POWSZECHNA

HISTORIA
PA!STWA I
PRAWA
WYBÓR TEKSTÓW "RÓD#OWYCH

Wyboru dokonali
MARIAN JÓZEF PTAK i MAREK KINSTLER

1999r.

Wydanie poprawione przez:

El-..... ®
http://strony.wp.pl/wp/eltho/

SPIS TRE!CI

Wst"p
Wykaz #róde$ i skrótów

Pa%stwa antyczne
1. Kodeks sumeryjskiego króla Ur-Nammu z ok. 2060 r.
p.n.e.
2. Kodeks Hammurabiego z ok. 1700 r. p.n.e.
3. W$adza królewska w Sparcie wed$ug Herodota
4. Ustrój polityczny Aten w IV w. p.n.e. w &wietle Politei
Arystotelesa
5. Ustrój polityczny republiki rzymskiej w &wietle Dziejów
Polibiusza
6. Cassius Dio Cocceianus o pryncypacie Augusta
7. Instytucje Justyniana z 21 listopada 533 r.

Pa%stwo franko%skie
1. Prawo salickie (Lex Salica Francorum) z 507-511 r.
2. Akt prekaryjny - formularz
3. Akt komendacyjny - formularz
 4. Akt sprzeda'y wolno&ci - formularz
5. Przywilej immunitetowy - formularz
6. Kapitularz Ludwika Pobo'nego „de villis” z 794/5 r.
7. Kapitularz Karola Wielkiego z 802 r.
8. Przywilej Ludwika Pobo'nego dla jego wasala Jana z
Narbonny z 1 stycznia 815 r.
9. Traktat w Verdun z sierpnia 843 r.
10. Kapitularz Karola (ysego z Mersen z 847 r.
11. Kapitularz Karola (ysego z Quiersy z 877 r.

Francja
1. Post"powanie wzorowego wasala - z listu Fulberta, biskupa
z Chartres, do ksi"cia Akwitanii, Wilhelma V - 1020 r.
2. Statutowa teoria nast"pstwa tronu z 1420 r. - z traktatu Jana
de Terra Rubea
3. Coutume de Paris z 1510 r.
4. Konkordat bolo%ski z 1516 r.
5. Listy patentowe Henryka III Walezjusza potwierdzaj)ce
statuty (cechu) krawców ubiorów, zarejestrowane w
Parlamencie 2 wrze&nia 1583 r.
6. Stany Generalne z 1614 r. w pami"tnikach kardyna$a
Richelieu
7. Absolutyzm we Francji - wypowiedzi Ludwika XIII z 1632
i 1641 r.
8. Stany Generalne w pami"tnikach Colberta
9. Rady królewskie we Francji w relacji Spanheima z 1690 r.
10. Ludwik XIV do Parlamentu w dniu 3 marca 1766 r.
11. Dekret o zniesieniu powinno&ci feudalnych z 4/5 sierpnia
1789 r.
12. Deklaracja praw cz$owieka i obywatela z 26 sierpnia 1789
r.
13. Ustawa Le Chapelier z 14 czerwca 1791 r.
14. Konstytucja francuska z 3 wrze&nia 1791 r.
15. Dekret o aktach stanu cywilnego, ma$'e%stwie i
rozwodzie z 20-25 wrze&nia 1792 r.
16. Dekret o rozwodzie z 20-22 wrze&nia 1792 r.
17. Dekret o likwidacji monarchii z 21-22 wrze&nia 1792 r.
18. Dekret o ustanowieniu republiki z 25 wrze&nia 1792 r.
19. Deklaracja praw cz$owieka i obywatela z 24 czerwca
1793 r.
20. Ustawa konstytucyjna z 24 czerwca 1793 r.
21. Deklaracja praw i obowi)zków cz$owieka i obywatela z
22 sierpnia 1795 r.
22. Konstytucja Republiki Francuskiej z 22 sierpnia 1795 r.
23. Konstytucja Republiki Francuskiej z 13 grudnia 1799 r.
24. Uk$ad pomi"dzy rz)dem francuskim a Jego
!wi)tobliwo&ci) Piusem VII z 15 lipca 1801 r.
25. Senatus-consultum organiczne z 4 sierpnia 1802 r.
26. Kodeks Napoleona z 21 marca 1804 r.
27. Senatus-consultum organiczne z 18 maja 1804 r.
28. Kodeks post"powania cywilnego z 1 stycznia 1806 r.
29. Karta konstytucyjna z 4 czerwca 1814 r.
 30. Karta konstytucyjna z 14 sierpnia 1830 r.
31. Konstytucja Republiki Francuskiej z 4 listopada 1848 r.
32. Konstytucja z 14 stycznia 1852 r.
33. Senatus-consultum z 7 listopada 1852 r.
34. Manifest delegatów Izby Federalnej Stowarzysze%
Robotniczych oraz paryskiej sekcji Mi"dzynarodówki z 23-24
marca 1871 r.
35. Deklaracja programowa Komuny Paryskiej z 19 kwietnia
1871 r.
36. Ustawa o organizacji Senatu z 24 lutego 1875 r.
37. Ustawa o organizacji w$adz publicznych z 25 lutego 1875
r.
38. Ustawa konstytucyjna o stosunkach mi"dzy w$adzami
publicznymi z 16 lipca 1875 r.
39. Ustawa konstytucyjna z 11 lipca 1940 r.
40. Akt konstytucyjny 1 z 12 lipca 1940 r.
41. Akt konstytucyjny 2 z 12 lipca 1940 r.
42. Ordonans nr 1 dotycz)cy organizacji w$adz publicznych
na czas wojny i ustanowienia Rady Obrony Imperium z 27
pa#dziernika 1940 r.
43. Deklaracja Organiczna z 27 pa#dziernika 1940 r.
44. Ordonans nr 45-1836 z 17 sierpnia 1945 r.
wprowadzaj)cy konsultacj" ludu francuskiego w drodze referendum
45. Konstytucja Republiki Francuskiej z 13 pa#dziernika
1946 r.
46. Konstytucja Republiki Francuskiej z 4 pa#dziernika 1958
r., wed$ug stanu prawnego na dzie% 31 grudnia 1969 r.

Pa%stwa niemieckie i Austria

1. Przywilej targowy cesarza Ottona I dla arcybiskupstwa
hamburskiego z 10 sierpnia 965 r.
 2. Przywilej cesarza Fryderyka I dla ludno&ci 'ydowskiej
z 6 kwietnia 1157 r.
3. Przywilej cesarza Fryderyka II dla króla czeskiego z
26 wrze&nia 1212 r.
4. Zwierciad$o Saskie z 1220-1235 r.
5. Przywilej Fryderyka II dla ksi)')t niemieckich
(Statutum in favorem principum) z maja 1232 r.
6. Ustawa Licet iuris cesarza Ludwika Bawarczyka z 6
wrze&nia 1338 r.
7. Z$ota Bulla cesarza Karola IV, cz. I (Cap. 1-23)
og$oszona w Norymberdze 10 stycznia 1356 r.,cz. II
(Cap. 24-31) w Metzu 25 grudnia 1356 r.
8. Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.
9. Pokój religijny w Augsburgu z 25 wrze&nia 1555 r.
10. Sejm Rzeszy (Reichstag) w &wietle traktatu z ko%ca
XVI w.
11. Pokoje westfalskie z 1648 r.
12. Instrukcja Fryderyka Wilhelma I dla Generalnego
Dyrektorium z 1722 r.
13. Constitutio Criminalis Theresiana z 31 grudnia 1768
r.
14. Landrecht pruski z 5 lutego 1794 r.
15. Cesarski patent o przyj"ciu tytu$u cesarza Austrii z
10 sierpnia 1804 r.
16. Akt Zwi)zku Re%skiego z 12 lipca 1806 r.
17. Deklaracja cesarza Franciszka II o z$o'eniu
niemieckiej korony cesarskiej z 6 sierpnia 1806 r.
18. Austriackie prawo cywilne (ABGB) z 1 czerwca
1811 r.
19. Niemiecki akt zwi)zkowy z 8 czerwca 1815 r.
20. Wiede%ski akt ko%cowy konferencji ministrów z 15
maja 1820 r.
21. Konstytucja Królestwa Pruskiego z 31 stycznia 1850
r.
22. Cesarski patent z 26 lutego 1861 r.
23. Statut Krajowy i ordynacja wyborcza sejmowa dla
Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Ksi"stwem
Krakowskim z 1861 r., wraz z pó#niejszymi zmianami.
24. Ustawa o odpowiedzialno&ci ministrów dla królestw i
krajów reprezentowanych w Radzie Pa%stwa z 25 lipca
1867 r.
25. Pa%stwowa ustawa zasadnicza o w$adzy s"dziowskiej
z 20 grudnia 1867 r.
26. Pa%stwowa ustawa zasadnicza o pe$nieniu w$adzy
rz)dowej i wykonawczej z 21 grudnia 1867 r.
27. Ustawa zmieniaj)ca ustaw" zasadnicz) o
reprezentacji pa%stwa z 26 lutego 1861 r. z dnia 21 grudnia 1867
r.
28. Ustawa o sprawach wspólnych dla obu cz"&ci
monarchii austro - w"gierskiej z 21 grudnia 1867 r.
29. Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej z 16 kwietnia
1871 r.
 30. Niemieckie prawo cywilne (BGB) z 18 sierpnia 1896
r.
31. Ordynacja wyborcza do Rady Pa%stwa z 26 stycznia
1907 r.
32. Konstytucja Rzeszy Niemieckiej z 11 sierpnia 1919 r.
33. Konstytucja Austrii z 1 pa#dziernika 1920 r.
34. Konstytucja Wolnego Pa%stwa Pruskiego z 30
listopada 1920 r.
35. Rozporz)dzenie Prezydenta Rzeszy o ochronie
narodu i pa%stwa z 28 lutego 1933 r.
36. Ustawa o zabezpieczeniu narodu i pa%stwa przed
nieszcz"&ciem z 24 marca 1933 r.
37. Ustawa o wymierzaniu i wykonywaniu kary &mierci
z 29 marca 1933 r.
38. Ustawa o g$owie pa%stwa Rzeszy Niemieckiej z 1
sierpnia 1934 r.
39. Pismo Kanclerza Rzeszy z 2 sierpnia 1934 r.
dotycz)ce wprowadzenia w 'ycie ustawy o g$owie
pa%stwa w Rzeszy Niemieckiej z 1 sierpnia 1934 r.
40. Tajna ustawa o nast"pstwie wodza i kanclerza
Rzeszy z 13 grudnia 1934 r.
41. Ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci z 15
wrze&nia 1935 r.
 42. Ustawa o obywatelstwie Rzeszy z 15 wrze&nia 1935 r.
43. Pierwsze rozporz)dzenie wykonawcze do ustawy o
obywatelstwie Rzeszy z 14 listopada 1935 r.
44. Ustawa nr 46 Sojuszniczej Rady Kontroli o likwidacji
Pa%stwa Pruskiego z 25 lutego 1947 r.
45. Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23
maja 1949 r., z uwzgl"dnieniem pó#niejszych zmian
46. Konstytucja Niemieckiej Republiki Demokratycznej z 7
pa#dziernika 1949 r.
47. Konstytucja Niemieckiej Republiki Demokratycznej z 4
kwietnia 1968 r.

Anglia
1. Wielka Karta Wolno&ci (Magna Charta Libertatum) z 15
czerwca 1215 r.
2. Statut o podatkach (De tallagio non concedendo) z 1297 r.
3. Ustawa o S)dzie Izby Gwia#dzistej z 1487 r.
4. Ustawa o g$owie ko&cio$a z 1534 r.
5. Statut o proklamacjach z 1539 r.
6. Opis funkcjonowania parlamentu angielskiego z 1577 r.
7. Petycja o prawa (Petition of Rights) z 1628 r.
8. Instrument Rz)dzenia z 16 grudnia 1653 r.
9. Habeas Corpus Act z 1679 r.
10. Bill o prawach (Bill of Rights) z 13 lutego 1689 r.
11. Ustawa o unii ze Szkocj) (The Union with Scotland Act)
z 1706 r.
12. Ustawa o unii z Irlandi) z 1800 r.
13. Ustawa o reprezentacji ludu Anglii i Walii w
Parlamencie z 7 czerwca 1832 r.
14. Ustawa o Parlamencie (The Parliament Act) z 1911 r. z
uwzgl"dnieniem zmian z 1949 r.
15. Ustawa o ministrach Korony (The Ministers of the
Crown Act) z 1937 r.

Stany Zjednoczone
1. Umowa na „Mayflower” z 11 listopada 1620 r.
2. Deklaracja praw Wirginii z 12 czerwca 1776 r.
3. Deklaracja Niepodleg$o&ci z 4 lipca 1776 r.
4. Artyku$y Konfederacji z 9 lipca 1778 r.
5. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17
wrze&nia 1787 r. wraz z poprawkami (1-27)

Ru& Kijowska, Rosja i Zwi)zek Radziecki

1. Traktat (dogowor) rusko-bizantyjski za kniazia Olega z
911 r.
2. Prawda Ruska z XI i XII w.
3. W$adza Iwana Gro#nego nad bojarami w &wietle
dziennika Samuela Pepysa
4. Ukaz o zbieg$ych poddanych z 24 listopada 1597 r.
5. Zbiór praw (sobornoje u$o'enije) cara Aleksego
Michaj$owicza z 1649 r.
6. Dekret Piotra I o organizacji kolegiów pa%stwowych z 28
lutego 1720 r.
 7. Pokój nysztadzki i przyj"cie przez Piotra I tytu$u
Imperatora Wszechrosji w dniu 22 pa#dziernika 1721 r.
8. Przywilej Katarzyny II dla szlachty z 21 kwietnia 1785 r.
9. Dekret o prawach i obowi)zkach senatu z 8(20) wrze&nia
1802 r.
10. Manifest o utworzeniu ministerstw z 8 wrze&nia 1802 r.
11. Ukaz cara Aleksandra II o ch$opach zwolnionych z
pa%szczyzny z 19 lutego 1861 r.
 12. Manifest cara Miko$aja II o powo$aniu Dumy
Pa%stwowej z 6 sierpnia 1905 r.
13. Manifest cara Miko$aja II z 17 pa#dziernika 1905 r.
14. Manifest cara Miko$aja II o zmianie organizacji
Dumy Pa%stwowej i Rady Pa%stwa z 20 lutego 1906 r.
15. Abdykacja cara Miko$aja II z 2(15) marca 1917 r.
16. Deklaracja Rz)du Tymczasowego o jego sk$adzie i
zadaniach z 3 marca 1917 r.
17. Dekret Rz)du Tymczasowego o powo$aniu
Dyrektoriatu i o ustanowieniu ustroju republika%skiego z
1 wrze&nia 1917 r.
18. Manifest ogólnorosyjskiego zjazdu Rad Delegatów
do robotników, 'o$nierzy, ch$opów z 26 pa#dziernika (8
listopada) 1917 r.
19. Dekret o pokoju z 26 pa#dziernika 1917 r.
20. Dekret o ziemi z 26 pa#dziernika 1917 r.
21. Deklaracja praw narodów Rosji z 15 listopada 1917
r.
22. Deklaracja praw ludu pracuj)cego i wyzyskiwanego
z 12(25) stycznia 1918 r.
23. Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej
Republiki Rad z 10 lipca 1918 r.
24. Konstytucja Zwi)zku Socjalistycznych Republik
Radzieckich z 5 grudnia 1936 r. wraz ze zmianami i
uzupe$nieniami uchwalonymi 10 marca 1951 r.
25. Konstytucja Zwi)zku Socjalistycznych Republik
Radzieckich z 7 pa#dziernika 1977 r.
 WST*P
Systematyczny wzrost zainteresowania studiami
prawniczymi spowodowa! zapotrzebowanie na ró"nego
rodzaju publikacje usprawniaj#ce proces dydaktyczny.
Dotyczy to zw!aszcza przedmiotów wyk!adanych na pierwszym
roku studiów, zarówno stacjonarnych jak i zaocznych.
Poczesne miejsce zajmuj# w$ród nich wybory tekstów
%ród!owych, które s# nie tylko uzupe!nieniem podr&cznika, ale
przede wszystkim zbiorem materia!u normatywnego
umo"liwiaj#cego kszta!cenie umiej&tno$ci interpretowania
przepisów prawnych.
Niniejszy wybór ma s!u"y' w pierwszym rz&dzie
studentom wydzia!ów prawa i administracji oraz tych szkó!, w
których prowadzone s# wyk!ady z powszechnej historii
pa(stwa i prawa wed!ug tradycyjnego modelu tego przedmiotu
w uczelniach polskich. Mo"e on by' równie" przydatny
studentom innych kierunków, np. nauk administracyjnych,
historii i nauk politycznych. Znajdzie on zastosowanie
zw!aszcza na 'wiczeniach i konwersatoriach, ale mo"e by' te"
pomocny studentom wy"szych lat, przygotowuj#cych prace
magisterskie z historii pa(stwa i prawa.
Prezentowany wybór jest poszerzon# wersj# pierwszego
wydania z 1987 r., które spotka!o si& z przychylnym przyj&ciem
studentów i $rodowiska historyków prawa. Z tego powodu
zachowane zosta!y ogólne zasady tego wydawnictwa.
Ponownie zatem zamieszczono w jednym woluminie teksty
dotycz#ce ustroju i prawa, które podzielono wed!ug pa(stw, a
nie wed!ug epok historycznych czy grup tematycznych. Jest to
zabieg kontrowersyjny, ale zosta! on podyktowany wzgl&dami
praktycznymi. W przeciwie(stwie do pierwszego wydania
uwzgl&dniono, w osobnej pierwszej cz&$ci, teksty dotycz#ce
wybranych pa(stw antycznych (7). Cz&$' po$wi&cona pa(stwu
franko(skiemu powi&kszy!a si& o dwa teksty, które poprzednio
niew!a$ciwie znalaz!y si& w cz&$ci dotycz#cej Francji (co daje
w sumie 11 tekstów). Cz&$' dotycz#c# Francji poszerzono o
konstytucje z 1946 i 1958 r., co - uwzgl&dniaj#c powy"sz#
modyfikacj& - nie zmieni!o ogólnej liczby tekstów (46). Nie
uleg!y zmianie cz&$ci po$wi&cone Anglii (15) i Stanom
Zjednoczonym (5). Zosta!a natomiast powi&kszona cz&$'
dotycz#ca pa(stw niemieckich i Austrii o trzy przywileje z lat
965, 1157 i 1212, o tajn# ustaw& o nast&pstwie Wodza i
Kanclerza Rzeszy z 1934, ustaw& o likwidacji pa(stwa
pruskiego z 1947 oraz trzy konstytucje; RFN z 1949 i NRD z
1949 i 1968 r. (w sumie 47 tekstów). Dzieje Rosji ilustruje
dodatkowo relacja o w!adzy Iwana Gro%nego nad bojarami,
dekret Piotra I z 1720, tekst dotycz#cy przyj&cia przeze( tytu!u
Imperatora Wszechrosji z 1721, przywilej Katarzyny II z 1785,
dekret o prawach i obowi#zkach Senatu z 1802, manifest o
utworzeniu ministerstw z tego samego roku oraz tekst
abdykacji cara Miko!aja II z 1917 r. Poniewa" Zwi#zek
Radziecki, podobnie jak NRD, nale"y ju" do zamkni&tych kart
historii, zosta!a te" uwzgl&dniona konstytucja ZSRR z 1977 r.
(daje to w sumie 25 tekstów).
Wybór tekstów %ród!owych, który oddajemy do r#k
Czytelników, zosta! przygotowany w przewa"aj#cej cz&$ci na
podstawie opublikowanych ju" wcze$niej polskich wydawnictw
tego rodzaju. Niektóre teksty jednak zmodyfikowano przez ich
rozszerzenie albo skrócenie, dodano te" kilka nowych w
przek!adzie pracowników Zak!adu Powszechnej Historii
Pa(stwa i Prawa Uniwersytetu Wroc!awskiego. W
t!umaczeniach zaczerpni&tych z dawniejszych druków zmo-
dernizowano przestarza!e formy gramatyczne i niektóre
szczegó!y ortograficzne oraz interpunkcj&. Zostawiono
natomiast niekonsekwencje wyró"nie( typograficznych
$ródtytu!ów w ró"nych tekstach. Cz&$' %róde! zamieszczono in
extenso, ale obszerniejsze, z natury rzeczy, tylko we
fragmentach. Ka"dy tekst zosta! zaopatrzony w krótk# notk&
proweniencyjn# informuj#c# w maksymalnie skróconej formie,
gdzie mo"na odnale%' tekst j&zyka orygina!u i jego polskie
t!umaczenie. Rozwini&cie zastosowanych skrótów znajdzie
Czytelnik w wykazie %róde! i skrótów, umieszczonym na
pocz#tku zbioru.

Marian Józef Ptak

 WYKAZ +RÓDE( I SKRÓTÓW
Adams-Stephens - Select Documents of English Constitutional
History, G. B. Adams, H. M. Stephens, Nowy
Jork-Londyn 1954
Altmann - W. Altmann, Ausgewählte Urkunden zur
Brandenburgisch-Preussischen Verfassungs und
Verwaltungsgeschichte, cz. I, Berlin 1897
Altmann-Bernheim - W. Altmann, B. Bernheim, Ausgewählte
Urkunden zur Erläuterung der
Verfassungsgeschichte Deutschlands
im Mittelalter, Berlin 1920
Annales - Annales Fuldenses sive Annales Regni Francorum
Orientalis, [w:] „Scriptores Rerum Germanicarum”,
Hanower 1891
Bartel-Malinowska - Wybór tekstów %ród!owych do 'wicze( z
powszechnej historii pa(stwa i prawa.
Wyboru tekstów i t$umaczenia ich na
j"zyk polski dokonali: W. M. Bartel, J.
Malinowska, S. Salmonowicz
Behrend - Lex Salica, wyd. Behrend, Weimar 1897
Beiersdorf - Teksty %ród!owe do nauki historii w szkole, nr 25:
Rewolucja Francuska 1789-1794. Opr. O. Beiersdorf,
Warszawa 1960
BGBl - Bundesgesetzblatt
Boissevain - Cassi Dionis Historiarum Romanorum qvae supersunt.
Edidit Ursulus Philippus Boissevain, vol. II, Berolini
1898
Boras-Serwa%ski - Historia powszechna XVI wieku. Teksty %ród!owe.
Wybrali i opracowali: Z. Boras, M. Serwa%ski,
Pozna% 1978
Bouvier-Ajam - M. Bouvier-Ajam, Histoire du travail en France des
origines a la Revolution, Pary' 1957
Buonarotti - F. M. Buonarotti, Sprzysi&"enie Równych, t. II,
Warszawa 1952
Cahen-Gúyot - L. Cahen, R. Gúyot, L'Oeuvre Legislative de la
Révolution, Pary' 1913
Camp - M. du Camp, Les convulsions de Paris, t. IV, Pary' 1888
CCT - Constitutio Criminalis Theresiana oder Römisch-Kaiserl. etc.
peinliche Gerichtsordnung vom 31 Dezember 1768, Wiede%
1769
Chriestomatija - Chriestomatija po istorii SSSR, t. I, Moskwa 1949
Code - Code de procédure, Pary' 1806
Cole-Filson - British working class movements. Select documents
1789-1875. Oprac. C.D.H. Colle, A. W. Filson,
Londyn 1951
Collection - Collection Générale des décrets rendus par l’Assemblée
Nationale, à Paris chez Baudouin, t. VIII,
Bibliothéque Nationale, Pary', sygn. F 32 316
Commager - H. S. Commager, Documents of American History,
Nowy Jork 1949
D"bicki - J. D"bicki, Prawo ameryka(skie, cz. I, ,migród 1911
Dobrowolski - Teksty %ród!owe do nauki historii w szkole $redniej, z.
13: Europa we wczesnym $redniowieczu. W
&wietle #róde$ przedstawi$ K. Dobrowolski,
Kraków 1923
D)browska - Dziennik Samuela Pepysa, t. I. Wybór, przek$ad i przypisy
M. D)browskiej, Warszawa 1978
Dolleans - E. Dolleans, Histoire du mouvement ouvrier, t. I: 1830-1871,
Pary' 1948
Driver-Miles - R. Driver, J. C. Miles, The Babylonian Laws, Oxford,
vol. I (1952), II(1955)
Duguit-Monnier - L. Duguit, H. Monnier, R. Bonnard, Les constitutions
et les principales lois politiques de la France
depuis 1789, wyd. VII, Pary' 1952
Dumont - J. Dumont, Corps universal diplomatique du droit des gens, t.
IV, cz. 3, Amsterdam 1724
Duverger - M. Duverger, Constitutions et documents politiques, Pary'
1966
Dzie$a - W. I. Lenin, Dzie!a, t. XXVI, Warszawa 1956
Feldmann - Teksty %ród!owe do nauki historii w szkole $redniej, z. 35:
Okres wojny trzydziestoletniej. W &wietle #róde$
przedstawi$ J. Feldmann, Kraków 1923
Ganshof- F. L. Ganshof, Qu'est-ce que la féodalité, wyd. III, Bruksela
1957
Gardiner - S. R. Gardiner, Constitutional documents of the puritan
revolution, Oxford 1899
GDDR - Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik
Griekow - B. D. Griekow, Prawda Russkaja, Moskwa-Leningrad 1940-
1947
GS - Gesetzsammlung für die Königliche Preussischen Staaten. Od
1907 r.: Preussische Gesetzsammlung
Guenoys - P. Guenoys, La conférence des coutumes tant générales que
locales et particuliéres du Royaume de France, t. II,
Pary' 1956
Halsbury - S. G. Halsbury, Statutes of England, wyd. II, t. IV, Londyn
1948
Hammer - Polibiusz, Dzieje, t. I. Prze$o'y$, opracowa$ i wst"pem
opatrzy$ S. Hammer, Wroc$aw 1957
- Herodot, Dzieje. Z j"zyka greckiego prze$o'y$ i opracowa$
S. Hammer, wyd. II, Warszawa 1959
Hanham - The nineteenth century constitution. Documents and
commentary, Cambridge 1969
Harrison - W. Harrison, Description of England (1577-1587), [w:] F. J.
Furnivall, The New Shakespeare Society, Londyn 1877
Herodot - Herodoti historiarum libri IX. Cum brevi annotatione Augusti
Matthiae und Henrici Apetzii, vol. II, Lipsiae 1826
Hirsch - Eike von Repgow, Sachsenspiegel-Landrecht, Berlin 1936,
Sachsenspiegel-Lehnrecht, Halle 1939, wyd. H. Ch. Hirsch
Huber - E. R. Huber, Dokumente zur deutschen Verfassungsgeschichte,
t. I, Stuttgart 1961
Hultsch - F. Hultsch, Polybii Historiae, t. IV, Berlin 1872
Imbert-Sautel - J. Imbert, G. Sautel, M. Boulet-Sautel, Histoire des
institutions et des faits sociaux (Xe-XIXe siécle).
Textes et documents, Pary' 1956
Institutiones - Institutiones juris criminalis quibus articuli ordinationis
criminalis Caroli imp. ordine systematico dispositi
exhibentur et juncto ubique jure saxonico explicantur,
Lipsk 1746
Izwiestija - Izwiestija Pietrogradskogo Sowieta Raboczich i So$datskich
Dieputatow
Jedlicki - M. Z. Jedlicki, Powszechna historia pa(stwa i prawa. Wybór
tekstów %ród!owych. Warszawa 1955
JGS - Justizgesetzsammlung
JO - Journal Officiel de la République Française
JOFL - Journal Officiel de la France Libre
Kenyon - F. G. Kenyon, Aristotle on the Constitution of Athens, Oxford
1891
Kodeks - Kodeks cywilny obowi#zuj#cy na ziemiach zachodnich
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa-Pozna% 1923
Kodex - Kodex Napoleona. Code Napoléon. Codex Napoleonis,
Warszawa 1813
Konstytucje - Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych,
Belgii, Szwajcarii. Zbiór tekstów pod red. A. Burdy, M.
Rybickiego, Wroc$aw 1970
- Konstytucje Finlandii, W!och, Niemieckiej Republiki
Federalnej, Francji. Zbiór tekstów pod red. A. Burdy,
M. Rybickiego, Wroc$aw 1971
Kramer - S. N. Kramer, Ur-Nammu Law Code, Orientalia 23
Krauze - Historia powszechna. Czasy nowo"ytne 1640-1870. Wybór
tekstów #ród$owych, cz. I. Pod red. K. Krauzego,
Warszawa 1951
Król-Bogomilska - Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. The
Constitution of the United States of America.
Wst"p i t$umaczenie M. Król-Bogomilska
Krüger - p. Kruger, Corpus iuris civilis, Berlin 1954
Kunderewicz - J. Klima, Prawa Hammurabiego. Z j"zyka czeskiego
prze$o'y$ C. Kunderewicz, Warszawa 1957
- Kodeks Ur-Nammu, Czasopismo Prawno-
Historyczne, t. X, z. 2, 1958, s. 9-18
- Instytucje Justyniana. Z j"zyka $aci%skiego
prze$o'y$ i przedmow) opatrzy$ C. Kunderewicz,
Warszawa 1986
Landrecht - Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten, t. I-
IV, Berlin 1804
Lange - Teksty konstytucji typowych pa(stw europejskich. Opracowa$ J.
Lange, Warszawa 1905
Lesi%ski-Walachowicz - Powszechna historia pa(stwa i prawa. Wybór
tekstów #ród$owych. Opracowali: B.
Lesi%ski, J. Walachowicz, Pozna% 1975,
cz. I-III
(ab"cki - A. (ab"cki, Kodeks post&powania s#dowego cywilnego.
Warszawa 1810
Macdonald - Macdonald, Documentary Source Book
Makowski - Nowe konstytucje. Prze$o'one pod kierunkiem J.
Makowskiego, Warszawa 1925
Medley - D. J. Medley, Original illustrations of English constitutional
history, Londyn 1926
Mémoires - Mémoires du cardinal de Richelieu, t. I, Pary' 1907
MGH - Monumenta Germaniae Historica, Legum Sectio II: Capitularia
Regum Francorum, t. I, Hanower 1883; Legum Sectio
IV: Constitutiones et acta publica imperatorum et
regum, t. II, Hanower 1896; Legum Sectio V: Formulae,
Hanower 1886
Mycielski - Konstytucja Republiki Francuskiej... Prze$o'y$ i
przedmow) zaopatrzy$ dr Andrzej Mycielski
Oktiabrskaja - Velikaja Socjalisticzeskaja Oktiabrskaja Revolucija.
Materia!y i dokumenty, t. III, VI, Moskwa
1957
Pauli-So$tysowa - L. Pauli, W. So$tysowa, Magna Charta
Libertatum, Pozna% 1947
Piotrowicz - Arystoteles, Ustrój polityczny Aten. Prze$o'y$, wst"pem
i obja&nieniami opatrzy$ L. Piotrowicz, 1973
Piwarski - Historia Nowo"ytna 1648-1789. Wybór tekstów. Opr. K.
Piwarski, Warszawa 1954
Podstawy - Podstawy wolno$ci ameryka(skiej,
1944
Raboczij - Raboczij i So$dat
Rauch - K. Rauch, Traktat über den Reichstag im 16. Jahrhundert.
Eine offiziöse Darstellung aus der Kurmainzischen
Kanzlei, [w:] Quellen und Studien zur
Verfassungsgeschichte, t. I, z. 1, 1905
Regierung - Die Regierung Hitlers, Teil I: 1933/34, Band 2: 12
September 1933 bis 27 August 1934. Dokumente Nr.
207 bis 384. Bearbeitet von Karl-Heinz Minuth, [w:]
Akten der Reichskanzlei, 1983
RGB - Reichsgesetzblatt
RGBÖ - Allgemeines Gesetz- und Regierungsblatt für das
Kaiserthum Österreich. Od 1853 r.: Reichsgesetzblatt
für das Kaiserthum Österreich. Od 1870 r.:
Reichsgesetzblatt für die im Reichsrate vertretene
Königreiche und Länder. Od 1919 r.:
Bundesgesetzblatt
Roziére - E. de Roziére, Recueil général des formules usitées dans
l’empire des Francs du Ve au Xe siécle, Pary' 1859, t.
I
Rusinowa-Wituch - Mi&dzy rewolucj# francusk# a rewolucj#
pa%dziernikow#. Teksty %ród!owe do
nauczania historii powszechnej.
Opracowali I. Rusinowa i T. Wituch,
Warszawa 1980.
Sczaniecki - Wybór %róde! do historii pa(stwa i prawa w dobie
nowo"ytnej, cz. I: Teksty do historii bur"uazyjnego
prawa nowo"ytnego. Opracowa$ M. Sczaniecki,
Warszawa 1972
Serejski - M. H. Serejski, Upadek cesarstwa rzymskiego i pocz#tki
feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum, Warszawa
1954
Skrodzka - My$l ameryka(skiego O$wiecenia. T$um. S. Skrodzka,
Warszawa 1964
Sobranije - Po!noje Sobranije Zakonow Rossijskoj Imperii, t. I-III,
St. Petersburg
Stawiarski - I. Stawiarski, Powszechne prawo kryminalne dla
pa(stw pruskich, Warszawa 1813
Stojowski - M. Stojowski, Ksi&ga ustaw cywilnych wszystkim
niemieckodziedzicznym krajom monarchii
austriackiej powszechna, Wiede% 1811
Stubs - W. Stubs. Select Charters and other Illustrations of English
Constitutional History, 1929
Syret - H. C. Syret, American Historical Documents, Nowy Jork
1967
The Constitution - The Constitution of the United States of America.
Analisis and Interpretation, Washington, US
Government Printing Office, 1964. Poprawki:
Federal Register
W)sicki - Materia!y do 'wicze( z powszechnej historii pa(stwa i
prawa, cz. I. Zestawi$ J. W)sicki, Pozna% 1968
Wheatley-H. B. Wheatley, The Diary of Samuel Pepys, vol. I-III
(1659-1663), Londyn 1942
Witkowski - W. Witkowski, Wybór tekstów %ród!owych z historii
prawa (epoka feudalizmu i kapitalizmu), Lublin 1978
Wojciechowski-Purc - Wybrane teksty %ród!owe do historii narodów
ZSRR (1801-1945). Opracowali M.
Wojciechowski, J. Purc, Toru% 1975
Voilliard-Cabourdon - Documents d’histoire 1776-1850, t. I, O.
Voilliard, G. Cabourdon, F. Dreyfus, R.
Marx, Pary' 1964
Zbiór - Zbiór Dokumentów wyd. przez Polski Instytut Spraw
Mi"dzynarodowych w Warszawie, 1948, nr 3
Zeumer - K. Zeumer, Quellensammlung zur Geschichte der deutschen
Reichsverfassung im Mittelalter und Neuzeit, t. I, Lipsk
1904
Zimin - A. A. Zimin, Pamiatniki Prawa Kijowskogo Gosudarstwa X-XII
w., Moskwa 1952

Pa!stwa antyczne

1. KODEKS SUMERYJSKIEGO KRÓLA

UR-NAMMU Z OK. 2060 R. P.N.E.
(Kramer, s. 40 i n.; przek$ad: Kunderewicz, s. 12-13)

[...]
Art. 10. Je&li obywatel oskar'a innego obywatela o
czary oraz przyprowadza go przed boga rzeki (i je&li)
bóg rzeki oznajmia, 'e (oskar'ony) jest niewinny, ten
który go przyprowadzi$. [...]
 Art. 15. (Je&li obywatel schwyta$ cudzego
niewolnika?), przekroczy$ wraz z nim granic" miasta i
odda$ go (panu niewolnika), pan niewolnika zap$aci
temu, który mu niewolnika odda$, [...] sykle srebra.
Art. 16. Je&li obywatel innemu obywatelowi
podczas bójki z$ama$ r"k" lub nog", zap$aci 10 sykli
srebra.
Art. 17. Je&li obywatel zada$ innemu obywatelowi
cios broni) i z$ama$ mu ko&-, zap$aci 1 min" srebra.
Art. 18. Je&li obywatel innemu obywatelowi
ci"'kim, ostrym narz"dziem (?) nos (?) obci)$, zap$aci
2
/3 miny srebra.
[...]

2. KODEKS
HAMMURABIEGO Z
OK. 1700 R. P.N.E.
(Driver-Miles, vol. I-II; przek$ad: Kunderewicz, s. 69-
118)
Art. 1. Je&li kto& kogo& oskar'y$ i rzuci$ na%
podejrzenie o zabójstwo, za& tego mu nie udowodni$,
ten, kto go oskar'y$, poniesie kar" &mierci.
Art. 2. Je&li kto& rzuci$ na kogo& podejrzenie o
czary, a tego nie udowodni$, ten, na którego by$o
rzucone podejrzenie o czary, pójdzie do Rzeki (bóstwa
rzeki), w Rzece si" zanurzy, a je&li rzeka go pochwyci,
ten, który go oskar'y$, zabierze sobie jego maj)tek.
Je&li Rzeka tego cz$owieka oczy&ci i pozostanie on
zdrowy, ten, który rzuci$ na% podejrzenie o czary,
poniesie kar" &mierci; ten, który zanurzy$ si" w Rzece,
zabierze sobie maj)tek tego, który go oskar'y$.
Art. 3. Je&li kto& wyst)pi$ w sprawie z fa$szywym
zeznaniem i prawdziwo&ci s$ów, które wypowiedzia$,
nie dowiód$, je'eli jest to sprawa gard$owa, cz$owiek
ten poniesie kar" &mierci.
 Art. 4. Je&li wyst)pi$ z zeznaniem dotycz)cym
zbo'a lub pieni"dzy, poniesie kar" w tej sprawie.
Art. 5. Je&li s"dzia rozstrzygn)$ spór, wyda$
orzeczenie, sporz)dzi$ tabliczk" (opatrzon))
piecz"ciami, za& pó#niej zmieni$ swój wyrok, temu
s"dziemu dowiedziona zostanie zmiana wyroku, który
wyda$, a (warto&-) roszczenia, które jest przedmiotem
tego sporu, ui&ci dwunastokrotnie i na zgromadzeniu
(s"dziów) pozbawi si" go s"dziowskiego krzes$a i nie
powróci, i nie b"dzie zasiada$ z s"dziami podczas
s)dzenia. [...]
Art. 17. Je&li kto& schwyta$ na polach niewolnika
lub niewolnic", którzy zbiegli i przyprowadzi$ ich do
ich pana, pan niewolnika zap$aci mu dwa szekle
srebra. [...]
Art. 21. Je&li kto& w$ama$ si" do domu, przed tym
wy$omem go zabij) i zamuruj).
Art. 22. Je&li kto& dopu&ci$ si" rabunku i zostanie
z$apany, cz$owiek ten poniesie kar" &mierci.
Art. 23. Je&li nie zosta$ z$apany, (to) obrabowany
cz$owiek poda wobec boga wszystko, co zosta$o mu
zrabowane, a prze$o'ony i gmina, na której terenie i w
obr"bie granic której rabunek zosta$ dokonany,
wynagrodz) mu za to wszystko, co zosta$o mu
zrabowane. [...]
Art. 78. (Je&li...) najemca da$ w$a&cicielowi domu
pe$ny roczny czynsz, a w$a&ciciel domu kaza$ (mu)
wyprowadzi- si" przed up$ywem jego dni, (to)
w$a&ciciel domu za to, 'e spowodowa$ wyprowadzenie
si" najemcy przed up$ywem jego dni, straci pieni)dze,
które mu da$ najemca. [...]
Art. 88. Je&li kupiec da$ zbo'e na procent, we#mie
za jeden gur zbo'a jako procent jedn) pi)t) „ziarnka”;
je&li da$ srebro na procent, we#mie za jeden szekel
srebra jako procent jedn) szóst) (szekla) (i) sze&-
„ziarnek”. [...]
Art. 98. Je&li kto& da$ komu& pieni)dze (jako udzia$)
w spó$ce, zysk i strat", które wynikn), przed bogiem
proporcjonalnie si" rozdzieli. [...]
 Art. 117. Je&li kogo& przyt$acza$ d$ug, a on sprzeda$
sw) ma$'onk", swego syna albo sw) córk", lub da$ w
zastaw (za d$ug), trzy lata b"d) pracowa- w domu
swego nabywcy lub wierzyciela, (a ten) w czwartym
roku obdarzy ich wolno&ci).
Art. 118. Je&li da$ niewolnika albo niewolnic" w
zastaw (za d$ug), kupiec da up$yn)- terminowi
(p$atno&ci) (i) sprzeda (niewolnika lub niewolnic"); nie
mo'na domaga- si" zwrotu (niewolnika lub
niewolnicy). [...]
Art. 127. Je&li kto& wskaza$ palcem na arcykap$ank"
albo na czyj)& 'on", a nie dowiód$ tego, (co
powiedzia$), przed s"dziów tego cz$owieka
zaprowadz) i pó$ jego (g$owy) ogol).
Art. 128. Je&li kto& wzi)$ sobie 'on", a nie zawar$ z
ni) umowy, nie jest ta kobieta jego 'on).
 Art. 129. Je&li czyja& 'ona zosta$a przy$apana na
spó$kowaniu z innym m"'czyzn), zwi)'e si" ich i
wrzuci do wody; je'eli m)' daruje 'ycie swej 'onie,
tak'e król daruje 'ycie swemu niewolnikowi.
Art. 130. Je&li kto& zatka$ kneblem usta czyjej&
'onie, która nie zazna$a m"'czyzny, a mieszka$a w
domu ojca swego, i przespa$ si" na jej $onie i przy$api)
ich, cz$owiek ten poniesie kar" &mierci, (za&) ta
kobieta b"dzie uwolniona.
Art. 131. Je&li czyja& 'ona, któr) jej m)' oskar'y$,
nie zosta$a jednak przy$apana na spó$kowaniu z innym
m"'czyzn), przysi"gnie wobec boga i wróci do swego
domu. [...]
Art. 153. Je&li 'ona dla innego m"'czyzny da$a
zabi- swego m"'a, t" kobiet" wbije si" na pal.
Art. 154. Je&li kto& spó$kowa$ ze sw) córk), tego
cz$owieka wydali si" z gminy.
Art. 155. Je&li kto& wybra$ narzeczon) dla swego
syna i jego syn z ni) spó$kowa$, a potem prze&pi si" na
jej $onie i schwytaj) go, tego cz$owieka zwi)'e si" i
wrzuci do wody.
Art. 156. Je&li kto& wybra$ narzeczon) dla swego
syna, a jego syn z ni) nie spó$kowa$, za& on sam na jej
$onie si" prze&pi, zap$aci jej pó$ miny srebra i
wynagrodzi j) za wszystko, co przynios$a z domu
swego ojca, a m)' jej serca mo'e j) sobie wzi)-.
Art. 157. Je&li kto& po &mierci swego ojca przespa$
si" na $onie swej matki, spali si" ich obydwoje.
Art. 158. Je&li kto& po &mierci swego ojca zosta$
schwytany na $onie swej macochy, która urodzi$a
dzieci, ten cz$owiek zostanie wyp"dzony z
ojcowskiego domu. [...]
Art. 170. Je&li komu& jego ma$'onka urodzi$a dzieci,
(a) tak'e jego niewolnica urodzi$a (mu) dzieci, (za&)
ojciec powie za swego 'ycia do dzieci, które urodzi$a
mu niewolnica: („Jeste&cie) moimi dzie-mi”, zalicz) je
do dzieci ma$'onki; potem, gdy ojciec pójdzie za
Losem, dzieci ma$'onki i dzieci niewolnicy podziel)
si" proporcjonalnie maj)tkiem ojcowskiego domu; nie-
wolnicy i jej dzieciom b"dzie dana wolno&-; dziedzic,
syn ma$'onki, wybierze i we#mie (sw) cz"&-) z
podzia$u. [...]
Art. 195. Je&li syn uderzy$ swego ojca, utn) mu jego
r"k".
Art. 196. Je&li pe$noprawny obywatel wybi$ oko
cz$onkowi klasy pe$noprawnych obywateli, wyrw) mu
oko.
Art. 197. Je&li z$ama$ ko&- pe$noprawnego
obywatela, z$ami) mu ko&-.
Art. 198. Je&li wyrwa$ oko poddanego albo z$ama$
ko&- poddanego, zap$aci jedn) min" srebra.
Art. 199. Je&li wyrwa$ oko niewolnika, (innej) osoby
albo z$ama$ ko&- niewolnikowi, (innej) osoby, zap$aci
po$ow" jego ceny kupna.
Art. 200. Je&li pe$noprawny obywatel wybi$ z)b
pe$noprawnego obywatela równego sobie, wybij) mu
z)b.
 Art. 201. Je&li wybi$ z)b poddanego, zap$aci jedn)
trzeci) miny srebra. [...]
Art. 228. Je&li budowniczy wybudowa$ komu& dom i
wyko%czy$ go, da mu (ten) jako honorarium dwa
szekele srebra za jeden sar powierzchni domu.
Art. 229. Je&li budowniczy wybudowa$ komu& dom,
a dzie$a swego nie wykona$ trwale i dom, który
wybudowa$, zawali si" i zabije w$a&ciciela domu,
budowniczy ten poniesie kar" &mierci. [...]
Art. 278. Je&li kto& kupi$ niewolnika albo
niewolnic", a przed up$ywem miesi)ca dostanie
(niewolnik lub niewolnica) napadu padaczki (?),
zwróci (ich) sprzedawcy, a nabywca we#mie
pieni)dze, które zap$aci$.
Art. 279. Je&li kto& kupi$ niewolnika albo
niewolnic", a (ze wzgl"du na nich) dojdzie do skargi,
odpowiada za skargi sprzedawca.
Art. 280. Je&li kto& kupi$ niewolnika lub niewolnic"
zagranic), kiedy powróc) do swego kraju, a pan
niewolnika lub niewolnicy pozna swego niewolnika
lub niewolnic", je&li niewolnik lub niewolnica s)
tuziemcami, bez zap$aty pieni"'nej s) wyzwoleni.
Art. 281. Je&li pochodz) z innego kraju, kupiec
przed bogiem poda pieni)dze, które zap$aci$, a pan
niewolnika albo niewolnicy da pieni)dze, które kupiec
zap$aci$, i swego niewolnika lub niewolnic" wykupi.
Art. 282. Je&li niewolnik powie swemu panu: „Nie
jeste& moim panem”, za& (pan) dowiedzie (mu), 'e jest
jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho. [...]

3. W(ADZA KRÓLEWSKA W SPARCIE WED(UG

HERODOTA
(Herodot, ks. VI; przek$ad: Hammer, s. 73-75)
Nast"puj)ce przywileje nadali Spartiaci swoim
królom: dwie godno&ci kap$a%skie, Zeusa
Lacedemo%skiego i Zeusa Niebia%skiego oraz prawo
wydawania wojny, jakiemu zechc) krajowi; w tym nie
&mie im przeszkadza- 'aden Spartiata, w przeciwnym
razie podlega kl)twie. Kiedy za& wyruszaj) w pole,
pierwsi id) królowie, jako ostatni wracaj). Stu
wybranych m"'ów strze'e ich na wyprawie. Bydl)t
ofiarnych bior) na wychodnym tyle, ile zechc); ze
wszystkich za& ofiarowywanych otrzymuj) oni skóry i
grzbiety. [...]
Wy$)cznie królowie wyrokuj) w nast"puj)cych
tylko sprawach: kogo ma po&lubi- dziewica, która
dziedziczy ca$y maj)tek po ojcu, je'eli ojciec ju' jej
nie zar"czy$; potem w sprawie publicznych dróg.
Tak'e je'eli kto& chce kogo& usynowi-, czyni to przed
królem. Zasiadaj) oni w radzie gerontów, których jest
dwudziestu o&miu; je'eli za& nie zjawi) si", wtedy ci z
gerontów, którzy s) z nimi najbli'ej spokrewnieni,
maj) przywileje królów, ile 'e oddaj) dwa g$osy, a
trzeci we w$asnym imieniu. [...]
Je'eli po &mierci króla inny nastanie król,
zwalnia on przy obj"ciu rz)dów ka'dego Spartiat" od
d$ugu, jaki winien by$ królowi lub pa%stwu. [...]
 4. USTRÓJ POLITYCZNY ATEN W IV
W. P.N.E.
W !WIETLE POLITEI
ARYSTOTELESA
(Kenyon, s. 107-108; przek$ad: Piotrowicz, s. 72-78)
XLII. Obecny ustrój polityczny przedstawia si"
nast"puj)co:
Prawa polityczne posiadaj) ci, których oboje
rodzice s) obywatelami; wpisuje si" ich na list"
cz$onków demu (jako demotów), kiedy uko%cz) lat
osiemna&cie. Kiedy zg$aszaj) si" do zapisania,
zaprzysi"'eni cz$onkowie demu stwierdzaj) przez
g$osowanie, czy kandydaci posiadaj) wiek wymagany
przez ustaw", je&li za& oka'e si", 'e tak nie jest,
przechodz) z powrotem do liczby ma$oletnich;
nast"pnie sprawdzaj), czy kandydat jest wolny i
pochodzi z prawego zwi)zku; je'eli zdecyduj), 'e nie
jest wolny, mo'e si" odwo$a- do s)du, a cz$onkowie
demu wybieraj) spo&ród siebie pi"ciu oskar'ycieli.
Je&li si" oka'e, 'e bezprawnie domaga si" wpisania (na
list" obywateli), pa%stwo sprzedaje go w niewol"; je&li
za& wygra spraw", cz$onkowie demu s) zmuszeni
wpisa- go na list". Potem wpisanych bada rada i o ile
si" oka'e, 'e kto& nie ma osiemnastu lat, wymierza
grzywn" tym cz$onkom demu, którzy wpisanie
przeprowadzili. [...]
XLIII. [...] Wszystkie stanowiska w zakresie
zwyczajnej administracji obsadzaj) przez losowanie, z
wyj)tkiem skarbnika kasy wojskowej, zarz)dców
funduszu na widowiska i nadzorcy studzien, tych
bowiem wybieraj) przez g$osowanie, a wybrani pe$ni)
swe funkcje od jednej uroczysto&ci Panatenajów do
nast"pnej. Przez g$osowanie te' wybieraj) wszystkie
w$adze wojskowe.
Natomiast rad" pi"ciuset wybieraj) przez
losowanie po pi"-dziesi"ciu z ka'dej fyli. Ka'da fyla
pe$ni czynno&ci prytanii przez oznaczon) cz"&- roku, a
mianowicie cztery pierwsze przez 36 dni ka'da, a sze&-
dalszych ka'da przez dni 35; maj) bowiem rok
ksi"'ycowy. Ci, którzy pe$ni) funkcj" prytanów, po
pierwsze -jadaj) posi$ki razem w budynku zwanym
tholos, na co otrzymuj) pieni)dze ze skarbu pa%stwa.
Dalej - oni zwo$uj) posiedzenia rady i zgromadzenia
ludowe, przy czym rad" codziennie z wyj)tkiem dni
&wi)tecznych, a zgromadzenie ludowe cztery razy w
okresie ka'dej prytanii. Oni te' z góry ustalaj) sprawy,
nad którymi rada ma obradowa-, porz)dek dzienny na
ka'de posiedzenie, a tak'e miejsce, gdzie maj) si"
zebra-.
Oni te' ustalaj) porz)dek dzienny zgromadzenia
ludowego. Na pierwszym (w okresie ka'dej prytanii),
zwanym g$ównym, musi si" przeprowadzi- g$osowanie
nad (dzia$alno&ci)) urz"dników, czy zdaniem ludu
dobrze swe funkcje spe$niaj), omówi- sprawy
zaopatrzenia w zbo'e oraz spraw" obrony kraju; tak'e
je'eli kto& chce wnie&- skarg" o zdrad" stanu, musi to
w tym dniu w$a&nie uczyni-. Wówczas te' powinny
by- odczytane spisy dóbr skonfiskowanych, jako te'
wykazy zg$osze% o przyznanie spadku lub r"ki
spadkobierczyni; chodzi o to, a'eby nie usz$o niczyjej
uwagi, 'e maj)tek jaki& pozosta$ bez w$a&ciciela. W
szóstej prytanii prócz spraw wymienionych wy'ej
zarz)dzaj) nadto g$osowanie przez podniesienie r)k w
sprawie ostracyzmu, a mianowicie, czy nale'y go
przeprowadzi- czy nie, nast"pnie w sprawie podj"cia
kroków s)dowych przeciw sykofantom, tak ze strony
Ate%czyków, jak i metojków (ograniczonych do trzech
wypadków jednych i drugich), i wreszcie zarz)dzaj)
g$osowanie nad niedotrzymaniem danej ludowi
obietnicy.
Drugie zgromadzenie przeznaczone jest na
rozpatrzenie pró&b. Ka'dy obywatel wedle woli ma
prawo jako symbol pro&by z$o'y- ga$)zk" (oliwn) na
o$tarzu) i przedstawi- zgromadzeniu ludowemu
spraw", jak) zechce: czy to osobist), czy dotycz)c)
sprawy publicznej. Pozosta$e dwa zgromadzenia
po&wi"cone s) innym sprawom: otó' prawa wymagaj),
a'eby omawiano na nich trzy sprawy religijne, trzy
zastrze'one dla heroldów i pos$ów i trzy &wieckie.
Omawiaj) te sprawy niekiedy bez wst"pnego
g$osowania. Heroldowie i pos$owie przedstawiaj) si"
najpierw prytanom, a ci, którzy przynosz) listy, tak'e
im je oddaj).
XLIV. Jeden z prytanów, wybrany losem, jest ich
przewodnicz)cym. Czynno&ci przewodnicz)cego pe$ni
on przez jedn) noc i dzie%, i nie wolno mu ich spe$nia-
ani d$u'ej, ani dwukrotnie. On przechowuje klucze od
&wi)ty%, w których znajduj) si" pa%stwowe pieni)dze i
dokumenty, jako te' piecz"- pa%stwow); wraz z jedn)
trzeci) prytanów, których sam wyznaczy, musi
ustawicznie przebywa- w tholosie. Gdy prytanowie
zwo$aj) posiedzenie rady albo zgromadzenie ludowe,
przeprowadza losowaniem wybór dziewi"ciu cz$onków
prezydium, tzw. proedrów, po jednym z ka'dej fyli, z
wyj)tkiem tej, która w$a&nie pe$ni prytani", a spo&ród
tych z kolei jednego przewodnicz)cego proedrów, i
wr"cza im porz)dek dzienny posiedzenia. Proedrowie,
otrzymawszy porz)dek dzienny, czuwaj) nad nim,
przedk$adaj) sprawy, które maj) by- przedmiotem
obrad, stwierdzaj) wyniki losowania, wydaj) wszelkie
inne zarz)dzenia i maj) prawo zamkn)- posiedzenie.
Przewodnicz)cym proedrów nie mo'na by- wi"cej ni'
jeden raz w roku, a cz$onkiem prezydium, czyli
proedrem mo'na by- raz w okresie ka'dej prytanii.
Na zgromadzeniu ludowym odbywaj) si" tak'e
wybory strategów, hipparchów i innych w$adz
wojskowych wed$ug zasad, jakie zgromadzenie
najpierw ustanowi; wybory te przeprowadzaj)
prytanowie po szóstej prytanii, za których urz"dowania
pojawi) si" pomy&lne znaki; musi jednak tak'e w tej
sprawie zapa&- uprzednio uchwa$a rady.
XLV. Rada mia$a dawniej w$adz" kara- grzywn)
i wtr)ca- do wi"zienia, i kara- &mierci). Kiedy jednak
wyda$a raz w r"ce kata niejakiego Lizymacha i ten
siedzia$ ju' oczekuj)c &mierci, Eumelides z Alopeki
uratowa$ go, mówi)c, 'e nie wolno wydawa- na &mier-
'adnego obywatela bez wyroku s)du. A kiedy odby$a
si" rozprawa, Lizymach zosta$ uwolniony (mia$ st)d
przydomek Lizymach „spod pr"gierza”), a radzie
odebra$ lud w$adz" karania &mierci), wtr)cania do
wi"zienia i wymierzania kary grzywny, uchyliwszy
prawo, 'e je&li rada ska'e kogo& za jakie& przest"pstwo
lub wymierzy grzywn", powinni tesmoteci uchwa$y
rady dotycz)ce kary lub grzywny przed$o'y- s)dowi,
prawomocna za& b"dzie uchwa$a s"dziów.
Rada s)dzi tak'e wi"ksz) cz"&- urz"dników,
zw$aszcza tych, którzy zawiaduj) pieni"dzmi; wyrok
jej jednak nie jest bezwzgl"dnie prawomocny, lecz
mo'na si" odwo$a- do s)du. Wolno te' i osobom
prywatnym wnosi- doniesienia, na jakich zechc)
urz"dników, 'e nie stosuj) si" do praw, jednak'e i tym
przys$uguje prawo odwo$ania si" do s)du, je&li rada ich
ska'e.
Rada przeprowadza tak'e badanie opinii (nowo
wylosowanych) cz$onków rady, którzy maj) pe$ni- swe
funkcje w roku nast"pnym oraz takie' badanie
odno&nie do dziewi"ciu archontów. Dawniej
przys$ugiwa$o radzie prawo bezwzgl"dnego
wykluczenia (cz$onka), obecnie jednak wykluczeni
(przez rad") mog) si" odwo$a- do s)du.
W takich wi"c wypadkach nie mo'e rada
ostatecznie rozstrzygn)-. Rada ponadto przedstawia
zgromadzeniu ludowemu swoj) opini", a ludowi nie
wolno powzi)- uchwa$y w 'adnej sprawie, co do której
rada nie wyda wpierw swego orzeczenia i której
prytanowie nie umieszcz) w porz)dku dziennym. O ile
by kto& wbrew temu jak)& uchwa$" przeprowadzi$,
nara'a si" na oskar'enie o dzia$anie przeciwne
prawom.

5.USTRÓJ POLITYCZNY REPUBLIKI

RZYMSKIEJ
 W !WIETLE DZIEJÓW POLIBIUSZA

(Hultsch, t. IV; przek$ad: Hammer, s. 325-328)

11. [...] By$y zatem w ogóle trzy sk$adniki
w$adzy pa%stwowej, które poprzednio wymieni$em; a
tak by$o wszystko po kolei równomiernie i nale'ycie
uporz)dkowane i przez nie kierowane, 'e nikt, nawet z
krajowców, nie móg$by by$ z pewno&ci) orzec, czy
ca$y ustrój jest arystokratyczny, czy demokratyczny,
czy monarchiczny. I by$o to ca$kiem naturalne. Bo
ilekro- zwróci$o si" oczy na w$adz" konsulów,
wydawa$ si" ustrój zupe$nie monarchiczny i królewski;
ilekro- na w$adz" senatu - znowu arystokratyczny. A
je'eli kto& rozwa'a$ w$adz" ludu, wydawa$ si" ustrój
wyra#nie demokratyczny. Przywileje za&, jakie ka'dy z
tych sk$adników w ustroju pa%stwa posiada$ wówczas i
jeszcze teraz z ma$ymi wyj)tkami posiada, s)
nast"puj)ce:
12. Otó' konsulowie, póki z legionami nie
wyrusz) w pole i póki bawi) w Rzymie, decyduj) o
wszystkich sprawach publicznych. Bo wszyscy inni
urz"dnicy, z wyj)tkiem trybunów ludowych, s) im
podw$adni i s$uchaj) ich; a do senatu oni wprowadzaj)
poselstwa. Prócz tego oni przedk$adaj) do obrad pilne
sprawy, w ich te' r"ku spoczywa ca$e wykonanie
uchwa$. Tak'e o wszystkie publiczne sprawy, które
musz) by- za$atwione przez lud, im wypada si"
troszczy- i zwo$ywa- zgromadzenia ludowe, im
stawia- wnioski, im wykonywa- uchwa$y wi"kszo&ci.
Dalej, co tyczy si" zbroje% wojennych i w ogóle
kierowania wypraw), to maj) oni nieomal absolutn)
w$adz". Bo wolno im od sprzymierze%ców za')da-
posi$ków wed$ug swego uznania i mianowa- trybunów
wojskowych, i zaci)ga- wojsko, i wybiera- zdatnych
m"'ów. Prócz tego maj) prawo karania, kogo zechc)
spo&ród tych, którzy w polu stoj) pod ich rozkazami.
Mog) te' z pieni"dzy publicznych tyle wydawa-, ile
zechc), a towarzyszy im kwestor, który ka'de ich
zlecenie z gotowo&ci) spe$nia. Przeto s$usznie móg$by
kto& powiedzie-, maj)c na uwadze t" cz)stk" w$adz
publicznych, 'e ustrój pa%stwa jest zupe$nie
monarchiczny i królewski. [...]
13. Je'eli chodzi o senat, to ma on przede
wszystkim w$adz" nad skarbem publicznym;
mianowicie zarz)dza wszystkimi dochodami i tak
samo wydatkami. Nie mog) bowiem kwestorowie na
poszczególne potrzeby 'adnego czyni- wydatku bez
uchwa$ senatu, z wyj)tkiem wydatku zarz)dzonego
przez konsulów. Tak'e o najwa'niejszych ze
wszystkich i najwi"kszym koszcie, jaki cenzorowie
$o') co pi"- lat na napraw" i budow" gmachów
publicznych - decyduje senat, który cenzorom udziela
na to pozwolenia. Tak samo wszelkie pope$nione w
Italii przest"pstwa, które wymagaj) &ledzenia ze strony
pa%stwa, jak zdrada, sprzysi"'enie, trucicielstwo,
skrytobójstwo - s) przedmiotem troski senatu. Nadto
je'eli jaki& cz$owiek prywatny albo miasto w Italii
wymaga pojedynczego za$atwienia sporu albo nagany,
albo pomocy, albo ochrony - tym wszystkim pilnie
zajmuje si" senat. Tak'e je'eli do kogo& poza Itali)
nale'y wys$a- poselstwo b)d# w celu za$agodzenia
sporów, b)d# z upomnieniem, b)d# nawet z rozkazem,
b)d# dla przyj"cia ludu w podda%stwo, b)d# wreszcie
dla wypowiedzenia wojny - ten'e senat ma o to
staranie. Równie' jak nale'y si" w ka'dym wypadku
wobec przyby$ych do Rzymu poselstw zachowa- i jak)
da- odpowied# - wszystkim tym kieruje senat. Lud za&
w tych sprawach w ogóle nie ma 'adnego udzia$u. St)d
znów obcemu, który przyb"dzie do Rzymu podczas
nieobecno&ci konsula, ustrój mo'e si" wyda- ca$kiem
arystokratyczny. A przekonanie to 'ywi te' wielu
Greków oraz królów, poniewa' niemal wszystkie ich
sprawy rozstrzyga senat.
14. Wobec tego któ' by si" s$usznie nie zapyta$,
jaki te' udzia$ w ustroju pa%stwa pozostaje ludowi,
skoro senat we wszystkich poszczególnych sprawach,
które wymienili&my, posiada decyzj", a co
najwa'niejsze, zarz)dza wszelkimi dochodami i
wydatkami, z drugiej za& strony konsulowie maj)
absolutn) w$adz" w zakresie zbroje% wojennych, jako
te' absolutn) swobod" dzia$ania w otwartym polu.
Mimo to jednak pozostaje udzia$ tak'e dla ludu, a
pozostaje mu najwa'niejszy. Albowiem jedynie lud w
pa%stwie rozstrzyga o nagrodzie i karze, a przecie'
tylko na tym opieraj) si" w$adztwa i wolne pa%stwa, i
w ogóle ca$e ludzkie spo$ecze%stwo. Wszak gdzie nie
zna si" takiej ró'nicy, albo znaj)c - #le si" j) stosuje,
tam 'adna z przedsi"wzi"tych rzeczy nie mo'e by-
rozumnie pokierowana. Jak'e' by$oby to mo'liwe,
je'eli dobrzy i #li w równej s) cenie? Lud zatem s)dzi
cz"sto tak'e w takich procesach, w których za
przest"pstwo grozi znaczna kara pieni"'na, a
zw$aszcza s)dzi tych, którzy piastowali wysokie
urz"dy; wyrok za& &mierci tylko on wydaje. I w tego
rodzaju procesie istnieje u nich zwyczaj, który
zas$uguje na pochwa$" i wspomnienie. Mianowicie
oskar'onym w sprawie gard$owej pozwala on w razie
zas)dzenia otwarcie usun)- si" z miasta, je&li cho-by
tylko jedna z dzielnic wydaj)cych wyrok nie odda$a
jeszcze swego g$osu, i w ten sposób skaza- si" na
dobrowolne wygnanie. Wygna%com za& przys$uguje
bezpieczny pobyt w Neapolu, Praeneste i Tiburze oraz
w tych innych miastach, z którymi $)czy ich
przymierze. Dalej lud rozdaje urz"dy mi"dzy godnych
ludzi, co jest w wolnym pa%stwie najpi"kniejsz)
nagrod) za cnot". Ma on tak'e prawo zatwierdzania
ustaw, a co jest najwa'niejsze, postanawia o pokoju i
wojnie. A gdy chodzi o zawarcie sojuszu, zako%czenie
wojny i uk$ady, lud jest tym, który to wszystko ustala i
ratyfikuje, albo te' uniewa'nia. Wobec tego znowu
s$usznie mo'na by powiedzie-, 'e lud posiada
najwi"kszy udzia$ i 'e ustrój jest demokratyczny. [...]
18. Chocia' wi"c ka'dy z tych czynników ma
tak) mo'no&- b)d# szkodzenia innym, b)d#
pomagania, to przecie' wzajemne ich po$)czenie dzia$a
tak korzystnie we wszystkich trudnych sytuacjach, 'e
niemo'liw) jest rzecz) znale#- lepszy ustrój pa%stwa
ni' ten.

6. CASSIUS DIO COCCEIANUS O PRYNCYPACIE

AUGUSTA
(Boissevain, s. 427-429; przek$ad: Jedlicki, s. 22-23)

Ksi"ga LIII
Rozdz. 17. W ten sposób ca$a w$adza ludu i
senatu przesz$a na Augusta i od niego zaczyna si"
pe$ne jedynow$adztwo. Albowiem tak by$o w$a&ciwie,
cho- pó#niej rz)dzi$y równocze&nie dwie lub trzy
osoby. Wprawdzie sam tytu$ jedynow$adcy by$ tak
dalece znienawidzony przez Rzymian, 'e nie nazywali
oni swych cesarzy ani dyktatorami, ani królami, ani w
podobny sposób; poniewa' jednak w ich r"kach
spoczywa$a najwy'sza w$adza, nie ma powodu, by nie
mo'na by$o mówi-, i' panowa$a u nich monarchia.
Jakkolwiek urz"dy z wyj)tkiem cenzury obsadzone s)
wed$ug dawnego prawa, to jednak kierownictwo i
zarz)d wszystkich spraw zale'y wy$)cznie od woli
ka'dorazowego cesarza. A'eby jednak zachowa-
pozory, i' nie posiadaj) niczego samowolnie, lecz
wszystko zgodnie z prawem, zjednoczyli w swoim
r"ku, z zachowaniem dotychczasowych nazw,
wszystkie urz"dy, które za czasów w$adztwa ludu za
jego zgod) decyduj)ce mia$y znaczenie, z wyj)tkiem
wszak'e dyktatury. Cz"sto piastuj) godno&- konsulów,
a jako prokonsulowie wyst"puj) oni, ilekro- opusz-
czaj) mury miasta. Tytu$ imperatora przybieraj) nie
tylko ci, którzy odnie&li jakie& zwyci"stwo, lecz
równie' inni, dla znaczenia ich nieograniczonej
w$adzy, zamiast tytu$u króla lub dyktatora. Tego
ostatniego tytu$u nie nosz) oni wprawdzie, poniewa'
nie jest on w pa%stwie dobrze widziany, jego tre&-
jednak zamykaj) w tytule imperatora. Na podstawie
tego tytu$u zarz)dzaj) pobór wojska, &ci)gaj) podatki,
wypowiadaj) wojn", zawieraj) pokój, panuj) wsz"dzie
nad prowincjami i obywatelami, tak 'e w obr"bie
murów mog) kara- nawet &mierci) rycerzy i
senatorów. Wykonuj) oni w$adz", która zreszt)
przys$ugiwa$a konsulom lub innym organom
wyposa'onym w pe$ni" w$adzy.
Z tytu$u godno&ci cesarskiej sprawuj) nadzór nad
naszym sposobem 'ycia i nad naszymi obyczajami,
przeprowadzaj) spis ludno&ci, przyjmuj) do stanu
rycerskiego i senatorskiego, wzgl"dnie wykluczaj) ze%
wed$ug swego swobodnego uznania.
Poniewa' s) oni cz$onkami wszystkich kolegiów
kap$a%skich, a ponadto rozdaj) w nich stanowiska
wed$ug uznania, poniewa' dalej jeden z nich, nawet
tam, gdzie jest dwóch lub trzech cesarzy, piastuje
godno&- najwy'szego kap$ana, maj) wi"c wszelk)
&wieck) i duchown) w$adz".
W$adza trybuna ludowego, która obowi)zywa$a
w czasach ludow$adztwa, daje im uprawnienie
sprzeciwiania si" ka'dej uchwale Senatu, która im nie
odpowiada i zapewnia im nietykalno&-, tak 'e mog)
skaza- na &mier- bez s)du i prawa, jako przest"pc",
ka'dego, kto im przeciwstawi si" s$owem lub czynem
w najl'ejszy sposób. Jako patrycjusze uwa'aj)
rzeczywiste piastowanie godno&ci trybu%skiej za
niestosowne, przyw$aszczaj) sobie jednak w$adz"
trybunów ludowych w ca$ej jej rozci)g$o&ci. Równie'
licz) wed$ug niej lata swojej w$adzy jak gdyby
corocznie odnawiano t" w$adz" razem z innymi
ka'dorazowymi trybunami.
Zachowali oni pod dawnymi nazwami wszystkie
te urz"dy z czasów republika%skich w ich poprzedniej
postaci, a'eby stworzy- pozór, i' nie otrzymali niczego
w ich zakresie bez przyzwolenia obywateli.
Rozdz. 18. Prócz tego potrafili uzyska- dalsze
prawo, którego nie przyznano nikomu w dawnym
Rzymie i na podstawie którego mogli wykonywa-
wy'ej wymienione i inne uprawnienia. Mianowicie nie
s) zwi)zani 'adnym prawem, co okre&la $aci%skie
wyra'enie „legibus soluti”, tzn. 'e nie obowi)zuje ich
przymus prawa i nie musz) si" stosowa- do 'adnych
pisanych norm. W ten sposób skupili w swoim r"ku
wszelk) w$adz", która przdtem nale'a$a do ludu i s) w
rzeczywisto&ci królami, nie nosz)c tego
znienawidzonego tytu$u. Tutu$y bowiem Cezara i
Augusta nie daj) im 'adnej szczególnej w$adzy, lecz
okre&laj) z jednej strony dziedziczne nast"pstwo, z
drugiej za& blask ich godno&ci. Tytu$ ojca daje im - jak
mo'na by przypuszcza- - w$adz" nad wszystkimi, na
podobie%stwo tej w$adzy, któr) ojcowie wykonuj)
wobec synów, w$a&ciwie jednak nie ma on tego
znaczenia, gdy' zosta$ im nadany dla ich uczczenia i
zach"ty, aby kochali swych podw$adnych jak dzieci, a
ci ostatni czcili ich jak ojców. To s) wszystkie tytu$y,
które w$adcy nosili wed$ug prawa i zwyczaju. [...]
 7. INSTYTUCJE
JUSTYNIANA
Z 21 LISTOPADA 533 R.
(Krüger, wyd. 16; Kunderewicz, s. 11 i n.)
W imi" pana naszego Jezusa Chrystusa. Cesarz
Cezar Flawiusz Justynian, pogromca Alamanów,
Gotów, Franków, Germanów, Antów, Alanów, Wan-
dalów, Afrykanów, pobo'ny, szcz"sny, s$awny
zwyci"zca i triumfator, zawsze czcigodny, do ')dnej
poznania praw m$odzie'y.
Cesarski majestat winien by- nie tylko ozdobiony
or"'em, lecz tak'e uzbrojony w prawa, aby ka'dy czas,
i wojny, i pokoju, móg$ mie- w$a&ciwe rz)dy, a cesarz
rzymski odnosi$ zwyci"stwa nie tylko w bitwach z
nieprzyjacielem, lecz tak'e w usuwaniu &rodkami
prawnymi niesprawiedliwo&ci ludzi z$o&liwie
u'ywaj)cych prawa, i by$ zarówno jego piastunem
najskrupulatniejszym, jak i triumfatorem nad
pokonanymi wrogami. [...]
7. Przyjmijcie wi"c te nasze prawa z najwi"ksz)
'arliwo&ci) i ochocz) pilno&ci) i oka'cie si" sami tak
wykszta$conymi, aby&cie mogli 'ywi- najpi"kniejsz)
nadziej", i' po uko%czeniu ca$ego studium prawnego
b"dziecie mogli nawet rz)dzi- pa%stwem w
powierzonych wam jego cz"&ciach. [...]

KSI*GA PIERWSZA
I. O sprawiedliwo&ci i prawie

Sprawiedliwo&- jest sta$) i niezmienn) wol),

przyznaj)c) ka'demu nale'ne mu prawo.
1. Prawoznawstwo jest znajomo&ci) spraw
boskich i ludzkich, wiedz) o tym, co sprawiedliwe i
niesprawiedliwe. [...]
 3. Nakazy prawa s) te: 'y- uczciwie, drugiego
nie krzywdzi-, przyznawa- ka'demu, co si" nale'y.
4. Dwa s) aspekty tego studium: publiczny i
prywatny. Prawem publicznym jest to prawo, które ma
na wzgl"dzie ustrój pa%stwa rzymskiego; prywatnym -
to, które dotyczy interesu jednostek. Otó' nale'y
powiedzie- o prawie prywatnym, 'e jest ono
trójdzielne, sk$ada si" bowiem z przepisów prawa
naturalnego albo przepisów prawa narodów (ius
gentium), albo przepisów prawa obywatelskiego (ius
civile).

II. O prawie naturalnym, prawie narodów i prawie

obywatelskim

Prawem naturalnym jest to, którego nauczy$a

natura wszystkie stworzenia. Albowiem to prawo jest
w$a&ciwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszyst-
kim stworzeniom, które rodz) si" w przestworze nieba,
na l)dzie i w morzu. St)d wywodzi si" zwi)zek
m"'czyzny z kobiet), który my nazywamy ma$-
'e%stwem, st)d te' p$odzenie i wychowywanie dzieci.
Widzimy bowiem, 'e tak'e inne stworzenia uwa'a si"
za znaj)ce to prawo.
 1. Prawo za& obywatelskie lub prawo narodów
dzieli si" lak: wszystkie ludy, które rz)dz) si"
ustawami i zwyczajami, pos$uguj) si" cz"&ciowo
swoim w$asnym (prawem), cz"&ciowo prawem
wspólnym wszystkim ludziom. Bo to prawo, które lud
ka'dy ustanowi$ sam dla siebie, jest w$a&ciwie tylko
jego spo$eczno&ci obywatelskiej i nazywa si" prawem
obywatelskim, jako w$asne prawo jego spo$eczno&ci
obywatelskiej; to natomiast, które przyrodzony roz-
s)dek ustanowi$ pomi"dzy wszystkimi lud#mi, jest
jednako przestrzegane u wszystkich ludów i nazywa
si" prawem narodów, jako prawo, którym pos$uguj) si"
wszystkie narody. Lud rzymski przeto pos$uguje si"
cz"&ciowo w$asnym swoim (prawem), cz"&ciowo
prawem wspólnym wszystkim ludziom. [,..]
3. Sk$ada si" za& nasze prawo albo z prawa
pisanego, albo z prawa niepisanego, jak u Greków:
„ton nomon hoi men engraphoi, hoi de agraphoi”.
Prawem pisanym s): ustawa, uchwa$y zgromadzenia
plebsu, uchwa$y senatu, postanowienia cesarzy, edykty
urz"dników, odpowiedzi znawców prawa.
4. Ustaw) jest to, co lud rzymski, zapytany przez
urz"dnika-senatora, na przyk$ad konsula, ustanawia$.
Uchwa$) zgromadzenia plebejskiego jest to, co plebs,
zapytany przez urz"dnika plebejskiego, na przyk$ad
trybuna, ustanawia$. Plebs za& tym ró'ni si" od ludu,
czym gatunek od rodzaju. Albowiem nazw) ludu
oznacza si" wszystkich obywateli, licz)c tak'e
patrycjuszów i senatorów, za& nazw) plebsu oznacza
si" pozosta$ych obywateli z pomini"ciem patrycjuszów
i senatorów. Lecz po wydaniu ustawy Hortensia tak'e
uchwa$y zgromadzenia plebsu zacz"$y mie- moc
obowi)zuj)c) nie mniejsz) ni' ustawy.
5. Uchwa$) senatu jest to, co senat nakazuje i
postanawia. Albowiem, gdy lud rzymski powi"kszy$
si" do tego stopnia, 'e sta$o si" rzecz) trudn) zwo$anie
go na raz dla uchwalenia ustawy, uznano za s$uszne
radzi- si" senatu zamiast ludu.
 6. Lecz i to, co uznaje za w$a&ciwe cesarz, ma
moc ustawy, jako 'e na podstawie ustawy
„królewskiej” (lex regia), wydanej w sprawie jego
w$adzy, lud odst)pi$ mu i przeniós$ na niego ca$) swoj)
w$adz" i moc. Cokolwiek wi"c cesarz listem
ustanawia, albo po rozpoznaniu orzeka, albo w edykcie
nakazuje, niew)tpliwie jest ustaw). To w$a&nie nazywa
si" konstytucjami. Oczywi&cie, niektóre z nich s)
osobiste i nie u'ywa si" ich jako precedensów,
poniewa' nie tego chce cesarz. Bowiem, 'e komu& za
zas$ugi okaza$ 'yczliwo&-, lub je&li na kogo& kar"
na$o'y$, albo je&li komu& w sposób bezprzyk$adny
przyszed$ z pomoc), nie rozci)ga si" to poza dan)
osob". Inne za& konstytucje, poniewa' s) ogólne,
niew)tpliwie obowi)zuj) wszystkich.
7. Tak'e edykty pretorów maj) niema$e
znaczenie prawne. Zwykli&my je te' nazywa- prawem
urz"dniczym (ius honorarium), bowiem opatrzyli
sankcj) to prawo ci, którzy sprawuj) zaszczytny urz)d,
to jest urz"dnicy. Tak'e edylowie kurulni og$aszali
edykt dotycz)cy niektórych spraw, który to edykt jest
cz"&ci) prawa urz"dniczego.
 8. Odpowiedziami znawców prawa s) (to) zdania
i pogl)dy tych (prawników), którym by$o wolno
tworzy- prawa. Albowiem dawniej zosta$o
ustanowione, aby byli tacy, co publicznie interpretuj)
prawo, którym przez cesarza zosta$o przyznane prawo
udzielania odpowiedzi. Nazwano ich prawoznawcami,
a zdania i pogl)dy ich wszystkich maj) tak) moc, 'e
s"dziemu nie wolno jest odst)pi- od ich odpowiedzi,
jako to zosta$o postanowione w konstytucjach.
9. Prawem niepisanym jest to, co zosta$o
zatwierdzone przez stosowanie. Albowiem d$ugotrwa$e
zwyczaje, zatwierdzone przez zgod" stosuj)cych je,
przybieraj) posta- prawa. [...]
11. Naturalne za& prawa, które u wszystkich
narodów jednako s) zachowywane, a ustanowione
przez jak)& bosk) opatrzno&-, pozostaj) zawsze sta$e i
niezmienne. Te za&, które ustanowi$a sama sobie
spo$eczno&- obywatelska, zwyk$y cz"sto si" zmienia-,
albo przez milcz)c) zgod" na to ludu, albo przez
wydanie pó#niej innej ustawy.
12. Wszelkie za& prawo, którym si" pos$ugujemy,
dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo post"powa% (i)
powództw (actiones). Lecz najpierw zajmijmy si"
osobami, bowiem na nic jest znajomo&- prawa, je&li
nie zna si" osób, dla których zosta$o ustanowione.

III. O prawie osób

A najogólniejszy oto podzia$ co do prawa osób

jest ten, 'e wszyscy ludzie s) albo wolni, albo
niewolni.
1. Wolno&- za&, od której nazywaj) si" wolnymi,
jest naturaln) zdolno&ci) czynienia tego, co si" komu
podoba. O ile nie jest to wzbronione si$) lub przez
prawo.
2. Niewola jest instytucj) prawa narodów, za
pomoc) której wbrew naturze (cz$owiek) zostaje
poddany pod w$adz" innego jako w$a&ciciela.
 3. Niewolnicy za& bior) nazw" od tego, 'e
naczelni dowódcy rozkazuj) sprzedawa- je%ców i
dlatego zwykle nie s) oni zabijani, lecz zachowywani
przy 'yciu (servi). Nazywa si" ich tak'e bra%cami
(manicipia), poniewa' brani s) r"k) od wrogów.
4. Niewolnicy rodz) si" nimi albo si" nimi staj).
Rodz) si" z naszych niewolnic, staj) si" za& albo na
podstawie prawa narodów, to jest jako je%cy, albo na
podstawie prawa obywatelskiego, gdy cz$owiek wolny,
maj)cy wi"cej ni' lat dwadzie&cia, pozwoli$ si"
sprzeda-, aby uczestniczy- w podziale ceny.
5. Co do stanowiska niewolników, nie ma 'adnej
ró'nicy; co do wolnych, jest wiele ró'nic, s) bowiem
oni albo wolnourodzonymi, albo wyzwole%cami. [...]

