KS.

PAWEŁ LANDWÓJTOWICZ

SAMOTNE MATKI
– WYJAŚNIENIE POJĘĆ I ETIOLOGIA ZJAWISKA

1. Rodzina niepełna a samotne macierzyństwo – wyjaśnienie pojęć – 2. Samotne macierzyństwo – przyczyny społeczne
– 3. Samotne macierzyństwo – przyczyny indywidualne

Wstęp
Nie można podejmować problematyki samotnych matek i ich macierzyństwa bez przybliżenia w
kontekście tych pojęć podstawowego terminu jakim jest rodzina niepełna. Samotna matka wraz z
swym dzieckiem tworzy właśnie taką rodzinę niepełną. Dlatego poniżej zostanie przeanalizowane
pojęcie samotnego macierzyństwa w perspektywie rodziny niepełnej.

1. Rodzina niepełna a samotne macierzyństwo – wyjaśnienie pojęć

Analizując terminologię dotyczącą rodzin niepełnych stwierdzamy brak jednoznacznych określeń.

Typologia rodziny jest jednym z najsłabszych punktów badań nad rodziną bowiem nie wypływa ona z
szeregu szczegółowych badań empirycznych, ale tworzona jest na użytek każdorazowo inaczej formu-
łowanych potrzeb diagnostycznych, przy czym nie zawsze zachowuje się te same kryteria podziału.
Sytuacja ta jest szczególnie trudna, gdy chodzi o rodziny nietypowe, a więc także rodziny niepełne 1 .
H. Stasiak wyodrębnia dwa typy rodzin z punktu widzenia ich struktury: niekompletne, to znaczy
takie, które nigdy nie były pełne oraz rodziny zdekompletowane, czyli takie które w pewnym okresie
były kompletne 2 . N. Han-Ilglewicz wyodrębniła następujące typy rodzin niepełnych: niepełna (matka
niezamężna z dzieckiem), zdekompletowana (w skutek śmierci matki lub ojca), rozbita (opuszczona
przez ojca lub matkę), oraz zrekonstruowana (ojczym, macocha, dziecko adoptowane) 3 .

1
E. KOZDROWICZ, Sytuacja dzieci w rodzinie samotnej matki, Warszawa 1989, s. 14.
2
H. STASIAK, Kształty i wnętrza rodziny, Warszawa 1975, s. 62.
3
N. HAN-ILGLEWICZ, Nieznośni chłopcy. Typy plastyczne psychiki, Warszawa 1960, s. 75.
 2

W publikacjach z zakresu polityki społecznej popularne jest pojęcie „jedyny żywiciel”. Termin ten
w szerszym znaczeniu oznacza rodziny składające się z kobiety mającej na utrzymaniu męża, rodzi-
ców lub młodsze rodzeństwo, a w węższym znaczeniu jest to matka zamieszkała z dziećmi do lat 16 4 .
K. Kotłowski wyróżnia między innymi rodzinę: nienormalną, niekompletną i chorą społecznie. Ze
względu na omawiany problem uwagę zwraca rodzina niekompletna, która z powodu śmieci lub roz-
wodu straciła jedno z małżonków lub w której jedno z rodziców pozostawało w stanie bezżennym,
bądź nie wyszło za mąż dla dobra dzieci 5 .
Dokonując podziału rodzin na zasadzie zróżnicowania więzi społecznej, S. Kowalski wyróżnia
wiele typów rodzin. Są to: - rodzina normalna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami i
dziećmi, odznaczającymi się korzystną atmosferą wychowania, - rodzina rozbita wskutek trwałej nie-
obecności jednego z rodziców, z dalszym zróżnicowaniem jej na typy podrzędne według przyczyn
tego rozbicia (śmierć, separacja, rozwód, dezercja), z których każdy implikuje trudności i problemy
wychowawcze, - rodzina zreorganizowana przez zawarcie po jej rozbiciu drugiego lub jeszcze następ-
nego małżeństwa, - rodzina zdemoralizowana, w której panują stosunkowo konfliktowe, zaburzające
funkcjonowanie rodziny jako środowisko wychowawcze warunki, - rodzina zastępcza oparta jest na
więzi współżycia i funkcji opiekuńczo-wychowawczej w stosunku do dzieci, przy świadomości braku
więzi biologicznej z nimi 6 . M. Tyszkowa wyróżnia rodzinę pełną, składającą się z dwojga rodziców i
dzieci, współdziałającej zgodnie i połączonej silną więzią emocjonalną, oraz rodzinę niepełną, której
tylko jedno z rodziców zajmuje się prowadzeniem domu i wychowaniem dzieci 7 .
M. Trawińska ze względu na dezorganizację rodziny wyszczególniła następujące typy:
– matka z dzieckiem w gospodarstwie domowym i układzie rodzinnym, w którym, nie było oj-
ca (tak zwane panny z dzieckiem);
– matka z dzieckiem w gospodarstwie domowym i takim układzie rodzinnym, z którego od-
szedł mąż;
– matki z dzieckiem w gospodarstwie domowym przy takim układzie rodzinnym, w którym
brak męża wynika z przyczyn naturalnych 8 .
Definicję rodziny niepełnej podaje także statut kanadyjskiego stowarzyszenia samotnych rodziców
(Parents Withous Partners) i brzmi ona następująco: „Jeden rodzic opiekuje się Jego lub Jej dziećmi w
Jego lub Jej domu” 9 . W literaturze francuskiej spotykamy się z określeniem rodzin problemowych (les
familles problemes). Rodziny te charakteryzują się niskim poziomem ekonomicznym, nieustabilizo-

4
K. WROCHNO, Potrzeby jedynych żywicielek a polityka społeczna, Problemy Rodziny (1975) nr 4, s. 1.
5
K. KOZŁOWSKI, O pedagogicznym kształceniu rodziców, Warszawa 1968, s. 65.
6
S. KOWALSKI, Socjologia wychowania w zarysie, Warszawa 1974, s. 66.
7
M. TYSZKOWA, Charakterystyka typowych środowisk wychowawczych: rodzinnego, szkolnego i pozaszkolnego, Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze 23(1974) nr 3, s. 3.
8
M. TRAWIŃSKA, Samotne matki, Tygodnik Kulturalny 1977; cyt. za J. Pielkowa, Rodzina samotnej matki jako środowisko
wychowawcze, Katowice 1983, s. 20.
9
E. MARYNOWICZ-HETKA, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Warszawa 1980, s. 15.
 3

