z. 10

[210]

Il. 6. J. yznowski, Tancerka, ok. 1920, olej, owek, papier, w. Muzeum Sztuki
w odzi

[211]

Il. 7. J. Hrynkowski, Tancerka II, ok. 1919, olej na tekturze, w. Muzeum

Grnolskie w Bytomiu (fot. T. Szemalikowski)

212

Magorzata Geron

Summary
Dance in the Works of the Formists
The works of the Formists creating between 1917 and 1922 reached beyond the scope of plastic arts. The artists connected with the group created poems and plays as well as graphic designs. Their abounding output
gave dancing a special position. A representative of this form of artistic expression was Rita Sacchetto, the first wife of August Zamoyski,
a sculptor initially connected with the Bunt [Rebellion] Group, and later with the Formists. Between 1918 and 1927 Sacchetto dwelled with
her husband in Zakopane. Her avant-garde performances accompanied
the exhibitions organized by the Formists. The productions created by
her, Mumia [The Mummy] and Kokaina [Cocaine], as well as presentations of Formist dance became the source of inspiration for artists connected with the Formists. The works by Andrzej Pronaszko, Zbigniew
Pronaszko, Tymon Niesioowski, Jan yznowski and Jan Hrynkowski
depicted dancing figures. They were characterized by large synthesis
of from and simplification, which were to help the artists express the
dynamics of dance and the impression of movement.