VIII. O tych co s) osobami swojego lub cudzego prawa

Nast"puje inny podzia$ co do prawa osób. Bo

jedne osoby s) (osobami) swojego prawa, inne s)
poddane prawu cudzemu. Lecz z kolei spo&ród tych
osób, które s) poddane prawu cudzemu, jedne
podlegaj) w$adzy zst"pnych, inne w$adzy w$a&cicieli.
Zajmijmy si" wi"c tymi (osobami), które s) poddane
prawu cudzemu, bo je'eli poznamy, co to s) za osoby,
równocze&nie zrozumiemy, które s) (osobami)
swojego prawa. Najpierw za& rozpatrzmy tych, co
podlegaj) w$adzy w$a&cicieli.
1. W$adzy w$a&cicieli zatem podlegaj)
niewolnicy. Ta oto w$adza jest (urz)dzeniem) prawa
narodów, bo u wszystkich jednako narodów mo'emy
zauwa'y-, 'e w$a&ciciele maj) wzgl"dem niewolników
w$adz" 'ycia i &mierci, a cokolwiek przysparza
niewolnik, to przypada jako przysporzenie w$a&ci-
cielowi.
2. Ale teraz 'adnym ludziom, którzy s) pod
naszym panowaniem, nie wolno bez powodu uznanego
przez prawo i ponad miar" sro'y- si" nad swymi
niewolnikami, bo wed$ug konstytucji boskiego Piusa
Antonina ten, kto zabi$ swego niewolnika bez powodu,
winien zosta- ukarany tak samo jak ten, kto zabi$
niewolnika cudzego. Ale i zbyt wielka surowo&-
w$a&cicieli te' jest pow&ci)gana przez konstytucj" tego
samego cesarza, bo zapytany o rad" przez niektórych
namiestników prowincji co do tych niewolników,
którzy chroni) si" ucieczk) do &wi)ty% albo u pos)gów
cesarzy, nakaza$, 'eby, je&li surowo&- w$a&cicieli
okaza$aby si" niemo'liwa do zniesienia, byli (oni)
zmuszani do sprzedania niewolników na dobrych
warunkach, aby w$a&cicielom dana by$a ich warto&-; i
s$usznie, albowiem le'y w interesie publicznym, aby
nikt nie u'ywa$ #le swojej rzeczy. [...]

IX. O w$adzy ojcowskiej

W$adzy naszej podlegaj) nasze dzieci, które

sp$odzili&my w prawie ma$'e%skim.
1. Ma$'e%stwo za& lub zwi)zek ma$'e%ski jest
zwi)zkiem m"'czyzny i kobiety, zawieraj)cym w sobie
nieroz$)czny sposób 'ycia.
2. Prawo za& w$adzy, które mamy nad dzie-mi,
jest w$a&ciwe obywatelom rzymskim (nie ma bowiem
'adnych innych ludzi, którzy by mieli nad swoimi
dzie-mi tak) w$adz", jak) my mamy).
3. Tak wi"c ten, kto z ciebie i 'ony twojej si"
rodzi, jest pod twoj) w$adz). Tak'e ten, kto z syna
twojego i jego 'ony si" rodzi, to jest twój wnuk i
wnuczka. Równie' pod twoj) w$adz) s) prawnuk i
prawnuczka, i kolejno inni. Jednak'e ten, kto z córki
twojej si" rodzi, nie jest pod twoj) w$adz), lecz pod
w$adz) jego ojca.

X. O ma$'e%stwie

Prawne ma$'e%stwo zawieraj) ci obywatele

rzymscy, którzy $)cz) si" ze sob) zgodnie z przepisami
praw: m"'czy#ni b"d)c dojrzali, kobiety mog)ce ju'
rodzi- dzieci, czy to s) oni g$owami rodziny, czy
dzie-mi podleg$ymi w$adzy ojcowskiej; jednak dzieci
podleg$e w$adzy ojcowskiej - o ile maj) zezwolenie
wst"pnych, pod których w$adz) si" znajduj).
Albowiem zarówno rozs)dek obywatelski, jak i
naturalny przekonuje, i' tak powinno si" dzia- do tego
stopnia, 'e postanowienie wst"pnych musi nast)pi-
pierwej. [...]

KSI*GA DRUGA
I. O podziale rzeczy

W poprzedniej ksi"dze wy$o'yli&my prawo

(dotycz)ce) osób. Teraz zajmiemy si" rzeczami, które
b)d# wchodz) w sk$ad naszego maj)tku, b)d# znajduj)
si" poza naszym maj)tkiem. Niektóre bowiem wed$ug
prawa naturalnego s) wspólne wszystkim, niektóre s)
publiczne, niektóre nale') do zbiorowo&ci
(universitas), niektóre s) niczyje, a wi"kszo&- nale'y
do jednostek, które nabywaj) je na ró'nych
podstawach, jak to si" z tego, co ni'ej podane, oka'e.
1. Zatem na podstawie prawa naturalnego
wspólne wszystkim s) te rzeczy: powietrze i woda
p$yn)ca i morze, a przez to i brzegi morza. Nikomu nie
zabrania si" wi"c dost"pu do brzegu morza, je&li tylko
powstrzyma si" od wchodzenia do posiad$o&ci
wiejskich, grobowców i budynków, poniewa' nie s)
one podleg$e prawu narodów, tak jak morze.
2. Wszystkie za& rzeki i porty s) publiczne i
dlatego prawo $owienia ryb w portach i rzekach jest
wspólne wszystkim. [...]
6. Nale') do zbiorowo&ci, a nie do jednostek, na
przyk$ad znajduj)ce si" w miastach takie rzeczy, jak
teatry, stadiony i tym podobne oraz jakie& inne, je&li
stanowi) wspóln) w$asno&- miasta.
 7. Niczyimi s) rzeczy &wi"te i otoczone czci) i
u&wi"cone, bowiem to, co podlega prawu boskiemu,
nie przynale'y do niczyjego maj)tku. [...]

II. O rzeczach niematerialnych

Oprócz tego jedne rzeczy s) materialne, inne

niematerialne.
1. Materialne s) te, które s) tej natury, 'e mo'na
ich dotkn)- - takie jak grunt, niewolnik, szata, z$oto,
srebro i, w ko%cu, niezliczone inne rzeczy.
2. Niematerialne s) te, których dotkn)- nie
mo'na, jak to jest z rzeczami, które polegaj) na
uprawnieniu, jak spadek, u'ytkowanie, zobowi)zanie
zaci)gni"te w jakikolwiek sposób. I nie ma znaczenia,
'e spadek obejmuje rzeczy materialne, i plony
pobierane z gruntu s) materialne i to, co nam si" nale'y
z jakiego& zobowi)zania, jest przewa'nie materialne,
jak na przyk$ad grunt, niewolnik, pieni)dze. Bo samo
uprawnienie do dziedziczenia i samo uprawnienie do
u'ytkowania, i samo uprawnienie (wynikaj)ce) z
(cudzego) zobowi)zania jest niematerialne.
3. Do tej samej grupy nale') prawa gruntów
miejskich i wiejskich, nazywane tak'e s$u'ebno&ciami.
[...]
 KSI*GA TRZECIA
VI. O stopniach pokrewie%stwa kognacyjnego

W tym miejscu jest rzecz) konieczn) wy$o'y-, w

jaki sposób liczy si" stopnie pokrewie%stwa
kognacyjnego. W tej kwestii przede wszystkim
musimy zaznaczy-, 'e jedno pokrewie%stwo
kognacyjne liczy si" w gór", inne - w dó$, inne za& - w
poprzek, które tak'e nazywane jest bocznym.
Pokrewie%stwo kognacyjne liczone w gór" jest
pokrewie%stwem wst"pnych, w dó$ - zst"pnych, w
poprzek - braci i sióstr oraz tych, którzy lub które z
nich si" rodz), i, odpowiednio, stryja i ciotki
ojcowskiej, wuja i ciotki macierzystej. Zarówno
pokrewie%stwo kognacyjne liczone w gór", jak i
liczone w dó$, zaczyna si" od pierwszego stopnia, a to,
które liczy si" w poprzek - od drugiego.
1. W pierwszym stopniu liczonym w gór" s):
ojciec i matka; w dó$ syn i córka.
2. W drugim stopniu liczonym w gór" s): dziadek
i babka; w dó$ - wnuk i wnuczka; w poprzek - brat i
siostra.
3. W trzecim stopniu liczonym w gór" s):
pradziadek i prababka; w dó$ - prawnuk i prawnuczka;
w poprzek - syn i córka brata lub siostry, oraz,
odpowiednio, stryj, ciotka ojczysta, wuj i ciotka
macierzysta. Stryj -jest to brat ojca, zwany po grecku
„patros”; wuj jest to brat matki, który u Greków
w$a&ciwie nazywany jest „metros”. Bez rozró'nienia
za& obu nazywa si" „theios”. Ciotka ojczysta jest to
siostra ojca, ciotka macierzysta - to siostra matki; obie
nazywane s) „theia”, a przez niektórych - „tethis”.
4. W czwartym stopniu liczonym w gór" s):
prapradziadek i praprababka; w dó$ - praprawnuk i
praprawnuczka; w poprzek - wnuk i wnuczka brata lub
siostry oraz, odpowiednio, dziadek stryjeczny i babka
ojczystocioteczna (to jest brat dziadka i siostra
dziadka), a tak'e dziadek wujeczny i babka macierzy
stocioteczna (to jest brat babki i siostra babki), kuzyn i
kuzynka (to jest ci, którzy lub które rodz) si" z braci
lub sióstr). Lecz wed$ug niektórych, w$a&ciwie mówi)c
s$usznie, nazywa si" kuzynami tylko tych, którzy rodz)
si" z dwóch sióstr, jako wspó$siostrze%ców. Tych za&,
którzy rodz) si" z dwóch braci, w$a&ciwe jest nazwa-
bra-mi stryjecznymi (je&li z dwóch braci rodz) si"
córki, nazywaj) si" siostrami stryjecznymi). Tych,
którzy od brata i od siostry pochodz) w$a&ciwie
nazywa si" ojczystociotecznymi (dzieci twojej ciotki
ojczystej nazywaj) ciebie kuzynem, a ty ich -
ojczystociotecznymi).
5. W pi)tym stopniu w gór" s): pra-pradziadek i
pra-prababka; w dó$: pra-prawnuk i pra-prawnuczka; w
poprzek: prawnuk i prawnuczka brata lub siostry, i,
odpowiednio, pradziadek stryjeczny i prababka
ojczystocioteczna (to jest, brat pradziadka i siostra
pradziadka), pradziadek wujeczny i prababka
macierzystocioteczna (to jest, brat prababki i siostra
prababki), a tak'e syn i córka kuzyna lub kuzynki, tj.
braci lub sióstr stryjecznych, wujecznych,
macierzystociotecznych, ojczystociotecznych oraz ten
lub ta, co poprzedza wnuków lub wnuczki rodze%stwa
(tj.: syn lub córka dziadka stryjecznego, babki
ojczystociotecznej, dziadka wujecznego, babki
macierzystociotecznej).
6. W szóstym stopniu w gór" s): pra-pra-
pradziadek i pra-pra-prababka; w dó$: pra-pra-prawnuk
i pra-pra-prawnuczka; w poprzek: pra-prawnuk i pra-
prawnuczka brata lub siostry, i odpowiednio, pra-
pradziadek stryjeczny i pra-prababka ojczystocioteczna
(to jest, brat pra-pradziadka i siostra pra-pradziadka),
pra-pradziadek wujeczny i pra-prababka
macierzystocioteczna (to jest, brat pra-prababki i
siostra pra-prababki), tak'e wnukowie i wnuczki
rodze%stwa (to jest ci, lub te, co zrodzeni s) z braci lub
sióstr stryjecznych, albo wujecznych, albo
ojczystociotecznych, albo macierzystociotecznych).
 7. Wystarczy tak dalece przedstawi-, w jaki
sposób liczy si" stopnie pokrewie%stwa kognacyjnego.
Albowiem z tego $atwo jest wywnioskowa-, w jaki
sposób powinni&my liczy- tak'e dalsze stopnie,
bowiem ka'da urodzona osoba dodaje stopie% tak, 'e
jest znacznie $atwiej odpowiedzie-, kto jest w jakim
stopniu, ni' oznacza- go w$a&ciw) nazw)
pokrewie%stwa kognacyjnego.
8. Stopnie za& pokrewie%stwa agnacyjnego
oblicza si" w taki sam sposób. [...]

XIII. O zobowi)zaniach

Teraz przejd#my do zobowi)za%. Zobowi)zanie

jest w"z$em prawnym, który zmusza nas do
&wiadczenia czego& zgodnie z prawami naszego
pa%stwa.
1. Najogólniejszy za& podzia$ wszystkich
zobowi)za% sprowadza si" do (wyró'nienia) dwóch
(ich) rodzajów: albowiem s) one albo zobowi)zaniami
prawa obywatelskiego, albo zobowi)zaniami prawa
pretorskiego. Zobowi)zaniami prawa obywatelskiego
s) te, które zosta$y ustanowione przez ustawy albo
niew)tpliwie przez prawo obywatelskie uznane.
Pretorskie zobowi)zania, zwane tak'e urz"dniczymi, s)
te, które ustanowi$ pretor na podstawie swojej w$adzy
s)dowej.
2. Nast"pny podzia$ sprowadza si" do
rozró'nienia czterech odmian: s) bowiem
zobowi)zania albo z zaci)gni"cia (ex contractu), albo
jak gdyby z zaci)gni"cia (quasi ex contractu), albo z
wyst"pku (ex maleficio), albo jak gdyby z wyst"pku
(quasi ex maleficio). [...]
XXIII. O kupnie i sprzeda'y

Kupno i sprzeda' zawiera si", skoro tylko dosz$o

do uzgodnienia ceny, cho-by ceny jeszcze nie
wyp$acono i nie dano nawet zadatku. To bowiem, co
si" daje tytu$em zadatku, jest dowodem zawarcia
kupna i sprzeda'y. Lecz to stosuje si" do kupna i
sprzeda'y, które s) dokonywane bez pisma, albowiem
przy tego rodzaju sprzeda'ach 'adne nowo&ci przez
nas nie zosta$y wprowadzone. Co do tych za&, które s)
dokonywane pisemnie, postanowili&my, 'e kupno i
sprzeda' nie inaczej b"d) dokonywane, jak je&li
zostan) sporz)dzone dokumenty kupna napisane r"k)
w$asn) stron zawieraj)cych transakcj" lub przez kogo&
innego, lecz podpisane przez zawieraj)cych transakcj",
a je&li s) sporz)dzone przez pisarza - gdy stan) si"
kompletne i doprowadzone do ko%ca przez strony.
Dok)d bowiem czego& z tego brakuje, ma miejsce
mo'no&- po'a$owania decyzji i kupuj)cy lub
sprzedaj)cy mo'e bez kary odst)pi- od kupna.
Jednak'e tak bezkarnie odst)pi- im pozwalamy, je&li
nie zosta$o ju' co& dane z tytu$u zadatków. Gdy to ju'
nast)pi$o, czy to przy u'yciu pisma, czy sprzeda' si"
odby$a bez pisma, ten, kto odmawia dope$nienia
zaci)gni"tego zobowi)zania, je&li jest to kupuj)cy,
traci to, co da$, je&li za& jest to sprzedawca, zmusza si"
go do zwrotu (tego, co wzi)$) w podwójnej wysoko&ci,
chocia'by co do zadatków nic nie zosta$o powiedziane.
[...]

IV. O zniewagach

Wszystko, co jest czynione niezgodnie z prawem,

ogólnie nazywa si" bezprawiem. W szczególnym
znaczeniu oznacza ono czasami zniewag", zwan) tak
od s$owa „zniewa'a-”, któr) Grecy nazywaj) „hybris”,
czasami win", zwan) przez Greków „adikema”, tak jak
w ustawie Aquilia, gdzie mówi si" o szkodzie
wyrz)dzonej bezprawnie, czasami nies$uszno&- i
niesprawiedliwo&-, któr) Grecy nazywaj) „adikia”.
Albowiem o osobie, przeciwko której wydaje orzecze-
nie niezgodne z prawem pretor lub s"dzia, mówi si", 'e
dozna$a bezprawia.
 1. Zniewag" za& pope$nia si" nie tylko wtedy, gdy
kto& zostanie uderzony lub nawet pobity, powiedzmy,
pi"&ci) lub kijami, lecz tak'e, je&li kogo& obrzuci
publicznie obelgami, albo je&li czyj& maj)tek jako
(maj)tek) d$u'nika zostanie obj"ty w posiadanie przez
tego, kto wiedzia$, 'e on nic nie jest winien, albo je&li
kto& napisze, u$o'y, wyda paszkwil albo wierszyk dla
znies$awienia kogo&, albo kto& b"dzie szed$ natr"tnie
za matron) lub m$odzie%cem, lub dziewczyn), albo
tym, o którym si" mówi, 'e na wstydliwo&- jego
nastawano. I wreszcie jest rzecz) oczywist), 'e
wieloma innymi sposobami mo'na dopu&ci- si"
zniewagi. [...]
XVII. O powinno&ci s"dziego

Pozostaje nam pomówi- o powinno&ci s"dziego.

A wi"c s"dzia przede wszystkim obowi)zany jest
baczy-, aby s)dzi$ nie inaczej, jak zosta$o podane przez
ustawy, konstytucje lub zwyczaje. [...]
 PA"STWO FRANKO"SKIE

1. PRAWO SALICKIE
(LEX SALICA
FRANCORUM) Z 507-511
R.
(Behrend, s. 236; przek$ad:
Serejski, s. 56-62)

[...]
III. O kradzie"y zwierz#t
(rogatych)
[...]
3. Je&liby kto& ukrad$ wo$u lub krow" z
ciel"ciem, niechaj b"dzie zas)dzony na 1400 denarów,
co czyni 35 solidów. [...]
X. O kradzie"y niewolników
1. Je&liby kto& ukrad$ niewolnika b)d# konia albo
zwierz" juczne, niechaj b"dzie zas)dzony na 1200
denarów, co czyni 30 solidów. [...]
XVIII. O ranach
[...]
3. Je&liby kto& ugodzi$ innego w g$ow" w ten
sposób, 'e ukaza$ si" mózg i wyst)pi$y na zewn)trz
trzy znajduj)ce si" nad mózgiem ko&ci, zas)dzony
zostanie na 1200 denarów, tj. 30 solidów. [...]
5. Je&liby kto& uderzy$ cz$owieka tak, 'e krew
sp$yn"$a na ziemi" i zosta$o mu to udowodnione,
winien b"dzie 600 denarów, tj. 15 solidów.
XIX. O czarach
[...]
 1. Je&liby kto& da$ komu& zio$a do wypicia i
spowodowa$ jego &mier-, zas)dzony b"dzie na 200
solidów.
2. Je&liby kto& rzuci$ na kogo& czary, a ten
unikn)$ ich (dzia$ania), sprawca przest"pstwa, któremu
je udowodniono, zas)dzony b"dzie na 2500 denarów,
tj. 63 solidy. [...]
XXVII. O ró"nych kradzie"ach
[...]
16. Je&liby kto& zr)ba$ lub spali$ w lesie drzewo
budowlane nale')ce do kogo& innego, b"dzie
zas)dzony na 600 denarów, tj. 15 solidów.
19. Je&liby kto& zabra$ drzewo znakowane przed
rokiem, nie ponosi 'adnej winy. [...]
 24. Je&liby kto& zaora$ cudze pole bez zezwolenia
jego w$a&ciciela, zas)dzony b"dzie na 15 solidów. [...]
XXX. O obelgach
[...]
3. Je&liby m)' czy kobieta nazwali inn) woln)
kobiet" nierz)dnic) i nie mogli tego udowodni-,
zas)dzeni zostan) na 1800 denarów, tj. 45 solidów.
4. Je&li kto& nazwie innego lisem, b"dzie
zas)dzony na 3 solidy.
5. Je&liby kto& nazwa$ innego tr"dowatym, b"dzie
winien 3 solidy. [...]
XLI. O zabójstwach dokonanych gromadnie
1. Je&liby kto& zabi$ wolnego Franka lub
barbarzy%c", który podlega prawu salickiemu, i
zostanie mu to udowodnione, zas)dzony zostanie na
8000 denarów, tj. 200 solidów. [...]
3. Je&liby za& zabi$ cz$owieka pozostaj)cego pod
opiek) królewsk), lub woln) kobiet", zas)dzony
b"dzie na 24000 denarów, tj. 600 solidów.
7. Je&liby za& zabi$ Rzymianina p$ac)cego
podatek gruntowy, zas)dzony b"dzie na 63 solidy. [...]
XLV. O przesiedle(cach
1. Je&liby kto& zapragn)$ przesiedli- si" na wie&
do kogo innego, to (nawet) gdyby jeden lub kilku
mieszka%ców wsi chcia$o go przyj)-, ale znalaz$by si"
cho- jeden sprzeciwiaj)cy si" temu, wówczas ów nie
b"dzie mia$ prawa tam si" osiedli-. [...]
3. Gdyby za& kto przesiedli$ si" i w ci)gu 12
miesi"cy nie zg$oszono 'adnego protestu, niechaj
pozostanie spokojnie na miejscu tak, jak i inni s)siedzi.
[...]
LVIII. O gar$ci ziemi
1. Je&liby kto& zabi$ cz$owieka i oddawszy ca$y
swój maj)tek nie b"dzie w stanie zgodnie z prawem
ui&ci- ca$ej nale'no&ci, wówczas powinien zg$osi- 12
wspó$przysi"'ców (dla udowodnienia), 'e ani na
ziemi, ani pod ziemi) nie posiada nic ponadto, co ju'
da$. A nast"pnie powinien wej&- do swego domu,
zebra- w gar&- ziemi" z czterech k)tów, stan)- na
progu, zwróciwszy si" twarz) do wn"trza domu, i w
ten sposób lew) r"k) rzuci- t" ziemi" przez plecy
swoje na tego, kto jest najbli'szym jego krewnym.
Je&li ojciec i bracia ju' zap$acili, to powinien j) rzuca-
na swoich, tj. na trzech najbli'szych krewniaków ze
strony matki i na trzech ze strony ojca. A nast"pnie w
koszuli, bez pasa i bez obuwia z ko$em w r"ku
powinien przeskoczy- przez ogrodzenie i ci trzej
(krewniacy ze strony matki) obowi)zani s) zap$aci-
po$ow" sumy, któr) winien jest na podstawie umowy
lub przepisu prawa. Tak samo powinni uczyni-
pozostali, pochodz)cy ze strony ojca. Je&li za& kto& z
najbli'szych nie b"dzie móg$ nale'no&ci zap$aci-,
wówczas ten ubo'szy z kolei powinien rzuci- gar&-
ziemi na zamo'niejszego, aby ten wszystko wed$ug
prawa ui&ci$. Gdyby za& i ów nie móg$ wszystkiego
zap$aci-, wówczas ten, kto por"czy za zabójc", winien
przyprowadzi- go do s)du i nast"pnie na czterech
posiedzeniach s)du dawa- za niego por"k". A je&liby
nikt nie por"czy$ za niego uiszczenia odszkodowania,
którego nie zap$aci$, wówczas niechaj ów zap$aci
swym 'yciem. [...]
LIX. O alodiach
1. Je&li kto& umar$ nie pozostawiwszy synów, a
prze'y$a go matka jego, to niechaj ona po nim
dziedziczy.
2. Gdyby za& matka nie 'y$a, a pozostali brat lub
siostra, to niechaj oni dziedzicz).
3. Je&liby za& ich nie by$o, niechaj dziedziczy
siostra matki.
4. A je&liby nast"pnie znalaz$ si" bli'szy krewny
z tego potomstwa, to niechaj on dziedziczy. [...]
5. Kobieta za& nie posiada 'adnego prawa do
dziedziczenia ziemi, która w ca$o&ci niechaj przejdzie
do p$ci m"skiej, tj. braci.
LX. O pragn#cym wy!#czy' si& ze zwi#zku
rodowego
 1. Powinien stawi- si" w s)dzie przed tunginem i
tam z$ama- nad g$ow) cztery kije d$ugo&ci $okcia.
Nast"pnie winien je rozrzuci- w s)dzie w cztery strony
i o&wiadczy-, 'e zrzeka si" wspó$przysi"stwa,
dziedzictwa i wszelkich zwi)zków z rodem. Je&li za&
potem kto& z jego krewnych zostanie zabity lub umrze,
nie bierze on udzia$u w dziedzictwie ani
odszkodowaniu, dziedzictwo za& po nim samym
niechaj przejdzie na rzecz skarbu. [...]

2. AKT PREKARYJNY - FORMULARZ

(MGH Formulae, s. 591; przek$ad: Serejski, s. 64)
Panu zawsze mojemu (takiemu a takiemu). Gdy z
dnia na dzie% cierpia$em n"dz" i daremnie szuka$em
wsz"dzie pracy dla zarobku, wówczas zwróci$em si"
do dobroci waszej $askawo&ci, aby&cie okazali pomoc
przez oddanie mi na prawie prekaryjnym ziemi do
uprawy w miejscowo&ci waszej, która nazywa si" (tak
a tak); na co te' zgadzaj)c si", wasza $askawo&-
pro&bie mej zado&-uczyni$a i raczy$a odda- mi, jak o to
prosi$em, na prawie prekaryjnym ziemie w
wymienionej miejscowo&ci za (tyle a tyle) modiów.
Dlatego te' w tym moim akcie prekaryjnym uroczy&cie
przyrzekam nigdy w 'adnym czasie z powodu tych
ziem nie okaza- wam jakiegokolwiek sprzeciwu ani
te' uczyni- jakiego& uszczerbku [...] Dziesi"ciny za&,
ci"'ary lub podarki, jak to w zwyczaju u kolonów,
przyrzekam uiszcza- corocznie. Gdybym za&,
niepomny na wszystkie przyrzeczenia wyra'one wy'ej
w tym moim akcie prekaryjnym, usi$owa$ je z$ama- w
najmniejszym przez swoj) krn)brno&-, przysi"gam na
Boga i królestwo pana naszego najs$awniejszego
(takiego a takiego) króla, b"dziecie mie- pe$ne prawo
wyp"dzi- mnie ze wspomnianych ziem i rozporz)dzi-
si" nimi na nowo wed$ug prawa swego, jak by-
powinno.
 3. AKT KOMENDACYJNY –
FORMULARZ
(MGH Formulae, s. 158; przek$ad:
Serejski, s. 64-65)
43. O tym, który oddaje si& pod w!adz& innego
Dostojnemu panu (temu a temu) ja za& (ten a ten).
Poniewa' wszystkim jest doskonale znane, 'e nie
posiadam niczego, co pozwoli$oby mi wy'ywi- si" i
odzia-, dlatego te' zwróci$em si" do waszej $askawo&ci
i postanowi$em, 'e powinienem si" odda- i powierzy-
waszej opiece. Dokona$em te' tego, a mianowicie na
nast"puj)cych warunkach: winni&cie mnie wspiera- i
wspomaga- tak wy'ywieniem jak i odzie'), abym
móg$ stosownie do tego s$u'y- wam i by-
po'ytecznym; a dopóki b"d" 'y$, winienem wam
s$u'b" i pos$usze%stwo na prawach wolnego cz$owieka
i nie jestem w mocy za 'ywota mego uwolni- si" spod
waszej w$adzy i opieki, lecz a' do &mierci winienem
pozostawa- pod wasz) w$adz) i ochron). St)d u$o'ono
si", 'e gdyby jeden z nas naruszy$ t" umow", (tak) a
tak)) sum" solidów zap$aci drugiej stronie, sama za&
umowa niechaj pozostaje trwale w mocy. W zwi)zku z
tym powinni sporz)dzi- mi"dzy sob) i potwierdzi-
dwa jednobrzmi)ce dokumenty; tak te' i uczynili.

4. AKT SPRZEDA,Y WOLNO!CI –

FORMULARZ

(Roziére, s. 70, nr 45; przek$ad: Dobrowolski, s. 25)

Panu memu zawsze (temu a temu) ja (ten a ten).
Ci"'kie czasy i trudne warunki 'ycia, ubóstwo i
niedostatek tak mi" obarczy$y, i' w inny sposób nie
mog" dalej 'y-, jak tylko przez oddanie ca$ego mego
bytu na wasze us$ugi. Przeto powzi)$em
postanowienie, niczyim nie zmuszony nakazem, lecz
id)c wy$)cznie za sw) w$asn) wol), ca$y mój byt
odda- na wasz) s$u'b". Otrzyma$em za& od was za
wy'ej wspomniany mój byt tyle, na co si" sam
zgodzi$em, mianowicie (tyle a tyle) solidów w dobrym
z$ocie (a to na tych warunkach), i' cokolwiek
chcieliby&cie ze mn) zrobi- od dzisiejszego dnia,
macie moc uczyni- we wszystkim pod przewodem
Boga, podobnie jak w odniesieniu do reszty podleg$ej
wam s$u'by niewolnej. Gdyby za& kto&, czy to ja sam,
czy te' kto& z krewnych moich, albo jakakolwiek obca
osoba, usi$owa$a naruszy- t" oto sprzeda', o której
uskutecznienie ja dobrowolnie prosi$em, niech b"dzie
zmuszona zap$aci- (tyle a tyle) solidów do podzia$u
mi"dzy tob) a skarbem i niech nie ma mo'no&ci
uzyskania tego, czego si" dopomina; ta za& sprzeda' i
wola moja ma mie- trwa$) wa'no&-.

5. PRZYWILEJ IMMUNITETOWY - FORMULARZ

(MGH Formulae, s. 43-44; przek$ad: Serejski, s. 67)
S)dzimy, 'e najwi"ksz) trwa$o&- naszego
królestwa (zapewnimy) w ten sposób, je'eli, po
'yczliwym rozwa'eniu, nadajemy ko&cio$om (albo
temu, kogo chcia$by& wymieni-) dobrodziejstwami i,
przy opiece boskiej, pismem na trwa$e to
potwierdzimy. Niechaj zatem b"dzie wiadome waszej
gorliwo&ci, 'e na pro&b" m"'a apostolskiego (takiego
to), biskupa tego miasta, dla zyskania sobie wiecznej
nagrody, udzielili&my mu takiego dobrodziejstwa,
a'eby do posiad$o&ci jego ko&cio$a, które w ostatnich
czasach otrzyma$ z naszego lub czyjegokolwiek
nadania, albo które w przysz$o&ci $aska Bo'a
zechcia$aby powi"kszy- w posiadaniu &wi"tego
miejsca, nie &mia$ wej&- 'aden urz"dnik pa%stwowy
czy to dla odbywania s)dów, czy te' &ci)gania
sk)dkolwiek kar s)dowych; lecz tym wszystkim niech
w$adaj) dla chwa$y Bo'ej sam biskup lub jego
nast"pcy na podstawie pe$nego immunitetu.
Postanawiamy zatem, aby&cie ani wy, ani wasi
podw$adni, ani nast"pcy wasi, ani 'aden inny urz"dnik
publiczny nie o&mieli$ si" kiedykolwiek wchodzi- na
ziemie nadane na terenie naszego królestwa,
wspomnianemu ko&cio$owi czy to z hojno&ci króla, czy
osób prywatnych, albo które zostan) mu nadane, dla
wys$uchiwania spraw spornych, dla &ci)gania kar z
jakichkolwiek wyroków s)dowych, dla korzystania z
postojów i 'ywno&ci, albo dla schwytania por"czycieli.
Lecz ze wszystkiego, co skarb móg$by otrzyma- od
wolnych albo s$u'ebnych i innych ludzi, którzy
znajduj) si" na roli i w granicach, czyli na ziemiach
wspomnianego ko&cio$a, niechaj, z naszej $aski dla
przysz$ego zbawienia, p$ynie po wieczne czasy dochód
na &wiat$o dla wspomnianego ko&cio$a, zbierany za
po&rednictwem jego pe$nomocników. I niechaj tego
naszego nadania, uczynionego dla chwa$y Bo'ej i
zbawienia duszy naszej i naszego potomstwa, nie
usi$uje z$ama- ani wynios$o&- królewska, ani
zach$anna ')dza jakiegokolwiek urz"dnika. I aby, przy
Bo'ej pomocy, obecna wola, pozosta$a nienaruszona
zarówno teraz, jak i w przysz$o&ci, postanowili&my
utwierdzi- j) poni'ej w$asnor"cznym podpisem.

6. KAPITULARZ LUDWIKA POBO,NEGO „DE

VILLIS”
Z 794/5 R.
(MGH Capitularia, s. 83-91;
przek$ad: Serejski, s. 86-100)

Zaczyna si" rozporz)dzenie o posiad$o&ciach,

czyli maj)tkach wiejskich cesarstwa:
1. Nakazujemy, aby nasze posiad$o&ci wiejskie,
które przeznaczyli&my dla pe$nienia s$u'by na nasze
potrzeby, s$u'y$y wy$)cznie nam, nie za& innym
ludziom. [...]
 3. Aby rz)dcy nie &mieli poci)ga- naszej czeladzi
do s$u'by dla siebie, aby nie zmuszali jej do odrabiania
pa%szczyzny ani dostarczania materia$u (budo-
wlanego), ani te' do wykonywania innej pracy dla
siebie oraz aby nie przyjmowali 'adnych od nich
darów: ani konia, ani wo$u, ani krowy, ani wieprza, ani
owcy, ani prosi"cia, ani jagni"cia, ani te' jakiejkolwiek
innej rzeczy prócz napojów, warzyw, owoców,
m$odego ptactwa i jaj.
4. Gdyby kto& z naszej czeladzi w dobrach
naszych wyrz)dzi$ jak)& szkod" czy to przez rozbój,
czy przez inny wyst"pek, winien zwróci- strat"; prócz
tego niechaj, zgodnie z prawem, podlegnie karze
ch$osty z wyj)tkiem wypadku zabójstwa i podpalenia,
za co nale'y si" fredum (kara za naruszenie pokoju). W
stosunku za& do innych ludzi winni dawa-
zado&-uczynienie zgodnie z ich obyczajem, jak to
przewiduje prawo; w zamian za& za fredum na nasz)
rzecz czelad# nasza, jak powiedzieli&my, winna by-
karana ch$ost). Wolni za&, którzy w maj)tkach i po-
siad$o&ciach naszych przebywaj), je'eli dopuszczaj)
si" jakiego& przest"pstwa, niechaj daj) za nie
zado&-uczynienie wed$ug swych praw, a
odszkodowanie dawane jako fredum czy to w bydle,
czy w innej warto&ci, winno i&- na nasz) potrzeb".
5. Kiedy rz)dcy nasi maj) wykonywa- prac" (w
polu), sia- albo ora-, zbiera- zbo'e, kosi- siano, albo
zbiera- wino, ka'dy (z nich) w czasie pracy powinien
wsz"dzie pilnie nadzorowa- i zarz)dzi-, w jaki sposób
nale'y robi-, aby (wszystko) by$o dobrze wykonane.
Gdyby rz)dcy nie by$o w domu lub gdyby nie móg$
przyby- do jakiegokolwiek miejsca, niechaj wy&le
dobrego zast"pc" spo&ród czeladzi naszej lub innego
cz$owieka zaufanego, aby dopilnowa$ dobrego
wykonania spraw naszych; i niechaj rz)dca pilnie si"
troszczy o to, aby wys$a- wiernego cz$owieka dla
dopilnowania tej sprawy.
6. Nakazujemy, aby rz)dcy nasi z ca$ego dochodu
oddawali w pe$ni dziesi"cin" na ko&cio$y, które
znajduj) si" w maj)tkach naszych; innemu za&
ko&cio$owi nie nale'y uiszcza- naszej dziesi"ciny z
wyj)tkiem tych wypadków, gdzie zosta$a od dawna
ustanowiona. A w ko&cio$ach naszych s$u'b" winni
pe$ni- nie obcy, ale jedynie nasi klerycy (wybrani) albo
spo&ród czeladzi naszej, albo z naszej (przydwornej)
kaplicy.
7. Aby ka'dy rz)dca wykonywa$ sw) s$u'b" w
pe$ni, jak mu to zlecono; gdyby za& zasz$a potrzeba,
zmuszaj)ca go do pracy dodatkowej wówczas niechaj
uczyni obrachunek, czy powinien zwi"kszy- s$u'b"
tak'e i na noce. [...]
9. Nakazujemy, aby ka'dy rz)dca w swym
okr"gu stosowa$ t" sam) miar" modiów, sekstariów i
situlów po osiem sekstariów, oraz koszów, jakiej i my
u'ywamy na (naszym) dworze.
10. Aby w$odarze nasi i le&nicy, zarz)dcy stad,
piwniczni, dziesi"tnicy, celnicy, oraz inni
ministeria$owie odrabiali rega i dawali prosi"ta ze
swych $anów, a w zamian za r"czn) robocizn" niechaj
dobrze pe$ni) swój urz)d. Gdyby za& którykolwiek
w$odarz posiada$ beneficium, niech wy&le swego
zast"pc", który winien odrobi- za niego prace r"czne i
inne obowi)zki s$u'ebne. [...]
14. Aby opiekowali si" troskliwie naszymi
klaczami i w odpowiednim czasie od$)czali #rebce (od
stada); a je'eli #rebice rozmno') si", to niech b"d)
od$)czone i zebrane w jedno nowe stado.
15. Aby #rebice nasze przysy$ano na dwór
najpó#niej przed &w. Marcinem (tj. 11 listopada). [...]
17. Ile kto ma maj)tków pod swym zarz)dem,
tylu winien wyznaczy- ludzi, którzy by si" zajmowali
bartnictwem dla naszych potrzeb. [...]
21. Niechaj ka'dy rz)dca ma sadzawk" rybn) w
tych posiad$o&ciach naszych, gdzie dotychczas istnia$a,
a je'eli mo'e, niech j) powi"ksza; tam za&, gdzie
sadzawki nie by$o a istniej) ku temu warunki, niechaj
now) za$o'y. [...]
 23. Niechaj rz)dcy nasi utrzymuj) we wszystkich
naszych posiad$o&ciach, jak mog) najwi"cej, obór dla
krów, chlewów dla &wi%, owiec, kóz i koz$ów i w
'adnym wypadku nie mog) si" bez nich obchodzi-.
Oprócz tego winni posiada- byd$o robocze
przydzielone niewolnikom naszym dla wykonania ich
s$u'by, jednak w ten sposób, aby zaprz"gi i podwody
dla potrzeb pa%skich nic na tym nie ucierpia$y. I
niechaj w czasie pe$nienia s$u'by karmienia psów
(my&liwskich) maj) wo$y kulawe, ale nie chorowite,
krowy i konie bez &wierzbu i inne byd$o nie chore. I,
jak ju' powiedzieli&my, zaprz"gi i podwody nie mog) z
tego powodu ulec zmniejszeniu. [...]
25. O wypasie za& powinni (rz)dcy) zawiadamia-
do 1 wrze&nia, czy odb"dzie si", czy te' nie. [...]
27. (Wokó$) zabudowa% naszych niechaj
nieustannie (p$on)) ogniska i (czuwaj)) stra'e, aby w
ten sposób by$y zabezpieczone. Gdy za& do (naszego)
pa$acu przybywaj) lub (z niego) powracaj) wys$a%cy
albo poselstwa, to w 'adnym razie nie powinni bra-
gospody w dworach pa%skich, je'eli nie b"dzie na to
specjalnego rozkazu naszego lub królowej. Hrabia
natomiast z obowi)zku swego urz"du, albo ci ludzie,
którzy od dawna obowi)zani s) troszczy- si" o wys$a%-
ców i poselstwa, niechaj i w przysz$o&ci dbaj) w
zwyk$y sposób o konie oraz o wszystko im niezb"dne,
aby mogli wygodnie i z nale'n) im czci) przybywa- do
naszego pa$acu i odbywa- drog" powrotn).
28. Nakazujemy, aby corocznie podczas
Wielkiego Postu w Niedziel" Palmow), która zwie si"
Hosann), zgodnie z naszym zarz)dzeniem (rz)dcy)
dbali o dostarczenie pieni"dzy z naszego gospodarstwa
po zbadaniu przez nas wielko&ci dochodu w roku
bie')cym.
29. Odno&nie do tych spo&ród naszych ludzi,
którzy zanosz) skargi, ka'dy rz)dca niechaj dba o to,
aby nie wynika$a potrzeba przychodzenia do nas z
'alami i nie dopuszcza przez niedbalstwo do stracenia
dni przeznaczonych na prac". A gdyby s$uga nasz
musia$ szuka- sprawiedliwo&ci poza maj)tkiem,
wówczas prze$o'ony jego z ca$) troskliwo&ci) winien
wyst"powa- w jego interesie; gdyby za& gdziekolwiek
nie zdo$a$ tego osi)gn)-, to i wówczas niechaj nie
zezwala trudzi- si" tym naszemu s$udze, lecz jego
prze$o'ony - osobi&cie lub przez wys$a%ca - winien nas
o tym zawiadomi-.
30. Nakazujemy, aby (rz)dcy) z tego, z czego s)
winni s$u'b" na nasze potrzeby, oddzielali z ogólnego
dochodu przypadaj)c) na nich cz"&-; niechaj
oddzielaj) podobnie i to, co winni $adowa- na wozy
id)ce na wypraw" wojenn) zarówno wed$ug domów,
jak i pasterzy i niechaj wiedz), ile w tym celu
wysy$aj).
31. I niechaj co roku wydzielaj) to, co winni
dawa- wyrobnikom lub czeladzi 'e%skiej i w
odpowiednim czasie im to w pe$ni przekazuj), i niechaj
(rz)dcy) nas powiadamiaj) na co to posz$o i sk)d
zosta$o wzi"te.
32. Aby ka'dy rz)dca troszczy$ si" o to, by mie-
zawsze najlepsze nasiona dla zasiewów, czy to
kupione, czy sk)din)d.
33. Gdy to wszystko b"dzie podzielone, zasiane i
zako%czone, niechaj to, co pozostanie z ca$ego
dorobku, b"dzie zachowane a' do naszej decyzji, aby,
zgodnie z naszym zarz)dzeniem, albo zosta$o
sprzedane, albo te' zachowane w zapasie. [...]
36. Aby lasy oraz rezerwaty my&liwskie dobrze
by$y strze'one; gdzie za& by$oby miejsce
(odpowiednie) do karczunku, niechaj (rz)dcy) ka')
karczowa- i nie pozwalaj), aby pola lasem porasta$y;
tam za&, gdzie powinny by- lasy, niechaj nie
dopuszczaj) do ich zbytniego wyr"bywania i
niszczenia; winni pilnie ochrania- nasz) zwierzyn" w
rezerwatach my&liwskich, jak równie' troszczy- si" o
soko$y i jastrz"bie dla naszych potrzeb; daniny za&
(p$yn)ce) st)d dla nas pilnie zgromadza-. A tak'e i
rz)dcy nasi albo w$odarze i ich ludzie, je&li wieprze
swe puszcz) na wypas do naszych lasów, sami pierwsi
powinni wnie&- sw) dziesi"cin", daj)c tym dobry
przyk$ad, aby potem i inni ich ludzie dawali ca$kowit)
dziesi"cin". [...]
39. Nakazujemy, aby corocznie odbierali kury i
jaja, które oddaj) s$udzy i dzier')cy $any; je'eli za& nie
b"d) u'yte na nasze potrzeby - niechaj (rz)dcy) naka')
je sprzedawa-. [...]
41. Aby budynki we dworach naszych oraz
ogrodzenia wokó$ nich by$y dobrze pilnowane, stajnie
za& i kuchnie oraz piekarnie i t$ocznie by$y urz)dzone
starannie, aby nasi ministeria$owie przyzwoicie mogli
tam prac" sw) wykonywa- z wielk) czysto&ci).
42. Aby w ka'dym maj)tku znajdowa$y si" w
komorze: ko$dry, materace, poduszki, prze&cierad$a,
obrusy, dywany na $awy, naczynia miedziane,
o$owiane, 'elazne, drewniane, wilki kuchenne,
$a%cuchy, haki do kot$ów, heble, topory, &widry, o&niki
i wszystkie (inne) narz"dzia, tak, aby nie zachodzi$a
potrzeba szuka- ich gdzie indziej lub po'ycza-.
Niechaj te' (rz)dcy) maj) w swej pieczy zbroje, które
zabieraj) na wyprawy wojenne, aby by$y w dobrym
stanie, a po powrocie (z wyprawy) znowu chowaj) w
komorze. [...]
45. Aby ka'dy rz)dca mia$ pod swym zarz)dem
dobrych rzemie&lników: kowali, z$otników
(umiej)cych wyrabia- ze z$ota i srebra), szewców,
tokarzy, cie&li, szczytników, rybaków, sokolników,
mydlarzy, piwowarów, tj. takich, którzy umiej) warzy-
piwo albo wino jab$kowe lub gruszkowe, albo jakie&
inne napoje dobre do picia; piekarzy, którzy
wypiekaliby pszenny chleb na nasze potrzeby,
sieciarzy, którzy dobrze umiej) ple&- sieci czy to do
polowania, czy do $apania ryb lub te' ptaków - jak
równie' i innych ministeria$ów, których wyliczanie
by$oby zbyt d$ugie. [...]
48. Aby t$ocznie (wina) w naszych maj)tkach
by$y dobrze sporz)dzone; i niechaj dbaj) o to rz)dcy,
by nikt si" nie o&miela$ gnie&- winogron nogami, ale
aby wszystko by$o robione czysto i sumiennie. [...]
 50. Aby ka'dy rz)dca przewidzia$, ile #rebców
winno sta- w jednej stajni i ilu przy nich mo'e by-
koniuchów. Ci za& koniuchowie, którzy s) wolni i w
zamian za pe$nienie tego obowi)zku posiadaliby
beneficja, niechaj si" utrzymuj) ze swych beneficjów;
w podobny sposób i ludzie s$u'ebni, dzier')cy $any,
niech si" z tych'e utrzymuj); a kto by za& tego nie
mia$, niechaj dostaje utrzymanie z maj)tku pa%skiego.
51. Niechaj ka'dy rz)dca czuwa, aby nieuczciwi
ludzie nie mogli w 'aden sposób skry- pod ziemi" albo
gdzie indziej zbo'a siewnego, wskutek czego
zmniejszy$oby si" 'niwo. Podobnie niech zapobiegaj)
innym ich z$oczy%stwom, aby w 'adnym czasie nie
mogli ich uczyni-. [...]
54. Aby ka'dy rz)dca dba$ o to, 'eby czelad#
nasza przy swych zaj"ciach dobrze pracowa$a i 'eby
nie wa$"sa$a si" pró'niaczo po targach. [...]
56. Aby ka'dy rz)dca na terenie, którym
zarz)dza, cz"&ciej odbywa$ s)dy i wymierza$
sprawiedliwo&- oraz dba$ o to, czy czelad# nasza 'yje
zgodnie z prawem. [...]
59. Ka'dy rz)dca w czasie przypadaj)cej na%
s$u'by powinien dawa- co dzie% 3 funty wosku i 8
sekstariów myd$a; ponadto za& na &w. Andrzeja (30
listopada), gdziekolwiek znajdowaliby&my si" z nasz)
czeladzi), winien da- 6 funtów wosku; podobnie w
&rodku Wielkiego Postu.
60. W$odarze w 'adnym wypadku nie powinni
by- wyznaczani spo&ród ludzi mo'nych, lecz spo&ród
&redniozamo'nych, aby byli oni wierniejsi. [...]
62. Aby ka'dy rz)dca corocznie na czas Bo'ego
Narodzenia powiadamia$ nas &ci&le, szczegó$owo i
porz)dnie o dochodach naszych, aby&my mogli
wiedzie-, co i ile mamy z poszczególnych rzeczy (a
mianowicie): ile (obrobiono ziemi) wo$ami
obs$ugiwanymi przez naszych poganiaczy, ile za& przez
(dzier')cych) $any, którzy obowi)zani s) do orki, ile (z
danin) w prosi"tach, ile z czynszów, ile z zobowi)za%
d$u'niczych i fredum, ile (z kar) za zwierzyn" z$owion)
w naszych rezerwatach my&liwskich bez naszego
pozwolenia, ile z rozmaitych op$at karnych, ile z
m$ynów, lasów, pól, z mostów i statków, ile z ludzi
wolnych i centen spe$niaj)cych powinno&ci na
obszarze naszych maj)tków, ile z targów, z winnic, ile
od tych, którzy winem (czynsz) p$ac), ile z siana, drew
i $uczywa, gontów lub z innych materia$ów drzewnych,
ile z nieu'ytków, jarzyn, prosa i gryki, ile z we$ny, lnu
lub konopi, z drzew owocowych, orzechów wi"kszych
lub mniejszych, ile z ró'nych szczepionych drzew,
ogrodów, ile z rzepy, sadzawek rybnych, skór, futer i
rogów, ile z miodu i wosku, z sad$a, t$uszczu i myd$a,
ile z napoju morwowego, wina korzennego, miodu
sytnego i octu, ile z piwa, z wina m$odego i starego, ile
ze zbioru nowego i dawnego, ile z kur, jaj, g"si, ile od
rybaków, kowali, szczytników albo szewców, ile od
wyrabiaj)cych dzie'e i skrzynie, ile od tokarzy i
siodlarzy, ile z hut i kopalni, tj. rudników 'elaznych i
o$owianych, ile od op$acaj)cych danin", ile ze #rebców
i #rebic. [...]
64. Aby wozy nasze (zwane) basternami, które
wyruszaj) na wyprawy wojenne, by$y dobrze
sporz)dzone i aby budy ich by$y starannie pokryte
skórami tak zeszytymi, aby, w razie potrzeby
przeprawy przez wod", mog$y przeby- rzek" z ca$ym
$adunkiem tak, aby woda w 'adnym wypadku nie
mog$a dosta- si" do wn"trza i rzeczy nasze mog$y by-
przeprawione, jak powiedzieli&my, ca$kowicie
nienaruszone. Nakazujemy równie', aby na ka'dym
wozie wysy$ana by$a m)ka dla naszego u'ytku, a
mianowicie w ilo&ci 12 korców; za& na wozach, na
których wioz) wino, niechaj wysy$aj) go po 12 korców
wed$ug naszej miary; a przy ka'dym wozie niechaj
maj) tarcz", w$óczni", ko$czan i $uk. [...]
69. (Rz)dcy) winni nas stale powiadamia-, ile
ka'dy z nich z$owi$ wilków, a same futra nam
dostarcza-; za& w miesi)cu maju winni tropi- i $apa-
m$ode wilki zarówno z pomoc) proszku (trucizny) i
'elaz, jak i do$ów oraz psów. [...]
 7. KAPITULARZ KAROLA WIELKIEGO
Z 802 R.
(MGH, Capitularia, s. 91-99;
przek$ad: Jedlicki, s. 35-40)

O misji wys!anej przez pana cesarza

Najja&niejszy i arcychrze&cija%ski pan, cesarz
Karol, wybra$ spo&ród swoich mo'nych
najroztropniejszych i najm)drzejszych m"'ów zarówno
arcybiskupów, jak innych biskupów i czcigodnych
opatów oraz bogobojnych ludzi &wieckiego stanu i
rozes$awszy ich po ca$ym swoim pa%stwie, poleci$
przez nich wszystkim pozosta$ym poddanym 'y- wedle
obowi)zuj)cego prawa. Gdzie za& w tym prawie
cokolwiek postanowione zosta$o wbrew zasadom
s$uszno&ci, to poleci$ jak najpilniej zbada- i sobie o
tym donie&-: sam (bowiem) pragn)$ poprawi- i to z
Bo') pomoc). [...]
I niechaj nikt nie o&miela si" z rozmys$u i w
chytro&ci swojej, jak to wielu zwyk$o czyni-, narusza-
przepisu prawa i sprawiedliwo&ci i niechaj nie uciska
ani ko&cio$ów Bo'ych, ani biednych, ani wdów, ani
sierot, ani 'adnego chrze&cija%skiego cz$owieka. [...] I
je'eli co& takiego si" zdarzy, czego samo w swoim
zakresie razem z hrabiami prowincjonalnymi nie b"d)
mogli naprawi- i do prawid$owego przywróci- stanu,
niechaj bez wahania razem ze swymi uwagami
przed$o') do królewskiego rozstrzygni"cia. I niechaj
nikt nie przeciwstawia si" prawid$owemu biegowi
sprawiedliwo&ci czy to dla przypodobania si" jakiemu
cz$owiekowi, czy to dla uzyskania nagrody, czy to dla
obrony krewnego, czy to z obawy przed mo'nymi.

O przysi&dze wierno$ci dla pana cesarza

 (Cesarz) poleci$, a'eby w obr"bie ca$ego pa%stwa
ka'dy cz$owiek czy to duchownego, czy &wieckiego
stanu, który poprzednio poprzysi)g$ mu wierno&- jako
królowi, z$o'y$ mu teraz z ca$) gotowo&ci) i ch"ci)
podobn) przysi"g" jako cesarzowi; ci za&, którzy dot)d
tej przysi"gi nie z$o'yli, winni to uskuteczni- po
uko%czeniu dwunastego roku 'ycia. I a'eby podano do
publicznej wiadomo&ci, jako ka'dy ma rozumie-, ile i
jak wa'ne obowi)zki nak$ada ta przysi"ga, nie, jak
wielu s)dzi$o a' dot)d, i' ka'dy winien tylko okaza-
wierno&- cesarzowi do ko%ca jego 'ycia, i 'e nie wolno
mu naprowadza- nieprzyjaciela na swój kraj we
wrogich zamiarach ani tolerowa- czyjej& niewierno&ci i
zamilcza- o niej, lecz niechaj wszyscy wiedz), 'e ta
przysi"ga tak) w sobie tre&- zawiera:
Po pierwsze, aby ka'da osoba w s$u'bie Bo'ej
stara$a si" 'y- wedle najlepszej swojej wiedzy i si$
swoich stosownie do przepisu Bo'ego i z$o'onych &lu-
bów, albowiem cesarz sam nie ma mo'liwo&ci
pilnowania i troszczenia si" o ka'dego z osobna.
Po wtóre, aby 'aden cz$owiek czy z
wiaro$omstwa, czy ze z$ej woli, czy przez podst"p, czy
wreszcie gwoli pochlebstwa i nagrody nie narusza$ ani
niewolnika cesarskiego ani granic jego posiad$o&ci, ani
niczego, co nale'y do niego z mocy prawa i nie
usi$owa$ przyw$aszczy- sobie tego wzgl"dnie ukry-; i
aby nikt nie o&miela$ si" z wiaro$omstwa czy z$ej woli
ukrywa- ani uprowadza- zbieg$ych ludzi królewskich,
którzy nieprawnie i podst"pnie podaj) si" za wolnych
ludzi.
Aby nikt nie wa'y$ si" dopuszcza- si" oszustwa,
rabunku, lub jakiejkolwiek krzywdy wobec &wi"tych
ko&cio$ów Bo'ych, wdów, sierot i cudzoziemców,
albowiem sam cesarz, po Bogu i &wi"tych Jego,
ustanowiony zosta$ ich opiekunem i obro%c).
Aby nikt nie o&miela$ si" opuszcza- dóbr
cesarskich i przyw$aszcza- ich sobie.
Aby nikt nie &mia$ okaza- niepos$usze%stwa
wezwaniu cesarza do stawienia si" pod bro% i aby
'aden hrabia (komes) nie posuwa$ si" do tego, by gwoli
ochrony krewniaka czy z powodu przekupstwa z
czyjej& strony zwalnia- kogokolwiek z tych, którzy
obowi)zani s) do wyprawy wojennej.
Aby nikt nie wa'y$ sprzeciwia- si" w
czymkolwiek nakazowi cesarza lub jego poleceniom,
narusza-, uszczupla- lub przeszkadza- jego dzie$om
wzgl"dnie w innych sprawach okazywa-
niepos$usze%stwo jego woli i zleceniom. I aby nikt nie
o&miela$ si" uchyla- od swego &wiadczenia lub
podatku. [...]
(Polecamy), by hrabiowie i setnicy zbierali ludzi
do wykonania wymiaru sprawiedliwo&ci i mieli przy
swoich urz"dach takich pomocników, na których
mogliby polega- z ca$ym zaufaniem i którzy by
przestrzegali wiernie prawa i sprawiedliwo&ci, nie
uciskali pod 'adnym wzgl"dem biednych i nie wa'yli
si" ukrywa- gwoli przypodobania si" czy nagrody
z$odziei, rozbójników, zabójców, cudzo$o'ników,
z$oczy%ców, czarowników, wró'ek i wszystkich
&wi"tokradców, lecz raczej wydawali ich w celu ich
poprawy i ukarania zgodnie z prawem, aby z Bo')
pomoc) uwolni- lud chrze&cija%ski od tych wszystkich
przest"pstw.
Aby s"dziowie s)dzili sprawiedliwie wed$ug
prawa pisanego, nie za& wed$ug swojej woli.
Polecamy równie', aby w ca$ym naszym
pa%stwie nikt nie wa'y$ si" odmawia- schronienia ani
bogatym, ani biednym, ani obcym [...]

O przybyciu wys!a(ców od cesarza

Hrabiowie i setnicy, je&li pragn) za'ywa- $aski
cesarza, winni z ca$) troskliwo&ci) postara- si" o to, by
wys$a%cy do nich skierowani mogli bez zw$oki uda-
si" na ich teren i wszystkim w ogóle, którzy winni o to
si" postara-, poleci$, a'eby nie dopu&cili si" 'adnej
zw$oki, lecz pozwolili im (wys$a%com) uda- si" jak
najspieszniej swoj) drog) i tak) winni otoczy- ich
troskliwo&ci), z jakiej nasi wys$a%cy maj) prawo
korzysta-.
Co do osób biednych, którym cesarz u'yczy$
swojej ochrony, a którzy wedle nakazu monarszego
obowi)zani s) do &wiadcze%, niechaj hrabiowie i
wys$a%cy nasi nie zmuszaj) ich ze swej strony, z uwagi
na powy'sz) ochron".
Polecamy unika- i zwalcza- zabójstwa, od
których ginie wielka liczba chrze&cija%skiego ludu [...]
tego, kto o&mieli si" dopu&ci- zbrodni zabicia
cz$owieka, pragniemy ukara- najsro'sz) r"k). By
jednak grzech si" nie rozszerza$ i by nie powstawa$a
ogromna niezgoda w&ród chrze&cijan na skutek tego, 'e
z podszeptu diab$a mno') si" zabójstwa, niechaj winny
natychmiast obierze drog" naprawy z$a i jak
najszybciej zap$aci stosowne odszkodowanie za
pope$nion) zbrodni" krewnym zabitego. Równie' to
nakazujemy stanowczo, by krewni zabitego,
powoduj)c si" wrogim nastawieniem, nie wa'yli si"
powi"ksza- ponad miar" wyrz)dzonej krzywdy i nie
odmawiali pokoju prosz)cemu, lecz przyj"li
ofiarowane im zado&-uczynienie i odszkodowanie oraz
zawarli wieczysty pokój; winny za& niechaj bez zw$oki
da owo zado&-uczynienie (odszkodowanie). [...]
[...] Obecnie wi"c na podstawie wszystkich tych
postanowie% pragniemy dowiedzie- si" za
po&rednictwem naszych wys$a%ców rozes$anych po
ca$ym naszym pa%stwie, czy pomi"dzy lud#mi
duchownego stanu, a wi"c biskupami, opatami,
prezbiterami, diakonami, kanonikami i wszystkimi
mnichami oraz mniszkami, ka'dy na swoim
stanowisku i w swojej profesji zakonnej przestrzega
postanowie% zawartych we wszystkich naszych
rozporz)dzeniach oraz czy godzi si" tym poddanym
(obywatelom) z$o'y- podzi"kowanie lub udzieli-
zasi$ku, czy wreszcie nale'y co& poprawi- w
dotychczasowym stanie. Równie' pragniemy si"
dowiedzie-, czy ludzie &wieckiego stanu, gdziekolwiek
by si" znajdowali, s) pos$uszni naszym poleceniom i
woli oraz czy przestrzegaj) naszych nakazów w
sprawie opieki nad &wi"tymi ko&cio$ami, wdowami,
sierotami i lud#mi s$abymi, w sprawie rabunków,
stawienia si" na zgromadzenie wojska, wreszcie, czy
ka'dy z nich w tych wszystkich sprawach stara si" tam
siebie pilnowa- gwoli s$u'by Bo'ej [...] Równie'
chcemy dowiedzie- si" dok$adnie o naszych s$ugach:
hrabiach i setnikach, jak wygl)daj) wy'ej wymienione
sprawy. [...]

8. PRZYWILEJ LUDWIKA POBO,NEGO

DLA JEGO WASALA JANA Z
NARBONNY
Z 1 STYCZNIA 815 R.
(Altmann-Bernheim, s. 291-292; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 49)

1. W imi" Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa

Chrystusa, Ludwik za zrz)dzeniem Opatrzno&ci Bo'ej
cesarz wspania$y.
 2. Niechaj b"dzie znane wszystkim obecnym i
przysz$ym wiernym &wi"tego Ko&cio$a Bo'ego i
naszym poddanym, 'e pewien nasz wasal imieniem Jan
zg$aszaj)c si" w naszej obecno&ci z$o'y$ w r"ce nasze
swój ho$d i prosi$ nas o przyznanie mu tego
wszystkiego, co nasz ojciec i my przyznali&my mu byli
i co zaj)$ albo dzier'y$ wzgl"dnie móg$ zaj)- lub
u'ywa- on sam albo jego synowie wraz z ich lud#mi i
okaza$ nam równocze&nie dokument wystawiony mu
przez naszego rodzica.
3. My za& nakazali&my wyda- mu inny przywilej
wzgl"dnie poprawili&my poprzedni. Ust"pujemy przeto
temu' naszemu wasalowi Janowi w okr"gu
narbo%skim w$o&ci Fontes i Cellum Carboniles wraz z
ich granicami i przynale'no&ciami w ca$o&ci z
gruntami uprawionymi i nieuprawionymi a tak'e to
wszystko, co on zaj)$, dzier'y$ lub móg$ u'ywa- we
wsi Fonteioncosa, w jej granicach albo w innych
miejscach, wsiach czy w$o&ciach wraz z ich lud#mi.
Wszystko to tak on, jak i jego synowie i ich
potomstwo, maj) posiada- z naszego nadania wolne od
wszelkiej daniny czy jakiegokolwiek niepokoju.
4. A 'aden hrabia ani wikariusz, ani ich
pomocnicy, ani 'aden s"dzia publiczny niech nie wa')
si" poci)ga- do &wiadcze%, ani s)dzi- tych ludzi,
którzy mieszkaj) na ziemiach dzier'onych przez nich
lub b"d)cych ich w$asno&ci); lecz niechaj s)dz) i
poci)gaj) do &wiadcze% ten'e Jan, jego synowie i ich
potomni. A co os)dzili w zgodzie z prawem, niech
b"dzie ustalone; a co uczyniliby przeciw prawu, niech
poprawi) zgodnie z prawem.
5. Aby za& ten nasz dokument trwale
obowi)zywa$, póki on'e (Jan), jego synowie i ich
potomni b"d) wierni nam, naszym synom i ich
potomstwu i aby&cie mu dali wiar", rozkazali&my
odcisn)- na nim piecz"- z naszego pier&cienia.
Sprawdzi$ diakon Durand w zast"pstwie
Helizachara.
 Dan 1 stycznia w pierwszym roku panowania
najpobo'niejszego wspania$ego cesarza Ludwika, z
Chrystusa pomoc), w ósmym roku indykcji. Dzia$o si"
w pa$acu królewskim w Akwizgranie; w imi" Bo'e
szcz"&liwie. Amen.

9. TRAKTAT W
VERDUN
Z SIERPNIA 843 R.
(Annales Fuldenses, s. 34; przek$ad; Serejski, s. 83)

R. 843: Gdy mo'ni dokonali oznaczenia granic

dzia$ów królestwa i podzielili je na trzy cz"&ci, trzej
królowie, zjechawszy si" w sierpniu w mie&cie
galijskim Verdun, rozdzielili pa%stwo mi"dzy siebie:
Ludwik mianowicie otrzyma$ cz"&- wschodni), Karol
za& dzier'y$ zachodni), Lotariuszowi, najstarszemu z
nich, los przydzieli$ (sortitus est) &rodkow), le')c)
pomi"dzy dwoma poprzednimi. Po zawarciu pomi"dzy
sob) pokoju i umocnieniu go przysi"g) bracia
powrócili do domów, aby zarz)dza- i strzec swego
królestwa. Karol, po')daj)c Akwitanii jakoby prawnie
nale')cej do cz"&ci jego królestwa, sprawia$ wiele
przykro&ci krewniakowi swemu Pepinowi, a napastuj)c
go cz"stymi wyprawami, niejednokrotnie powodowa$
wielkie straty w$asnego wojska.

10. KAPITULARZ KAROLA (YSEGO Z MERSEN

Z 847 R.
(MGH, Capitularia, s. 68-69;
przek$ad: Serejski, s. 105-106)

II. Wol) nasz) jest, aby w naszym królestwie

ka'dy wolny cz$owiek mia$ seniora w naszej osobie
lub w naszych wasalach.
 III. Nakazujemy równie', aby 'aden cz$owiek
bez s$usznej przyczyny nie porzuca$ swego seniora,
oraz aby 'aden inny nie przyjmowa$ go poza
wypadkami obj"tymi zwyczajem istniej)cym za
czasów naszych przodków. [...]

11. KAPITULARZ KAROLA (YSEGO Z QUIERSY

Z 877 R.
(MGH, Capitularia, s. 362;
przek$ad: Serejski, s. 106-107)

III. Gdyby w tym królestwie zmar$ hrabia,

którego syn przebywa na naszym dworze, syn nasz
wraz z innymi naszymi wasalami wyznaczy spo&ród
najbardziej zaufanych i bliskich tego hrabiego osoby,
maj)ce wraz z ministeria$ami owego hrabstwa i z
biskupem, w którego diecezji znajduje si" to hrabstwo,
troszczy- si" o nie, dopóki nam nie donios), aby&my
bawi)cego przy nas syna zmar$ego obdarzyli jego
godno&ci). Gdyby za& syn zmar$ego by$ jeszcze
dzieckiem, wówczas syn ten wraz z ministeria$ami
hrabstwa i biskupem, w którego diecezji si" znajduje,
maj) zarz)dza- hrabstwem, dopóki nie dotrze do nas
wiadomo&- o &mierci wspomnianego hrabiego i synowi
jego nie przeka'emy piastowanej przez niego
godno&ci. [...]
 FRANCJA
1. POST*POWANIE WZOROWEGO WASALA
Z LISTU FULBERTA, BISKUPA Z
CHARTRES,
DO KSI*CIA AKWITANII
WILHELMA V - 1020 R.
(Ganshof, s. 102; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s.
50)

[...] Kto sk$ada seniorowi swemu przysi"g"

wierno&ci, winien mie- w pami"ci sze&- nast"puj)cych
s$ów: zdrów, niezawodny, uczciwy, po'yteczny,
ch"tny, wytrwa$y. Zdrów, aby nie sta$ si" przyczyn)
jakiego& uszczerbku na ciele seniora. Niezawodny, aby
nie zaszkodzi$ seniorowi przez ujawnienie jego
tajemnic lub przez wydanie zamków gwarantuj)cych
jego bezpiecze%stwo. Uczciwy, aby nie wyrz)dzi$
szkody seniorowi w jego s)downictwie, b)d# te' w
innych sprawach zwi)zanych z honorem seniora.
Po'yteczny, aby nie spowodowa$ szkody w dobrach
seniora. Ch"tny i wytrwa$y, aby nie czyni$ rzecz)
trudn) to dobro, które senior mo'e $atwo uczyni-, ani
te' rzecz) niemo'liw) to, co dla seniora jest mo'liwe.
S$uszn) jest zatem rzecz), i' wasal strze'e si"
przed czynieniem szkody seniorowi, ale nie z tych
wzgl"dów zas$uguje na lenno: nie wystarcza bowiem
powstrzymywa- si" od z$a, lecz czyni- trzeba rzeczy
dobre. Powinien wi"c lennik w my&l sze&ciu
wspomnianych zasad s$u'y- wiernie rad) i pomoc)
swemu seniorowi, aby okaza- si" godnym swego
beneficjum i aby wywi)za- si" z wierno&ci, któr)
poprzysi)g$. Senior winien tak'e we wszystkich
wspomnianych dziedzinach odp$aci- tym samym
wasalowi. Gdyby tego nie czyni$, s$usznie zostanie
uznany za cz$owieka z$ej wiary, podobnie jak wasal
przy$apany na sprzeniewierzeniu si" - przez jakie&
dzia$anie lub przyzwalanie - swym obowi)zkom,
zosta$by uznany za zdrajc" i krzywoprzysi"'c".

2. STATUTOWA TEORIA
NAST*PSTWA TRONU
Z 1420 R. Z TRAKTATU JANA DE TERRA
RUBEA
(Imbert-Sautel, s. 28; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz,
s. 61-63)
Pierwsza konkluzja: jedne rzeczy, jak domy, pola
i inne przedmioty nale')ce do osób prywatnych,
dzier'one s) patrymonialnie; inne, jak dobra publiczne,
w 'aden sposób nie mog) by- dzier'one
patrymonialnie [...] Ten podzia$ potwierdzony jest
przez Inst. de re divi, in prin. 2 § seq. et 1.1 ff. illo tit.
 Druga konkluzja: przy rzeczach zdatnych do
sukcesji-co si" tyczy naszego zagadnienia - istnieje
mo'liwo&- dwojakiej sukcesji: jedna jest patrymonial-
na -teksty prawa kanonicznego nazywaj) j) tak'e
dziedziczn) [...], druga jest pierwotna, ani
patrymonialna, ani te' dziedziczna, lecz powstaj)ca na
skutek porzucenia przez kogo& rzeczy lub opuszczenia
stanowiska [...]
Ósma konkluzja: w królestwie francuskim
nast"pstwo tronu jest oparte jedynie na prawie
zwyczajowym i wynika z samej mocy tego prawa, a to
w ten sposób, 'e sukcesja pierwotna przyznana jest
m"skim, pierworodnym potomkom linii prostej tych
osób, po których obejmuje si" tron, w braku za& takiej
linii potomkom m"skim z bocznej linii wed$ug
bli'szego stopnia pokrewie%stwa. I nie nale'y si"
dziwi-, 'e we wspomnianym królestwie nast"pstwo
tronu wynika jedynie z mocy prawa zwyczajowego,
skoro niekiedy jest ono przyznawane jedynie z mocy
ustawy, jak o tym w Inst. de le. agna. suc. in prin., a
niekiedy jest ono poprawiane przez senat, jak o tym w
Inst. de senatus con. Tertul. Nast"pstwo tronu mo'e
wi"c by- unormowane przez samo prawo zwyczajowe,
skoro obowi)zuje zasada, 'e ustawa i prawo
zwyczajowe maj) moc równorz"dn), jak o tym w l. de
quibus i w l. diuturna de legi ff. [...]
Dziesi)ta konkluzja: nigdy nie by$o wolno
królom Francji -tak i obecnemu w$adcy nie wolno -
sporz)dza- testamentu dotycz)cego królestwa i czyni-
t) drog) dziedzicem swego pierworodnego syna, czy
te' jak)& inn) osob". Ta konkluzja wynika z tego [...]
'e prawo zwyczajowe nie postanowi$o, i' mo'na
dysponowa- królestwem za pomoc) testamentu;
postanowiono natomiast co do tej kwestii w prawie
pospolitym, 'e mo'liwo&- dysponowania królestwem
za pomoc) testamentu nie istnieje, jak i nie ma sukcesji
dziedzicznej. W rezultacie to, co nie zosta$o zmienione
w prawie pospolitym ani przez zwyczaj, ani te' przez
ustaw", pozostaje nadal zastrze'one dla norm tego'
prawa, jak o tym l. praecipimus in fine de appellat. i w
Auth. de non alienand. § finali. [...]
Czternasta konkluzja: jak wynika z tego, co
wy'ej powiedziano, nast"pstwo tronu w królestwie
Francji nie jest ani dziedziczne, ani te' - w normalnych
wypadkach - elekcyjne, skoro nikt nie wybiera i skoro
elekcja jest - wed$ug Filozofa - aktem woli; dowód na
to jest przytoczony w c. quia propter de elec. Jest to
natomiast sukcesja pierwotna, stworzona przez sam)
moc prawa zwyczajowego i przyznana przez nie
pewnym osobom. Nale'y ona do nowej formy i
nowego rodzaju nast"pstwa tronu, stworzonego przez
zwyczaj, jak to wykazano przy przedstawionych wy'ej
zagadnieniach i co tak'e wyra#nie wynika z faktu, 'e
nie jest to sukcesja ani elekcyjna, ani te' dziedziczna;
jest to wi"c ca$kiem odmienny rodzaj, stworzony przez
statut, tj. prawo zwyczajowe królestwa, wed$ug c.
grandi de sup. ne praela [...]
Dwudziesta czwarta konkluzja: król Francji nie
mo'e wydawa- ordonansu lub ustawy, na skutek której
sukcesja w królestwie stawa$aby si" patrymonialna lub
dziedziczna; jedynie prawo zwyczajowe mo'e to
wprowadzi-. Ta konkluzja wywodzi si" z zasady, 'e
zwyczaj obowi)zuj)cy w tej sprawie zosta$
wprowadzony za zgod) trzech stanów oraz ca$ego
mistycznego cia$a pa%stwowego, do których
kompetencji na zasadzie prawa pospolitego nale')
kwestie ustanowienia i elekcji króla wed$ug glosy do c.
Moses et c. si ergo etc. i tekstu XCIII distinct. legimus.
[...] Godno&ci królewskie nale') do ca$ego
mistycznego cia$a pa%stwowego królestwa, podobnie
jak godno&ci ko&cielne nale') do Ko&cio$a; nie mo'e
zatem g$owa pa%stwa czyni- niczego, co by$oby ze
szkod) dla tych, do których godno&ci nale'), lub co
by$oby przeciwne ich woli, jak o tym l. in. concedendo
de aqua plu. arcen. i l. per fundum de servitu. rust.
praedia [...] Królestwo i wybór w$adców nale')
zreszt), jak wspomniano, do ludu [...] Nie wolno zatem
królowi zmienia- tego, co postanowiono jako
publiczny statut królestwa. [...]

3. COUTUME DE PARIS
Z 1510 R.
(Guenoys, s. 34 i n.; przek$ad: Bartel-
Malinowska, s. 13-17)

TYTU( III. Jakie dobra s# ruchomo$ciami, a jakie

nieruchomo$ciami
Art. 88. W okr"gu prewotalnym i w
wicehrabstwie Pary'a s) dwa rodzaje dóbr: to jest
ruchome i nieruchome. [...]
Art. 91. Ryba znajduj)ca si" w stawie lub w fosie
uwa'ana jest za nieruchomo&-, ale gdy znajduje si" w
skrzyni z wod) lub w zbiorniku, uwa'ana jest za
ruchomo&-.
Art. 92. Drzewo &ci"te, zbo'e, ziarno lub siano
skoszone, nawet znajduj)ce si" jeszcze na polu, ale nie
przewiezione, uwa'ane jest za ruchomo&-, ale gdy nie
jest &ci"te i trzyma si" korzeniami, uchodzi za
nieruchomo&-.
Art. 93. Suma oprocentowana darowana przez
ojca, matk", dziada, babk" lub innych wst"pnych
dzieciom w zwi)zku z zawarciem ma$'e%stwa, w celu
zainwestowania w maj)tek dziedziczny, nawet gdy
jeszcze nie zosta$a zainwestowana, uwa'ana jest za
nieruchomo&- z powodu (swego) przeznaczenia. [...]
TYTU( X. O wspólno$ci maj#tku
Art. 220. M"'czyzna i kobieta z$)czeni przez
ma$'e%stwo podlegaj) wspólno&ci maj)tku ruchomego
i nabytego, w czasie trwania ma$'e%stwa, maj)tku
nieruchomego. Wspólno&- ta zaczyna si" od dnia
za&lubin i b$ogos$awie%stwa &lubnego.
Art. 221. Z powodu tej wspólno&ci m)' jest
osobi&cie zobowi)zany p$aci- d$ugi nie obci)'aj)ce
nieruchomo&ci, zaci)gni"te przez 'on", i mo'na ich
skutecznie dochodzi- przeciw niemu w czasie trwania
ma$'e%stwa. Tak'e i kobieta jest zobowi)zana po
&mierci m"'a zap$aci- po$ow" d$ugów nie
obci)'aj)cych nieruchomo&ci, zaci)gni"tych przez
m"'a tak w czasie trwania ma$'e%stwa, jak i przed
nim. I to do wysoko&ci maj)tku obj"tego wspólno&ci),
jak (to) b"dzie powiedziane ni'ej.
Art. 223. Kobieta zam"'na nie mo'e sprzedawa-,
alienowa- ani obci)'y- hipoteki swych dóbr
dziedzicznych bez upowa'nienia i zgody swego m"'a.
A gdyby zawar$a jaki& kontrakt bez upowa'nienia i
zgody m"'a, kontrakt taki jest niewa'ny zarówno
wzgl"dem niej, jak i jej m"'a; i nie mo'na z tego
(tytu$u) dochodzi- roszcze% przeciw niej ani
spadkobiercom po zgonie jej m"'a.
Art. 224. Kobieta nie mo'e wszcz)- kroków
s)dowych bez zgody swego m"'a, chyba 'e jest
upowa'niona lub separowana s)downie, a separacja
jest ju' (faktycznie) dokonana.
Art. 225. M)' jest panem ruchomo&ci i nabytych
przez niego w czasie trwania ma$'e%stwa
nieruchomo&ci w ten sposób, 'e mo'e je sprzeda-,
alienowa- lub obci)'a- hipotek" oraz wed$ug swego
upodobania i woli dysponowa- nimi bez zgody swej
'ony, przez darowizn" lub inne rozporz)dzenie mi"dzy
'ywymi, na rzecz osoby zdolnej i bez podst"pu.
Art. 226. M)' nie mo'e sprzeda-, zamieni-,
podzieli- czy zlicytowa-, obci)'y-, zobowi)za- ani
obci)'y- hipoteki dziedzicznego w$asnego maj)tku
swej 'ony, bez zgody 'ony, a (ona nie mo'e te' tego
uczyni-) bez upowa'nienia jej przez niego w tym celu.
[.,.]
Art. 228. M)' nie mo'e bez zgody swej 'ony
zobowi)za- jej przez kontrakt i (inn)) obligacj"
powsta$) przed ma$'e%stwem lub w czasie jego
trwania, nie wi"cej ni' do wysoko&ci, jak) ona lub jej
spadkobiercy ustal) dla (ich) wspólno&ci (maj)tkowej);
dbaj)c jednak, by po &mierci jednego z ma$'onków
zosta$ legalnie sporz)dzony inwentarz i 'eby nie by$o
w nim b$"du ani podst"pu ze strony 'ony lub jej
spadkobierców.
Art. 229. Po zgonie jednego z wymienionych
ma$'onków dobra obj"te wspólno&ci) dziel) si" w ten
sposób, 'e ich po$owa nale'y do tego z ma$'onków,
który prze'y$, a druga po$owa do spadkobierców
zmar$ego. [...]
Art. 236. Kobieta b"d)ca kupcem mo'e zaci)ga-
zobowi)zania bez swego m"'a, w zwi)zku z
czynno&ciami i sprawami dotycz)cymi towaru.
Art. 237. Wolno ka'dej kobiecie szlacheckiego
czy nieszlacheckiego pochodzenia, je&li to wydaje si"
jej dobre, zrezygnowa- po &mierci swego m"'a ze
wspólno&ci maj)tkowej mi"dzy ni) i m"'em, tak by
maj)tek stanowi$ ca$o&-; i czyni)c to uwolni- si" od
d$ugów nie obci)'aj)cych nieruchomo&ci, zaci)g-
ni"tych przez wymienionego jej m"'a do dnia jego
&mierci, polecaj)c sporz)dzi- dobry i legalny
inwentarz. [...]
TYTU( XIII. O darowiznach i o darze wzajemnym
Art. 272. Wolno ka'dej osobie po uko%czeniu 25
lat i zdrowej na umy&le darowa- oraz rozporz)dza-
przez darowizn" i (inne) rozporz)dzenie mi"dzy
'yj)cymi - wszystkimi swymi ruchomo&ciami oraz
w$asnymi dobrami dziedzicznymi i nabytymi na rzecz
zdolnej do tego osoby. Niemniej ten, kto wst"puje w
zwi)zek ma$'e%ski lub kto otrzyma upe$noletnienie ze
s)du, mo'e rozporz)dza- swymi ruchomo&ciami,
maj)c 20 lat sko%czonych. [...]
Art. 282. M"'czyzna i kobieta z$)czeni
ma$'e%stwem w czasie jego trwania nie mog)
wzbogaca- jedno drugiego przez darowizn" mi"dzy
'yj)cymi, przez testament lub (inne) rozporz)dzenie
ostatniej woli ani inaczej, po&rednio czy bezpo&rednio,
w jakikolwiek sposób, jak tylko przez dar wzajemny.
[...]
TYTU( XIV. O testamentach i ich wykonywaniu
 Art. 292. Wszystkie osoby zdrowe na umy&le,
pe$noletnie i u'ywaj)ce swych praw mog)
rozporz)dza- przez testament i (inne) rozporz)dzenie
ostatniej woli na rzecz osoby zdolnej wszystkimi
swymi dobrami ruchomymi i nabytymi dobrami
nieruchomymi oraz pi)t) cz"&ci) swych w$asnych dóbr
dziedzicznych i niczym wi"cej, chyba 'e by$oby to dla
celów charytatywnych.
Art. 293. Aby testowa- ruchomo&ci i nabyte
nieruchomo&ci, trzeba mie- sko%czonych 20 lat; aby
za& testowa- pi)t) cz"&- w$asnych (dóbr
dziedzicznych), trzeba uko%czy- 25 lat. [...]
Art. 298. Zachowek jest po$ow) tej cz"&ci i
porcji, któr) ka'de dziecko otrzyma$oby w sukcesji po
ojcu i matce, dziadku i babce lub innych wst"pnych,
gdyby ojciec i matka, dziadek i babka czy inni wst"pni
nie rozporz)dzili (maj)tkiem) przez darowizn" mi"dzy
'yj)cymi lub przez rozporz)dzenie ostatniej woli;
potr)ciwszy od wszystkiego d$ugi i koszty pogrzebu.
TYTU( XV. O dziedziczeniu w linii prostej i bocznej
Art. 299. Ustanowienie dziedzica nie ma miejsca:
to znaczy nie jest ono wymagane ani konieczne dla
wa'no&ci testamentu. [...]
Art. 302. Dzieci dziedzicz)ce po zmar$ym
dochodz) do spadku po nim na równi, z wyj)tkiem
maj)tków dziedzicznych dzier'onych jako lenno lub
wolne alodium szlacheckie, stosowane do ograniczenia
w Tytule o lennach.
Art. 303. Przez darowizn" mi"dzy 'ywymi, przez
testament czy (inne) rozporz)dzenie ostatniej woli lub
w jakikolwiek inny sposób ojciec ani matka nie mog)
przyzna- korzy&ci jednemu ze swych dzieci, maj)cych
po nich dziedziczy-, wi"cej ni' innemu.
Art. 304. Dzieci dochodz)ce do spadkobrania po
ojcu lub po matce powinny zwróci- to, co zosta$o im
darowane, aby (to) razem z innymi dobrami spad-
kowymi uleg$o podzia$owi mi"dzy nich, albo
(powinny) mniej wzi)-. [...]
 Art. 310. Prawo i cz"&- (nale')c) do) dziecka,
które si" wstrzymuje i zrzeka si" spadku, przyrasta (do
cz"&ci nale'nych) innym dzieciom - spadkobiercom,
bez 'adnej prerogatywy starsze%stwa cz"&ci, która
przyrasta.
Art. 311. Po swych dzieciach urodzonych w
prawowitym ma$'e%stwie, je'eli (dzieci te) umr), nie
pozostawiaj)c jako spadkobierców w$asnego potom-
stwa, ojciec i matka dziedzicz) ruchomo&ci oraz
nabyte nieruchomo&ci, a w ich braku dziedziczy
dziadek lub babka i inni wst"pni.
Art. 312. W dziedziczeniu w linii prostej w$asny
maj)tek dziedziczny (zmar$ego) nie wraca do góry i
nie dziedzicz) go ojciec, matka, dziadek czy babka.
[...]
Art. 316. Nie jest spadkobierc) ten, kto nie chce.
[...]
 Art. 318. Zmar$y bierze w sekwestr 'ywego,
swego spadkobierc" najbli'szego i zdolnego do
dziedziczenia po nim.
Art. 319. W linii bocznej prawo reprezentacji ma
zastosowanie bez ogranicze% w jakimkolwiek stopniu
(pokrewie%stwa). [...]