wanymi stosunkami małżeńskimi. Wśród tego typu rodzin spotyka się wiele matek samotnych, które
„chronią się” w wielkich miastach przed kontrolą opinii publicznej 10 .
E. Adamczuk za rodzinę niepełną uważa, taką grupę społeczną, w której jeden rodzic wypełnia
wszystkie zadania rodzicielskie mające na celu zarówno zabezpieczenie materialne, jak i prowadzenie
domu, wychowanie dzieci i zabiegi o więzi uczuciowe w rodzinie 11 . E. Kozdrowicz przyjmuje okre-
ślenie rodziny niepełnej jako struktury, w której matka lub ojciec samotnie wychowuje dziecko bez
lub przy ograniczonym udziale współmałżonka (partnera) na skutek jego stałej lub czasowej nieobec-
ności 12 .
Przedstawione powyżej klasyfikacje są niejednoznaczne i nie obejmują wszystkich przypadków
niekompletności rodziny, dlatego w dalszej części pracy będziemy posługiwać się terminem „rodzina
niepełna” gdyż ma ona najszerszy zakres znaczeniowy. Przez termin „rodzina niepełna” będziemy
rozumieć taką rodzinę, której jeden rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka zamiesz-
kującymi wspólnie z nim 13 . Rodzin takich w naszym społeczeństwie systematycznie przybywa, gdyż
w roku 1970 stanowiły one 12,7 % ogółu rodzin, w 1978 – 13,4 %, w 1988 – 15,4 % a podczas ostat-
niego spisu powszechnego w 1995 roku stanowiły one 18 % rodzin w naszym społeczeństwie 14 . W
1996 roku rodzin niepełnych w Polsce było 1580 tys. 15 . Czyli co szósta rodzina w naszym państwie
jest rodziną niepełną 16 .
Wyodrębniono następujące typy rodziny niepełnej:
- rodziny niezamężnej matki,
- rodziny rozwiedzione,
- rodziny separowane,
- rodziny półsieroce,
- rodziny czasowo niepełne 17 .
W takim także kontekście należy postrzegać problem samotnego macierzyństwa, tworząc podobną
do powyższej typologię samotnych matek 18 . Samotne matki stanowią grupę społeczną, do której przy-
należą kobiety w różnym wieku, wychowujące zróżnicowaną liczbę dzieci i pozostające w różnych

10
J. PIELKOWA, Rodzina samotnej matki jako środowisk wychowawcze, Katowice 1983, s. 21.
11
E. ADAMCZYK, Wychowanie dzieci w rodzinach samotnych matek, Lublin 1988, s. 24.
12
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 14.
13
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, Opole 1990, s. 12.
14
B. PIETKIEWICZ, Panny, wdowy i rozwódki – raport Polityki, Polityka (1996) nr 23, s. 6; zob. E. LEŚ, Charakterystyka
demograficzna i społeczno-zawodowa rodzin niepełnych w świetle danych statystycznych, Problemy Rodziny (1984) nr 5, s.
9–15.
15
B. PIETKIEWICZ, art. cyt., s. 3.
16
Zob. B. LACHOWSKA, S. LACHOWSKI, Rodzina niepełna, w: L. Dyczewski (red.), Rodzina, społeczeństwo, państwo, Lublin
1994, s. 116–174.
17
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 12.
18
Zob. A. CZAPIGA, Przyczyny rozbicia rodziny a warunki życia dzieci i samotnych matek, w: A. Senejko (red.), Psychologia
rozwoju człowieka – wybrane zagadnienia, Acta Universitatis Wratislaviensis – Prace Psychologiczne XXXVII, Wrocław
1994, s. 85-95.
 4

relacjach z ojcem dziecka. Najistotniejszym czynnikiem różnicującym samotne matki jest przyczyna
ich samotności 19 .
W etiologii zjawiska samotnego macierzyństwa można wyróżnić dwa typy przyczyn – społeczne i
indywidualne. Należy tu podkreślić, iż przyczyny indywidualne są bezpośrednio zależne od społecz-
nych. Przez przyczyny społeczne rozumiemy tu przeobrażenia ekonomiczne, społeczne, kulturalne
jakie dokonały się i wciąż dokonują się w naszym kraju po zakończeniu II wojny światowej, a obecnie
w dobie transformacji systemowej.

2. Samotne macierzyństwo – przyczyny społeczne

Podejmując analizę sytuacji społecznej rodziny samotnej matki, trzeba zaakcentować, że była ona
wpisana w całość przeobrażeń społeczno-ekonomicznych, jakim podlegało społeczeństwo polskie pod
wpływem świadomej polityki społecznej państwa socjalistycznego, jak również napięć ideowych,
będących wynikiem dwóch przeciwstawnych koncepcji światopoglądowych 20 . „Do najważniejszych
czynników rodzących proces przeobrażeń społeczeństwa polskiego niewątpliwie należy zaliczyć po-
stęp wiedzy, techniki i wynalazczości, proces industrializacji i urbanizacji, zmiany społeczno-
ustrojowe, zmiany warunków materialnych bytowania a także upowszechnienie określonych treści
ideologicznych” 21 .
Przeobrażenie rodziny polskiej zostało określone przez radykalne zmiany ustrojowe, których bieg
odpowiada po części ogólnym nurtom przemian rodziny w uprzemysławiającym się świecie, a po
części stanowi rezultat specyficznie polskich stosunków ustrojowych, polityki społecznej 22 . Po zakoń-
czeniu II wojny światowej w Polsce przyjęto ustrój socjalistyczny i oparto go na zasadach marksi-
stowskiego materializmu 23 . Dla ukonstytuowania się rodziny w pełni socjalistycznej niezbędne było
zaistnienie ustroju w pełni socjalistycznego. Natomiast ustrój społeczeństwa znajdował swe odzwier-
ciedlenie w życiu i przeobrażeniach rodziny 24 . Równocześnie z wprowadzeniem go w życie podjęto w
kraju liczne działania zmierzające do odbudowy zniszczeń powojennych, ustanowienia prawnej pod-
stawy do wprowadzenia nowych zasad współżycia społecznego zawartych w ideologii marksistow-
skiej, podjęto też działania zmierzające do utworzenia nowego ideału człowieka, co wiązało się rów-
nież z ukształtowaniem nowej pozycji kobiety i nowej ideologii rodziny 25 . Jedną z najważniejszych
cech socjalistycznej koncepcji małżeństwa było równouprawnienie męża i żony. Miało ono być odbi-
ciem ogólnego założenia ustroju socjalistycznego zmierzającego do zrównania klasowego członków

19
B. LACHOWSKA, Samotne macierzyństwo, w: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza macierzyństwa, Lublin 1999, s. 282.
20
F. ADAMSKI, Wychowanie w rodzinie, Kraków 1982, s. 8.
21
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 26.
22
A. KŁOSKOWSKA, Rodzina w Polsce Ludowej, w: A. Sarapaty (red.), Przemiany społeczne w Polsce Ludowej, Warszawa
1965, s. 519.
23
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 26.
24
Z. TYSZKA, Rodziny w ustroju kapitalistycznym i socjalistycznym, w: J. Komorowskiego (red.), Przemiany rodziny pol-
skiej, Warszawa 1975, s. 374.
 5

społeczeństwa. Jego urzeczywistnienie wiązało z uspołecznieniem środków produkcji i zagwaranto-

wania kobiecie na równi z mężczyzną prawa do pracy i równej płacy 26 . Od samego istnienia Polski
Ludowej sprawa rozwiązania kwestii kobiety wiązała się z koniecznością realizacji przyjętych zasad
równouprawnienia w sferze ekonomicznej, politycznej i w życiu rodzinnym 27 . O ile w 1931 było oko-
ło 1060 tys. kobiet zatrudnionych jako pracownice najemne poza rolnictwem, to w roku 1950 praco-
wało w tych samych gałęziach gospodarki narodowej 1700 tys., w 1960 roku zaś. liczba ta dochodziła
do 2400 tys. i już w 1970 roku przekroczyła 3,5 mln., a w 1984 roku sięgała bez mała 5 mln. Polska
zajmowała po ZSRR drugie miejsce w świecie pod tym względem aktywizacji zawodowej kobiet
(46,3 %), a przede wszystkim kobiet zamężnych (75 %) 28 .
Praca zawodowa 29 kobiet dla znacznej ilości rodzin oznaczała opuszczanie domu przez matkę na
przeciętnie dziesięć godzin dziennie i ograniczenie do minimum aktywności wewnątrz obszaru życia
rodzinnego. Brak matki w sposób niezwykle bolesny odbił się na wychowaniu małych dzieci, niejed-
nokrotnie powodując trwałe zaburzenia w ich życiu emocjonalnym. Większość matek pracujących jest
zmuszona do oddawania dzieci od niemowlęctwa do państwowych zakładów wychowawczych, na-
stępnie do przedszkola, świetlicy przyszkolnej 30 .
W wyniku zmian ustrojowych przyjęto ustawowo nowy model małżeństwa i rodziny. W małżeń-
stwie obowiązywała zasada równości praw i obowiązków w stosunkach osobistych i majątkowych.
Małżonkowie zostali zobowiązani do wspólnego pożycia, wzajemnej wierności, pomocy osobistej i
materialnej, współdziałania dla dobra rodziny. Oboje małżonkowie zobowiązani zostali, każdy według
swych sił i możliwości zarobkowych i majątkowych, do tego, by przyczyniać się do zaspokajania po-
trzeb założonej rodziny 31 . Zasadniczą nowością było traktowanie rodziny wyłącznie jako związku
naturalnego o zupełnie laickim charakterze. Akcentując trwałość rodziny zalegalizowano rozwody,
propagując wierność małżeńską, nie występowano tak ostro przeciwko przedmałżeńskim stosunkami
seksualnymi, jak to dotychczas czyniono w oparciu o założenia katolickiej etyki małżeńskiej 32 . Inną
ważny zmianą w ideologii rodzinnej było podporządkowanie wartości i celów rodziny społeczeństwu.
W następstwie tego założenia podkreślano prymat pozamałżeńskich ról jednostek, nad rolami rodzin-
nymi.
Wpływ uprzemysłowienia i urbanizacji na rodzinę bierze się stąd, że rozwijają one technikę, a co
za tym idzie i system organizacji pracy. Oferując coraz to nowe zawody, nowe miejsca pracy, w no-
wych wielkich ośrodkach produkcji wyciąga z domu wszystkich zdolnych do pracy. Zjawisko to było

25
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 27.
26
F. ADAMSKI, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984, s. 198.
27
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 27.
28
F. ADAMSKI, Niektóre symptomy kryzysowej sytuacji rodziny w Polsce, w: T. Kukołowicz (red.), Z badań nad rodziną,
Lublin 1984, s. 112.
29
Zob. W. PIOTROWSKA, Postawy kobiet wobec pracy i ich aspiracje zawodowe, Ethos (1995) nr 29, s. 117-122.
30
E. JABŁOŃSKA-DEPTUŁA, Współczesne zagrożenia rodziny, w: Cz. Czapów (red.), Spojrzenie na współczesną rodzinę w
Polsce, Warszawa 1986, s. 303.
31
M. KALINOWSKI, M. NASTAREWICZ, Rozwód, przyczyny i skutki, Warszawa 1985, s. 26.
 6

znamienne dla pierwszego okresu intensywnej urbanizacji wzmożonego uprzemysłowienia kraju, ale i
dziś utrzymuje się na zbliżonym poziomie 33 . Szybki proces dezagraryzacji w sposób szczególnie bole-
sny uderzył w tradycyjny model rodziny, który był zespolony ze społeczeństwem rolniczym. Wraz ze
zmianami społecznymi, gospodarczymi nastąpiło przemieszczenie się dużych ilości mas ludzkich ze
wsi do miast, a liczba mieszkańców wsi gwałtownie zmalała. Populacja wiejska w sposób wyrazisty
podlega procesowi starzenia się 34 . Czyli zjawisku uprzemysłowienia i urbanizacji towarzyszą takie
zjawiska jak: społeczna i przestrzenna ruchliwość ludności, powstawanie miejsc pracy i zawodów,
tworzenie się wielkich centrów produkcyjnych, kształtowanie się nowej hierarchii wartości 35 .
Naszkicowany tu obraz rodziny socjologowie zwykli nazywać typem rodziny nuklearnej, to znaczy
stanowiącej - na wzór struktury atomowej - małą, niezależną cząstkę składającą się na jedną masę
współczesnego zindustrializowanego i zurbanizowanego społeczeństwa. Jest ona w stanie łatwo do-
stosować się do istniejących warunków, może bez trudności zmieniać miejsce zamieszkania, a także
status społeczny 36 .
Powyższe przyczyny społeczne odegrały szczególną rolę w przemianie poglądów na temat rodziny
i małżeństwa. Spowodowały osłabienie więzi rodzinnych, zmianę pozycji społecznej kobiety i poglą-
dów na trwałość małżeństwa. Możemy, więc mówić o ich pośrednim wpływie na powstawanie rodzi-
ny niepełnej, w tym szczególnie rodzin samotnych matek.

3. Samotne macierzyństwo – przyczyny indywidualne

W literaturze przedmiotu wymienia się oprócz przyczyn społecznych - pośrednich, także szereg
przyczyn indywidualnych - bezpośrednich powstawania rodzin samotnych matek ze względu na po-
wód jej samotności 37 . One to, nie jako są bezpośrednimi powodami powstawania rodzin samotnej
matki. W literaturze przedmiotu podawane są następujące przyczyny indywidualne:
– urodzenie dziecka pozamałżeńskiego;
– rozwód;
– separacja;
– śmierć współmałżonka;
– czasowa nieobecność ojca 38 .