4. KONKORDAT BOLO.SKI
Z 1516 R.
(Imbert-Sautel, s. 212-213; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 90-91).
Leon, biskup, s$uga s$ug bo'ych, ku wiecznej
rzeczy pami"ci, za aprobat) &wi"tego soboru, i z
pomoc) dobrotliwo&ci bo'ej [...]
Za rad) i jednomy&ln) zgod) naszych
wspomnianych braci, ca$kowicie &wiadomi i z pe$ni
naszej w$adzy postanawiamy i zarz)dzamy, aby odt)d
po wieczne czasy zamiast Sankcji Pragmatycznej
przestrzegano tych niniejszych postanowie%, a
mianowicie:
W ko&cio$ach katedralnych i metropolitalnych we
wspomnianym królestwie, Delfinacie, hrabstwie
Valentinois i Diois zarówno obecnie, jak i w
przysz$o&ci, wakuj)cych na skutek dobrowolnego
zrzeczenia si" godno&ci do r)k naszych lub sukcesorów
naszych, biskupów rzymskich, wybranych wed$ug
prawa kanonicznego, nie b"dzie wolno kapitu$om i
kanonikom tych ko&cio$ów przyst)pi- do elekcji lub do
proponowania przysz$ego pra$ata. W razie takiego
wakansu król Francji, panuj)cy w danej chwili, w
ci)gu sze&ciu miesi"cy, licz)c od dnia powstania
wakansu we wspomnianych ko&cio$ach, dokona
nominacji i przedstawi nam lub naszym sukcesorom,
biskupom rzymskim, i wspomnianej Stolicy
Apostolskiej, osob" godn), magistra lub licencjata
teologii, b)d# te' doktora lub licencjata obojga praw
lub jednego prawa, wychowanka jakiego& s$awnego
uniwersytetu stosuj)cego rygory egzaminów, osob"
zdoln) do pe$nienia funkcji i w wieku co najmniej 27
lat po to, aby&my my, nast"pcy nasi lub wspomniana
Stolica, udzielili królowi instytucji kanonicznej dla
osoby przez niego mianowanej.
Gdyby zdarzy$o si" wspomnianemu królowi
mianowa- dla wakuj)cych ko&cio$ów osob" bez
odpowiedniej kwalifikacji, nie otrzyma od nas w 'aden
sposób, ani te' od naszych nast"pców lub od
wspomnianej Stolicy, instytucji kanonicznej dla tej
osoby. Zobowi)zany jest wszak'e ów król w ci)gu
trzech miesi"cy - licz)c od dnia odmowy udzielonej
kandydatowi bez kwalifikacji i zapad$ej w konsystorzu
na wniosek osoby podwa'aj)cej wspomnian)
nominacj" osoby nie kwalifikowanej - zamianowa-
innego kandydata sposobem wy'ej przedstawionym.
W przeciwnym razie, aby zapobiec szybko
szkodliwo&ci takich wakansów w ko&cio$ach,
dokonamy my, nast"pcy nasi lub wspomniana Stolica,
nominacji osoby posiadaj)cej wy'ej wymienione
kwalifikacje na stanowisko w wakuj)cym ko&ciele.
Podobnie te' w wypadku wakansu powsta$ego w
ko&cio$ach na skutek &mierci b"dzie wolno
wspomnianej Stolicy dokona- swobodnie nominacji,
bez jakiejkolwiek uprzedniej nominacji przez króla.
Postanawiamy, i' elekcje, jak i nadania instytucji
kanonicznej przez nas, naszych nast"pców, b)d# przez
wspomnian) Stolic", przeprowadzone wbrew
powy'szym przepisom, s) niewa'ne i nie
obowi)zuj)ce. [...]

5. LISTY PATENTOWE HENRYKA III

WALEZJUSZA
POTWIERDZAJ/CE STATUTY (CECHU)
KRAWCÓW UBIORÓW, ZAREJESTROWANE
W PARLAMENCIE 2 WRZE!NIA 1583 R.
(Bouvier-Ajam, s. 437-441; przek$ad: T. Janasz)
[...] Otrzymali&my pokorn) pro&b" naszych
ukochanych mistrzów przysi"g$ych (cechu) krawców
ubiorów i mistrzów bractwa cechu zawieraj)c)
niektóre ordonanse i statuty, których artyku$y brzmi)
nast"puj)co:
1. Niech w ka'dym czasie [...] wy$)cznie do
mistrzów krawców ubiorów nale'y wykonywanie
wszelkich odmian ubiorów i przybra% z wszelkich
tkanin [...] tak dla m"'czyzn jak i kobiet. Nikt nie
b"dzie móg$ szy- ubiorów lub przybra% [...] trzyma-
kramu (sklepu) w mie&cie i na przedmie&ciach Pary'a,
kto nie zostanie przyj"ty na mistrza w zawodzie
krawca ubiorów i to pod kar) konfiskaty i grzywny.
[...]
7. [...] zobowi)zuje si" mistrzów tego cechu, by
dobrze i dok$adnie wykonywali [...] ubiory i przybrania
[...] z dobrych tkanin, a to pod kar) w wysoko&ci 20
dukatów. [...]
19. Zakazuje si" ka'dej osobie, jakiegokolwiek
by$aby stanu [...] podejmowa- si" zawodu krawca pod
kar) w wysoko&ci 20 dukatów, w po$owie dla Nas, w
po$owie dla bractwa. [...]
24. Ka'dy czeladnik zobowi)zany jest s$u'y-
swemu mistrzowi przez trzy pe$ne i nast"puj)ce po
sobie lata, inaczej nie stan) si" mistrzami tego cechu w
tym naszym mie&cie Pary'u. [...]
30. W tym cechu krawców ubiorów dla
stosowania, zachowania i utrzymania wspomnianych
ordonansów b"dzie czterech przysi"g$ych i stra'ników,
z których ka'dy pe$ni- b"dzie funkcje przez dwa lata, a
dwóch b"dzie wybranych przez wspólnot" cechow).
[...]
Te wszystkie artyku$y potwierdzili&my i
potwierdzamy.
Dan w Pary'u, w miesi)cu czerwcu, roku
pa%skiego 1583, a naszego panowania dziewi)tym.

6. STANY GENERALNE
Z 1614 R.
W PAMI*TNIKACH
KARDYNA(A RICHELIEU
(Memoires, s. 317; przek$ad: Feldman, s. 13-14)
 Stany generalne otwarte dnia 27 pa#dziernika
1614 r., toczy$y swe obrady do 23 lutego roku
nast"pnego. [...] Skoro zacz"to rozprawia- o naprawie
b$"dów istniej)cych w pa%stwie, podnios$y si" spory,
które nie $atwo przysz$o u&mierzy-. Stan szlachecki
zwróci$ si" do duchowie%stwa z propozycj) wspólnej
pro&by do króla, by w oczekiwaniu wyniku obrad nad
utrzymaniem lub zniesieniem prawa o dziedziczno&ci
urz"dów, zechcia$ powstrzyma- wyp$at" odno&nej
nale'no&ci i na rok nast"pny. [...]
Duchowie%stwo, zwa'ywszy, 'e dzi"ki temu
prawu wymiar sprawiedliwo&ci, b"d)cy najistotniejsz)
prerogatyw) Korony, zostaje oddzielony od osoby
króla i przemieniony na w$asno&- osób prywatnych, 'e
bramy s)downictwa stoj) otworem przed nieletnimi
dzie-mi, od których zale'y nasza fortuna, 'ycie i cze&-,
'e cnota nie ma odt)d dost"pu na urz"dy [...]
zwa'ywszy to wszystko, postanowi$o przy$)czy- si" w
tej sprawie do szlachty. [...]
Stan trzeci, którego deputowani mieli zlecone w
g$ównych artyku$ach swych instrukcyj domaga- si"
zniesienia owego prawa, przes$a$ duchowie%stwu swój
akces do powy'szej pro&by; 'e jednak wi"kszo&-
pos$ów rekrutowa$a si" spo&ród urz"dników, którym
interes osobisty nakazywa$ dzia$a- wbrew instrukcjom,
przeto chc)c si" zr"cznie wywin)- z ca$ej sprawy,
dorzucili pro&b", by duchowie%stwo i szlachta
przy$)czyli si" w zamian do dwóch pró&b, jakie
zamierzali wnie&- przed oblicze N. Pana: pierwsza, by
zwa'ywszy ubóstwo ludu, raczy$ zawiesi- &ci)gni"cie
podatku zwanego la taille; druga, by uwzgl"dniwszy
wynikaj)ce st)d, jako te' z wstrzymania op$at za
urz"dy zubo'enie skarbu, raczy$ zawiesi- wyp$acanie
pensyj i gratyfikacyj, ci)')cych na jego etacie. Ducho-
wie%stwo i szlachta trafnie os)dzili, 'e powy'sza
odpowied# stanu trzeciego, pod pozorami zgody
równa$a si" odmowie. [...]
24 marca przedstawiciele trzech stanów zostali
przyj"ci w Luwrze, gdzie N. Pani oznajmi$a im
postanowienie zniesienia sprzedajno&ci urz"dów. [...]
Odpowied# ta po$o'y$a kres owemu prawu o
dziedziczno&ci, jednakowo' od'y$o ono niebawem,
albowiem stan trzeci mocno w tym zainteresowany, tak
dalece si" uskar'a$, 'e ju' w dniu 13 maja N. Pan
wyrokiem swej Rady przywróci$ roczn) op$at". [...]
Tak wi"c koniec tych stanów podobny by$ do
pocz)tku. Propozycja os$oni"ta ró'nymi pozorami,
pozbawiona by$a ch"ci us$u'enia królowi i dobru
publicznemu, postanowienia za& okaza$y si"
bezowocne: jedynym wynikiem zebrania by$o
obci)'enie prowincyj strawnem, jakie musia$y
wyp$aci- deputowanym i okazanie ca$emu &wiatu, 'e
nie do&- jest zna- z$o, je'eli brak woli zaradzenia mu,
któr) zes$a- mo'e Bóg, pragn)c obdarzy- pa%stwo
pomy&lno&ci).

7. ABSOLUTYZM WE FRANCJI
WYPOWIEDZI LUDWIKA XIII Z
1632 i 1641 R.
(Bouvier-Ajam, s. 540;
przek$ad: T. Janasz)

W 1632 r. król francuski Ludwik XIII powierzy$

intendentom i komisarzom królewskim najwa'niejsze
funkcje administracyjne, przeciw czemu zaprotestowa$
Parlament paryski. W odpowiedzi Ludwik XIII
o&wiadczy$:
 „Niech'e sprawy, które wywodz) si" z mojego
nakazu, nie b"d) poddawane w w)tpliwo&-, ale niech
ka'dy wykonuje moje rozkazy”.
W 1641 r. ten sam w$adca uszczupli$ prawo
remonstracji Parlamentu paryskiego, sprowadzaj)c
jego zadania wy$)cznie do funkcji s)downiczych.
„Jeste&cie ustanowieni po to, by rozstrzyga-
(spory) mi"dzy mistrzem Piotrem a mistrzem Janem.
[...] Je'eli b"dziecie kontynuowa- wasze poczynania,
przytn" wam pazury tak ostro, 'e was (to) zapiecze”.
[...]

8. STANY GENERALNE W PAMI*TNIKACH

COLBERTA
(Imbert-Satuel, s. 203-204; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 82-83)
Król, jak w$adca absolutny w swym pa%stwie,
odpowiada na petycje trzech stanów wed$ug w$asnego
uznania i najcz"&ciej zgadza si" tylko na ma$) cz"&-
postulatów przed$o'onych mu przez stany.
Reprezentanci stanów w Blois pragn"li
zobowi)za- majestat królewski do nadania mocy
artyku$om uchwalonym wspólnie i zgodnie przez trzy
stany, jak i do uznania s"dziów wybranych przez stany
na zgromadzeniu i maj)cych unormowa- artyku$y,
które okaza$yby si" sporne. Ta propozycja zosta$a
odrzucona, poniewa' stwarza$aby ona zale'no&- króla
od woli jego poddanych, co jest sprzeczne z prawami
królestwa, nie nak$adaj)cymi na w$adz" panuj)cego
innych ogranicze%, jak tylko jego wola i racja.
Zgromadzenie stanów w 1614 r. pragn"$o
osi)gn)- niemal te same cele, ale sposobem, w którym
by$o wi"cej szacunku. Nie mówiono ju' wi"cej o
stworzeniu prawa, tj. artyku$ów uzgodnionych przez
trzy stany wbrew woli króla, lecz zaproponowano, aby
z trzech zeszytów wybra- artyku$y zgodne we
wszystkich sprawach i aby zrobi- z nich jeden
specjalny zeszyt, który przed$o'ono by królowi przed
przedstawieniem trzech oddzielnych zeszytów, tak aby
na t" wspóln) petycj" król odpowiedzia$ przed
rozdzieleniem si" stanów. Ta propozycja zdradza$a
wszak'e nieufno&- deputowanych wobec przyrzecze%
królewskich; król poczu$ si" tym dotkni"ty i nakaza$
pos$om oznajmi-, by uk$adali swe petycje w zwyk$ej
formie i ponownie obieca$, 'e udzieli na nie
przychylnej odpowiedzi. Chcia$ tak'e, aby pos$owie
pozostali w Pary'u na koszt swoich prowincji a' do
momentu odpowiedzi na petycje, nie pozwala$ jednak
na zebranie si" po przedstawieniu zeszytów, od tego
bowiem momentu w$adza deputowanych wygasa$a i
nie mogli oni zebra- si" w zgromadzeniu stanowym
bez wyra#nego zezwolenia majestatu królewskiego.
[...]
Wszyscy przyznaj), 'e istniej) wypadki, przy
których Stany Generalne s) bezwzgl"dnie potrzebne.
Dotyczy to fundamentalnych praw pa%stwa, tj. takich
spraw, jak wykonywanie prawa salickiego,
niewzruszalno&- domeny, okup za królów, je'eli w
czasie wojny dostali si" do niewoli, regencja w tym
czasie, je&li król nie przewidzia$ jej uprzednio; w tych
wszystkich wypadkach wydaje si", 'e w$adza
panuj)cego, pozostaj)ca jakby w zawieszeniu, nie
mo'e by- zast)piona inaczej, jak tylko przez zwo$anie
Stanów Generalnych. [...]
Nale'y jeszcze zauwa'y-, 'e dawniej
uprawnienia stanów by$y wi"ksze ni' ostatnio: król nie
móg$ nak$ada- nowych subsides bez zgody stanów; jest
to zaznaczone w wielu momentach naszych dziejów,
gdy podkre&lano, 'e królowie, nie posiadaj)cy innych
zwyk$ych dochodów poza dochodami z domeny,
nak$adali podatki jedynie za zgod) trzech stanów,
skoro tylko by$o konieczne, aby ludno&- &wiadczy$a ze
swych dóbr na wydatki wojenne i obron" pa%stwa.
Pozosta$ jeszcze jaki& &lad tych starych
uprawnie% stanów w pewnych prowincjach królestwa,
w których trzy stany z prowincji zbieraj) si", aby
ustali- sumy maj)ce by- na$o'one na ludno&-. Istnieje
nadto jeszcze jeden szczególny wypadek, w którym
trzy stany maj) moc tworzenia prawa partykularnego, a
mianowicie przy uk$adaniu obowi)zuj)cego prawa
zwyczajowego, b"d)cego rzeczywistym prawem
cywilnym prowincji. Podkre&la si" w ten sposób staro-
'ytn) wolno&- ludu francuskiego, który mia$ moc
tworzy- dla siebie prawa, moc podobn) do tej, jak)
mia$ lud rzymski zasiadaj)c w komicjach. [...]

9. RADY KRÓLEWSKIE WE FRANCJI

W RELACJI SPANHEIMA Z 1690 R.
(Imbert-Sautel, s. 192-194; przek$ad:
Lesi%ski-Walachowicz, s. 98-100)

Ogólnie o Radach
Je&li mówimy o Radach, to mamy na my&li tylko
te, w których król zwykle zasiada, które obejmuj)
tak'e ca$y zarz)d pa%stwa i które wreszcie odbywaj)
si" w gabinecie króla i w jego obecno&ci. S) to
nast"puj)ce cztery: Rada Tajna albo inaczej Rada
Ministerialna, bo tylko tak mo'na j) nazwa-. Rada
Królewska albo inaczej Finansów, Rada Depesz i Rada
Sumienia.
O Radzie Ministerialnej i ogólnie o ministrach
Rad) Tajn) albo Ministerialn) jest ta, w której
zasiadaj) tylko osoby piastuj)ce godno&- ministra
stanu. Zbiera si" ona w obecno&ci króla, od 10 rano do
oko$o po$udnia, regularnie trzy razy w tygodniu, a
mianowicie w niedziel", &rod" i czwartek, ponadto co
pi"tna&cie dni w poniedzia$ek, tj. wówczas, gdy nie
zbiera si" Rada Depesz, o której ni'ej wspominamy.
O charakterze Rady Ministerialnej
W Radzie Ministerialnej rozpatruje si" wszystkie
najwa'niejsze sprawy pa%stwowe, zarówno czasu
wojny jak i pokoju. Ministrowie wchodz)cy w sk$ad
Rady sk$adaj) sprawozdania dotycz)ce spraw
poszczególnych resortów im podlegaj)cych [...]
Odczytuje si" pisma ministrów królewskich do obcych
dworów, odpowiedzi, które si" tutaj sporz)dza, jak i
instrukcje udzielane ministrom. Obraduje si" nad
traktatami, sojuszami i korzy&ciami korony w sto-
sunkach z obcymi mocarstwami, wreszcie tutaj
proponuje si" oraz rozstrzyga to wszystko, co dotyczy
zarz)du pa%stwa i co mo'e posiada- jakie& znaczenie
dla króla, dworu i pa%stwa, jednym s$owem, dla spraw
wewn"trznych i zagranicznych królestwa.

O ministrach stanu po $mierci kardyna!a Mazarin

Mo'na z powy'szego jasno sobie wyobrazi-, na
jak) uwag" zas$uguje - ze wzgl"du na dobro publiczne
oraz Francji i pa%stw zagranicznych, szczególnie
mocarstw s)siednich - wybór osób powo$anych do
wspomnianej Rady i obarczonych na skutek tego
powo$ania ca$) tajemnic) pa%stwow) i kierownictwem
spraw o charakterze i znaczeniu wy'ej opisanym.
Mo'na tak'e ju' stwierdzi-, 'e dzia$alno&- rozwijaj)ca
si" w Radzie jest zwi)zana przede wszystkim z dwoma
sekretarzami stanu szczególnie obarczonymi
kierownictwem i za$atwianiem spraw: jednym - spraw
zagranicznych, drugim - wojny, nadto z szefem
finansów wyst"puj)cym pod ró'nymi tytu$ami, niegdy&
nadintendenta, ostatnio za& pod nadanym mu tytu$em
generalnego kontrolera. Odk)d rz)d, za obecnego
panowania, zmieni$ oblicze na skutek &mierci
kardyna$a Mazarin i na skutek tego, 'e król chcia$
rz)dzi- sam i za pomoc) swej Rady, odt)d tylko trzy
osoby otrzyma$y godno&ci wy'ej wspomniane,
udost"pniaj)ce im wej&cie w sk$ad Rady i posiadaj)ce,
jak wspomniano, tytu$ i funkcj" ministra stanu, a
mianowicie: pan le Tellier, sekretarz stanu do spraw
wojny, pan de Lyonne, sekretarz stanu do spraw
zagranicznych oraz pan Colbert, generalny kontroler
finansów, a ostatnio tak'e nadintendent budownictwa i
kierownik handlu i marynarki.

O Radzie Depesz i o tych, którzy w niej zasiadaj#

 Rada Depesz nale'y tak'e do tego rodzaju rad,
które odbywaj) si" w gabinecie króla i w jego
obecno&ci. Zbiera si" tylko jeden raz na pi"tna&cie dni,
w poniedzia$ek, a maj) w niej prawo zasiada-: delfin,
ksi)'" orlea%ski - brat króla, kanclerz, czterej
sekretarze stanu oraz ci, którzy uzyskali prawo oczeki-
wania na swoj) funkcj".
W Radzie za$atwia si" sprawy wewn"trzne
królestwa i jego prowincji. Sekretarze stanu -
stosownie do swoich departamentów - sk$adaj) raporty
dotycz)ce zarz)du lokalnego, prowadz) rejestry
decyzji podejmowanych w Radzie i nakazuj) na tej
podstawie odpowiednie za$atwienie sprawy.
Zauwa'my przy tym, 'e sekretarze stanu sk$adaj) tak'e
sprawozdania na stoj)co i w kolejno&ci wed$ug
przyj"cia ich na wspomnian) funkcj", bez wzgl"du na
t" szczególn) rang", jak) posiadaj) niektórzy
ministrowie spo&ród nich; ta ranga i funkcja nie ma
wszak'e znaczenia w opisywanej tu Radzie. [...]
 10. LUDWIK XIV DO
PARLAMENTU
W DNIU 3 MARCA 1766 R.
(Bouvier-Ajam, s. 633; przek$ad: T. Janasz)
Nie jestem winien nikomu sk$ada- rachunków. W
mojej jedynie osobie spoczywa w$adza suwerenna [...]
Ca$y porz)dek publiczny ode mnie pochodzi za& prawa
i interesy narodu, z których (niektórzy) o&mielaj) si"
czyni- oddzielony od monarchy korpus (corps),
spoczywaj) w niezb"dny sposób w moich r"kach i
wy$)cznie w moich r"kach. [...]

11. DEKRET O ZNIESIENIU POWINNO!CI

FEUDALNYCH
Z 4/5 SIERPNIA 1789 R.
(Cahen-Gúyot, s. 358-386;
przek$ad: Krauze, s. 229-230)

1. Zgromadzenie Narodowe znosi ca$kowicie

stosunki feudalne i postanawia, 'e uprawnienia i
zobowi)zania, tak feudalne, jak i czynszowe, które
dotycz) prawa „martwej r"ki” rzeczowego czy te'
osobistego i podda%stwa osobistego, zostaj) zniesione
bez odszkodowania; wszystkie inne powinno&ci
podlegaj) wykupowi, a cen" ich i sposób wykupu
ustali Zgromadzenie Narodowe. [...]
3. Wy$)czne prawo polowa% i otwartej hodowli
królików zostaje równie' zniesione, a ka'dy w$a&ciciel
ma prawo t"pienia wszelkiej zwierzyny na swoich
tylko posiad$o&ciach. [...]
4. Wszystkie s)dy senioralne zostaj) zniesione
bez odszkodowania, jednak'e dawni urz"dnicy tych
s)dów nadal b"d) wykonywa- swoje obowi)zki, póki
Zgromadzenie Narodowe nie ustali nowego porz)dku
s)dowego.
 5. Znosi si" dziesi"ciny wszelkiego rodzaju i
nale'no&ci zast"puj)ce je [...] pod tym warunkiem
jednak, aby uzyskane zosta$y w jakikolwiek inny
sposób &rodki na pokrycie wydatków zwi)zanych z
kultem boskim, z utrzymaniem kap$anów, z
udzieleniem pomocy biednym, z restauracj) ko&cio$ów
i prezbiteriów oraz na utrzymanie seminariów, szkó$,
kolegiów, szpitali, gmin i innych instytucji, na
utrzymanie których by$y one obecnie pobierane.
Dopóki nie zostan) one zabezpieczone, a dawni
w$a&ciciele nie otrzymaj) odszkodowania,
Zgromadzenie Narodowe nakazuje, aby wspomniane
daniny nadal by$y pobierane wed$ug obowi)zuj)cych
praw i przyj"tym sposobem. Co si" za& tyczy innych
dziesi"cin, bez wzgl"du na ich rodzaj b"d) one
podlega- wykupowi w sposób ustalony przez
Zgromadzenie, do chwili jednak wydania
odpowiednich zarz)dze% Zgromadzenie Narodowe
nakazuje dalsze ich pobieranie.
6. Wszystkie wieczyste renty gruntowe, pobierane
w naturze czy w pieni)dzach, b"d) mog$y by-
wykupywane [...]
 12. DEKLARACJA PRAW CZ(OWIEKA I
OBYWATELA
Z 26 SIERPNIA 1789 R.
(Cahen-Gúyot, s. 21-24; przek$ad: Beiersdorf, s. 23-24)
Przedstawiciele ludu francuskiego,
ukonstytuowani jako Zgromadzenie Narodowe,
zwa"ywszy, "e nieznajomo$', zapomnienie lub wzgarda
praw cz!owieka s# jedynymi przyczynami nieszcz&$' w
spo!ecze(stwie i zepsucia w rz#dzie, postanowili
wy!o"y' w uroczystym o$wiadczeniu przyrodzone,
niezmienne i u$wi&cone prawa cz!owieka; a to w tym
celu, aby to o$wiadczenie, stale przy$wiecaj#c
wszystkim cz&$ciom spo!eczno$ci, przywodzi!o im
bezustannie na pami&' ich prawa i ich obowi#zki; aby
wszelkie post&pki w!adzy prawodawczej i w!adzy
wykonawczej, jako mog#ce by' ka"dej chwili
zestawione z istotnym przeznaczeniem wszelkich
instytucji politycznych, przez to samo by!y bardziej
jeszcze szanowane; by "#dania obywateli, oparte odt#d
na prostych i niezaprzeczalnych podstawach, zwraca!y
si& ku utrzymaniu Konstytucji i ku dobru po-
wszechnemu.
Z tego wzgl&du Zgromadzenie Narodowe w
obecno$ci i pod okiem Istoty Najwy"szej uznaje i
obwieszcza nast&puj#ce prawa cz!owieka i obywatela.
Art. I. Ludzie rodz) si" i pozostaj) wolni i równi
co do praw. Podstaw) ró'nic spo$ecznych mo'e by-
tylko wzgl)d na po'ytek ogó$u.
Art. II. Celem wszelkiego zrzeszenia
politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i nie
ulegaj)cych przedawnieniu praw cz$owieka. Prawami
tymi s): wolno&-, w$asno&-, bezpiecze%stwo i opór
przeciw uciskowi.
Art. III. +ród$o wszelkiej w$adzy zasadniczo tkwi
w narodzie. ,adne cia$o, 'adna jestnostka nie mo'e
sprawowa- w$adzy, która by wyra#nie od narodu nie
pochodzi$a.
 Art. IV. Wolno&- polega na tym, 'e wolno
ka'demu czyni- wszystko, co tylko nie jest ze szkod)
drugiego; korzystanie zatem z przyrodzonych praw
ka'dego cz$owieka nie napotyka innych granic, jak te,
które zapewniaj) korzystanie z tych samych praw
innym cz$onkom spo$ecze%stwa. Granice te mog) by-
zakre&lone tylko drog) ustawy.
Art. V. Ustawa ma prawo zakazywa- tego tylko,
co jest szkodliwe dla spo$ecze%stwa. To, czego ustawa
nie zakazuje, nie mo'e by- wzbronione i nikt nie mo'e
by- zmuszonym do czynienia tego, czego ustawa nie
nakazuje.
Art. VI. Ustawa jest wyrazem woli ogó$u.
Wszyscy obywatele maj) prawo wspó$dzia$a-
osobi&cie lub przez swych przedstawicieli w tworzeniu
ustaw. Prawo musi by- jednakowe dla wszystkich,
zarówno gdy chroni, jak te' gdy karze. Wszyscy
obywatele s) równi w jego obliczu, wszyscy w równej
mierze maj) dost"p do wszystkich dostoje%stw,
stanowisk i urz"dów publicznych wedle swego
uzdolnienia i bez 'adnych innych wyró'nie%, prócz ich
osobistych zas$ug i zdolno&ci.
 Art. VII. Nikt nie mo'e by- oskar'onym,
aresztowanym ani wi"zionym, poza wypadkami
okre&lonymi &ci&le przez ustaw" i z zachowaniem form
przez ni) przepisanych. Ktokolwiek b"dzie zabiega$ o
wydanie zarz)dze% samowolnych, sam je wydawa$,
wykonywa$, lub ich wykonanie nakazywa$, winien by-
karany; ka'dy jednak obywatel, wezwany czy uj"ty w
imi" prawa, obowi)zany jest do natychmiastowego
pos$usze%stwa i staje si" winnym w razie oporu.
Art. VIII. Ustawa winna przepisywa- jedynie
kary &ci&le i oczywi&cie konieczne, nikt te' nie mo'e
by- karany inaczej, jak na mocy ustawy uchwalonej i
publicznie w sposób ustaw) przepisany przed
pope$nieniem przest"pstwa og$oszonej.
Art. IX. Poniewa' ka'dy a' do orzeczenia jego
winy uwa'anym by- musi za niewinnego, przeto, o ile
zachodzi konieczno&- uwi"zienia go, wszelkie &rodki,
nie b"d)ce nieodzownymi do zabezpieczenia jego
osoby, musz) by- surowo ustaw) wzbronione.
Art. X. Nikt nie powinien by- zaczepiany z
powodu swych przekona%, nawet religijnych, byleby
tylko ich objawianie nie zak$óca$o ustaw) zakre&lo-
nego porz)dku publicznego.
Art. XI. Wolna wymiana my&li i pogl)dów jest
jednym z najcenniejszych praw cz$owieka; ka'demu
obywatelowi zatem wolno przemawia-, pisa- i dru-
kowa- swobodnie z zastrze'eniem, 'e za nadu'ycie tej
wolno&ci odpowiada- b"dzie w wypadkach
przewidzianych przez ustaw".
Art. XII. Zabezpieczenie praw cz$owieka i
obywatela stwarza potrzeb" w$adzy publicznej; w$adza
ta zatem jest ustanowion) ku po'ytkowi ogó$u, nie za&
dla korzy&ci osobistej tych, którym zosta$a powierzona.
Art. XIII. Celem utrzymania w$adzy publicznej i
ponoszenia wydatków na administracj" niezb"dny jest
podatek powszechny; musi on by- równo rozdzielony
mi"dzy wszystkich obywateli w miar" ich &rodków.
Art. XIV. Wszyscy obywatele maj) prawo
bezpo&rednio lub przez swych przedstawicieli
stwierdza- zachodz)c) potrzeb" podatku
powszechnego, swobodnie zezwala- na jego na$o'enie,
czuwa- nad jego zu'ytkowaniem, jako te' okre&la-
jego wysoko&-, wymiar, sposób &ci)gania oraz czas
trwania.
Art. XV. Spo$ecze%stwo ma prawo ')da- od
ka'dego urz"dnika publicznego zdawania sprawy z
jego czynno&ci urz"dowych.
Art. XVI. Spo$ecze%stwo, w którym r"kojmie
praw cz$owieka nie s) zabezpieczone ani podzia$
w$adzy nie jest ustalony, nie ma konstytucji.
Art. XVII. Poniewa' w$asno&- jest prawem
nietykalnym i &wi"tym, przeto nikt jej pozbawiony by-
nie mo'e, wyj)wszy wypadki, gdy potrzeba ogó$u,
zgodnie z ustaw) stwierdzona, niew)tpliwie tego
wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i
uprzedniego odszkodowania.
 13. USTAWA LE
CHAPELIER
Z 14 CZERWCA 1791 R.
(Collection; przek$ad: T. Janasz)
Art. 1. Skoro zniweczenie wszystkich odmian
zwi)zków obywateli tego samego stanu i zawodu jest
jedn) z fundamentalnych podstaw Konstytucji
francuskiej - zabrania si" przywraca- je faktycznie pod
jakimkolwiek pozorem i w jakiejkolwiek formie.
Art. 2. Obywatele tego samego stanu lub zawodu,
przedsi"biorcy, sklepikarze, robotnicy i czeladnicy
jakiegokolwiek rzemios$a nie mog), zebrawszy si"
razem, wyznacza- przewodnicz)cego, sekretarzy ani
syndyków, prowadzi- rejestrów, podejmowa- uchwa$
lub postanowie% o swoich tak zwanych wspólnych
interesach.
Art. 3. Zabrania si" wszystkim organom
administracyjnym i municypalnym przyjmowa-
jakichkolwiek adresów lub petycji, u$o'onych w
imieniu stanu lub zawodu, udziela- na nie odpowiedzi,
przy czym nakazuje si" uzna- za nieby$e
postanowienia, które by by$y w ten sposób powzi"te
oraz czuwa- troskliwie, aby nie nadano biegu tym
postanowieniom lub ich nie wykonano.
Art. 4. Gdyby wbrew zasadom wolno&ci i
Konstytucji obywatele uprawiaj)cy ten sam zawód lub
rzemios$o podj"li postanowienia lub zawarli
porozumienia zmierzaj)ce do wspólnego udzielenia
odmowy na zajmowanie si" swymi pracami lub
wykonania ich tylko za okre&lonym wynagrodzeniem,
to te postanowienia lub porozumienia, zaprzysi"'one
lub nie, uznane s) jako sprzeczne z Konstytucj),
zagra'aj)ce wolno&ci i Deklaracji Praw Cz$owieka i za
pozbawione skutków. Organa administracyjne i
municypalne s) zobowi)zane za takie je uzna-.
Sprawcy, przywódcy i pod'egacze, którzy te
porozumienia spowoduj), zredaguj) je lub b"d) im
przewodzi-, odpowiadaj) na wniosek prokuratora
Komuny przed Trybuna$em Policji, ulegaj)c karze 500
liwrów grzywny i zawieszeniu na przeci)g roku w
wykonywaniu wszystkich praw obywateli czynnych
oraz uczestniczeniu w zgromadzeniach
pierwiastkowych.
Art. 5. Zabrania si" wszystkim organom
administracyjnym i municypalnym pod osobist)
odpowiedzialno&ci) (ich cz$onków) zatrudnia-,
przyjmowa- lub dopuszcza- do przyj"cia (do prac w
ich zawodzie) przy jakichkolwiek robotach
publicznych tych spo&ród przedsi"biorców, robotników
lub czeladników, którzy spowoduj) lub podpisz)
wspomniane postanowienia lub porozumienia, z wyj)t-
kiem wypadku, gdy z w$asnej woli zg$osz) si" do
kancelarii Trybuna$u Policji, aby je odwo$a- lub ich si"
wyprze-.
Art. 6. Gdyby te postanowienia i porozumienia,
og$oszenia publiczne, pisma obiegowe, zawiera$y
jak)kolwiek gro#b" przeciw przedsi"biorcom,
rzemie&lnikom, robotnikom lub przybywaj)cym do
pracy w danym miejscu obcym robotnikom na dniówce
(a tak'e) tym, którzy zadowol) si" p$ac) ni'sz), to
wszyscy autorzy, pod'egacze lub sygnatariusze tych
aktów i pism ulegn) karze grzywny 1000 liwrów i
trzech miesi"cy wi"zienia.
Art. 7. Ci, którzy u'yj) gro#by lub przemocy
wobec robotników korzystaj)cych z wolno&ci pracy i
zawodu, przyznanej im prawami konstytucyjnymi,
b"d) &cigani na drodze s)dowej i karani z ca$)
surowo&ci) prawa, jako sprawcy zak$ócenia spokoju
publicznego.
Art. 8. Wszystkie zbiegowiska z$o'one z
rzemie&lników, czeladników i robotników na dniówce
lub przez nich wywo$ane i zwrócone przeciw
swobodnemu i opartemu na dwustronnym
porozumieniu wykonywaniu przemys$u lub prac u osób
jakiejkolwiek kategorii, lub przeciw dzia$alno&ci policji
i wykonywaniu wydanych w tym przedmiocie
orzecze% s)dowych, jak równie' przeciw licytacjom i
przetargom publicznym ró'nych przedsi"biorstw - b"d)
uwa'ane za zbiegowiska buntownicze i jako takie
rozpraszane przez piastunów si$y zbrojnej na mocy
formalnego wezwania, które zostanie do nich
skierowane, a ich uczestnicy zostan) ukarani z ca$)
surowo&ci) praw dotycz)cych sprawców, pod'egaczy i
przywódców takich zbiegowisk i tych wszystkich,
którzy dopuszczaj) si" aktów przemocy.

14. KONSTYTUCJA FRANCUSKA

Z 3 WRZE!NIA 1791 R.
(Duguit-Monnier, s. 1-33; przek$ad:
Sczaniecki, s. 103-111)

TYTU( II. O podzia!ach Królestwa i o obywatelstwie

Art. 1. Królestwo jest jedno i niepodzielne:
terytorium jego dzieli si" na 83 departamenty, ka'dy
departament na dystrykty, ka'dy dystrykt na kantony.
[...]
Art. 8. Obywatele francuscy [...] w miastach i na
okre&lonych obszarach wiejskich tworz) gminy [...]
Art. 9. Obywatele tworz)cy gmin" maj) prawo
wybiera- na okre&lony czas [...] tych spo&ród siebie,
którzy pod nazw) urz"dników municypalnych maj)
kierowa- sprawami gminy [...]
TYTU( III. O w!adzach publicznych
Art. 11. Suwerenno&- jest jedna, niepodzielna,
niepozbywalna i nie podlegaj)ca przedawnieniu.
Nale'y ona do Narodu (Nation); 'adna cz"&- Ludu
(Peuple) ani 'adna jednostka nie mo'e sobie przyzna-
jej wykonywania.
Art. 12. Naród, od którego wy$)cznie wywodz)
si" wszystkie w$adze, mo'e je sprawowa- jedynie
przez delegacj". Konstytucja francuska jest reprezenta-
cyjna: reprezentantami s) Cia$o ustawodawcze i Król.
Art. 13. W$adza ustawodawcza jest powierzona
Zgromadzeniu Narodowemu (Assemblé Nationale)
sk$adaj)cemu si" z reprezentantów swobodnie i na
okre&lony czas wybranych przez lud, które ma j)
sprawowa- z sankcj) królewsk), w sposób poni'ej
okre&lony.
Art. 14. Rz)d jest monarchiczny: w$adza
wykonawcza powierzona jest Królowi i jest pod jego
autorytetem sprawowana przez ministrów i innych
odpowiedzialnych urz"dników, w sposób poni'ej
okre&lony.
Art. 15. W$adza s)dowa jest powierzona s"dziom
wybieranym na okre&lony czas przez lud.

Rozdzia$ I. O Narodowym Zgromadzeniu

Ustawodawczym
Art. 16. Zgromadzenie Narodowe b"d)ce Cia$em
ustawodawczym (Corps législatif) jest sta$e
(permanente) i sk$ada si" tylko z jednej izby.
Art. 17. Powo$ywane ono b"dzie co dwa lata w
drodze nowych wyborów. Ka'dy okres dwuletni
stanowi- b"dzie jedn) legislatur". [...]
Art. 20. Cia$o ustawodawcze nie mo'e zosta-
rozwi)zane przez Króla.
Art. 21. Liczba pos$ów w Ciele ustawodawczym
wynosi 745 [...]
Art. 26. Dla utworzenia Zgromadzenia
Narodowego obywatele czynni zbiera- si" b"d) co 2
lata na zgromadzeniach pierwiastkowych w miastach i
kantonach [...]
Art. 27. By by- obywatelem czynnym nale'y: -
By- Francuzem; - Mie- uko%czonych 25 lat; -
Mieszka- w mie&cie lub w kantonie od daty okre&lonej
ustaw); - By- p$atnikiem podatku bezpo&redniego w
wysoko&ci równej co najmniej 3 dni pracy [...]; - Nie
pozostawa- w s$u'bie, to znaczy nie by- pracownikiem
najemnym; - By- zapisanym w miejscu zamieszkania
na li&cie gwardii narodowej; - Z$o'y- przysi"g"
obywatelsk). [...]
Art. 31. Zgromadzenia pierwiastkowe powo$uj)
elektorów w liczbie proporcjonalnej do liczby
obywateli czynnych w danym mie&cie lub kantonie; -
Powo$a si" jednego elektora na 100 obywateli
czynnych, obecnych i nieobecnych na Zgromadzeniu
[...]
Art. 32. Elektorem mo'e by- osoba, która poza
warunkiem posiadania obywatelstwa czynnego spe$nia
warunki nast"puj)ce: - W miastach licz)cych ponad
6000 mieszka%ców musi by- w$a&cicielem lub
u'ytkownikiem maj)tku oszacowanego w ksi"gach
podatkowych jako przynosz)cego dochód równy
warto&ci 200 dni pracy, lub by- mieszka%cem domu
oszacowanego w tych'e ksi"gach jako przynosz)cego
dochód równy warto&ci 150 dni pracy; - W miastach
poni'ej 6000 mieszka%ców [...] dochód winien
przedstawia- warto&- odpowiednio - 150 lub 100 dni
pracy; - na wsi - odpowiednio - 150, wzgl"dnie by-
dzier'awc) gospodarstwa rolnego oszacowanego na
warto&- 400 dni pracy.
Art. 33. Elektorzy powo$ani w ka'dym
departamencie zbior) si" dla dokonania wyboru pos$ów
(représentants) w ilo&ci przypadaj)cej na dany
departament, oraz ich zast"pców w liczbie 1/3 ilo&ci
pos$ów [...]
Art. 34. Pos$owie i ich zast"pcy wybierani b"d)
wi"kszo&ci) absolutn) g$osów spo&ród obywateli
czynnych departamentu.
 Art. 35. Pos$em mo'e by- wybrany ka'dy
obywatel czynny, niezale'nie od stanu czy te'
wysoko&ci op$acanego podatku.
Art. 36. B"d) jednak musieli optowa- (wybra-
mi"dzy zajmowanym stanowiskiem a funkcj) poselsk))
ministrowie i inni urz"dnicy odwo$alni, [...] poborcy
podatków bezpo&rednich [...] urz"dnicy administracyjni
i municypalni i dowódcy gwardii narodowych.
Art. 37. Sprawowanie funkcji s)dowych nie mo'e
by- po$)czone z funkcjami poselskimi przez ca$y okres
legislatury. S"dziowie b"d) zast"powani przez swych
zast"pców [...]
Art. 38. Cz$onkowie Cia$a ustawodawczego mog)
by- ponownie wybrani dopiero po przerwie jednej
legislatury.
Art. 39. Pos$owie wybrani w departamentach nie
s) przedstawicielami jednego, okre&lonego
departamentu, lecz ca$ego Narodu i nie mog) posiada-
'adnych instrukcji wi)')cych [...]

Rozdzia$ II. O godno&ci Królewskiej, o Regencji

i o Ministrach
Art. 54. Godno&- Królewska jest niepodzielna i
powierzona jest ona dziedzicznie panuj)cej dynastii w
linii m"skiej w porz)dku primogenitury z wy-
kluczeniem wieczystym kobiet i ich potomstwa.
Art. 55. Osoba Króla jest nietykalna i &wi"ta; jego
jedyny tytu$ brzmi: Król Francuzów.
Art. 56. Nie ma we Francji autorytetu wy'szego
ponad Ustaw". Król rz)dzi na jej mocy i jedynie w
imieniu Ustawy mo'e ')da- pos$usze%stwa.
Art. 57. Król, po obj"ciu tronu, wzgl"dnie po
doj&ciu do pe$noletno&ci sk$ada w obecno&ci Cia$a
ustawodawczego przysi"g" Narodowi, 'e b"dzie
wierny Narodowi i Ustawie, 'e b"dzie u'ywa$ ca$ej
powierzonej sobie w$adzy dla utrzymania Konstytucji,
uchwalonej przez Konstytuant" w latach 1789, 1790 i
1791, i 'e b"dzie strzeg$ wykonania Ustaw. [...]
 Art. 58. Je'eli w przeci)gu miesi)ca po
zaproszeniu przez Cia$o ustawodawcze Król nie z$o'y
przysi"gi, wzgl"dnie je'eli po jej zaprzysi"'eniu
przysi"g" odwo$a, uwa'a si" 'e abdykowa$
(zrezygnowa$ z tronu).
Art. 59. Je'eli Król stanie na czele armii i skieruje
jej si$y przeciw Narodowi [...], uznaje si" 'e
abdykowa$.
Art. 60. Je'eli Król po opuszczeniu Królestwa nie
powróci po wezwaniu go do powrotu przez Cia$o
ustawodawcze [...], uznaje si" 'e abdykowa$. [...]
Art. 61. Po abdykacji [...] Król znajduje si" w
klasie obywateli i tak jak oni b"dzie móg$ by- poddany
oskar'eniu i s)dowi za czyny dokonane po abdykacji.
[...]
Art. 63. Naród zabezpieczy splendor tronu przez
list" cywiln), której wysoko&- b"dzie ustala$o Cia$o
ustawodawcze, przy ka'dorazowej zmianie, tronu, na
ca$y okres panowania [...]
Art. 92. Do Króla jedynie nale'y powo$ywanie i
odwo$ywanie ministrów.
 Art. 93. Nie mog) by- mianowani ministrami
cz$onkowie Zgromadzenia Narodowego obecnego ani
przysz$ych legislatur [...]
Art. 95. ,aden rozkaz królewski nie mo'e by-
wykonany, o ile nie jest podpisany przez Króla i
kontrasygnowany przez ministra lub kierownika
departamentu.
Art. 96. Ministrowie s) odpowiedzialni za
wszystkie przez nich pope$nione przest"pstwa przeciw
bezpiecze%stwu pa%stwa i Konstytucji; - Za wszelkie
naruszenie w$asno&ci i wolno&ci jednostki; - Za
wszelkie trwonienie pieni"dzy przeznaczonych na
wydatki w ich departamencie.
Art. 97. W 'adnym wypadku rozkaz królewski,
ustny lub na pi&mie, nie mo'e zwolni- ministra od
odpowiedzialno&ci.
Art. 98. Ministrowie winni corocznie przedstawi-
Cia$u ustawodawczemu po otwarciu sesji
sprawozdanie na temat wydatków przewidywanych
departamentu oraz na temat sposobu zu'ycia sum,
które na ten cel zosta$y przeznaczone; winni równie'
wskaza- na nadu'ycia, które mog$y mie- miejsce w
ró'nych dziedzinach zarz)du.
Art. 99. ,aden minister nie mo'e by- poci)gany
do odpowiedzialno&ci karnej z tytu$u swej funkcji
administracyjnej bez dekretu Cia$a ustawodawczego.

Rozdzia$ III. O wykonywaniu w$adzy

ustawodawczej
Art. 100. Konstytucja powierza wy$)cznie Cia$u
ustawodawczemu nast"puj)ce uprawnienia i zadania: -
1° Wyst"powania z inicjatyw) ustawodawcz) i
uchwalania ustaw: Król mo'e jedynie zaproponowa-
Cia$u ustawodawczemu zaj"cie si" jak)& spraw); - 2°
Okre&lania wysoko&ci wydatków publicznych; - 3°
Uchwalania podatków publicznych; [...] - 5°
Podejmowania uchwa$ w przedmiocie znoszenia lub
tworzenia urz"dów publicznych; [...] - 10° Poci)gania
do odpowiedzialno&ci przed Najwy'szy Trybuna$
narodowy ministrów i g$ównych przedstawicieli
W$adzy wykonawczej; [...]
Art. 101. Decyzja o wojnie mo'e by- podj"ta
jedynie uchwa$) Cia$a ustawodawczego, wydan) na
wniosek formalny i niezb"dny Króla i przez niego
sankcjonowan). [...]
Art. 102. Do Cia$a ustawodawczego nale'y
ratyfikowanie traktatów pokojowych oraz traktatów i
przymierzy handlowych. [...]
Art. 103. Cia$o ustawodawcze samo wyznacza
miejsce odbywania si" swych sesji, decyduje równie' o
ich przed$u'eniu, o ile to uzna za konieczne, oraz o ich
odroczeniu. [...]
Art. 105. Debaty Cia$a ustawodawczego s)
publiczne, protoko$y z sesji s) og$aszane drukiem. [...]
Art. 108. Ka'dy projekt dekretu poddany b"dzie
trzem czytaniom z trzykrotnymi przerwami w odst"pie
nie krótszym jak jednego tygodnia. [...]
Art. 110. Po trzecim czytaniu przewodnicz)cy
otwiera dyskusj", a Cia$o ustawodawcze podejmuje
uchwa$". [...]
 Art. 116. Dekrety Cia$a ustawodawczego
przedstawia si" Królowi, który mo'e odmówi-
wyra'enia na nie zgody.
Art. 117. Je'eli Król odmawia zgody, odmowa
taka ma jedynie charakter zawieszaj)cy. Je'eli dwie
legislatury, nast"puj)ce po tej legislaturze, która
przedstawi$a dekret, przedstawi) go kolejno w takiej
samej redakcji. Król zmuszony b"dzie da- swoj)
sankcj". [...]
Art. 119. Król jest zobowi)zany wyrazi- sw)
zgod" wzgl"dnie odmow" w przeci)gu dwóch miesi"cy
od daty przedstawienia dekretu.
Art. 120. ,aden dekret, na który Król nie wyrazi$
swej zgody, nie mo'e mu by- przedstawiony ponownie
przez t" sam) legislatur".
Art. 121. Dekrety sankcjonowane przez Króla
oraz te, które mu zosta$y przedstawione przez trzy
kolejne legislatury, maj) walor ustaw i nosz) miano
Ustawy (Loi). [...]
Art. 123. Dekrety Cia$a ustawodawczego,
dotycz)ce wprowadzenia, przed$u'enia i pobierania
podatków publicznych, nosi- b"d) miano Ustaw. S)
one og$aszane i wykonywane bez poddawania ich
sankcji królewskiej. [...]

Rozdzia$ IV. O wykonywaniu w$adzy

wykonawczej
Art. 134. W$adza wykonawcza najwy'sza
spoczywa wy$)cznie w r"kach Króla. Król jest
najwy'szym zwierzchnikiem ogólnej administracji
królestwa. [...] -Król jest najwy'szym zwierzchnikiem
armii l)dowej i morskiej [...]
Art. 138. W$adza wykonawcza jest zobowi)zana
do opatrywania piecz"ci) pa%stwow) ustaw i do ich
og$oszenia. - Jest tak samo zobowi)zana do og$aszania
i wykonywania tych aktów Cia$a ustawodawczego,
które nie wymagaj) sankcji królewskiej. [...]
 Art. 144. Istnieje w ka'dym departamencie
administracja wy'sza i w ka'dym dystrykcie
administracja podporz)dkowana.
Art. 145. Administratorzy nie maj) charakteru
przedstawicielskiego - s) oni urz"dnikami wybranymi
na okre&lony czas przez lud dla sprawowania pod
nadzorem autorytetu Królewskiego funkcji
administracyjnych.

Rozdzia$ V. O w$adzy s)dowej

Art. 155. W$adza s)dowa nie mo'e by- w
'adnym wypadku sprawowana ani przez Cia$o
ustawodawcze, ani przez Króla.
Art. 156. S)downictwo wykonuj) bezp$atnie
s"dziowie wybierani przez lud. [...]
Art. 157. Trybuna$y nie mog) si" miesza- do
spraw zwi)zanych z wykonywaniem W$adzy
ustawodawczej ani zawiesza- wykonywania ustaw, ani
te' orzeka- w sprawach zwi)zanych z dzia$alno&ci)
administracyjn), czy te' powo$ywa- przed swój s)d
administratorów z powodu wykonywanych przez nich
funkcji. [...]
Art. 161. Ustanowi si" jednego lub wi"cej
s"dziów pokoju w kantonach i w miastach. [...]
Art. 163. W sprawach karnych 'aden obywatel
nie mo'e by- s)dzony inaczej, jak na podstawie
oskar'enia wniesionego przez $aw" przysi"g$ych, albo
zadekretowanego przez Cia$o ustawodawcze, w
wypadku gdy do niego nale'y wniesienie sprawy. - Po
przyj"ciu oskar'enia stan faktyczny zostanie roz-
poznany i ustalony przez $aw" przysi"g$ych. [...]
Zastosowaniem ustawy zajm) si" s"dziowie. [...]
Liczba przysi"g$ych zajmuj)cych si" rozpoznaniem
stanu faktycznego nie mo'e by- ni'sza od 12. [...]
Art. 173. W ca$ym królestwie jest jeden tylko
trybuna$ kasacyjny. [...]
Art. 177. Najwy'szy Trybuna$ narodowy z$o'ony
z cz$onków trybuna$u kasacyjnego i z przysi"g$ych
rozpoznawa- b"dzie przest"pstwa ministrów i
g$ównych urz"dników oraz zbrodnie przeciw
bezpiecze%stwu pa%stwa, w wypadku wniesienia
oskar'enia przez Cia$o ustawodawcze. Zbiera- si" on
b"dzie jedynie na wezwanie Cia$a ustawodawczego w
miejscowo&ci oddalonej przynajmniej o 30 mil od
miejsca obradowania legislatury. [...]
TYTU( VII. O rewizji dekretów konstytucyjnych
Art. 200. Zgromadzenie Narodowe deklaruje, 'e
Naród ma nieprzedawnialne prawo do zmieniania swej
Konstytucji; [...]
Art. 201. Je'eli 3 legislatury kolejne wyra'aj)
zgodnie 'yczenie zmiany którego& artyku$u
Konstytucji, istnieje podstawa do przeprowadzenia
rewizji.
Art. 202. Dwie nast"pne z kolei legislatury nie
mog) proponowa- zmiany jakiegokolwiek artyku$u
Konstytucji. [...]
Art. 204. Czwarta legislatura, powi"kszona o 249
cz$onków wybranych we wszystkich departamentach
[...] przekszta$ci si" w Zgromadzenie Rewizyjne.
Art. 205. Cz$onkowie trzeciej legislatury, która
domaga$a si" zmiany Konstytucji, nie mog) by-
wybrani do Zgromadzenia Rewizyjnego.
Art. 207. Zgromadzenie Rewizyjne przyst)pi z
kolei natychmiast do sprawy, która mu zosta$a oddana;
po uko%czeniu tej pracy 249 cz$onków, powo$anych
dodatkowo, wycofa si" natychmiast, by w 'adnym
wypadku nie uczestniczy- w aktach ustawodawczych.
Zgromadzenie Narodowe po wys!uchaniu lektury
powy"szej Konstytucji i po jej przyj&ciu stwierdza, "e
Konstytucja jest gotowa i "e nie mo"na w niej nic
zmieni'. - Zostanie natychmiast powo!ana delegacja w
sk!adzie 60 cz!onków, która w dniu dzisiejszym ofiaruje
Konstytucj& Królowi.

15. DEKRET O AKTACH STANU

CYWILNEGO,
MA(,E.STWIE I ROZWODZIE
 Z 20-25 WRZE!NIA 1792 R.
(Imbert-Sautel, s. 255 i n.; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 165-166)

TYTU( I. O urz&dnikach pa(stwowych

prowadz#cych rejestry urodzin, zawarcia
ma!"e(stwa i zgonów
Art. 1. Akty stwierdzaj)ce urodziny, zawarcie
ma$'e%stwa i zgony b"d) w posiadaniu i pod piecz) na
przysz$o&- zarz)dów gminnych. [...]

TYTU( IV. Ma!"e(stwo

Rozdzia$ I. Wymogi i warunki przewidziane przy

zawarciu ma$'e%stwa

Art. 1. Wiekiem wymaganym do zawarcia

ma$'e%stwa jest uko%czony 15 rok 'ycia dla m"'czyzn,
a dla kobiet uko%czony 13 rok 'ycia.
Art. 2. Ka'da osoba jest pe$noletnia z chwil)
uko%czenia 21 roku 'ycia.
Art. 3. Ma$oletni nie mog) zawiera- ma$'e%stwa
bez zgody swego ojca lub matki, lub krewnych. [...]
Art. 11. Ma$'e%stwo jest zakazane mi"dzy
krewnymi naturalnymi oraz krewnymi prawnie
uznanymi w linii prostej, mi"dzy powinowatymi w tej
linii i mi"dzy bratem a siostr).
Art. 12. Nie mog) zawiera- ma$'e%stwa osoby
niezdolne do o&wiadczenia woli.

Rozdzia$ II. Zapowiedzi

Art. 1. Osoby pe$noletnie pragn)ce zawrze-
zwi)zek ma$'e%ski zobowi)zane s) poda- do
wiadomo&ci swe zamiary w miejscu aktualnego
zamieszkania (domicyl) ka'dej ze stron. Zamiary osób
niepe$noletnich b"d) podawane do wiadomo&ci w
miejscu zamieszkania ojców i matek, a je&li ci nie 'yj)
lub s) pozbawieni praw, w tym miejscu, gdzie
odb"dzie si" zgromadzenie familijne wymagane przy
ma$'e%stwie niepe$noletnich. [...]
Art. 3. Zawarcie ma$'e%stwa jest poprzedzone
og$oszeniem dokonanym w niedziel" w po$udnie,
przed zewn"trznymi i g$ównymi drzwiami budynku
gminnego przez urz"dnika publicznego; ma$'e%stwo
b"dzie mo'na zawrze- dopiero po up$ywie o&miu dni
od tego og$oszenia. [...]

Rozdzia$ IV. Forma zawarcia ma$'e%stwa

Art. 1. Ma$'e%stwo jest zawierane w budynku
gminnym miejsca zamieszkania jednej ze stron. [...]
Art. 3. Strony udaj) si" do sali publicznej
budynku gminnego z czterema pe$noletnimi
&wiadkami, krewnymi lub nie krewnymi, je'eli mo'na
na miejscu znale#- takich, którzy umiej) pisa-.
Art. 4. Urz"dnik pa%stwowy odczytuje w ich
obecno&ci dane odnosz)ce si" do stanu cywilnego stron
i do formalno&ci zwi)zanych z zawarciem ma$'e%stwa,
metryki urodzin, o&wiadczenia zgody ojców i matek,
opini" rodziny, zapowiedzi, sprzeciwy i decyzje
dotycz)ce uchylenia tych sprzeciwów.
Art. 5. Po odczytaniu tego ma$'e%stwo zostaje
zawarte przez o&wiadczenie, które ka'da ze stron
sk$ada g$o&no w nast"puj)cych s$owach:
„O&wiadczam, 'e bior" (nazwisko) sobie za
ma$'onka (-k")”.
 Art. 6. Natychmiast po z$o'eniu tego
o&wiadczenia przez strony urz"dnik pa%stwowy w ich
jak równie' &wiadków obecno&ci orzeka w imieniu
ustawy, 'e strony zosta$y po$)czone w"z$em
ma$'e%skim.

Rozdzia$ V. O rozwodzie - w jego zwi)zkach z

funkcjami urz"dnika pa%stwowego stwierdzaj)cego
stan cywilny obywateli
Art. 1. Wed$ug konstytucji ma$'e%stwo
rozwi)zuje si" przez rozwód.
Art. 2. Rozwi)zanie ma$'e%stwa przez rozwód
orzekane jest [...] przez urz"dnika pa%stwowego
prowadz)cego akty urodzin, ma$'e%stw i zgonów.

16. DEKRET O ROZWODZIE

Z 20-22 WRZE!NIA 1792 R.
(Imbert-Sautel, s. 255 i n.; przek$ad:
Lesi%ski-Walachowicz, s. 166-167)

Zgromadzenie Narodowe - zwa'ywszy, ile

zale'y od korzystania przez Francuzów z mo'no&ci
rozwodu bior)cej swe #ród$o w wolno&ci
indywidualnej, dla której zwi)zek nierozerwalny by$by
zgubny, maj)c te' na uwadze, i' wielu ma$'onków nie
czeka$o na skorzystanie z konstytucyjnego
postanowienia, 'e ma$'e%stwo jest tylko instytucj)
prawa cywilnego - postanawia, aby ustawa okre&li$a
sposób i skutki rozwodu [...]

§ 1. Przyczyny rozwodu
1. Ma$'e%stwo rozwi)zuje si" przez rozwód.
2. Rozwód nast"puje w wyniku obustronnej
zgody ma$'onków.
3. Jeden z ma$'onków mo'e ')da- orzeczenia
rozwodu na podstawie zwyk$ego zapewnienia o
niezgodno&ci usposobienia lub charakteru.
 4. Ka'dy z ma$'onków mo'e równie' ')da-
orzeczenia rozwodu z nast"puj)cych przyczyn [...]: 1)
niepoczytalno&ci, szale%stwa lub ob$)kania ma$'onka;
2) skazania ma$'onka na kary cielesne lub ha%bi)ce; 3)
przest"pstwa, z$ego obchodzenia si" lub ci"'kich
krzywd pope$nionych przez jednego ma$'onka wobec
drugiego; 4) rozwi)z$o&ci obyczajowej; 5) porzucenia
[...] trwaj)cego co najmniej dwa lata; 6) nieobecno&ci
[...] bez wiadomo&ci w ci)gu 5 lat; 7) emigracji, w
wypadkach przewidzianych przez ustawy [...]
7. Nie wolno w przysz$o&ci orzeka- separacji.
Ma$'onkowie mog) by- roz$)czeni jedynie przez
rozwód.

17. DEKRET O LIKWIDACJI MONARCHII

Z 21-22 WRZE!NIA 1792 R.
(Duverger, s. 29; przek$ad: T. Janasz)
Konwencja Narodowa jednog$o&nie postanawia,
i' monarchia we Francji jest obalona.
 18. DEKRET O USTANOWIENIU
REPUBLIKI
Z 25 WRZE!NIA 1792 R.
(Duverger, s. 29; przek$ad: T. Janasz)

Konwencja Narodowa deklaruje Republik"

Francusk) jedn) i niepodzieln).

19. DEKLARACJA PRAW CZ(OWIEKA I

OBYWATELA
Z 24 CZERWCA 1793 R.
(Cahen-Gúyot, s. 71-72; przek$ad:
Buonarotti, s. 53-59)

Lud francuski, prze$wiadczony, "e niepami&' i

wzgarda przyrodzonych praw cz!owieka s# jedyn#
przyczyn# niedoli na $wiecie, postanowi! wy!o"y' w
uroczystym o$wiadczeniu te prawa $wi&te i
nienaruszalne, aby wszyscy obywatele, mog#c
nieustannie zestawia' post&pki rz#du z istotnym
przeznaczeniem wszelkiej instytucji spo!ecznej, nie
pozwalali si& nigdy uciska' i poni"a' przez tyrani&; aby
lud mia! wci#" przed oczyma podstawy swej wolno$ci i
swego szcz&$cia, urz&dnik - naczelne wskazanie swych
obowi#zków, pracodawca - przedmiot swego
pos!annictwa.
Z tego wzgl"du obwieszcza w obecno&ci Izby
Najwy'szej nast"puj)c) deklaracj" praw cz$owieka i
obywatela:
Art. I. Celem spo$ecze%stwa jest szcz"&cie ogó$u.
Rz)d jest ustanowiony celem zabezpieczenia
cz$owiekowi korzystania z jego praw przyrodzonych i
nie ulegaj)cych przedawnieniu.
 Art. II. Prawami tymi s): równo&-, wolno&-,
bezpiecze%stwo, w$asno&-.
Art. III. Wszyscy ludzie z natury s) wolni i równi
wobec prawa.
Art. IV. Prawa s) wolnym i uroczystym wyrazem
woli ogó$u; s) one jednakie dla wszystkich, zarówno
gdy ochraniaj), jako te' gdy karz); mog) one
wzbrania- tylko tego, co jest szkodliwe.
Art. V. Wszyscy obywatele maj) równy dost"p do
wszelkich urz"dów publicznych. Wolne ludy nie znaj)
innych pobudek wyró'niania przy wyborze prócz
zas$ug i zdolno&ci.
Art. VI. Wolno&- jest to mo'no&- czynienia
wszystkiego, co tylko nie jest ze szkod) praw innego
cz$owieka; ma ona swe #ród$o w przyrodzie, sw) miar"
w sprawiedliwo&ci, sw) ochron" w ustawie; jej granice
moralne mieszcz) si" w zasadzie: nie czy% drugiemu,
czego nie chcesz, by tobie czyniono.
Art. VII. Prawo wyjawiania swych my&li i
pogl)dów b)d# to drog) prasy, b)d# to wszelkimi
innymi &rodkami, prawo zgromadzania si" w spokoju,
wolne sprawowanie obrz)dków religijnych nie mog)
by- zakazane.
Potrzeba wyszczególnienia tych praw ka'e
wnioskowa- o istnieniu despotyzmu lub &wie'ej o nim
pami"ci.
 Art. VIII. Bezpiecze%stwo polega na opiece
rozci)ganej przez spo$ecze%stwo nad ka'dym z jego
cz$onków celem strze'enia jego osoby, jego praw i
jego w$asno&ci.
Art. IX. Ustawa winna chroni- wolno&- ogó$u i
jednostki przed uciskiem tych, którzy rz)dz).
Art. X. Nikt nie mo'e by- oskar'onym,
pojmanym czy wi"zionym, chyba jedynie w
wypadkach przez ustaw" &ci&le okre&lonych i to z
zachowaniem form przez ni) przepisanych.
Ka'dy obywatel, wezwany czy uj"ty w imi"
prawa, obowi)zany jest do natychmiastowego
pos$usze%stwa i staje si" winnym w razie oporu.
Art. XI. Wszystko, cokolwiek poza
przewidzianymi w ustawie wypadkami i bez
zachowania form przez ni) przepisanych przeciw
cz$owiekowi zostanie przedsi"wzi"te, jest czynem
samowoli i tyranii; ten, przeciw komu czynu takiego
drog) gwa$tu dokona- by chciano, ma prawo si$) go
odeprze-.
Art. XII. Ktokolwiek by zabiega$ o samowolne
zarz)dzenia, wydawa$ je na pi&mie, podpisywa$ je,
wykonywa$ lub wykonywa- poleca$, staje si" winnym i
ma by- ukarany.
Art. XIII. Poniewa' ka'dy, a' do orzeczenia jego
winy, uwa'any by- musi za niewinnego, przeto, o ile
zachodzi konieczno&- uwi"zienia go, wszelkie &rodki,
nie b"d)ce nieodzownymi do zabezpieczenia jego
osoby, musz) by- surowo przez ustaw" wzbronione.
Art. XIV. Nikt nie mo'e by- ani s)dzony, ani
karany bez poprzedniego przes$uchania lub wezwania,
a i to jedynie na podstawie ustawy, og$oszonej przed
pope$nieniem przest"pstwa. Ustawa, która by kara$a za
przest"pstwa pope$nione zanim ona zosta$a wydana,
by$aby tyrani), przyznanie ustawie mocy dzia$ania
wstecz by$oby zbrodni).
Art. XV. Ustawa mo'e nak$ada- kary jedynie
&ci&le i oczywi&cie konieczne; kary maj) sta- w
stosunku do przest"pstw i przynosi- po'ytek
spo$ecze%stwu.
Art. XVI. Prawo w$asno&ci jest prawem, które
przys$uguje ka'demu obywatelowi, a moc) którego
mo'e on u'ywa- swego maj)tku, dochodów, owoców
swej pracy i swych przedsi"biorstw oraz dobrowolnie
nimi rozporz)dza-.
Art. XVII. ,aden rodzaj pracy, uprawy czy
handlu nie mo'e by- wzbroniony obywatelom
oddaj)cym si" przemys$owi.
Art. XVIII. Ka'dy mo'e ofiarowa- innemu swe
us$ugi, swój czas, ale nie mo'e ani si" sprzeda-, ani
by- sprzedany; jego osoba nie jest w$asno&ci)
pozbywaln). Prawo nie zna podda%stwa; mi"dzy
cz$owiekiem, który pracuje, a tym, który z pracy tej
korzysta, mo'e istnie- jedynie stosunek us$ug i
wdzi"czno&ci.
Art. XIX. Nikt nie mo'e by- pozbawiony
najdrobniejszej cz)stki swej w$asno&ci bez swego
przyzwolenia, chyba gdy potrzeba ogó$u, stwierdzona
legalnie, tego wymaga, a i to pod warunkiem
sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania.
Art. XX. Podatek mo'e by- ustanowiony tylko na
cele u'yteczno&ci publicznej. Wszyscy obywatele maj)
prawo wspó$dzia$a- w ustanawianiu podatków, czuwa-
nad ich u'yciem i ')da- rachunku z ich u'ycia.
Art. XXI. Wsparcia publiczne s) &wi"tym
d$ugiem. Spo$ecze%stwo winno da- utrzymanie
nieszcz"&liwym obywatelom b)d# przez dostarczenie
im pracy, b)d# przez zapewnienie &rodków do 'ycia
niezdolnym do pracy.
Art. XXII. O&wiata jest potrzeb) wszystkich.
Spo$ecze%stwo powinno ca$) moc) popiera- rozwój
umys$owy ogó$u i uczyni- o&wiat" dost"pn) dla
wszystkich obywateli.
Art. XXIII. R"kojmia spo$eczna polega na
wspó$dzia$aniu wszystkich, aby ka'demu zapewni-
korzystanie z jego praw i zachowanie mu ich; r"kojmia
ta opiera si" na wszechw$adzy ludu.
 Art. XXIV. Nie mo'e ona istnie-, je&li
rozgraniczenie funkcji publicznych nie zosta$o jasno
przez ustaw" okre&lone i je&li odpowiedzialno&-
wszystkich urz"dników nie jest zapewniona.
Art. XXV. Wszechw$adza spoczywa w r"ku ludu;
jest ona jedna i niepodzielna, nie ulega przedawnieniu i
nie mo'e by- na nikogo przelana.
Art. XXVI. ,adna cz"&- ludu nie mo'e
sprawowa- w$adzy ludu ca$ego; natomiast ka'dy
zbiorowy od$am wszechw$adnego ludu winien mie-
prawo wypowiadania swej woli z ca$kowit) swobod).
Art. XXVII. Niechaj wszelka jednostka, która by
sobie przyw$aszczy$a wszechw$adz", zostanie
niezw$ocznie u&miercona przez ludzi wolnych.
Art. XXVIII. Lud ma zawsze prawo przejrzenia,
poprawienia i zmienienia swej konstytucji. Jedno
pokolenie nie mo'e narzuca- swych ustaw przysz$ym
pokoleniom.
Art. XXIX. Ka'dy obywatel ma równe prawo
wspó$dzia$ania przy tworzeniu ustaw i mianowaniu
swych przedstawicieli oraz urz"dników.
Art. XXX. Urz"dy publiczne s) z istoty swej
tymczasowe; nie mog) by- one uwa'ane ani za
odznaczenie, ani za nagrod", lecz jedynie za
obowi)zek.
Art. XXXI. Przest"pstwa przedstawicieli ludu lub
jego urz"dników nie powinny nigdy pozostawa-
bezkarnymi. Nikt nie ma prawa uwa'a- si" za bardziej
nietykalnego ni' inni obywatele.
Art. XXXII. Prawo przedk$adania petycji na r"ce
osób, dzier')cych w$adz" publiczn), nie mo'e w
'adnym razie by- ani zakazane, ani zawieszone, ani
ograniczone.
Art. XXXIII. Opór przeciw uciskowi jest
wynikiem wszystkich innych praw cz$owieka.
Art. XXXIV. Spo$eczno&- znajduje si" w stanie
ucisku, skoro jeden cho-by jej cz$onek jest uciskany;
ka'dy cz$onek spo$eczno&ci jest uciskany, skoro
spo$eczno&- znajduje si" w stanie ucisku.
 Art. XXXV. Gdy rz)d gwa$ci prawa ludu,
powstanie staje si" dla ludu i dla ka'dej cz)stki ludu
naj&wi"tszym prawem i najpierwszym obowi)zkiem.

20. USTAWA KONSTYTUCYJNA

Z 24 CZERWCA 1793 R.
(Duguit-Monnier, s. 62-73; przek$ad:
Sczaniecki, s. 111-114)

Art. 1. Republika Francuska jest jedna i

niepodzielna.
Art. 2. Dla wykonywania swej suwerenno&ci lud
francuski dzieli si" na zgromadzenia pierwiastkowe
kantonów.
Art. 3. Dla wykonywania administracji i
s)downictwa, dzieli si" na departamenty, dystrykty i
gminy.
Art. 4. Do wykonywania praw obywatela
francuskiego dopuszcza si" ka'dego m"'czyzn",
urodzonego i zamieszka$ego we Francji, który
uko%czy$ 21 lat 'ycia. [...]
Art. 7. Ogó$ obywateli francuskich stanowi lud
suwerenny.
Art. 8. Lud mianuje w sposób bezpo&redni swych
pos$ów (députes).
Art. 9. Lud powierza elektorom wybór
urz"dników administracyjnych, rozjemców
publicznych, s"dziów karnych oraz kasacyjnych.
Art. 10. Lud dyskutuje ustawy.
Art. 11. Zgromadzenia pierwiastkowe sk$adaj)
si" z obywateli zamieszka$ych od 6 miesi"cy w danym
kantonie.
Art. 12. W sk$ad ich wchodzi po co najmniej 200,
najwy'ej 600 obywateli powo$anych do g$osowania.
[...]
 Art. 16. Wybory odbywaj) si" w g$osowaniu
pisemnym lub ustnym, stosownie do 'yczenia ka'dego
g$osuj)cego. [...]
Art. 21. Jedyn) podstaw) przedstawicielstwa
narodu jest ludno&-.
Art. 22. Jeden pose$ przypada na 40 000 ludzi.
Art. 23. Ka'da suma zgromadze%
pierwiastkowych, odpowiadaj)ca liczbie od 39 000 do
41 000 mieszka%ców wyznacza bezpo&rednio jednego
pos$a. [...]
Art. 25. Ka'de zgromadzenie pierwiastkowe
oblicza g$osy i wysy$a komisarza do wyznaczonej,
mo'liwie centralnie po$o'onej miejscowo&ci w celu
przeprowadzenia ogólnego obliczenia g$osów.
Art. 26. Je'eli pierwsze obliczenie nie wyka'e
bezwzgl"dnej wi"kszo&ci, przyst"puje si" do drugiego
g$osowania na jednego z dwóch obywateli, którzy
uzyskali najwi"ksz) ilo&- g$osów [...]
Art. 28. Ka'dy Francuz posiadaj)cy prawa
obywatelskie mo'e by- wybrany na obszarze
Republiki. [...]
Art. 32. Lud francuski zbiera si" co roku 1 maja
dla przeprowadzenia wyborów. [...]
 Art. 37. Obywatele zebrani na zgromadzeniach
pierwiastkowych wyznaczaj) jednego elektora na 200
obywateli [...], dwóch elektorów na liczb" od 301 do
400 obywateli i trzech elektorów na liczb" 501 do 600
obywateli.
Art. 38. Na zgromadzeniach elektorów
(assembléss électorales) wybory przeprowadza si" w
taki sam sposób, jak na zgromadzeniach
pierwiastkowych (assemblées primaires).
Art. 39. Cia$o ustawodawcze jest jedno,
niepodzielne i sta$e. [...]
Art. 49. Jego sesja trwa przez jeden rok. [...]
Art. 53. Cia$o ustawodawcze proponuje ustawy i
wydaje dekrety. [...]
Art. 56. Projekty ustaw s) poprzedzane referatem.
Art. 57. Otwarcie dyskusji i prowizoryczne
uchwalenie ustawy mo'e nast)pi- dopiero po 15
dniach od przedstawienia referatu.
Art. 58. Projekt og$asza si" drukiem i wysy$a do
wszystkich gmin Republiki pod nazw) „Proponowana
ustawa”.
Art. 59. Je'eli w ci)gu 40 dni od wys$ania
proponowanej ustawy w wi"kszo&ci departamentów
nie zaprotestuje przeciwko niej 1/10 cz"&- zgromadze%
pierwiastkowych ka'dego z tych departamentów,
wówczas projekt jest uwa'any za przyj"ty i staje si"
ustaw).
Art. 60. Je'eli taki protest mia$ miejsce, wówczas
Cia$o ustawodawcze zwo$uje zgromadzenia
pierwiastkowe. [...]
Art. 62. Rada wykonawcza (conseil executif)
sk$ada si" z 24 cz$onków.
Art. 63. Zgromadzenie elektorów w ka'dym
departamencie wyznacza jednego kandydata.
Cz$onków Rady mianuje z ogólnej listy Cia$o
ustawodawcze.
Art. 64. Rada wykonawcza odnawia w po$owie
swój sk$ad w ka'dej kolejnej legislaturze w ostatnich
miesi)cach jej trwania.
 Art. 65. Do rady nale'y kierownictwo i nadzór
nad ogóln) administracj); mo'e ona tylko dzia$a-
wykonuj)c ustawy i dekrety Cia$a Ustawodawczego.
Art. 66. Rada mianuje spoza swego grona
naczelnych kierowników ogólnej administracji
Republiki.
Art. 67. Cia$o ustawodawcze okre&la liczb" i
funkcje tych kierowników.
Art. 68. Ci kierownicy nie tworz) 'adnej rady,
dzia$aj) ka'dy z osobna, bez $)czno&ci bezpo&redniej
mi"dzy sob); nie maj) oni 'adnej w$adzy osobistej. [...]
Art. 71. Cz$onkowie rady, w razie nadu'ycia
w$adzy, podlegaj) oskar'eniu Cia$a ustawodawczego.
[...]
Art. 75. Rada wykonawcza ma siedzib" przy
Ciele ustawodawczym; ma prawo wst"pu i osobne
miejsce w sali jego posiedze%. [...]
Art. 115. Je'eli w wi"kszo&ci departamentów
jedna dziesi)ta cz"&- prawid$owo ukonstytuowanych
zgromadze% pierwiastkowych ka'dego z tych depar-
tamentów za')da rewizji ustawy konstytucyjnej lub
zmiany niektórych jej artyku$ów, wówczas Cia$o
ustawodawcze jest zobowi)zane zwo$a- wszystkie
zgromadzenia pierwiastkowe Republiki, by si"
przekona-, czy zachodzi potrzeba powo$ania
Konwentu narodowego.
Art. 116. Konwent narodowy powo$uje si" w ten
sam sposób jak legislatury. Przejmuje on ich
uprawnienia.
Art. 117. Konwent zajmuje si", odno&nie do
konstytucji, tylko tymi sprawami, które spowodowa$y
jego zwo$anie.

21. DEKLARACJA PRAW I

OBOWI/ZKÓW CZ(OWIEKA I
OBYWATELA
Z 22 SIERPNIA 1795 R.
 (Duguit-Monnier, s. 73-80; przek$ad: art. 1: T.
Janasz, art. 22: Sczaniecki, s. 114)

Art. 1. Prawami cz$owieka w spo$ecze%stwie s)

wolno&-, równo&-, bezpiecze%stwo, w$asno&-. [...]
Art. 22. Nie mo'e istnie- gwarancja spo$eczna
tam, gdzie nie zosta$ przeprowadzony podzia$ w$adz,
gdzie granice mi"dzy nimi nie zosta$y ustalone i gdzie
odpowiedzialno&- urz"dników publicznych nie zosta$a
zapewniona.

22. KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ

Z 22 SIERPNIA 1795 R.
(Duguit-Monnier, s. 73-109; przek$ad: Sczaniecki, s.
114-117)
TYTU( II. Obywatelstwo
Art. 8. Obywatelem francuskim jest ka'dy
m"'czyzna zamieszka$y we Francji, który uko%czy$ 21
lat 'ycia, zapisa$ si" na li&cie obywateli swojego
kantonu, który mieszka$ na terenie Republiki od roku i
który p$aci podatek bezpo&redni, gruntowy lub
osobisty.
Art. 9. S) obywatelami, niezale'nie od tego czy
&wiadcz) podatki, Francuzi, którzy odbyli jedn) lub
wi"cej kampanii dla umocnienia Republiki. [...]
TYTU( III. Zgromadzenia pierwiastkowe
Art. 17. Zgromadzenia pierwiastkowe sk$adaj)
si" z obywateli zamieszka$ych w tym samym kantonie.
Domicyl uprawniaj)cy do g$osowania wynosi okres 1
roku. [...]
Art. 26. Zgromadzenia pierwiastkowe zbieraj) si"
[...] dla dokonania wyborów przewidzianych przez
konstytucj".
Art. 27. Zgromadzenia pierwiastkowe zbieraj) si"
corocznie w dniu 1 germinala i przeprowadzaj)
wybory: 1. Cz$onków zgromadzenia elektorów; 2. S"-
dziego pokoju i jego asesorów; 3. Przewodnicz)cego
administracji kantonu wzgl"dnie urz"dników
municypalnych w gminach licz)cych ponad 5000
mieszka%ców. [...]

TYTU( IV. Zgromadzenia elektorów

Art. 33. Ka'de zgromadzenie pierwiastkowe
powo$uje jednego elektora na 200 obywateli. [...]
Art. 35. Aby by- elektorem, trzeba mie- 25 lat
uko%czonych, spe$nia- warunki potrzebne dla
wykonywania praw obywatelskich oraz nast"puj)ce
warunki dodatkowe: [...] (Elektorzy musz) si" wykaza-
odpowiednio wysokimi dochodami).
Art. 41. Zgromadzenia elektorów dokonywuj)
wyborów: 1. Cz$onków Cia$a ustawodawczego,
mianowicie cz$onków Rady Starszych i Rady
Pi"ciuset; 2. Cz$onków Trybuna$u Kasacyjnego; 3.
Przysi"g$ych; 4. Urz"dników administracyjnych
departamentu; 5. Przewodnicz)cego, oskar'yciela
publicznego i pisarza s)du karnego; 6. S"dziów s)dów
cywilnych. [...]
TYTU( V. W!adza ustawodawcza
Art. 44. Cia$o ustawodawcze sk$ada si" z Rady
Starszych (Conseil des Anciens) i Rady Pi"ciuset
(Conseil des Cinq Cents). [...]
Art. 47. Nie wolno $)czy- funkcji cz$onka Cia$a
ustawodawczego z inn) funkcj) publiczn). [...]
Art. 53. Obie Rady odnawiaj) si" co roku w
jednej trzeciej. [...]
Art. 59. Cia$o ustawodawcze jest sta$e
(permanent). [...]
Art. 68. Cz$onkowie Cia$a ustawodawczego
pobieraj) roczne wynagrodzenie, w jednej i drugiej
Radzie (w wysoko&ci 613 kwintali pszenicy). [...]
Art. 74. Cz$onkiem Rady Pi"ciuset mo'e by-
wybrana tylko osoba, która uko%czy$a 30 lat i
zamieszka$a od 10 lat na obszarze Republiki. [...]
 Art. 76. Inicjatywa ustawodawcza nale'y
wy$)cznie do Rady Pi"ciuset [...]
Art. 79. Propozycje przyj"te przez Rad" Pi"ciuset
nosz) miano rezolucji. [...]
Art. 82. Rada Starszych sk$ada si" z 250
cz$onków.
Art. 83. Nie mo'e by- wybrany cz$onkiem Rady
Starszych, kto nie uko%czy$ 40 lat, kto nie jest 'onatym
lub wdowcem, kto nie posiada$ w ci)gu 15 lat
poprzedzaj)cych wybory domicylu na terenie
Republiki. [...]
Art. 86. Wy$)cznie do Rady Starszych nale'y
zatwierdzenie lub odrzucenie rezolucji Rady Pi"ciuset.
[...]
Art. 92. Rezolucje Rady Pi"ciuset, przyj"te przez
Rad" Starszych, nazywaj) si" ustawami. [...]
Art. 95. Wniosek ustawodawczy, przedstawiony
przez Rad" Pi"ciuset, obejmuje wszystkie artyku$y
zawarte w projekcie; Rada Starszych winna odrzuci- je
wszystkie lub zatwierdzi- w ca$o&ci. [...]
 Art. 99. W razie [...] (odrzucenia projektu) [...]
Rada Pi"ciuset nic mo'e go przedstawi- ponownie
przed up$ywem 1 roku. [...]
Art. 128. Dyrektoriat opatruje piecz"ci) i og$asza
ustawy i inne akty Cia$a ustawodawczego w przeci)gu
dwóch dni od ich otrzymania. [...]
TYTU( VI. W!adza wykonawcza
Art. 132. W$adza wykonawcza jest powierzona
Dyrektoriatowi z$o'onemu z 5 cz$onków wybranych
przez Cia$o ustawodawcze. [...]
Art. 133. Rada Pi"ciuset uk$ada w g$osowaniu
tajnym list" z dziesi"ciokrotn) liczb) cz$onków
Dyrektoriatu, których nale'y powo$a-, i przedstawia j)
Radzie Starszych, która wybiera, równie' w tajnym
g$osowaniu, spo&ród tej listy.
Art. 134. Cz$onkowie Dyrektoriatu winni mie- co
najmniej po 40 lat. [...]
Art. 137. Dyrektoriat jest odnawiany corocznie
cz"&ciowo przez wybór jednego cz$onka. [...]
Art. 141. Ka'dy cz$onek Dyrektoriatu
przewodniczy mu kolejno tylko przez okres 3
miesi"cy. [...] Ustawy i akty Cia$a ustawodawczego s)
adresowane do Dyrektoriatu w osobie jego
przewodnicz)cego. [...]
Art. 148. (Dyrektoriat) powo$uje spoza swojego
grona ministrów i odwo$uje ich wedle swego uznania.
[...]
Art. 150. Cia$o ustawodawcze okre&la
kompetencje i liczb" ministrów. Liczba ta wynosi
najmniej 6, a najwy'ej 8.
Art. 151. Ministrowie nie tworz) rady.
Art. 152. Ministrowie s) odpowiedzialni za
niewykonanie zarówno ustaw, jak i zarz)dze% (arrete)
Dyrektoriatu. [...]
TYTU( VIII. W!adza s#dowa
Art. 265. Istnieje S)d Najwy'szy (Haute Cour de
Justice) dla rozpatrywania skarg wniesionych przez
Cia$o ustawodawcze b)d# to przeciw w$asnym jego
cz$onkom, b)d# te' przeciw cz$onkom Dyrektoriatu.
Art. 266. Najwy'szy S)d sk$ada si" z 5 s"dziów i
dwóch oskar'ycieli publicznych z Trybuna$u
Kasacyjnego oraz z 8 przysi"g$ych, wybranych przez
departamentalne zgromadzenie elektorów.

23. KONSTYTUCJA REPUBLIKI

FRANCUSKIEJ
Z 13 GRUDNIA 1799 R.
(Duguit-Monnier, s. 108-118; przek$ad: Sczaniecki, s.
118-122)
TYTU( I. O wykonywaniu praw obywatelskich
Art. 1. Republika francuska jest jedna i
niepodzielna. Jej terytorium europejskie dzieli si" na
departamenty i okr"gi gminne (arrondissements).
 Art. 2. Obywatelem francuskim jest ka'dy
obywatel urodzony i zamieszka$y we Francji, który po
uko%czeniu 21 lat wpisa$ si" do rejestru obywateli
swego okr"gu gminnego i przebywa$ nast"pnie przez
rok na terytorium Republiki. [...]
Art. 6. Aby wykonywa- prawa obywatela w
danym okr"gu gminnym, nale'y posiada- tam domicyl
przez jednoroczny pobyt i nie utraci- go przez
jednoroczn) absencj".
Art. 7. Obywatele ka'dego okr"gu gminnego
wyznaczaj) w g$osowaniu tych spo&ród siebie, których
uwa'aj) za najodpowiedniejszych do zajmowania si"
sprawami publicznymi. W ten sposób powstaje lista
zaufania, która zawiera liczb" nazwisk równ) dziesi)tej
cz"&ci obywateli [...] Z tej pierwszej listy gminnej
winni by- brani urz"dnicy publiczni w okr"gu.
Art. 8. Obywatele umieszczeni na listach
gminnych ka'dego departamentu wyznaczaj) spo&ród
siebie równie' jedn) dziesi)t) nazwisk. W ten sposób
powstaje druga lista, zwana departamentaln).
Art. 9. Obywatele umieszczeni na li&cie
departamentalnej wyznaczaj) równie' spo&ród siebie
jedn) dziesi)t) nazwisk. W ten sposób powstaje trzecia
lista, która obejmuje obywateli danego departamentu
obieralnych na stanowiska w centralnych organach
pa%stwowych (por. art. 19, 20, 21). [...]
TYTU( II. O Senacie Zachowawczym
Art. 15. Senat Zachowawczy (Sénat
Conservateur) sk$ada si" z 80 cz$onków do'ywotnich i
nieusuwalnych, którzy uko%czyli co najmniej 40 lat
'ycia. [...]
Art. 16. Powo$anie na godno&- senatora
przeprowadza sam Senat, wybieraj)c spo&ród 3
kandydatów przedstawionych po jednym przez Cia$o
ustawodawcze, Trybunat oraz przez Pierwszego
Konsula. [...]
Art. 19. Wszystkie listy sporz)dzone w
departamentach w wykonaniu art. 9 s) adresowane do
Senatu. Tworz) one razem narodow) list" zaufania.
 Art. 20. Senat wybiera z tej listy prawodawców,
trybunów, konsulów, s"dziów kasacyjnych i komisarzy
skarbowych.
Art. 21. Senat utrzymuje w mocy lub uniewa'nia
jako sprzeczne z konstytucj) wszystkie akty, które mu
s) przekazywane przez Trybunat lub Rz)d; listy
obywateli wybieralnych nale') równie' do tych aktów.
[...]
TYTU( III. O w!adzy ustawodawczej
Art. 25. Nowa ustawa mo'e by- og$oszona tylko
wtedy, gdy projekt do niej zosta$ przedstawiony przez
Rz)d, przekazany Trybunatowi i uchwalony przez
Cia$o ustawodawcze. [...]
Art. 27. Trybunat sk$ada si" ze 100 cz$onków co
najmniej dwudziestopi"cioletnich; ka'dego roku
zmienia si" jedna pi)ta ich sk$adu. [...]
Art. 28. Trybunat przeprowadza dyskusj" nad
projektami ustaw; uchwala ich przyj"cie lub
odrzucenie. Wysy$a nast"pnie trzech mówców
wybranych ze swego grona, którzy przedstawiaj) i
broni) przed Cia$em ustawodawczym stanowiska, jakie
Trybunat zaj)$ wobec ka'dego z tych projektów.
Art. 29. Trybunat wyra'a dezyderaty w
przedmiocie ju' uchwalonych lub czekaj)cych na
uchwalenie ustaw, nadu'y- wymagaj)cych
naprawienia, ulepsze%, które nale'a$oby wprowadzi-
we wszystkich dziedzinach administracji publicznej,
lecz nigdy w sprawach cywilnych lub karnych
wniesionych do s)dów. Dezyderaty te nie maj) 'adnej
skuteczno&ci z mocy prawa i nie nak$adaj) na 'aden z
organów obowi)zku zastanawiania si" nad nimi. [...]
Art. 31. Cia$o ustawodawcze sk$ada si" z 300
cz$onków w wieku co najmniej 30 lat; ich sk$ad ulega
odnawianiu w jednej pi)tej ka'dego roku. [...]
Art. 34. Cia$o ustawodawcze uchwala ustawy w
drodze tajnego g$osowania bez podejmowania
jakiejkolwiek dyskusji przez jej cz$onków nad
projektami omawianymi przed nimi przez mówców
Trybunatu. [...]
 Art. 37. Ka'da ustawa Cia$a ustawodawczego
og$aszana jest przez Pierwszego Konsula w 10 dni po
jej uchwaleniu, chyba 'e w tym czasie nast)pi$o
odwo$anie do Senatu z powodu sprzeczno&ci z
konstytucj). [...]
TYTU( IV. O rz#dzie
Art. 39. Rz)d powierza si" trzem Konsulom
mianowanym na 10 lat, przy czym maj) oni prawo
nieograniczone do ponownego wyboru. Ka'dy z nich
jest wybierany indywidualnie z odmienn) kwalifikcaj):
pierwszego, drugiego i trzeciego Konsula. Konstytucja
mianuje Pierwszym Konsulem obywatela Bonaparte; -
[...]
Art. 40. Pierwszy Konsul ma szczególne funkcje i
uprawnienia, w których tymczasowo, w razie potrzeby
mo'e go zast)pi- jeden z kolegów.
Art. 41. Pierwszy Konsul og$asza ustawy;
mianuje i odwo$uje wedle swej woli cz$onków Rady
Stanu, ministrów, ambasadorów [...], oficerów [...],
cz$onków w$adz lokalnych [...] Mianuje równie'
s"dziów karnych i cywilnych z wyj)tkiem s"dziów
pokoju i s"dziów kasacyjnych, nie ma jednak prawa
ich odwo$ywania.
Art. 42. W stosunku do innych aktów Rz)du
Drugi i Trzeci Konsul maj) g$os doradczy [...] jednak
wystarcza decyzja samego Pierwszego Konsula. [...]
Art. 44. Rz)d przedstawia projekty ustaw i
wydaje zarz)dzenia potrzebne dla ich wykonywania.
[...]
Art. 52. Pod kierunkiem Konsulów Rada Stanu
ma obowi)zek redagowa- projekty ustaw i
rozporz)dze% administracyjnych oraz rozwi)zywa-
trudno&ci, które si" wy$oni) na terenie administracji.
Art. 53. Z $ona Rady Stanu wybierani s) mówcy,
którzy przemawiaj) w imieniu Rz)du w Ciele
ustawodawczym. Mówcy ci s) wysy$ani najwy'ej w
liczbie 3 dla obrony tego samego projektu
ustawodawczego.
 Art. 54. Ministrowie zapewniaj) wykonanie
ustaw oraz rozporz)dze% administracji publicznej.
 Art. 55. ,aden akt Rz)du nie ma mocy prawnej,
je'eli nie jest podpisany przez ministra. [...]
Art. 58. Rz)d mo'e wybiera- i utrzymywa- na
stanowisku radców stanu i ministrów tylko takich
obywateli, których nazwiska figuruj) na li&cie
narodowej.
Art. 59. Administracje lokalne istniej)ce w
ka'dym okr"gu gminnym lub w okr"gach
rozleglejszych podporz)dkowane s) ministrom.
Cz$onkami tej administracji mog) by- jedynie osoby
figuruj)ce na jednej z list wymienionych w art. 7 i 8.
TYTU( V. O s#dach
Art. 60. Ka'dy okr"g gminny posiada jednego
lub wi"cej s"dziów pokoju, wybranych w sposób
bezpo&redni przez obywateli na 3 lata. G$ówna ich
funkcja polega na godzeniu stron i zach"caniu ich w
razie przeciwnym do poddania si" s)dom
polubownym. [...]
Art. 67. S"dziowie nale')cy do trybuna$ów
pierwszej instancji i komisarze rz)dowi ustanowieni
przy tych trybuna$ach rekrutuj) si" z listy gminnej lub
departamentalnej. - S"dziowie nale')cy do trybuna$ów
apelacyjnych i ustanowieni przy nich komisarze s)
brani z list departamentalnych. S"dziów Trybuna$u
Kasacyjnego oraz komisarzy przy tym trybunale
dobiera si" z listy narodowej.
Art. 68. Wszyscy s"dziowie z wyj)tkiem s"dziów
pokoju pe$ni) swe funkcje do'ywotnio, chyba 'e
zostali skazani za nadu'ycie w$adzy lub skre&leni z
listy obywateli wybieralnych. [...]
TYTU( VI. O odpowiedzialno$ci funkcjonariuszy
publicznych
Art. 72. Ministrowie s) odpowiedzialni za: 1.
Wszelkie akty rz)dowe przez nich podpisane a uznane
przez Senat za sprzeczne z konstytucj); 2. niewy-
konanie ustaw lub rozporz)dze% administracji
publicznej; 3. rozporz)dzenia przez nich wydane,
je'eli s) sprzeczne z konstytucj), ustawami i rozporz)-
dzeniami administracji publicznej.
Art. 73. Je'eli zajd) wypadki okre&lone w
poprzednim artykule. Trybuna$ wyst"puje z aktem
oskar'enia, który zostaje rozpatrzony przez Cia$o
ustawodawcze po wys$uchaniu wzgl"dnie zawezwaniu
obwinionego. Minister postawiony w stan oskar'enia
przez Dekret Cia$a ustawodawczego jest s)dzony przez
Najwy'szy Trybuna$ bez prawa apelacji i skargi
kasacyjnej. Najwy'szy Trybuna$ sk$ada si" z s"dziów i
przysi"g$ych. S"dziów deleguje Trybuna$ Kasacyjny
ze swojego $ona, przysi"g$ych dobiera si" z listy
narodowej. [...]
TYTU( VII. Postanowienia ogólne
Art. 95. Konstytucja niniejsza zostanie
natychmiast przedstawiona ludowi francuskiemu do
przyj"cia.
 24. UK(AD POMI*DZY RZ/DEM
FRANCUSKIM
A JEGO !WI/TOBLIWO!CI/
PIUSEM VII
Z 15 LIPCA 1801 R.
(Voilliard-Cabourdon, s. 104-112; przek$ad: T. Janasz)

[...]
Art. 1. Religia katolicka, apostolska i rzymska
b"dzie swobodnie wyznawana we Francji; jej kult
b"dzie publiczny, zgodny z przepisami porz)dkowymi,
które Rz)d uzna za niezb"dne dla (utrzymania)
porz)dku publicznego.
Art. 2. Stolica Apostolska w porozumieniu z
Rz)dem dokona nowego podzia$u terytorialnego
diecezji francuskich.
Art. 3. Jego !wi)tobliwo&- o&wiadczy
zwierzchnikom diecezji, i' oczekuje od nich [...] dla
dobra pokoju i jedno&ci ka'dej formy po&wi"cenia
nawet ich stolicy (biskupiej). Gdyby odmówili tej
ofiary, zgodnie z powy'szym wezwaniem, a nakazanej
dobrem Ko&cio$a [...] obsadzone b"d) biskupstwa
nowymi zwierzchnikami wedle nowego podzia$u
(diecezji) w nast"puj)cy sposób.
Art. 4. Pierwszy Konsul Republiki w ci)gu trzech
miesi"cy od og$oszenia bulli Jego !wi)tobliwo&ci
dokona nominacji na (stolice) arcybiskupstw i bis-
kupstw wedle nowego podzia$u (diecezji). Jego
!wi)tobliwo&- udzieli instytucji kanonicznej zgodnie z
formami przyj"tymi w stosunku do Francji przed
zmian) rz)du. [...]
Art. 6. Biskupi przed obj"ciem funkcji z$o')
bezpo&rednio na r"ce Pierwszego Konsula przysi"g"
wierno&ci (w brzmieniu) zwyczajowo przyj"tym przed
zmian) rz)du: [...] „Przysi"gam i Bogu obiecuj" na
&wi"te ewangelie zachowa- pos$usze%stwo i wierno&-
rz)dowi ustanowionemu Konstytucj) Republiki Fran-
cuskiej. Obiecuj" równie' nie wchodzi- w 'adne
porozumienia, nie uczestniczy- w 'adnej radzie,
sprzecznymi ze spokojem publicznym, a je&li w mojej
diecezji lub gdzie indziej dowiedzia$bym si" o
knowaniach na szkod" Pa%stwa, dam o tym zna-
Rz)dowi”. [...]
Art. 8. Formu$a nast"puj)cej modlitwy b"dzie
odmawiana na zako%czenie mszy &w. we wszystkich
ko&cio$ach katolickich we Francji: Domine, salvam fac
respublicam; Domine, salvos fac consules. [...]
Art. 13. Jego !wi)tobliwo&- dla dobra pokoju i
szcz"&liwego przywrócenia religii katolickiej
o&wiadcza, 'e ani On, ani Jej nast"pcy nie b"d)
niepokoi- w 'adnym sposobie nabywców
alienowanych dóbr ko&cielnych. [...]
Art. 14. Rz)d zapewni stosowne zaopatrzenie
(traitement) biskupom i proboszczom, których diecezje
i parafie pomieszcz) si" w nowym podziale
terytorialnym.
Art. 15. Rz)d podejmie kroki, by francuscy
katolicy mogli, je'eli zechc), poczyni- fundacje na
rzecz ko&cio$ów. [...]
 Spisane w Pary'u, 26 messidora, roku 9.
Podpisali: Józef Bonaparte, Hercules, kardyna$
Consalvi [...]
Artyku!y organiczne do Uk!adu
Art. 1. ,adna bulla, breve, reskrypt, dekret,
mandat [...] ani inne pisma Stolicy Apostolskiej, nawet
dotycz)ce wy$)cznie osób prywatnych, nie mog) by-
przyj"te, publikowane, drukowane, ani inaczej
wprowadzane w 'ycie, bez zezwolenia Rz)du.
Art. 2. ,adna jednostka mieni)ca si" nuncjuszem,
legatem, wikariuszem czy komisarzem apostolskim
[...] nie mo'e bez tego samego zezwolenia wykonywa-
na terytorium francuskim ani gdzie indziej 'adnej
funkcji zwi)zanej ze sprawami Ko&cio$a
gallika%skiego.
Art. 3. Dekrety obcych synodów, nawet soborów
powszechnych, nie mog) by- publikowane we Francji,
nim Rz)d nie zbada ich formy, ich zgodno&ci z
ustawami, prawem i swobodami Republiki Francuskiej
i wszystkiego co w ich publikacji mog$oby naruszy-
lub dotkn)- spokoju publicznego.
Art. 4. ,aden sobór (concile) narodowy lub
metropolitalny, 'aden synod (synode) diecezjalny,
'adne zgromadzenie deliberuj)ce nie odb"dzie si" bez
wyra#nego zezwolenia Rz)du.
Artyku!y organiczne (dotycz#ce) kultów protestanckich
Art. 1. Nikt nie b"dzie móg$ wykonywa- funkcji
zwi)zanych z kultem, je&li nie jest Francuzem.
Art. 2. Ko&cio$y protestanckie i ich duchowni
(ministres) nie mog) wchodzi- w zwi)zki z obcym
mocarstwem ani obc) w$adz).
Art. 3. Pastorzy i duchowni ró'nych wyzna%
protestanckich b"d) modli- si" i prowadzi- mod$y [...]
za pomy&lno&- Republiki Francuskiej i za
konsulów.[...]
Art. 7. Zapewni si" zaopatrzenie (traitement)
pastorom ko&cio$ów konsystorskich; do tego
zaopatrzenia wliczy si" oczywi&cie dobra znajduj)ce
si" w posiadaniu tych ko&cio$ów oraz dochód z ofiar
ustalonych zwyczajowo lub w drodze przepisów. [...]

25. SENATUS-CONSULTUM ORGANICZNE

Z 4 SIERPNIA 1802 R.
(Duguit-Monnier, s. 120-128;
przek$ad: Sczaniecki, s. 122-123)

Art. 39. Konsulowie s) do'ywotni; s) cz$onkami

Senatu i przewodnicz) w nim.
Art. 40. Drugi i Trzeci Konsul s) powo$ywani
przez Senat na propozycj" Pierwszego Konsula.
 Art. 41. Je&li jedno z tych dwóch miejsc
zawakuje, Pierwszy Konsul przedstawia Senatowi
pierwszego kandydata; je'eli ten nie zostanie
powo$any, przedstawia drugiego; je&li drugi nie
zostanie przyj"ty, przedstawia trzeciego, który musi
zosta- powo$any.
Art. 42. Je&li Pierwszy Konsul uzna za s$uszne,
przedstawia jednego obywatela jako swego nast"pc" -
w sposób okre&lony w art. 41. [...]
Art. 54. Senat normuje przez senatus-consulta
organiczne, - 1. Konstytucj" kolonii; 2. Wszystko to,
co nie zosta$o przewidziane przez Konstytucj" i co jest
niezb"dne dla jej stosowania; 3. Daje wyk$adni" tych
artyku$ów Konstytucji, które wywo$uj) ró'ne
interpretacje. [...]
Art. 56. Senatus-consulta [...] s) rozpatrywane
przez Senat z inicjatywy Rz)du. [...] Do uchwalenia
senatus-consultów organicznych wymagana jest
wi"kszo&- 2/3 g$osów, [...]
Art. 76. Poczynaj)c od roku XIII (1805)
Trybunat ulegnie zmniejszeniu do liczby 50 cz$onków.

26. KODEKS NAPOLEONA

Z 21 MARCA 1804 R.
(Kodex, s. 3 i n.)
TYTU( WST*PNY. O og!aszaniu, skutkach i
stosowaniu praw w powszechno$ci
Art. 1. Prawa obowi)zuj) w ca$ym pa%stwie
francuskim na mocy og$oszenia ich przez Cesarza.
Wykonywane b"d) w ka'dej cz"&ci pa%stwa od
momentu, w którym og$oszenie ich wiadome by- mo'e
[...]
Art. 2. Prawo obowi)zuje na przysz$o&- tylko, nie
ma mocy na przesz$o&-.
Art. 4. S"dzia wymawiaj)cy si" od s)dzenia pod
pozorem, 'e prawo milczy, ciemne jest albo
niedostateczne, mo'e by- poci)gany jako winny
odmówienia sprawiedliwo&ci.
 Art. 5. Nie jest wolno s"dziom w sprawach przed
nich wytaczanych dawa- wyroki w sposobie ogólnych
i urz)dzaj)cych przepisów.
Art. 6. Nie mo'na przez prywatne umowy ubli'a-
prawom tycz)cym si" porz)dku publicznego i dobrych
obyczajów.
Ksi&ga I. O osobach
TYTU( I. O u"ywaniu i utracie praw cywilnych
Dzia$ I. O u'ywaniu praw cywilnych
Art. 7. U'ywanie praw cywilnych nie jest zawis$e
od stanu obywatela, który stan nabywa si" i utrzymuje
jedynie pod$ug prawa konstytucyjnego.
Art. 8. Ka'dy Francuz u'ywa- b"dzie praw
cywilnych. [...]
 Dzia$ II. O utracie praw cywilnych
Oddzia$ 2. O utracie praw cywilnych przez skutek
kar sadowych
Art. 22. Skazania na kary, których skutek odbiera
skazanemu wszelkie uczestnictwo praw cywilnych
ni'ej wyra'onych, &mier- cywiln) poci)gaj) za sob).
Art. 23. Skazanie na &mier- naturaln) sprawuje
&mier- cywiln).
Art. 24. Inne kary dr"cz)ce dozgonne, tyle tylko
&mier- cywiln) przynosz), ile prawo ten skutek
przywi)zuje do nich.
Art. 25. Przez &mier- cywiln) traci skazany
w$asno&- wszystkich dóbr, które posiada$; spadek
otworzony jest dla wszystkich dziedziców po nim, ci
obejmuj) dobra jego w takim samym sposobie, jak
gdyby umar$ naturalnie i bez testamentu. Nie mo'e ju'
wi"cej by- uczestnikiem 'adnego spadku ani przenosi-
na kogo prawa pod tym tytu$em do dóbr nabytych
pó#niej. Nie mo'e ani rozporz)dza- dobrami swymi w
ca$o&ci lub w cz"&ci b)d# przez darowizny mi"dzy
'yj)cymi, b)d# przez testament, ani cokolwiek b)d#
przyjmowa- pod tym tytu$em, chyba tylko na alimenta.
Nie mo'e by- opiekunem ani mie- jakiego'kolwiek
wp$ywu do opieki. Nie mo'e by- &wiadkiem w akcie
uroczystym albo urz"dowym ani by- przypuszczonym
do &wiadczenia w s)dzie. Nie mo'e stawa- w s)dzie
ani jako powód, ani jako pozwany, tylko pod imieniem
i przez szczególnego kuratora przydanego od
trybuna$u, do którego sprawa wniesiona. Nie mo'e
wchodzi- w ma$'e%skie zwi)zki, które by jaki'kolwiek
skutek cywilny przynosi$y. Je'eli zawar$ pierwej
ma$'e%ski zwi)zek, ten si" rozwi)zuje co do wszelkich
skutków cywilnych. Wspó$ma$'onek i dziedzice po
skazanym mog) u'ywa- praw im s$u')cych i dzia$a-
prawnie, jakby po naturalnej jego &mierci. [...]
TYTU( II. O aktach stanu cywilnego
Dzia$ III. O aktach ma$'e%stwa
 Art. 63. Nim nast)pi obchód ma$'e%stwa,
urz"dnik stanu cywilnego og$osi dwie zapowiedzi z
o&miodniow) przerw) czasu mi"dzy nimi, w niedziel",
przede drzwiami domu gminnego. Te zapowiedzi i akt
ich zapisania wyra'a- b"d): imiona, nazwiska, stan i
zamieszkanie przysz$ych ma$'onków; czyli s) ma$o-
letni albo pe$noletni; i imiona, nazwiska, stan,
zamieszkanie ich ojców i matek; nadto ten akt wyrazi
dni, miejsca, godziny, w których zapowiedzi og$oszone
by$y i wpisany b"dzie w ksi"g" jedn) [...] i która ksi"ga
z$o'ona b"dzie corocznie w kancelarii trybuna$u
okr"gu. [...]
Art. 74. Ma$'e%stwo obchodzone b"dzie w
gminie, w której jedno z ma$'onków zamieszka$o. To
zamieszkanie co do ma$'e%stwa uwa'a si" przez ci)g$e
sze&ciomiesi"czne w jednej gminie mieszkanie.
Art. 75. W dniu przez strony oznaczonym, po
up$ynionym czasie od zapowiedzi, urz"dnik stanu
cywilnego w domu gminnym, w przytomno&ci czterech
&wiadków, krewnych lub niekrewnych, przeczyta
stronom wzwy' rzeczone akta wzgl"dem ich stanu i
formalno&ci ma$'e%stwa i rozdzia$ VI z tytu$u o ma$-
'e%stwie wzgl"dem wzajemnych praw i powinno&ci
ma$'onków; o&wiadcz) strony jedna po drugiej, i' chc)
si" pobra- za ma$'onków i urz"dnik w imieniu prawa
wyrzecze: i' s) z$)czeni ma$'e%skim zwi)zkiem i akt
do tego stosowny natychmiast spisze. [...]

TYTU( V. O ma!"e(stwie
Dzia$ I. O przymiotach i warunkach potrzebnych
do mo'no&ci zawarcia ma$'e%stwa
Art. 144. M"'czyzna nie sko%czywszy lat
osiemnastu, a kobieta pi"tnastu, nie mog) ma$'e%stwa
zawiera-.
Art. 145. Mo'e jednak Cesarz dla przyczyn
wa'nych da- dyspens" na lata.
Art. 146. Nie masz ma$'e%skiego zwi)zku, gdzie
nie masz zezwolenia.
 Art. 147. Nie mo'na zawiera- drugiego zwi)zku
bez rozwi)zania pierwszego.
Art. 148. Syn przed sko%czonym dwudziestym
pi)tym rokiem wieku swego, a córka przed
sko%czonym dwudziestym pierwszym nie mog)
zawiera- ma$'e%stwa bez zezwolenia ojca swego i
matki; w przypadku ró'no&ci zda% dosy- jest na
zezwoleniu ojca. [...]

Dzia$ IV. O ')daniach niewa'no&ci ma$'e%stwa

Art. 194. Nikt si" odwo$ywa- nie mo'e do tytu$u
ma$'onka i cywilnych ma$'e%stwa skutków, je'eli nie
oka'e akt obchodu ma$'e%stwa wpisanego w ksi"gach
stanu cywilnego, wyj)wszy przypadki przewidziane w
artykule 46 tytu$u o aktach stanu cywilnego. [...]

Dzia$ VI. O wzajemnych prawach i

powinno&ciach ma$'onków
Art. 212. Ma$'onkowie winni sobie nawzajem
wierno&-, wsparcie i pomoc.
Art. 213. M)' winien obron" dla 'ony, a 'ona
pos$usze%stwo dla m"'a.
Art. 214. ,ona powinna z m"'em mieszka- i
towarzyszy- jemu wsz"dzie, gdzie mu mieszkanie
przenie&- wypada; m)' obowi)zany przyj)- 'on" i do-
starczy- wszystkiego, co do 'ycia potrzebne, pod$ug
swojej mo'no&ci i stanu.
Art. 215. ,ona stawa- w s)dzie nie mo'e bez
upowa'nienia od m"'a swojego, chocia'by si" trudni$a
kupiectwem publicznym albo nie by$a w wspólno&ci
maj)tku, albo rozdzielona by$a co do maj)tku. [...]

Dzia$ VII. O rozwi)zaniu ma$'e%stwa

Art. 227. Rozwi)zuje si" ma$'e%stwo: 1) przez
&mier- jednego z ma$'onków, 2) przez rozwód prawnie
wydany, 3) przez skazanie, które si" sta$o stanowcze,
jednego z ma$'onków, poci)gaj)ce za sob) &mier-
cywiln).

Dzia$ VIII. O powtórnych ma$'e%stwach

Art. 228. ,ona nie mo'e wchodzi- w powtórny
zwi)zek a' po up$ynnieniu dziesi"ciu miesi"cy od
rozwi)zania ma$'e%stwa poprzedzaj)cego.
 TYTU( VI. O rozwodzie
Dzia$ I. O przyczynach rozwodu
Art. 229. M)' ')da- mo'e rozwodu z przyczyny
cudzo$óstwa 'ony swojej.
Art. 230. ,ona mo'e ')da- rozwodu z przyczyny
cudzo$óstwa m"'a swego, gdy m)' trzyma- b"dzie
na$o'nic" w domu wspólnym.
Art. 231. Ma$'onkowie mog) nawzajem
wymaga- rozwodu z przyczyny gwa$tów, srogo&ci i
ci"'kich obelg jednego z nich wzgl"dem drugiego.
Art. 232. Skazanie jednego z ma$'onków na kar"
ha%bi)c) b"dzie przyczyn) dla drugiego do rozwodu.
Art. 233. Wzajemne i trwaj)ce zezwolenie
ma$'onków, wyra'one w sposobie prawem
przepisanym, pod warunkami i po do&wiadczeniach,
jakie prawo oznacza, dowiedzie dostatecznie, 'e 'ycie
wspólne jest im niezno&ne i 'e jest przyczyna
nieodzowna rozwodu mi"dzy nimi.
Dzia$ II. O rozwodzie z przyczyny oznaczonej
Oddzia$ 1. O formach rozwodu z przyczyny
oznaczonej
Art. 234. Jaka'kolwiek b"dzie natura uczynków
lub wyst"pków daj)cych powód do ')dania rozwodu
dla przyczyny oznaczonej, to ')danie nie mo'e by-
gdzie indziej wznoszone, tylko do trybuna$u okr"gu, w
którym ma$'onkowie zamieszkanie swoje maj). [...]

Dzia$ III. O rozwodzie z wzajemnego

zezwolenia.
Art. 275. Wzajemne zezwolenie ma$'onków
przyj"te nie b"dzie, je'eli m)' nie ma jeszcze lat
dwadzie&cia pi"-, a 'ona dwadzie&cia jeden.
Art. 276. Wzajemne zezwolenie nie b"dzie
przyj"te a' po dwóch latach ma$'e%stwa.
Art. 277. Nie mo'e by- przyj"te, gdy ju'
dwadzie&cia lat od zawartego ma$'e%stwa up$ynie, albo
gdy 'ona czterdzie&ci i pi"- lat mie- b"dzie.
 Art. 278. W 'adnym przypadku wzajemne
zezwolenie ma$'onków dostateczne nie b"dzie, je'eli
nie s) do tego upowa'nieni przez swoich ojców i matki
albo przez innych wst"pnych 'yj)cych, wed$ug
prawide$ przepisanych artyku$em 150 w tytule o
ma$'e%stwie.
Art. 279. Ma$'onkowie, którzy postanowili
uskuteczni- rozwód przez wzajemne zezwolenie,
powinni uczyni- naprzód inwentarz i ocenienie
wszelkich dóbr swoich nieruchomych i ruchomych,
u$o'y- swoje prawa nawzajem, wzgl"dem których
wolno im jest jednak ugodzi- si".
Art. 280. Obowi)zani s) tak'e wy$uszczy- na
pi&mie umow" swoj) co do trzech punktów
nast"puj)cych: 1) komu ich dzieci z ma$'e%skiego
zwi)zku pochodz)ce powierzone b"d) b)d# przez czas
do&wiadczenia, b)d# po wyrzeczonym rozwodzie; 2)
do jakiego domu przenie&- si" ma 'ona i w nim
mieszka- przez czas do&wiadczenia; 3) jak) sum"
obowi)zany m)' p$aci- 'onie przez ten'e sam czas,
je'eli ta nie ma dostatecznych przychodów na
opatrzenie swych potrzeb. [...]

Dzia$ IV. O skutkach rozwodu

Art. 295. Rozwiedzeni ma$'onkowie dla
jakiejkolwiek przyczyny nigdy w zwi)zek ma$'e%ski
wej&- z sob) nie mog). [...]

TYTU( VII. O ojcostwie i synostwie, czyli o wywodzie

rodu
Dzia$ I. O synostwie dzieci prawych albo
urodzonych w czasie ma$'e%stwa.
Art. 312. M)' jest ojcem dzieci"cia pocz"tego w
czasie ma$'e%stwa. Mo'e jednak zaprze- si" dzieci"cia
dowiód$szy, 'e przez bieg czasu od trzechsetnego dnia
a' do sto osiemdziesi)tego przed urodzeniem
dzieci"cia, w fizycznej by$ niemo'no&ci b)d# przez
oddalenie, b)d# przez stosunek innych zdarze% wspó$-
mieszkania z 'on). [...j

Dzia$ III. O dzieciach

naturalnych
Oddzia$ 2. O uznaniu
dzieci naturalnych
Art. 340. Poszukiwanie ojcostwa jest zabronione.
W przypadku porwania, gdy czas porwania stosuje si"
do czasu pocz"cia, porywaj)cy na ')danie stron
interesowanych mo'e by- uznany ojcem dzieci"cia.
[...]
TYTU( IX. O w!adzy ojcowskiej
Art. 371. Dzieci" w ka'dym wieku powinno
cze&- i uszanowanie ojcu swemu i matce.
Art. 372. Zostaje pod ich w$adz) a' do
pe$noletno&ci albo usamowolnienia.
Art. 373. Sam tylko ojciec tak) w$adz" w czasie
ma$'e%stwa sprawuje.
Art. 374. Dzieci" nie mo'e opu&ci- ojcowskiego
domu bez pozwolenia ojca, oprócz przyj"cia
wojskowej s$u'by dobrowolnie, po sko%czonym
osiemnastym roku wieku swego.
Art. 375. Ojciec maj)c wa'ne powody do
nieukontentowania z post"pków dzieci"cia swojego,
mie- b"dzie nast"puj)ce &rodki na jego popraw".
Art. 376. Je'eli dzieci" szesnastu lat nie zacz"$o,
mo'e go ojciec trzyma- w zamkni"ciu na czas nie
d$u'szy nad miesi)c i na ten koniec prezydent
trybuna$u okr"gu, na ')danie ojca, powinien wyda-
rozkaz przytrzymania.
Art. 377. Od lat szesnastu zacz"tych a' do
pe$noletno&ci albo usamowolnienia ojciec mo'e tylko
')da- zamkni"cia dzieci"cia swojego na sze&- miesi"cy
najd$u'ej; uda si" o to do prezydenta trybuna$u
rzeczonego, który, zniós$szy si" z prokuratorem
cesarskim, da rozkaz przytrzymania albo go odmówi;
w pierwszym przypadku mo'e skróci- czas zamkni"cia
przez ojca ')dany. [...]

Ksi&ga II. O dobrach i ró"nych odmianach w!asno$ci

TYTU( I. O ró"no$ci dóbr

Art. 516. Wszystkie dobra s) ruchome
albo nieruchome.

Dzia$ I. O nieruchomo&ciach
Art. 517. Dobra s) nieruchome albo ze swej
natury, albo ze swego przeznaczenia, albo te' z
przedmiotu, do którego si" stosuj).
Art. 518. Grunta i budynki s) nieruchomo&ci) z
natury swojej.
Art. 519. M$yny wietrzne albo wodne, osadzone
na palach i sk$adaj)ce cz"&- budynku, nieruchomo&ci)
s) tak'e z natury swojej.
Art. 520. Urodzaje na pniu, owoce na drzewach,
nie zebrane jeszcze, równie s) nieruchomo&ci). Jak
tylko urodzaje &ci"te, owoce zerwane, cho-by jeszcze
nie by$y zwiezione, staj) si" ju' ruchomo&ci). Gdyby
tylko cz"&- urodzajów &ci"ta by$a, ta tylko cz"&- staje
si" ruchomo&ci).
Art. 521. Wycinania zwyczajne drzew
mniejszych albo te' wi"kszych, których wycinania
dziej) si" w porz)dku ustanowionym, staj) si"
ruchomo&ci) w tym tylko, co jest wyci"te.
Art. 522. Zwierz"ta, czyli inwentarz bydlny,
który w$a&ciciel gruntu zostawia dzier'awcy lub
czynszownikowi dziel)cemu si" zbiorem z
w$a&cicielem, czyli jest oceniony inwentarz albo nie,
uwa'any jest za nieruchomo&-, póki przez skutek
umowy przywi)zany jest do gruntu. Byd$o w pacht
puszczone komu innemu, nie dzier'awcy gruntu lub
czynszownikowi, jest ruchomo&ci).
 Art. 523. Rury s$u')ce na sprowadzanie wody do
domu lub innego dziedzictwa s) nieruchomo&ci) i
sk$adaj) cz"&- gruntu, do którego s) przywi)zane.
Art. 524. Przedmioty, które w$a&ciciel umie&ci$ na
gruncie dla u'ytkowania z niego, nieruchomo&ci) s) z
przeznaczenia. I tak nieruchomo&ci) s) z prze-
znaczenia, gdy s) umieszczone przez w$a&ciciela do
uprawy gruntu i u'ytkowania z niego: zwierz"ta
przeznaczone do uprawy roli, narz"dzia rolnicze;
nasiona dane dzier'awcom lub kolonistom
cz"&ciowym; go$"bie w go$"bniku; króliki w królikami;
ule z pszczo$ami; ryby w stawach; prasy, kot$y, garnce,
kadzie i beczki; narz"dzia potrzebne do u'ytkowania z
ku#nic, papierni i tym podobnych za$o'e%; s$oma i
gnój. S) tak'e nieruchomo&ci) z przeznaczenia
wszelkie ruchomo&ci, które w$a&ciciel przywi)zywa$
do gruntu na wieczne trwanie.
Art. 525. S)dzi si", 'e w$a&ciciel przywi)za$ do
gruntu ruchomo&- na wieczyste trwanie, gdy s)
przylepione na gipsie, wapnie albo innej mieszaninie,
gdy ich nie mo'na odj)- bez z$amania i zepsucia albo
te' bez strzaskania lub uszkodzenia cz"&ci gruntu, do
którego s) przywi)zane. Zwierciad$a w mieszkaniu
uwa'ane s) za umieszczone na wieczne trwanie, gdy
ich osada i ramy wpuszczone s) w &cian" i jedno&- z
ni) robi). Te' samo s$u'y co do malowa% i innych
ozdób. Statuy poczytuj) si" za nieruchomo&ci, cho-by
nawet bez strzaskania lub nadpsucia odj"te by- mog$y,
gdy s) osadzone w miejscu umy&lnie na nie
wyrobionym.
Art. 526. Nieruchomo&ci s) z przedmiotu, do
którego stosuj) si": u'ytki przychodów z rzeczy
nieruchomych; s$u'ebno&ci albo s$u'by gruntowe;
sprawy tycz)ce si" wydobycia nieruchomo&ci.
 Dzia$ II. O ruchomo&ciach
Art. 527. Dobra s) ruchome z natury swojej albo
przez oznaczenie prawa.
Art. 528. Wszystko to jest ruchomo&ci) z natury,
co przenie&- si" mo'e b)d# w$asnym ruchem, jak
zwierz"ta, albo, co nie mo'e odmieni- miejsca, tylko
przez skutek obcej mocy, jak rzeczy nie 'yj)ce.
Art. 529. Ruchomo&ci) s) przez oznaczenie
prawa: zobowi)zania i sprawy w przedmiocie sum
wymagalnych albo rzeczy ruchomych; cz"&ci, czyli
akcje albo procenta w kompaniach skarbowych,
handlowych, przemys$owych, cho-by nawet
nieruchomo&ci zawis$e od takich za$o'e% nale'a$y do
towarzystwa, czyli kampanii. Takie akcje i procenta
poczytywane s) za ruchomo&- wzgl"dem ka'dego
stowarzyszonego tylko i dopóki trwa towarzystwo.
Ruchomo&ci) s) tak'e z oznaczenia prawa czynsze i
podobne wyp$aty wieczne lub do'ywotnie, nale')ce si"
b)d# od narodu, b)d# od osób szczególnych.
Art. 530. Ka'dy czynsz lub podobna wyp$ata
ustanowione wieczy&cie za cen" sprzeda'y
nieruchomo&ci albo jako warunek odst)pienia pod
tytu$em uci)'aj)cym lub dobroczynnym gruntu
nieruchomego s) istotnie podleg$e wykupieniu. Wolno
jednak wierzycielowi u$o'y- zastrze'enia i warunki
wykupna. Wolno mu tak'e u$o'y-, 'e czynsz lub
podobna wyp$ata nie b"d) mog$y by- okupione a' po
up$ynieniu pewnego czasu, który nigdy trzydziestu lat
przechodzi- nie mo'e; wszelka inna przeciwna umowa
jest niewa'na. [...]
TYTU( II. O w!asno$ci
Art. 544. W$asno&- jest to prawo u'ywania i
rozporz)dzania rzeczami w sposobie
najrozci)glejszym, byleby ich na to nie u'ywa-,
cokolwiek zabronione jest prawami albo urz)dzeniami.
Art. 545. Nikt przymuszony by- nie mo'e do
ust)pienia swojej w$asno&ci, wyj)wszy przypadki
u'ytku publicznego i to za poprzedzaj)cem
sprawiedliwym wynagrodzeniem. [...]

D z i a $ II. O prawie przybycia z tego, co si"

przy$)cza i wciela do rzeczy
Oddzia$ 1. O prawie przybycia co do rzeczy
nieruchomych
Art. 552.W$asno&- ziemi poci)ga za sob)
w$asno&- wszystkiego, co jest wewn)trz jej i zewn)trz.
W$a&ciciel mo'e na ziemi wszelkie uprawy i budowy
pod$ug woli swojej zak$ada-, oprócz wyj)tków
ustanowionych w tytule o s$u'ebno&ciach, czyli
s$u'bach gruntowych. Wewn)trz ziemi mo'e robi-
wszelkie kopania i budowle pod$ug woli swojej i
ci)gn)- st)d po'ytki, zachowuj)c ograniczenia
wyp$ywaj)ce z praw i przepisów wzgl"dem kopalni,
równie jak z praw i przepisów policji. [...]

Ksi&ga III. O ró"nych sposobach, przez które nabywa

si& w!asno$'
Urz#dzenie ogólne
Art. 711. W$asno&- dóbr nabywa si" i przenosi
przez spadek, przez darowizn" mi"dzy 'yj)cymi albo
testamentow) i przez skutek zobowi)za%. [...]
 TYTU( III. O kontraktach albo zobowi#zaniach
umownych w ogólno$ci
Dzia$ II. O istotnych warunkach do wa'no&ci
umów
Art. 1108. Cztery s) warunki istotne do wa'no&ci
umowy: zezwolenie osoby, która si" zobowi)zuje;
zdatno&- jej do kontraktowania; przedmiot pewny,
który sk$ada rzecz zobowi)zania; przyczyna godziwa w
zobowi)zaniu. [...]

Oddzia$ 2. O zdolno$ci stron kontraktuj#cych

Art. 1123. Ka'da osoba mo'e kontraktowa-,
je'eli nie jest uznana za niezdatn) przez prawo.
Art. 1124. Niezdatni s) do kontraktowania:
ma$oletni, bezw$asnowolni, m"'atki w przypadkach w
prawie wyra'onych i ogólnie wszyscy ci, którym
prawo zabroni$o pewnych kontraktów. [...]

Oddzia$ 5. O przyczynie
Art. 1131. Zobowi)zanie bez przyczyny albo dla
przyczyny fa$szywej lub dla przyczyny niegodziwej
'adnego skutku mie- nie mo'e.
Art. 1132. Wa'na jest umowa, chocia' przyczyna
jej wyra'ona nie jest.
Art. 1133. Niegodziwa jest przyczyna, gdy jest
zabroniona prawem, gdy jest przeciwna dobrym
obyczajom albo porz)dkowi publicznemu.

Dzia$ III. O skutkach zobowi)za%

Oddzia$ 1. Urz#dzenia
ogólne
Art. 1134. Umowy prawnie zawarte staj) si"
prawem dla tych, którzy je uczynili. Nie mog) by-
odwo$ane, tylko za obopólnym ich zezwoleniem i dla
przyczyn, które prawo upowa'nia. Wykonywane by-
powinny dobr) wiar). [...]
 Oddzia$ 2. O zobowi#zaniu dania
Art. 1138. Zobowi)zanie wydania rzeczy jest
zupe$ne przez samo zezwolenie stron kontraktuj)cych.
Czyni wierzyciela w$a&cicielem i wystawia rzecz na
jego niebezpiecze%stwo od chwili, w której wydan) mu
by- powinna, cho-by nawet oddanie nie nast)pi$o,
byleby z wydaniem nie opó#nia$ si" d$u'nik, bo w tym
przypadku rzecz na jego niebezpiecze%stwo pozostaje.
[...]
TYTU( VI. O przeda"y
Dzia$ I. O naturze i formie przeda'y
Art. 1583. Przeda' jest zupe$na mi"dzy stronami i
kupuj)cy nabywa w$asno&- z prawa wzgl"dem
przedawcy, jak tylko umówienie si" nast)pi$o
wzgl"dem rzeczy i warto&ci, chocia' rzecz nie jest
jeszcze wydana ani warto&- zap$acona.

27. SENATUS-CONSULTUM
ORGANICZNE
Z 18 MAJA 1804 R.
(Duguit-Monnier, s. 133-151; przek$ad: Sczaniecki, s.
123)

Art. 1 Rz)d Republiki powierzony jest

Cesarzowi, który nosi tytu$ Cesarza Francuzów. [...]
 Art. 2. Napoleon Bonaparte, aktualny Pierwszy
Konsul Republiki, jest Cesarzem Francuzów.
Art. 3. Godno&- cesarska jest dziedziczna w linii
m"skiej Napoleona Bonaparte w porz)dku
primogenitury, z wieczystym wykluczeniem kobiet i
ich potomstwa. [...]
Art. 57. Senat sk$ada si": - 1. Z ksi)')t
francuskich po osi)gni"ciu przez nich 18 lat; - 2. Z
wielkich dygnitarzy Cesarstwa; - 3. Z 80 cz$onków
przedstawionych przez Cesarza spo&ród osób
znajduj)cych si" na listach departamentalnych; -4. Z
obywateli, których Cesarz uzna$ za s$uszne podnie&-
do godno&ci senatorskiej. [...]
Art. 142. Propozycja niniejsza zostanie
przedstawiona do przyj"cia ludowi. [...]

28. KODEKS POST*POWANIA CYWILNEGO

Z 1 STYCZNIA 1806 R.
(Code; przek$ad:
(ab"cki, s. 90-91)

CZ)*+ I. POST*POWANIE PRZED S/DAMI

POKOJU I PRZED TRYBUNA(AMI
KSI*GA II. O trybunatach ni"szych
Tytu$ I. O pojednaniu
Art. 48. ,adna skarga g$ówna rozpoczynaj)ca
spraw" mi"dzy osobami mog)cymi zawiera-
komplanacje i w rzeczach mog)cych by- przedmiotem
kom-planacji, przyj"ta nie b"dzie w trybuna$ach
pierwszej instancji, gdy strona pozwana nie by$a
poprzedniczo przywo$an) przez s"dziego pokoju
ko%cem pojednania si", lub gdy si" strony po to
dobrowolnie przez niego nie stawi$y. [...]
Tytu$ III. O ustanowieniu patronów i o wzajemnym
wr"czeniu pism i obron
 Art. 75. Strona pozwana obowi)zan) b"dzie w
terminie w pozwie wyra'onym ustanowi- patrona;
stanie si" to przez o&wiadczenie wr"czone patronowi
przez patrona. Ani pozwany, ani powód nie b"dzie
móg$ odwo$a- swego patrona nie ustanowiwszy
innego. Czynno&ci odbyte i otrzymane wyroki
przeciwko patronowi odwo$anemu a niezast)pionemu
b"d) wa'ne. [...]
Art. 77. W ci)gu dwóch tygodni, rachuj)c od
dnia ustanowienia, pozwany zleci wr"czenie swej
obrony podpisanej przez swego patrona; zawiera- si"
w niej b"dzie o&wiadczenie ch"ci komunikowania
popieraj)cych dokumentów b)d# po przyjacielsku
patronowi przez patrona, b)d# za po&rednictwem
kancelarii s)dowej.
Art. 78. W nast"puj)cym tygodniu powód zleci
wr"czenie swej odpowiedzi na obron".
Art. 79. Je'eli pozwany nie dostawi$ swej obrony
w przeci)gu dwóch tygodni, powód wprowadzi spraw"
na audiencj", na proste wezwanie wr"czone patronowi
przez patrona.
 Art. 80. Po up$ynnieniu terminu, dozwolonego
powodowi ko%cem wr"czenia swej odpowiedzi, strona
pilniejsza b"dzie mog$a wprowadzi- spraw" na au-
diencj" na proste wezwanie wr"czone patronowi przez
patrona; powód nawet b"dzie móg$ wprowadzi- spraw"
na audiencj" po wr"czeniu obrony i nie od-
powiedziawszy na ni). [...]
Art. 87. Rozprawy b"d) g$o&ne i publiczne,
wyj)wszy w przypadkach, gdzie prawo nakazuje, aby
by$y tajne. S)dowi jednak'e b"dzie wolno nakaza-, aby
si" odbywa$y z zawartymi drzwiami, gdyby rozprawa
publiczna mia$a poci)ga- za sob) zgorszenie lub wa'ne
nieprzyzwoito&ci. [...]

29. KARTA KONSTYTUCYJNA

Z 4 CZERWCA 1814 R.
(Duguit-Monnier, s. 168-174; przek$ad:
Sczaniecki, s. 123-126)

(Wst"p) [...] !wiadomi naszych zamiarów i z

pe$nym przekonaniem zobowi)zujemy si" wobec
obecnego tu zgromadzenia, 'e b"dziemy wierni
niniejszej karcie konstytucyjnej: zastrzegaj)c sobie jej
zaprzysi"'enie w formie uroczystej przed o$tarzami
tego, który na tej samej wadze mierzy królów i narody.
Z tego powodu dobrowolnie, w swobodnym
wykonaniu naszej w$adzy królewskiej przyznali&my i
czynimy nadanie (octroi) niniejszej karty
konstytucyjnej dla naszych poddanych, na zawsze,
zarówno w naszym jak i naszych nast"pców imieniu:
Prawa publiczne Francuzów
Art. 1. Francuzi s) równi wobec prawa
niezale'nie od posiadanego tytu$u lub zajmowanego
stanowiska. [...]
Art. 5. Ka'dy wyznaje swoj) religi" z równ)
wolno&ci) i uzyskuje tak) sam) ochron" swojego kultu.
 Art. 6. Tymczasem religia katolicka, apostolska i
rzymska jest religi) pa%stwow). (Art. ten zostanie
opuszczony w Konstytucji z 1830 r.)
Art. 7. Jedynie kap$ani religii katolickiej [...] oraz
innych wyzna% chrze&cija%skich otrzymuj) uposa'enie
ze skarbu królewskiego. [...]

Formy rz#dów królewskich

Art. 13. Osoba królewska jest nietykalna i &wi"ta.
Jego ministrowie s) odpowiedzialni. W$adza
wykonawcza nale'y wy$)cznie do Króla.
Art. 14. Król jest najwy'szym zwierzchnikiem
pa%stwa, on dowodzi armi) l)dow) i morsk),
wypowiada wojn", zawiera traktaty pokojowe,
przymierza i traktaty handlowe, powo$uje na wszystkie
stanowiska w administracji publicznej, wydaje
rozporz)dzenia i ordonanse niezb"dne dla
wykonywania ustaw i dla bezpiecze%stwa pa%stwa.
Art. 15. W$adza ustawodawcza wykonywana jest
kolektywnie przez Króla, Izb" Parów i Izb"
Deputowanych departamentalnych.
Art. 16. Król ma inicjatyw" ustawodawcz).
 Art. 17. Projekty ustawodawcze s) przedstawiane
w imieniu Króla Izbie Parów lub Izbie Deputowanych
za wyj)tkiem ustaw podatkowych, które winny by-
najpierw skierowane do Izby Deputowanych.
Art. 18. Ka'da ustawa winna by- dyskutowana i
swobodnie uchwalona wi"kszo&ci) ka'dej z izb. [...]
Art. 22. Król sam sankcjonuje i og$asza ustawy.
Art. 23. Lista cywilna ustalona zostaje na ca$y
okres panowania przez pierwsz) legislatur" po obj"ciu
panowania przez Króla. [...]

O Izbie Parów
Art. 25. (Izba Parów) zwo$ywana jest przez Króla
w tym samym czasie co Izba Deputowanych
Departamentalnych. Sesja jednej rozpoczyna si" i
ko%czy w tym samym czasie co sesja drugiej. [...]
Art. 27. Powo$ywanie parów Francji nale'y do
Króla. Ich liczba jest nieograniczona; Król mo'e
zmienia- ich tytu$y, powo$ywa- ich do'ywotnio lub
dziedzicznie, wedle swego uznania.
Art. 28. Parowie maj) prawo zasiadania w Izbie
w wieku od 25 lat, lecz prawo g$osowania maj)
dopiero w wieku lat 30.
Art. 29. W Izbie Parów przewodnictwo sprawuje
Kanclerz Francji, a w jego nieobecno&ci jeden z parów,
nominowany przez Króla.
Art. 30. Cz$onkowie rodu królewskiego i ksi)'"ta
krwi s) parami z urodzenia. [...]
Art. 32. Wszystkie obrady Izby Parów s) tajne.
Art. 33. Izba Parów rozpatruje sprawy o zdrad"
g$ówn) i o zamach na bezpiecze%stwo pa%stwa.
Art. 34. ,aden par nie mo'e by- aresztowany bez
nakazu Izby i mo'e by- tylko przez ni) s)dzony w
sprawach karnych.

O Izbie Deputowanych Departamentalnych

Art. 35. Izba Deputowanych sk$ada si" z
deputowanych wybranych przez kolegia wyborcze,
których organizacja okre&lona zosta$a przez ustaw".
[...]
Art. 37. Deputowani wybierani b"d) na okres 5
lat, z tym 'e Izba odnawia- si" b"dzie corocznie w 1/5.
Art. 38. ,aden deputowany nie b"dzie mia$ prawa
zasiadania w Izbie, o ile nie uko%czy$ 40 lat i o ile nie
p$aci podatku bezpo&redniego w wysoko&ci 1000
franków. [...]
Art. 40. Elektorzy, którzy uczestnicz) w
powo$ywaniu deputowanych, nie maj) prawa g$osu, o
ile nie uko%czyli lat 30 i o ile nie p$ac) podatku bez-
po&redniego w wysoko&ci 300 franków. [...]
Art. 44. Obrady w Izbie s) jawne, lecz ')danie 5
cz$onków wystarczy dla przekszta$cenia jej w komisj"
tajn).
Art. 45. Izba Deputowanych dzieli si" na komisje
(bureaux) dla dyskutowania projektów
przedstawionych Izbie w imieniu Króla.
 Art. 46. ,adna poprawka w ustawie nie mo'e by-
dokonana, o ile nie zosta$a zaproponowana i
zaakceptowana przez Króla. [...]
Art. 47. Izba Deputowanych otrzymuje wszystkie
projekty podatkowe; dopiero po ich przyj"ciu mog)
one zosta- przeniesione do Izby Parów.
Art. 48. ,aden podatek nie mo'e by-
wprowadzony ani pobierany, je'eli nie zosta$
przyznany przez obie izby i nie by$ sankcjonowany
przez Króla. [...]
Art. 50. Król zwo$uje corocznie obie Izby;
odracza je oraz mo'e rozwi)za- Izb" Deputowanych; w
tym jednak wypadku musi powo$ywa- now) w
przeci)gu 3 miesi"cy. [...]
O ministrach
Art. 54. Ministrowie mog) by- cz$onkami Izby
Parów albo Izby Deputowanych. Maj) poza tym prawo
wst"pu do jednej albo drugiej izby i winni by- tam
wys$uchani, kiedy za')daj).
Art. 55. Izba Deputowanych ma prawo postawi-
ministrów w stan oskar'enia wobec Izby Parów, która
jedynie ma prawo do ich s)dzenia.
Art. 56. Mog) by- oskar'eni jedynie o zdrad"
g$ówn) albo o nadu'ycie w$adzy. [...]

Prawa szczególne gwarantowane przez pa(stwo

Art. 71. Stara szlachta podejmuje swoje tytu$y.
Nowa zyskuje swoje. Król nadaje szlachectwo wedle
swego uznania, lecz przyznaje szlachcie tylko stopnie i
honory bez zwolnienia od jakichkolwiek ci"'arów i
powinno&ci wobec spo$ecze%stwa. [...]
Art. 74. Król i jego nast"pcy b"d) w czasie
uroczysto&ci koronacyjnych zaprzysi"gali wierne
przestrzeganie niniejszej karty konstytucyjnej.

30. KARTA
KONSTYTUCYJNA
 Z 14 SIERPNIA 1830 R.
(Duguit-Monnier, s. 194-200; przek$ad: Sczaniecki, s.
126-127)
(Wst"p) Ludwik Filip, Król Francuzów [...]
Rozkazali&my i rozkazujemy, by Karta konstytucyjna z
1814 r. z poprawkami, które wprowadzi$y obie izby i
które zaakceptowali&my, zosta$a ponownie og$oszona
w brzmieniu nast"puj)cym:
Art. 13. ma brzmienie art. 14 Karty z 1814 z
dodaniem: [...] bez mo'liwo&ci zawieszania ustaw i
dyspensowania od ich wykonania [...]
Art. 15. -wchodzi w miejsce art. 16 Karty z 1814
w brzmieniu: Inicjatywa ustawodawcza nale'y do
Króla, Izby Parów i Izby Deputowanych. [...]
Art. 23. -ma brzmienie takie jak art. 27 w Karcie
z 1814 r. Nowe brzmienie w.w. art. 27 nada$a Ustawa z
29.12.1831: Powo$anie Izby Parów nale'y do Króla,
który mo'e ich wybiera- spo&ród nast"puj)cych osób:
tu ustawa wylicza 24 kategorie osób, które zajmowa$y
okre&lone stanowiska przez okre&lony czas, a tak'e
w$a&cicieli manufaktur, kupców i bankierów, p$ac)cych
3000 franków podatków. - Godno&- para jest nadawana
do'ywotnio i nie mo'e by- przenoszona dziedzicznie.
[...]
Art. 32. -wchodzi w miejsce art. 38 Karty z 1814:
,aden deputowany nie b"dzie mia$ prawa zasiadania w
Izbie, o ile nie uko%czy$ lat 30 i o ile nie spe$ni$
warunków okre&lonych ustaw). [...]
Art. 34. -wchodzi w miejsce art. 39 Karty z 1814:
Nie mo'e by- elektorem, kto nie uko%czy$ 25 lat i kto
nie spe$nia warunków okre&lonych ustaw).

31. KONSTYTUCJA REPUBLIKI

FRANCUSKIEJ
Z 4 LISTOPADA 1848 R.
(Duguit-Monnier, s. 212-225; przek$ad: Sczaniecki, s.
127-132)
 Wst"p
Art. I. Francja ukonstytuowa$a si" jako
Republika. Przyjmuj)c jako ostateczn) t" form" rz)du,
przyj"$a za cel swobodniejsze kroczenie na drogach
post"pu i kultury [...] u$atwienie wszystkim
obywatelom osi)gania [...] stale podwy'szaj)cego si"
poziomu moralno&ci, wiedzy i dobrobytu.
Art. II. Republika francuska jest demokratyczna,
jedna i niepodzielna.
Art. III. Uznaje istnienie praw i obowi)zków
dawniejszych i wy'szych ponad prawa pozytywne.
Art. IV. Przyjmuje jako zasady Wolno&-,
Równo&- i Braterstwo; jako podstawy Rodzin", Prac",
W$asno&- i Porz)dek Publiczny.

KONSTYTUCJA
ROZDZIA( I.
O suwerenno$ci
Art. 1. Suwerenno&- spoczywa na ogóle
obywateli francuskich. Jest niepozbywalna i
nieprzedawnialna. [...]

ROZDZIA( II. Prawa obywatelskie gwarantowane

przez Konstytucj&
Art. 10. Zostaj) zniesione na zawsze tytu$y
szlacheckie, wszelkie ró'nice urodzenia, klasowe czy
kastowe. [...]
Art. 13. Konstytucja gwarantuje obywatelom
wolno&- pracy i przemys$u. Spo$ecze%stwo sprzyja i
popiera rozwój pracy przez bezp$atne nauczanie w
zakresie szko$y podstawowej, kszta$cenie zawodowe,
równo&- w stosunkach mi"dzy pracodawc) i
robotnikiem, przez instytucje ubezpieczeniowe i kredy-
towe, instytucje rolnicze, dobrowolne stowarzyszenia,
przez organizowanie przez pa%stwo (departamenty i
gminy) robót publicznych celem zatrudnienia
bezrobotnych; zapewnia opiek" dzieciom
opuszczonym, niedo$"'nym i starcom, którzy nie
posiadaj) &rodków materialnych i którym ich rodziny
nie mog) pomóc. [...]

ROZDZIA( III. O w!adzach publicznych

Art. 18. Wszelka w$adza publiczna,
jakiegokolwiek rodzaju, pochodzi od ludu. - Nie mo'e
by- sprawowana dziedzicznie.
Art. 19. Rozdzia$ w$adz stanowi pierwszy
warunek wolnego rz)du.

ROZDZIA( IV. O w!adzy ustawodawczej

Art. 20. Lud francuski deleguje w$adz"
ustawodawcz) jedynemu Zgromadzeniu.
Art. 21. Liczba reprezentantów ludu wynosi 750
w$)cznie z reprezentantami Algieru i kolonii.
Art. 22. Liczba ta zostanie podniesiona do 900 w
zgromadzeniach powo$anych do rewizji Konstytucji.
[...]
Art. 24. Wybory s) bezpo&rednie i powszechne.
G$osowanie jest tajne.
Art. 25. Wyborcami s) wszyscy Francuzi w
wieku 21 lat, korzystaj)cy z praw cywilnych i
obywatelskich - bez cenzusu maj)tkowego.
Art. 26. Wybieralni s) wszyscy wyborcy w wieku
lat 25 - bez cenzusu domicylu. [...] (Wedle ustawy z
15.3.1849 cenzus domicylu okre&lony zosta$ na 6
miesi"cy; ustawa z 31.5.1850 wprowadzi$a cenzus 3-
letni; ustawa ta zosta$a zniesiona ustaw) z 2.12.1851).
Art. 30. Wybory dokonywuj) si" w
departamentach przez g$osowanie na list".
Art. 31. Zgromadzenie narodowe wybierane jest
na okres 3 lat i odnawia si" w ca$o&ci. [...]
Art. 32. Jest sta$e (permanentne). [...]
Art. 38. Ka'dy reprezentant ludu otrzymuje diety,
z których nie wolno mu zrezygnowa-.
 Art. 39. Obrady Zgromadzenia s) jawne [...]
Ka'dy reprezentant ma prawo wyst)pienia z inicjatyw)
ustawodawcz). [...]
Art. 41. ,aden projekt ustawodawczy nie zostanie
uchwalony, za wyj)tkiem spraw nag$ych, inaczej jak
po trzech debatach - przy zachowaniu mi"dzy nimi
odst"pów nie krótszych jak 5 dni. [...]

ROZDZIA( V. O w!adzy wykonawczej

Art. 43. Lud francuski deleguje w$adz"
wykonawcz) obywatelowi, który otrzymuje tytu$
Prezydenta Republiki. [...]
Art. 45. Prezydent Republiki jest wybierany na 4
lata i nie mo'e by- ponownie wybrany przed up$ywem
4-letniej przerwy. [...]
Art. 46. [...] Prezydent jest wybierany w
g$osowaniu tajnym, w wyborach bezpo&rednich, przez
wszystkich wyborców departamentów francuskich i
Algieru. [...]
Art. 49. Prezydent ma prawo przedstawi-
Zgromadzeniu projekty ustawodawcze przez
ministrów.
 Art. 50. Prezydent dysponuje si$ami zbrojnymi,
nie mo'e jednak nigdy dowodzi- nimi osobi&cie. [...]
Art. 55. Ma prawo $aski, lecz mo'e z niego
korzysta- jedynie po zasi"gni"ciu opinii Rady Stanu.
[...]
Art. 56. Prezydent og$asza ustawy w imieniu
Ludu francuskiego. [...]
Art. 58. W terminie wyznaczonym na og$oszenie
ustawy Prezydent Republiki mo'e w formie
uzasadnionego or"dzia prosi- o odbycie nowej debaty.
Zgromadzenie rozpatruje spraw"; jego rezolucja jest
ostateczna; zostaje ona przekazana Prezydentowi
Republiki. W takim wypadku og$oszenie nast"puje w
terminie przewidzianym dla ustaw nag$ych (3 dni,
podczas gdy dla ustaw zwyk$ych termin ten wynosi 1
miesi)c).
Art. 59. Je&li Prezydent Republiki nie og$osi
ustawy w terminie wy'ej okre&lonym, og$oszenia
dokona Przewodnicz)cy Zgromadzenia Narodowego.
[...]
Art. 64. Prezydent Republiki mianuje i odwo$uje
ministrów. - W radzie ministrów powo$uje i odwo$uje
przedstawicieli dyplomatycznych, dowódców armii
l)dowej i morskiej, prefektów [...] i innych
funkcjonariuszy wy'szej rangi. -Na propozycj"
w$a&ciwego ministra mianuje i odwo$uje, zgodnie z
przepisami ustawy, urz"dników drugorz"dnych. [...]
Art. 66. Liczb" ministrów i ich kompetencje
okre&la w$adza ustawodawcza.
Art. 67. Akty Prezydenta, za wyj)tkiem tych,
którymi powo$uje lub odwo$uje ministrów, wymagaj)
dla swej wa'no&ci kontrasygnaty ministra.
Art. 68. Prezydent Republiki, ministrowie [...] s)
odpowiedzialni, ka'dy w swoim zakresie za akty
rz)dowe i administracyjne. - Poczynania Prezydenta,
które mia$yby na celu rozwi)zanie Zgromadzenia
Narodowego, jego odroczenie lub stawianie przeszkód
Zgromadzeniu Narodowemu w wype$nianiu przeze%
jego mandatu -jest zbrodni) zdrady g$ównej. -Przez ten
sam fakt Prezydent jest pozbawiony swych funkcji;
obywatele s) zobowi)zani do odmówienia mu
pos$usze%stwa; w$adza przechodzi z samego prawa na
Zgromadzenie Narodowe. S"dziowie Najwy'szego
Trybuna$u zbieraj) si" natychmiast [...] dla s)dzenia
Prezydenta i jego popleczników. [...]
Art. 70. Istnieje Wiceprezydent Republiki
wybrany przez Zgromadzenie Narodowe spo&ród 3
kandydatów przedstawionych przez Prezydenta
Republiki w okresie pierwszego miesi)ca po jego
wyborze. [...] Wiceprezydent zast"puje Prezydenta w
razie niemo'no&ci sprawowania przeze% urz"du. [...]

ROZDZIA( VI. O Radzie Stanu

Art. 71. Powo$ana zostanie Rada Stanu, której
przewodnicz)cym b"dzie Wiceprezydent Republiki.
Art. 72. Cz$onkowie tej Rady s) powo$ywani na
lat 6 przez Zgromadzenie Narodowe. Sk$ad jej odnawia
si" w po$owie w okresie pierwszych dwóch miesi"cy
ka'dej legislatury. [...]
Art. 74. Cz$onkowie Rady Stanu mog) by-
odwo$ani jedynie przez Zgromadzenie na wniosek
Prezydenta Republiki.
 Art. 75. Rada Stanu jest konsultowana w
sprawach projektów ustaw rz)dowych, które zgodnie z
prawem winny by- jej uprzednio przes$ane do
zbadania, oraz projektów powsta$ych z inicjatywy
parlamentarnej, które Zgromadzenie jej prze&le. -
Przygotowuje rozporz)dzenia administracji publicznej;
sama redaguje rozporz)dzenia, co do których uzyska$a
od Zgromadzenia delegacj" specjaln). Sprawuje wobec
administracji publicznej wszelk) w$adz" nadzorcz) i
kontroln), która jej zosta$a ustawowo powierzona.
Ustawa okre&li bli'ej jej uprawnienia.

ROZDZIA( VII. O administracji wewn&trznej

Art. 76. Podzia$ terytorialny na departamenty,
okr"gi (arrondissements), kantony i gminy zostaje
utrzymany. [...]
Art. 77. Istniej): 1. w ka'dym departamencie
administracje sk$adaj)ce si" z prefekta, rady generalnej
i rady prefektury; 2. W ka'dym okr"gu podprefekt; 3.
W ka'dym kantonie rada kantonalna; [...] 4. W ka'dej
gminie administracja sk$ada si" z mera, adiunktów i z
rady municypalnej. [...]
ROZDZIA( VIII. O w!adzy s#dowej
Art. 82. (awy przysi"g$ych b"d) nadal dzia$a$y w
sprawach karnych.
Art. 83. Rozpatrywanie wszystkich przest"pstw
politycznych oraz prasowych nale'y wy$)cznie do $awy
przysi"g$ych. [...]
Art. 84. (awa przysi"g$ych - sama - orzeka o
wysoko&ci odszkodowania reklamowanego z tytu$u
dzia$alno&ci lub przest"pstw prasowych. [...]
Art. 91. Najwy'szy Trybuna$ s)dzi bez apelacji i
kasacji oskar'enia wniesione przez Zgromadzenie
Narodowe przeciw Prezydentowi Republiki lub mini-
strom. [...]
Art. 92. Najwy'szy Trybuna$ sk$ada si" z 5
s"dziów i 36 przysi"g$ych. [...]
 Art. 100. Prezydent Republiki mo'e by- s)dzony
jedynie przez Najwy'szy Trybuna$. Poza wypadkiem
okre&lonym w art. 68 mo'e by- postawiony w stan
oskar'enia jedynie przez Zgromadzenie Narodowe,
tylko z tytu$u zbrodni i przest"pstw, które bli'ej okre&li
ustawa. [...]
ROZDZIA( XII. O rewizji Konstytucji
Art. 111. Je&li w okresie ostatniego roku jednej
legislatury Zgromadzenie Narodowe wyrazi 'yczenie
zmiany Konstytucji, w ca$o&ci lub w cz"&ci, zostanie
wdro'ona procedura rewizyjna w sposób nast"puj)cy: -
,yczenie wyra'one przez Zgromadzenie Narodowe
nabierze charakteru ostatecznej rezolucji dopiero po
trzech kolejnych debatach, które odb"d) si" w
odst"pach co najmniej jednego miesi)ca i na których
podj"te zostan) uchwa$y wi"kszo&ci) 3/4 g$osów - przy
obecno&ci co najmniej 500 pos$ów. - Zgromadzenie
rewizyjne zostanie powo$ane tylko na okres 3 miesi"cy
i powinno zajmowa- si" tylko rewizj), dla której
zostanie zwo$ane.
 32. KONSTYTUCJA
Z 14 STYCZNIA 1852 R.
(Duguit-Monnier, s. 249-255; przek$ad: Sczaniecki, s.
132-134)
[Prezydent Republiki] Bior)c pod uwag", 'e Lud
francuski zosta$ wezwany do wypowiedzenia si" w
sprawie nast"puj)cej rezolucji: „Lud 'yczy sobie
pozostania przy w$adzy Ludwika Napoleona Bonaparte
i daje mu pe$nomocnictwo do sporz)dzenia
Konstytucji...” Bior)c pod uwag", 'e lud wypowiedzia$
si" potwierdzaj)co siedmiu i pó$ milionami g$osów,
og$asza Konstytucj" w brzmieniu nast"puj)cym:
TYTU( I
Art. 1. Konstytucja uznaje, zatwierdza i
gwarantuje wielkie zasady proklamowane w 1789 r.,
które stanowi) podstaw" publicznego prawa
Francuzów.
TYTU( II. Forma rz#du Republiki
Art. 2. Rz)d Republiki francuskiej powierzony
jest na 10 lat ksi"ciu Ludwikowi Napoleonowi
Bonaparte, aktualnemu Prezydentowi Republiki (por.
zmian" wprowadzon) przez senatus-consultum z d.
7.2.1852).
Art. 3. Prezydent rz)dzi z pomoc) ministrów.
Rady Stanu, Senatu i Cia$a ustawodawczego.
Art. 4. W$adza ustawodawcza wykonywana jest
kolektywnie przez Prezydenta Republiki, Senat i Cia$o
ustawodawcze.
TYTU( III. Prezydent Republiki
Art. 5. Prezydent Republiki jest odpowiedzialny
wobec ludu francuskiego, do którego zawsze mo'e si"
odwo$a-.
Art. 6. Prezydent Republiki jest g$ow) pa%stwa;
dowodzi si$ami l)dowymi i morskimi, wypowiada
wojn", zawiera traktaty pokojowe, przyja#ni i
handlowe, powo$uje na wszystkie stanowiska, wydaje
rozporz)dzenia i dekrety niezb"dne dla wykonania
ustaw.
Art. 7. Sprawiedliwo&- wykonywana jest w jego
imieniu.
Art. 8. On sam tylko ma inicjatyw"
ustawodawcz).
Art. 9. Ma prawo $aski.
Art. 10. Sankcjonuje i og$asza ustawy i senatus-
consulta. [...]
Art. 13. Ministrowie zale'ni s) tylko od g$owy
pa%stwa; s) odpowiedzialni jedynie w zakresie
dotycz)cym ka'dego z nich za akty rz)dowe; nie ma
mi"dzy nimi solidarno&ci; mog) by- postawieni w stan
oskar'enia tylko przez Senat. [...]
Art. 17. G$owa pa%stwa ma prawo aktem tajnym i
z$o'onym w Senacie wskaza- nazwisko obywatela,
którego poleca w interesie Francji zaufania Ludu i jego
wyborom. [...]
 TYTU( IV. O Senacie
Art. 20. Senat sk$ada si": - 1. Z kardyna$ów,
marsza$ków, admira$ów; 2. Z obywateli, których
Prezydent uwa'a za s$uszne podnie&- do godno&ci
senatorskiej. [...]
Art. 24. Prezydent Republiki zwo$uje i odracza
Senat. Dekretem ustala czas trwania sesji. -
Posiedzenia Senatu s) jawne.
Art. 25. Senat jest stra'nikiem podstawowego
paktu oraz wolno&ci publicznych. ,adna ustawa nie
mo'e by- og$oszona przed przed$o'eniem jej Senatowi.
[...]
Art. 27. Senat normuje przez senatus-consulta: 1.
Konstytucje Algieru i kolonii; 2. Wszystko to co nie
zosta$o przewidziane przez Konstytucj", a co jest
niezb"dne dla jej funkcjonowania; 3. Tre&- tych
artyku$ów Konstytucji, które wywo$uj) rozbie'ne
interpretacje.
Art. 28. Te senatus-consulta b"d) poddawane
sankcji Prezydenta Republiki i przez niego b"d)
og$aszane. [...]
TYTU( V. O ciele ustawodawczym
Art. 36. Deputowani s) wybierani w wyborach
powszechnych w okr"gach jednomandatowych.
Art. 37. Nie otrzymuj) 'adnego uposa'enia. [...]
Art. 39. Cia$o ustawodawcze dyskutuje i uchwala
projekty ustawodawcze oraz podatki. [...]
Art. 46. Prezydent Republiki zwo$uje, odracza i
rozwi)zuje Cia$o ustawodawcze. W razie jego
rozwi)zania winien zwo$a- nowe w ci)gu 6 miesi"cy.