32
L. DYCZEWSKI, Rodzina polska i kierunki jej przemiany, Warszawa 1981, s. 47.
33
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 30.
34
E. JABŁOŃSKA-DEPTUŁA, dz. cyt., s. 302.
35
L. DYCZEWSKI, Rodzina polska i kierunki jej przemiany, s. 43.
36
F. ADAMSKI, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984, s. 228.
37
B. LACHOWSKA, Samotne macierzyństwo, s. 282.
38
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 23; zob. J. BRĄGIEL, Sytuacja szkolna dziecka z rodziny niepełnej, Chowanna 28(1984) z. 1, s.
3; S. KAWULA, Diagnozowanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska rodzinnego, Toruń 1978, s. 129; J. PIELKO-
WA, Przyczyny powstawania rodziny samotnej matki, Chowanna 25(1981) nr 4, s. 388.
 7

3.1. Urodzenie dziecka pozamałżeńskiego

Dziecko pozamałżeńskie i zazwyczaj samotnie wychowująca je matka stanowią szczególną katego-
rię rodziny niepełnej. Najczęściej rodzenie dziecka przy zachowaniu stanu wolnego to przypadek lo-
sowy, rzadziej decyzja świadomie przyjęta przez pannę 39 . Zjawisko owe towarzyszyło od zarania in-
stytucji małżeństwa, zmieniały się natomiast jego uwarunkowania (zob. Rozdział I). Dziś można spo-
tkać pogląd, że współczesne urodzenia, te zwłaszcza przez kobiety bardzo młode są następstwem
umacniających się przemian obyczajowych, osłabienia kontroli społecznej nad zachowaniami mło-
dzieży oraz zwiększenia się jej swobody seksualnej 40 . Z drugiej strony pojawiają się oceny, że wzrost
poziomu wykształcenia i aktywności zawodowej kobiet zwiększa możliwości ich samotnego życia i
być może coraz więcej młodych kobiet będzie świadomie decydować się na to, by mieć dziecko nie
mając męża 41 .
W Polsce urodzenie pozamałżeńskie bynajmniej nie wykazują tendencji spadkowej. W latach 1960
- 1980 stanowiły przeciętnie od 4,5 % do 5 % ogólnych urodzeń, wykazując nawet lekką tendencję do
wzrostu. Średnio rocznie rodziło się w naszym kraju około 30 tys. dzieci pozamałżeńskich 42 . Tak na
przykład w 1982 roku urodziło się 32488 dzieci pozamałżeńskich, co stanowiło 4,6 % wszystkich
urodzeń żywych 43 . Jednak w ostatnich latach następuje w Polsce dalszy wzrost urodzeń pozamałżeń-
skich, gdyż w 1990 roku stanowiły one 6,2 %, a w 1993 roku już 8,2 % wszystkich urodzeń 44 .
Dzieci poza małżeńskie rodzą w większości kobiety młode; 2/3 nie przekroczyło jeszcze 24 lat, w
tym 23 % ma 19 lat lub mniej 45 . Przed osiągnięciem osiemnastego roku życia zostaje w Polsce około
7000 dziewcząt rocznie, to jest 0,6 % ogółu dziewcząt. Około 75 % tych nieletnich matek to dziew-
częta siedemnastoletnie. Szesnastolatki stanowią prawie 20 %, piętnastolatki około 4 %, a dziewczęta
młodsze około 1 %. Blisko 50 % nieletnich matek mieszka na wsi, 25 % w małych miastach (do 100
tyś. mieszkańców) i około 25 % w miastach większych (ponad 100 tys. mieszkańców) 46 . Warte zazna-
czenia jest to, iż trzy czwarte spośród urodzeń, to urodzenia pierwsze, co świadczy o tym, że panny po
urodzeniu pierwszego dziecka z reguły dalszych dzieci nie rodzą bądź też rodzą je już jako mężatki 47 .
W 1998 roku wszystkich samotnych panien z dzieckiem było 113 tys. 48 .
Przyczyny powstawania rodziny niezamężnej matki z trudem poddają się analizie, ze względu na
złożony i intymny charakter tego problemu. Dane uzyskane w rozmowach z matkami są jedynym źró-

39
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 32; zob. A. CZAPIGA, art. cyt., s. 92; B. BALCERZAK-PARADOWSKA, B. KONWERSKA, Sytuacja
społeczna i materialna matek niezamężnych, Warszawa 1983.
40
B. BALCERZAK–PARADOWSKA, Sytuacja środowiskowa matek niezamężnych, Problemy Rodziny (1984) nr 5, s. 24.
41
D. GRANIEWSKA, K. KRUPA, B. BALCERZAK - PORADOWSKA, Samotne matki, samotni ojcowie, Warszawa 1986, s. 9.
42
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 33.
43
B. BALCERZAK–PARADOWSKA, Sytuacja środowiskowa matek niezamężnych, s. 23.
44
T. UMER, Ciąże nieletnich, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (1995) nr 10, s. 12.
45
B. BALCERZAK-PARADOWSKA, Możliwości stabilizacji życiowej matek niezamężnych, Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze 28(1988) nr 1, s. 21.
46
J. KOLBOWSKI, Nieletnie matki w Polsce, Problemy Rodziny (1988) nr 4, s. 31; zob. M. BARTOSZEWICZOWA, M. ŁĘGIE-
WICZ, Samotne matki nieletnie, Problemy Rodziny (1970) nr 6, s. 32–40.
47
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 33.
 8

dłem informacji o tym, jaki splot uwarunkowań wpłynął na zaistnienie tej formy życia rodzinnego. Na
180 matek w badaniach J. Pielkowej stwierdziło, że przyczynami zaistnienia takiej rodziny były:
– przypadkowa znajomość - 23,9 %;
– chęć zmiany sytuacji życiowej na lepszą - 22,8 %;
– porzucenie przez partnera - 19,4 %;
– utrzymywanie kontaktów z różnymi mężczyznami - 16,1 %;
– chęć utrzymania przy sobie partnera - 11,6 %;
– żonaty partner - 10,5 %;
– świadoma decyzja - 4,4 % 49 .
Dominującą wśród wymienionych przyczyn samotności matek była przypadkowa znajomość.
Mężczyźni, którzy stali się ojcem dziecka, byli badanym prawie nie znani. Łączyła ich kilku – lub
kilkunasto dniowa znajomość zawarta na ulicy, w kinie, na zabawie, na wczasach, w kawiarni. Brak
krytycyzmu i lekkomyślność w zawieraniu znajomości przez badane matki, brak poczucia odpowie-
dzialności, prowadziły do rychłego zbliżenia seksualnego a w następstwie do ciąży 50 .
Co piąta z badanych stała się matką na skutek dążenia do zawarcia związku małżeńskiego zmienia-
jącego sytuację życiową na lepsze, stwarzającego „nowy dom”. Było to związane z marzeniami o
lepszych warunkach bytowych, zaspokojeniu potrzeb psychicznych i seksualnych. U podstawa takich
pragnień leżała dezorganizacja rodzin pochodzenia, która prowadziła do poszukiwań oparcia i przy-
jaźni poza domem. Następną przyczyną osamotnienia młodej matki było nie interesowanie się przy
zawieraniu znajomości kim był partner, jakie jest jego wykształcenie, zawód, stan cywilny, miejsce
pracy. Fakt ten sprawił porzucenie przez partnerów 17,8 % matek na wieść o ciąży. Inną poważną
przyczyną zaistnienia samotnego macierzyństwa u panien były liczne kontakty z różnymi mężczy-
znami od wczesnych lat młodości (13,9 %). Przyczyniło się do tego przede wszystkim środowisko
rodzinne. Bowiem wychowywały się one w rodzinach rozwiedzionych, rodzinach alkoholików i pro-
stytutek, bez kontroli i opieki. Zachowanie tej grupy dziewcząt było ściśle związane z wzorami wynie-
sionymi z domu. Bowiem osobisty przykład rodziców tworzy u dziecka zespół wzorów, które utrwala-
ją się i zachowują się w jego pamięci jako przyszły obraz rodziny. 11,7 % młodych matek rozpoczęło
życie płciowe, które wbrew ich pragnieniom doprowadziło do zajścia w ciążę. Uczyniły to dla dania
tak zwanych „dowodów miłości”, który miał im zapewnić utrzymanie przy sobie partnera i małżeń-
stwo. Natomiast brak poczucia bezpieczeństwa i własnego zadowolenia były dominującymi przyczy-
nami nawiązywania kontaktów z mężczyznami żonatymi. Partnerzy ci jawili się jako osobnicy ustabi-
lizowani społecznie, wyrozumiali i odpowiedzialni. Byli na ogół starsi od kilku do kilkunastu lat51 .