33. SENATUS-
CONSULTUM
Z 7 LISTOPADA 1852 R.
(Duguit-Monnier, s. 265-266; przek$ad: Sczaniecki, s.
134-135)
 Art. 1. Godno&- cesarska jest przywrócona. -
Ludwik Napoleon Bonaparte jest Cesarzem Francuzów
pod imieniem Napoleona III.
Art. 2. Godno&- cesarska jest dziedziczna w
potomstwie zst"pnym i prawym Ludwika Napoleona
Bonaparte, w linii m"skiej w porz)dku primogenitury z
wieczystym wykluczeniem kobiet i ich potomstwa. [...]
Art. 7. Konstytucja z dnia 14 stycznia 1852
utrzymuje si" w mocy w zakresie tych postanowie%,
które nie s) sprzeczne z niniejszym senatus-consultum.
Art. 8. Propozycja niniejsza zostanie
przedstawiona Ludowi francuskiemu do
zaakceptowania. [...]
 34. MANIFEST DELEGATÓW
IZBY FEDERALNEJ STOWARZYSZE.
ROBOTNICZYCH ORAZ PARYSKIEJ
SEKCJI MI*DZYNARODÓWKI
Z 23-24 MARCA 1871 R.
(Dolléans, s. 372-373; przek$ad: T. Janasz)
Pracownicy!
D$uga lista niepowodze%, katastrofa, która wydaje
si" poci)ga- za sob) ca$kowit) ruin" naszego kraju -
oto bilans sytuacji wytworzonej we Francji przez
rz)dy, które je wywo$a$y [...]
Ostatnie wypadki wykaza$y si$" ludu Pary'a;
jeste&my przekonani, 'e braterskie porozumienie
wyka'e jego m)dro&- [...] Niesolidarno&- interesów
spowodowa$a powszechn) ruin", sp$odzi$a wojn"
spo$eczn). Nale'y zwróci- si" ku wolno&ci, równo&ci,
solidarno&ci dla zapewnienia porz)dku na nowych
podstawach, zreorganizowania pracy - pierwszego
warunku (tego porz)dku)[...]
Pracownicy!
[...] Niezale'no&- Komuny jest r"kojmi)
kontraktu, którego swobodnie ustalone warunki
spowoduj) wyga&ni"cie antagonizmu klasowego i
zapewni) równo&- spo$eczn). Domagali&my si"
wyzwolenia pracowników i delegacja Komuny jest
tego gwarantem, winna bowiem ka'demu obywatelowi
dostarczy- &rodków obrony jego praw, (&rodków) do
sprawnej kontroli poczyna% jego mandatariuszy
obarczonych zarz)dem jego interesów oraz okre&li-
stopniowe zastosowanie reform spo$ecznych.
Autonomia ka'dej komuny odbiera jej ')daniom
znamiona ucisku i potwierdza Republik" w jej
najwy'szym wyrazie.
Walczyli&my [...] o nasz) zasad" egalitarn) [...]
Czego ')dali&my? Organizacji kredytu, wymiany,
stowarzyszenia si" celem zapewnienia pracownikowi
pe$nej warto&ci jego pracy. Nauczania bezp$atnego,
laickiego i pe$nego. Prawa zbierania si" i
stowarzyszania, ca$kowitej wolno&ci prasy i (wolno&ci)
obywatela. Organizacji na szczeblu municypalnym
policji, si$y zbrojnej, higieny, statystyki itd.
Dali&my si" oszuka- rz)dz)cym, dali&my si"
nabra- na ich gr", podczas gdy g$askali (oni) ró'ne
kolejne frakcje, bowiem istniej)cy (mi"dzy nimi, tzn.
frakcjami) antagonizm zapewnia$ (rz)dz)cym)
egzystencj". Dzi& lud Pary'a sta$ si" przewiduj)cy,
odmawia roli dziecka kierowanego przez wychowawc"
i podczas wyborów municypalnych - produktu ruchu,
którego sam jest twórc) - przypomni sobie, i' zasada
rz)dz)ca organizacj) grupy, stowarzyszenia jest taka
sama, jak ta rz)dz)ca ca$ym spo$ecze%stwem. I tak jak
(lud) odrzuci$by ka'dego przedstawiciela w$adzy,
ka'dego prezydenta narzuconego przez w$adz", a
pochodz)cego spoza (jego szeregów) – odrzuci
ka'dego mera, ka'dego prefekta narzuconego przez
rz)d nie uznaj)cy jego (ludu) aspiracji.

35. DEKLARACJA PROGRAMOWA KOMUNY

PARYSKIEJ
Z 19 KWIETNIA 1871 R.
(Camp, s. 473-476; przek$ad:
Jedlicki, s. 223-225)

Komuna Paryska - Program

[...] Komuna ma obowi)zek stwierdzi- oraz
wskaza- wyra#nie d)'enia i pragnienia ludu
paryskiego, ponadto za& okre&li- dok$adnie charakter
ruchu z 18 marca, który jest nierozumiany, a przy tym
szkalowany ze strony m"'ów stanu obraduj)cych w
Wersalu. I znowu tym razem Pary' dzia$a i cierpi za
ca$) Francj", pracuj)c na drodze walki i ofiar nad
przygotowaniem jej odrodzenia duchowego,
obyczajowego, administracyjnego, gospodarczego, jej
s$awy i pomy&lno&ci. Czego ')da Pary'? Uznania i
utwierdzenia Republiki jako jedynej formy rz)du
daj)cej si" pogodzi- z prawami ludu, z normalnym i
swobodnym rozwojem spo$ecze%stwa; pe$nego
samorz)du gminy, wprowadzonego we wszystkich
miejscowo&ciach Francji oraz pe$ni praw dla ka'dej
gminy, dla ka'dego za& Francuza zapewnienia mu
niekr"powanego rozwoju jego zdolno&ci i talentów
jako cz$owieka, obywatela i pracownika.[...]
Nasi nieprzyjaciele s) w b$"dzie i ca$y kraj
wprowadzaj) w b$)d, oskar'aj)c Pary', i' d)'y on do
narzucenia swego panowania ca$emu narodowi, 'e
si"ga on po dyktatur", która by$aby prawdziwym
zamachem na niezawis$o&- i prawa innych gmin. [...]
Ta Jedno&-, któr) nam narzuci$y a' do ostatnich
dni cesarstwo, monarchia i parlamentaryzm, jest tylko
despotycznym, bezdusznym i gn"bi)cym nas
centralizmem. Jedno&- polityczna, której pragnie
Pary', jest dobrowolnym zrzeszeniem wszystkich
inicjatyw lokalnych, samorzutnym i swobodnym
wspó$dzia$aniem wszelkich wysi$ków indywidualnych
w imi" ogólnego celu, w imi" wolno&ci i dla
bezpiecze%stwa wszystkich. Rewolucja podj"ta przez
lud paryski w dniu 18 marca otwiera now) er"
pozytywnej polityki, opartej na wskazaniach nauki i
do&wiadczeniach. Zwiastuje ona koniec starego &wiata
rz)dów bur'uazji i panowania ko&cio$a, 'o$dactwa,
wyzysku gie$dziarzy, monopolów i przywilejów,
którym proletariat s$usznie przypisuje sw) niewol".
Ojczyzna za& swoje nieszcz"&cia i swoj) zag$ad". [...]
Rozpocz"ta walka mi"dzy Pary'em i Wersalem
nie mo'e by- zako%czona 'adnym ob$udnym
kompromisem: jej wynik jest pewny. Zwyci"stwo, do
którego zmierza gwardia narodowa z nies$abn)c)
energi), b"dzie stanowi$o podstaw" prawa.
Odwo$ujemy si" do Francji! [...]
 Co do nas, obywateli Pary'a, spoczywa na nas
obowi)zek dokonania rewolucji, najwi"kszej i
najstraszniejszej ze wszystkich, które zdobi$y karty
dziejów. Nasz) powinno&ci) jest walczy- i zwyci"'y-!

36. USTAWA O ORGANIZACJI SENATU

Z 24 LUTEGO 1875 R.
(Duguit-Monnier, s. 292-293; przek$ad:
Sczaniecki, s. 136-137)

Art. 1. Senat sk$ada si" z 300 cz$onków: - 225

wybranych przez departamenty i kolonie, 75
wybranych przez Zgromadzenie Narodowe. (Art. ten
zosta$ poprawk) z 1884 r. zast)piony inn) wersj):
Senat sk$ada si" z 300 cz$onków wybranych przez
departamenty i kolonie. Aktualni senatorowie
zachowuj) swe mandaty a' do terminu ich
wyga&ni"cia). [...]
Art. 3. Nie mo'e by- senatorem, kto nie jest
Francuzem, nie uko%czy$ co najmniej 40 lat i nie
korzysta z praw cywilnych i politycznych.
Art. 4. Senatorowie z departamentów i kolonii
wybierani s) bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów [...]
przez kolegia zgromadzone w stolicach departamentu
lub kolonii z$o'one z: 1. Deputowanych; 2. Cz$onków
Rady Generalnej; 3. Cz$onków Rady Okr"gowej; 4.
Delegatów wybranych spo&ród wyborców - po jednym
przez ka'd) Rad" Municypaln).
Art. 5. Senatorowie powo$ani przez
Zgromadzenie Narodowe wybierani s) absolutn)
wi"kszo&ci) g$osów w drodze g$osowania na list".
Art. 6. Senatorowie z departamentów i kolonii
wybierani s) na 9 lat i odnawiaj) si" w jednej trzeciej
co 3 lata.
Art. 7. Senatorowie wybierani przez
Zgromadzenie s) nieusuwalni. [...]
Art. 8. Senat ma na równi z Izb) Deputowanych
inicjatyw" ustawodawcz). Jednak ustawy dotycz)ce
finansów winny by- najpierw przedstawione Izbie
Deputowanych i przez ni) uchwalone.
Art. 9. Senat mo'e ukonstytuowa- si" jako s)d dla
s)dzenia Prezydenta Republiki lub ministrów i dla
rozpatrywania zamachów na bezpiecze%stwo pa%stwa.

37. USTAWA O ORGANIZACJI W(ADZ

PUBLICZNYCH
Z 25 LUTEGO 1875 R.

(Duguit-Monnier, s. 290-292; przek$ad: Sczaniecki, s. 135-136)

Art. 1. W$adz" ustawodawcz) wykonuj) dwa
Zgromadzenia: Izba Deputowanych i Senat. - Izba
Deputowanych powo$ywana jest w drodze wyborów
powszechnych w sposób okre&lony przez ustaw"
wyborcz). - Sk$ad, sposób powo$ywania i uprawnienia
Senatu zostan) uregulowane przez specjaln) ustaw".
 Art. 2. Prezydent Republiki jest wybierany
bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów przez Senat i Izb"
Deputowanych, po$)czone w Zgromadzenie Narodowe.
Powo$any jest na 7 lat. Mo'e by- wybrany ponownie.
Art. 3. Prezydent Republiki ma inicjatyw"
ustawodawcz) na równi z cz$onkami obu Izb. Og$asza
ustawy, je&li zosta$y uchwalone przez obie Izby; czuwa
i zapewnia ich wykonanie. Ma prawo $aski; amnestia
mo'e by- przyznana jedynie w drodze ustawy.
Dysponuje si$ami zbrojnymi. Powo$uje na wszystkie
stanowiska cywilne i wojskowe. Przewodniczy
uroczysto&ciom narodowym; pos$owie i
ambasadorowie s) akredytowani przy jego osobie.
Ka'dy akt Prezydenta winien by- kontrasygnowany
przez ministra. [...]
Art. 5. Prezydent Republiki mo'e, zgodnie z
opini) Senatu, rozwi)za- Izb" Deputowanych przed
up$ywem jej kadencji. W takim wypadku kolegia
elektoralne s) powo$ywane do dokonania nowych
wyborów w terminie 3 miesi"cy.
Art. 6. Ministrowie s) solidarnie odpowiedzialni
przed obu Izbami za ogóln) polityk" Rz)du oraz
indywidualnie za swe akty osobiste. Prezydent
Republiki jest odpowiedzialny jedynie za zdrad"
g$ówn).
Art. 7. W razie wakansu, z powodu zgonu lub
innej przyczyny, obie Izby po$)czone zbieraj) si"
natychmiast dla dokonania wyboru nowego
Prezydenta. W mi"dzyczasie w$adz" wykonawcz)
obejmuje Rada Ministrów.
Art. 8. Izby maj) prawo uchwa$ami podj"tymi
bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów, oddzielnie w ka'dej
Izbie, zadeklarowa- czy to z w$asnej inicjatywy, czy
te' na 'yczenie Prezydenta Republiki, 'e nale'y
dokona- rewizji ustaw konstytucyjnych. Po podj"ciu
takiej rezolucji przez ka'd) z Izb zbior) si" one w
Zgromadzenie Narodowe celem przyst)pienia do
rewizji. Uchwa$y przeprowadzaj)ce rewizj" ustaw
konstytucyjnych, w ca$o&ci lub w cz"&ci, winny by-
podj"te przez wi"kszo&- bezwzgl"dn) cz$onków
tworz)cych Zgromadzenie Narodowe. [...] (Artyku$ ten
zosta$ uzupe$niony poprawk) wprowadzon) w 1884 r.:
Forma republika%ska Rz)du nie mo'e stanowi-
przedmiotu rewizji konstytucyjnej. Cz$onkowie rodów,
które panowa$y we Francji nie mog) by- powo$ani na
prezydentur" Republiki).
Art. 9. Siedzib) w$adzy wykonawczej oraz obu
Izb jest Wersal (Art. ten zosta$ poprawk) do
konstytucji z 21.7.1879 zniesiony. Wydana w
nast"pnym dniu ustawa postanawia w art. 1: siedzib)
w$adzy wykonawczej i obu Izb jest Pary'; w art. 2:
przeznacza si" dla Senatu Pa$ac Luksemburski, dla
Izby Deputowanych Pa$ac Burbo%ski).

38. USTAWA KONSTYTUCYJNA O

STOSUNKACH MI*DZY W(ADZAMI
PUBLICZNYMI
Z 16 LIPCA 1875 R.
(Duguit-Monnier, s. 294-296; przek$ad: Sczaniecki, s. 137-138)

Art. 1. Senat i Izba Deputowanych zbieraj) si"

corocznie w drugi wtorek stycznia, chyba 'e zosta$y
wcze&niej zwo$ane przez Prezydenta Republiki. Obie
Izby winny odbywa- sesje co najmniej przez 5
miesi"cy w roku. Sesja jednej rozpoczyna si" i ko%czy
w tym samym terminie co sesja drugiej Izby. W nie-
dziel" najbli'sz) po zebraniu si" Izb wnoszone b"d) w
ko&cio$ach i &wi)tyniach modlitwy do Boga o
udzielenie pomocy pracom Zgromadzenia. (Ostatni
ust"p zosta$ zniesiony poprawk) konstytucyjn) z 1884
r.)
Art. 2. Prezydent Republiki og$asza zamkni"cie
sesji. Ma on prawo nadzwyczajnego zwo$ania Izb.
Zobowi)zany jest do ich zwo$ania na ')danie
wi"kszo&ci absolutnej cz$onków obu Izb - w przerwie
mi"dzy sesjami. Prezydent mo'e odroczy- Izby.
Jednak okres odroczenia nie mo'e przekracza- 1
miesi)ca i nie mo'e mie- ono miejsca cz"&ciej jak dwa
razy w ci)gu jednej sesji. [...]
Art. 6. Prezydent porozumiewa si" z Izbami przez
or"dzia, które minister odczytuje z trybuny.
Ministrowie maj) prawo wst"pu do obu Izb i na ich
')danie winni by- wys$uchani. [...]
Art. 7. Prezydent Republiki og$asza ustawy w
przeci)gu miesi)ca od daty przekazania Rz)dowi
ustawy ostatecznie przyj"tej. [...] W czasie ustalonym
dla og$oszenia ustawy Prezydent Republiki mo'e w
formie uzasadnionego or"dzia prosi- obie Izby o
wznowienie debaty, co nie mo'e mu by- odmówione.
[...]
Art. 9. Prezydent Republiki nie mo'e
wypowiada- wojny bez uprzedniej zgody obu Izb. [...]
Art. 12. Prezydent Republiki nie mo'e by-
postawiony w stan oskar'enia inaczej jak przez Izb"
Deputowanych, a s)dzony mo'e by- tylko przez Senat.
- Ministrowie mog) by- postawieni w stan oskar'enia
przez Izb" Deputowanych z powodu zbrodni
pope$nionych w wykonywaniu ich funkcji. W takim
wypadku s) s)dzeni przez Senat.

39. USTAWA
KONSTYTUCYJNA Z 11
LIPCA 1940 R.
(JO, nr 167 z 11 VII 1940 r.; przek$ad: Sczaniecki, s. 139)
Prezydent Republiki og$asza ustaw"
konstytucyjn) w nast"puj)cym brzmieniu:
Artyku$ Jedyny. Zgromadzenie Narodowe daje
ca$kowite pe$nomocnictwo Rz)dowi Republiki,
kierowanemu przez marsza$ka Pétaina, do og$oszenia
w postaci jednego lub wi"cej aktów konstytucyjnych
nowej konstytucji Pa%stwa francuskiego. Konstytucja
ta winna gwarantowa- prawa Pracy, Rodziny i
Ojczyzny.
B"dzie ratyfikowana przez Naród i b"dzie
stosowana przez zgromadzenia, które ona powo$a.
 Niniejsza ustawa konstytucyjna, dyskutowana i
uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe, b"dzie
wykonywana jako ustawa pa%stwowa.
Sporz)dzone w Vichy, d. 10 lipca 1940.
Podpisane: Albert Lebrun; za Prezydenta
Republiki: Marsza$ek Francji, prezes Rady Ministrów
F. Pétain.
 40. AKT KONSTYTUCYJNY 1
Z 12 LIPCA 1940 R.
(JO, nr 168 z 12 VII 1940 r.; przek$ad: T. Janasz)
My, Filip Pétain, marsza$ek Francji, powo$uj)c
si" na ustaw" konstytucyjn) z 10 lipca 1940 r.
„o&wiadczamy, i' pe$nimy funkcje szefa Pa%stwa
Francuskiego i w zwi)zku z tym postanawiamy:
artyku$ 2 ustawy konstytucyjnej z 25 lutego 1875 r.
zostaje uchylony.
Sporz)dzono w Vichy 11 lipca 1940.
F. Pétain.
41. AKT KONSTYTUCYJNY 2
Z 12 LIPCA 1940 R.
(JO, nr 168 z 12 VII 1940 r.;
przek$ad: T. Janasz)

My, Filip Pétain, marsza$ek Francji,

postanawiamy:
Art. 1. § 1. Szef Pa%stwa Francuskiego posiada
pe$ni" w$adzy rz)dowej (pouvoir gouvernemental).
Mianuje on i odwo$uje ministrów i sekretarzy stanu,
którzy s) wy$)cznie przed nim odpowiedzialni.
§ 2. Pe$ni w$adz" ustawodawcz) w Radzie
Ministrów:
1) a' do utworzenia nowych Zgromadze%; 2) po
ich utworzeniu -na mocy swojej w$asnej decyzji i w tej
samej formie w wypadku napi"cia zewn"trznego lub
powa'nego wewn"trznego kryzysu. W tych samych
okoliczno&ciach (Szef Pa%stwa) mo'e wydawa-
wszelkie dyspozycje bud'etowe i skarbowe.
§ 3. Og$asza ustawy i zapewnia ich wykonanie.
§ 4. Mianuje na wszystkie stanowiska cywilne i
wojskowe wówczas, gdy ustawa nie przewiduje innego
sposobu obsadzania tych stanowisk.
§ 5. Rozporz)dza si$ami zbrojnymi.
§ 6. Ma prawo $aski i og$asza amnesti".
 § 7. Pos$owie i ambasadorowie obcych mocarstw
s) akredytowani przy jego osobie. Zawiera i ratyfikuje
traktaty.
§ 8. Mo'e og$osi- stan obl"'enia w jednej lub
wielu cz"&ciach terytorium (pa%stwowego).
§ 9. Nie mo'e wypowiedzie- wojny bez
uprzedniej zgody cia$ prawodawczych.
Art. 2. Wszystkie postanowienia ustaw
konstytucyjnych z 24 lutego 1875, z 25 lutego
1875 i z 16 lipca 1875 r. niezgodne z powy'szym
aktem, zostaj) uchylone.
Sporz)dzone w Vichy 11 lipca 1940 r.
F. Pétain
42. ORDONANS NR 1
DOTYCZ/CY ORGANIZACJI W(ADZ
PUBLICZNYCH NA CZAS WOJNY I
USTANOWIENIA RADY OBRONY IMPERIUM Z 27
PA+DZIERNIKA 1940 R.
(JOFL, nr 1 z 20 I 1941 r.; przek$ad: Sczaniecki, s. 111)
W imieniu ludu i Imperium francuskiego. My,
genera$ de Gaulle, Szef Wolnych Francuzów
nakazujemy:
 Art. 1. Dopóki nie nastanie ukonstytuowany Rz)d
Francuski i reprezentacja ludu francuskiego [...] w$adze
publiczne we wszystkich cz"&ciach Imperium, wolnych
od nieprzyjaciela, sprawowane b"d) na podstawie
ustawodawstwa francuskiego sprzed 23 czerwca 1940
r. - w warunkach nast"puj)cych:
Art. 2. Ustanowiona zosta$a Rada Obrony
Imperium (Conseil de Défense de 1'Empire), której
zadaniem jest zachowanie wierno&ci wobec Francji [...]
Rada ta sprawuje we wszystkich dziedzinach ogólne
kierownictwo wojn), maj)c na celu uwolnienie
ojczyzny i porozumiewa si" z mocarstwami
zagranicznymi w sprawach zwi)zanych z obron)
posiad$o&ci francuskich i z interesami Francji.
Art. 3. Decyzje podejmowane s) przez Szefa
Wolnych Francuzów na podstawie ewentualnej
konsultacji Rady Obrony. Decyzje o ogólnym charak-
terze wydawane s) jako ordonanse [...] Ordonanse te
maj), zale'nie od ich tre&ci, walor ustawy albo dekretu
od daty ich og$oszenia. [...]
Art. 5. W$adza administracyjna, normalnie
sprawowana przez ministrów, wykonywana jest przez
dyrektorów s$u'b, powo$ywanych przez Szefa
Wolnych Francuzów.
Art. 6. Siedziba Rady Obrony znajduje si" w
miejscowo&ci najbardziej dogodnej dla kierowania
wojn).
Brazzaville, 27 pa#dziernika 1940 r.
C. de Gaulle

43. DEKLARACJA
ORGANICZNA
Z 27 PA+DZIERNIKA 1940 R.
(JOFL, nr 1 z 20 I 1941 r.; przek$ad: Sczaniecki, s. 141-142)

W imieniu ludu i Imperium Francuskiego, [...]

W uwzgl"dnieniu ustaw konstytucyjnych z d.
25.2.1875 r., 16.7.1875, 2.8.1875 i z 14.8.1884;
 zwa'ywszy na stan wojenny mi"dzy Francj) a
Niemcami od 3.9.1939 [...]
zwa'ywszy na obj"cie przez Nas w$adzy i na
utworzenie Rady Obrony Imperium na mocy
ordonansu z d. 27.10.1940 -na wolnych obszarach
Imperium
[...],
My, genera$ de Gaulle, Szef Wolnych Francuzów,
[...]
ze wzgl"du na to, 'e ca$y obszar metropolii
francuskiej znajduje si" pod bezpo&rednim lub
po&rednim zarz)dem wroga; 'e w konsekwencji twór
zwany „Rz)dem Vichy”, pretenduj)cy do zast)pienia
Rz)du Republiki, nie cieszy si" wolno&ci), niezb"dn)
do integralnego sprawowania w$adzy,
ze wzgl"du na to, 'e ten twór na pró'no usi$uje
usprawiedliwi- swoje powstanie i swoj) egzystencj"
pozornie dokonan) rewizj) ustaw konstytucyjnych, co
w rzeczywisto&ci stanowi jedynie ra')ce i wielokrotne
gwa$cenie Konstytucji francuskiej; [...]
 ze wzgl"du na to, 'e mimo zamachów na
Konstytucj", dokonywanych w Vichy, Konstytucja
prawnie utrzymuje si" w mocy i 'e w tych warunkach
ka'dy Francuz, w szczególno&ci Wolny Francuz, nie
podlega 'adnym obowi)zkom w stosunku do pseudo-
rz)du w Vichy, wy$onionego z parodii Zgromadzenia
Narodowego i stanowi)cego obraz" Praw Cz$owieka i
Obywatela i prawa ludu do samostanowienia [...]
My, genera$ de Gaulle, Szef Wolnych
Francuzów, po wys$uchaniu Rady Obrony Imperium
stwierdzamy, 'e miliony Francuzów we wszystkich
punktach &wiata [...] wezwa$y Nas do kierowania nimi
w czasie wojny.
Deklarujemy, 'e g$os tych Francuzów, jedynych,
których ani wróg, ani zale'ny od niego twór w Vichy
nie zdo$a$ zmusi- do milczenia, jest g$osem Ojczyzny,
i 'e my w konsekwencji mamy &wi"ty obowi)zek
przyj)- ten na nas na$o'ony ci"'ar. Deklarujemy, 'e
spe$nimy to zadanie z pe$nym szacunkiem dla
instytucji Francji i 'e zdamy rachunek ze wszystkich
naszych poczyna- przedstawicielom narodu
francuskiego, skoro tylko b"dzie on móg$ ich powo$a-
w sposób swobodny i normalny. [...]
Brazzaville, 16 listopada 1940 r.
C. de Gaulle

44. ORDONANS NR 45-1836

Z 17 SIERPNIA 1945 R.
WPROWADZAJ/CY KONSULTACJ*
LUDU FRANCUSKIEGO W DRODZE
REFERENDUM
(JOFL, nr 45-1836 z 19 VIII 1945 r.; przek$ad: Sczaniecki, s.
143)
Art. 1. Wyborcy francuscy b"d) konsultowani w
drodze referendum w dniu 21 pa#dziernika 1945 r.
Podejm) oni decyzj" wi"kszo&ci) oddanych g$osów.
[...] Zostan) im postawione dwa pytania.
 Art. 2. Pierwsze pytanie b"dzie brzmia$o: „Czy
pragniesz, by wybrane Zgromadzenie by$o
Konstytuant)?”
Art. 3. Je&li odpowied# wyborców na pierwsze
pytanie b"dzie brzmia$a „Nie”, Zgromadzenie wybrane
w dniu 21 pa#dziernika ukonstytuuje si" jako Izba
Deputowanych zgodnie z ustawami konstytucyjnymi z
1875 r., i w przeci)gu 2 miesi"cy przeprowadzone
zostan) wybory do Senatu. [...]
Art. 4. Drugie pytanie b"dzie brzmia$o, je&li
wyborcy odpowiedz) na pierwsze pytanie „Tak”: „Czy
zgadzasz si" na to, by w$adze publiczne zosta$y, a' do
wprowadzenia nowej Konstytucji, zorganizowane
wedle zasad zawartych w projekcie ustawy,
zamieszczonym na odwrocie”.
Art. 5. Je&li wyborcy odpowiedz) „Tak” na oba
pytania, projekt ustawy, który b"dzie zamieszczony na
odwrocie kartki wyborczej zastosowanej w
referendum, nabierze waloru konstytucyjnego i
zostanie natychmiast og$oszony w brzmieniu
nast"puj)cym: „[...] art. 2. Zgromadzenie uchwala
now) Konstytuacj". art. 3. Konstytucja, przyj"ta przez
Zgromadzenie, poddana zostanie do zatwierdzenia
przez wyborców francuskich w drodze referendum, w
przeci)gu miesi)ca od daty uchwalenia jej przez
Zgromadzenie, art. 7. W wypadku gdyby wyborcy
odrzucili Konstytucj" uchwalon) przez Zgromadzenie
[...] przyst)pi si" natychmiast i w ten sam sposób do
wyborów nowego Zgromadzenia-Konstytuanty, która
b"dzie mia$a takie same uprawnienia. [...]
Art. 6. Je'eli na drugie pytanie wyborcy
odpowiedz) „Nie” wybrane Zgromadzenie-
Konstytuanta ustali wedle w$asnego uznania
organizacj" tymczasow) w$adz publicznych.

45. KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ

Z 13 PA+DZIERNIKA 1946 R.
(Duverger, s. 138-154; przek$ad:
Mycielski, s. 9-31)
 O INSTYTUCJACH REPUBLIKI
TYTU( I. O suwerenno$ci
Art. 1
Francja jest niepodzieln) Republik) laick),
demokratyczn) i spo$eczn).

Art. 2
God$em pa%stwowym jest trójkolorowy sztandar:
niebiesko-bia$o-czerwony o trzech pasach poziomych
równych rozmiarów.
Hymnem narodowym jest Marsylianka.
Has$em Republiki jest: wolno&-, równo&-,
braterstwo.
Jej zasad) jest rz)dzi- narodem, dla narodu i
przez naród.

Art. 3
Suwerenno&- narodowa nale'y do Narodu
Francuskiego.
,aden od$am Narodu ani 'aden osobnik nie mo'e
sobie ro&ci- praw do jej wykonywania.
Wykonuje j) Naród w zakresie spraw natury
konstytucyjnej przez swoich przedstawicieli i przez
referendum.
We wszystkich innych sprawach wykonuje j)
przez swych pos$ów zasiadaj)cych w Zgromadzeniu
Narodowym, wybranych w g$osowaniu powszechnym,
równym, bezpo&rednim i tajnym.
Art. 4
Wyborcami s) w warunkach ustawowo
okre&lonych wszyscy obywatele Francuzi pe$noletni
obu p$ci, korzystaj)cy ze swych praw cywilnych i poli-
tycznych.

TYTU( II. O parlamencie

 Art. 5
Parlament sk$ada si" ze Zgromadzenia
Narodowego i z Rady Republiki.
 Art. 6
Okres trwania kadencji ka'dej z Izb, sposób jej
wyboru, warunki wybieralno&ci, przepisy normuj)ce
wypadki niedopuszczalno&ci wyborów oraz
niepo$)czalno&ci wyborów oraz niepo$)czalno&ci
mandatów s) okre&lone ustawowo.
Jednakowo' obie Izby s) wybierane na podstawie
terytorialnej. Zgromadzenie Narodowe w g$osowaniu
powszechnym i bezpo&rednim. Rada Republiki przez
cia$a komunalne i departamentalne w g$osowaniu
powszechnym, po&rednim; Rada Republiki jest
odnawiana po po$owie.
Niemniej Zgromadzenie Narodowe mo'e wybra-
samo w g$osowaniu proporcjonalnym radców, których
liczba nie mo'e przekroczy- 1/6 ca$kowitej liczby
cz$onków Rady Republiki.
Liczba cz$onków Rady Republiki nie mo'e by-
mniejsza ni' 250, ani przekracza- 320. [...]
Art. 13
Jedynie Zgromadzenie Narodowe ma prawo
uchwalania ustaw. Nie mo'e tego prawa przekaza-
nikomu.
Art. 14
Prawo inicjatywy ustawodawczej przys$uguje
prezesowi Rady Ministrów i cz$onkom Parlamentu.
Wnioski i projekty ustaw wnoszone przez cz$onków
Zgromadzenia Narodowego sk$ada si" w jego biurze.
Projekty ustaw pochodz)ce od cz$onków Rady
Republiki s) sk$adane w biurze tej'e i przekazywane
bez dyskusji do biura Zgromadzenia Narodowego.
By$yby niewa'ne, gdyby poci)ga$y za sob)
zmniejszenie poborów lub zwi"kszenie wydatków. [...]
Rada Republiki bada celem udzielenia opinii
wnioski i projekty ustaw, na które g$osowano w
pierwszym czytaniu w Zgromadzeniu Narodowym.
Wyra'a swe zdanie najpó#niej w dwa miesi)ce po
przekazaniu projektu przez Zgromadzenie Narodowe.
Je'eli chodzi o ustaw" bud'etow), to w danym
wypadku ten okres skraca si" w taki sposób, aby nie
przekracza$ czasu potrzebnego Zgromadzeniu
Narodowemu dla rozwa'ania projektu i g$osowania.
Gdy Zgromadzenie Narodowe zdecyduje przyj"cie
post"powania skróconego, Rada Republiki wyra'a sw)
opini" w tym samym terminie, co ten, który zosta$
przewidziany dla dyskusji przez Zgromadzenie
Narodowe. [...]
TYTU( III. O Radzie
Gospodarczej
Art. 25
Rada gospodarcza, której statut jest normowany
ustawowo, rozpatruje i opiniuje wnioski i projekty
wchodz)ce w zakres jej kompetencji. Projekty te s) jej
przedk$adane przez Zgromadzenie Narodowe, nim
zostan) przez nie przedyskutowane.
Rada Ministrów posiada prawo zasi"gania opinii
Rady Gospodarczej. Musi to uczyni- w zwi)zku z
uk$adaniem gospodarczego planu narodowego, który
ma za zadanie ca$kowite wykorzystanie si$ ludzkich i
racjonalne zu'ytkowanie #róde$ materialnych. [...]
 TYTU( V. O Prezydencie Republiki
Art. 29
Prezydenta Republiki wybiera parlament.
Wybranym zostaje na przeci)g lat 7-miu. Wybór
mo'e by- powtórzony tylko jeden raz.
Art. 30
Prezydent Republiki mianuje na posiedzeniu
Rady Ministrów Radców Stanu, Wielkiego Kanclerza
Kapitu$y Legii Honorowej, ambasadorów i pos$ów
nadzwyczajnych, cz$onków Wy'szej Rady i Komitetu
Obrony Narodowej, Rektorów Uniwersytetów,
prefektów, kierowników Urz"dów Centralnych,
Genera$ów, przedstawicieli Rz)du w krajach
zamorskich.
Art. 31
Prezydent Republiki winien by- informowany o
pertraktacjach mi"dzynarodowych. Podpisuje i
ratyfikuje traktaty.
Prezydent Republiki wysy$a ambasadorów i
pos$ów nadzwyczajnych do pa%stw obcych,
ambasadorowie i pos$owie nadzwyczajni zagraniczni
s) przyjmowani przez niego.

Art. 32
Prezydent Republiki przewodniczy Radzie
Ministrów. On ustala i przechowuje oficjalne protoko$y
obrad.
Art. 33
Prezydent Republiki przewodniczy w tych
samych warunkach Wy'szej Radzie i Komitetowi
Obrony Narodowej, i jest najwy'szym zwierzchnikiem
armii.

Art. 34
Prezydent Republiki przewodniczy Wysokiej
Radzie S)downictwa.

Art. 35
 Prezydentowi Republiki przys$uguje prawo $aski
w Wysokiej Radzie S)downictwa.

Art. 36
Prezydent Republiki promulguje ustawy w ci)gu
dziesi"ciu dni po wr"czeniu Rz)dowi ustawy
ostatecznie uchwalonej. Ten termin jest ograniczony
do pi"ciu dni, o ile Zgromadzenie Narodowe uchwali$o
post"powanie skrócone. W terminie okre&lonym dla
promulgacji Prezydent Republiki mo'e w
uzasadnionym or"dziu ')da- ponownego rozpatrzenia
projektu przez obie izby, które nie mo'e mu by-
odmówione.
W razie kiedy Prezydent nie promulgowa$ ustawy
w terminie wyznaczonym przez niniejsz) konstytucj",
dokonuje tego prezydent Zgromadzenia Narodowego.

Art. 37
Prezydent Republiki porozumiewa si" z
parlamentem za po&rednictwem or"dzi skierowanych
do Zgromadzenia Narodowego.
 Art. 38
Ka'dy akt Prezydenta Republiki musi by-
kontrasygnowany przez Prezesa Rady Ministrów i
przez jednego z ministrów.
Art. 39
Najwy'ej 30 a najmniej 15 dni przed
wyga&ni"ciem mandatu prezydenta Republiki
parlament przyst"puje do wyboru nowego prezydenta.
[...]

Art. 41
W razie przeszkody stwierdzonej uchwa$)
parlamentu, w razie opró'nienia urz"du Prezydenta
Republiki na skutek &mierci, zrzeczenia si" lub innej
przyczyny, prezydent Zgromadzenia Narodowego
zarz)dza czasow) przerw" w czynno&ciach prezydenta
Republiki, zast"puje go wówczas w jego funkcjach
wiceprezydent. [...]

Art. 42
Prezydent Republiki jest poci)gany do
odpowiedzialno&ci prawnej tylko w wypadku zdrady
g$ównej.
Mo'e on by- poci)gni"ty do odpowiedzialno&ci
przez Zgromadzenie Narodowe i postawiony przed
Wysoki Trybuna$ Sprawiedliwo&ci w warunkach
przewidzianych w art. 57.
Art. 43
Urz)d Prezydenta Republiki nie jest po$)czalny z
'adn) inn) funkcj) publiczn).

Art. 44
Cz$onkowie rodzin, które panowa$y we Francji,
s) niewybieralni na stanowisko Prezydenta Republiki.

TYTU( VI. O Radzie Ministrów

 Art. 45
Przy rozpocz"ciu ka'dej nowej kadencji
parlamentarnej Prezydent Republiki po odbyciu
zwyczajowych narad wst"pnych desygnuje prezesa
Rady Ministrów.
Ten przedk$ada Zgromadzeniu Narodowemu
program polityki gabinetu, który ma zamiar powo$a-.
Prezes Rady Ministrów i ministrowie nie mog)
by- mianowani, nim prezesowi Rady Ministrów nie
zostanie wyra'one zaufanie Zgromadzenia w g$o-
sowaniu jawnym bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów
poselskich, wyj)wszy wypadek si$y wy'szej
uniemo'liwiaj)cej zwo$anie Zgromadzenia
Narodowego. [...]

Art. 46
Prezes Rady Ministrów i ministrowie przez niego
wskazani s) mianowani dekretem Prezydenta
Republiki. [...]

Art. 48
Ministrowie s) solidarnie odpowiedzialni przed
Zgromadzeniem Narodowym za kierunek polityki
gabinetu, a poza tym indywidualnie ka'dy w swoim
zakresie.
Nie odpowiadaj) oni przed Rad) Republiki. [...]
 Art. 50
Uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe
wotum nieufno&ci poci)ga za sob) ust)pienie ca$ego
gabinetu.
Uchwa$a taka mo'e doj&- do skutku tylko w dniu
wolnym po uprzednim z$o'eniu wniosku w tej sprawie
w drodze g$osowania jawnego.
Wotum nieufno&ci mo'e by- uchwalone tylko
bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów pos$ów
Zgromadzenia. [...]

TYTU( VII. O odpowiedzialno$ci karnej ministrów

Art. 56
Ministrowie s) karnie odpowiedzialni za
przest"pstwa i nadu'ycia pope$nione w czasie
sprawowanych przez nich funkcji.

Art. 57
W stan oskar'enia mog) by- postawieni
ministrowie przez Zgromadzenie Narodowe i odes$ani
przez nie przed forum Wysokiego Trybuna$u Sprawie-
dliwo&ci.
Uchwa$a Zgromadzenia Narodowego dochodzi
do skutku w g$osowaniu tajnym i bezwzgl"dn)
wi"kszo&ci) cz$onków Zgromadzenia z wyj)tkiem
jedynie tych, którzy zostali powo$ani do wzi"cia
udzia$u w &ciganiu, &ledztwie lub s)dzeniu. [...]

TYTU( VIII. O Unii

Francuskiej
Sekcja I. Zasady

Art. 60
Unia Francuska sk$ada si": z jednej strony z
Republiki Francuskiej, w sk$ad której wchodzi
Metropolia Francuska, jak równie' departamenty i
terytoria zamorskie, z drugiej strony z terytoriów i
pa%stw stowarzyszonych. [...]

Sekcja II. Organizacja

Art. 63
Centralnymi organami Unii Francuskiej s):
prezydentura, wysoka rada i zgromadzenie. [...]

TYTU( XI. O rewizji

konstytucji

Art. 90
Rewizja odbywa si" w nast"puj)cy sposób:
Rewizja winna by- postanowiona w drodze
rezolucji przyj"tej absolutn) wi"kszo&ci) przez
cz$onków sk$adaj)cych Zgromadzenie Narodowe.
Rezolucja okre&la przedmiot rewizji.
Winna ona by- poddana w terminie najmniej
trzymiesi"cznym drugiemu czytaniu, do którego
przyst"puje si" w tych samych warunkach jak do
pierwszego, chyba 'e Rada Republiki zawiadomiona
przez Zgromadzenie Narodowe przyj"$a absolutn)
wi"kszo&ci) t) sam) rezolucj".
Po tym drugim czytaniu Zgromadzenie
Narodowe opracowuje projekt ustawy zawieraj)cej
rewizj" konstytucji. Projekt ten winien by-
przed$o'ony parlamentowi i uchwalony w
post"powaniu przewidzianym dla ustaw zwyk$ych i
tak'e wi"kszo&ci).
Winien on by- przed$o'ony pod referendum
ludowe wyj)wszy wypadek przyj"cia go w drugim
czytaniu przez Zgromadzenie Narodowe wi"kszo&ci)
dwóch trzecich lub wi"kszo&ci) trzech pi)tych przez
ka'de z dwóch zgromadze% z osobna.
W osiem dni po jego przyj"ciu Prezydent
Republiki promulguje projekt jako ustaw"
konstytucyjn).
 ,adna rewizja konstytucyjna godz)ca w istnienie
Rady Republiki nie b"dzie mog$a doj&- do skutku bez
zgody tej'e Rady lub bez zastosowania procedury
referendum. [...]

Art. 95
Ustrój republika%ski nie mo'e sta- si"
przedmiotem wniosku rewizyjnego.

46. KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ

Z 4 PA+DZIERNIKA 1958 R” WED(UG STANU
PRAWNEGO NA DZIE. 31 GRUDNIA 1969 R.
(Duverger, s. 156-99; przek$ad: Konstytucje, s. 362-394)
Rz)d Republiki, zgodnie z ustaw) konstytucyjn)
z dnia 3 czerwca 1958 roku przed$o'y$,
Lud francuski przyj)$,
Prezydent Republiki og$asza ustaw"
konstytucyjn), której tre&- jest nast"puj)ca:

WST*P
Lud francuski proklamuje uroczy&cie swoje
przywi)zanie do praw cz$owieka i zasad suwerenno&ci
narodu, tak jak zosta$y one okre&lone w Deklaracji z
roku 1789, potwierdzonej i uzupe$nionej przez Wst"p
do konstytucji z roku 1946.
Zgodnie z tymi zasadami oraz z zasad)
samostanowienia narodów Republika przyznaje
pragn)cym do% nale'e- terytorium zamorskim nowe
instytucje oparte na wspólnym ideale wolno&ci,
równo&ci i braterstwa i maj)ce na celu ich
demokratyczny rozwój.
Rozdzia$ I. O SUWERENNO!CI

Art. 1
Republika i ludy terytoriów zamorskich, które w
drodze samostanowienia przyjm) niniejsz)
konstytucj", stanowi) Wspólnot".
 Wspólnota oparta jest na zasadzie równo&ci i
solidarno&ci tworz)cych j) ludów.

Art. 2
Francja jest republik) niepodzieln), laick),
demokratyczn) i spo$eczn). Zapewnia ona równo&-
wszystkich obywateli wobec prawa bez wzgl"du na
pochodzenie, ras" lub religi". Respektuje wszelkie
przekonania.
 God$em narodowym jest trójkolorowy sztandar:
niebiesko-bia$o-czerwony.
Hymnem narodowym jest Marsylianka
Dewiz) Republiki jest Wolno&-, Równo&-,
Braterstwo.
Jej zasad): rz)dy ludu, przez lud i dla ludu.

Art. 3
Suwerenno&- narodowa nale'y do ludu, który
wykonuje j) przez swych przedstawicieli i w drodze
referendum.
,aden od$am ludu ani 'adna jednostka nie mo'e
przypisywa- sobie praw do jej wykonywania.
G$osowanie mo'e by- bezpo&rednie lub
po&rednie, w my&l zasad przewidzianych w konstytucji.
Jest ono zawsze powszechne, równe i tajne.
Wyborcami s), zgodnie z zasadami
ustanowionymi przez prawo, wszystkie osoby
narodowo&ci francuskiej, pe$noletnie, obojga p$ci,
korzystaj)ce z praw cywilnych i politycznych.
Art. 4
Partie i ugrupowania polityczne rywalizuj) ze
sob) w drodze wyborów. Powstaj) one i dzia$aj)
swobodnie. Winny one przestrzega- zasad
suwerenno&ci narodowej i demokracji.

Rozdzia$ II. PREZYDENT REPUBLIKI

Art. 5
Prezydent Republiki czuwa nad nale'ytym
przestrzeganiem konstytucji. Zapewnia przez swój
arbitra' prawid$owe funkcjonowanie w$adz
publicznych jak równie' ci)g$o&- pa%stwa.
Jest on gwarantem niepodleg$o&ci narodowej,
integralno&ci terytorium, przestrzega umów Wspólnoty
oraz traktatów.
 Art. 6
Prezydent Republiki wybierany jest na lat siedem
w bezpo&rednim g$osowaniu powszechnym.
Sposób wykonania niniejszego artyku$u okre&la
ustawa.

Art. 7
Prezydent Republiki wybierany jest wi"kszo&ci)
absolutn) oddanych g$osów.
Je&li w pierwszej turze wi"kszo&- absolutna nie
zosta$a uzyskana, przeprowadza si", w drug) kolejn)
niedziel", nast"pn) tur". Mog) w niej bra- udzia$
jedynie dwaj kandydaci, którzy po ewentualnym
wycofaniu si" silniejszych kandydatów otrzymali
najwi"ksz) liczb" g$osów w pierwszej turze. Otwarcie
g$osowania zarz)dza rz)d. [...]

Art. 8
Prezydent Republiki powo$uje premiera.
Podejmuje decyzje o zwolnieniu go z wykonywanej
funkcji na podstawie przed$o'onego przez premiera
wniosku o dymisj" rz)du.
 Art. 9
Prezydent Republiki przewodniczy Radzie
Ministrów. Art. 10
Prezydent Republiki promulguje ustawy w ci)gu
pi"tnastu dni nast"puj)cych po przed$o'eniu rz)dowi
ustawy ostatecznie uchwalonej.
Mo'e on przed up$ywem tego terminu zwróci- si"
do parlamentu o ponowne rozpatrzenie ustawy lub
niektórych jej artyku$ów. Ponownego rozpatrzenia
odmówi- nie mo'na.
Art. 11
Prezydent Republiki mo'e, na wniosek rz)du
zg$oszony w czasie trwania sesji b)d# na wspólny
wniosek obu zgromadze%, og$oszony w „Journal
Officiel”, podda- referendum ka'dy projekt ustawy
odnosz)cy si" do organizacji w$adz publicznych,
zawieraj)cy zatwierdzenie uk$adu Wspólnoty lub
zmierzaj)cy do upowa'nienia do ratyfikacji umowy,
który, mimo i' niesprzeczny z konstytucj), mia$by
znaczenie dla funkcjonowania instytucji Republiki.
Gdy referendum zadecyduje o przyj"ciu projektu,
prezydent Republiki promulguje go w terminie
przewidzianym w artykule poprzednim.

Art. 12
Prezydent Republiki mo'e po zasi"gni"ciu opinii
premiera i przewodnicz)cych izb og$osi- rozwi)zanie
Zgromadzenia Narodowego. [...]
Ponowne rozwi)zanie Zgromadzenia nie mo'e
by- dokonane przed up$ywem nast"puj)cego po
wyborach roku.
Art. 13
Prezydent Republiki podpisuje dekrety z moc)
ustawy i dekrety uchwalone na posiedzeniu Rady
Ministrów.
Obsadza pa%stwowe urz"dy cywilne i wojskowe.
[...]
 Art. 15
Prezydent Republiki jest najwy'szym
zwierzchnikiem si$ zbrojnych. Przewodniczy on
Najwy'szym Radom oraz Komitetom Obrony
Narodowej.

Art. 16
W wypadku, gdy instytucje Republiki,
niepodleg$o&- pa%stwa, integralno&- jego terytorium
b)d# wykonanie zobowi)za% mi"dzynarodowych s)
zagro'one w sposób powa'ny i bezpo&redni i gdy
prawid$owe funkcjonowanie okre&lonych w konstytucji
w$adz publicznych zosta$o przerwane, prezydent
Republiki podejmuje &rodki, których wymagaj)
okoliczno&ci, po oficjalnej konsultacji premiera,
przewodnicz)cych izb oraz Rady Konstytucyjnej.
Informuje on o tym naród za pomoc) or"dzia.
!rodki te winny wynika- z woli zapewnienia
powo$anym przez konstytucj" w$adzom publicznym
jak najszybszego wype$nienia ich zada%. Rada Konsty-
tucyjna wyra'a w tej sprawie swoj) opini".
Parlament zbiera si" z mocy prawa.
 Zgromadzenie Narodowe nie mo'e by-
rozwi)zane w trakcie korzystania z uprawnie%
wyj)tkowych.
Art. 17
Prezydent Republiki korzysta
z prawa $aski.

Art. 18
Prezydent Republiki porozumiewa si" z obiema
izbami parlamentu za pomoc) or"dzi, których
odczytanie zarz)dza i które nie mog) by- przedmiotem
debaty. W okresie mi"dzysesyjnym parlament zbiera
si" specjalnie w tym celu.

Art. 19
Akty prezydenta, z wyj)tkiem okre&lonych
artyku$ami 8 (ust"p 1), 11, 12, 16, 18, 54, 56 i 61,
wymagaj) kontrasygnaty premiera i w okre&lonych wy-
padkach - w$a&ciwych ministrów.
Rozdzia$ III. RZ/D

Art. 20
Rz)d okre&la i prowadzi
polityk" narodu.
Dysponuje administracj) i
si$ami zbrojnymi.
Jest on odpowiedzialny przed parlamentem w
warunkach i zgodnie z zasadami przewidzianymi
artyku$ami 49 i 50.
Art. 21
Premier kieruje dzia$alno&ci) rz)du. Ponosi
odpowiedzialno&- za obron" narodow). Zapewnia
wykonanie ustaw. Z zachowaniem postanowie%
artyku$u 13 wydaje rozporz)dzenia i obsadza
stanowiska cywilne i wojskowe.
Mo'e on pewne swe uprawnienia przekaza-
ministrom.
 Zast"puje, w okre&lonych wypadkach, prezydenta
Republiki w przewodniczeniu przewidzianym
artyku$em 15 radom i komitetom.
Mo'e on, w drodze wyj)tku, przewodniczy- w
zast"pstwie prezydenta Republiki Radzie Ministrów,
na podstawie wyra#nego upowa'nienia i przy
okre&lonym porz)dku dziennym.
Art. 22
Akty premiera s) w okre&lonych wypadkach
kontrasygnowane przez ministrów odpowiedzialnych
za ich wykonanie.

Art. 23
Funkcje cz$onka rz)du nie mog) by- $)czone z
wykonywaniem 'adnego mandatu parlamentarnego, z
'adn) funkcj) przedstawicielstwa zawodowego o
charakterze ogólnopa%stwowym, 'adnym urz"dem
publicznym ani te' z 'adn) dzia$alno&ci) zawodow).
[...]
ROZDZIA# IV. PARLAMENT

Art. 24
Parlament sk$ada si" ze Zgromadzenia
Narodowego i Senatu.
Deputowani do Zgromadzenia Narodowego
wybierani s) w g$osowaniu bezpo&rednim.
 Senat wybierany jest w g$osowaniu po&rednim.
Stanowi on reprezentacj" jednostek terytorialnych
Republiki. Francuzi zamieszkali poza Francj) s) repre-
zentowani w Senacie.

Art. 25
Ustawa organiczna ustala kadencj" ka'dej z izb,
liczb" ich cz$onków, ich diety, warunki wybieralno&ci,
zasady niewybieralno&ci oraz incompatibilitas.
Okre&la ona równie' warunki, w których
wybierane s) osoby powo$ane w przypadku
opró'nienia mandatu do zapewnienia zast"pstwa
deputowanych lub senatorów, a' do momentu
ca$kowitego lub cz"&ciowego odnowienia sk$adu izby,
do której nale'eli. [...]

Art. 27
Wszelki mandat imperatywny uwa'a si" za
niewa'ny.
Prawo g$osu cz$onków parlamentu wykonywane
jest osobi&cie.
Ustawa organiczna mo'e, w drodze wyj)tku,
wyrazi- zgod" na upowa'nienie do g$osowania. W
takim wypadku nikt nie mo'e otrzyma- upowa'nienia
wi"cej ni' od jednego mandatariusza.
Art. 28
Parlament zbiera si" z mocy prawa na dwie sesje
zwyczajne w ci)gu roku. [...]

ROZDZIA# V. O STOSUNKACH MI*DZY

PARLAMENTEM A RZ/DEM

Art. 34
Ustawy uchwala parlament. [...]
Art. 35
Wypowiedzenie wojny wymaga upowa'nienia
ze strony parlamentu.

Art. 36
 Postanowienie o stanie wyj)tkowym
podejmowane jest na posiedzeniu Rady Ministrów.
Jego przed$u'enie ponad dwana&cie dni wymaga
zgody parlamentu.

Art. 37
Materie nie nale')ce do zakresu ustawy, stanowi)
domen" dzia$alno&ci normatywnej rz)du.
Teksty w formie ustawy wydane w tej materii
mog) by- zmienione dekretem, wydanym po
zasi"gni"ciu opinii Rady Stanu. Te z tekstów w formie
ustawy, które zosta$yby wydane po wej&ciu w 'ycie
niniejszej konstytucji, mog) by- zmienione dekretem
tylko w wypadku, gdy Rada Konstytucyjna o&wiadczy,
i' nale') one do zakresu dzia$alno&ci normatywnej
rz)du zgodnie z ust"pem poprzednim.

Art. 38
Rz)d mo'e, w celu realizacji swego programu,
zwróci- si" do parlamentu o upowa'nienie na czas
ograniczony do podejmowania, w drodze dekretów z
moc) ustawy, &rodków stanowi)cych normalnie
dziedzin" ustawow).
Dekrety z moc) ustawy uchwalane s) na
posiedzeniu Rady Ministrów po zasi"gni"ciu opinii
Rady Stanu. Wchodz) w 'ycie z dniem ich og$oszenia,
lecz trac) moc obowi)zuj)c), je&li projekt
zatwierdzaj)cej je ustawy nie zostanie wniesiony do
parlamentu przed up$ywem terminu, okre&lonego w
ustawie upowa'niaj)cej.
Z chwil) wyga&ni"cia terminu wymienionego w
pierwszym ust"pie niniejszego artyku$u, dekrety z
moc) ustawy mog) by-, w zakresie stanowi)cym
materi" ustawow), zmieniane jedynie w drodze
ustawy.
Art. 39
Inicjatywa ustawodawcza przys$uguje zarówno
premierowi, jak i cz$onkom parlamentu. [...]
 Art. 40
Parlamentarne projekty ustaw i poprawki
zg$aszane przez cz$onków parlamentu s) odrzucone,
je&li ich przyj"cie poci)ga$oby za sob) b)d#
zmniejszenie zasobów publicznych, b)d# stworzenie
nowych lub powi"kszenie istniej)cych wydatków
publicznych. [...]

Art. 49
Premier, po obradach Rady Ministrów,
przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu kwesti"
zaufania w zwi)zku z programem rz)du, ewentualnie
w zwi)zku z o&wiadczeniem dotycz)cym polityki
ogólnej rz)du.
Zgromadzenie Narodowe poci)ga rz)d do
odpowiedzialno&ci poprzez g$osowanie wotum
nieufno&ci. Wniosek o wotum nieufno&ci mo'e by-
przyj"ty jedynie wówczas, je'eli zosta$ podpisany
przez co najmniej dziesi)t) cz"&- cz$onków
Zgromadzenia Narodowego. G$osowanie nie mo'e si"
odby- przed up$ywem czterdziestu o&miu godzin od
momentu z$o'enia wniosku. Obliczane s) jedynie g$osy
popieraj)ce wniosek o wotum nieufno&ci, który to
wniosek mo'e by- przyj"ty jedynie wi"kszo&ci)
cz$onków wchodz)cych w sk$ad Zgromadzenia. Je&li
wniosek o wotum nieufno&ci zostaje odrzucony, jego
sygnatariusze nie mog) go zg$osi- ponownie na tej
samej sesji, wyj)wszy okoliczno&ci przewidziane
poni'szym ust"pem.
Premier mo'e po obradach Rady Ministrów
przedstawi- wobec Zgromadzenia Narodowego
kwesti" zaufania w zwi)zku z g$osowaniem nad okre&-
lonym tekstem. W takim wypadku tekst uwa'a si" za
przyj"ty, z wyj)tkiem sytuacji, gdy wniosek o wotum
nieufno&ci, zg$oszony w ci)gu dwudziestu czterech
godzin od momentu postawienia kwestii zaufania,
zostanie uchwalony w sposób przewidziany ust"pem
poprzednim.
 Premier mo'e zwróci- si" do Senatu o aprobat"
rz)dowego o&wiadczenia w sprawie polityki
generalnej.

Art. 50
W wypadku, gdy Zgromadzenie Narodowe
uchwali wniosek nieufno&ci, b)d# je&li odrzuci
program lub deklaracj" o ogólnej polityce rz)du,
premier winien przed$o'y- prezydentowi Republiki
dymisj" rz)du.

Art. 51
Zamkni"cie sesji zwyczajnej lub nadzwyczajnej
ulega z mocy prawa wstrzymaniu dla umo'liwienia, w
konkretnym wypadku, zastosowania postanowie%
artyku$u 49.

ROZDZIA# VII. RADA KONSTYTUCYJNA

Art. 56
Rada Konstytucyjna sk$ada si" z dziewi"ciu
cz$onków, których kadencja trwa lat dziewi"- i którzy
nie mog) by- ponownie powo$ywani. Sk$ad Rady
Konstytucyjnej ulega odnowieniu w jednej trzeciej co
trzy lata. Trzech cz$onków mianuje prezydent
Republiki, trzech przewodnicz)cy Senatu.
Poza wymienionymi wy'ej dziewi"cioma
cz$onkami z mocy prawa wchodz) do'ywotnio do
Rady Konstytucyjnej byli prezydenci Republiki.
Przewodnicz)cego Rady mianuje prezydent
Republiki. W wypadku równo&ci g$osów
przewodnicz)cy ma g$os rozstrzygaj)cy.
Art. 57
Funkcje cz$onka Rady Konstytucyjnej s)
niepo$)czalne z funkcjami ministra lub cz$onka
parlamentu. Inne zasady incompatibilitas okre&la
ustawa organiczna.
 Art. 58
Rada Konstytucyjna czuwa nad prawid$owo&ci)
wyboru prezydenta Republiki.
Rozpatruje ona protesty wyborcze i og$asza
wyniki g$osowania.

Art. 59
Rada Konstytucyjna stanowi w wypadku
zakwestionowania prawid$owo&ci wyborów
deputowanych i senatorów.
Art. 60
Rada Konstytucyjna czuwa nad prawid$owym
przeprowadzeniem referendum i og$asza jego wyniki.
Art. 61
Ustawy organiczne przed ich promulgacj) oraz
regulaminy izb przed ich wej&ciem w 'ycie winny by-
przedstawione Radzie Konstytucyjnej, która
wypowiada si" co do ich zgodno&ci z konstytucj). [...]
Art. 62
[...] Decyzje Rady Konstytucyjnej nie podlegaj)
'adnemu odwo$aniu. S) one wi)')ce dla wszystkich
w$adz publicznych oraz wszelkich organów admini-
stracyjnych i s)dowych. [...]
ROZDZIA# X. RADA EKONOMICZNA I
SPO(ECZNA

Art. 69
Rada Ekonomiczna i Spo$eczna opiniuje na
wniosek rz)du rz)dowe projekty ustaw, dekretów z
moc) ustawy lub dekretów, jak równie' przed$o'onych
jej parlamentarnych projektów ustaw.
 Rada Ekonomiczna i Spo$eczna mo'e wyznaczy-
jednego ze swych cz$onków dla przedstawienia wobec
izb opinii o rz)dowych i parlamentarnych projektach
ustaw, które zosta$y jej przed$o'one.
Art. 70
Rada Ekonomiczna i Spo$eczna mo'e by-
równie' konsultowana przez rz)d na temat ka'dego
problemu ekonomicznego lub spo$ecznego,
interesuj)cego Republik" lub Wspólnot". Wszystkie
plany b)d# wszelkie projekty ustaw zawieraj)ce
program ekonomiczny lub spo$eczny s) przedk$adane
Radzie do zaopiniowania.

Art. 71
Sk$ad Rady Ekonomicznej i Spo$ecznej oraz
zasady jej dzia$alno&ci okre&la ustawa organiczna.
ROZDZIA# XI. O JEDNOSTKACH
TERYTORIALNYCH

Art. 72
Jednostkami terytorialnymi Republiki s) gminy,
departamenty i terytoria zamorskie. Tworzenie innych
jednostek terytorialnych mo'e nast)pi- tylko w drodze
ustawy.
Jednostki te zarz)dzane s) autonomicznie przez
pochodz)ce z wyboru rady i zgodnie z zasadami
okre&lonymi w ustawie.
W departamentach i terytoriach przedstawiciel
rz)du czuwa nad interesami ogólnonarodowymi,
kontrol) administracji i przestrzegania prawa. [...]

ROZDZIA# XII. O WSPÓLNOCIE

Art. 77
W ramach Wspólnoty ustanowionej niniejsz)
konstytucj) wchodz)ce w jej sk$ad pa%stwa posiadaj)
autonomi", rz)dz) si" one samodzielnie i administruj)
demokratycznie i swobodnie swymi w$asnymi
sprawami. W ramach Wspólnoty istnieje tylko jedno
obywatelstwo. Wszyscy obywatele s) równi wobec
pa%stwa, bez wzgl"du na swoje pochodzenie, ras" lub
religi". Maj) oni takie same obowi)zki. [...]

Art. 80
Prezydent Republiki przewodniczy i reprezentuje
Wspólnot". Organami Wspólnoty s): Rada
Wykonawcza, Senat i Trybuna$ Rozjemczy. [...]

ROZDZIA# XIII. O UMOWACH

STOWARZYSZENIA

Art. 88
Republika lub Wspólnota mog) zawiera- umowy
z pa%stwami, które w celu rozwijania swej cywilizacji
pragn) si" z nimi po$)czy-.

ROZDZIA# XIV

Art. 89
Inicjatywa w przedmiocie zmiany konstytucji
przys$uguje zarówno prezydentowi Republiki na
wniosek premiera, jak i cz$onkom parlamentu.
 Rz)dowy lub parlamentarny projekt zmiany
konstytucji winien by- uchwalony przez obie izby w
takim samym trybie. Zmiana wchodzi w 'ycie po za-
twierdzeniu jej w referendum.
Jednak'e projektu zmiany konstytucji nie poddaje
si" referendum, o ile prezydent Republiki zdecydowa$
przed$o'y- go parlamentowi zwo$anemu w postaci
Kongresu; w takim wypadku projekt zmiany uwa'a si"
za przyj"ty, je&li wypowiedzia$a si" za nim wi"kszo&-
trzech pi)tych wa'nie oddanych g$osów.
Biurem Kongresu jest Biuro Zgromadzenia
Narodowego.
,adne post"powanie dotycz)ce zmiany
konstytucji nie mo'e by- wszcz"te ani kontynuowane
w wypadku zamachu na integralno&- terytorium
pa%stwowego.
Republika%ska forma rz)dów nie mo'e stanowi-
przedmiotu zmiany konstytucji. [...]
 Pa!stwa niemieckie i Austria

1. PRZYWILEJ TARGOWY CESARZA

OTTONA I
DLA ARCYBISKUPSTWA
HAMBURSKIEGO
Z 10 SIERPNIA 965 R.
(MGH, t. I, s. 422 i n.; przek$ad: Jedlicki, s. 43-44)

W imi" &wi"tej i nierozdzielnej Trójcy.

Otto, z Bo'ej $aski cesarz wspania$y. Jeste&my
przekonani, i' niew)tpliwie pomo'e nam w osi)gni"ciu
nagrody w wieczno&ci, je'eli powolni b"dziemy
'yczeniom duchownym i miejsca s$u'bie Bo'ej
po&wi"cone obdarzymy hojnie w naszej
szczodrobliwo&ci. Dlatego niech b"dzie wszystkim
wiadome, 'e dla mi$o&ci Bo'ej, przychylaj)c si" do
pró&b czcigodnego Adaldaga, arcybiskupa
hamburskiego ko&cio$a, udzielili&my mu pozwolenia na
za$o'enie targu w miejscowo&ci zwanej Brem).
Przekazujemy wspomnianej wy'ej siedzibie (arcybis-
kupiej) grzywny, c$a, jak równie' prawo bicia monety
oraz to wszystko, co skarb królewski móg$ by$
wyci)gn)- z tego #ród$a; równie' powierzyli&my w
naszym imieniu jej opiece kupców-mieszka%ców tej'e
miejscowo&ci, polecaj)c tym naszym cesarskim
postanowieniem, by korzystali oni we wszystkim z
takiej opieki i z takich praw, jak kupcy innych miast
królewskich. I nikt nie mo'e ro&ci- sobie pretensji do
wykonywania w$adzy tam'e poza arcybiskupem
wspomnianej archidiecezji oraz tym, kogo on do tego
upowa'ni.
Podpisane nasz) r"k), umocnione odciskiem
naszego pier&cienia.
 Dan 10 sierpnia w roku od narodzenia Pa%skiego
965, w 8 roku indykcji, w 31 roku królestwa wielkiego
cesarza Ottona, w 4 roku cesarstwa. Dan w
Merseburgu. Szcz"&liwie w imi" Bo'e.

2. PRZYWILEJ CESARZA FRYDERYKA I DLA

LUDNO!CI
,YDOWSKIEJ Z 6 KWIETNIA 1157 R.
(MGH, t. I, s. 227 i n.; przek$ad: Jedlicki, s. 46-51)

W imi" &wi"tej i nierozdzielnej Trójcy!

Fryderyk, z Bo'ej $aski cesarz rzymski, zawsze
wspania$y. Niechaj b"dzie wiadome wszystkim
biskupom, opatom, ksi)'"tom, hrabiom oraz
wszystkim, którzy s) pos$uszni prawom naszego
pa%stwa, w jaki sposób potwierdzamy nasz) w$adz) z
mocy prawa ,ydom z Wormacji i innym ich
wspó$ziomkom, postanowienia naszego pradziada
cesarza Henryka z czasów, gdy rabinem tych'e ,ydów
by$ Salomon.
Poniewa' 'yczeniem naszym jest, by w zakresie
wymiaru sprawiedliwo&ci do nas tylko si" odnosili,
postanawiamy z mocy naszej w$adzy królewskiej,
a'eby 'aden biskup ani komornik, ani hrabia, ani
so$tys, ani nikt, chyba tylko ten, kogo sami wybrali ze
swego grona - nie wa'y$ si" za$atwia- z nimi lub
przeciw nim 'adnej sprawy lub bada- ich przed s)dem.
Jako rzekli&my, chyba ten tylko, kogo na podstawie ich
wyboru sam cesarz postawi$ na ich czele, zw$aszcza 'e
nale') do naszego skarbu, zgodnie z naszym
zarz)dzeniem.
Niechaj nikt nie o&miela si" zabiera- im
czegokolwiek z maj)tku, który posiadaj) na prawach
dziedziczenia w dworzyszczach, w ogrodach, w
winnicach, w polach uprawnych, w niewolnikach lub w
innych rzeczach ruchomych i nieruchomych. Niech
nikt nie przeszkadza im w u'ywaniu budynków w
obr"bie murów miejskich, tak wewn)trz, jak na
zewn)trz. Je'eli kto&, wbrew temu naszemu
rozporz)dzeniu, b"dzie usi$owa$ niepokoi- ich w
czymkolwiek, niechaj utraci nasz) $ask", owym za&
,ydom niechaj zwróci rzecz, któr) zabra$, w podwójnej
ilo&ci.
Niechaj maj) wolno&- uprawiania z ka'dym
handlu pieni"dzmi wsz"dzie w mie&cie z wyj)tkiem
miejsca przed mennic), wzgl"dnie tam, gdzie inni
handlarze pieni"dzmi zasiadaj) w celach wymiany.
Niechaj poruszaj) si" swobodnie i bezpiecznie na
terenie naszego pa%stwa w celu uprawiania handlu oraz
transakcji kupna i sprzeda'y. Niech nikt nie wymaga
od nich c$a ani nie ')da jakiegokolwiek &wiadczenia
publicznego czy prywatnego.
W domach ich nie wolno pomieszcza- go&ci bez
ich zgody. Niechaj nikt nie ')da od nich konia do
transportu królewskiego czy biskupiego, ani podwody
na wypraw" królewsk).
W wypadku, gdy znaleziono u nich rzecz
skradzion), je'eli ,yd o&wiadczy, 'e j) kupi$ i
stwierdzi to przysi"g) wed$ug swego prawa, wówczas
winien tyle otrzyma-, ile za t" rzecz zap$aci$, a sam)
rzecz odda- jej w$a&cicielowi.
Niech nikt nie wa'y si" chrzci- ich synów i córek
wbrew ich woli; je'eliby za& kto ochrzci$ ich,
schwytawszy si$) i podst"pem oraz zmusiwszy ich do
tego, winien zap$aci- do skarbu królewskiego
dwana&cie funtów z$ota. Je'eli za& kto z nich z w$asnej
woli chce by- ochrzczony, nale'y odroczy- spraw" na
trzy dni, aby mo'na by$o ca$kowicie si" przekona-, 'e
porzuca istotnie swój Zakon dla religii chrze&cija%skiej,
czy te' z powodu zadanego mu gwa$tu. A skoro
porzucili Zakon ich ojców, niechaj zrezygnuj) równie'
z ich dziedzictwa.
Niechaj nikt nie odmawia od ich s$u'by
niewolników poga%skich pod pretekstem nawrócenia
ich na wiar" chrze&cija%sk); je'eli to uczyni, niechaj
zap$aci kar", to znaczy trzy funty srebra i niechaj
zwróci niewolnika jego panu, niewolnik za& niech
s$ucha we wszystkim polece% swego pana, jednak'e z
zastrze'eniem wolno&ci wyznawania wiary
chrze&cija%skiej.
Wolno im trzyma- s$u')ce i mamki chrze&cijanki
i najmowa- chrze&cijan do wykonywania pracy, z
wyj)tkiem wszak'e dni &wi)tecznych i niedziel.
Niechaj nie sprzeciwia si" temu 'aden biskup ani 'aden
duchowny.
Nie wolno im kupowa- niewolnika
chrze&cijanina.
Je'eli ,yd ma proces z chrze&cijaninem lub
chrze&cijanin z ,ydem, niechaj obaj dochodz) sprawy i
przeprowadzaj) dowód wedle swojego prawa. Tak jak
ka'demu chrze&cijaninowi wolno przeprowadzi-
dowód przy pomocy przysi"gi z$o'onej publicznie
przez siebie i jednego &wiadka i oddali- r"czycieli
postawionych przez ,yda, tak samo wolno ,ydowi
przeprowadzi- dowód przez publiczn) przysi"g"
w$asn) oraz jednego ,yda i jednego chrze&cijanina i
oddali- r"czycieli postawionych przez chrze&cijanina.
Nie wolno powodowi i s"dziemu ')da- niczego wi"cej.
Niech nikt nie zmusza ,yda do poddania si"
próbie rozpalonego 'elaza lub gor)cej i zimnej wody i
niechaj go nie ch$osta ani wtr)ca do wi"zienia, lecz
niechaj ,yd sk$ada przysi"g" wedle swego prawa po
up$ywie dni czterdziestu. Nikt nie mo'e by-
przekonany w 'adnej sprawie dowodem ze &wiadków
inaczej, jak tylko gdy do &wiadczenia powo$ani s)
zarówno chrze&cijanie, jak ,ydzi. Je'eli w
jakiejkolwiek sprawie apeluj) do s)du królewskiego,
nale'y im udzieli- odroczenia sprawy. Ktokolwiek
czyni$by im trudno&ci wbrew temu naszemu
zarz)dzeniu, zap$aci kar" cesarzowi, to znaczy trzy
funty z$ota.
Je'eli kto& pod'ega do zabójstwa lub zasadzi si",
a'eby zabi- jednego z nich, wówczas obaj, zarówno
pod'egacz, jak zabójca, winni zap$aci- do skarbu
królewskiego dwana&cie funtów z$ota. Je&li za& zrani
go, lecz nie &miertelnie, zap$aci pokutnego jeden funt
z$ota. Je'eli niewolnik zabije lub zrani ,yda, wówczas
pan owego niewolnika winien albo zap$aci- wy'ej
wymienione pokutne, albo wyda- niewolnika w celu
ukarania. Je'eli za& z powodu biedy nie mo'e zap$aci-,
niechaj spotka go ta sama kara, jak) poniós$ za czasów
naszego pradziadka Henryka zabójca ,yda zwanego
Vivus, a mianowicie nale'y mu wy$upi- oczy i obci)-
praw) r"k".
Je'eli ,ydzi maj) jaki& spór lub spraw" do
rozstrzygni"cia pomi"dzy sob), niechaj s)dz) ich
wspó$wyznawcy i nikt inny. Je'eli kto z nich
kiedykolwiek usi$owa$by podst"pnie zatai- prawd" w
sprawie, która si" toczy mi"dzy nimi, wówczas ich
rabin winien zmusi- go do wyjawienia prawdy. W
wypadku oskar'enia ich o powa'ne przest"pstwo,
mog), je'eli tego sobie 'ycz), odwo$a- si" do cesarza.
Niech korzystaj) z wolno&ci sprzedawania
chrze&cijanom wina, barwiczek i lekarstw i, tak jak
postanowili&my wy'ej, niechaj nikt nie wymaga od
nich kwatery, przewozu lub innego &wiadczenia
publicznej lub prywatnej natury.
I aby powaga niniejszego przywileju po wieki
utrzyma$a si" nienaruszona, kazali&my sporz)dzi- ten
dokument i opatrzy- go odciskiem naszej piecz"ci.
 !wiadkami tego s): arcybiskup moguncki Arnold,
biskup wormacki Konrad, biskup Spisy Gunter, biskup
werde%ski Herman, komes palatyn re%ski Konrad,
ksi)'" szwabski i syn króla Konrada Fryderyk, graf
Emicho z Linigen, Ulryk z Hurningen, Markward z
Grundbach.
Podpis najja&niejszego cesarza rzymskiego
Fryderyka.
Ja Renald, kanclerz, potwierdzi$em w zast"pstwie
arcybiskupa mogunckiego.
Dan w Wormacji 6 kwietnia, za panowania
niezwyci"'onego cesarza rzymskiego Fryderyka, w
roku 5-tym indykcji, od narodzenia Pa%skiego 1157, w
pi)tym roku jego w$adzy królewskiej, w drugim jego
w$adzy cesarskiej.
Dzia$o si" szcz"&liwie w Chrystusie. Amen.

2. PRZYWILEJ CESARZA
FRYDERYKA II
DLA KRÓLA CZESKIEGO
Z 26 WRZE!NIA 1212 R.
(MGH, t. II, s. 54 i n.; przek$ad:
Jedlicki, s. 90-93)

Fryderyk, z Bo'ej $aski wybrany cesarz rzymski,

zawsze wspania$y, król Sycylii, ksi"stwa Apulii i
Kapui.
Skoro s$awa i pot"ga cesarska przoduj) naszemu
stanowisku, tak 'e nasz majestat nadaje nie tylko ró'ne
godno&ci ksi)'"ce, lecz tak'e ber$a królewskie,
uwa'amy za rzecz chwalebn) i wielkoduszn), 'e przy
takim nadmiarze naszej szczodrobliwo&ci splendor
królewskiej godno&ci przypada tak'e innym, i 'e nasza
wspania$o&- nie doznaje z tego powodu 'adnego
uszczerbku.
St)d te' bior)c pod uwag" powszechnie znane
dowody przywi)zania, które ca$y naród czeski wiernie
okazywa$ z dawnych czasów Rzymskiemu Cesarstwu,
oraz to, 'e ich znakomity król Ottokar przed
wszystkimi wybra$ nas, pierwszego mi"dzy innymi
ksi)'"tami, na cesarza, i 'e broni$ pilnie i skutecznie
trwa$o&ci naszej elekcji, ustanawiamy i zatwierdzamy
go królem, tak jak ustanowi$ go swoim przywilejem
drogi nasz stryj, &wi"tej pami"ci król Filip po odbyciu
narady ze wszystkimi ksi)'"tami.
To &wi"te i s$uszne postanowienie potwierdzamy i
nadajemy jemu oraz jego dziedzicom po wieczne czasy
królestwo Czech z pe$n) wolno&ci), bez ')dania
jakichkolwiek pieni"dzy i bez zastrze'enia dla naszego
trybuna$u nale'nego zwyczajem s)downictwa.
Pragniemy przy tym, aby ka'dy, kto przez nich
zostanie wybrany królem, zg$osi$ si" do nas, wzgl"dnie
do naszych dziedziców, aby otrzyma- w nale'ny
sposób godno&- królewsk). Równie' wszystkie kraje,
które nale') do wspomnianego królestwa, a zosta$yby
pozbyte w jakikolwiek sposób, przyznajemy jemu oraz
jego dziedzicom jako s$usznie im si" nale')ce.
Równie' nadajemy jemu i jego dziedzicom pe$ne
prawo i w$adz" nadawania inwestytury biskupom w
jego pa%stwie, z tym jednak, 'e ci ostatni winni
za'ywa- tej samej wolno&ci i nietykalno&ci, jak)
zwykle przyznawali im nasi poprzednicy.
W naszej $askawo&ci i szczodrobliwo&ci
postanawiamy, 'e wspomniany król znakomity i jego
dziedzice nie s) obowi)zani do przybycia na 'adn)
nasz) Rad" z wyj)tkiem tej, któr) postanowili&my
zwo$a- do Bambergu lub do Norymbergi; je&li za&
postanowimy odby- Rad" w Merseburgu, wówczas
obowi)zani s) na ni) przyby-, z tym 'e gdy ksi)'"
polski tam si" stawi na wezwanie, maj) go
przeprowadzi- tak, jak ich poprzednicy, dawniejsi
królowie czescy, zwykli to byli czyni-. Przy tym
jednak powinien by- pozostawiony okres 6 tygodni do
przybycia na wy'ej wspomniane Rady. Je'eli zdarzy
si", 'e my lub nasi nast"pcy b"dziemy koronowa- si" w
Rzymie, pozostawimy uznaniu wspomnianego króla
Ottokara i jego nast"pców, czy maj) nam przys$a-
trzystu uzbrojonych rycerzy, czy te' zap$aci- trzysta
grzywien.
Ku pami"ci niniejszego naszego postanowienia i
jego potwierdzenia oraz gwoli nadania mu mocy
obowi)zuj)cej po wieczne czasy, nakazali&my w ni'ej
umieszczonym roku, miesi)cu i indykcji, aby ten
przywilej zosta$ napisany r"k) naszego poddanego i
notariusza Henryka z Pary'a, oraz by go zaopatrzono
nasz) z$ot) piecz"ci).
!wiadkowie onej rzeczy s) nast"puj)cy: [...],
których &wiadectwem, wiadomo, i' ten przywilej zosta$
potwierdzony.
Dzia$o si" to w roku od narodzenia Pa%skiego
1212, w miesi)cu wrze&niu, w 15 indykcji, w
pierwszym roku panowania naszego pana,
najznakomitszego Fryderyka, wybranego i zawsze
wspania$ego cesarza rzymskiego, w 15 roku panowania
w Sycylii.
Dan w szlachetnym mie&cie Bazylei r"k)
wiceprotonotariusza Ulryka, 26 wrze&nia. Szcz"&liwie,
Amen.

4. ZWIERCIAD(O SASKIE Z 1220-1235 R.

(Hirsch; przek$ad: Witkowski, s. 15-19; Lesi%ski-Walachowicz.
s. 53-54)

Prawo
ziemskie
Z KSI*GI 1
Art. 3. § 3. Siedem stopni pokrewie(stwa
rodowego
Teraz zwa'my, gdzie ród si" zaczyna i gdzie si"
ko%czy. M)' i 'ona, którzy po$)czyli si" ma$'e%stwem
w sposób zgodny z prawem, przeznaczeni s) do
zajmowania miejsca g$owy. W miejscu cz$onka szyi
stoj) dzieci, które s) rodze%stwem i wszystkie
pochodz) od tego' ojca i tej samej matki. Rodze%stwo
przyrodnie nie mo'e do tego stopnia nale'e- i dlatego
znajd) si" na miejscu innego cz$onka. Dalej, gdy dwaj
bracia pojm) dwie siostry, a trzeci brat obc) niewiast",
to dzieci ich wszystkich równie s) uprawnione do
dziedziczenia jedno po drugim, o ile s) tego samego
stanu. Dzieci rodzonych braci znajduj) si" w tym
cz$onku, gdzie ramiona $)cz) si" z r"k). Podobnie i
dzieci sióstr. Jest to pierwszy stopie% pokrewie%stwa
rodowego, który si" zalicza do grona krewnych: dzieci
braci i sióstr. W $okciu znajduje si" drugi stopie%
pokrewie%stwa rodzinnego (rodowego). W nadgarstku
trzeci. W pierwszym cz$onku &rodkowego palca
czwarty. W drugim cz$onku &rodkowego palca - pi)ty.
W trzecim cz$onku &rodkowego palca - szósty stopie%
pokrewie%stwa rodzinnego (rodowego). W siódmym
stopniu znajduje si" paznokie-, a nie cz$onek, dlatego
$)czy si" tutaj ród (rodzina) i nazywaj) si" oni
„paznokciowymi krewnymi”. Ci co znajduj) si" w
równej odleg$o&ci pomi"dzy paznokciem a g$ow),
mog) by- zaliczeni do rodu (rodziny) - bior)
dziedzictwo w równej cz"&ci. Kto zdo$a zaliczy- si"
bli'ej do rodu, pierwszy bierze spadek. Przy
dziedziczeniu ród ko%czy si" z siódmym stopniem
(pokrewie%stwa) [...]

Art. 6. § 1. Poj&cie spadku

Wszystko to, co m"'czyzna po sobie pozostawia,
nazywa si" spadkiem (erbe). [...]

Art. 17. § 1. Kolejno$' dziedziczenia

Gdy cz$owiek umrze bezdzietnie, to spadek po
nim bierze ojciec. Je'eli nie ma ojca, to bierze go
matka lepszym prawem ni' brat. Spadek po ojcu,
matce, siostrze i bracie bierze syn, a nie córka, chybaby
syna nie by$o. Wtedy bierze córka. Je'eli jednak spada
na dalszych krewnych ni' siostry i bracia, wszyscy ci,
którzy równie' bliscy s) w pokrewie%stwie, bior)
równe cz"&ci, m"'czy#ni i kobiety. Sasi nazywaj) ich
„ganerben” (wspó$spadkobiercy, Gesamterben). Lecz
dziecko syna lub córki bierze spadek przed ojcem i
przed matk), przed bratem i przed siostr), a to dlatego,
'e spadek nie wychodzi poza zst"pnych tak d$ugo, jak
d$ugo s) zst"pni równi stanem (innym spadkobiercom).
Je'eli jeden drugiemu nie jest równy stanem, to
nie mo'e po nim bra- spadku. [...]

Art. 21. § 1. Nabycie mienia przez kobiet&

(umowa do"ywocia)
Kobiecie wolno da- w$asno&- ziemsk), za
zezwoleniem dziedziców, na do'ywocie, bez wzgl"du
na jej wiek, w tym okr"gu s)dowym, w którym to
mienie si" znajdzie, o ile istnieje tam bannum
królewskie. [...]

Art. 30. W Saksonii dziedziczy si& wedle prawa

ziemi
Ka'dy, kto przyw"druje do kraju Sasów, bierze
dziedzin" (spadek) wedle prawa ziemi, a nie wedle
prawa osoby, bez wzgl"du na to, czy jest Bawarem,
Szwabem czy te' Frankiem. [...]

Art. 35. § 1. Prawo do skarbu

Ka'dy skarb, g$"biej zakopany w ziemi ni' si"ga
p$ug, nale'y do w$adzy królewskiej. [...]

Art. 52. Co i jak mo"e cz!owiek wyzbywa'

§ 1. Nikomu nie wolno zbywa- swego maj)tku
ziemskiego bez (zgody) krewnych lub roków
s)dowych. Lecz panowie wymieniaj) swoich
ministeria$ów bez s)du, gdy mo'na zamian"
udowodni- i ustali- &wiadkami. Gdy zb"dzie je
bezprawnie bez zgody krewnych, to spadkobierca
obejmuje maj)tek na mocy wyroku, jak gdyby ten
zmar$, który mienie zbywa, gdy' nie mia$ prawa do
jego zbycia.
§ 2. Wszystkie ruchomo&ci zbywa cz$owiek bez
zgody krewnych na ka'dym miejscu oraz pozostawia i
oddaje w lenno mienie dopóki zdo$a, z przepasanym
mieczem z tarcz), si)&- na rumaka, z kamienia lub pnia
wysokiego na $okie-, bez pomocy ludzkiej, z tym
jednak, 'e mu konia i strzemi" trzymaj). Gdy tego
uczyni- nie jest zdolny, to nie mo'e (mienia) dawa-.
[...]

Art. 62. § 1. Zasady post&powania przed s#dem

Nikogo nie mo'na zmusi- do popierania skargi,
której nie wniós$. Ka'dy mo'e zamilcze- o swej
szkodzie, jak d$ugo zechce. Je'eli jednak wo$a o
ratunek, to musi spraw" przeprowadzi- przed s)dem,
bo wo$anie o ratunek jest pocz)tkiem sprawy. [...]

Art. 66. § 1. Udowodnienie winy pojmanemu na

gor#cym uczynku
Gdy si" cz$owieka pojmie na gor)cym uczynku,
trzeba go tak, jak si" go uj"$o, przyprowadzi- przed
s)d, a oskar'yciel powinien mu udowodni- win"
samosiódm. [...]

Z KSI*GI II
Art. 13. Kary za ró"ne wyst&pki
§ 1. Teraz dowied#cie si" o zbrodniach, jak
bywaj) s)dzone. Z$odzieja trzeba wiesza-. Je'eli
jednak kradzie' zostanie pope$niona we wsi w dzie%,
gdy ukradzione mienie mniejszej warto&ci jak trzy
szylingi, wówczas prze$o'ony ch$opów mo'e os)dzi-
z$odzieja tego samego dnia na (poniesienie) kary na
skórze i w$osach albo na wykupienie si" od niej trzema
szylingami. Potem zostaje ów bezecnym i
pozbawionym praw. [...]
§ 4. Wszyscy mordercy i ci, którzy zrabuj) p$ug
albo obrabuj) m$yn, albo ko&ció$, albo cmentarz,
równie' zdrajcy i mordercy -podpalacze oraz ci, którzy
(dla w$asnej korzy&ci), jako pe$nomocnicy wykonuj)
zlecenie - wszystkich ich trzeba ko$em $ama-.
§ 5. Kto cz$owieka zabije albo uwi"zi, albo
obrabuje, albo spali, z wyj)tkiem morderstwa
po$)czonego z podpaleniem, lub zgwa$ci kobiet" b)d#
dziewczyn", albo pokój z$amie, albo zostanie pojmany
na cudzo$óstwie - wszystkim nale'y &ci)- g$ow".
§ 6. Ci, co strzeg) rzeczy skradzionych lub
zrabowanych albo udzielaj) przy tym pomocy, a b"dzie
im to udowodnione - trzeba ich os)dzi- tak, jak owych
(z$odziei i rabusi).
§ 7. Chrze&cijanina, który nie wierzy albo czarami
si" trudzi lub trucicielstwem, a b"dzie mu to
udowodnione, nale'y spali- na stosie. [...]

Art. 16. Kary

§ 2. Gdy kto innego cz$owieka okaleczy
(ochromi) albo rani, a b"dzie mu to udowodnione, temu
trzeba uci)- r"k". Je'eli jednak pope$nienie tego
przest"pstwa b"dzie cz$owiekowi udowodnione
pojedynkiem s)dowym, zostanie ukarany &mierci). [...]
§ 5. Gdy cz$owiek zostanie zraniony w nos, oczy,
j"zyk, uszy i narz)dy p$ciowe i trzeba mu b"dzie da- za
to odszkodowanie, to nale'y mu zap$aci- kar" w
wysoko&ci po$owy g$ówszczyzny. [...]

Art. 44. § 1. Nabycie prawego posiadania

Cz$owiek, który posiada mienie w ci)gu roku i
dnia, bez prawnego sprzeciwu, uzyskuje prawo
posiadania (rechte Gewehre). [...]

Z KSI*GI III

Art. 3. Osoby, których nie wolno kara'

Kobiety ci"'arnej, która nosi w $onie 'ywe
dziecko, nie wolno kara- ci"'ej ni' na skórze i w$osach
(tzn. ch$ost) i obci"ciem w$osów). Nie wolno równie'
skazywa- ludzi naprawd" ob$)kanych albo
pozbawionych zmys$ów. Gdy jednak uczyni) szkod",
opiekun ich winien da- odszkodowanie. [...]
 Art. 13. Prawa oskar"yciela do osoby
oskar"onego o pope!nienie przest&pstwa w czasie
pomi&dzy oskar"eniem a terminem s#dowym
Kiedy cz$owiek zostanie oskar'ony w s)dzie o
pope$nienie przest"pstwa, a nie jest obecny (na rokach)
i zostanie mu wyznaczony termin roków s)dowych i
gdy pomi"dzy dwojgiem tych roków napotka go
oskar'yciel, to wolno mu go uj)- zgodnie z prawem i
trzyma- tak d$ugo, dopóki nie da por"czyciela, i' stawi
si" do s)du. [...]

Art. 84. Skutki pope!nienia wyst&pku przeciwko

spadkobiercy
§ 1. Kto innemu gwa$tem zabiera mienie i
zatrzymuje je do jego &mierci, to utraci$ wszelkie
prawa, które mog$yby mu przypa&- do tego mienia po
jego &mierci.
§ 2. Gdy cz$owiek (wasal) zabije swego pana, to
traci 'ycie i cz"&- mienia, które mia$ od niego, to samo
traci pan, gdy zabije swego cz$owieka (wasala), a
wy'szy pan lenny (nadsenior) nie mo'e odda- zabójcy
jego dziedzin wraz z maj)tkiem w lenno.
§ 3. Dalej, gdy cz$owiek zabije swego ojca, brata,
swego krewnego lub kogo innego, do którego maj)tku
ziemskiego albo lenna ma prawa spadkowe, to utraci
wszystkie prawa spadkowe, chyba 'e uczyni$ to (zabi$)
w obronie koniecznej swego cia$a i udowodni obron"
konieczn) przeciwko zabitemu albo te' uczyni$
nieumy&lnie, tak 'e sta$o si" to wbrew jego woli.
Prawo lenne

Art. 1. Kto chce pozna- prawo lenne, niech idzie

za nauk) tej ksi"gi. Nasamprzód musimy zauwa'y-, 'e
porz)dek lenny zaczyna si" od króla, a ko%czy na
siódmym stopniu lennym. Przemianowali bowiem
ksi)'"ta &wieccy szósty stopie% na siódmy, odk)d stali
si" lennikami biskupów, czego przedtem nie by$o.
 Art. 2. § 1. Ksi)'"ta, niewiasty, kupcy,
pozbawieni praw i urodzeni jako nie&lubni oraz
wszyscy, których ojciec i dziad nie by$ rycerzem, s)
niesprawni do lenna. [...]

Art. 3. Lennik, zgodnie z obowi)zkiem, winien

jest z$o'y- swemu panu przysi"g" wierno&ci i przyrzec,
'e b"dzie mu tak wierny i tak 'yczliwy, jakim wed$ug
prawa winien by- lennik wobec swego pana, jak d$ugo
tylko chce by- jego lennikiem i jego dobra posiada-.
Dopóki tego nie uczyni, nie mo'e by- niczyim
&wiadkiem w s)dzie lennym. Winien tak'e oddawa-
swemu panu cze&- - s$owami i uczynkami - gdy
znajduje si" przy nim, jak i powstawa- przed nim oraz
przepuszcza- go przed sob).

Art. 4. § 1. S$u'ba dla Rzeszy zostanie nakazana

lennikowi ortylem na sze&- tygodni przed dniem, w
którym ma przyst)pi- do wyprawy, a ortyl tak mu
b"dzie obwieszczony, aby go mogli s$ysze- dwaj
lennicy pana. I musi s$u'y- zgodnie z obowi)zkiem w
kraju j"zyka niemieckiego, podleg$ym cesarstwu
rzymskiemu. Atoli wszyscy, których lenno le'y na
wschód od So$awy, musz) s$u'y- w kraju Wendów, w
Polsce i w Czechach. Przez sze&- tygodni s$u'y- ma
lennik swemu panu na w$asny koszt. Przez sze&- przed
s$u'b) i przez sze&- po s$u'bie niech cieszy si"
pokojem Rzeszy i wolno&ci) od or"'a, tak aby 'aden z
jego panów nie sprasza$ go na s)d le%ski, ani nie
nakazywa$ mu s$u'by dla Rzeszy.
§ 2. Gdy za& Niemcy króla wybieraj) i ten'e do
Rzymu na koronacj" pod)'a, wtedy sze&ciu ksi)')t,
którzy pierwszymi s) przy wyborze króla, ma
obowi)zek pospieszy- wraz z nim: biskup z Trewiru, i
ten z Moguncji, i ten z Kolonii, palatyn re%ski, ksi)'"
saski i margrabia brandenburski, aby papie'owi po-
&wiadczy-, 'e króla wybrali zgodnie z prawem.
 § 3. Tak'e winien tam wyprawi- si" wraz ze
swym panem ka'dy, który dzier'y jako lenno dobro
Rzeszy, albo te' musi si" od wyprawy uwolni- p$ac)c
dziesi"- funtów [...] Ta wyprawa wojskowa ma by-
nakazana na sze&- tygodni, jeden rok i trzy dni przed
zbiórk). Wyprawa wojskowa ko%czy si" dla Niemców,
gdy król zostanie ukoronowany.

5. PRZYWILEJ FRYDERYKA II DLA KSI/,/T

NIEMIECKICH
(STATUTUM IN FAVOREM PRINCIPUM)
Z MAJA 1232 R.
(MGH, Constitutiones, s. 211-213; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 65-67)
W imi" &wi"tej i niepodzielnej Trójcy. Fryderyk
II z przychylnej pob$a'liwo&ci Bo'ej, zawsze
wspania$y cesarz Rzymian, król Jerozolimy i Sycylii.
Wznios$y tron cesarstwa naszego przez to jest tak
wywy'szany, a istotne sprawy kierowania Rzesz)
dzi"ki temu wykonujemy w spokoju i wszelkiej
sprawiedliwo&ci, 'e z odpowiedni) trosk) dbamy o
uprawnienia naszych ksi)')t i mo'nych, na których
jako na zaszczytnych cz$onkach wspiera si" g$owa, co
tak bardzo przyczynia si" do wzrostu i utrwalenia si"
cesarstwa. Wielki bowiem ogrom w$adzy cesarskiej
mo'e by- wykonywany i rozwijany pod warunkiem, ze
oprze si" i b"dzie d#wigany na ich barkach. Niech
przeto wiedz) wspó$cze&ni i przysz$e pokolenia, 'e w
wyniku porozumienia zawartego w Sibidatum na
Forum Julii mi"dzy nami a naszym ukochanym synem
królem Rzymian Henrykiem, proszeni przez ksi)')t i
mo'nych, których tam'e znaczna ilo&- przy nas si"
zebra$a, o to aby&my zechcieli zatwierdzi- na
przysz$o&- pod autorytetem naszej w$adzy $ask)
udzielon) im przez tego' króla na zje#dzie walnym w
Wormacji, uznali&my za w$a&ciwe przychyli- si"
$askawie do ich pró&b dlatego, 'e nie bez s$uszno&ci
przez ich wywy'szanie pragniemy podnie&- na
w$a&ciwy poziom stanowisko nasze i cesarstwa.
1. Przyznajemy przeto w zgodzie z tym, co
wiadomo, 'e zosta$o przyznane przez tego' króla i syna
naszego oraz poddajemy wieczystemu zatwierdzeniu
stanowi)c, 'e na gruntach ko&cielnych czy to z powodu
wójtostwa, czy z jakiegokolwiek innego wzgl"du nie
b"dzie budowany ani przez nas, ani przez nikogo
innego 'aden nowy gród czy miasto.
2. Równie' niech nowe targi w 'aden sposób nie
szkodz) starym.
3. Równie' niech nikt nie b"dzie zmuszany
wbrew woli do chodzenia na jaki& targ.
4. Równie' drogi publiczne niech nie ulegaj)
zmianie inaczej jak za wol) przechodz)cych.
5. Równie' w naszych nowych miastach niech
zaniecha si" stosowania bannus mili.
6. Równie' niech ka'dy z ksi)')t korzysta
spokojnie wed$ug uznanego zwyczaju swej ziemi z
wolno&ci, w$adzy s)dowej, hrabstw i centen wolnych
lub lennych. [...]
10. Równie' obywatele (w miastach), którzy
nazywaj) si" „phalburgere” (fa$szywi obywatele) winni
by- ca$kowicie usuni"ci. [...]
12. Równie' ludzie nale')cy do ksi)')t, szlachty,
ministeria$ów i ko&cio$ów niechaj nie b"d)
zatrzymywani w naszych miastach.
13. Równie' dobra stanowi)ce w$asno&- lub
lenno w r"ku ksi)')t, szlachty, ministeria$ów i
ko&cio$ów, a zaj"te przez nasze miasta, niech b"d)
oddane i wi"cej nie zajmowane.
14. Równie' nie pozwolimy na to, aby&my my
lub nasi (urz"dnicy) ograniczali lub naruszali prawo
przejazdu ksi)')t przez ich terytoria, które dzier') od
nas w lenno. [...]
16. Równie' niech nie b"dzie &wiadomie
przyjmowany w naszych miastach 'aden cz$owiek
szkodliwy dla (danej) ziemi lub skazany czy
podejrzany przez s"dziego; przyj"ci skaza%cy niech
b"d) wydaleni.
 17. Równie' nie b"dziemy bili w ziemi jakiego&
ksi"stwa 'adnego nowego pieni)dza, przez który
moneta tego' ksi"cia uleg$aby pogorszeniu.
18. Równie' nasze miasta niechaj nie rozci)gaj)
swej w$adzy s)dowej poza obr"b miasta, gdy' tylko do
nas nale'y specjalna w$adza s)dowa.
Dla upami"tnienia i umocnienia tego nadania i
zatwierdzenia polecili&my sporz)dzi- niniejszy
przywilej zaopatrzony nasz) piecz"ci) majestatyczn).
!wiadkami za& tego aktu s) [...]
Podpis pana Fryderyka II z $aski Bo'ej
niezwyci"'onego, zawsze wspania$ego cesarza
Rzymian, króla Jerozolimy i Sycylii.
W nast"pstwie pana Zygfryda, arcybiskupa
mogunckiego, i arcykanclerza wszech Niemiec
sprawdzi$em ja, Zygfryd, biskup ratyzbo%ski i kanclerz
dworu cesarskiego.
Dzia$o si" to w roku od narodzenia Pa%skiego
1232 w miesi)cu maju, w pi)tym roku indykcji, za
panowania pana Fryderyka II, z Bo'ej $aski nie-
zwyci"'onego zawsze znakomitego cesarza Rzymian,
króla Jerozolimy i Sycylii, w dwunastym roku jego
panowania w cesarstwie rzymskim, w siódmym roku w
królestwie jerozolimskim i w trzydziestym czwartym w
królestwie Sycylii. Na szcz"&cie amen.
Dan w Sibidatum na Forum Julii w wymienionym
wy'ej roku, miesi)cu i indykcji.

6. USTAWA LICET IURIS CESARZA LUDWIKA

BAWARCZYKA
Z 6 WRZE!NIA 1338 R.
(Altmann-Bernheim, s. 54-55; przek$ad: Lesi%ski-Wachowicz,
s. 56-57)

Ludwik, z Bo'ej $aski cesarz rzymski, zawsze

wspania$y. Na wieczn) rzeczy pami)tk".
Postanowienia obojga praw wyra#nie stwierdzaj), 'e
od pocz)tku godno&- i w$adza cesarska pochodzi$y
bezpo&rednio od samego Boga oraz 'e Bóg poprzez
cesarza i królów nadawa$ &wieckie prawa rodzajowi
ludzkiemu i 'e cesarz na podstawie samego wyboru
tych, do których nale'y elekcja, staje si" prawdziwym
cesarzem i nie potrzebuje niczyjego zatwierdzenia czy
aprobaty, poniewa' w sprawach doczesnych nie ma na
ziemi wy'szego nad nim, lecz jemu samemu podlegaj)
ludy, a sam Pan Jezus Chrystus rozkaza$, aby zosta$o
oddane, co jest Bo'ego, Bogu, a co cesarskiego
cesarzowi.
Poniewa' jednak niektórzy, zwyci"'eni &lepot)
zrodzon) z chciwo&ci, pychy i niektórych pism,
okazuj)c, 'e posiadaj) znajomo&- rzeczy, mimo 'e
zboczyli z drogi s$usznego rozumowania, wyst)pili
k$amliwie i podst"pnie z pewnym szkodliwym i
przewrotnym pomys$em przeciwko w$adzy i powadze
cesarza, prawom elektorów cesarskich i innych ksi)')t
oraz wiernych cesarstwa, g$osz)c w swej wstr"tnej
&mia$o&ci, 'e godno&- i w$adza cesarska pochodzi od
papie'a, i 'e wybrany na cesarza z mocy elekcji nie jest
w istocie cesarzem ani królem tak d$ugo, a' przez
papie'a wzgl"dnie Stolic" Apostolsk) nie b"dzie
umocniony, zatwierdzony i ukoronowany; przez tego
rodzaju przewrotne twierdzenia oraz szkodliwe
sformu$owania stary wróg porusza spory, wznieca
k$ótnie, przygotowuje walki, popiera bunty; przeto w
celu zapobie'enia tak wielkiemu z$u za rad) i zgod)
elektorów i innych ksi)')t Rzeszy og$aszamy, 'e
godno&- i w$adza cesarska pochodzi bezpo&rednio od
samego Boga, i 'e od dawna wed$ug prawa i zwyczaju
cesarstwa zosta$o uznane, 'e skoro kto& jest wybrany
na cesarza wzgl"dnie na króla przez elektorów
cesarstwa jednomy&lnie lub wi"kszo&ci) g$osów,
natychmiast z samego wyboru staje si" prawdziwym,
ustanowionym i wyznaczonym królem i cesarzem
rzymskim i on'e winien by- darzony pos$uchem od
wszystkich poddanych cesarstwa, ma te' pe$n) w$adz"
w zakresie zarz)dzania dobrymi i prawami cesarstwa i
czynienia tego wszystkiego, co nale'y do
rzeczywistego cesarza i nie potrzebuje aprobaty,
zatwierdzenia, powagi czy zgody ani papie'a, ani
Stolicy Apostolskiej, ani nikogo innego.
Ustanawiamy wi"c maj)ce obowi)zywa- na
zawsze takie prawo, 'e wybrany na cesarza
jednomy&lnie lub wi"kszo&ci) g$osów elektorów, na
podstawie samej elekcji ma by- uznawany i
przyjmowany przez wszystkich jako prawdziwy i
legalny cesarz i tym samym powinien cieszy- si"
pos$uchem od wszystkich poddanych cesarstwa, ma
mie- cesarsk) w$adz" zarz)dzania i s)downictwa oraz
pe$ni" w$adzy monarszej, od wszystkich ma by-
uwa'any i usilnie popierany, jako maj)cy i dzier')cy
j). [...]
Prawo to zosta$o spisane i og$oszone w grodzie
naszym we Frankfurcie, dnia 6 wrze&nia roku
pa%skiego 1338, w 23 roku naszego królestwa, w 11
za& cesarstwa.

7. Z(OTA BULLA CESARZA KAROLA IV

CZ. I (CAP. 1-23) OG(OSZONA W NORYMBERDZE 10
STYCZNIA 1356 R.,
CZ. II (CAP. 24-31) W METZU 25 GRUDNIA 1356 R.
(Altmann-Bernheim, s. 56-85; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 57-61, 67-71)

[...] W imi" &wi"tej i niepodzielnej Trójcy,

szcz"&liwie, amen. Karol IV, z Bo'ej $aski cesarz
rzymski, zawsze wspania$y i król Czech. Ku wiecznej
rzeczy pami"ci [...]

ROZDZIA( I.
Jak powinno odbywa' si& odprowadzania
elektorów i kto jest do niego zobowi#zany
 1. Postanawiamy i potwierdzamy niniejsz)
ustaw" cesarsk) maj)c) obowi)zywa- po wieczne
czasy na podstawie w$a&ciwego rozeznania i w pe$ni
w$adzy cesarskiej, 'e ilekro- i kiedykolwiek w
przysz$o&ci zajdzie konieczno&- lub wypadek obioru
króla, a zarazem cesarza rzymskiego, i ksi)'"ta
elektorowie b"d) mieli obowi)zek udania si" na tego
rodzaju obiór wedle starego chwalebnego zwyczaju,
ka'dy ksi)'" elektor, je'eli i kiedy o to b"dzie
proszony, jest obowi)zany przeprowadzi-
którychkolwiek ksi)')t wspó$elektorów lub ich
przedstawicieli, których na elekcj" powy'sz) wysy$ali,
przez ziemie i miejscowo&ci swego kraju, a nawet poza
nimi, jak daleko tylko mo'e; jest on obowi)zany do
&wiadczenia tego obowi)zku odprowadzania bez
'adnego podst"pu a' do miasta, w którym ma si"
odbywa- owa elekcja, jak równie' w drodze powrotnej
z tego miasta, pod sankcj) kary za krzywoprzysi"stwo i
utraty swego g$osu, tego mianowicie, który mia$ odda-
w tej'e elekcji; postanawiamy, 'e te w$a&nie kary
dotkn) przez sam fakt tych lub tego, którzy okazaliby
si" oporni lub niedbali w wykonaniu wspomnianego
wy'ej obowi)zku odprowadzenia. [...]
7. I chocia' wszystkich ksi)')t, hrabiów,
szlachetnych rycerzy i wasali, miasta i mieszczan
pragn"li&my i postanowili&my bez ró'nicy zobowi)za-
do przeprowadzenia któregokolwiek elektora lub jego
przedstawicieli, to niemniej ka'demu spo&ród
elektorów wyznaczamy najbardziej dogodny orszak
oraz osoby przeprowadzaj)ce po przyleg$ych
terytoriach i miejscach, i to w nast"puj)cy sposób, aby
w pe$ni sta$o si" wszystkim wiadome:
8. Najpierw wi"c króla Czech, arcycze&nika
&wi"tego cesarstwa, b"d) prowadzili: arcybiskup
moguncki, biskupi Bambergii i Würzburga,
burgrabiowie norymberscy, jak równie' z Hohenloch,
Wertheim, Rienock i Hanau oraz miasta Norymberga,
Rothenburg i Windsheim.
 9. Nast"pnie arcybiskupa kolo%skiego,
arcykanclerza &wi"tego cesarstwa na Itali" b"d)
prowadzili i b"d) zobowi)zani do przeprowadzania:
arcybiskupi - moguncki i trewirski, komes palatyn
re%ski, landgraf heski, hrabiowie z Katzenelnbogen,
Nassau, Diez oraz Isenburg, Westerburg, Runkel,
Limburg i Falkenstein, wreszcie miasta - Wetzlar,
Gelnhausen i Friedberg.
10. Arcybiskupa trewirskiego, arcykanclerza
&wi"tego cesarstwa na Gali" i królestwo arelate%skie
b"d) prowadzili: arcybiskup moguncki, komes palatyn
re%ski, hrabiowie ze Spanheim i Veldenz, hrabiowie
Rhu i Wild z Nassau, Isenburg, Westerburg, Runkel,
Limburg, Diez, Katzenelnbogen, Eppstein, Falkenstein
oraz miasto Moguncja.
11. Nast"pnie komesa palatyna re%skiego,
arcystolnika &wi"tego cesarstwa, b"dzie zobowi)zany
przeprowadzi- arcybiskup moguncki.
12a. Do przeprowadzenia ksi"cia saskiego,
arcymarsza$ka &wi"tego cesarstwa b"d) zobowi)zani:
król Czech, arcybiskupi - moguncki i magdeburski,
biskupi - bamberski i würzburski, margrabia
mi&nie%ski, landgraf heski, opaci z Fuldy i Hersfeid,
burgrabiowie norymberscy jak równie' z Hohenloch,
Wertheim, Rieneck, Hanau, Falkenstein oraz miasta
Erfurt, Mühlhausen, Norymberga i Widsheim.
12b. Wszyscy wymienieni przed chwil) b"d)
równie' zobowi)zani do przeprowadzenia margrabiego
brandenburskiego, arcykomornika &wi"tego cesarstwa.
[...]
16. Gdy za& zdarzy si" to, 'e do diecezji
mogunckiej dojdzie wie&- o &mierci króla, czyli
cesarza rzymskiego, wówczas w ci)gu jednego
miesi)ca licz)c nieprzerwanie od dnia nadej&cia tej
wiadomo&ci, postanawiamy i nakazujemy
arcybiskupowi mogunckiemu, aby og$osi$ swoim
odr"cznym pismem poszczególnym ksi)'"tom
elektorom zarówno sam) wiadomo&-, jak zaproszenie,
o którym wy'ej mowa. Je'eli za& ten'e arcybiskup w
wykonaniu tego i w zaproszeniu oka'e si" niedba$y
albo zaniecha go przypadkiem, wówczas owi ksi)'"ta z
w$asnej inicjatywy i bez wezwania, z tytu$u wierno&ci,
któr) winni otacza- &wi"te cesarstwo, w ci)gu trzech
miesi"cy, jak to jest powiedziane wy'ej w s)siednim
postanowieniu, winni zebra- si" w wielokrotnie
wymienionym mie&cie Frankfurcie w celu wyboru
króla rzymskiego - przysz$ego cesarza.
17. Ka'dy ksi)'" elektor lub jego przedstawiciele
mog) w czasie wspomnianej elekcji przyjecha- do
wymienionego wy'ej miasta Frankfurtu tylko z dwustu
rycerzami konnymi, w których liczbie mog)
przyprowadzi- ze sob) pi"-dziesi"ciu lub mniej, a nie
wi"cej uzbrojonych.
18. Ksi)'" elektor za&, który wezwany i
zaproszony na powy'sz) elekcj" nie przyby$ na ni) lub
nie wys$a$ legalnych przedstawicieli z odr"cznym
pismem zaopatrzonym jego wielk) piecz"ci) i
zawieraj)cym ogólne pe$nomocnictwo do wyboru króla
rzymskiego, przysz$ego cesarza, jak równie' ten ksi)'"
elektor, który przyby$ na elekcj" lub wys$a$ tego
rodzaju przedstawicieli, a potem on sam lub
wspomniani przedstawiciele opu&cili wymienione
wy'ej miejsce elekcji nie wybrawszy króla rzymskiego
- przysz$ego cesarza, ani nie zostawiwszy dla tego celu
prawnie i uroczy&cie ustanowionego zast"pcy - taki
ksi)'" elektor ma by- tym samym pozbawiony prawa
g$osu, które posiada$ w tej'e elekcji i którego w taki
sposób nie wykona$.
19. Obywatelom Frankfurtu poruczamy i
polecamy, aby z tytu$u przysi"gi, któr) na to im na
&wi"te relikwie z$o'y- polecili&my, z wiern)
staranno&ci) i piln) trosk) ochraniali i bronili
wszystkich ksi)')t elektorów w ogóle i ka'dego z nich
od napa&ci drugiego, je&liby mi"dzy nimi jakowy spór
wynikn)$, jak równie' broni- ich wraz ze wszystkimi
ich lud#mi, których oni sami lub którykolwiek z nich
przyprowadzi$ do wspomnianego miasta w owej liczbie
dwustu rycerzy, o którym wy'ej by$a mowa, przed
napa&ci) ka'dego innego cz$owieka. [...]

ROZDZIA( II.
O elekcji króla rzymskiego

1. Skoro zatem wielokrotnie wspomniani

elektorowie lub ich przedstawiciele przybyli do miasta
Frankfurtu, natychmiast nast"pnego dnia o &wicie
naka') od&piewa- tam'e w ko&ciele !wi"tego Aposto$a
Bart$omieja w obecno&ci ich wszystkich msz" do
Ducha !wi"tego w tym celu, aby Duch !wi"ty o&wieci$
ich serca i ich zmys$om przyda$ &wiat$a swej mocy,
a'eby wi"c natchnieni jego pomoc) mogli wybra- na
króla rzymskiego i przysz$ego cesarza, dla zbawienia
spo$eczno&ci chrze&cija%skiej, cz$owieka prawego,
dobrego i u'ytecznego. Po odprawieniu tego rodzaju
mszy &w. wszyscy owi elektorowie lub ich przed-
stawiciele winni przyst)pi- do o$tarza, przy którym
owa msza sko%czy$a si" odprawia- i gdzie duchowni
ksi)'"ta elektorowie z$o') swoje r"ce na piersi i z
uszanowaniem przed Ewangeli) &w. Jana: „na pocz)tku
by$o s$owo”, która tam przed nimi winna by- po$o'ona;
&wieccy za& ksi)'"ta elektorowie, którzy wszyscy z
ca$ym ich orszakiem winni tam sta- bez broni, niechaj
dotkn) swymi r"kami wspomnianej Ewangelii. Z kolei
arcybiskup moguncki przed$o'y im formu$" przysi"gi i
razem z nim i oni lub przedstawiciele nieobecnych
razem z nim z$o') chórem przysi"g" w ten sposób. [...]
3. Po z$o'eniu przez elektorów lub ich
przedstawicieli owej przysi"gi wed$ug formu$y i w
sposób wy'ej wymieniony przyst)pi) oni do elekcji i
nie wolno im wyjecha- wcze&niej ze wspomnianego
miasta Frankfurtu a' wi"ksza cz"&- ich wybierze
&wieck) g$ow" &wiata i spo$eczno&ci chrze&cija%skiej,
to znaczy króla rzymskiego - przysz$ego cesarza.
Je&liby zwlekali z uczynieniem tego w ci)gu
trzydziestu dni liczonych bez przerwy od dnia z$o'enia
wspomnianej przysi"gi, wówczas po up$ywie tych'e
trzydziestu dni niechaj jedz) tylko chleb i wod" i
niechaj nie wydalaj) si" z wspomnianego miasta pod
'adnym pozorem, dopóki, jak powiedziano, oni sami
lub wi"ksza ich cz"&- nie wybierze w$adcy, czyli
&wieckiej g$owy wiernych. [...]

ROZDZIA( IV.
O ksi#"&tach elektorach razem zebranych

2. Ilekro- wi"c i kiedykolwiek odt)d zdarzy si",

i' zawakuje &wi"te cesarstwo, wówczas arcybiskup
moguncki b"dzie mia$ w$adz", tak jak z dawien dawna
przyznawana mu by$a taka w$adza, zwo$ania pisemnie
innych wy'ej wymienionych ksi)')t, swoich
wspó$uczestników we wspomnianej elekcji. A gdy oni
wszyscy, lub ci, którzy mogli i chcieli wzi)- udzia$,
zebrali si" na oznaczony termin elekcji, wówczas
wspomniany arcybiskup moguncki i nikt inny spo&ród
tych'e wspó$elektorów, b"dzie mia$ obowi)zek pyta-
si" o g$osy pojedynczo wed$ug nast"puj)cego
porz)dku: najpierw zapyta arcybiskupa trewirskiego,
któremu przyznajemy pierwszy g$os, jako 'e
stwierdzili&my, i' dot)d mu takowy przys$ugiwa$; na
drugim miejscu zapyta arcybiskupa kolo%skiego,
któremu przys$uguje zaszczyt a zarazem obowi)zek
w$o'enia po raz pierwszy korony królewskiej na skro%
króla rzymskiego; na trzecim miejscu zapyta króla
Czech, który mi"dzy &wieckimi elektorami posiada
pierwsze%stwo prawnie i zas$u'enie z tytu$u wysokiej
godno&ci królewskiej; na czwartym miejscu zapyta
komesa palatyna re%skiego, na pi)tym ksi"cia saskiego,
na szóstym margrabiego brandenburskiego;
wspomniany arcybiskup moguncki dowie si", jak
g$osuj) ci wszyscy, wed$ug przedstawionego porz)dku.
Po uczynieniu tego wspomniani ksi)'"ta i ich
wspó$towarzysze jego samego nawzajem poprosz),
a'eby objawi$ im swój zamiar i ujawni$ swój g$os. [...]
 ROZDZIA( V.
O uprawnieniach komesa palatyna i ksi&cia saskiego

1. Ilekro- za&, jak wspomniano, zdarzy si", 'e

&wi"te cesarstwo pozostanie bez w$adcy, wówczas
znakomity komes, palatyn re%ski, arcystolnik &wi"tego
cesarstwa, w zast"pstwie przysz$ego króla rzymskiego
na podstawie przywileju i z tytu$u pierwsze%stwa oraz
godno&ci palaty%skiej ma zarz)dza- tym cesarstwem w
krajach nadre%skich i w Szwabii oraz tam, gdzie
obowi)zuje prawo franko%skie, z moc) wykonywania
s)downictwa, prezenty do beneficjów ko&cielnych,
&ci)gania danin i dochodów, inwestytury w lenna i
przyjmowania przysi)g w zast"pstwie i w imieniu
&wi"tego cesarstwa [...] Chcemy, aby ksi)'" saski na
zasadach i warunkach wy'ej wyra'onych, korzysta$ z
tego samego prawa zarz)dzania w ziemiach, w których
ludzie pos$uguj) si" prawem saskim.
2. I cho- cesarz, czyli król rzymski, powinien
odpowiada- - mówi si", 'e zwyczaj to wprowadzi$ - w
sprawach, o które zostanie oskar'ony, przed ksi"ciem
elektorem, komesem palatynem re%skim,
arcystolnikiem &wi"tego cesarstwa, to wszak'e
s)downictwa owego nie b"dzie móg$ komes palatyn
re%ski sprawowa- gdzie indziej, jak tylko na dworze
cesarskim, gdzie cesarz, czyli król rzymski przebywa.
[...]

ROZDZIA( VII.
O dziedziczeniu ksi#"#t

1. [...] postanawiamy oraz z mocy w$adzy

cesarskiej niniejsz) ustaw) maj)c) obowi)zywa- po
wieczne czasy zarz)dzamy, by na wypadek, gdy ci
w$a&nie &wieccy ksi)'"ta elektorowie i którykolwiek z
nich umarli, prawo, g$os i uprawnienie do powy'szej
elekcji przesz$o bez przeszkody i czyjegokolwiek
sprzeciwu na &wieckiego syna pierworodnego prawego
$o'a, a gdyby ten nie by$ ju' przy 'yciu, na
pierworodnego i równie' &wieckiego syna tego' pier-
worodnego. Gdyby za& ów pierworodny zeszed$ z tego
&wiata bez m"skich &wieckich dziedziców prawego
$o'a, wówczas na mocy niniejszej ustawy cesarskiej
prawo, g$os i uprawnienie do wspomnianej elekcji
winno przej&- na najstarszego brata &wieckiego z
prostej linii ojcowskiej i od niego na jego &wieckiego
syna pierworodnego. Taki porz)dek dziedziczenia
odno&nie do wy'ej wymienionego prawa g$osu i
uprawnienia elekcji ma obowi)zywa- po wieczne
czasy w&ród pierworodnych i dziedziców owych
ksi)')t z tym zastrze'eniem, 'e je'eli zdarzy si" &mier-
ksi"cia elektora lub jego pierworodnego syna lub
wreszcie starszego z kolei syna i pozostan) ma$oletni
prawni dziedzice m"scy &wieckiego stanu, wówczas
najstarszy brat tego' pierworodnego syna ma by- ich
opiekunem i zarz)dc) maj)tku, dopóki najstarszy z
nich nie osi)gnie przepisanego wieku, za który u
ksi"cia elektora 'yczymy sobie uwa'a- uko%czonych
lat osiemna&cie i tak postanawiamy, aby obowi)zywa$
on po wieczne czasy. [...]

ROZDZIA( IX.
O minera!ach z!ota, srebra i innego rodzaju

Niniejsz) ustaw", maj)c) obowi)zywa- po

wieczne czasy, postanawiamy i w pe$ni &wiadomi
stwierdzamy, 'e nast"pcy nasi, królowie Czech, jak
równie' wszyscy i poszczególni przyszli ksi)'"ta
elektorowie duchowni i &wieccy, b"d) mogli s$usznie
dzier'y- i legalnie posiada- ze wszystkimi
uprawnieniami i to bez 'adnego wyj)tku - tak, jak
mog) teraz, b)d# tak, jak zwyczajowo je posiadali -
wszystkie kopalnie i z$o'a z$ota i srebra oraz cyny,
miedzi, o$owiu lub jakiegokolwiek innego metalu, jak
równie' soli, zarówno ju' odkryte jak i maj)ce by-
odkryte w przysz$o&ci, i to w jakimkolwiek czasie, we
wspomnianym królestwie i w ziemiach do%
przynale'nych, jak i wspomniani ksi)'"ta w swoich
ksi"stwach, maj)tkach i przynale'no&ciach. Wolno im
tak'e utrzymywa- ,ydów oraz pobiera- c$a
ustanowione w przesz$o&ci, jak i nie wymienione. [...]

ROZDZIA( X.
O pieni#dzach

1. Stanowimy ponadto-'e królowi Czech,

naszemu przysz$emu nast"pcy, b"dzie wolno - tak, jak
od dawna by$o wolno, o czym wiadomo, naszym
poprzednikom, godnym pami"ci królom Czech,
pozostaj)cym w nieprzerwanym posiadaniu
wymienionych dalej praw - wybija- monety z$ote i
srebrne w ka'dym miejscu i regionie swego królestwa
b)d# w ziemiach i przynale'no&ciach mu podleg$ych,
gdzie tylko król naka'e lub b"dzie mia$ ochot", oraz
puszcza- w obieg na zasadach i we formach
stosowanych do tej pory w owym królestwie czeskim.
[...]
3. Niniejsze postanowienie i przywilej pragniemy
na mocy naszego cesarskiego prawa rozci)gn)-
równie' w pe$ni na wszystkich ksi)')t elektorów
duchownych i &wieckich, jak i na legalnych ich
nast"pców i dziedziców. [...]

ROZDZIA( XI.
O immunitecie ksi#"#t elektorów

1. Postanawiamy równie', aby 'adni hrabiowie,

baronowie, lennicy, rycerze grodowi, klienci,
obywatele miejscy i 'adne w ogóle osoby podleg$e
ko&cio$om: kolo%skiemu, mogunckiemu i
trewirskiemu, jakiekolwiek mia$yby warunki, stan i
godno&-, tak jak nie mog$y by- pozywane w
przesz$o&ci skarg) jakiegokolwiek powoda poza
terytorium i granicami tych'e ko&cio$ów i ich
przynale'no&ci przed jakikolwiek i czyjkolwiek
trybuna$ poza s)dem arcybiskupów: mogunckiego,
trewirskiego i kolo%skiego i wyznaczonych przez nich
s"dziów, tak równie' i w przysz$o&ci nie powinny i nie
b"d) mog$y by- poci)gane i wzywane zgodnie ze
stwierdzon) przez nas poprzednio obowi)zuj)c)
praktyk). Je'eli za& zdarzy si", 'e wspomniani poddani
ko&cio$ów: trewirskiego, mogunckiego i kolo%skiego
lub ktokolwiek z nich zostanie pozwany wbrew
niniejszej ustawie czyimkolwiek pozwem wzgl"dnie
przed czyjkolwiek s)d w jakiejkolwiek sprawie karnej,
cywilnej lub mieszanej lub jeszcze innej poza
terytorium i granicami wymienionych ko&cio$ów lub
którego& z nich, wcale nie s) zobowi)zani stawi- si"
ani odpowiedzie-, a sam pozew i proces oraz
orzeczenie tymczasowe i ostateczne, wszcz"te
wzgl"dnie wydane przez tego rodzaju obce s)dy jak
równie' ich nakazy i egzekucje i wszystko, co te s)dy
lub jeden z nich w jakikolwiek sposób móg$by
usi$owa- lub uczyni-, uznajemy za niewa'ne samo
przez si". Dodajemy wyra#nie, 'e nie wolno 'adnemu
hrabiemu, baronowi, wasalowi, 'o$nierzowi,
zale'nemu wie&niakowi ani 'adnej osobie podleg$ej
tym'e ko&cio$om wzgl"dnie tamtejszym mieszka%com
jakiegokolwiek stanu, godno&ci lub pozycji apelowa-
do jakiegokolwiek innego trybuna$u od procesów, od
orzecze% tymczasowych i ostatecznych, od nakazów
arcybiskupów tych'e ko&cio$ów lub ich &wieckich
urz"dników, jak równie' od egzekucyj tych'e
skierowanych przeciwko sobie, a wszcz"tych,
postanowionych lub maj)cych by- postanowionymi na
s)dzie arcybiskupa lub wspomnianych urz"dników tak
d$ugo, jak d$ugo nie odmówiono sprawiedliwo&ci
skar')cym si" przed s)dem ich wy'ej wspomnianych
arcybiskupów. Postanawiamy nie przyjmowa- apelacyj
wniesionych wbrew tej ustawie i og$aszamy je jako
zniesione i niewa'ne. [...]
2. Ten przepis postanawiamy rozci)gn)- w ca$ej
pe$ni moc) niniejszej naszej ustawy cesarskiej z
zastosowaniem wszystkich wy'ej wymienionych
szczegó$ów i warunków na znakomitych &wieckich
ksi)')t elektorów: komesa palatyna re%skiego, ksi"cia
saskiego, margrabiego brandenburskiego, ich
dziedzicznych nast"pców i ich poddanych. [...]

ROZDZIA( XV.
O sprzysi&"eniach

Ganimy, pot"piamy i z ca$ej &wiadomo&ci

uniewa'niamy obrzyd$e i pot"pione &wi"tymi prawami
niedozwolone zwi)zki, zgromadzenia i zrzeszenia w
miastach jak i poza nimi, b)d# mi"dzy miastami,
mi"dzy osobami lub mi"dzy osob) a miastem, za$o'one
pod pretekstem pokrewie%stwa lub przyj"cia do grona
obywateli miejskich, oraz jakiegokolwiek innego
rodzaju sprzysi"'enia, nadto równie' konfederacje i
uk$ady, jak i ca$) praktyk" - któr) uwa'amy za
szczególnie szkodliw) - stosowan) przy tej okazji [...]
jednak z wyj)tkiem tych konfederacji i lig, które
ksi)'"ta i miasta, b)d# te' inni, zawarli mi"dzy sob) w
celu zapewnienia pokoju w prowincjach i krajach. [...]

ROZDZIA( XVI.
O fa!szywych obywatelach

Poniewa', jak cz"sto dochodzi$y do nas skargi,

niektórzy obywatele i poddani ksi)')t, baronów i
innych ludzi, pragn)c zrzuci- jarzmo pierwotnego
podda%stwa, w swej &mia$o&ci urz)dzaj) si" w ten
sposób, 'e przyjmowani s) jako obywatele w innych
miastach i jeszcze cz"&ciej tak si" urz)dzali w
przesz$o&ci i mimo i' przebywaj) nadal cia$em na
terytoriach, w miastach i wsiach poprzednich panów,
których przez taki podst"p o&mielili si" lub o&mielaj)
si" opu&ci-, korzystaj) z wolno&ci tych miast, do
których w taki sposób si" przenosz) oraz szukaj) u
nich opieki - którzy to ludzie w niektórych stronach
Szwabii zwykli nosi- potoczne miano fa$szywych
obywateli - poniewa' wi"c oszustwo i podst"p nie
powinny by- stosowane wobec opiekuna, przeto z
mocy w$adzy cesarskiej, za m)dr) rad) wszystkich
ksi)')t elektorów duchowych i &wieckich, po
dok$adnym zbadaniu sprawy postanawiamy i
potwierdzamy niniejsz) ustaw) po wieczne czasy, 'e
wspomniani obywatele i poddani tych, którym
wymykaj) si" w ten sposób owi oszu&ci, nie mog)
odt)d we wszystkich terytoriach, miejscach i
prowincjach &wi"tego cesarstwa naby- praw i wolno&ci
tych miast, do których w taki podst"pny sposób
postaraj) si" wzgl"dnie dot)d si" postarali o przyj"cie
w charakterze obywatela, chyba 'e przenios) si" w
rzeczywisto&ci cia$em do tych miast i tam
zamieszkawszy obior) sobie sta$), prawdziw) i
niefikcyjn) rezydencj" oraz b"d) ponosi- w tych'e
miastach nale'ne ci"'ary i &wiadczenia miejskie. [...]
 ROZDZIA( XXIV

Je&li kto& zawrze zbrodniczy spisek z ksi)'"tami,

rycerzami, osobami nie piastuj)cymi godno&ci lub
jakimikolwiek osobami, równie' pochodzenia
plebejskiego, albo te' z$o'y przysi"g" utworzenia
takiego spisku, maj)cego na celu zabójstwo naszych i
&wi"tego cesarstwa rzymskiego czcigodnych i znako-
mitych ksi)')t elektorów, zarówno duchownych jak i
&wieckich, b)d# te' jednego z nich, ten jako oskar'ony
o pogwa$cenie majestatu, mieczem zostanie &ci"ty a
wszystkie jego dobra przypadn) naszemu skarbowi,
albowiem ksi)'"ta elektorowie s) tak'e cz"&ci)
naszego cia$a. Prawa nakazywa$y z t) sam) surowo&ci)
kara- zamiar pope$nienia zbrodni jak i sam czyn. [...]

8. CONSTITUTIO CRIMINALIS
CAROLINA
Z 1532 R.
(Institutiones, s. 27-160; przek$ad: Witkowski, s. 48-53)

Art. 16. O oczywistych przest&pstwach

S"dzia i $awnicy winni by- powiadamiani w
szczególno&ci o przypadkach, kiedy przest"pstwa
dopuszczono si" jawnie i publicznie (oczywi&cie) przy
jednoczesnym braku rzeczywistych pobudek w
uzasadnieniu oswobadzaj)cych od kary. Na przyk$ad,
je&li kto& bez uzasadnionych i s$usznych powodów
publicznie i rozmy&lnie okazuje nienawi&- b)d#
narusza mir, je&li kogo& schwytano ma gor)cym
uczynku lub ma przy sobie rzeczy bez 'adnej
w)tpliwo&ci zagrabiane lub ukradzione i przy tym nie
mo'e przedstawi- 'adnych dobrych dowodów ani
argumentów w celu swojego uniewinnienia [...]
Je'eli w takich i im podobnych niew)tpliwych i
oczywistych przest"pstwach obwiniony zechce
zuchwale zapiera- si" swojego czynu, s"dzia winien
jest podda- go szczególnie surowemu przes$uchaniu z
u'yciem tortur, aby wyda- wyrok i wykona- kar" przy
najmniejszym nak$adzie kosztów. [...]

Art. 18. O okoliczno$ciach, które

mog# stanowi' warto$ciowe
dowody przest&pstwa
Jak ju' wy'ej pisano i b"dzie jeszcze o tym mowa
ni'ej w niniejszym naszym i !wi"tego Cesarstwa
Zbiorze Praw Karno-S)dowych, zgodnie z prawem
ogólnym (in gemeinem rechte) wzi"cie pod stra',
uwi"zienie, jak równie' przes$uchanie przy u'yciu
tortur osoby pos)dzonej i obwinionej, a nie przy-
znaj)cej si" do winy, musi opiera- si" na
warto&ciowych dowodach, zawiera- oznaki prawdy, a
tak'e podejrzenia i poszlaki dokonania przest"pstwa.
Poniewa' nie jest si" w stanie opisa- wszystkich
okoliczno&ci i oznak prawdy, które stanowi$yby
dostateczne i warto&ciowe dowody, poszlaki b)d#
podejrzenia, w poni'szych artyku$ach podaje si"
odpowiednie przyk$ady, które ka'dy mo'e poj)- i
okre&li- w swoim niemieckim narzeczu - aby
niedo&wiadczeni w tej materii s"dziowie, $awnicy,
'o$nierze mogli je lepiej opanowa-.

Art. 19. O rozumieniu s!owa „dowód”

Za ka'dym razem, kiedy w poni'szych artyku$ach
wzmiankuje si" o w$a&ciwym dowodzie, chcemy aby
pod tym poj"ciem rozumiano tak'e w$a&ciwe oznaki
prawdy, poszlaki, podejrzenia i domys$y - tym samym
usuwamy inne okre&lenia.

Art. 20. Bez wiarygodnych dowodów nikt nie

mo"e zosta' poddany przes!uchaniu przy u"yciu
tortur
Nikt nie mo'e zosta- poddany takiemu
przes$uchaniu, dopóki nie zostan) zgromadzone
poszlaki i nie b"dzie mu wst"pnie udowodnione
przest"pstwo przes$uchaniem poprzedzaj)cym.
Je&liby nawet torturowany przyzna$ si" do
dokonania przest"pstwa, nie mo'na mu dawa- wiary
ani os)dza- na tej podstawie. Je&li za& gdziekolwiek
s)dy lub inne w$adze narusz) ten przepis i wbrew temu
prawu poddadz) podejrzanego torturom bez
przedstawienia dowodów, b"d) musia$y za uczynion)
ha%b" i cierpienie ui&ci- w$a&ciwe odszkodowanie i
zwróci- koszty s)dowe. W takim przypadku 'aden
przedstawiciel w$adzy czy te' s"dzia, nawet gdyby
zaprzysi"gli, nie mog) pomaga- w ukryciu b)d#
obronie od dania prawowitego odszkodowania osobie
torturowanej za jej ha%b", m"czarni" i poniesione
szkody i koszty. Wyklucza si" jednak'e wszystkie
dzia$ania dokonywane przy u'yciu si$y. [...]

Art. 25. Ogólnie o podejrzanych i

dowodach odnosz#cych si& do
wszystkich przest&pstw

Przede wszystkim podajemy wyja&nienia, kiedy i

jakim sposobem podejrzenia nabieraj) cech
warto&ciowych dowodów.
Je'eli nie rozporz)dza si" dowodami,
wymienionymi w dalej nast"puj)cych licznych
artyku$ach, pozwalaj)cymi bez 'adnej w)tpliwo&ci na
przes$uchanie czy zastosowanie tortur, to nale'y
wykorzystywa- fakty i okoliczno&ci ni'ej wskazane
b)d# inne im podobne (których przecie' nie jest si" w
stanie wszystkich opisa-) przekonywaj)ce o winie:
po pierwsze - czy podejrzany, s)dz)c z pog$osek,
okazuje si" takim zuchwa$ym i lekkomy&lnym
cz$owiekiem ze z$) s$aw), 'e mo'na go uzna- zdolnym
do pope$nienia przest"pstwa a tak'e, czy cz$owiek ten
nie pope$ni$ ju' wcze&niej podobnego przest"pstwa
b)d# nie dokonywa$ zamachu na osob" obwiniaj)cego i
nie by$ za to os)dzony; jednak'e ta z$a fama nie
powinna pochodzi- od wrogów obwinionego b)d#
ludzi lekkomy&lnych, a od osób bezstronnych i
rzetelnych,
po drugie - czy podejrzany nie by$ widziany lub
te' zosta$ zatrzymany w bliskiej okolicy od miejsca
pope$nienia przest"pstwa,
po trzecie - w przypadku, gdy widziano
podejrzanego na miejscu przest"pstwa b)d# w okolicy,
a nie zosta$ on wyra#nie rozpoznany, nale'y prowadzi-
&ledztwo w kierunku ustalenia jego wygl)du, odzie'y,
broni, konia i innych jego cech i przedmiotów,
po czwarte - czy podejrzany nie mieszka b)d#
kontaktuje si" z osobami prowadz)cymi dzia$alno&-
przest"pcz),
po pi)te - w wypadku wyrz)dzenia szkody lub
zranienia nale'y dowiedzie- si", czy podejrzany nie
móg$ mie- powodu dla dokonania takiego przest"pstwa
z przyczyny zawi&ci, nieprzyja#ni, uprzednich gró#b
b)d# te' w przypuszczeniu osi)gni"cia jakiej& korzy&ci
materialnej,
po szóste - je&li zraniony b)d# w inny sposób
poszkodowany znajduje si" na $o'u &mierci, a sam
oskar'a kogo& o pope$nienie przest"pstwa, musi
potwierdzi- oskar'enie swoj) przysi"g),
po siódme - je&li podejrzany zbieg$ z powodu
dokonania przest"pstwa,
po ósme - je'eli kto& prowadzi z drug) osob)
du'y proces maj)tkowy i post"powanie s)dowe
dotyczy w powa'nej mierze jego inwentarza, dobra i
maj)tku, to nale'y go w ca$ej rozci)g$o&ci uznawa- za
cz$owieka nie'yczliwego i wroga strony przeciwnej,
dlatego te', je&li jego przeciwnik zostanie po procesie
skrycie zamordowany, to przeciw niemu powstaje
podejrzenie o dokonanie tego zabójstwa, nadto je&li
cz$owiek ten wzbudza podejrzenia swoim trybem
'ycia, a tak'e nie jest w stanie przedstawi- stosownego
alibi - mo'e zosta- osadzony w wi"zieniu i
przes$uchany przy u'yciu tortur. [...]

Art. 88. O obro(cach stron

 Na pro&b" stron, tak skar')cej, jak i oskar'onej,
mo'na im zezwoli- na wzi"cie obro%cy ze sk$adu
s)dz)cego. Obro%ca ten, w my&l swojej przysi"gi,
winien przyczyni- si" do realizacji oskar'enia,
przestrzegania sprawiedliwo&ci i przepisów niniejszego
Zbioru. Ma tak'e nie dopuszcza- do umy&lnych i
jawnych wypacze% w post"powaniu - s"dzia jest
obowi)zany udzieli- mu wskazówek co do jego
obowi)zków. (awnik, je&li w ten sposób zosta$ obro%c)
oskar'onego, ma nie bra- udzia$u w przygotowywaniu
wyroku, który wyda s"dzia z pozosta$ymi $awnikami.
Jednak'e, od woli oskar'yciela i oskar'onego zale'y,
czy wybior) sobie obro%c" spo&ród $awników, czy z
grona osób postronnych lub te' b"d) wyst"powa- sami.
[...]

Art. 109. Karanie za czary

Je&li kto& przy sprawowaniu czarów wyrz)dzi
ludziom szkod" lub jak)& krzywd", ma zosta- skazany
na kar" &mierci poprzez spalenie. Natomiast za samo
zajmowanie si" czarodziejstwem, nale'y kara-
stosownie do okoliczno&ci i charakteru czarów, przy
czym s"dziowie winni korzysta- ze wskazówek i rad
prawników. [...]

Art. 124. Ukaranie zdrady

Je&li kto& z pe$n) &wiadomo&ci) dopu&ci si"
zdrady, ma zosta-, zgodnie z obyczajem, skazany na
kar" &mierci poprzez po-wiartowanie. Je&liby uczyni$a
to kobieta - nale'y j) wówczas utopi-.
 W przypadku, gdy na skutek zdrady poniesiono
wielkie szkody i sta$a si" ona z$ym przyk$adem dla
innych, na przyk$ad je&li dopuszczono si" jej wobec
kraju, miasta, w$asnego pana, jednego ze
wspó$ma$'onków lub bliskich krewnych, nale'y
zaostrzy- kar" poprzez wleczenie przest"pcy do
miejsca ka#ni b)d# poprzez szarpanie cia$a kleszczami
przed jej wykonaniem. W niektórych przypadkach
zdrady nale'y najpierw &ci)- g$ow", a nast"pnie dalej
-wiartowa- przest"pc". [...]

Art. 126. Ukaranie rozbójników

Na mocy praw Naszych poprzedników i Naszego
Cesarskiego Prawa Ogólnego ka'dy uznany i os)dzony
jako niebezpieczny rabu& ma zosta- skazany na kar"
miecza b)d# inn) kar" &mierci, stosowan) w danym
kraju wed$ug dotychczasowych zwyczajów.

Art. 127. Kara za wzniecanie buntów

Je&li kto& w kraju, mie&cie, w$adztwie czy okr"gu
rozmy&lnie wznieci$ niebezpieczny bunt prostych ludzi
przeciwko w$adzy i zosta$o mu to udowodnione, to - w
zale'no&ci od wagi i okoliczno&ci jego czynu - zostanie
ukarany &ci"ciem g$owy lub wych$ostany rózgami i
wygnany z kraju, ziemi, okr"gu s)dowego, miasta b)d#
miejsca, w którym ten bunt wywo$a$. Przy tym s"dzia i
$awnicy winni mie- na wzgl"dzie zapobieganie
podobnym zbrodniczym buntom, ale jednocze&nie
maj) zwraca- uwag", by nikogo nie os)dzi- niespra-
wiedliwie. [...]

Art. 162. O kradzie"y trzeci raz

Je&li kto& zostanie zatrzymany pod zarzutem
pope$nienia kradzie'y po raz trzeci i win" mu
udowodni si", uznany b"dzie za wielokrotnego
z$odzieja i zostanie s)dzony tak, jak przest"pca
u'ywaj)cy przemocy. Podlega- b"dzie karze &mierci:
m"'czyzna -poprzez powieszenie, kobieta -poprzez
utopienie b)d# w inny sposób, zwyczajowo przyj"ty w
danej ziemi.

9. POKÓJ RELIGIJNY W AUGSBURGU

Z 25 WRZE!NIA 1555 R.
(Dumont, s, 88-93; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 86-88)

My Ferdynand, z Bo'ej $aski król rzymski,

ka'dego czasu pomno'yciel Cesarstwa [...] og$aszamy
publicznie i czynimy wszystkim wiadomym, 'e [...] W
celu zniesienia tak wielkiej wspomnianej niepewno&ci,
oparcia umys$ów stanów i poddanych na powrót na
pokoju i zaufaniu jednych ku drugim, uchronienia
narodu niemieckiego i naszej ukochanej ojczyzny
przed ostatecznym rozbiciem i upadkiem,
zjednoczyli&my si" i zgodzili&my si" z doradcami i
pos$ami elektorskimi i stanami oraz poselstwami i
wys$a%cami wy'ej wymienionych, a oni ze swej strony
zawarli tak'e ugod" z nami.
 1. Przeto ustala si", zarz)dza, domaga i nakazuje,
aby odt)d nikt, oboj"tnie jakiej by$by godno&ci, stanu
czy zawodu, dla 'adnej przyczyny, jakkolwiek
mog$aby si" ona nazywa-, dzia$aj)c pod wyszukanym
pozorem, nie odwa'y$ si" kogo& innego prze&ladowa-,
zwalcza-, rabowa-, wi"zi-, napada-, oblega-, a tak'e
odmawia- s$u'by ze wzgl"du na siebie samego lub
kogo& innego, zatrzymywa- jaki& zamek, miasto,
terytorium, gród, wsie, dwory i przysió$ki, lub
dokonywa- zaboru wbrew czyjej& woli wyst"pnie za
pomoc) gwa$townych czynów, lub dawa- któremu& z
tych, którzy podobnie post"puj), rady, pomocy i w
jakikolwiek sposób poparcia, jak równie' &wiadomie i
w sposób niebezpieczny udziela- mu schronienia,
zamieszkania, po'ywienia, napoju, pob$a'liwo&ci lub
cierpliwego znoszenia, lecz jeden drugiego winien
przyjmowa- na podstawie sprawiedliwej przyja#ni i
mi$o&ci Chrystusowej, aby w ten sposób w
zainteresowanych miejscowo&ciach mog$o utrzymywa-
si" prawo, zapewniony zosta$ wystarczaj)cy i stale
utrzymywany dowóz 'ywno&ci, &rodków utrzymania,
wyrobów rzemie&lniczych, wyp$acania rent, czynszów
i dochodów a tak'e (znalaz$y nale'yte warunki
usi$owania) Jego Cesarskiego Majestatu i wszystkich
stanów oraz odwrotnie, stanów. Cesarza i nas, jak
równie' stanów mi"dzy sob) (zmierzaj)ce do
uregulowania) spraw religii we wspólnej konstytucji
zawartego pokoju ziemskiego.
2. [...] Tak wi"c Jego Cesarski Majestat, my a
tak'e ksi)'"ta elektorowie, ksi)'"ta i stany !wi"tego
Cesarstwa nie b"dziemy 'adnego stanu Rzeszy za
pomoc) gwa$townych czynów prze&ladowa-,
wyrz)dza- mu szkody, zwalcza- z powodu wyznania
augsburskiego, jego nauki, religii i wiary albo inn)
drog) odrywa- lub w przysz$o&ci móc odrywa- bez
jego zgody, wiedzy i woli od wspomnianego wyznania
religii augsburskiej, wiary, praktyk ko&cielnych, liturgii
i ceremonii, ogranicza- w ich ksi"stwach, krajach i
w$adztwach lub z pomoc) nakazu czy innej formy
uciska- lub dyskryminowa-, lecz (przyrzekamy)
pozostawi- go w spokoju przy tej'e religii, wierze,
praktykach ko&cielnych, liturgii i ceremoniach, jak
równie' przy posiadanym maj)tku, dobrach ruchomych
i nieruchomych, ziemi, ludziach, w$adztwach,
zwierzchno&ciach, przedmiotach kultu, (póki w
zakresie) spornej religii nie dojdzie do jasnego, chrze&-
cija%skiego zrozumienia i ugody, nie inaczej jednak,
jak za pomoc) chrze&cija%skich, przyjacielskich i
pokojowych &rodków i dróg.
3. Na odwrót, stany wyznaj)ce religi" augsbursk)
por"czaj) Rzymskiemu Majestatowi Cesarskiemu,
nam, ksi)'"tom elektorom, ksi)'"tom i innym stanom
!wi"tego Cesarstwa obstaj)cym przy starej religii,
duchownym i &wieckim, wraz z ich kapitu$ami i innymi
cz$onkami stanu duchownego bez wzgl"du na to, czy i
gdzie przenie&liby si" lub obrali rezydencj" [...] wolne
pozostawanie przy ich religii, wierze, praktykach
ko&cielnych, liturgii i ceremoniach, (nienaruszanie w
zakresie) ich maj)tku, dóbr nieruchomych i
ruchomych, ziem, ludzi, w$adztw, zwierzchno&ci,
przedmiotów kultu i uprawnie%, rent, czynszów,
dziesi"cin, a oni sami maj) je w spokoju u'ytkowa-,
eksploatowa-, swobodnie prowadzi- i w tym zakresie
tak'e czynnie winni by- wspomagani, aby niczego nie
przedsi"brano na ich niekorzy&-. [...]
4. Wszyscy inni, nie wyznaj)cy 'adnej z obu
wymienionych religii, nie b"d) obj"ci niniejszym
pokojem, lecz ca$kowicie ze% wykluczeni.
5. A nast"pnie przy uzgadnianiu tego pokoju
zaistnia$ spór, jak nale'y post"powa- z dzier'onymi i
posiadanymi dot)d arcybiskupstwem, biskupstwem,
prelaturami, beneficjami w przypadku, gdyby
posiadaj)cy je jaki& duchowny lub ich wi"ksza liczba
chcieli porzuci- star) religi", w którym to przedmiocie
stany obojga religii nie mog$y doj&- do porozumienia.
Wobec tego na mocy udzielonego nam przez Wysoki
Rzymski Majestat Cesarski pe$nomocnictwa i
uprawnie% wyja&niali&my i ustalili&my, og$aszaj)c to
jednocze&nie w sposób wyra#ny, a mianowicie, gdzie
by arcybiskup, biskup, pra$at albo inny cz$onek stanu
duchownego odst)pi$ od naszej starej religii, to on'e
pozostawia bezzw$ocznie, jednak bez ujmy dla w$asnej
czci, swe arcybiskupstwo, biskupstwo, prelatur" i inne
beneficja, a tak'e wszelkie owoce i dochody z nich
czerpane, tak aby kapitu$om i tym, którym wed$ug
prawa powszechnego lub zwyczajów ko&cielnych i
fundacyjnych to przys$uguje, umo'liwione by$o
wybranie i osadzenie na urz"dzie jakiej& osoby
wyznaj)cej star) religi", której równie' wraz z kapitu$)
duchown) spokojnie i bez przeszkody przys$ugiwa- ma
prawo do ko&cio$ów, fundacji, elekcji, prezentacji,
konfirmacji, starych zwyczajów, uprawnie% oraz dóbr
nieruchomych i ruchomych, dopóki w przysz$o&ci nie
zostanie osi)gni"te chrze&cija%skie, przyjazne i
ostateczne u$o'enie spraw wyznaniowych.
6. Ze wzgl"du jednak na to, 'e niektóre stany i
ich przodkowie zaj"$y pewne fundacje, klasztory i inne
dobra duchowne, obracaj)c je na zbory, szko$y i tym
podobne cele, przeto ustala si", 'e tak zabrane
posiad$o&ci, które im podobnie jak Cesarstwu w
bezpo&redni sposób by$y poddane oraz nie nale'a$y do
stanów Rzeszy, a których nie mieli w swych r"kach
duchowni do, lub w czasie ugody passawskiej, zostaj)
obj"te niniejszym pokojem i tak pozostawione, jak na
podstawie zarz)dzenia i dyspozycji odno&nego stanu
zosta$y urz)dzone i w zwi)zku z tym (ich obecni
posiadacze) nie maj) by- niepokojeni ani atakowani
czy to w prawny, czy w pozaprawny sposób, a' do
czasu osi)gni"cia utrwalonego pokoju wieczystego.
Rozkazujemy przeto i niniejszym wyra'amy 'yczenie
tak'e i z mocy tej ustawy, aby s"dzia Kamery Jego
Cesarskiego Majestatu i wespó$ z nim zasiadaj)cy z
powodu tych'e zabranych i utraconych dóbr nie
przyjmowali 'adnego pozwu, nie wydawali 'adnego
nakazu i nie prowadzili 'adnego procesu. [...]
10. ,adnemu tak'e stanowi nie wolno przeci)ga-
na swoje wyznanie, odstr"cza- od praktyk religijnych
innego stanu, jak równie' jego poddanych, wbrew ich
zwierzchno&ci bra- w ochron", opiek" czy broni- w
jakikolwiek sposób.
11. Gdziekolwiek za& poddam nale')cy do nas,
ksi)')t elektorów, ksi)')t i stanów-wyznaj)cy star) lub
augsbursk) religi" -zechc) z powodu wyznania
przenie&- si" z naszych, elektorskich, ksi)'"cych,
stanowych krajów !wi"tego Cesarstwa, ksi"stw miast
lub miejscowo&ci do innych miejsc i tam osi)&- na sta$e
z 'on) i dzie-mi, b"dzie im umo'liwione i dozwolone,
zarówno wyj&cie jak i przyj&cie, z prawem do zabrania
ich mienia i rzeczy, bez 'adnego wp$ywu na ich stan i
obowi)zki, za zadawalaj)cym i s$usznym
porozumieniem w sprawie podda%stwa i zaleg$ych
&wiadcze%, jak to z dawna w poszczególnych
miejscach by$o i jest we zwyczaju. [...]
13. Niniejszym pokojem obj"te zosta$o tak'e
wolne rycerstwo Rzeszy, które bezpo&rednio podlega
Majestatowi Cesarskiemu oraz nam i dlatego postano-
wione zosta$o, aby ono z powodu wymienionych wy'ej
obu religii nie by$o przez nikogo ciemi"'one,
prze&ladowane czy uciskane.
14. Nast"pnie, poniewa' w wielu wolnych
miastach i miastach Rzeszy obie religie, a mianowicie
nasza stara i wyznanie augsburskie, by$y dotychczas i
maj) by- w przysz$o&ci tolerowane i praktykowane -
przeto mieszczanie i mieszka%cy wolnych miast i miast
Rzeszy duchownego i &wieckiego stanu niech
spokojnie mieszkaj) jedni obok drugich i 'adna (ich)
cz"&- (wyznaj)ca) jedn) religi", (jej) praktyki ko&cielne
lub obrz)dki nie mo'e by- upo&ledzona, uciskana,
poddana pozosta$ej, lecz ka'da (grupa wyznaniowa)
zgodnie z brzmieniem tego aktu ma pozostawa- w
spokoju przy takiej religii, wierze, praktykach ko&ciel-
nych, liturgii i ceremoniach, a tak'e mieniu i dobrach
itp., jak wy'ej w pokojowy sposób zarz)dzone zosta$o i
utrwalone w stosunku do stanów Rzeszy obojga religii.
Wszystko to razem i ka'de z osobna, jak wy'ej
zosta$o opisane, obowi)zuje Majestat Cesarski naszego
kochanego brata i pana oraz nas; przyjmujemy i
przyrzekamy w miejsce i w imieniu Jego Cesarskiej
Mo&ci oraz nas samych dotrzymywa- trwale, mocno,
niez$omnie i szczerze w pe$ni wykonywa-, nie-
zw$ocznie i bez oporów wciela- w 'ycie i realizowa-
bez 'adnego szwanku.
Dla uwierzytelnienia zawiesili&my przy tej
ustawie nasz) piecz"- królewsk).
My za&, ustanowieni doradcy elektorscy, obecni
ksi)'"ta, pra$aci, hrabiowie i panowie oraz pos$owie
wolnych miast i miast Rzeszy !wi"tego Cesarstwa,
przedstawiciele i pe$nomocnicy ni'ej wymienieni -
o&wiadczamy za pomoc) tej ustawy, 'e wszystkie i
poszczególne wy'ej opisane punkty i artyku$y, tak jak
zosta$o napisane, sformu$owano i ustalono za nasz)
dobr) wol), wiedz) i rad); niniejszym przyjmujemy je
tak'e wszystkie razem i ka'de z osobna na mocy tego
dokumentu. Przyrzekamy przeto i obiecujemy w
dobrej, prawdziwej wierze na podstawie
pe$nomocnictw udzielonych ka'demu przez jego
w$adztwo lub przyjació$, od których zosta$ pos$any lub
upe$nomocniony, w zakresie w którym ich to dotyczy
lub mo'e dotyczy- - (powy'szych postanowie%)
prawdziwie dotrzymywa-, trwale, mocno, skrupulatnie,
niewzruszenie i w pe$ni respektowa- i ze wszystkich
naszych si$ wykonywa- i wciela- w 'ycie bez szwanku.
[...]
Dan w naszym króla Ferdynanda i !wi"tego
Cesarstwa mie&cie Rzeszy Augsburgu w dniu 25
wrze&nia w roku od narodzenia naszego kochanego
Pana Chrystusa tysi"cznym pi"-setnym pi"-dziesi)tym
pi)tym, w dwudziestym pi)tym roku naszego
panowania w królestwie rzymskim, w dwudziestym
dziewi)tym za& w innych krajach.
Ferdynand

10. SEJM RZESZY (REICHSTAG)

 W !WIETLE TRAKTATU Z KO.CA XVI W.
(Rauch, s. 39-96; przek$ad: M. J. Ptak)

Cap. V.

O radach *wi&tej Rzeszy, sesjach i zapytywaniu w nich

Na Sejmach Rzeszy wyst"puj) w sprawach
Rzeszy, wed$ug dotychczasowego zwyczaju, zawsze
trzy rady. Pierwsz) i najbardziej znacz)c) rad), któr)
musz) darzy- respektem pozosta$e (rady), jest rada
ksi)')t elektorów, sk$adaj)ca si" z sze&ciu ksi)')t
elektorów, trzech duchownych i trzech &wieckich, je&li
zasiadaj) w niej osobi&cie albo, je&li niektórzy z nich
albo wszyscy nie s) obecni, z ich radców zbieraj)cych
si" w odr"bnej izbie; jako pierwsza zasiada Moguncja,
a po jej lewej r"ce arcybiskup trewirski pierwszego, a
drugiego dnia arcybiskup kolo%ski, obaj zasiadaj)c
alternis vicibus, ale Trewir ma zawsze pierwsze
wotum. Po prawej r"ce arcybiskupa mogunckiego
zasiada ksi)'" elektor Palatynatu (re%skiego). Po lewej
r"ce Trewiru i Kolonii zasiada ksi)'" elektor saski, a
po nim, po tej samej stronie, ksi)'" elektor
brandenburski. Trzeba podkre&li-, i' gdy jeden z
ksi)')t elektorów jest nieobecny, wówczas w sesji
bierze udzia$ jego pe$nomocnik, co nale'y rozumie- w
ten sposób, i' gdy Palatynat albo Brandenburgia nie
przybywa, to ich radcy zajmuj) te miejsca, na których
powinni zasiada- wielmo'ni ksi)'"ta elektorowie,
poniewa' obaj maj) loca extrem, ille à dextris, alter à
sinistris, je&li natomiast jeden spo&ród &rodkowych
ksi)')t elektorów jest nieobecny, a inni s) praesentes,
wówczas obecni ksi)'"ta elektorzy zasiadaj) wed$ug
ustalonego porz)dku a radca nieobecnego po nich. [...]
Gdy ksi)'"ta elektorowie zasiadaj) w radzie,
wówczas Moguncja przedstawia najpierw za
po&rednictwem swojego kanclerza propozycj", któr)
nazywa si" drug) propozycj) z powodu pierwszej,
któr) przedk$ada cesarz. Tak si" dzieje wed$ug
nast"puj)cego pogl)du: Je&li przedwczoraj zosta$a
odczytana propozycja Cesarskiej Mo&ci na Sejm
Rzeszy z ')daniem, aby podj"to nad ni) obrady, co te'
poparli ksi)'"ta elektorzy, trzeba teraz omówi- i
rozwa'y-, w jaki sposób maj) toczy- si" obrady i nad
którymi artyku$ami (propozycji) nale'y najpierw
obradowa-, tak'e jak je przedstawi- radzie ksi)')t i
radzie miast, a'eby niezw$ocznie przyst)pi- do obrad i
zapobiec nieporozumieniom in relationibus, i ustali- z
wielmo'nymi ksi)'"tami elektorami, czy ma by- ona
(propozycja) przedstawiona wszystkim stanom w ich
obecno&ci albo oddzielnie ka'dej radzie ad portem.
Na pocz)tku obrad, które zaczynaj) si" zawsze w
ten sam sposób, Moguncja proponuje od czego trzeba
rozpocz)-, albo co nale'y kontynuowa-, co jeszcze nie
jest rozpatrzone i pozostaje w zawieszeniu; od tego
zale'y utrzymanie dobrego porz)dku, i rozstrzyganie
pilnych spraw przed innymi; w szczególno&ci
przedstawiaj)cy propozycj" powinien troszczy- si",
aby nie da- powodu do przed$u'ania si" (obrad)
poprzez niepokoje, zapytania i przed$o'enia; $atwo
bowiem si" zdarza, je&li in proponendo wy$oni si"
sporna rzecz, i' spo&ród wetuj)cych jeden w takiej a
drugi w innej okoliczno&ci nie chce ust)pi-, co dla
uzyskania zgody wymaga kilku dni, ze znacznym
przed$u'eniem g$ównej sprawy i stanowych kosztów.
Nast"pnie ksi)'" elektor moguncki pyta o wota
na propozycj" po kolei Trewir, Koloni", Palatynat,
Saksoni", Brandenburgi", na ko%cu pyta Moguncj"
ksi)'" elektor saski, która zawsze poprzez swojego
kanclerza lub inn) osob", której to polecono i jest
obecna, swoje wotum i zdanie wed$ug porz)dku
oznajmia. Przy tym trzeba podkre&li-, i' 'adnemu
wetuj)cemu nie wolno „wpada- w s$owo” zarówno
panu jak i jego radcy, lecz ka'dy powinien pozwoli-
drugiemu wypowiedzie- si", i radca nie mo'e
wcze&niej wotowa-, zanim jego pan nie zostanie
zapytany i pozwoli mu zabra- g$os. Trzeba zauwa'y-,
je&li ksi)'" elektor jest nieobecny, jego radca, bez
wzgl"du na to, czy jest ich wielu, czy niewielu, maj)
nie wi"cej ni' jedno wotum, jednak'e w takim
porz)dku, jak gdyby by$ obecny jego pan. Tak jest
równie' w innych radach. Je&li ró'ni sprawuj)cy
w$adz" panowie wywodz) si" z jednego domu, ka'dy z
nich mo'e ustanowi- odr"bnych pe$nomocników lub
jednego wspólnego maj)cego sesj" i wotum, jak
uczyni$ cesarz na dwóch Sejmach Rzeszy wraz ze
swoimi bra-mi arcyksi"ciami austriackimi, co spotka$o
si" jednak z protestem. Jednak inni bracia i kuzyni,
którzy s) panami, ale nie sprawuj) w$adzy, chcieliby to
zmieni- i mie- tyle wotów, ilu ich jest, co jest
niedozwolone.
Je&li w jakim& punkcie (propozycji) wota s)
niezgodne, i nie mo'na ustali- wi"kszo&ci lub czego&
pewnego, wówczas powtarza si" wetowanie po raz
drugi i trzeci i tyle razy, a' uzyska si" w sprawie
jednomy&lno&- albo wi"kszo&-; tak nale'y post"powa-
i wtedy, gdy jeden lub dwóch ksi)')t elektorów jest
temu przeciwnych. Je&li komu& poruszana sprawa jest
oboj"tna, wówczas nale'y go uzna- za opowiadaj)cego
si" za wi"kszo&ci), chyba 'e ujawni on wyra#nie swój
sprzeciw. Przy takim wetowaniu nale'y zwróci-
uwag", szczególnie w ci"'kich i wa'nych sprawach,
aby ka'dy, kto obawia si" by- przeg$osowanym, wyra-
zi$ swój pogl)d nie tylko „in principio”, lecz przedtem
zbada$ inne (pogl)dy) i w pierwszym, i drugim
zapytaniu przyczyni$ si" nieco w tym lub innym do
przyst)pienia nast"pnego (wetuj)cego), albo gdy widzi,
i' wi"kszo&- sk$ania si" (w drug) stron"), mo'e
poprzez jak)& kwalifikacj" uczyni- separacj" in votis.
W radzie ksi)')t elektorów, cho- nie jest to od
dawna we zwyczaju, tylko Moguncja obsadza (urz)d)
Protokolanta Rzeszy, jednak'e ka'dy ksi)'" elektor ma
swojego Sekretarza, który wszystko, co si" odbywa,
zapisuje; mianowicie najpierw, co Moguncja proponuje
i o co zapytuje; jak wotuj) ksi)'"ta elektorzy na ka'de
zapytanie; i co ostatecznie w odpowiedzi na ka'de
pytanie uzgodniono i uchwalono; co inne rady
referowa$y i uzgodni$y: wszystko z zaznaczeniem,
kiedy i w jakim dniu, przed czy po po$udniu, i w
obecno&ci jakich panów. Je&li powstan) jakie& dysputy
w sprawie, która zosta$a ju' omówiona i rozstrzygni"ta,
nale'y je rozwi)za- na podstawie protoko$u
mogunckiego jako autentycznego. Kto sk$ada
protestacj", musi prosi- o wci)gni"cie jej do protoko$u
mogunckiego; nie nale'y powo$ywa- si" na inne
protoko$y, je&li nie zosta$y one skolacjonowane i
przejrzane. Dlatego moguncki sekretarz lub
protokolant musi pilnie uwa'a- na wszystko, co si"
mówi, rozpatruje, i wszystko to w$a&ciwie zaznaczy-,
jak to szerzej poni'ej (Cap. IX, XII) jest powiedziane o
tych urz"dach.
Natomiast jakie konkluzje i rozwa'ania w radzie
ksi)')t elektorów maj) by- spisywane, odczytywane,
uzgadniane i w innych radach referowane, o tym
b"dzie mowa ni'ej (Cap. X) w odr"bnym rozdziale o
relacjach.