48
K. KAPERA, Raport o sytuacji polskich rodzin, Warszawa 1998, s. 217.
49
J. PIELKOWA, Rodzina samotnej matki jako środowisk wychowawcze, Katowice 1983, s. 38.
50
TAŻ, Przyczyny powstawania rodziny samotnej matki, Chowanna 25(1981) nr 4, s. 390.
51
Tamże, s. 391.
 9

Inną kategorią badanych niezamężnych matek (4,4 %) stanowią te, które świadomie zrezygnowały
z małżeństwa 52 . Ich celem w podejmowaniu kontaktów seksualnych było jedyni macierzyństwo 53 . To
zjawisko, o którym można powiedzieć, że nie dotyczy jeszcze polskiego społeczeństwa w znaczącym
stopniu, narasta jednak w kulturze zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej 54 . W USA co czwarta nie-
zamężna kobieta decyduje się na urodzenie dziecka bez mężczyzny. Jest ich o 60 % więcej niż przed
10 laty. W Anglii 55 także co czwarta niezamężna matka nie zamierza wyjść za mąż, ponieważ sądzi,
że i tak się rozwiedzie, lub w ogóle nie wierzy w instytucje małżeństwa. We Francji 10 % dzieci wy-
chowuje się bez ojca, w Austrii – 15 %, w Szwecji – 17 %,w Rosji i Niemczech – 20 % 56 . Pojawiają
się tam poglądy, lansowane głównie przez feministycznych socjologów, że rodzina z jednym rodzicem
jest nową, współczesną formą życia rodzinnego, alternatywną względem tradycyjnej rodziny z dwoj-
giem rodziców. Niebezpieczeństwo takiego stanowiska wynika między innymi z negatywnej postawy
samotnych matek wobec mężczyzn, postawy, która przekazywana jest dzieciom, co rzutuje bezpo-
średnio na ich dorosłe życie 57 .
Można ogólnie określić, że posiadanie dzieci przez matki niezamężne (panny), na terenie Polski, w
przeważającym procencie nie było rezultatem przemyślanych decyzji, lecz następstwem rażącej lek-
komyślności, braku odpowiedzialności i nie przygotowania do podjęcia życia płciowego. W rezultacie
tego dziecko przychodzące na świat było dziełem przypadku, a nie świadomej decyzji poprzedzonej
refleksją. Dlatego ciąży takiej towarzyszy zazwyczaj atmosfera oskarżenia i żalów, a matki na ogół z
niechęcią odnosiły się do mającego narodzić się dziecka 58 .
Kobiety rodzące dziecko pozamałżeńskie, jak to wcześniej zostało przedstawione, są najczęściej
bardzo młode, w wieku do 24 lat, w tym znaczna część, bo aż 2/3 - do 19 lat. Wiąże się to często z
brakiem doświadczenia życiowego i nie ustabilizowanym życiem emocjonalnym 59 . Można także za-
uważyć przypadki powielania postaw wyniesionych z domu, często z rodzin rozbitych 60 lub niepeł-

52
A. CZAPIGA, art. cyt., s. 91.
53
J. PIELKOWA, Przyczyny powstawania rodziny samotnej matki, s. 392.
54
Zob. R. STEYART, Opening addresses, w: F. Deven, R. L. Cliquet (red.), One-Parent Families in Europe, Bruksela 1986, s.
11–13.
55
Zob. E. WIDEŁ, Analiza porównawcza realizacji funkcji w rodzinach rozbitych w Polsce i w Wielkiej Brytanii, w: M. Ziem-
ska (red.), Problemy integracji i dezintegracji rodziny, Warszawa 1986, s. 49-61.
56
B. PIETKIEWICZ, art. cyt., s. 6.
57
B. LACHOWSKA, Samotne macierzyństwo, s. 283.
58
J. PIELKOWA, Przyczyny powstawania rodziny samotnej matki, s. 390.
59
D. KORNAS-BIELA, Psychologiczne przyczyny rodzicielstwa młodocianych, Roczniki Nauk Społecznych 24(1996) z. 2, s.
134.
60
Zob. TAŻ, Rodzinne uwarunkowania aktywności seksualnej nastolatków, w: H. Cudak (red.), Problemy współczesnej
rodziny w Polsce, Piotrków Trybunalski 1998, s. 230–247. Autorka wskazuje, że struktura rodziny ma bezpośredni wpływa
na opóźnienie lub przyspieszenie podjęcia decyzji o rozpoczęciu współżycia seksualnego. Wychowywanie się z obojgiem
rodziców zdecydowanie opóźnia wiek inicjacji oraz zmniejsza intensywność kontaktów seksualnych. Dotyczy to głównie
dziewcząt. Nieobecność lub niedostępność uczuciowa jednego z rodziców sprzyja nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami
przejawiającymi zachowania dewiacyjne i swobodę seksualną. Nastolatki, które doświadczyły rozwodu rodziców, są bardziej
skłonne do przeżywania zaburzeń nastroju i niepokoju, mają obniżony obraz siebie, są bardziej depresyjne, a to predysponuje
je do rozładowania napięcia w aktywności seksualnej. Rozwód rodziców ma szczególnie destrukcyjny wpływ na stosunek
dziewczyn do swoje płciowości – jest ona bardziej niż chłopak narażona na wczesną inicjację seksualną, częstsze kontakty
seksualne i tendencję do zmiany partnerów. Ta intensyfikacja przeżyć seksualnych jest również podświadomym dążeniem,
by doprowadzić do poczęcia dziecka. Gdyż oprócz intymnych relacji z partnerem dziewczyna pragnie mieć na zawsze kogoś,
 10

nych 61 . Są to też wychowanki domów dziecka, które powielają negatywne wzory wychowawcze i
przysparzają tym domom następnych wychowanków 62 .