Cap. VI.
O radzie
ksi#"#t
Drug) zwyczajn) rad) Rzeszy na Sejmie Rzeszy
jest rada ksi)')t, która sk$ada si" z dwóch $aw.
W pierwszej $awie, zwanej duchown), zasiadaj):
Austria, Burgundia, Saltzburg, Magdeburg i inni
arcybiskupi, biskupi, niemieccy mistrzowie (zakonów),
opaci podniesieni do godno&ci ksi)'"cej, pra$aci i
wys$annicy pra$atek.
W drugiej $awie, zwanej &wieck), zasiadaj):
Bawaria, Palatynat, Saksonia, Brunszwig, Pomorze,
Brandenburgia, Meklenburgia, Baden, Gülch, Wirtem-
bergia i inni &wieccy ksi)'"ta, szwabscy i weterawscy
hrabiowie i panowie alternatis vicibus.
Pra$aci maj) w radzie nie wi"cej ni' dwa wota,
mianowicie szwabscy pra$aci jeden, a re%scy drugi.
Równie' hrabiowie i panowie dwa, jeden szwabscy
hrabiowie, a drugi weterawscy; wota te oddaj) ich
pe$nomocni wójtowie. W sesjach rady osobi&cie mo'e
bra- udzia$ wielu lub niewielu pra$atów i hrabiów,
jednak wetowa- musz) w przedstawiony sposób.
W tej radzie od dawna tylko Salzburg, a niekiedy
równie' Magdeburg przemawia jako pierwszy i
proponuje, w tym równie' to, co w imieniu rady
ksi)')t przekaza- innej radzie. W poprzednim okresie,
gdy powsta$ spór w sprawie sesji, pocz)tkowo mi"dzy
Magdeburgiem i Salzburgiem, a pó#niej Austri) i
Salzburgiem, a nast"pnie arcyfundacja magdeburska
przez d$ugi czas nie mia$a prawdziwego arcybiskupa,
lecz jedynie administratora i zarz)dc", szczególnie za
panowania Karola V, Salzburg i Austria zmienia$y si"
w sesji i w wotach i alternatis vicibus za$atwia$y swoje
sprawy, a Magdeburg pozostawa$ ca$kowicie poza
rad); jednak'e ka'da cz"&- de sua praerogativa
protestowa$a, a' do ostatniego zako%czenia owego
sporu.
W radzie ksi)')t udziela g$osu Dziedziczny
Marsza$ek Rzeszy von Pappenheim, którego urz)d
obejmuje na Sejmach Rzeszy nast"puj)ce sprawy:
zapewnienia stanom i (ich) przedstawicielom noclegu;
obrona niesprawiedliwie zniewa'onych; udzielanie
odpowiedzi na polecenia kancelarii mogunckiej; udzie-
lanie g$osu w radzie ksi)')t oraz przestrzeganie sesji i
wotum ka'dego jej cz$onka; czuwanie nad
niedopuszczeniem obcych osób, gdy rada zbiera si" lub
rozchodzi in referendo; zwo$ywanie rady i zamykanie
jej sesji itp. [...]

Cap. VII.
O radzie
miast
Trzeci) zwyczajn) rad" Rzeszy tworz)
przedstawiciele i wys$annicy wolnych miast Rzeszy,
która obraduje w odr"bnej izbie. Sk$ada si" ona z
dwóch $aw, re%skiej, w której najznaczniejszymi s)
Kolonia i Aach oraz szwabskiej, w której znajduj) si"
Regensburg, Ulm, Norymberga, Augsburg wed$ug
porz)dku zamieszczonego na ko%cu tego traktatu.
Miasta te w wydzia$ach maj) tylko dwa wota, jednak w
radzie ka'de miasto ma w$asne wotum; i maj)
wys$annicy tych miast wspólnego Syndyka,
przemawiaj)cego w imieniu wszystkich, usta-
nawianego przez to miasto, w którym odbywa si" Sejm
Rzeszy. [...]

11. POKOJE WESTFALSKIE

Z 1648 R.
(Zeumer, s. 332-379; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 71-
75, 88-89)

ARTYKU( VIII
1. By za& w przysz$o&ci zapobiec powstaniu w
pa%stwie sporów, wszyscy i ka'dy z osobna
elektorowie, ksi)'"ta i stany Cesarstwa Rzymskiego na
mocy niniejszego traktatu winni by- tak ustaleni i
utwierdzeni w swoich dawnych prawach,
prerogatywach, wolno&ciach, przywilejach, w wolnym
wykonywaniu praw zwierzchnich, zarówno w
sprawach ko&cielnych, jak i &wieckich, we w$o&ciach,
regaliach i w posiadaniu tego wszystkiego, by w samej
rzeczy nikt nie móg$ ani nie &mia$ ich niepokoi- pod
'adnym pretekstem.
2. Winni oni korzysta- bez przeszkody z prawa
g$osowania we wszystkich obradach nad sprawami
Rzeszy, zw$aszcza gdy trzeba b"dzie stanowi- lub
obja&nia- ustawy, zadecydowa- o wojnie, na$o'y-
podatki, uchwali- pobór lub kwaterunek 'o$nierzy,
zbudowa- w ogólnym interesie nowe twierdze w
obr"bie terytoriów stanowych, wzgl"dnie stare
wzmocni- za$og), zawrze- pokój lub przymierze oraz
za$atwi- inne tego rodzaju sprawy. ,adna z tych spraw
ani 'adna podobna nie mo'e by- za$atwiona ani
przyj"ta, jak tylko na drodze wolnego g$osowania i
zgody wszystkich stanów Rzeszy w Sejmie. Osobliwie
za& poszczególnym stanom winno przys$ugiwa-
wieczy&cie wolne prawo zawierania przymierzy
mi"dzy sob) i zagranic) dla w$asnej obrony i
bezpiecze%stwa; w ten sposób mianowicie, by tego
rodzaju przymierza nie by$y zwrócone przeciw
cesarzowi. Rzeszy i jej ogólnemu pokojowi ani te'
zw$aszcza przeciwko niniejszemu traktatowi i by nie
narusza$y w niczym przysi"gi, jaka obowi)zuje
ka'dego wobec cesarza i Rzeszy.
3. Sejmy Rzeszy za& winny odbywa- si": w sze&-
miesi"cy od daty ratyfikacji pokoju, potem za& ilekro-
tego b"dzie wymaga- ogólna potrzeba lub korzy&-. Na
najbli'szym sejmie nale'y przede wszystkim naprawi-
uchybienia dawnych sejmów, naradzi- si" i podj)-
uchwa$y za wspóln) zgod) stanów w sprawie u$o'enia
zasad obioru królów rzymskich i sta$ej kapitulacji
wyborczej cesarza, w sprawie sposobu post"powania,
jaki nale'y zachowa- przy og$aszaniu tego lub innego
stanu Rzeszy na miejsce dawnego sposobu opisanego
inaczej w ustawach Rzeszy, w sprawie przywrócenia
okr"gów, wznowienia matryku$y Rzeszy, zniesienia
egzempcji stanowych, obni'enia i ulg w podatkach
Rzeszy, w sprawie reformy policji i wymiaru
sprawiedliwo&ci, taksy op$at w S)dzie Komory, w
sprawie prawid$owego kreowania i na po'ytek pa%stwa
zwyczajnych pos$ów; w sprawie przepisowych funkcyj
dyrektorów w urz"dach kolegialnych Rzeszy i w
innych podobnych sprawach, których tu nie mo'na
by$o za$atwi-.
4. Wolnym miastom Rzeszy przys$uguje na równi
z innymi stanami Rzeszy decyduj)cy g$os zarówno na
walnych, jak partykularnych sejmach; winny one
zachowa- w pe$ni i nietkni"te regalia, podatki roczne,
przychody, wolno&ci, przywileje daj)ce im prawo
konfiskowania i zbierania podatków i zwi)zane z tym
korzy&ci oraz inne prawa uzyskane legalnie od cesarza
i Rzeszy lub nabyte przez d$ugoletnie u'ywanie przed
t) zawieruch), a nast"pnie posiadane i wykonywane
wraz z wszelkiego rodzaju s)downictwem w obr"bie
murów i na terytorium (nale')cym do miasta); przy
tym znosi si", uniewa'nia i zabrania na przysz$o&- tego
wszystkiego, co na drodze represji, aresztów,
zamkni"cia dróg i innych aktów przes)dzaj)cych, czy
to podczas wojny pod jakimkolwiek pretekstem
wyros$o jako przeciwie%stwo i si$) w$asn) a' dot)d
zagra'a$o, czy to nast"pnie mog$o wyrosn)- i zagra'a-,
skoro zabrak$o sprawiedliwego porz)dku prawa i
egzekucji. Zreszt) wszystkie chwalebne zwyczaje oraz
ustawy i prawa zasadnicze !wi"tego Cesarstwa
Rzymskiego winny by- przestrzegane w przysz$o&ci
skrupulatnie po usuni"ciu wszystkich nieporz)dków,
które wkrad$y si" na skutek z$a wojennych czasów. [...]

ARTYKU( X
1. Nast"pnie, poniewa' Najja&niejsza Królowa
Szwecji domaga$a si" odszkodowania z powodu
(opuszczenia) miejscowo&ci zajmowanych (przez
Szwecj") w tej wojnie i za$atwienia tego w sposób
odpowiedni na podstawie pokoju publicznego
odnawianego w Rzeszy, przeto Majestat Cesarski za
zgod) szczególnie zainteresowanych elektorów, ksi)')t
i stanów Cesarstwa i na mocy niniejszej umowy
odst"puje Najja&niejszej Królowej Szwecji i przysz$ym
jej dziedzicom i nast"pcom królom [...] i królestwu
Szwecji nast"puj)ce korzy&ci pe$nym prawem na
wieczyste i bezpo&rednie lenno Rzeszy.
2. Najpierw ca$e Pomorze Przednie, zwane
potocznie Vor-Pommern, razem z wysp) Rugi),
zawarte w tych granicach, które by$y okre&lone za
panowania ostatnich ksi)')t pomorskich; razem z
od$)czonym od Pomorza Tylnego Szczecinem,
Gard#cem, D)biem, Goleniowem i wysp) Wolin,
$)cznie z przep$ywaj)c) Odr) i morzem, zwanym
potocznie das frische Haff, z jego trzema uj&ciami:
Pian), Swin) i Dziwn) i z przylegaj)c) po drugiej
stronie (Dziwnej) ziemi) pocz)wszy od terytorium
królewskiego a' do Morza Ba$tyckiego, w takiej
szeroko&ci wybrze'a wschodniego, w której przyja#nie
b"dzie zdecydowane przez komisarzy królewskich i
elektorskich w porozumieniu dotycz)cym granic i
podzia$u.
3. Wymienione ksi"stwa Pomorza i Rugii -
$)cznie z przynale'nymi korzy&ciami i
miejscowo&ciami oraz wszystkimi i poszczególnymi
terytoriami, okr"gami, miastami, grodami, twierdzami,
osadami, wsiami, lud#mi, rzekami, wyspami,
jeziorami, wybrze'ami, portami, przystaniami, starymi
podatkami i dochodami oraz jakimikolwiek innymi
dobrami ko&cielnymi i &wieckimi, a tak'e tytu$ami,
godno&ciami, zaszczytami, zwolnieniami,
prerogatywami i pozosta$ymi wszystkimi i
poszczególnymi prawami ko&cielnymi i &wieckimi oraz
przywilejami, które poprzedni ksi)'"ta Pomorza
posiadali, którymi gospodarowali i zarz)dzali - ma od
dnia dzisiejszego na zawsze nale'e- do Majestatu
Królewskiego i Królestwa Szwecji, jako dziedziczne
lenno ma by- posiadane i wolno u'ytkowane oraz bez
przeszkód gwa$townych wykorzystywane.
4. Jakiekolwiek te' prawo przys$ugiwa$o dot)d
ksi)'"tom Pomorza Przedniego w dziedzinie znoszenia
prelatur i prebend kapitu$y kamie%skiej, niech ma je na
przysz$o&- wieczy&cie Majestat Królewski i Królestwo
Szwecji, z w$adz) ich znoszenia i wzbogacania skarbu
ksi)'"cego dochodami, po usuni"ciu nowych
kanoników i kapitu$; cokolwiek za& przys$ugiwa$o
ksi)'"tom Pomorza Tylnego, ma nale'e- do uprawnie%
pana elektora brandenburskiego, razem z ca$ym
biskupstwem kamie%skim i jego ziemiami, prawami i
godno&ciami, jak to ni'ej pe$niej jest wyra'one.
Tytu$ów i insygniów Pomorza niech u'ywaj) wspólnie
tak dom królewski, jak brandenburski, wed$ug
zwyczaju stosowanego mi"dzy dawniejszymi
ksi)'"tami Pomorza, mianowicie po stronie
królewskiej wieczy&cie, po brandenburskiej za& tak
d$ugo, póki nie wyga&nie linia potomków m"skich;
powy'sze jednak nie dotyczy ksi"stwa Rugii ani
jakiegokolwiek roszczenia z tytu$u wymienionego
prawa w stosunku do miejscowo&ci odst)pionych
Królestwu Szwecji. Z wyga&ni"ciem m"skiej linii
domu brandenburskiego, nikt poza Szwecj), nie ma
cieszy- si" tytu$ami i insygniami pomorskimi; wtedy
tak'e i Pomorze Tylne zjednoczone razem z Przednim
oraz ca$ym biskupstwem i kapitu$) kamie%sk), $)cznie
z wszystkimi prawami i ekspektatywami poprzedników
na zawsze b"d) nale'a$y do królów i Królestwa
Szwecji, które jednak tymczasem ma si" cieszy-
nadziej) sukcesji i inwestytury; z tym 'e za z$o'enie
ho$du (w$adcy szwedzcy) maj) równie' por"czy-
dotychczasowe zwyczaje stanom i poddanym
wspomnianych miejsc.
5. Pan elektor brandenburski i wszyscy pozostali
zainteresowani uwolni) stany, urz"dników i poddanych
poszczególnych wymienionych miejsc od wi"zów i
przysi)g, którymi dot)d byli zwi)zani z nimi i ich
domami i zezwol) im na z$o'enie ho$du i okazanie
podleg$o&ci Majestatowi Królewskiemu i Królestwu
Szwecji wed$ug z dawna stosowanego zwyczaju, aby w
ten sposób Szwecja wesz$a w pe$ne i s$uszne ich
posiadanie, na podstawie zrzeczenia si" (przez
Brandenburgi") wszelkiej pretensji do tych (terytoriów)
obecnie i na zawsze; zatwierdzaj) te' to za siebie i
swych nast"pców stosownym dokumentem. [...]
9. [...] ze wzgl"du na wszystkie powy'sze
godno&ci i lenna cesarz z Rzesz) w$)cza Najja&niejsz)
Królow" i dziedziców Królestwa Szwecji w poczet
bezpo&rednich stanów cesarstwa, tak 'e na sejmy
cesarstwa w&ród innych stanów Rzeszy powinni by-
zapraszani tak'e i królowie Szwecji na podstawie
tytu$ów ksi)')t Bremy, Verden i Pomorza, jako te'
ksi"cia Rugii i pana Wyszomierza; w czasie za& obrad
sejmu Rzeszy zosta$o im przyznane pi)te miejsce w
$awie &wieckiej kolegium ksi)')t, zgodnie ze
stanowiskiem i porz)dkiem przys$uguj)cym w$a&nie z
racji g$osu Bremy, z tytu$u za& Verden i Pomorza
wed$ug pozycji z dawna nale'nej poprzednim
posiadaczom.

ARTYKU( XI
5. Wspomnianemu Panu Elektorowi
(Brandenburskiemu) i jego dziedzicom ust)pi cesarz i
cesarstwo, jako wieczyste lenno, biskupstwo
kamie%skie, na podstawie tego samego prawa i
zwyczaju, jak to zosta$o okre&lone wy'ej w stosunku
do biskupstw Halberstadt i Minden, ale z t) jednak
ró'nic), 'e na terenie biskupstwa kamie%skiego
przys$ugiwa- ma Panu Elektorowi w pe$ni w$adza
znoszenia kanonii po &mierci obecnych kanoników i w
ten sposób z biegiem czasu w$)czenia i wcielenia
ca$ego biskupstwa do Pomorza Tylnego. [...]
12. Majestat Królewski Szwecji odst)pi tak'e
Panu Elektorowi w imieniu w$asnym i swoich
nast"pców, dziedziców i krewnych m"skich: najpierw
pozosta$e Pomorze Tylne ze wszystkimi przy
nale'no&ciami, dobrami, prawami &wieckimi i
ko&cielnymi, z pe$nym prawem zarówno gdy chodzi o
w$asno&- u'ytkow) jak i zwierzchni); nast"pnie
Ko$obrzeg z ca$ym biskupstwem kamie%skim i
wszystkimi uprawnieniami, jakie dot)d posiadali
ksi)'"ta Pomorza Tylnego w zakresie znoszenia
prelatur i prebend kapitu$y kamie%skiej; tak jednak aby
zosta$y nietkni"te prawa Królewskiego Majestatu
Szwecji, a stanom i poddanym w odno&nych po$aciach
Pomorza Tylnego i biskupstwa kamie%skiego
zarezerwowane, nale'ne im: wolno&-, dobra, prawa i
przywileje zgodnie z dokumentami wymienionymi
mi"dzy zainteresowanymi (z których winny cieszy- si"
tak'e stany i poddani wspomnianego biskupstwa,
gdyby im istotnie zosta$y nadane), z wolno&ci)
praktykowania religii reformowanej zgodnie z
niezmienionym augsburskim wyznaniem wiary, bez
jakiegokolwiek prze&ladowania po wieczne czasy. [...]

12. INSTRUKCJA FRYDERYKA WILHELMA I

 DLA GENERALNEGO DYREKTORIUM Z
1722 R.
(Altmann, s. 110-166; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 100-108)

Instrukcja, któr) nasz Fryderyk Wilhelm, z Bo'ej

$aski król w Prusach, margrabia brandenburski,
arcykomorzy i elektor &wi"tego cesarstwa rzymskiego
[...] daje utworzonemu Generalnemu i Naczelnemu
Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen do bardzo
uni'onego przestrzegania.

Artyku$ 1.
O s!ugach w Generalnym i Naczelnym Dyrektorium
Finansów, Wojny i Domen oraz w Komisariatach i
Kamerach prowincjonalnych, jak równie" o ich
pouczaniu
§ 1. Skoro uznali&my, 'e istnieje najwy'sza
konieczno&- wprowadzenia zmiany w naszym
dotychczasowym Generalnym Komisariacie Wojny i w
Generalnym Dyrektorium Finansów oraz zawieszenia i
likwidacji obu tych kolegiów, a na ich miejsce
wprowadzenia jednego Generalnego i Naczelnego
Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen i powierzenia
mu naj$askawiej do rozpatrywania wszystkich spraw,
które dot)d by$y traktowane przez by$y Generalny
Komisariat Wojny i Generalne Dyrektorium Finansów,
to niniejszym o&wiadczamy, 'e my sami chcemy
sprawowa- przewodnictwo w przewidzianym
Generalnym Dyrektorium, aby tym samym doda- mu
wi"cej blasku, autorytetu i energii, zarazem jednak aby
wykaza- szczególn) i bardzo skrupulatn) uwag", jak)
stale i niezmordowanie przywi)zujemy - ze wzgl"du na
najwy'sz) rang" - do spraw le')cych w kompetencji
wymienionego Dyrektorium i z jak) gorliwie si" nimi
zajmujemy.
§ 2. Pod naszym najwy'szym przewodnictwem w
Generalnym Dyrektorium zasiadaj) rzeczywi&ci
ministrowie stanu i radcy Finansów, Wojny i Domen:
nasz genera$-lejtnant von Grumbkow, von Creutz, von
Kraut, von Katsch i von Gürne - jako
wiceprzewodnicz)cy i kieruj)cy ministrowie,
nad$owczy wolny pan von Hertrfeld i dotychczasowi
tajni radcy von Herold, Manitius, Thielen, von Pehnen,
Ellenberg, von Rochow, von Fusch, von Klingraf,
Culmen, von Börstel, von Podewils, Grabe i von
Marschall, ale zgodnie z dotychczasow) ich rang)
naj$askawiej przemianowani i przyj"ci na tajnych
radców przy Generalnym Dyrektorium, jak im to
dok$adniej wyja&ni) dekrety nominacyjne
przygotowane w tej sprawie. [...]
§ 6. Je'eli s$ugi przy Generalnym Dyrektorium
odchodz), pi"ciu kieruj)cych ministrów ma nam
najuni'eniej zaproponowa- inne osoby do obsadzenia
takiego opuszczonego stanowiska.
 § 7. Musz) to by- jednak tacy udani ludzie, jakich
daleko szuka-, i to wyznania ewangielicko-
reformowanego lub lutera%skiego, wierni i rzetelni, z
otwart) g$ow), znaj)cy si" na sprawach gospodarczych
i sami prowadz)cy interesy, posiadaj)cy dobre
informacje o handlu, manufakturach i sprawach z tym
zwi)zanych, przy tym tak'e sprawni w piórze, przede
wszystkim jednak nasi rodowici poddani. [...]
§ 11. Przy obsadzaniu wakuj)cych s$u'b przy
prowincjonalnych Komisariatach i Kamerach nale'y
stosowa- si" do nast"puj)cych zasad: je'eli takowy
wakans powstaje w Prusach, do jego obsadzenia maj)
by- nam przez Generalne Dyrektorium zaproponowani
poddani z Kliwii, Marchii lub Pomorza, ale nie
Prusacy; do s$u'b przy Komisariatach i Kamerach w
Kliwii - Prusacy i ludzie z Marchii i Magdeburga, ale
nie z Kliwii; do s$u'b przy pomorskich Komisariatach i
Kamerach - Prusacy, ludzie z Kliwii i z Magdeburga,
ale nie z Pomorza; do s$u'b magdeburskich i
halbersztadzkich - ludzie z Marchii, z Kliwii, z Prus,
ale nie z Magdeburga ani te' z Halbersztad. Jednym
s$owem, naszym naj$askawszym 'yczeniem jest to, aby
przy obsadzaniu prowincjonalnych Kamer i
Komisariatów nie proponowano 'adnych osób rodem z
tej prowincji, w której wakuj)ca s$u'ba jest do
obsadzenia. [...]
§ 17. Rozkazujemy te' w naszej $askawo&ci
Generalnemu Dyrektorium gruntownie i dobrze
zbada-, czy w prowincjach przy Komisariatach i
Kamerach, tam gdzie jest wielu s$ug, nie mo'na by
niektórych zredukowa-, a oprócz tego tak'e ró'ne
s$u'by po$)czy- i w ten sposób z jedno wynagrodzenie
uzyska- oszcz"dno&ci na wydawanych kosztach. Na
przyk$ad: w miastach, gdzie istniej) c$a i gdzie poborca
akcyzy &ci)ga równocze&nie c$a, mo'na zaoszcz"dzi-
pobory celnika i znie&- je. Je&li Generalne Dyrektorium
z w$a&ciw) gorliwo&ci) w obliczu naszych
obowi)zków i naszych interesów zechce pilnie
przy$o'y- si" do zbadania tej kwestii, sprawi nam przez
to znaczn) korzy&- i oszcz"dno&-. [...]
§ 21. W instrukcji dla Kamer i Komisariatów
prowincjonalnych musi by- nakazane, aby codziennie -
z wyj)tkiem niedzieli i pierwszych dwóch dni Bo'ego
Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych !wi)tek,
albowiem trzeci dzie% wielkich !wi)t nie ma by-
obchodzony podobnie jak tzw. bumel-&wi"ta - zbierano
si" w swoich kolegiach, a mianowicie latem o 7 i zim)
o 8 godzinie. Sesja ko%czy si" o godz. 1130, a po
po$udniu zaczyna si" znowu o 2 godz. i trwa do 6 godz.
wieczorem, aby t) drog) i przy takiej pilno&ci oraz
gorliwo&ci nasze obowi)zki i nasze najwy'sze interesy
rzetelnie mog$y by- wspierane.

Artyku$ 2.
Funkcje ministrów
§ 1. Urz)d i funkcja kieruj)cych w naszym
Generalnym Dyrektorium ministrów ma polega-
g$ównie na tym, 'e b"d) oni mieli dok$adny nadzór nad
swoimi Departamentami, aby dzi"ki temu pracowano
w nich z pilno&ci) i przywi)zaniem, nasz najwy'szy
interes wsz"dzie i w rozumny sposób wspierano i aby
w tym celu czyniono akuratnie i najuni'eniej zado&-
niniejszej instrukcji w ka'dym jej punkcie i nic z niej
najdrobniejszego nie zaniedbano, ani te' pomini"to.
[...]
§ 11. Generalne Dyrektorium winno zbiera- si" w
ka'dy poniedzia$ek, &rod", czwartek i pi)tek w
wyznaczonym przez nas miejscu i kolegialnie
rozpatrywa- wszelkie sprawy do niego nale')ce, ale
nie w domach, jak to dzia$o si" dotychczas.
§ 12. W poniedzia$ek odbywa si" sesja
Departamentu kierowanego przez genera$a-lejtnanta,
rzeczywistego Ministra stanu i radc" Finansów, Wojny
i Domen, von Grumbkowa; b"d) na niej przedk$adane i
za$atwiane sprawy pruskie. Przedniego i Tylnego
Pomorza oraz Nowej Marchii, tudzie' sprawy
graniczne i sprawy karczowania i oczyszczania
z$omów, ale nie inne sprawy, nawet je&liby by$y
nagl)ce. [...]
§ 13. W &rod" odbywa si" sesja Departamentu
kierowanego przez rzeczywistego ministra stanu i
radc" Finansów, Wojny i Domen, von Creutza; b"d) na
niej przedk$adane i rozstrzygane sprawy minde%skie,
rawensberskie, teklenburskie i linge%skie, jak równie'
sprawy Izby Obrachunkowej i wy'ywienia, ale nie
inne.
§ 14. Na czwartek przypada sesja Departamentu
kierowanego przez rzeczywistego ministra stanu i
radc" Finansów, Wojny i Domen, von Krauta; maj)
by- na niej rozpatrywane sprawy Marchii Elektorskiej,
magdeburskiej i halbersztadzkiej, jak równie' sprawy
przemarszów i zaopatrzenia naszej armii, ale nie inne.
§ 15. W pi)tek odbywa si" sesja Departamentu
kierowanego przez naszego rzeczywistego ministra
stanu i radc" Finansów, Wojny i Domen, von Górnego,
i b"d) na niej roztrz)sane i rozwi)zywane sprawy,
które dotycz) Geldrii, Kliwii, Meurs, Neufchatell,
sukcesji ora%skiej, jak równie' poczty i systemu mone-
tarnego, ale nie inne.
§ 16. Dla spraw dotycz)cych s)downictwa nie ma
odr"bnej sesji Departamentu, lecz b"d) one
rozpatrywane i za$atwiane na tej sesji, która dotyczy
prowincji, sk)d jaka& sprawa s)dowa wp$ywa.
§ 17. Generalne Dyrektorium ma zbiera- si"
latem o godzinie 7 rano, a zim) o 8.
§ 18. Nie wolno im wcze&niej rozchodzi- si",
dopóki nie zostan) za$atwione w Departamencie
wszystkie - jak i ka'da - sprawy przypadaj)ce na dany
dzie%, tak aby z tego 'aden papierek nie pozosta$
od$o'ony.
§ 19. Je'eli mog) za$atwi- sprawy w ci)gu jednej
godziny, wolno im rozej&- si". Je'eli jednak nie mog)
zako%czy- przed po$udniem, musz) pozosta- razem
bez przerwy a' do godz. 6 wieczorem, albo dopóki nie
uporaj) si" ze wszystkimi sprawami. Rozkazujemy
tak'e niniejszym naszemu ober-marsza$kowi i
rzeczywistemu tajnemu ministrowi stanu, von
Printzowi, i' ma zezwoli- - je&li Generalne
Dyrektorium d$u'ej ni' do godz. 2 po po$udniu in
collegio jest zebrane - na przyniesienie z naszej kuchni
czterech dobrych potraw, jak i niezb"dnego przy tym
wina i piwa z naszej piwnicy, tak aby po$owa obecnych
szefów i cz$onków jad$a, druga natomiast pracowa$a, a
nast"pnie ci, którzy pracowali w czasie, gdy inni jedli,
mogli podobnie posili- si", a pozostali podj)- znowu
prac"; w ten sposób nasze obowi)zki rzetelnie,
gorliwie i wiernie zostan) wsparte. [...]
§ 21. Je&li który& z kieruj)cych ministrów albo
tajnych radców Finansów, Wojny i Domen przychodzi
na posiedzenie Generalnego Dyrektorium o godzin"
pó#niej ni' to zarz)dzono w § 17 niniejszego artyku$u i
nie ma od nas na to 'adnego pisemnego zezwolenia,
potr)ci si" jemu z uposa'enia sto dukatów i odda si" je
do Kasy Kar.
§ 22. Je'eli w ogóle nie pojawi si" na posiedzeniu
Generalnego Dyrektorium bez naszego pisemnego
zezwolenia i nie dlatego, i' choroba mu w tym
przeszkodzi$a, ma p$aci- do Kasy Kar ze swego
uposa'enia przez sze&- miesi"cy.
§ 23. Je&li kto& po raz drugi bez naszego
zezwolenia i nie ze wzgl"du na chorob" jest nieobecny,
ma by- odwo$any cum infamia, albowiem p$acimy im
po to, aby pracowali. [...]

Artyku$ 4.
W sprawie zaopatrzenia królewskiej armii i lepszego
urz#dzenia prowiantury
§ 2. Generalne Dyrektorium b"dzie pilnie baczy-,
aby pu$ki naszej armii zawsze by$y akuratnie i
w$a&ciwie op$acane i aby w tej sprawie nie zaistnia$y
jakie& braki.
§ 3. Nale'y zwróci- specjaln) uwag" na
Generaln) Prowiantur", a szczególnie lepiej ni'
dotychczas nale'y patrze- s$u'bie prowiantowej na
palce przy przeprowadzaniu pomiarów zaopatrzenia w
magazynach. [...]

Artyku$ 5.
W sprawie zakwaterowania i obs!ugi wojska
§ 2. W miastach nikt nie mo'e by- wolny od
obowi)zku kwaterunku z wyj)tkiem ksi"'y - ze
wzgl"du na ich plebanie - oraz s$u'by szkolnej. [...]

Artyku$ 7.
W sprawie zachowania poddanych w dobrym stanie
§ 1. Powszechnie wiadomo, jak wielkie znaczenie
ma ochrona poddanych przed wszelk) przemoc) i jakie
mog) powsta- niebezpieczne nast"pstwa, je&li na
skutek #le urz)dzonej gospodarki wiejskiej i zbyt
wysokich ci"'arów poddani s) niespokojni i znajduj)
si" w takim stanie, 'e w ogóle nie mog) uiszcza-
swoim panom stosowanych dot)d &wiadcze%, b)d# te'
mog) uiszcza- je tylko w cz"&ci. Z tych te' wzgl"dów
Generalne Dyrektorium powinno z wielk) pilno&ci) i
gorliwo&ci) skierowa- wierne spojrzenie na spraw"
ochrony naszych wszystkich poddanych, aby tym
samym utrzyma- ich pod ka'dym wzgl"dem w dobrym
rozkwicie i dobrobycie i aby nie ustanawiano
wy'szych &wiadcze% na cele wojenne i z domen, jak
tylko takie, jakim oni mog) podo$a-.
§ 2. Generalne Dyrektorium nie powinno zwraca-
uwagi tylko i wy$)cznie na zachowanie w dobrym
stanie miast i na utrzymanie ich w kwitn)cym stanie;
winno ono tak'e my&le- szczególnie o utrzymaniu w
dobrym stanie ch$opa, wsi i pól.

Artyku$ 8.
W sprawie kontrybucji
§ 1. Sprawa kontrybucji nale'y do
najwa'niejszych zagadnie%, na które Generalne
Dyrektorium musi skierowa- sw) troskliwo&- i
niezmordowan) pilno&-. [...]
§ 2. Generalne Dyrektorium winno szczególnie
zwraca- uwag" na to, aby kontrybucja wp$ywa$a
dobrze i w$a&ciwie i aby nic z niej nie zalega$o.
§ 3. W miejscach, gdzie brak równej klasyfikacji,
nale'y przeprowadzi- jednolite oszacowanie oraz
jednolit) repartycj" kontrybucji, jak równie' zapro-
wadzi- porz)dek w tych katastrach, które by$y nie
uporz)dkowane. W ten sposób, na tyle o ile jest to
zawsze mo'liwe, jedna prowincja - w porównaniu z
inn) - oraz jeden powiat i dystrykt - tak'e w
porównaniu z innymi takimi jednostkami - ma po
równo wzi)- na swe barki ci"'ary i p$aci- nie wi"cej
kontrybucji ni' tylko tyle, ile wymaga zachodz)ca
mi"dzy nimi równo&- i proporcja. [...]

Artyku$ 10.
Akcyza
§ 1. W sprawach dotycz)cych akcyzy Generalne
Dyrektorium musi skierowa- sw) wielk) troskliwo&-
na to, aby taryfy by$y opracowane w$a&ciwie i
akuratnie i aby w nich wszystkich zagraniczne,
we$niane i inne towary tak wysoko i w taki sposób by$y
opodatkowane, i' nasze krajowe towary i r"kodzie$a
mo'na by$o w naszych krajach taniej oferowa- i lepiej
sprzedawa- ni' zagraniczne.
§ 2. Wspomniane Generalne Dyrektorium musi
tak'e ob$o'y- wysokim podatkiem szczególnie
cudzoziemskie piwo, wódki, ocet oraz zagraniczne
'yto, j"czmie%, owies, mas$o i zwyk$e sery, tak aby
nasze produkty 'ywno&ciowe mog$y by- kupowane o
po$ow" taniej ni' obce.
§ 3. Na odwrót, towary i zbo'e wytwarzane w
naszym kraju i przesy$ane za granic" nie powinny by-
obci)'one podatkami, lecz tylko ob$o'one jak)& zno&n)
akcyz) handlow), 'eby w ten sposób wywóz - pod
ka'dym wzgl"dem i wszelkimi &rodkami -by$ silniej
popierany. [...]
§ 7. Nikt nie mo'e by- w naszym królestwie,
prowincjach i krajach zwolniony od akcyzy. Aby za&
wszelakie oszustwo skuteczniej zosta$o zwalczone,
chcemy my sami wraz z naszym królewskim dworem
uiszcza- akcyz". [...]
§ 11. Generalne Dyrektorium musi tak'e baczy- i
we wszelki sposób zapobiega-, aby ludzie osiadli w
naszych krajach nie przekazywali pieni"dzy i
kapita$ów za granic". Wymienione Dyrektorium
kolegialnie i w dojrza$y sposób rozwa'y, jak temu
najlepiej zapobiec i jak) stworzy- mo'liwo&- dla
wspomnianych kapitalistów, aby swoje pieni)dze
mogli lokowa- i inwestowa- w naszych krajach. [...]
 Artyku$ 12.
Sprawy manufaktur
§ 1. Generalne Dyrektorium od dawna dobrze
wie, jak wielkie znaczenie ma dla nas i naszych krajów
tworzenie dobrych i nale'ycie urz)dzonych
manufaktur. B"dzie wi"c ono musia$o z ca$)
nadzwyczajn) gorliwo&ci) stara- si" pilnie o to, aby
za$o'ono tak wiele, jak tylko mo'liwe, i takie ró'ne
manufaktury towarów we$nianych, 'elaznych,
drzewnych i skórzanych, jakie do tej pory w naszych
krajach nie zosta$y utworzone. [...]

Artyku$ 18.
Dzier"awa urz&dów, folwarków i innych domen
§ 22. Aby za& Generalne Dyrektorium mog$o by-
lepiej i dok$adniej poinformowane o tym, co dzieje si"
w prowincjach i dlaczego tak si" dzieje, maj)
cz$onkowie Dyrektorium utrzymywa- sekretn)
korespondencj" z tymi prowincjami i posiada- tam
szpiegów, a mianowicie w&ród ró'nego rodzaju ludzi,
w&ród dzier'awców, mieszczan, urz"dników, ch$opów
i so$tysów i w&ród wielu innych podobnych kategorii
osób; musz) z nimi pilnie prowadzi- korespondencj".
Np. w pruskim, nowomarchijskim, przednio- i
tylnopomorskim Departamencie stanowiska zajmuj):
nasz genera$-lejtnant, rzeczywisty minister stanu i
radca Finansów, Wojny i Domen von Herold, Manitius
i von Thiels; ka'dy z nich musi utrzymywa- tajn)
korespondencj" z Królewcem, Litw), Oberlandem,
K$ajped), Sambi), Szczecinem, Stargardem, Nak$em
(Anklam), L"borkiem, Bytowem, Drahimem,
Koszalinem i Ko$obrzegiem. Dzi"ki takiej tajnej
korespondencji uzyskaj) cz"&ciej lepsze informacje o
tym, co dzieje si" w prowincjach, ni' dzi"ki raportom
Komisariatów i Kamer. [...]

Artyku$ 32.
 W sprawach bud"etów
§ 1. Generalny Bud'et wojny i generalny bud'et
domen, jak równie' bud'ety prowincjonalnych
Komisariatów i Kamer maj) by- sporz)dzone jak
nast"puje:
§ 2. Generalne Dyrektorium musi w
odpowiednim czasie nakaza- prowincjonalnym
Komisariatom i Kamerom, aby u$o'y$y i podpisa$y
nowe bud'ety na nadchodz)cy rok oraz przes$a$y je do
tego Departamentu, do którego nale') i to tak, aby
wszystkie kolejno wp$yn"$y w ci)gu marca.
§ 3. Gdy jaki& ze wspomnianych bud'etów
wp$ywa, a nale'y np. do pruskiego Departamentu,
b"dzie on przes$any przez ministra kieruj)cego
wymienionym Departamentem do tajnych radców
Finansów, Wojny i Domen von Herolda, Manitiusa i
von Thielena, którzy razem w trójk" maj) dzia$a- i
skolacjono-wa- projektowany nowy bud'et z
bud'etem za poprzedni rok, czy mianowicie w
projekcie nowego bud'etu zosta$y umieszczone
wszystkie pozycje dochodów i rozchodów, albo czy
te' nie zapomniano o czym&. [...]

Artyku$ 35.
W sprawie zapyta(
§ 1. Zezwalamy Generalnemu Dyrektorium na
skierowywanie do nas, gdy tylko uzna to za konieczne,
pyta% dotycz)cych wszystkich spraw, szczególnie
jednak nadzwyczajnych wypadków, które wymagaj)
udzielenia naszego naj$askawszego rozstrzygni"cia.
[...]
 § 2. Ju' wy'ej nakazali&my, aby Generalne
Dyrektorium z prowincjonalnymi Komisariatami, jak i
poszczególni cz$onkowie ka'dego Departamentu ze
swymi tajnymi korespondentami i szpiegami
zwerbowanymi w prowincjach pilnie korespondowali i
tym samym, aby mogli dopytywa- si" i wiedzie- o
najdrobniejszych sprawach dziej)cych si" w
prowincjach, a wi"c o sprawach Komisariatów, domen,
finansów, sprawach miejscowych, politycznych, jak
równie' o sprawach dotycz)cych nowych gazet oraz o
wszelkich poszczególnych sprawach zdarzaj)cych si"
w prowincjach. Na przyk$ad:
„W Prusach jest dobra zima i t"gi mróz. Dostawy
'ywno&ci do miast s) wielkie. Z lasów wywozi si"
du'o drzewa na now) budow". Budowa post"puje
dobrze naprzód. Ludzie obiecuj) sobie bogate 'niwa.
Handel, 'egluga i manufaktury zaczynaj) rozkwita-.
Gdy Wasz Majestat Królewski przyb"dzie tutaj, b"dzie
bez w)tpienia naj$askawiej zadowolony z pomy&lnego
obrotu sprawy. To lub tamto miasto, albo wie&,
sp$on"$o. Szlachta pokryjomu spiskuje, aby znie&-
powszechny podatek $anowy. Silnie wyst"puje si"
przeciwko takiemu czy innemu edyktowi. Ten lub ten
szlachcic sprzeciwia si" op$atom lennym. Ten lub ten
regiment kupuje fura' w s)siednich obcych krajach.
Kamera ui&ci nale'ycie swe kwartalne, albo te' b"dzie
jej brakowa-, ale przytoczone zostan) takie wa'ne
powody, 'e Wasz Królewski Majestat zgodnie z
instrukcj) b"dzie musia$ je uzna-; albo 'e nale'y
Kamerze mocno zaj&- za skór", aby zap$aci$a. Kamera
jest pilna. Komisariat równie'. Rozporz)dzenie
królewskie jak i to, co zosta$o zawarte w instrukcji, s)
wykonywane albo te' nie. W tym a tym mie&cie
wybudowano 20 nowych domów. Komisariaty i
Kamery s) pilne in collegio albo te' nie. Ten lub
tamten regiment przeprowadzi$ rekwizycje.
Komisariaty za')da$y od komendantów regimentów,
aby takie rekwizycje zosta$y naprawione, nic jednak w
rezultacie nie nast)pi$o”,
 i tak dalej wszelkie nowo&ci. Generalne
Dyrektorium, tak jak teraz je pouczyli&my, wszystkie
takie i inne wiadomo&ci nap$ywaj)ce z prowincji
zbierze w jednej krótkiej relacji i prze&le j) nam raz w
tygodniu. [...]

13. CONSTITUTIO CRIMINALIS

THERESIANA
Z 31 GRUDNIA 1768 R.
(CCT; przek$ad: Bartel-Malinowska, s. 37-41)

Art. 4. O karach w ogólno$ci

§ 1. Przest"pstwo gard$owe poci)ga za sob)
obowi)zek kary i to bez wzgl"du na to, czy ustawa
wyra#nie okre&la rodzaj kary, czy te' tylko ogólnie
dany czyn przest"pny zagra'a kar) i obowi)zkiem
odp$aty; w tym ostatnim przypadku wymiar kary
przypada rozumnemu uznaniu s"dziego.
§ 2. Wymierzenie kary prowadzi g$ównie do
takowego celu ostatecznego, aby sprawca poprawi$ si",
a zniewa'one pa%stwo otrzyma$o zado&-uczynienie, a
takowe ukaranie stanowi$o dla ludu obraz przest"pstwa
i rodzi$o odstraszenie przed podobnymi z$ymi czynami.
To wszystko za& w tych przypadkach, które nie
poci)gaj) za sob) kary &mierci, w przypadkach
bowiem kar &mierci tylko dwa ostatnie cele miejsce
maj).
§ 3. Kary kryminalne s) ró'ne, zgodnie z
rodzajem ci"'szym lub l'ejszym czynu karygodnego, a
dotykaj) cia$a i 'ycia, czci i maj)tku, a s) b)d#
cz"&ciowo przypisane jako zwyczajne za dany
uczynek, b)d# cz"&ciowo jako nadzwyczajne,
pozostawione uznaniu s"dziego, o których to
poszczególnych gatunkach w nast"pnych artyku$ach w
szczególno&ci mowa b"dzie.
§ 4. Kary generalne wymierzane b"d) jedynie na
sprawcach przest"pstw, z czego wynika to, i' tylko ten,
kto karygodny czyn pope$ni$, winien by- ukarany, a
liczni wspó$uczestnicz)cy, którzy w dope$nieniu czynu
swój udzia$ mieli, wszyscy na równi co do kary
traktowani by- winni. Przeciwnie za& do tego,
wymierzenia kary na sprawcy jego 'onie, dzieciom,
krewnym, spadkobiercom lub innym osobom trzecim,
je&li one w przest"pstwie udzia$u nie mia$y, 'adn)
miar) na ich szkod", niekorzy&- lub osobiste
poha%bienie rozci)ga- si" nie mo'e. Je'eli jednak
chodzi$oby o kar" pieni"'n) b)d# na dobrach, a
sprawca czyn karygodny w pe$ni wyzna$, b)d#
przekonany zosta$, b)d# te' z nieczystego sumienia
pop"du do pope$nienia czynu, i z tego powodu sam si"
'ycia pozbawi$, to spadkobiercy do wysoko&ci
przypadaj)cej na nich spu&cizny, odpowiadaj) zawsze
co do kary pieni"'nej i jakiejkolwiek konfiskaty
maj)tku. [...]
§ 12. Przy wymierzaniu kar trwaj)cych, jak kary
robót fortecznych b)d# innych robót publicznych,
czasokres kary winien by- zawsze oznaczony. W wy-
padkach jednak pewnych, gdy z powodu uporu,
zatwardzia$o&ci b)d# nawyknienia do zdro'nego 'ycia
i temu podobnych, kara przez s)d wy'szy zak$adu
wychowawczego b)d# domu pracy na czas
nieokre&lony dla przyk$adu na$o'on) b"dzie, przy
czym to b"dzie nale'a$o mie- zarazem w pami"ci, by
co ka'de pó$ roku istota sprawy: jak takowy winowajca
poprawie podlega? do s)du wy'szego do dalszej
decyzji donoszon) by$a.

Art. 5. O karach na "yciu

§ 1. Kary &mierci w zwyczajnym u'yciu w
naszych krajach dziedzicznych s) dwojakie: zaostrzone
w najci"'szych, $agodniejsze w ci"'kich
przest"pstwach.
§ 2. Zaostrzone kary polegaj) po pierwsze na:
spaleniu 'ywcem ogniem b)d# - gdy okoliczno&ci
pewne z$agodzenie dopuszczaj) - z uprzednim
&ci"ciem sprawcy. Po drugie: przez -wiartowanie. Po
trzecie: przez $amanie ko$em od do$u b)d# od góry.
Nale'y co do tego nadmieni-, i' je'eli wymierzenie
kary spalenia 'ywcem b)d# $amania ko$em od do$u
mia$o orzeczone, przypadek taki zawsze s)dowi
wy'szemu do wiadomo&ci b"dzie podany i na
przypadaj)c) decyzj" wyczekiwa- si" b"dzie: czy i w
jaki sposób z$agodzenie wykonania wyroku wykonane
by- mo'e, by zapobiec zw)tpieniu biednego
skruszonego grzesznika.
 § 3. Przy owych karach &mierci dolegliwo&-,
wedle wielko&ci zachodz)cych okoliczno&ci
obci)'aj)cych, mo'e zosta- jeszcze zwi"kszona przez
wleczenie na plac egzekucji, szarpanie roz'arzonymi
szczypcami, darcie pasów, j"zyka obci"cie, karku
rwanie, a - wedle rodzaju zbrodni - z tych'e jedno b)d#
drugie i wi"cej na nieszcz"snym grzeszniku, przed kar)
&mierci, wykonane b"dzie.
§ 5. Niektóre zaostrzone kary &mierci, jak:
uduszenie, obdarcie ze skóry, pogrzebanie 'ywcem,
wbicie na pal, a w stosunku do kobiet -wiartowanie
oraz $amanie ko$em, s) w tych krajach niezwyczajne i
w przysz$o&ci tak'e nie b"d) stosowane, podobnie jak
kara wbicia na pal, poza zdrad) kraju i buntem, nie
b"dzie wi"cej stosowana.
§ 6. (agodniejsze lub zwyk$e kary &mierci
dokonuje si" przez &ci"cie mieczem b)d# powieszenie
bez dalszych dodatkowych zaostrze% kary. Szubienica
jednak'e nie jest w stosunku do kobiet stosowana, lecz
takowe, w miejsce powieszenia, mieczem b"d)
zg$adzone.
§ 7. Na równi z kar) &mierci traktuje si" ukaranie
na wieczne wi"zienie, które jednak zazwyczaj tylko z
naszego najwy'szego zarz)dzenia w drodze $aski, w
miejsce nale'nej kary &mierci wymierzane b"dzie.
Karze &mierci na równi nale'y te' szacowa-
ustanowienie na kogo& ceny za 'ywego b)d# umar$ego
i og$oszenie go wywo$a%cem.

Art. 6. O karach na ciele

§ 1. Karami na ciele s) po pierwsze i nade
wszystko takie, które bezpo&rednio utrapienie cia$a
b)d# cielesne cierpienia przynosz), po drugie takie,
które poza bezpo&redni) dolegliwo&ci) w nast"pstwie
przez przywi)zanie do robót publicznych cia$o
udr"czaj) i cierpie- przymuszaj), a po trzecie takie, w
wyniku których kto& na publiczn) ha%b" wystawiony
b"dzie, a wreszcie po czwarte: istniej) tak'e i inne kary
do na$o'enia, które wolno&- pobytu w pewnych
miejscach odbieraj) b)d# ograniczaj).
§ 2. Karami cielesnymi, które w tych krajach
dziedzicznych s) w u'yciu, s): publiczne biczowanie,
pi"tnowanie, kary mutylacyjne, ch$osta ka%czugiem
b)d# rózgami. [...]
§ 7. Zwyczajnymi karami robót publicznych s):
i' kto& do pracy skazany b"dzie w w"gierskiej twierdzy
pogranicznej b)d# w jednej z twierdz w niemieckich
krajach dziedzicznych do robót fortecznych, te' w
prz"dzalni lub innym domu poprawy, te' przy wa$ach
miejskich, areszcie lub innym w danym kraju
zwyczajnym miejscu kary, b)d# do pracy przy
powstaj)cym s)dzie karnym, b)d# urz"dzie. Kary galer
i pracy w kopalniach pozostaj) do dalszej decyzji
wstrzymanymi. [...]
§ 8. Jako kary na czci rozró'ni- trzeba: stanie pod
pr"gierzem b)d# przed ko&cio$em w kunie, zamkni"cie
w domu dla ob$)kanych, wystawienie na publicznym
podniesieniu b)d# na ko#le, b)d# u s$upa, z dodaniem
lub bez przyw$aszczonej rzeczy, b)d# obejmuj)cego
przest"pstwo napisu. [...]
 § 9. Karami, które swobody pobytu na czas
pewien b)d# na sta$e pozbawiaj), s): 1 - wi"zienie, 2 -
wydalenie z okre&lonego miejsca bez pozbawienia
krajowego podda%stwa, 3 - wydalenie z wszystkich
krajów dziedzicznych, z czym równoznaczne jest 4 -
wydalenie z jednego kraju dziedzicznego, 5 -
wydalenie do okre&lonego miejsca, czyli kara
rezydencji przymusowej. [...]

Art. 104. O tym, jak post&powa' z przest&pstwami,

które wyra%nie nie zosta!y na tym miejscu przytoczone
§ 1. W niniejszej powszechnej karnej ordynacji
s)dowej s) przest"pstwa najpospolitsze, które
normalnie si" zdarzaj) [...] je'eli jednak'e pewien z$y
czyn, który ze wzgl"du na jego z$o w pe$ni wydaje si"
zas$ugiwa- na &ciganie i kar", jednak'e w niniejszej
ustawie s)dowej b)d# wcale, b)d# niedostatecznie
jasno zosta$ wyra'ony, polecamy co do tego, by w
pe$ni zosta$y rozwa'one wszystkie okoliczno&ci
zachodz)cego niebezpiecze%stwa w wyniku umy&lnego
z$ego dzia$ania, powsta$ego ogólnego oburzenia, jak i
spowodowanego publicznego b)d# jednostkowego
uszczerbku i by - przy stanie faktycznym wchodz)cym
w zakres ci"'kich przest"pstw - takowy z$y uczynek,
przez ka'dy s)d karny wedle podobie%stwa zawartych
w niniejszej ordynacji zasad, ka'dorazowo tak samo
rozstrzygni"ty zosta$, jednak'e taka okoliczno&- jako
wyj)tkowy przypadek przest"pstwa winna by-
traktowana, a wydany wyrok przed jego og$oszeniem
do s)du wy'szego, do wy'szej wiadomo&ci winien by-
podany. [...]

14. LANDRECHT
PRUSKI
Z 5 LUTEGO 1794 R.
(Landrecht; przek$ad: Stawiarski, s. 1-16, 103-105)
 TYTU( XX. O wyst&pkach i karach
§ 1. Wszelka zwierzchno&- i ka'dy ludu
prze$o'ony musi wzi)- sobie za mocny obowi)zek
zapobiega- wyst"pkom i zbrodniom osób podleg$ych
sobie. [...]
§ 4. Rozmy&lni 'ebracy, w$ócz"gi i tu$acze winni
by- znagleni do pracy, a gdy s) do niej niezdolnemi, w
sposób s$uszny opatrzeni, lub, je&li s) cudzoziemcami,
wyp"dzeni z kraju.
§ 5. Z$odzieje i inni zbrodniarze, z powodu ich
zepsutych sk$onno&ci, dobru pospolitemu szkodliwymi
by- mog)cy, a nawet po zniesionej karze, nie pr"dzej z
wi"zienia maj) by- uwolnieni, a' wyka') jako b"d) w
stanie wy'ywienia si" uczciwie.
§ 6. Zwierzchno&ci i prze$o'eni, w dozorze i
zaradczych &rodkach sposobem namienionym
zaniedbuj)cy si" zostaj) mniej lub wi"cej, w stosunku
do okoliczno&ci, uczestnikami zbrodni osób sobie
podleg$ych.
 Rozdzia$ I. O zbrodniach i karach w ogólno&ci
§ 7. Ktokolwiek czynno&ci) woln) wyrz)dza
drugiemu bezprawn) szkod", ten pope$nia zbrodni",
staj)c si" przez to nie tylko obra'onemu, ale i krajowi,
którego opieki tamten u'ywa, odpowiedzialnym.
§ 8. Przez wolne nawet zaniedbanie tego, czego
prawa domagaj) si", ten'e pope$nia wyst"pek.
§ 9. Czynno&ci i zaniedbania (ubli'enia) nie
zakazane prawami nie mog) by- uwa'ane za w$a&ciwe
wyst"pki, chocia'by z nich komukolwiek rzeczywista
mia$a uró&- szkoda.
§ 10. Umy&lnej obrazy publicznego albo
prywatnego bezpiecze%stwa nie mo'na wymawia-
nie&wiadomo&ci) praw.
§11. Inaczej surowo&- praw tego tylko dosi"ga,
kto winien i by$ w stanie pozna- prawo, kar"
naznaczaj)ce.
§ 12. Nie tylko poddani, ale i cudzoziemcy,
w&ród granic pa%stwa przebywaj)cy, s) w obowi)zku
bada- si" o prawa onego. [...]
§ 16. Ktokolwiek nie jest zdolen dzia$a- z
wolno&ci), nie znajduje w niej miejsca wyst"pek, a
zatem i kara na niego. [...]
§ 18. Wszystko, cokolwiek powi"ksza lub
zmniejsza mo'no&- cz$owieka, dzia$ania z wolno&ci) i
rozwag), to wszystko tak'e zwi"ksza albo pomniejsza
stopie% karogodno&ci. [...]
§ 23. Im wi"cej kto mia$ pobudek zaniecha-
pope$nionej czynno&ci, kar" za sob) ci)gn)cej, za tym
winniejszego uznany by- powinien.
§ 24. Im wi"cej kto ma obowi)zków ku drugim
albo wzgl"dnie kraju, tym wi"ksze jest przest"pstwo,
gdy je obra'a.
§ 25. Im wi"ksz) i nieuchronniejsz) jest szkoda
albo niebezpiecze%stwo ze zbrodni wynikaj)ce, tym
ostrzej ta musi by- uwa'ana.
§ 26. Ktokolwiek czyni co lub opuszcza z
umys$u, a przez to inny wbrew przepisowi prawa
karz)cego zostaje obra'ony, ten spe$nia umy&ln)
zbrodni".
§ 27. Gdy czynno&- jest tej natury, 'e skutek
prawu przeciwny, wed$ug powszechnego lub
dzia$aj)cemu szczególniej wiadomego, naturalnego
rzeczy porz)dku, koniecznie z niej musia$ wynikn)-,
zachodzi domys$, 'e zbrodnia zosta$a z umys$u
przedsi"wzi"ta.
§ 28. Kto przest"puj)c prawa karz)ce, nie
przewidzia$ rzeczywi&cie przeciwnego prawu skutku
swej czynno&ci, lecz wszelako' przy dok$adniejszej
baczno&ci i rozwadze, móg$ go by$ przewidzie-, ten
sta$ si" winny zbrodni przez sw) opiesza$o&-. [...]
§ 30. Rozmaite stopnie kar prawnych oznacza
s"dzia, w ka'dym szczególnym przypadku pod$ug
przepisu § 23, 24, 25.
§31. Przepisana prawami kara przest"pcy zowie
si" zwyczajn), a pospolicie tego tylko dotyka, kto
rozmy&lnie dopu&ci$ si" wyst"pku.
§ 32. Najbli'sza kara po zwyczajnej przyznana
b"dzie temu, kto wprawdzie o z$y zamys$ nie jest
prze&wiadczony, któremu jednak przed czynem lub
przyczynie przeciwna prawu skuteczno&- jako
bez&rzedni czynno&ci jego wypadek nie mog$a by-
niewiadom).
§ 33. Je'eli prawo nie oznaczy$o wyra#nie kary
wyst"pku przez zaniedbanie si" pope$nionego, s"dzia
postanowi kar" nadzwyczajn) wed$ug zasad § 29.
§ 34. Je'eli tylko kara nadzwyczajna znajduje
miejsce, nie mo'na jej nigdy rozci)ga- do skazania na
&mier- lub pozbawienie 'ycia. [...]
§ 36. Je'eli skutek szkodliwy wynik$ tylko
przypadkiem z czynno&ci, która jest z siebie samej
godziwa, nie mo'na jej nigdy za wyst"pek poczytywa-
dzia$aj)cemu. [...]
§ 39. Zwyczajna kara za rozmy&ln) zbrodni" tego
dotyka, kto j) spe$ni$ istotnie.
§ 40. Je'eli sprawca uczyni$ wszystko z swej
strony do wykonania zbrodni, lecz skuteczno&- do
czynno&ci na kar" zas$uguj)cej potrzebna, samym tylko
przypadkiem zosta$a wstrzymana; w tym razie zas$u'y$
kar", najbli'ej do zwyczajnej przyst"puj)c). [...]
§ 42. Je'eli takowy traf przerwa$ ju'
poprzednicze do czynno&ci kary godnej
przysposobienia, karci si" z$y zamiar sprawcy w
stosunku, jak post)pi$ ku istotnemu jego wykonaniu.
[...]
§ 47. Oznaczone prawami kary &mierci obostrzaj)
si" przez ci)gni"cie na plac rusztowania i publiczne
trupa wystawienie.
§ 48. Obostrzenie kary wi"zienia w fortecy i
domu poprawy nast"puje przez d$u'szy onej przeci)g
lub skarcenie na ciele.
§ 49. Kara wi"zienia ma by- obostrzona przez
d$u'sz) trwa$o&- lub odj"ciem zwyczajnych wygód,
lecz nie przez takie &rodki, którymi 'ycie i zdrowie
uwi"zionego by$oby podane w niebezpiecze%stwo. [...]
§ 52. Powtórzenie równych przest"pstw skutkuje
zawsze obostrzeniem kary za zbrodni" raz jeden
pope$nion), ustanowionej prawem. [...]
§ 64. Je'eli kilku by$o bez&rzednie uczestnikami
wykonania zbrodni, ka'dego z nich, jak gdyby
pierwszego sprawc", dotknie kara oznaczona prawami.
§ 65. Gdy jeden z nich rozró'niaj)c si", jako
g$ówny sprawca, innych uwiód$ do zbrodni, obostrzy
si" przeciw niemu kara zwyczajna.
§ 66. Zbrodnie, do których pope$nienia zwi)za$o
si" kilku, ostrzej karane by- maj), jak zbrodnie przez
szczególne osoby spe$nione.
§ 67. Ktokolwiek u'ywa drugiego do wykonania
zbrodni, zostanie ukarany, jak ten, kto takowy
wyst"pek sam i bez&rzednie pope$ni$. [...]
§ 73. Gdy kilku zwi)za$o si" do zbrodni,
wspólnie spe$nia- si" maj)cej, ka'den z nich winien
odpowiada- za wszelkie umówione czynno&ci,
chocia'by do jednej tylko dawa$ czynn) pomoc. [...]

Rozdzia$ IX. O wyst"pkach prawnych

 § 509. Nie powinien nikt drugiego uszkadza- lub
krzywdzi- na s$awie, zdrowiu, ciele, 'yciu, wolno&ci i
maj)tku.
 § 510. Pope$nione z umys$u uszkodzenie
drugiego zawsze na kar" zas$uguje.
§511. Grube tak'e zapomnienie si", przez które
któ'kolwiek jest uszkodzony na ciele lub 'yciu, ci)gnie
za sob) kar".
§ 512. Przest)pienie prawa policyjnego,
wydanego przez rz)d krajowy celem ochronienia
obywatelów od szkody, zas$uguje na kar", chocia'by
przez to 'adna rzeczywi&cie szkoda nie wynik$a. [...]
§ 517. Ka'dy ma prawo, gro')ce sobie albo swej
familii b)d# wspó$obywatelom swoim
niebezpiecze%stwo uszkodzenia, przez stosowne do
rzeczy &rodki odwraca-.
§ 518. Potrzeba obrony ma atoli miejsce tylko
przeciw samowolnemu gwa$towi, a i przeciw niemu
wtenczas jedynie, gdy pomoc zwierzchno&ci ani obrazy
odwróci-, ani do przysz$ego stanu rzeczy zwróci- nie
mo'e.
§ 519. U'ycie w$asnej obrony nie mo'e by-
posuwane dalej, ni' wymaga potrzeba odwrócenia
gro')cego nieszcz"&cia.
§ 520. Nadto wybrany &rodek ku odwróceniu
szkody musi by- stosowany do samej'e szkody, przez
obron" w$asn) odwrócon) by- maj)cej.
§ 521. Niebezpieczne, 'yciu zagra'aj)ce,
obra'enia napastnika, wtenczas tylko s) dozwolone,
gdy przeciw jego obelgom, osoba napadni"tego nie
mo'e by- inaczej obroniona.
§ 522. To' samo ma miejsce w obronie
posiadania, gdyby szkoda inaczej by$a nienagrodzona.
§ 523. Dopóki atakowany jest zdolen unikn)-
napa&ci drugiego, bez niebezpiecze%stwa, nie jest
mocen uszkodzi- go, niebezpiecznym 'yciu jego
sposobem.
§ 524. Kto zaiste w stanie w$asnej obrony, z
przest)pieniem jednak granic przepisanych, uszkadza
drugiego, zas$uguje na stosowne do swego ekscesu
skarcenie.
 15. CESARSKI PATENT O
PRZYJ*CIU TYTU(U CESARZA
AUSTRII
Z 10 SIERPNIA 1804 R.
(Huber, s. 24-25; przek$ad: Sczaniecki, s. 89)
[...] Nasza troskliwo&- jako regenta domu i
monarchii austriackiej musi by- zwrócona w tym
kierunku, aby ta zupe$na równo&- tytu$u i dziedzicznej
godno&ci z najprzedniejszymi europejskimi regentami i
mocarstwami, która panuj)cym Austrii nale'y si" tak
ze wzgl"du na prastary blask Ich domu
Arcyksi)'"cego, jak i skutkiem wielko&ci i zaludnienia
Ich pa%stwa [...] zosta$a zachowana.
Dla trwa$ego utwierdzenia tej zupe$nej równo&ci
stanowiska widzimy si" zatem spowodowani i
uprawnieni, id)c za przyk$adami, które da$ w zesz$ym
wieku dwór cesarsko-rosyjski, a obecnie tak'e nowy
w$adca Francji, przyzna- domowi austriackiemu [...]
dziedziczny tytu$ cesarski.
 W my&l tego postanowili&my po dojrza$ej
rozwadze, przyj)- najuroczy&ciej i ustanowi- dla siebie
i dla Naszych nast"pców w nierozdzielnym posiadaniu
naszych niezawis$ych królestw i pa%stw tytu$ i godno&-
dziedzicznego Cesarza Austrii. [...]

16. AKT ZWI/ZKU

RE.SKIEGO
Z 12 LIPCA 1806 R.
(Huber, s. 26-32; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 188-189)
Art. 1. Pa%stwa Ich Majestatów, królów Bawarii i
Wirtembergii, Ich Najja&niejszych Wysoko&ci,
elektora-arcykanclerza i elektora ksi"cia bade%skiego,
diuka Bergu i Kliwii, landgrafa Hesji-Darmstadt,
ksi)')t Nassau-Usingen i Nassau-Weilburg, ksi)')t
Hohenzollern- Hechingen i Hohenzollern-Sigmarinen,
ksi)')t Salm-Salm i Salm-Kyrburg, ksi"cia Isenburg-
Birstein, diuka Arenberg, ksi"cia Lichtenstein, jak i
hrabiego von Leyen, b"d) na wieki oddzielone od
terytorium Cesarstwa Niemieckiego i po$)czone w
odr"bny zwi)zek nosz)cy nazw" Zwi)zku Re%skiego
(Etats confederes du Rhin). [...]
Art. 3. Ka'dy ze skonfederowanych królów i
ksi)')t zrzeknie si" tych tytu$ów, które podkre&laj)
jakiekolwiek zwi)zki z Cesarstwem Niemieckim.
Ka'dy z nich poleci og$osi- swe wyst)pienie z Rzeszy
na Sejmie w dniu najbli'szego 1 sierpnia.
Art. 4. Jego Najja&niejsza Wysoko&- elektor-
arcykanclerz przybierze tytu$ Ksi"cia-
Przewodnicz)cego (Prince-Primat, Fürstprimas) i
Najwy'szej Eminencji.
Tytu$ Ksi"cia Przewodnicz)cego nie daje
'adnych szczególnych uprawnie% sprzecznych z pe$ni)
suwerenno&ci przys$uguj)cej ka'demu cz$onkowi
konfederacji.
Art. 5. Ich Najja&niejsze Wysoko&cie, elektor
bade%ski, ksi)'" Bergu i Kliwii oraz landgraf Hesji-
Darmstadt, przybior) tytu$y Wielkich Ksi)')t. B"d) im
przys$ugiwa- prawa, honory i prerogatywy zwi)zane z
godno&ci) królewsk).
Ranga i pierwsze%stwo mi"dzy nimi s) i
pozostan) &ci&le w takim porz)dku, w jakim wylicza
si" ich w niniejszym artykule.
G$owa dynastii Nassau przybierze tytu$ diuka, a
hrabia Leyen tytu$ ksi"cia.
Art. 6. Sprawy wspólne pa%stw
skonfederowanych b"d) przedmiotem obrad Sejmu z
siedzib) we Frankfurcie i podzielonym na dwa kolegia,
a mianowicie Kolegium Królów i Kolegium Ksi)')t.
Art. 9. Wszystkie spory powsta$e mi"dzy
pa%stwami skonfederowanymi b"d) rozstrzygane przez
Sejm w Frankfurcie.
Art. 10. Sejm b"dzie obradowa$ pod
przewodnictwem Jego Najwy'szej Eminencji, Ksi"cia-
Przewodnicz)cego. Je'eli jedno z kolegiów b"dzie
samodzielnie rozpatrywa- jak)& spraw". Jego
Najwy'sza Eminencja b"dzie przewodniczy$ w
Kolegium Królów, natomiast diuk Nassau w Kolegium
Ksi)')t. [...]
 Art. 12. Jego Majestat Cesarz Francuzów b"dzie
proklamowany Protektorem Konfederacji i z tego
tytu$u w wypadku &mierci Ksi"cia-Przewodnicz)cego
zamianuje jego nast"pc". [...]
Art. 35. Miedzy Cesarstwem Francuskim a
Zwi)zkiem Re%skim, wyst"puj)cym w ca$o&ci lub jako
oddzielne pa%stwa, b"dzie istnia$o przymierze, na
podstawie którego ka'da wojna kontynentalna
prowadzona przez jedn) z umawiaj)cych si" stron staje
si" niezw$ocznie wspóln) dla wszystkich pozosta$ych.
[...]
Art. 38. Kontyngent wojsk, do którego
wystawienia zobowi)zani s) poszczególni
sprzymierzeni na wypadek wojny, zostaje ustalony w
sposób nast"puj)cy:
Francja wystawi 200 000 ludzi
ró'nego rodzaju broni,
Królestwo Bawarii - 30 000 ludzi
ró'nego rodzaju broni,
Królestwo Wirtembergii - 12 000,
Wielki Ksi)'" Badenii - 8 000,
Wielki Ksi)'" Bergu - 5 000,
Wielki Ksi)'" Darmstadt 4 000,

Ich Najja&niejsze Wysoko&cie, diukowie i

ksi)'"ta Nassau z pozosta$ymi ksi)'"tami wystawi)
kontyngent 4 000 ludzi.
Art. 39. Wysokie umawiaj)ce si" strony rezerwuj)
sobie prawo dopuszczenia w przysz$o&ci do niniejszej
konfederacji innych ksi)')t i innych pa%stw nie-
mieckich, je'eli wspólny interes b"dzie wymaga$ ich
dopuszczenia.

17. DEKLARACJA CESARZA

FRANCISZKA II O Z(O,ENIU
NIEMIECKIEJ KORONY CESARSKIEJ
Z 6 SIERPNIA 1806 R.
 (Huber, s. 35-36; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 190)
My, Franciszek II, z Bo'ej $aski wybrany cesarz
rzymski [...] Przekonani ca$kowicie o zupe$nej
niemo'no&ci wype$niania nadal obowi)zków naszej
cesarskiej godno&ci, zmuszeni jeste&my zgodnie z
naszymi zasadami i honorem zrezygnowa- z korony,
która w naszych oczach mog$a mie- warto&- tylko tak
d$ugo, jak d$ugo byli&my w mo'no&ci odpowiada-
zaufaniu, 'ywionemu do nas przez ksi)')t elektorów,
ksi)')t, stany i pozosta$ych mieszka%ców Rzeszy oraz
podo$a- na$o'onym na nas obowi)zkom.
O&wiadczamy zatem niniejszym, i' uwa'amy
w"ze$ $)cz)cy nas dot)d z organizmem pa%stwowym
Rzeszy za rozwi)zany i na skutek po$)czenia si"
skonfederowanych stanów re%skich uznajemy urz)d i
godno&- zwierzchnika Rzeszy za wygas$e, a Nas tym
samym za zwolnionych od wszystkich obowi)zków
przyj"tych wobec Rzeszy Niemieckiej. Z tego te'
powodu sk$adamy niniejszym aktem noszon)
dotychczas przez nas koron" cesarsk) oraz dzier'one
rz)dy cesarskie.
 Zwalniamy równocze&nie ksi)')t elektorów,
ksi)')t, stany i wszystkich poddanych Rzeszy, w
szczególno&ci tak'e cz$onków najwy'szych
trybuna$ów Rzeszy oraz innych urz"dników Rzeszy od
obowi)zków, które na podstawie Konstytucji $)czy$y
ich z nami jako prawnym zwierzchnikiem Rzeszy.
Wszystkie nasze niemieckie prowincje i kraje Rzeszy
uznajemy natomiast za zwolnione od wszystkich
obowi)zków wobec Rzeszy Niemieckiej ci)')cych na
nich dotychczas z jakiegokolwiek tytu$u. Jako cesarz
austriacki, w przywróconych i ustalonych stosunkach
pokojowych ze wszystkimi mocarstwami i s)siednimi
pa%stwami, b"dziemy starali si" doprowadzi- owe
kraje w ich zwi)zkach z ca$ym organizmem pa%stwa
austriackiego do takiego stopnia szcz"&cia i dobrobytu,
jaki zawsze b"dzie celem wszystkich naszych 'ycze% i
przedmiotem naszej szczególnej troski.

Franciszek

18. AUSTRIACKIE PRAWO CYWILNE (ABGB)

Z 1 CZERWCA 1811 R.
(JGS, nr 946; przek$ad: Stojowski)

Wst"p - O ustawach cywilnych w ogólno&ci

§ 14. Przedmiotem przepisów niniejszej ustawy
cywilnej s): prawa osobowe, rzeczowe tudzie'
postanowienia prawom tym wspólne.
Cz. I. O prawie osobowym
Rozdzia$ I. O prawach odnosz#cych si& do osobistych
przymiotów i stosunków
§ 15. Prawa osobowe wynikaj) cz"&ci) z
osobistych przymiotów i stosunków, cz"&ci) zasadzaj)
si" na stosunku familijnym.
 § 16. Ka'dy cz$owiek ma prawa wrodzone,
samym rozumem poznawane i dlatego za osob"
uwa'any by- winien. Niewola albo podda%stwo,
niemniej wykonywanie w$adzy na zasadzie takowych
w krajach tutejszych zostaj) zniesione.
§ 17. Wszystko, co jest zgodne z prawami
naturalnymi wrodzonymi, uwa'a si" dopóty za
istniej)ce, dopóki dowiedzionem nie b"dzie, 'e prawa
te przez ustaw" s) ograniczone.
§ 18. Ka'dy jest zdolny nabywa- praw pod
warunkiem przez ustawy przepisanym. [...]

Rozdzia$ II. O ma!"e(stwie

§ 44. +ród$em stosunków familijnych jest
ma$'e%stwo. Ma$'e%stwo jest umow), w której dwie
osoby ró'nej p$ci o&wiadczaj) wed$ug przepisów
ustawy wol" swoj) do zostawania w nierozerwalnej
spo$eczno&ci, do p$odzenia dzieci, ich wychowania i do
spólnej pomocy. [...]
 § 91. M)' jest g$ow) familii. Jako takiemu s$u'y
szczególniej prawo kierowania gospodarstwem
domowym, lecz tak'e ma obowi)zek dawa- 'onie
stosownie do swego maj)tku przyzwoite utrzymanie i
broni- j) w ka'dym przypadku. [...]
§111. Wa'ne ma$'e%stwo mi"dzy katolikami
tylko przez &mier- jednego z ma$'onków rozwiedzione
by- mo'e. Podobnie jest nierozwi)zalne ma$'e%stwo,
je'eli ju' w czasie zawarcia onego' jedna chocia'by
tylko strona wyznawa$a religi" katolick). [...]
§ 115. Ma$'onkom nie wyznaj)cym religii
katolicko-chrze&cija%skiej dozwala ustawa wed$ug
zasad ich religii ')da- rozwodu dla wa'nych przyczyn.
Przyczynami takimi s): dopuszczenie si" przez
ma$'onka cudzo$óstwa lub takiej zbrodni, za któr) na
kar" przynajmniej pi"cioletniego wi"zienia by$
skazany; z$o&liwe opuszczenie przez niego drugiego
ma$'onka i niestawienie si" w ci)gu jednego roku
pomimo publicznego zapozwania przed s)d w tym
przypadku, gdy miejsce pobytu jego nie by$o wiadome;
nastawanie 'yciu lub zdrowiu zagra'aj)ce; ci"'kie i
cz"ste pokrzywdzenie na ciele; nieprzezwyci"'ony
wstr"t, dla którego obydwoje ma$'onkowie ')daj)
rozwodu; w tym atoli ostatnim przypadku rozwód nie
mo'e by- od razu udzielony, lecz naprzód i wed$ug
okoliczno&ci kilka razy rozdzia$ co do sto$u i $o'a
dozwolony by- winien. Wreszcie we wszystkich tych
przypadkach te przepisy zachowane by- winny, które
co do dochodzenia i wyrokowania w sprawach o
niewa'no&- ma$'e%stwa s) postanowione. [...]

Cz. II. O prawie rzeczowym,

O RZECZACH I PRAWNYM ICH PODZIALE
§ 285. Wszystko w prawnym rozumieniu nazywa
si" rzecz), co si" ró'ni od osoby i s$u'y do u'ytku
ludzkiego. [...]
 § 291. Rzeczy wed$ug ich natury dziel) si": na
zmys$owe i niezmys$owe; na ruchome i nieruchome;
znikome i nieznikome; ocenne i nieocenne.
§ 292. Rzeczami zmys$owymi s) te, które pod
zmys$y podpadaj), tym przeciwne nazywaj) si"
niezmys$owymi, np. prawo polowania, rybo$óstwo i
wszelkie inne prawa.
§ 293. Rzeczy, które bez uszkodzenia ich istoty z
jednego miejsca na drugie przeniesione by- mog), s)
ruchome; w przeciwnym razie nieruchome. Rzeczy z
natury swojej ruchome uwa'ane s) w znaczeniu
prawnym za nieruchomo&ci, je'eli na mocy przepisu
ustawy albo z przeznaczenia w$a&ciciela stanowi)
przynale'no&- nieruchomo&ci.
§ 294. Przez przynale'no&- rozumie si" to
wszystko, cokolwiek jest z rzecz) trwale po$)czone.
Przynale'no&ci) jest nie tylko przyrostek rzeczy,
dopóki od niej nie jest od$)czony, ale tak'e rzeczy
podrz"dne, bez których rzecz g$ówna nie mog$aby by-
u'ywana, albo które ustawa lub w$a&ciciel do ci)g$ego
u'ywania rzeczy g$ównej przeznaczy$. [...]
 § 301. Rzeczy, które bez ich zniszczenia, czyli
spo'ywania, nie daj) zwyczajnego po'ytku, zowi) si"
rzeczami znikomymi; nieznikomymi za& te, które bez
takiego zniszczenia u'ywane by- mog). [...]
§ 303. Rzeczy ocenne s) te, których warto&-
przez porównanie z innymi w obiegu b"d)cymi
oznaczon) by- mo'e; do takich rzeczy nale') tak'e
pos$ugi, roboty r"czne i umys$owe. Przeciwnie, rzeczy,
których warto&- przez porównanie z innymi, w obiegu
b"d)cymi, oznaczona by- nie mo'e, nazywaj) si"
nieocennymi. [...]
§ 307. Prawa, które s$u') osobie do rzeczy, bez
wzgl"du na pewne osoby, zowi) si" &ci&le rzeczowymi.
Prawa do rzeczy, które tylko przez wzgl)d na pewne
osoby, bezpo&rednio z ustawy albo te' z czynno&ci
obowi)zek rodz)cej wynikaj), zowi) si" osobisto-
rzeczowymi.
§ 308. Prawami &ci&le rzeczowymi s): prawo
posiadania, w$asno&ci, zastawu, s$u'ebno&ci i prawo
dziedziczenia. [...]

ODDZIA( I. O prawach &ci&le

rzeczowych
Rozdzia$ II. O prawie
w!asno$ci
§ 353. Wszystko, co do kogo nale'y, wszystkie
jego zmys$owe lub niezmys$owe rzeczy zowi) si" jego
w$asno&ci).
§ 354. W$asno&- uwa'ana jako prawo jest to
w$adza rozporz)dzania istot) i po'ytkami rzeczy
wed$ug upodobania, z wy$)czeniem od tego ka'dego
drugiego. [...]
§ 364. W ogólno&ci prawo w$asno&ci tak tylko
wykonywane by- mo'e, aby przez to ani prawa osób
trzecich naruszone, ani ograniczenia w ustawach ze
wzgl"du na utrzymanie i pomno'enie dobra
powszechnego postanowione, przest)pione nie by$y.
[...]

Rozdzia$ III. O nabywaniu w!asno$ci przez

zaw!aszczenie
§ 380. Do otrzymania w$asno&ci potrzeba tytu$u i
prawnego sposobu nabycia. [...]

Rozdzia$ V. O nabyciu w!asno$ci przez oddanie

§ 425. Sam tytu$ nie nadaje jeszcze w$asno&ci.
W$asno&- i w ogólno&ci wszystkie prawa rzeczowe,
oprócz przypadków wyra#nie w ustawie przewi-
dzianych, jedynie tylko przez prawne oddanie i
przyj"cie nabyte by- mog). [...]
§ 431. Do przeniesienia w$asno&ci nieruchomo&ci
potrzeba, aby tytu$ nabycia wniesiony by$ do ksi)g
publicznych na to przeznaczonych. Wniesienie to
nazywa si" wpisem hipotecznym (intabulacj)).

19. NIEMIECKI AKT ZWI/ZKOWY

Z 8 CZERWCA 1815 R.
(Huber, s. 75-90; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 191-196)

W Imi" Przenaj&wi"tszej i Nierozdzielnej Trójcy!

Suwerenni ksi)'"ta i wolne miasta Niemiec
powodowani wspóln) wol) wykonania postanowie%
zawartych w art. 6 pokoju paryskiego z 10 maja 1814
r., bior)c pod uwag" korzy&ci, jakie mog$yby p$yn)- z
ich mocnego i sta$ego zwi)zku dla bezpiecze%stwa i
niezawis$o&ci Niemiec oraz dla pokoju i równowagi si$
w Europie, postanowili zgodnie zjednoczy- si" w
trwa$y zwi)zek i w tym celu wyposa'yli w
odpowiednie pe$nomocnictwa swych pos$ów i
delegatów na kongresie w Wiedniu, a mianowicie: [...
(tu nast"puj) nazwiska pe$nomocników)].
W zgodzie z powy'szymi poleceniami
wymienieni pe$nomocnicy, po sprawdzeniu
prawdziwo&ci swych pe$nomocnictw, wyrazili zgod"
na nast"puj)ce artyku$y.

I. Postanowienia ogólne
Art. 1. Niezawi&li ksi)'"ta i wolne miasta
Niemiec $)cznie z ich Majestatami cesarzem Austrii i
królem Prus oraz królami Danii i Niderlandów, a
mianowicie:
Cesarz Austrii i król Prus, obaj ze wzgl"du na
posiad$o&ci wchodz)ce uprzednio w sk$ad Rzeszy
Niemieckiej,
Król Danii z powodu Holsztynu, król
Niderlandów z tytu$u Wielkiego Ksi"stwa
Luksemburskiego,
$)cz) si" w jeden trwa$y zwi)zek, który ma si"
nazywa- Zwi)zek Niemiecki.

Art. 2. Celem tego (Zwi)zku) jest utrzymanie

zewn"trznego i wewn"trznego bezpiecze%stwa pa%stw
niemieckich.

Art. 3. Wszyscy cz$onkowie Zwi)zku maj) jako

tacy równe prawa; wszyscy zobowi)zuj) si" w równej
mierze do przestrzegania aktu zwi)zkowego.