3.2. Rozwód

Następną przyczyną powstania rodzin samotnych matek stanowi rozwód. Na przestrzeni ostatnich
dziesięcioleci rozwód stał się nieodłącznym zjawiskiem życia społecznego i obejmuje swoim zasię-
giem wszystkie generacje, dotyczy rodzin zarówno o krótkim stażu małżeńskim, jak i długim wspól-
nym pożyciem. Występuje również w rodzinach posiadających dzieci 63 . Dla obszaru całej Polski roz-
wody stały się zjawiskiem powojennym. Do czasu drugiej wojny światowej prawo małżeńskie odręb-
ne dla byłych dzielnic porozbiorowych przewidywało możliwość rozwiązanie małżeństwa tylko na
terenach byłego zaboru pruskiego i austriackiego. W dostępnych nam materiałach statystycznych
znajduje się rejestracja zjawiska rozwodów w Polsce od 1949 roku. Liczba rozwodów w okresie 1949-
1975 wzrastała systematycznie i w 1975 roku była 3,5 krotnie większa w porównaniu do roku 1949 64 .
W latach siedemdziesiątych liczba rozwodów utrzymywała się na podobnym poziomie. Współczynnik
rozwodów wynosił wówczas 11, 2 na 10 tys. ludności. Dopiero w 1982 roku wzrósł do 13 na 10 tys.
ludności - według współczynnika Rosseta 65 . W 1993 roku wśród 39 krajów Europy zajmowaliśmy 32
miejsce. W tymże roku współczynnik rozwodów obniżył się do poziomu 0,7 na 1000 ludności, pod-
czas gdy w połowie lat osiemdziesiątych oscylował w granicach od 1,1 do 1,4 rozwodów 66 . Liczba
orzeczonych rozwodów na 1000 nowo zawartych małżeństw w Polsce rosła do 1987 roku (197 na
1000), po czym zaczęła spadać: w 1988 roku – 195, w 1989 – 185, w 1990 – 166, w 1991 – 145, w
1992 – 147, w 1993 – 134 67 .
Nasilenie rozwodów jest zróżnicowane w zależności od środowiska, poziomu wykształcenia, grupy
społecznej, wieku, liczby dzieci. W 1984 roku zawarto 285,3 tys. małżeństw, a udzielono 52,9 tys.

z kim byłaby w ścisłym kontakcie, kogo mogłaby obdarzać uczuciem. Dla niej mieć dziecko oznacza posiadanie kogoś kto
nigdy nie odejdzie.
61
Por. W. WRÓBLEWSKA, Nastoletnie matki w Polsce – przygotowanie do życia seksualnego, Problemy Rodziny (1992) nr 3,
s. 9–13. Autorka charakteryzując grupę 1266 nastolatek rodzących dziecko, podaje, iż najliczniejszą grupę stanowiły matki
19–letnie (prawie 50 %); 18–letnich było 28,5 %, 17–letnich 13,7 %, a najmłodszych – w wieku 16 lat i mniej – ponad 8 %.
23,2 % z pośród nich było niezamężnych w momencie porodu. Przeprowadzone badania nie potwierdziły tezy o złych sto-
sunkach z rodzicami i wykorzystaniu ciąży jako pretekstu opuszczenia domu rodzinnego. Tylko 9 % ankietowanych osób
uznała, że sytuację w domu za niezbyt dobrą i konfliktową. Środowisko rodzinne nastoletnich matek tworzyły na ogół rodzi-
ny pełne (80 %). Z rodzin niepełnych pochodziły częściej matki najmłodsze, niezamężne i uczące się w szkole. Do rodzin, w
których zjawisko wczesnego macierzyństwa było częstsze należały rodziny o niskim statusie społeczno-zawodowym. Nasto-
letnie matki wychowywały się na ogół w rodzinach wielodzietnych. Zachodziła także pewna prawidłowość, iż zjawisko
wczesnego macierzyństwa wiąże się z rodziną pochodzenia nastoletnich matek. Otóż matki większości respondentek, wcze-
śniej niż pozostałe kobiety ich generacji rozpoczęły proces prokreacyjny i często urodziły pierwsze dziecko jako nastolatki.
Daje to podstawy do twierdzenia, iż wzorce zachowań matek w zakresie rozrodczości były często przejmowane przez ich
nastoletnie córki.
62
D. GRANIEWSKA, K. KRUPA, B. BALCERZAK-PORADOWSKA, Samotne matki, samotni ojcowie, s. 12; zob. B. KONWERSKA,
Losy dzieci matek niezamężnych, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 28(1988) nr 1, s. (25–29).
63
B. KAJA, Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, Bydgoszcz 1992, s. 7.
64
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 35.
65
B. KAJA, Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, s. 8.
66
RZĄDOWA KOMISJA LUDNOŚCIOWA, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1994, Warszawa 1994, s. 31.
 11

rozwodów. Przeszło 83,3 % wyroków zapadło z powództwa mieszkańców miast 68 . Do 1984 roku czę-
stotliwość występowania rozwodów na wsi była blisko czterokrotnie niższa niż w miastach 69 . W 1992
roku w miastach wydano prawie 82,7 % ogółu orzeczeń o rozwodzie a na wsi tylko 14,7 % 70 . Nato-
miast w 1993 roku ponad pięciokrotnie częściej rozwodziły się małżeństwa zamieszkałe w miastach
niż na wsi. Znajduje to swe uwarunkowanie w strukturze społeczno-gospodarczej wsi i panującej tam
obyczajowości. A być może jest efektem wpływu religii katolickiej, którą wyznaje większość obywa-
teli naszego kraju, a która nie dopuszcza rozwiązywania małżeństwa przez sąd cywilny 71 . Najwięcej
małżeństw rozwodzi się w ciągu pierwszych dziesięciu lat trwania małżeństwa (ponad 50 %), a więc
w okresie najintensywniejszej rozrodczości kobiet (20–29 lat) 72 . W 1998 roku rozwiedzionych samot-
nych matek było 298 tys. 73 .
Badania wskazują, że bezpośrednimi przyczynami rozkładu pożycia małżeńskiego są:
– alkoholizm męża - 46, 6 %;
– zdrada małżeńska męża - 42, 2 %;
– różnica charakterów - 24, 4 %;
– porzucenie rodziny - 17, 9 %;
– zdrada małżeńska żony - 4, 4 %;
– deprawacja seksualna dzieci - 2, 2 % 74 .
Dane te należy oceniać z ostrożnością, gdyż na zgłaszane przez zainteresowanych przyczyny roz-
wodów wpływają istniejące przyczyny prawne i orzecznictwo sądowa 75 . W świetle przytoczonych
danych wydaje się, że etiologia rozwodów w Polsce jest bardzo złożona. Prawdopodobnie podjęcie
decyzji o rozwodzie jest uwarunkowane wieloma przyczynami, z których jedną, najbardziej trudną do
zniesienia podaje się jako powód rozpadu małżeństwa 76 .
Wpływ rozwodu na życie samotnej matki i jej rodziny jest ogromny 77 . Rozwód jest bowiem proce-
sem bolesnym, z długotrwałymi konsekwencjami, sięgającymi nawet w następne pokolenie. Samotna
matka po rozwodzie musi radzić sobie z własnymi przykrymi emocjami: z powodu porzucenia, poraż-
ki, straty, niepowodzenia, a nawet złości, gniewu i buntu wobec takiego przebiegu zdarzeń. Musi rów-
nocześnie zatroszczyć się o świat doznań dziecka. Badacze podkreślają, że dobre przystosowanie się

67
Tamże, s. 31, tab. 11.
68
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 24.
69
D. GRANIEWSKA, K. KRUPA, B. BALCERZAK-PORADOWSKA, Samotne matki, samotni ojcowie, s. 52.
70
RZĄDOWA KOMISJA LUDNOŚCIOWA, Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1993, Warszawa 1993, s. 31.
71
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 37.
72
L. DYCZEWSKI, Rodzina, społeczeństwo, państw, Lublin 1994, s. 132.
73
K. KAPERA, Raport o sytuacji polskiej rodziny, Warszawa 1998, s. 217.
74
B. KAJA, Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, s. 11; zob. I. JANICKA, Problem dezintegracji małżeństwa, Problemy
Rodziny (1991) nr 5, s. 27–31; A. CZAPIGA, art. cyt., s. 88.
75
D. GRANIEWSKA, K. KRUPA, B. BALCERZAK-PORADOWSKA, Samotne matki, samotni ojcowie, s. 53.
76
B. KAJA, Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, s. 12.
77
Zob. M. BEISERT, Rozwód jako wydarzenie krytyczne w cyklu rozwoju rodziny, Problemy Rodziny (1994) nr 2, s. 41–47; L.
GAPIK, Sytuacja psychologiczna po rozwodzie, Problemy Rodziny (1989) nr 2, s. 3–11; D. GRANIEWSKA, Rozwód a realiza-
 12

dzieci do zaistniałej sytuacji porozwodowej pozostaje w ścisłym związku z dojrzałością zachowań

reprezentowanych przez matkę. Podkreśla się, że samotne, zestresowane matki muszą również unikać
angażowania dzieci w konflikt z byłym małżonkiem. Zaobserwowano częstą tendencję samotnych
matek do nadmiernej koncentracji emocjonalnej na dziecku. Pragną one w ten sposób wynagrodzić mu
bolesne przeżycia związane z rozpadem rodziny i z jej niepełnością. Dziecko może wówczas nadmier-
nie związać się emocjonalnie z matką, czuć się za nią odpowiedzialne. Rodzić to może problemy w
kształtowaniu jego własnej tożsamości oraz w procesie uzyskiwania niezależności i samodzielności 78 .

3.3. Separacja

Separacja to następna przyczyna zaistnienia samotnego macierzyństwa. Separacja oznacza rozłą-

czenie małżonków na czas nieograniczony bez rozwiązania małżeństwa 79 . Rozbicie pary małżeńskiej,
a zarazem pary rodziców przez separację następowała „nieformalnie” do 1999 roku, gdyż znosił ją
dekret z 25 września 1945 roku o prawie małżeńskim (Dziennik Ustaw numer 48, pozycja 270), nie
stanowiła więc ona instytucji prawnie normowanej w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym 80 . Ponie-
waż separacja nie była przez długi czas sankcjonowana prawnie, brakuje wiarygodnych danych staty-
stycznych obrazujących wielkość tego zjawiska. Według danych GUS liczba kobiet separowanych i
rozwiedzionych stale rośnie. W 1960 roku było ich 154 853, w 1974 - 341 704, a w 1984 - 416 608 81 .
J. Pielkowa przyczyny rozbicia rodziny przez separację wyłania z odpowiedzi 162 matek. Podstawową
argumentacją podjęcia decyzji o życiu w separacji stanowiło w badanej grupie rodzin:
– nadużywanie alkoholu - 46,9 %;
– pozamałżeńskie stosunki seksualne - 35,8 %;
– agresywność męża - 26,5 %;
– niechęć męża do pracy - 9,8 %;
– niezgodność charakteru - 25,9 %;
– kradzieże - 3,7 %;
– choroba męża - 1,8 % 82 .
Podstawową argumentacją podjęcia decyzji o życiu w separacji stanowi nadużywanie alkoholu
przez męża, z którym bezpośrednio związane były pozamałżeńskie stosunki seksualne, agresywność
męża, niechęć do pracy związana z brakiem odpowiedzialności za rodzinę, długi i kradzieże. Depra-
wując człowieka, alkoholizm godzi bezpośrednio w dobro rodziny, stanowi poważne zagrożenie dla

cja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 290-291(1990) nr 5-6, s. (80–85);

M. ZIEMSKA, Sytuacja rodziny po rozwodzie i jej konsekwencje wychowawcze, Problemy Rodziny (1989) nr 2, s. 12–17.
78
B. LACHOWSKA, Samotne macierzyństwo, s. 285.
79
S. SKORUPKA, Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1968, s. 739.
80
S. SZER, Prawo rodzinne w zarysie, Warszawa 1969, s. 141.
81
M. LATUCH, Rozwód i separacja, w: Demografia społeczno-ekonomiczna, Warszawa 1980, s. 143.
82
J. PIELKOWA, Rodzina samotnej matki jako środowisk wychowawcze, s. 41.
 13

jej dzieci 83 . Dlatego pod naciskiem atmosfery panującej we współżyciu z mężami nadużywającymi
alkohol bez względu na pełnione w rodzinie role matki i żony, kobiety decydowały się na separację
zapewniającą bezpieczeństwo i spokój. Nie dotrzymywanie wierności mężowi obejmujące trójkąty
małżeńskie, zajście w ciąże z innym mężczyzną bądź urodzenie dziecka pozamałżeńskiego były wy-
nikiem poczucia nieznośnej atmosfery w małżeństwie. Życie w tych małżeństwach przed podjęciem
decyzji o separacji małżonkowie prowadzili „obok siebie”. Decyzje o życiu w separacji, których ini-
cjatorkami były kobiety posiadające dzieci, wywoływało na ogół negatywne reakcje otoczenia, nawet
wówczas, gdy w ten sposób kobieta uwalniała się od męża alkoholika. Wzgląd na opinię publiczną
jest bardzo silnym czynnikiem oddalającym ostatecznie rozwiązanie małżeństwa i narzucającym trwa-
nie przez długie lata w czystej fikcji małżeńskiej 84 .
Z przytoczonych liczb wynika, że separacja podobnie jak rozwód, staje się problemem społecznym
wymagającym szybkiego rozwiązania zgodnie z obowiązującymi zasadami dobra dziecka 85 . Dojrza-
łość do małżeństwa i rodziny ma najistotniejszy wpływ na zachowanie jego trwałości i pozwala na
łatwiejsze pokonywanie nawet najcięższych przeszkód lub wzajemnych niedoborów. Brak jej prowa-
dzić może do załamywania się i zniechęcenia w wyniku drobnych nawet konfliktów, bowiem małżon-
kowie nie przejawiają wtedy tendencji do walki o trwałość związku, ani gotowości do ponoszenia
ofiar 86 .

3.4. Śmierć współmałżonka - wdowieństwo

Istnienie rodzin samotnych matek powstałych w skutek śmierci współmałżonków wiąże się z nad-
umieralnością młodych mężczyzn 87 . Jest to zjawisko występujące przede wszystkim w krajach uprze-
mysłowionych. W Polsce w grupie ludzi, którzy nie przekroczyli trzydziestego roku życia, nadumie-
ralność mężczyzn w stosunku do kobiet jest ponad trzykrotna, a pomiędzy trzydziestym a czterdzie-
stym czwartym rokiem życia - prawie czterokrotna 88 . W 1984 roku zawarto 285,3 tys. małżeństw,
natomiast 25 małżeństw na tysiąc istniejących zostało rozwiązanych, przy czym 19,1 przez śmierć
współmałżonka. W 1984 roku zarejestrowano 128 tys. małżeństw rozwiązanych przez śmierć męża
(56,5 %) a 45,5 tys. - przez śmierć żony (20 %) 89 . W 1998 roku było 186 tys. wdów samotnie wycho-
wujących jedno lub więcej dzieci 90 . Śmierć powodowana jest najczęściej chorobą, wypadkami przy

83
H. PIELKA, Rodzina alkoholika jako środowisko wychowawcze w ośrodkach miejskich, Katowice 1978, s. 7.
84
J. PIELKOWA, Przyczyny powstawania rodziny samotnej matki, s. 393.
85
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 32.
86
J. PIELKOWA, Rodzina samotnej matki jako środowisk wychowawcze, s. 45.
87
Zob. K. KRUPA, Wybrane problemy warunków życia rodziny niepełnej z powodu śmierci ojca lub matki, Problemy Rodziny
(1984) nr 5, s. 16–22; K. KRUPA, Gdy umiera jedno z rodziców, w: D. Graniewska, K. Krupa, B. Balcerzak-Paradowska
(red.), Samotne matki, samotni ojcowie, Warszawa 1986, s. 106 – 143; K. OSTOJA-ZAWADZKA, Żałoba w rodzinie, w: B. de
Barbaro (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Kraków 1994, s. 91-96.
88
D. GRANIEWSKA, K. KRUPA, B. BALCERZAK-PORADOWSKA, Samotne matki, samotni ojcowie, s. 106.
89
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 37.
90
K. KAPERA, dz. cyt., s. 217.
 14

pracy i na drodze oraz samobójstwami 91 . Śmierć bliskich jest zawsze ciężkim i bolesnym przeżyciem
wywołującym u ludzi różne formy zachowania i myślenia, wyciskając na nich specyficzne piętno. Ze
względu na pamięć wydarzenia jak i żal do osoby bliskiej, która świadomie skazała najbliższych na
samotność i trud życia, samobójstwa wywierają szczególne znamię na dorosłych i dzieciach. Na
szczęście jest ich nieznaczny procent 92 .

3.5. Czasowa nieobecność ojca

Następną kategorię samotnego macierzyństwa tworzą rodziny z czasową nieobecnością ojca. Nie
jest to nowa kategoria, gdyż od lat 30-tych XIX wieku występowała emigracja zarobkowa 93 . Spis po-
wszechny z 1988 roku wskazuje, że w tym czasie 290 tys. osób emigrowało do krajów zachodnich 94 .
Aktualnie, w niektórych województwach w Polsce, intensyfikują się wyjazdu za granicę. Rocznik
statystyczny województwa białostockiego (dawny podział administracyjny) z roku 1996 podaje, że w
ogólnej liczbie mężczyzn emigrujących na okres dłuższy niż dwa miesiące 76 % stanowili mężczyźni
w wieku 24-44 lat. Wiek tych osób wskazuje, że większość z nich posiada rodziny 95 . Także we współ-
czesnym społeczeństwie występują zawody, zarówno tradycyjne jak i nowoczesne, których wykony-
wanie wymaga dłuższej nieobecności w domu rodzinnym. Dotyczy to takich grup zawodowych jak:
geolodzy, marynarze, rybacy i tym podobne. Czasowa nieobecność jednego z rodziców może być
także spowodowana pobytem w zakładzie karnym, jak również dłuższym leczeniem w szpitalu 96 . Z
punktu widzenia prawa jak i najczęstszych odczuć rodziców sprawujących opiekę nad dzieckiem,
rodziny te są pełne. Jednak nieobecność ojca, będący wynikiem wyżej wzmiankowanych przyczyn
tworzy nową sytuację w rodzinie, tym samym i w wychowaniu, a także realizacji obowiązków macie-
rzyńskich 97 .
Podsumowując można stwierdzić, że między poszczególnymi kategoriami samotnych matek rysują
się zasadnicze różnice co do sposobu zaistnienia danego zjawiska. Ta różnorodność pozwala zrozu-
mieć jak w rozlicznych problemach samotne matki oczekują pomocy, a także to, iż macierzyństwo
realizowane samotnie jest bardzo trudną formą macierzyństwa. W Raporcie Pełnomocnika Rządu do
spraw Rodziny z 1998 roku podano, iż samotnych matek ogółem w Polsce jest 904 tys. na 5281 tys.
rodzin pełnych. Przy czym panien było – 113 tys., rozwiedzionych – 298 tys., wdów – 186 tys., za-

91
Zob. B. LACHOWSKA, S. LACHOWSKI, Psychospołeczne trudności w rodzinach osób owdowiałych, Problemy Rodziny
(1994) nr 2, s. 47-51; A. CZAPIGA, art. cyt., s. 89; K. KRUPA, Sytuacja społeczna i materialna rodzin niepełnych z powodu
śmierci współmałżonka, Warszawa 1983, z. 1.
92
J. BRĄGIEL, Wychowanie w rodzinie niepełnej, s. 35.
93
ENCYKLOPEDIA KATOLICKA, Lublin 1985, T III, s. 942.
94
M. LATUCH, Dążenie do poprawy warunków życia jako czynnik sprzyjający uczestnictwu w procesie migracji zewnętrznej,
w: Rodzina polska w okresie kryzysu i ożywienia gospodarczego (1990-1995), Warszawa 1997, s. 67.
95
ROCZNIK STATYSTYCZNY WOJEWÓDZTWA BIAŁOSTOCKIEGO, Białystok 1996, s. 178.
96
E. KOZDROWICZ, dz. cyt., s. 39.
97
T. KUKOŁOWICZ, Czasowo samotne macierzyństwo, w: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza macierzyństwa, Lublin 1999, s.
289.
 15

mężnych (pozostających w separacji) – 307 tys. 98 . Liczby te oraz przedstawione problemy samotnych
matek stanowią dla Kościoła i Jego duszpasterskiej troski poważne wyzwanie.

98
K. KAPERA, dz. cyt., s. 217.