Art. 4. Sprawy Zwi)zku b"d) za$atwiane przez

Zgromadzenie Zwi)zkowe, w którym wszyscy
cz$onkowie Zwi)zku, bez uszczerbku dla ich rangi,
b"d) reprezentowani przez swoich pe$nomocników,
uprawnionych czy to do wirylnego czy kurialnego
g$osu wed$ug nast"puj)cego schematu:
1. Austria
1 g$os
2. Prusy
1 g$os
3. Bawaria
1 g$os
4. Saksonia
1 g$os
5. Hanover
1 g$os
6. Wirtembergia
1 g$os
7. Badenia
1 g$os
8. Hesja Elektorska
1 g$os
9. Wielkie Ksi"stwo Heskie
1 g$os
10. Dania ze wzgl"du na Holsztyn
1 g$os
11. Niderlandy ze wzgl"du na Wielkie Ksi"stwo
Luksemburskie 1 g$os
12. Wielkoksi)'"cy i Ksi)'"cy Dom Saski
1 g$os
13. Brun&wik i Nassau
1 g$os
14. Meklemburgia-Schweryn i Meklemburgia-
Strelitz 1 g$os
 15. Holsztyn-Oldenburg, Anhalt i Schwarzburg
1 g$os
16. Hohenzollern, Lichtenstein, Reuss, Schaumburg-
Lippe, Lippe i Waldeck 1 g$os
17. Wolne miasta Lubeka, Frankfurt, Brema i
Hamburg 1 g$os
Razem 17 g$osów

Art. 5. Przewodniczenie w Zgromadzeniu

Zwi)zkowym przys$uguje Austrii, ka'dy cz$onek
Zwi)zku ma prawo zg$aszania i przedk$adania
propozycji, a przewodnicz)cy jest zobowi)zany do
wniesienia ich pod obrady w okre&lonym terminie.
Art. 6. W razie podejmowania decyzji co do
u$o'enia b)d# zmiany konstytucji Zwi)zku, uchwalenia
ustaw dotycz)cych samego aktu zwi)zkowego,
zasadniczych urz)dze% Zwi)zku i tym podobnych
ogólnie korzystnych rozporz)dze% - Zgromadzenie
konstytuuje si" w Plenum, dla którego jednak z uwagi
na ró'nice wielko&ci poszczególnych pa%stw
zwi)zkowych ustalono obliczenie i rozdzia$ g$osów w
nast"puj)cy sposób:
1. Austria

4 g$osy
2. Prusy

4 g$osy
3. Saksonia

4 g$osy
4. Bawaria

4 g$osy
5. Hanover

4
g$osy
6. Wirtembergia

4 g$osy
7. Badenia

3 g$osy
8. Hesja
Elektorska

3 g$osy
9. Wielkie
Ksi"stwo Heskie

3 g$osy
10. Holsztyn

3 g$osy
11. Luksemburg

3 g$osy
12. Brun&wik

2 g$osy
13.
Meklemburgia-
Schweryn
 2 g$osy
14. Nassau

2 g$osy
15. Saksonia-
Weimar

1 g$os
16. Saksonia-
Gotha

1
g$os
17. Saksonia-
Coburg

1 g$os
18. Saksonia-
Meiningen

1
g$os
19. Saksonia-
Hildburghausen

1
g$os
20.
Meklemburgia-
Strelitz

1
g$os
21. Holsztyn-
Oldenburg
 1
g$os
22. Anhalt-
Dessau

1 g$os
23. Anhalt-
Bernburg

1 g$os
24. Anhalt-
Kothen

1 g$os
25.
Schwarzburg-
Rudolstadt

1
g$os
26.
Schwarzburg-
Sonderhausen

1
g$os
27.
Hohenzollern-
Hechingen

1 g$os
28. Lichtenstein

1 g$os
 29.
Hochenzollern-
Siegmarinen

1 g$os
30. Waldeck

1 g$os
31. Reuss
starszej linii

1 g$os
 32. Reuss m$odszej linii
1 g$os
33. Schaumburg-Lippe
1 g$os
34. Lippe
1 g$os
35. Wolne miasto Lubeka
1 g$os
36. Wolne miasto Frankfurt
1 g$os
37. Wolne miasto Brema
1 g$os
38. Wolne miasto Hamburg
1 g$os

Razem 69 g$osów

Zgromadzenie zwi)zkowe rozwa'y, czy przy

obradach nad ustawami zasadniczymi Zwi)zku nale'y
przyzna- jakie& g$osy kurialne in Pleno tak'e
zmediatyzowanym by$ym stanom Rzeszy.
Art. 7. Czy i na ile jaka& sprawa zgodnie z
powy'szymi postanowieniami podlega decyzji Plenum
rozstrzyga &ci&lejsze Zgromadzenie na podstawie
wi"kszo&ci g$osów.
Projekty, o których ma zdecydowa- Plenum,
przygotowuje si" w &ci&lejszym Zgromadzeniu,
nadaj)c im form" gotow) do aprobaty lub odrzucenia;
zarówno w &ci&lejszym, jak i w plenarnym
Zgromadzeniu decyzje zapadaj) wi"kszo&ci) g$osów, z
tym jednak zastrze'eniem, 'e w pierwszym wystarcza
wi"kszo&- absolutna, w ostatnim za& dwóch trzecich
g$osów.
W razie równo&ci g$osów w zgromadzeniu
&ci&lejszym rozstrzygni"cie przys$uguje
przewodnicz)cemu.
W przypadku gdy chodzi o uchwalenie lub
zmian" konstytucji, urz)dze% zasadniczych Zwi)zku,
jura singulorum lub spraw zwi)zanych z religi)
decyzja nie mo'e by- podj"ta wi"kszo&ci) g$osów ani
w Zgromadzeniu &ci&lejszym ani w plenarnym.
Zgromadzenie Zwi)zkowe jest nieustaj)ce, w
przypadku jednak, gdy sprawy podlegaj)ce jego
debacie zosta$y wyczerpane, ma prawo do odroczenia
si", wszak'e na czas nie d$u'szy ni' cztery miesi)ce.
Wszystkie szczegó$owe postanowienia dotycz)ce
odraczania i za$atwiania w tym czasie bie')cych spraw
nie cierpi)cych zw$oki zastrze'one zostaj)
Zgromadzeniu Zwi)zkowemu przy uk$adaniu ustaw
zasadniczych. [...]
Art. 9. Zgromadzenie Zwi)zkowe ma sw)
siedzib" we Frankfurcie nad Menem, otwarcie obrad
ustalone zosta$o na dzie% 1 wrze&nia 1815 r.
Art. 10. Pierwszym zadaniem Zgromadzenia
Zwi)zkowego po otwarciu debaty b"dzie u$o'enie
ustaw zasadniczych Zwi)zku i unormowanie jego
podstawowych urz)dze% w zakresie spraw
zagranicznych, wojskowych i wewn"trznych.
 Art. 11. Wszyscy cz$onkowie Zwi)zku obiecuj)
broni- przed napa&ci) zarówno ca$e Niemcy, jak i
poszczególne pa%stwa Zwi)zku i gwarantuj) sobie
wzajemnie wszystkie swe posiad$o&ci wchodz)ce w
sk$ad Zwi)zku.
W przypadku wypowiedzenia wojny przez
Zwi)zek 'adnemu cz$onkowi nie wolno wchodzi- w
jednostronne porozumienia z wrogiem, ani zawiera-
separatystycznego zawieszenia broni lub pokoju.
Cz$onkowie Zwi)zku zatrzymuj) prawo do
zawierania wszelkiego rodzaju uk$adów; zobowi)zuj)
si" jednak nie wchodzi- w 'adne porozumienia, które
by$yby wymierzone w bezpiecze%stwo Zwi)zku lub
poszczególnych pa%stw cz$onkowskich.
Cz$onkowie Zwi)zku zobowi)zuj) si" tak'e do
niepodejmowania wzajemnie przeciwko sobie kroków
wojennych ani do niestosowania w swych sporach
przemocy lecz do wytaczania ich na forum
Zgromadzenia Zwi)zkowego. Zgromadzenie winno w
takim przypadku próbowa- po&rednictwa przez
delegacj", a je'eli próba ta nie powiedzie si" i zachodzi
potrzeba rozstrzygni"cia s)dowego, spowoduje ono
wydanie takowego przez odpowiedni) instancj"
rozjemcz), której wyrokowi strony wiod)ce spór
musz) si" natychmiast podporz)dkowa-. [...]

II. Postanowienia szczegó!owe

Poza punktami przyj"tymi dla umocnienia
Zwi)zku w powy'szych artyku$ach jednocz)cy si"
cz$onkowie uznali za potrzebne doj&- do porozumienia
w nast"puj)cych przedmiotach i da- temu niniejszym
wyraz w poni'szych ustaleniach równych pod
wzgl"dem mocy z poprzednimi postanowieniami.

Art. 13. We wszystkich pa%stwach Zwi)zku

zostanie wprowadzony krajowy ustrój stanowy. [...]

Art. 16. Ró'norodno&- w zakresie wyzna%

chrze&cija%skich nie mo'e stanowi- w krajach na
obszarach Zwi)zku Niemieckiego podstawy do
jakiejkolwiek ró'nicy w dziedzinie korzystania z praw
obywatelskich i politycznych. [...]

Art. 18. Zjednoczeni ksi)'"ta i wolne miasta

zgodzi$y si" zapewni- poddanym pa%stw niemieckich
nale')cych do Zwi)zku nast"puj)ce prawa:
(a) nabywania i posiadania w$asno&ci ziemskiej
poza pa%stwem, w którym zamieszkuj), pod
warunkiem i' z tego powodu w obcym pa%stwie nie
b"d) poddawani wi"kszym podatkom i obci)'eniom,
ani'eli w$a&ni poddani tego' pa%stwa;
(b) uprawnienia do:
1) swobodnego przeprowadzenia si" z jednego
niemieckiego pa%stwa nale')cego do Zwi)zku do
innego, które zechce wyra#nie uzna- ich za
poddanych, a tak'e
2) wst"powania w s$u'b" cywiln) i wojskow)
tego' (pa%stwa), w obu przypadkach jednak na tyle, na
ile nie powoduje to powstawania jakichkolwiek
zobowi)za% do s$u'b wojskowych przeciwko
dotychczasowej ojczy#nie, a ze wzgl"du na to, aby w
obecnej obowi)zuj)cej rozmaito&ci przepisów
ustawowych dotycz)cych spraw wojskowych nie
mog$a powsta- odmienna sytuacja szkodliwa dla
poszczególnych pa%stw Zwi)zku. Zgromadzenie
Zwi)zkowe we#mie pod uwag" wprowadzenie
mo'liwie jednakowych ustaw w tej materii;
(c) wolno&- od wszelkich podatków
emigracyjnych (jus detractus, gabella emigrationis), o
ile maj)tek przechodzi do innego niemieckiego
pa%stwa nale')cego do Zwi)zku, a z tym nie $)czy si"
powstanie szczególnych stosunków na podstawie
uk$adów o swobodzie ruchu;
(d) Zgromadzenie Zwi)zkowe zajmie si" na swej
pierwszej sesji zredagowaniem jednakowych
zarz)dze% w sprawie wolno&ci prasy i ustalenia praw
pisarzy i nak$adców przeciwko przedrukom.
 Art. 19. Cz$onkowie Zwi)zku zastrzegaj) sobie
wzi"cie pod rozwag" na pierwszej sesji Zgromadzenia
Zwi)zkowego we Frankfurcie spraw wymiany i
komunikacji mi"dzy ró'nymi pa%stwami nale')cymi
do Zwi)zku, jak równie' zagadnie% 'eglugi zgodnie z
zaleceniami zasad przyj"tych na kongresie w Wiedniu.
Art. 20. Niniejszy uk$ad b"dzie ratyfikowany
przez wszystkie uk$adaj)ce si" strony, a dokumenty
ratyfikacyjne winny by- wys$ane w terminie sze&ciu
tygodni lub - o ile to mo'liwe - wcze&niej do Wiednia
do cesarskiej austriackiej kancelarii nadwornej i
pa%stwowej i w momencie otwarcia (powstania)
Zwi)zku z$o'one w jego archiwum.

20. WIEDE.SKI AKT KO.COWY KONFERENCJI

MINISTRÓW
Z 15 MAJA 1820 R.
(Huber, s. 75-90; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 196-198)
Suwerenni ksi)'"ta i wolne miasta Niemiec
maj)c na uwadze swe zobowi)zania podj"te przy
zak$adaniu Zwi)zku Niemieckiego w dziedzinie
zapewnienia postanowieniom aktu zwi)zkowego
w$a&ciwego rozwoju przez uzupe$niaj)ce i
wyja&niaj)ce ustawodawstwo i dzi"ki temu
(doprowadzenia) do sprecyzowania samego Zwi)zku
(uznali), 'e aby umocni- w sposób nierozerwalny
Zwi)zek, który w pokoju i zgodzie $)czy ca$e Niemcy,
nie powinni d$u'ej zwleka- z zadowalaj)cym
wykonywaniem w drodze wspólnych obrad ka'dego
obowi)zku i powszechnie odczuwalnych potrzeb,
wyznaczyli (wi"c) w ko%cu nast"puj)cych
pe$nomocników, a mianowicie: [... (tu nast"puj)
nazwiska pe$nomocników)], którzy w Wiedniu, po
dokonanej wymianie swych prawnie ustanowionych
pe$nomocnictw, spotkali si" na konferencji
gabinetowej i po wnikliwym rozwa'eniu i uzgodnieniu
wzajemnych punktów widzenia, 'ycze% i propozycji
swych rz)dów, doszli do ostatecznego ustalenia
nast"puj)cych artyku$ów:

Art. 1. Zwi)zek Niemiecki jest w rozumieniu

prawa mi"dzynarodowego zwi)zkiem niemieckich
suwerennych ksi)')t i wolnych miast zawartym dla
utrzymania niezawis$o&ci i nienaruszalno&ci ich pa%stw
znajduj)cych si" w Zwi)zku oraz dla zachowania
wewn"trznego i zewn"trznego bezpiecze%stwa
Niemiec.

Art. 2. Zwi)zek ten przedstawia si" na wewn)trz

jako zbiorowo&- samodzielnych, niezawis$ych w
stosunku do siebie pa%stw, które posiadaj) równe
nawzajem prawa i obowi)zki wynikaj)ce z uk$adu; w
swych za& zewn"trznych stosunkach stanowi zbiorow)
pot"g" zwi)zan) jedno&ci) polityki. [...]

Art. 5. Zwi)zek ustanowiony zosta$ jako

nierozerwalne zrzeszenie i dlatego 'adnemu
wspó$uczestnikowi nie przys$uguje prawo swobodnego
wyst"powania z niego. [...]

Art. 25. Zapewnienie wewn"trznego spokoju i

porz)dku w pa%stwach nale')cych do Zwi)zku nale'y
do ich rz)dów. Wyj)tkowo jednak, ze wzgl"du na
bezpiecze%stwo wewn"trzne ca$ego Zwi)zku i w
wykonaniu zobowi)zania cz$onków Zwi)zku do
wzajemnej pomocy, mo'e doj&- do wspó$dzia$ania
ogó$u cz$onków na rzecz utrzymania lub przywrócenia
pokoju, w przypadku powstania poddanych przeciwko
rz)dowi, jawnego buntu lub niebezpiecznych
rozruchów w wi"kszej liczbie pa%stw nale')cych do
Zwi)zku.

Art. 26. Je'eli w jakim& pa%stwie nale')cym do

Zwi)zku na skutek powstania poddanych przeciwko
w$adzy zostanie bezpo&rednio zagro'ony pokój wew-
n"trzny i nale'y obawia- si" rozszerzenia
buntowniczych rozruchów lub te' dosz$o do otwartego
powstania, a rz)d sam - po wyczerpaniu &rodków
konstytucyjnych i ustawowych wzywa pomocy
Zwi)zku - Zgromadzenie Zwi)zkowe winno w celu
przywrócenia porz)dku udzieli- natychmiastowej
pomocy. Gdyby w tym ostatnim przypadku z góry
by$o powszechnie wiadome, i' rz)d nie jest w stanie
uspokoi- buntu w$asnymi si$ami, zarazem jednak ze
wzgl"du na okoliczno&ci nie mo'e wyst)pi- z pro&b) o
pomoc Zwi)zku - Zgromadzenie Zwi)zkowe jest
zobowi)zane do niezw$ocznej, tak'e nie wzywanej
interwencji na rzecz przywrócenia spokoju i
bezpiecze%stwa. W ka'dym jednak przypadku
zarz)dzone &rodki winny dzia$a- tak d$ugo, jak uwa'a
za konieczne (zainteresowany rz)d), który korzysta$ z
pomocy Zwi)zkowej. [...]

Art. 27. Rz)d, któremu udzielono tego rodzaju

pomocy, winien przedstawi- Zgromadzeniu
Zwi)zkowemu przyczyn" zaistnia$ych niepokojów
oraz udzieli- mu zadowalaj)cej informacji o &rodkach
podj"tych dla umocnienia przywróconego porz)dku
prawnego.

Art. 28. W przypadku zagro'enia przez

niebezpieczne spiski i akty gwa$tu pokoju publicznego
i porz)dku prawnego w wi"kszej ilo&ci pa%stw
nale')cych do Zwi)zku, w warunkach gdy tylko we
wspólnym dzia$aniu przyczyni- mo'na kroki skuteczne
dla osi)gni"cia dobra ogó$u. Zgromadzenie
Zwi)zkowe jest uprawnione i powo$ane, po uprzednim
porozumieniu si" przede wszystkim z zagro'onymi
rz)dami do decydowania i podj"cia odpowiednich
&rodków. [...]

Art. 46. Je'eli jakie& pa%stwo nale')ce do

Zwi)zku i maj)ce jednocze&nie posiad$o&ci poza jego
obszarem rozpoczyna wojn" jako mocarstwo
europejskie, to wojna, nie naruszaj)c interesów i
zobowi)za% Zwi)zku, wcale go nie interesuje.

Art. 47. W przypadkach gdy takie pa%stwo

nale')ce do Zwi)zku zostanie zagro'one lub
napadni"te w swych pozazwi)zkowych terytoriach,
obowi)zek Zwi)zku do podejmowania wspólnych
&rodków obrony czy udzia$u i pomocy powstaje tylko
o tyle, o ile na podstawie uprzedniej uchwa$y
wi"kszo&ci w &ci&lejszym Zgromadzeniu stwierdzone
zostanie niebezpiecze%stwo dla obszaru Zwi)zku. [...]

Art. 54. Ze wzgl"du na to, i' zgodnie z intencj)

art. 13 aktu zwi)zkowego i poza tym wydanych
wyja&nie% we wszystkich pa%stwach Zwi)zku winien
by- wprowadzony ustrój konstytucyjny (stanowy),
przeto Zgromadzenie Zwi)zkowe dopilnuje nadto, aby
to postanowienie nie zosta$o puste w jakimkolwiek
pa%stwie Zwi)zku.

Art. 55. Suwerennym ksi)'"tom pa%stw Zwi)zku

pozostawia si" unormowanie tych wewn"trznych
spraw kraju z uwzgl"dnieniem wcze&niej ju'
ustawowo okre&lonych praw stanowych i okre&lenie
ich jako obecnie obowi)zuj)cych stosunków.

Art. 56. Krajowe ustroje stanowe wprowadzone

w wymieniony sposób mog) by- zmienione tylko na
drodze ustawy.

Art. 57. Ze wzgl"du na to, 'e Zwi)zek

Niemiecki, z wyj)tkiem wolnych miast, sk$ada si" z
suwerennych ksi)')t, przeto w zgodzie z wyra'on) tu
zasad) pe$nia w$adzy pa%stwowej winna nale'e- do
g$owy pa%stwa i suweren mo'e by- kr"powany przez
krajowy ustrój konstytucyjny (stanowy) tylko wspó$-
udzia$em stanów w zakresie wykonywania
okre&lonych praw.
 Art. 58. Suwerenni ksi)'"ta zjednoczeni w
Zwi)zku nie mog) by- przez 'aden krajowy ustrój
konstytucyjny kr"powani czy ograniczani w zakresie
wype$niania ich zobowi)za% wynikaj)cych z
przynale'no&ci do Zwi)zku.

Art. 59. Je'eli konstytucja wprowadza jawno&-

obrad stanów krajowych, w regulaminie debaty nale'y
zatroszczy- si" o to, aby ustawowe granice wolno&ci
wypowiedzi nie by$y naruszane ani przy samym
prowadzeniu obrad, ani przy ich og$aszaniu drukiem w
sposób zagra'aj)cy bezpiecze%stwu jakiego& pa%stwa
nale')cego do Zwi)zku czy ca$o&ci Niemiec.

Art. 60. Je'eli jaki& cz$onek Zwi)zku wyrazi

'yczenie obj"cia gwarancj) Zwi)zku krajowego
ustroju stanowego wprowadzonego w jego kraju -
Zgromadzenie Zwi)zkowe jest uprawnione do jej
udzielenia. Otrzymuje ono uprawnienie do troszczenia
si", na 'yczenie zainteresowanych, o nienaruszalno&-
ustroju i mo'liwo&- przyczynienia si" do usuwania
nieporozumie% wynik$ych czy to w interpretacji, czy w
stosowaniu konstytucji za pomoc) dobrych us$ug i
kompromisowych rozwi)za%, o ile (w tych
przypadkach) nie zosta$y ustawowo przewidziane inne
&rodki i drogi. [...]

Art. 62. Powy'sze postanowienia zgodnie z art.

13 aktu zwi)zkowego rozci)gaj) si" na tyle na wolne
miasta, na ile na to pozwalaj) ich szczególne
urz)dzenia ustrojowe i stosunki.
 21. KONSTYTUCJA KRÓLESTWA PRUSKIEGO
Z 31 STYCZNIA 1850 R.
(GS, nr 3, poz. 3212; przek$ad: Sczaniecki, s. 165-168)
(Wst"p) My Fryderyk Wilhelm, z !aski Bo"ej Król
Prus [...] oznajmiamy, "e og!oszona przez nas dnia 5
grudnia 1848 r. Konstytucja pa(stwa pruskiego [...]
zosta!a poddana rewizji i tekst Konstytucji zosta!
ostatecznie ustalony wspólnie z obu izbami. Og!aszamy
j# wi&c jako Konstytucj& w brzmieniu nast&puj#cym:

TYTU( III. O Królu

Art. 43. Osoba królewska jest nietykalna.
Art. 44. Ministrowie królewscy s)
odpowiedzialni. Wszystkie akty rz)dowe Króla
wymagaj) do swej wa'no&ci kontrasygnaty jednego
ministra, który w ten sposób przejmuje
odpowiedzialno&-.
Art. 45. Królowi jedynie przys$uguje w$adza
wykonawcza. On powo$uje i odwo$uje ministrów. On
nakazuje og$oszenie ustaw i wydaje rozporz)dzenia,
potrzebne dla ich wykonania.
Art. 46. Król sprawuje naczelne dowództwo nad
si$ami zbrojnymi.
Art. 47. Król obsadza wszystkie stanowiska w
armii tak jak i w pozosta$ych ga$"ziach s$u'by
pa%stwowej, chyba 'e ustawa stanowi inaczej.
Art. 48. Król ma prawo wypowiadania wojny,
zawierania pokoju oraz traktatów z obcymi rz)dami.
Te ostatnie wymagaj) dla ich wa'no&ci zgody obu izb,
o ile to s) traktaty handlowe, albo takie które
wywo$uj) na$o'enie ci"'arów na pa%stwo albo
pojedynczych obywateli.
Art. 49. Król ma prawo $aski i z$agodzenia kary.
Prawo to mo'e by- wykonane w stosunku do ministra
skazanego w zwi)zku z wykonywanym przeze%
urz"dem, jedynie na wniosek tej Izby, która postawi$a
ministra w stan oskar'enia. [...]
Art. 51. Król zwo$uje Izby i zamyka ich sesje.
Mo'e rozwi)za- obie Izby albo tylko jedn) z nich. W
takim jednak wypadku wyborcy winni si" zebra- w
ci)gu 60 dni od daty rozwi)zania Izby, a Izby winny
si" zebra- w przeci)gu 90 dni.
Art. 52. Król mo'e Izby odroczy-. Bez ich zgody
odroczenie takie nie mo'e przekracza- 30 dni oraz nie
mo'e by- powtórzone w czasie tej samej sesji.
Art. 53. Korona jest zgodnie z prawami domu
królewskiego dziedziczna w linii m"skiej na zasadzie
primogenitury i agnatycznego nast"pstwa.
Art. 54. Król osi)ga pe$noletno&- w 18-tym roku
'ycia. Sk$ada on w obecno&ci obu Izb przysi"g", 'e
b"dzie nieugi"cie przestrzega$ Konstytucji i 'e b"dzie
rz)dzi$ zgodnie z jej zasadami i ustaw). [...]
Art. 56. Je&li król jest ma$oletni lub z innych
przyczyn nie mo'e sprawowa- w$adzy, wówczas
obejmuje regencj" ten spo&ród pe$noletnich agnatów
(art. 53), który stoi najbli'ej korony. [...]
 TYTU( IV. O ministrach
Art. 60. Ministrowie [...] maj) wst"p do ka'dej
Izby i zgodnie z ich 'yczeniem musz) by- w ka'dej
chwili wys$uchani. Ka'da Izba mo'e za')da-
obecno&ci ministra. Ministrowie maj) prawo
g$osowania w jednej albo drugiej Izbie tylko wtedy
je'eli do niej nale').
Art. 61. Ministrowie mog) uchwa$) jednej z Izb
by- postawieni w stan oskar'enia z powodu zbrodni
naruszenia Konstytucji, przekupstwa albo zdrady. W
takim wypadku s)dzi ich najwy'szy s)d monarchii w
po$)czonych senatach. [...]

TYTU( V. O Izbach
Art. 62. W$adza ustawodawcza wykonywana jest
wspólnie przez Króla i dwie Izby. Zgoda Króla i obu
Izb jest wymagana dla ka'dej ustawy. Projekty ustaw
finansowych i bud'et przedk$ada si" najpierw drugiej
Izbie; mog) one by- przez pierwsz) Izb" przyj"te albo
odrzucone w ca$o&ci.
Art. 63. Jedynie w wypadku gdy tego pilnie
wymaga utrzymanie bezpiecze%stwa publicznego albo
zapobie'enie jakiej& niezwyk$ej kl"sce, a izby nie s)
zgromadzone, mog) by- wydane pod
odpowiedzialno&ci) ca$ego ministerium rozporz)dzenia
z moc) ustawy, nie pozostaj)ce w sprzeczno&ci z
Konstytucj). Rozporz)dzenia te nale'y jednak
przedstawi- obu Izbom natychmiast po ich zebraniu
si".
Art. 64. Prawo inicjatywy ustawodawczej
przys$uguje Królowi i obu Izbom. Projekty
ustawodawcze, które zosta$y przez jedn) z Izb albo
przez Króla odrzucone, nie mog) by- ponownie
przedstawione w ci)gu tej samej sesji.
Art. 65. Pierwsza Izba (Die Erste Kammer; od
1855 r. Herrenhaus) sk$ada si" z: a) pe$noletnich
ksi)')t królewskich; b) z g$ów rodów, które niegdy&
cieszy$y si" prawem zasiadania w Sejmie Rzeszy [...];
c) z cz$onków do'ywotnich powo$anych przez Króla
[...]; d) z 90 cz$onków wybieranych w okr"gach
wyborczych, które okre&li ustawa [...]; e) z 30
cz$onków wybieranych przez wi"ksze miasta. [...]
Art. 68. Wybieralnym do pierwszej Izby jest
ka'dy Prusak, który uko%czy$ 40 lat [...] (Artyku$y 65-
68 zosta$y zast)pione w 1853 r. tekstem: Pierwsza Izba
zostanie zorganizowana rozporz)dzeniem królewskim
(zosta$o ono wydane w 1854 r.). Pierwsza Izba sk$ada
si" z cz$onków dziedzicznych i do'ywotnich, których
Król powo$a.)
Art. 69. Druga Izba (Die Zweite Kammer; od
1855 r. Haus der Abgeordneten) sk$ada si" z 350
cz$onków [...] (Po wprowadzeniu poprawki w 1876 r.
liczba ta wynosi 433).
Art. 70. Ka'dy Prusak po uko%czeniu 25-roku
'ycia, który posiada prawo wyborcze do wyborów
gminnych, jest uprawnionym do g$osowania
prawyborc).[...]
Art. 71. Wybiera si" jednego elektora na ka'dych
250 dusz ludno&ci. Prawyborców dzieli si" w
zale'no&ci od op$acanych przez nich podatków na trzy
klasy i to w ten sposób, by na ka'd) klas" przypada$o
po 1/3 ogólnej sumy &wiadcze% podatkowych
wszystkich prawyborców. [...] Pierwsza klasa obejmuje
tych prawyborców, na których przypadaj) najwy'sze
&wiadczenia podatkowe do wysoko&ci 1/3 ca$ej sumy.
Druga klasa obejmuje tych prawyborców, na których
przypadaj) nast"pne, ni'sze podatki a' do wysoko&ci
drugiej trzeciej cz"&ci. Trzecia klasa sk$ada si" z
najni'ej opodatkowanych prawyborców, na których
przypada trzecia cz"&-. Ka'da klasa przeprowadza
wybory oddzielnie i ka'da wybiera po jednej trzeciej
ogólnej liczby elektorów. [...]
Art. 72. Pos$owie wybierani s) przez elektorów.
Sposób przeprowadzenia wyborów okre&la bli'ej
ustawa [...] (Ord. wyborcza z 30.5.1849 r., która m.in.
w art. 21 i 30 precyzuje, 'e zarówno wybór elektorów
przez prawyborców, jak wybór pos$ów przez elektorów
odbywa si" w formie oddania g$osu do protokó$u).
Art. 74. Pos$em w drugiej Izbie mo'e by- ka'dy
Prusak, który uko%czy$ 30 lat.
Art. 73. Okres legislatury drugiej Izby trwa 3 lata
(poprawka z 1888 r. ustala okres legislatury na 5 lat).
[...]
Art. 76. Izby zwo$ywane s) przez Króla
corocznie. [...]
Art. 77. Otwarcia i zamkni"cia Izb dokonuje Król
[...]. Obie Izby s) równocze&nie zwo$ywane, otwierane,
odraczane i zamykane. W razie rozwi)zania jednej
Izby druga ulega odroczeniu. [...]
Art. 79. Sesje obu Izb s) jawne. [...]

TYTU( VI. O w$adzy s)dowej

Art. 86. W$adz" s)dow) sprawuj) w imieniu
Króla niezawis$e i nie poddane 'adnemu innemu jak
ustawa autorytetowi s)dy. Wyroki wydawane s) i
wykonywane w imieniu Króla. [...]
Art. 94. W sprawach przest"pstw zagro'onych
ci"'kimi karami, wszystkich przest"pstw politycznych
i wszystkich przest"pstw prasowych [...] orzeczenie o
winie oskar'onego wydaj) przysi"gli. [...]

Postanowienia ogólne
Art. 107. Konstytucja mo'e zosta- zmieniona w
normalnym trybie ustawodawczym, jednak jest tu
wymagana normalna wi"kszo&- g$osów w obu Izbach
w dwóch g$osowaniach przeprowadzonych w odst"pie
co najmniej 21 dni.

22. CESARSKI
PATENT
Z 26 LUTEGO 1861 R.
(RGBÖ 1861, nr 20, s. 61; przek$ad: Sczaniecki, s. 89-90)
 My Franciszek Józef I, z Bo'ej $aski Cesarz
Austrii, Król W"gier i Czech [...] rozporz)dzamy i
oznajmiamy po wys$uchaniu naszej Rady Ministrów:

Art. III. Dla Naszych królestw: Czech, Dalmacji,

Galicji i Lodomerii z ksi"stwami O&wi"cimia i Zatora i
Wielkim Ksi"stwem Krakowskim, Naszych
arcyksi"stw: Austrii poni'ej i powy'ej Anizy, Naszych
ksi"stw Krainy i Bukowiny, Naszego margrabstwa
Morawii, Naszego ksi"stwa Górnego i Dolnego !l)ska
[...] uznajemy za potrzebne, aby prawa i swobody
innych stanów tych królestw i krajów odpowiednio do
stosunków i potrzeb tera#niejszo&ci rozwin)-,
przekszta$ci- i z interesem ogó$u monarchii do zgody
przywie&-, zatwierdzi- za$)czone statuty krajowe i
ordynacje wyborcze i u'yczamy ka'demu z nich dla
dotycz)cego kraju mocy zasadniczej ustawy
pa%stwowej. [...]

Art. VI. [...] og$aszamy ca$y ten zbiór ustaw

zasadniczych jako Konstytucj" Naszego pa%stwa [...]
(w sk$ad tego zbioru wchodzi m.in. ni'ej zamieszczony
Statut dla Galicji).

23. STATUT KRAJOWY I ORDYNACJA

WYBORCZA SEJMOWA DLA KRÓLESTWA
GALICJI I LODOMERII Z WIELKIM KSI*STWEM
KRAKOWSKIM
Z 1861 R. WRAZ Z PÓ+NIEJSZYMI ZMIANAMI
(RGBÖ 1861, nr 20, alegat; przek$ad: Sczaniecki, s. 90-92)
Art. 1. Królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim
Ksi"stwem Krakowskim reprezentowane jest w
sprawach krajowych przez Sejm Krajowy.
 Art. 2. Uprawnienia nale')ce do zakresu
dzia$ania reprezentacji krajowej wykonywa albo Sejm,
albo Wydzia$ Krajowy.
Art. 3. Sejm Krajowy sk$ada si" (brzmienie
ustalone w 1900 r.) ze 161 cz$onków, a mianowicie:
a) z 3 arcybiskupów lwowskich, ksi"cia biskupa
krakowskiego, 2 biskupów przemyskich, biskupa
tarnowskiego i biskupa stanis$awowskiego;
b) z prezesa Akademii Umiej"tno&ci w Krakowie;
c) z rektorów Uniwersytetu Krakowskiego i
Lwowskiego tudzie' rektora Szko$y Politechnicznej
Lwowskiej;
d) ze 149 pos$ów wybieranych, a to: I. z 44
pos$ów klasy wielkich posiad$o&ci gruntowych; II. z 31
pos$ów z miast w ustawie wyborczej wymienionych i
Izb Handlowych i Przemys$owych; III. z 74 pos$ów
reszty gmin królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim
Ksi"stwem Krakowskim.
Art. 4. Cesarz mianuje dla kierownictwa Sejmem
Marsza$ka Krajowego i jego zast"pc" z grona Sejmu.
Art. 5. Czas trwania funkcji Marsza$ka
Krajowego i jego zast"pcy tudzie' wybranych
cz$onków Sejmu Krajowego (period sejmowy) oznacza
si" na lat 6. [...]
Art. 8. Sejm zbiera si" na podstawie najwy'szego
zwo$ania zazwyczaj raz do roku i to, o ile Cesarz
inaczej nie postanowi$, w sto$ecznym mie&cie Lwowie.
[...]
Art. 10. [...] Cesarz mo'e rozwi)za- Sejm
ka'dego czasu, tak'e podczas trwania zwyk$ego
periodu sejmowego, zarz)dzaj)c równocze&nie nowe
wybory.
Art. 11. Wydzia$ Krajowy, jako zarz)dzaj)cy i
wykonawczy organ reprezentacji kraju, sk$ada si" pod
przewodnictwem Marsza$ka Krajowego, z 6 cz$onków,
wybranych z $ona zgromadzenia sejmowego. [...]
Art. 16. Sejm jest powo$any do wspó$dzia$ania w
pe$nieniu w$adzy ustawodawczej w miar" postanowie%
cesarskiego dyplomu z 20.10.1860 r.
 Art. 17. Projekty do ustaw w sprawach krajowych
wchodz) do Sejmu jako przed$o'enie rz)dowe.
Równie' i Sejmowi przys$uguje prawo proponowania
ustaw w sprawach krajowych. Do ka'dej ustawy
potrzeba przyzwolenia Sejmu i sankcji cesarskiej. [...]
Art. 18. Za sprawy krajowe uznaje si": I.
Wszystkie zarz)dzenia w przedmiocie: 1. Kultury
krajowej; 2. Publicznych budowli, których koszta
pokrywane s) z funduszów krajowych; 3. Zak$adów
dobroczynnych, uposa'onych z funduszów krajowych;
Preliminarza i zamkni"- rachunkowych krajowych [...]
-II. Bli'sze zarz)dzenia w granicach ustaw
powszechnych pod wzgl"dem: 1. Spraw gminnych; 2.
Spraw ko&cielnych i szkolnych; 3. Dostarczania
podwód tudzie' zaopatrzenia i zakwaterowania
wojska; - wreszcie III. Zarz)dzenia co do innych
przedmiotów dotycz)cych dobrobytu lub potrzeb kraju,
które zostan) przekazane reprezentacji krajowej
specjalnymi zarz)dzeniami. [...]
Art. 26. Wydzia$ Krajowy za$atwia zwyczajne
czynno&ci zarz)du maj)tkiem krajowym, funduszami i
zak$adami krajowymi i kieruje i nadzoruje
sprawowanie przez podw$adnych mu urz"dników i
s$ug. Z tego, jako te' z przeprowadzenia uchwa$
sejmowych, potrzebuj)cych wykonania, ma Wydzia$
Krajowy zdawa- spraw" Sejmowi Krajowemu i
przeprowadza- przedwst"pne obrady nad wnioskami
przygotowanymi dla Sejmu w sprawach krajowych z
polecenia Sejmu lub z w$asnej inicjatywy.

24. USTAWA O ODPOWIEDZIALNO!CI

MINISTRÓW DLA KRÓLESTW I
KRAJÓW REPREZENTOWANYCH W
RADZIE PA.STWA
Z 25 LIPCA 1867 R.
(GGBÖ, 1867, nr 101, s. 208; przek$ad: Sczaniecki, s. 92)
Art. 1. Ka'dy akt rz)dowy Cesarza potrzebuje do
swej wa'no&ci kontr-asygnatury odpowiedzialnego
ministra.
 Art. 2. Cz$onkowie Rady Ministrów mog) by-
poci)gani przez Rad" Pa%stwa do odpowiedzialno&ci
za wszystkie [...] czynno&ci [...], którymi rozmy&lnie
lub z wielkiego niedbalstwa naruszyli Konstytucj"
królestw i krajów reprezentowanych w Radzie
Pa%stwa. [...]
Art. 7. Prawo oskar'enia przys$uguje ka'dej z
obu Izb Rady Pa%stwa. Zmierzaj)cy do tego wniosek
musi by- podany pisemnie i podpisany w Izbie Panów
przez 20, w Izbie Pos$ów przez 40 pos$ów. [...]
 Art. 16. Rozprawa i rozstrzygni"cie o oskar'eniu
nast"puje w Trybunale Stanu. Trybuna$ Stanu ma by-
utworzony w ten sposób, i' ka'da z obu Izb Rady
Pa%stwa [...] wybiera 12 niezawis$ych i znaj)cych
ustawy obywateli cz$onkami Trybuna$u Stanu na
przeci)g 6 lat [...], obywatele ci nie mog) jednakowo'
nale'e- do 'adnej z obu Izb. [...]
Art. 20. Rozprawa g$ówna przed Trybuna$em
Stanu jest jawna i ustna. [...].
Art. 25. Przeciw wyrokowi Trybuna$u Stanu nie
ma 'adnego &rodka prawnego.

25. PA.STWOWA USTAWA

ZASADNICZA O W(ADZY
S*DZIOWSKIEJ
Z 20 GRUDNIA 1867 R.
(RGBÖ, 1867, nr 144, s. 398; przek$ad: Sczaniecki, s. 92-93)
Art. 1. Wszelkie s)downictwo w pa%stwie
sprawowane jest w imieniu Cesarza. Wyroki i
orzeczenia wydawane s) w imieniu Cesarza. [...]
Art. 5. S"dziowie s) mianowani przez Cesarza
lub w jego imieniu - stale lub do'ywotnio.
Art. 6. S"dziowie s) w wykonywaniu swego
s"dziowskiego urz"du samodzielni i niezawi&li. Mog)
by- z$o'eni z urz"du tylko w wypadkach ustaw)
przepisanych i tylko na podstawie formalnego
s)dowego orzeczenia.
Art. 7. S)dom nie przys$uguje prawo badania
wa'no&ci nale'ycie og$oszonych ustaw, natomiast maj)
s)dy rozstrzyga- w ustawowym toku instancji o
wa'no&ci rozporz)dze%. [...]
Art. 11. Co do zagro'onych ci"'kimi karami
zbrodni, które ma oznaczy- ustawa, tudzie' co do
wszystkich zbrodni i przest"pstw politycznych albo
pope$nionych tre&ci) pisma drukowanego, orzekaj)
przysi"gli o winie oskar'onego. [...]
 Art. 14. Wymiar prawa zostaje oddzielony od
administracji we wszystkich instancjach.
Art. 15. [...] Je'eli [...] kto& twierdzi, i' jakim&
rozstrzygni"ciem lub zarz)dzeniem w$adzy
administracyjnej jest naruszony w swych prawach,
wolno mu jest wytoczy- swoje roszczenie przed
Trybuna$em Administracyjnym w ustnym, jawnym
post"powaniu przeciw reprezentantowi w$adzy
administracyjnej. Wypadki, w których Trybuna$
Administracyjny ma rozstrzyga-, sk$ad jego tudzie'
post"powanie przed nim okre&li osobna ustawa
(Ustawa o ustanowieniu Trybuna$u Administracyjnego
zosta$a wydana w 1875 r.). Postanawia ona m.in.:
Art. 1. W wykonaniu postanowie% art. 15
zasadniczej ustawy pa%stwowej z 21.12.1867
ustanawia si" [...] Trybuna$ Administracyjny z siedzib)
w Wiedniu.
Art. 2. Trybuna$ Administracyjny ma orzeka- we
wszystkich wypadkach, w których kto& czuje si"
naruszony w swych prawach przez niezgodne z ustaw)
rozstrzygni"cie lub zarz)dzenie w$adzy
administracyjnej. W$adzami administracyjnymi,
przeciwko których rozstrzygni"ciom lub zarz)dzeniom
mo'na wnosi- za'alenia do Trybuna$u
Administracyjnego, s) zarówno organa administracji
krajowej, powiatowej i gminnej. [...]
Art. 5. Trybuna$ Administracyjny ma dzia$a-
tylko na wezwanie stron. Za'alenie do Trybuna$u
Administracyjnego mo'e by- wniesione dopiero po
zupe$nym przeprowadzeniu sprawy na drodze
administracyjnej.

26. PA.STWOWA USTAWA ZASADNICZA

O PE(NIENIU W(ADZY RZ/DOWEJ I
WYKONAWCZEJ
Z 21 GRUDNIA 1867 R.
(RGBÖ 1867, nr 145, s. 400; przek$ad: Sczaniecki, s. 95-96)
 [Wst"p] Za zgod# obu Izb Rady Pa(stwa uwa"am
za stosowne wyda' nast&puj#c# pa(stwow# ustaw&
zasadnicz# o pe!nieniu w!adzy rz#dowej i wykonawczej
i postanowi' co nast&puje:
Art. 1. Cesarz jest u&wi"cony, nietykalny i
nieodpowiedzialny.
Art. 2. Cesarz sprawuje w$adz" rz)dow) przez
odpowiedzialnych ministrów i podporz)dkowanych im
urz"dników i funkcjonariuszy.
Art. 3. Cesarz mianuje i oddala ministrów i
obsadza na wniosek w$a&ciwych ministrów wszystkie
urz"dy we wszystkich ga$"ziach administracji
pa%stwowej, o ile ustawa nie postanawia inaczej. [...]
Art. 5. Cesarz sprawuje naczeln) komend" nad
si$) zbrojn), wydaje wojn" i zawiera pokój.
Art. 6. Cesarz zawiera traktaty pa%stwowe. Do
wa'no&ci traktatów handlowych, tudzie' traktatów
pa%stwowych, które obci)'aj) pa%stwo lub jego cz"&ci,
albo zobowi)zuj) poszczególnych obywateli,
potrzebne jest przyzwolenie Rady Pa%stwa. [...]
Art. 8. Cesarz sk$ada przy obj"ciu rz)dów w
obecno&ci obu Izb &lubowanie pod przysi"g), 'e b"dzie
niez$omnie dochowywa$ ustaw zasadniczych królestw i
krajów reprezentowanych w Radzie Pa%stwa i b"dzie
rz)dzi$ zgodnie z nimi i z powszechnymi ustawami.
Art. 9. Ministrowie s) odpowiedzialni za
konstytucyjno&- i zgodno&- z ustawami wszystkich
aktów rz)dowych wchodz)cych w sfer" ich urz"dowej
dzia$alno&ci. Odpowiedzialno&- t" i sk$ad trybuna$u
orzekaj)cego w razie oskar'enia ministrów i
post"powania przed nim, okre&la osobna ustawa.
Art. 10. Ustawy s) og$aszane w imieniu Cesarza, z
powo$aniem si" na przyzwolenie wskazanych
Konstytucj) cia$ reprezentacyjnych i z kontrasygnat)
odpowiedzialnego ministra.
 27. USTAWA ZMIENIAJ/CA USTAW*
ZASADNICZ/ O REPREZENTACJI
PA.STWA Z 26 LUTEGO 1861 R.
Z DNIA 21 GRUDNIA 1867 R.
(RGBÖ 1867, nr 141, s. 390; przek$ad: Sczaniecki, s. 96-98)
Art. 1. Do wspólnego reprezentowania królestw
Czech, Dalmacji, Galicji i Lodomerii z W. Ks.
Krakowskim, arcyksi"stwa Austrii poni'ej i powy'ej
Anizy, ksi"stw Salzburgu, Styrii, Krainy i Bukowiny,
margrabstwa Moraw, ksi"stwa Górnego i Dolnego
!l)ska, uksi)'"conego hrabstwa Tyrolu i kraju
Przedaru$a%skiego, margrabstwa Istrii, uksi)'"conego
hrabstwa Gorycji i Gradyski i miasta Triestu z jego
okr"giem - powo$ana jest Rada Pa%stwa. Rada Pa%stwa
sk$ada si" z Izby Panów i Izby Pos$ów.
Art. 2. Cz$onkami Izby Panów z urodzenia s)
pe$noletni ksi)'"ta domu cesarskiego.
Art. 3. Dziedzicznymi cz$onkami Izby Panów s)
pe$noletni naczelnicy tych krajowych rodów
szlacheckich, które si" odznaczaj) rozleg$ymi
posiad$o&ciami ziemskimi [...] i którym Cesarz nada
godno&- dziedzicznych Radców Pa%stwa.
Art. 4. Cz$onkami Izby Panów na mocy swej
wysokiej ko&cielnej godno&ci [...] s) wszyscy
arcybiskupi i ci biskupi, którym przys$uguje tytu$
ksi)'"cy.
Art. 5. Cesarzowi zastrzega si" moc powo$ywania
[...] znakomitych m"'ów, którzy si" zas$u'yli oko$o
pa%stwa lub ko&cio$a, umiej"tno&ci albo sztuki, na
do'ywotnich cz$onków Izby Panów. Ilo&- tego rodzaju
cz$onków nie mo'e przekracza- 150.
Art. 6. Do Izby Pos$ów wchodzi w drodze
wyborów 516 cz$onków, a to w ilo&ci oznaczonej dla
poszczególnych królestw i krajów w sposób
nast"puj)cy: dla królestwa Czech - 130; dla ksi"stwa
Dalmacji - 11; dla królestwa Galicji i Lodomerii z W.
Ks. Krakowskim - 106 [...].
 Rozdzia$ cz$onków Izby Pos$ów, którzy maj) by-
wybrani, na poszczególne okr"gi wyborcze, okre&la
ordynacja wyborcza do Rady Pa%stwa.
Art. 7. Prawo wybierania pos$a ma ka'da osoba
p$ci m"skiej, która uko%czy$a 24-ty rok 'ycia, posiada
obywatelstwo austriackie [...] w gminie, w której ma
by- wykonywane, w dniu rozpisania wyborów, co
najmniej od roku jest zamieszka$a. Wybierana na pos$a
mo'e by- ka'da osoba p$ci m"skiej, która co najmniej
od lat 3 posiada obywatelstwo austriackie, uko%czy$a
30-ty rok 'ycia. [...]
Art. 10. Rad" Pa%stwa zwo$uje Cesarz corocznie,
o ile mo'no&ci w miesi)cach zimowych.
Art. 11. Zakres dzia$ania Rady Pa%stwa obejmuje
wszystkie sprawy odnosz)ce si" do praw, obowi)zków
i interesów wspólnych wszystkim królestwom i krajom
w Radzie Pa%stwa reprezentowanym. [...]
Art. 12. Wszystkie przedmioty ustawodawstwa,
nie zastrze'one w tej ustawie wyra#nie dla Rady
Pa%stwa, nale') do zakresu dzia$ania Sejmów królestw
i krajów w Radzie Pa%stwa reprezentowanych i b"d) w
tych Sejmach i z nimi konstytucyjnie za$atwione.
Art. 13. Projekty do ustaw wchodz) do Rady
Pa%stwa jako przed$o'enia rz)dowe. Tak'e i Radzie
Pa%stwa przys$uguje prawo proponowania ustaw w
przedmiotach jej zakresu dzia$ania. Do ka'dej ustawy
potrzebna jest zgodno&- obu Izb i sankcja cesarska.
Art. 14. Je'eli nagl)ca konieczno&- wydania
takich zarz)dze%, do których w my&l Konstytucji
potrzebne jest zezwolenie Rady Pa%stwa, oka'e si" w
czasie, w którym Rada Pa%stwa nie jest zebrana, to
zarz)dzenia te mog) by- wydane pod
odpowiedzialno&ci) ca$ego ministerstwa w drodze
cesarskiego rozporz)dzenia, o ile nie zmierzaj) do
zmiany podstawowej ustawy zasadniczej i nie dotycz)
trwa$ego obci)'enia skarbu pa%stwa, ani pozbycia
dobra pa%stwowego. Rozporz)dzenia takie maj) moc
ustawy, je'eli podpisane s) przez wszystkich ministrów
i je'eli zostan) og$oszone z wyra#nym powo$aniem si"
na niniejsze postanowienia ustawy zasadniczej. Moc
ustawowa tych rozporz)dze% ga&nie, je'eli rz)d
zaniedba$ przed$o'enia ich do zatwierdzenia najbli'szej
po ich og$oszeniu zbieraj)cej si" Radzie Pa%stwa i to
najpierw Izbie Pos$ów, do 4 tygodni po jej zebraniu si",
albo te', je&li nie uzyska$y zatwierdzenia jednej z obu
Izb Rady Pa%stwa. Ca$e ministerstwo jest
odpowiedzialne za to, by takie rozporz)dzenia, skoro
straci$y sw) dotychczasow) moc ustawy, natychmiast
przesta$y by- stosowane.
Art. 15. Do wa'no&ci uchwa$y Rady Pa%stwa jest
potrzebna w Izbie Pos$ów obecno&- 100, w Izbie
Panów 40 cz$onków, a w obu Izbach absolutna
wi"kszo&- g$osów obecnych.
Zmiany w niniejszej ustawie zasadniczej, tudzie'
w ustawach zasadniczych o powszechnych prawach
obywateli [...] o ustanowieniu Trybuna$u Pa%stwa, o
w$adzy s"dziowskiej, tudzie' pe$nieniu w$adzy
rz)dowej i wykonawczej (chodzi tu o grup" ustaw
zasadniczych z 1867 r. tworz)cych tzw. „Konstytucj"
Grudniow)”) mog) by- wa'nie uchwalone tylko
wi"kszo&ci) przynajmniej 2/3 cz"&ci g$osów obecnych,
a w Izbie Pos$ów tylko w obecno&ci przynajmniej
po$owy jej cz$onków. [...]
Art. 18. Cz$onkowie Izby Pos$ów wybierani s) na
przeci)g lat 6.
Art. 19. Odroczenie Rady Pa%stwa, jako te'
rozwi)zanie Izby Pos$ów nast"puje na zarz)dzenie
Cesarza. W razie rozwi)zania wybiera si" na nowo po
my&li art. 7.
Art. 20. Ministrowie i szefowie centralnych
urz"dów s) uprawnieni do brania udzia$u we
wszystkich obradach i bronienia swych przed$o'e%
osobi&cie lub przez delegata. [...]
Art. 21. Ka'da z Izb Rady Pa%stwa ma prawo
interpelowania ministrów we wszystkim, czego
wymaga jej zakres dzia$ania. [...]
Art. 23. Posiedzenia obu Izb Rady Pa%stwa s)
jawne.
 28. USTAWA O SPRAWACH WSPÓLNYCH DLA
OBU CZ*!CI MONARCHII AUSTRO-
W*GIERSKIEJ
Z 21 GRUDNIA 1867 R.
(RGBÖ, 1867, nr 146, s. 104; przek$ad:
Lange, s. 22-28)

§ 1. Nast"puj)ce sprawy og$asza si" za wspólne

zarówno dla królestwa i krajów reprezentowanych w
Radzie Pa%stwa, jak i dla krajów Korony w"gierskiej:
a) sprawy zewn"trzne, $)cznie z
przedstawicielstwem dyplomatycznym i handlowym w
pa%stwach zagranicznych: [...]
b) organizacja wojskowa $)cznie z flot) wojenn),
z wy$)czeniem wszak'e oznaczania wysoko&ci
kontyngentu rekrutów i prawodawstwa o sposobie
odbywania powinno&ci wojskowej: [...]
c) finanse, o ile chodzi o wydatki wspólne, w
szczególno&ci za& u$o'enie koniecznego bud'etu i
sprawdzenie odnosz)cych si" do% rachunków.
§ 2. Oprócz tego nast"puj)ce sprawy, jakkolwiek
nie podlegaj) wspólnemu zarz)dowi, prowadzone
winny by- wed$ug zasad, które od czasu do czasu
nale'y uzgadnia- mi"dzy sob):
1) sprawy handlowe, a w szczególno&ci
prawodawstwo celne;
2) przepisy dotycz)ce podatków po&rednich, a
&ci&le zwi)zane z produkcj) przemys$ow);
3) ustalenie systemu monetarnego i bicia monety;
4) postanowienia dotycz)ce linii kolejowych,
obchodz)cych obie po$owy monarchii;
5) ustalenie systemu broni.
§ 3. Wydatki na sprawy wspólne (§1) ponosz)
obie po$owy monarchii w stosunku, który od czasu do
czasu ustala si" za zgod) obydwóch instytucji
reprezentacyjnych (Rady Pa%stwa i Sejmu) i sankcj)
Cesarza. Je&liby reprezentacje nie dosz$y do
porozumienia. Cesarz okre&la ten stosunek, ale tylko na
jeden rok. [...]
§ 5. Zarz)d sprawami wspólnymi powierza si"
wspólnemu, odpowiedzialnemu ministerium, któremu
nie wolno, obok spraw wspólnych, zarz)dza- 'adnymi
sprawami socjalnymi którejkolwiek cz"&ci monarchii.
Wszystkie rozporz)dzenia dotycz)ce komendy,
zarz)du i wewn"trznej organizacji armii wychodz)
wy$)cznie od Cesarza.
§ 6. Przywilej prawodawczy, przys$uguj)cy
cia$om reprezentacyjnym (Radzie Pa%stwa i Sejmowi
w"gierskiemu), urzeczywistniaj) one we wspólnych
sprawach za po&rednictwem wys$anych przez siebie
delegacji. [...]
§ 11. Cesarz zwo$uje delegacje corocznie i
wskazuje miejsce zebrania. [...]
§ 13. Zakres kompetencji delegacji obejmuje
wszystkie przedmioty dotycz)ce spraw wspólnych.
 Wszelkie inne przedmioty wy$)czaj) si" z tego
zakresu.
§ 14. Wnioski rz)dowe ministerium wspólne
przedstawia ka'dej delegacji oddzielnie.
Ka'da delegacja ma równie' prawo podawa-
projekty w sprawach, wchodz)cych w zakres jej
kompetencji.
§ 15. Wydanie jakiegokolwiek prawa w
przedmiotach wchodz)cych w zakres kompetencji
delegacji wymaga koniecznie zgody ka'dej delegacji
oddzielnie, a je&li zgody tej nie ma, to uchwa$y
powzi"tej w drodze g$osowania obydwóch delegacji na
wspólnym ich posiedzeniu. Sankcja Cesarza w ka'dym
razie jest konieczna.
§ 16. Do delegacji nale'y poci)ganie do
odpowiedzialno&ci ministerium wspólnego.
W razie przekroczenia jakiegokolwiek prawa,
opartego na konstytucji a dotycz)cego spraw
wspólnych, ka'da delegacja mo'e postawi- wniosek
oskar'enia wspólnego ministerium lub któregokolwiek
z jego cz$onków. Wniosek taki winien by-
zakomunikowany delegacji.
Oskar'enie jest prawomocne zarówno wtedy,
kiedy wychodzi od ka'dej delegacji oddzielnie, jak i
wtedy, kiedy uchwalaj) je obie na wspólnym
posiedzeniu.
§ 17. Ka'da delegacja wybiera z liczby
niezale'nych i bieg$ych w znajomo&ci prawa obywateli
tych krajów, które reprezentuje, dwudziestu czterech
s"dziów, z których druga delegacja mo'e wy$)czy-
dwunastu. Podobnie i obwiniony, a je&li jest ich kilku,
to wszyscy oni razem mog) wy$)czy- dwunastu
s"dziów, tak a'eby z liczby przedstawionych przez
ka'd) delegacj" by$a wy$)czona jednakowa ilo&-.
Pozostali potem s"dziowie tworz) s)d dla danego
procesu. [...]
§ 27. Sesj" delegacji zamyka po sko%czeniu zaj"-
jej prezes za zgod) lub z rozporz)dzenia Cesarza.
 § 28. Cz$onkowie ministerium wspólnego maj)
prawo uczestniczy- we wszystkich naradach delegacji i
broni- swoich wniosków osobi&cie lub za
po&rednictwem przedstawiciela.
Winni by- wys$uchani zawsze, ilekro- tego
')daj),
Delegacja ma prawo stawia- pytania zarówno
ministerium wspólnemu, jak i ka'demu z jego
cz$onków, i ')da- od nich odpowiedzi i wyja&nie%, a
oprócz tego wyznacza- komisje, którym ministeria
winny udziela- ')danej wiadomo&ci.
§ 29. Posiedzenia delegacji wed$ug zasady
ogólnej s) publiczne. W wyj)tkowych wypadkach
jawno&- mo'e by- usuni"ta. [...]
§ 33. Dla prawomocno&ci uchwa$ posiedzenia
wspólnego wymagana jest obecno&- przynajmniej
dwóch trzecich cz$onków ka'dej delegacji.
Uchwa$y zapadaj) absolutn) wi"kszo&ci) g$osów.
Je'eli ze strony jednej delegacji obecna jest na
posiedzeniu wi"ksza ilo&- cz$onków, ni' z drugiej
strony, to ze strony delegacji, znajduj)cej si" w liczbie
przewa'aj)cej, tylu cz$onków powinno powstrzyma-
si" od g$osowania, ilu potrzeba dla zachowania
równo&ci w liczbie g$osów z obu stron.
Losowanie rozstrzyga, kto powinien powstrzyma-
si" od g$osowania.

29. KONSTYTUCJA II RZESZY NIEMIECKIEJ

Z 16 KWIETNIA 1871 R.
(Huber, s. 290-305; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 199-205)

Jego Majestat Król Prus w imieniu Zwi#zku

Pó!nocno-Niemieckiego, Jego Majestat Król Bawarii,
Jego Majestat Król Wirtembergii, Jego Królewska Wy-
soko$' Wielki Ksi#"e Badenii i Jego Królewska
Wysoko$' Wielki Ksi#"& Hesji i Nadrenii w imieniu
obszarów Wielkiego Ksi&stwa Hesji po!o"onych na
po!udnie od Menu zawieraj# wieczysty zwi#zek dla
obrony terytorium zwi#zkowego i obowi#zuj#cego na
nim prawa, jak równie" dla zabezpieczenia dobrobytu
narodu niemieckiego. Zwi#zek ten nosi! b&dzie nazw&
Rzeszy Niemieckiej i mia! b&dzie nast&puj#cy ustrój.

I. TERYTORIUM ZWI/ZKU
Art. 1. Terytorium Zwi)zku sk$ada si" z pa%stw:
Prus z Lauenburgiem, Bawarii, Saksonii, Wirtembergii,
Badenii, Hesji, Meklemburgii-Szwerynu, Saksonii-
Weimaru, Meklemburgii-Strelitz, Oldenburga,
Brun&wiku, Saksonii-Meiningen, Saksonii-Altenburga,
Saksonii-Koburg-Gothy, Anhalt, Schwarzburga-
Rudolstadt, Schwarzburga-Sonderhausen, Waldeck,
Reuss starszej linii, Reuss m$odszej linii,
Schaumburga-Lippe, Lippe, Lubeki, Bremy i
Hamburga.
II. USTAWODAWSTWO RZESZY
Art. 2 W granicach terytorium Zwi)zku w$adz"
ustawodawcz) wykonuje Rzesza zgodnie z zasadami
wyra'onymi w niniejszej konstytucji i z tym
zastrze'eniem, 'e ustawy Rzeszy maj) pierwsze%stwo
przed ustawami krajowymi. Ustawy Rzeszy nabieraj)
mocy wi)')cej przez ich og$oszenie ze strony Rzeszy,
co dokonuje si" przez publikacje w Dzienniku Ustaw
Rzeszy. Je'eli w og$oszonej ustawie nie oznaczono
innego terminu pocz)tkowego jej mocy wi)')cej,
zacznie ona obowi)zywa- z czternastym dniem licz)c
od dnia, w którym odpowiedni numer Dziennika Ustaw
Rzeszy wydany zosta$ w Berlinie.
Art. 3. Dla ca$ych Niemiec istnieje jeden wspólny
indygenat, skutkiem czego podw$adni (poddani,
obywatele) jednego pa%stwa nale')cego do Zwi)zku
uznawani s) w ka'dym innym pa%stwie Zwi)zku za
krajowców i uprawnieni do zamieszkania na sta$e, do
dzia$alno&ci gospodarczej, do zajmowania urz"dów
publicznych, do nabywania w$asno&ci ziemskiej, do
uzyskania miejscowego obywatelstwa, do korzystania
ze wszystkich innych praw obywatelskich na tych
samych warunkach i w równy sposób co tubylcy, tak'e
w zakresie dochodzenia praw i ochrony prawnej.
 ,aden Niemiec nie powinien by- ograniczony w
zakresie korzystania z tych uprawnie% ani przez
zwierzchno&- swej ojczyzny, ani przez w$adze innego
pa%stwa nale')cego do Zwi)zku. [...] Wobec zagranicy
wszyscy Niemcy maj) jednakowe prawo do ochrony ze
strony Rzeszy.
Art. 4. Nadzorowi ze strony Rzeszy i jej
ustawodawstwu podlegaj) nast"puj)ce sprawy:
1) postanowienia dotycz)ce swobodnego
poruszania si", przynale'no&ci pa%stwowej i osiedlania
si", prawa obywatelstwa, paszportów i nadzoru poli-
cyjnego nad obcymi, uprawiania zawodu, ubezpiecze%,
o ile sprawy nie zosta$y ju' uregulowane w art. 3
niniejszej Konstytucji, w Bawarii jednak z
wy$)czeniem spraw przynale'no&ci pa%stwowej i
osiedlania si", podobnie te' sprawy kolonizacji i
emigracji do krajów pozaniemieckich;
2) ustawodawstwo dotycz)ce ce$ i handlu oraz
podatków przeznaczonych na cele Rzeszy;
3) ustanowienie systemu miar, wag i monet oraz
ustalenie zasad emisji pieni"dzy papierowych z
pokryciem i bez pokrycia;
4) ogólne postanowienia w sprawach banków;
5) patenty na wynalazki;
6) ochrona w$asno&ci umys$owej;
7) organizacja wspólnej ochrony handlu
niemieckiego za granic), 'eglugi niemieckiej i jej flagi
na morzu oraz ustanowienie wspólnej reprezentacji
konsularnej, utrzymywanej przez Rzesz";
8) kolejnictwo, jednak'e w Bawarii z
zastrze'eniem postanowie% art. 26, budowa dróg
l)dowych i wodnych w interesie obrony kraju i ogólnej
komunikacji;
9) ruch statków na drogach wodnych nale')cych
wspólnie do kilku pa%stw, utrzymanie tych dróg, jak
równie' c$a rzeczne i inne c$a wodne;
10) poczta, telegraf, jednak'e w Bawarii i
Wirtembergii tylko w zgodzie z postanowieniami
zawartymi w art. 52;
 11) postanowienia wzajemnej egzekucji wyroków
w sprawach cywilnych, a przede wszystkim za$atwienie
rekwizycji;
12) postanowienia o uwierzytelnianiu
dokumentów publicznych;
13) wspólne ustawodawstwo w zakresie prawa
obligacyjnego, karnego, handlowego, wekslowego oraz
post"powania s)dowego;
14) sprawy si$ zbrojnych Rzeszy i marynarki
wojennej;
15) zarz)dzenia policji lekarskiej i
weterynaryjnej;
16) postanowienia w sprawach prasy i zrzesze%;
Art. 5. Ustawodawstwo Rzeszy b"dzie
wykonywane przez Rad" Zwi)zku i Sejm Rzeszy.
Postanowienie wi"kszo&ci obu izb jest wymagane i
wystarcza do wydania ustawy Rzeszy. Przy wnioskach
ustawodawczych dotycz)cych spraw wojska,
marynarki wojennej i podatków okre&lonych w art. 35,
w razie ró'nicy zda% w Radzie Zwi)zku rozstrzyga
g$os Prezydium, o ile chodzi o utrzymanie w mocy
obowi)zuj)cej istniej)cych urz)dze%.
III. RADA ZWI/ZKU
Art. 6. Rada Zwi)zku sk$ada si" z przedstawicieli
cz$onków Zwi)zku, w której ilo&- g$osów rozk$ada si"
w ten sposób, 'e:
Prusy maj) razem z dawnymi g$osami Hanoweru,
Hesji elektorskiej, Holsztynu, Nassaau i Frankfurtu
17 g$osów
Bawaria
6 g$osów
Saksonia
4 g$osy
Wirtembergia
4 g$osy
Badenia
3 g$osy
Hesja
3 g$osy
Maklemburgia-Szweryn
2 g$osy
Saksonia-Weimar
1 g$os
Meklemburgia-Strelitz
1 g$os
Oldenburg
1 g$os
Brun&wik
2 g$osy
Saksonia-Meiningen
1 g$os
Saksonia-Altenburg
1 g$os
Saksonia-Koburg-Gotha
1 g$os
Anhalt
1 g$os
Schwarzburg-Rudolstadt
1 g$os
Schwarzburg-Sondershausen
1 g$os
Waldeck
1 g$os
Reuss starsza linia
1 g$os
Reuss m$odsza linia
1 g$os
Schaumburg-Lippe
1 g$os
Lippe
1 g$os
Lubeka
1 g$os
Brema
1 g$os
 Hamburg
1 g$os
Razem 58
g$osów

Ka'dy cz$onek Zwi)zku mo'e zamianowa- tylu

pe$nomocników do Rady Zwi)zku, ilu g$osami w niej
dysponuje, jednak'e mog) oni odda- ogó$ przys$u-
guj)cych mu g$osów tylko w jednolity sposób.
Art. 7. Rada Zwi)zku decyduje w sprawach:
1) projektów przedk$adanych Sejmowi Rzeszy i
podejmowanych przez niego uchwa$;
2) ogólnych przepisów administracyjnych i
zarz)dze% potrzebnych do wykonania ustaw Rzeszy, o
ile te nie stanowi) w tym zakresie niczego innego;
 3) niedoci)gni"-, jakie mog) si" wy$oni- przy
wykonywaniu ustaw Rzeszy lub wy'ej wymienionych
przepisów i zarz)dze%.
Ka'dy cz$onek Zwi)zku jest uprawniony do
zg$aszania i przedk$adania wniosków. Prezydium za&
jest zobowi)zane do skierowania ich pod obrady.
Uchwa$y zapadaj), z zastrze'eniem postanowie%
artyku$ów 5, 37, 78, zwyczajn) wi"kszo&ci) g$osów.
Nie liczy si" g$osów (pa%stw), które nie przys$a$y
przedstawicieli lub nie udzieli$y im instrukcji. Przy
równo&ci g$osów rozstrzyga g$os Prezydium.
Przy podejmowaniu uchwa$y w sprawie, która
wed$ug postanowie% konstytucji nie jest wspólna dla
ca$ej Rzeszy, liczy si" g$osy tylko tych pa%stw
nale')cych do zwi)zku, dla których jest ona wspólna.
Art. 8. Rada Zwi)zku wybiera ze swego grona
sta$e komisje do spraw:
1) wojska i twierdz;
2) morza;
3) c$a i podatków;
4) handlu i obrotu;
5) kolei 'elaznych, poczty i telegrafu;
6) sprawiedliwo&ci;
7) finansów.
W ka'dej z tych komisji, poza Prezydium, b"d)
reprezentowane najmniej cztery pa%stwa Zwi)zku,
dysponuj)ce w niej ka'de tylko jednym g$osem. W ko-
misji wojska i twierdz sta$e miejsce posiada Bawaria,
pozostali jej cz$onkowie, podobnie jak i, cz$onkowie
komisji morza, mianowani b"d) przez cesarza;
cz$onkowie pozosta$ych komisji wybierani b"d) przez
Rad" Zwi)zku. Sk$ad wszystkich komisji jest
odnawiany na ka'dej sesji Rady Zwi)zku, to znaczy co
roku, jednak ust"puj)cy cz$onkowie komisji mog) by-
powtórnie wybrani.
Poza tym w Radzie Zwi)zku ustalona b"dzie
komisja spraw zagranicznych, w której przewodniczy
Bawaria, z$o'ona z pe$nomocników królestw Bawarii,
Saksonii i Wirtembergii oraz z dwóch corocznie
wybieranych pe$nomocników innych pa%stw Zwi)zku.
Dla komisji ustanawiani b"d), do pomocy w ich
pracach, konieczni urz"dnicy.
Art. 9. Ka'dy cz$onek Rady Zwi)zku posiada
prawo zjawiania si" w Sejmie Rzeszy i na ')danie musi
by- tam ka'dego czasu wys$uchany, aby wyrazi-
pogl)dy swego rz)du, nawet wtedy, gdy nie b"d) one
podzielane przez wi"kszo&- Rady Zwi)zku. Nikt nie
mo'e by- jednocze&nie cz$onkiem Rady Zwi)zku i
Sejmu Rzeszy.
Art. 10. Od cesarza zale'y, czy cz$onkom Rady
Zwi)zku zapewniona zostanie zwyczajna ochrona
dyplomatyczna.
IV. PREZYDIUM
Art. 11. Prezydium Zwi)zku przys$uguje królowi
Prus, który nosi tytu$ cesarza niemieckiego. Cesarz
reprezentuje Rzesz" w sensie prawa
mi"dzynarodowego, wypowiada wojn" i zawiera pokój
w imieniu Rzeszy, zawiera sojusze i inne umowy z
obcymi pa%stwami, uwierzytelnia i przyjmuje pos$ów.
Do wypowiedzenia wojny w imieniu Rzeszy
potrzebna jest zgoda Rady Zwi)zku, chyba 'e
dokonano napa&ci na terytorium Zwi)zku lub jego
wybrze'a.
W razie gdy umowy z obcymi pa%stwami dotycz)
takich spraw, które w rozumieniu art. 4 nale') do
zakresu regulowanego ustawodawstwem Rzeszy,
wymagana jest do ich zawarcia zgoda Rady Zwi)zku, a
do wa'no&ci akceptacja Sejmu Rzeszy.
Art. 12. Cesarzowi przys$uguje prawo zwo$ania,
otwierania, utrzymywania i zamykania Rady Zwi)zku i
Sejmu Rzeszy.
Art. 13. Zwo$anie Rady Zwi)zku i Sejmu Rzeszy
nast"puje corocznie; Rada Zwi)zku mo'e by- zwo$ana
dla przygotowania prac bez Sejmu Rzeszy, ten ostatni
jednak nie mo'e by- zwo$any bez Rady Zwi)zku.
Art. 14. Zwo$anie Rady Zwi)zku musi nast)pi-, o
ile tego za')da jedna trzecia jego cz$onków.
 Art. 15. Przewodniczenie Radzie Zwi)zku i
kierowanie sprawami przys$uguje kanclerzowi Rzeszy,
który jest mianowany przez cesarza.
Kanclerz Rzeszy na podstawie pisemnych
substytucji, mo'e wyr"czy- si" w tym zakresie przez
ustanowienie zast"pc) innego cz$onka Rady Zwi)zku.
Art. 16. Konieczne projekty (ustawodawcze) b"d)
zgodnie z uchwa$) Rady Zwi)zku wnoszone w imieniu
cesarza do Sejmu Rzeszy, gdzie b"d) popierane przez
wspó$cz$onków Rady Zwi)zku lub przez specjalnie
wyznaczonych przez t" ostatni) zast"pczych
komisarzy.
Art. 17. Cesarz przygotowuje ostatecznie i
og$asza ustawy Rzeszy oraz czuwa nad ich
wykonaniem. Zarz)dzenia i rozporz)dzenia cesarza
wydawane b"d) w imieniu Rzeszy i wymagaj) dla swej
wa'no&ci kontrasygnaty kanclerza, który w ten sposób
bierze na siebie za nie odpowiedzialno&-.
Art. 18. Cesarz mianuje urz"dników Rzeszy,
nakazuje ich zaprzysi"'enie na s$u'b" Rzeszy oraz w
razie konieczno&ci zarz)dza ich zwolnienie. [...]
Art. 19. Je'eli cz$onkowie Zwi)zku nie
wype$niaj) swych obowi)zków przyj"tych zgodnie z
prawem wobec Zwi)zku, mog) by- do tego zmuszeni
w drodze egzekucji. O zarz)dzeniu takiej egzekucji
decyduje Rada Zwi)zku, a przeprowadza j) cesarz.

V. SEJM RZESZY
Art. 20. Sejm Rzeszy pochodzi z powszechnych i
bezpo&rednich wyborów, przy czym g$osowanie jest
tajne. [...]
Art. 21. Urz"dnicy nie otrzymuj) 'adnego urlopu
w zwi)zku z wej&ciem do Sejmu Rzeszy. Je'eli
cz$onek Sejmu Rzeszy przyjmuje p$atny urz)d Rzeszy
lub w pa%stwie Zwi)zku p$atny urz)d pa%stwowy, z
którym wi)'e si" wy'sza ranga lub wy'sze
wynagrodzenie, traci tym samym mandat do Sejmu
Rzeszy i mo'e go odzyska- tylko w drodze nowego
wyboru.
 Art. 22. Obrady Sejmu Rzeszy s) publiczne.
Zgodnie z prawd) relacje o obradach prowadzonych na
publicznych posiedzeniach nie spowoduj) poci)gni"cia
kogo& do jakiejkolwiek odpowiedzialno&ci.
Art. 23. Sejm Rzeszy uprawniony jest, w
granicach kompetencji Rzeszy, do uchwalenia ustaw
Rzeszy i przekazywania skierowanych do niego petycji
Radzie Zwi)zku lub Kanclerzowi Rzeszy.
Art. 24. Kadencja Sejmu Rzeszy trwa trzy lata.
Do rozwi)zania Sejmu Rzeszy w czasie jej trwania
potrzebna jest uchwa$a Rady Zwi)zku i zgoda cesarza.
Art. 25. W razie rozwi)zania Sejmu Rzeszy
wybory musz) odby- si" w okresie sze&-dziesi"ciu dni,
a zebranie Sejmu Rzeszy w czasie dziewi"-dziesi"ciu
dni licz)c od daty rozwi)zania.
Art. 26. Bez zgody Sejmu Rzeszy nie mo'na go
ani odroczy- na d$u'ej ni' trzydzie&ci dni, ani wznowi-
jego sesj" w tym czasie.
Art. 27. Sejm Rzeszy bada mandaty swych
cz$onków i podejmuje decyzje w tym zakresie.
Stanowi on swój porz)dek dzienny i swój tok
urz"dowania poprzez regulamin oraz wybiera swego
prezydenta, wiceprezydenta i sekretarza.
Art. 28. Sejm Rzeszy podejmuje decyzje
bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów. Do wa'no&ci
podejmowanych uchwa$ potrzebna jest obecno&-
wi"kszo&ci ustawowej liczby cz$onków.
Przy uchwale dotycz)cej sprawy, która wed$ug
postanowie% konstytucji nie jest wspólna dla ca$ej
Rzeszy, liczy si" g$osy tylko tych cz$onków, którzy
wybrani zostali w pa%stwach zwi)zku, dla których owa
sprawa jest wspólna.
Art. 29. Cz$onkowie Sejmu Rzeszy s)
reprezentantami ca$ego narodu, niezwi)zanymi
postanowieniami instrukcji.
Art. 30. ,aden cz$onek Sejmu Rzeszy nigdy nie
mo'e by- poza zgromadzeniem poci)gany do
odpowiedzialno&ci s)dowej czy dyscyplinarnej z
powodu swego g$osowania lub z powodu
wykonywania swoich obowi)zków.
Art. 31. ,aden cz$onek Sejmu Rzeszy nie mo'e
by- bez jego zgody w okresie sesji poddany &ledztwu
za czyn zagro'ony kar) ani aresztowany, chyba 'e
uj"ty zosta$ na gor)cym uczynku lub w czasie
nast"pnego dnia. Taka zgoda konieczna jest przy
aresztowaniu z powodu d$ugów.
Na ')danie Sejmu Rzeszy zawieszone zostanie
na przeci)g trwania sesji ka'de post"powanie karne
przeciwko cz$onkowi Sejmu Rzeszy i ka'de docho-
dzenie w sprawie cywilnej, czy zatrzymanie z jej
powodu.
Art. 32. Cz$onkowie Sejmu Rzeszy z tytu$u
pe$nienia swych funkcji nie otrzymuj) 'adnego
wynagrodzenia czy diet. [...]

XIV. POSTANOWIENIA OGÓLNE

Art. 78. Zmiany konstytucji dokonuje si" w
drodze ustawy. Poprawk" uwa'a si" za odrzucon), o
ile w Radzie Zwi)zku spotyka si" ze sprzeciwem
czternastu g$osów.
 Te przepisy konstytucji Rzeszy, przez które
ustalone zosta$y okre&lone prawa poszczególnych
pa%stw nale')cych do Zwi)zku w ich stosunku do
ca$o&ci, mog) by- zmienione tylko za zgod)
uprawnionych pa%stw cz$onkowskich.

30. NIEMIECKIE PRAWO

CYWILNE (BGB)
Z 18 SIERPNIA 1896 R.
(RGB, 1896, nr 21, s. 195-603; przek$ad: Kodeks)

KSI*GA I. Cz"&- ogólna

ROZDZIA( I. OSOBY
Tytu$ I. Osoby
prawne
I. Stowarzyszenia
1. Postanowienia ogólne
§ 21. Stowarzyszenie nie maj)ce na celu
prowadzenia spraw gospodarczych uzyskuje zdolno&-
prawn) przez wpis do rejestru stowarzysze%
w$a&ciwego s)du powiatowego.
§ 22. Stowarzyszenie, którego celem jest
zarobkowe prowadzenie spraw gospodarczych,
uzyskuje zdolno&- prawn), w braku szczególnych
przepisów ustawowych, przez nadanie ze strony
pa%stwa. [...]
§ 24. Za siedzib" stowarzyszenia uwa'a si" w
braku innego postanowienia miejscowo&-, w której
prowadzi si" zarz)d stowarzyszenia.
§ 25. O ile ustrój stowarzyszenia posiadaj)cego
zdolno&- prawn) nie opiera si" na ni'ej podanych
przepisach, okre&la go statut stowarzyszenia.
§ 26. Stowarzyszenie musi mie- zarz)d. Zarz)d
mo'e sk$ada- si" z kilku osób. Zarz)d zast"puje
stowarzyszenie przed s)dem i poza s)dem; ma on
stanowisko zast"pcy prawnego. Zakres jego uprawnie%
do zast"pstwa mo'na ograniczy- w statucie ze
skuteczno&ci) wobec osób trzecich. [...]
§ 31. Stowarzyszenie odpowiada za szkod", jak)
zarz)d, cz$onek zarz)du lub inny zast"pca, uprawniony
stosownie do ustroju stowarzyszenia, wyrz)dzi osobie
trzeciej dzia$aniem spe$nionym przy sprawowaniu
nale')cych do niego czynno&ci i zobowi)zane jest do
wynagrodzenia szkody.
§ 32. Sprawy stowarzyszenia, o ile ich nie ma
za$atwi- zarz)d lub jaki& inny organ stowarzyszenia,
reguluje zebranie cz$onków. Do wa'no&ci uchwa$y
wymagane jest podanie przedmiotu przy zwo$ywaniu
zebrania. Przy powzi"ciu uchwa$ rozstrzyga wi"kszo&-
obecnych cz$onków, [...]
§ 41. Stowarzyszenie mo'na rozwi)za- uchwa$)
zebrania cz$onków. O ile statut inaczej nie postanawia,
wymaga taka uchwa$a wi"kszo&ci trzech czwartych
cz"&ci zebranych cz$onków.
§ 42. Stowarzyszenie traci zdolno&- prawn)
wskutek otwarcia upad$o&ci. W razie przeci)'enia
d$ugami winien zarz)d wyst)pi- z wnioskiem o
otwarcie upad$o&ci. Je'eli podanie wniosku si"
przewleka, wówczas cz$onkowie zarz)du, na których
spada wina, odpowiadaj) wobec wierzycieli za
powsta$) st)d szkod"; odpowiadaj) oni jako d$u'nicy
$)czni.
§ 43. Stowarzyszeniu mo'na odj)- zdolno&-
prawn), je&li zagra'a ono dobru ogó$u przez sprzeczn)
z ustawami uchwa$" zebrania cz$onków lub sprzeczne z
ustawami postanowienie zarz)du. [...]
2. Stowarzyszenia wpisane
§ 55. Wpis do rejestru stowarzysze%, takiego
stowarzyszenia, jakie okre&lone jest w § 21, nale'y
dokona- w tym s)dzie powiatowym, w którego
obwodzie stowarzyszenie ma sw) siedzib".
§ 56. Wpis ten powinien by- dokonany jedynie
wówczas, gdy liczba cz$onków wynosi najmniej
siedmiu.
 § 57. Statut musi zawiera- cel, nazw" i siedzib"
stowarzyszenia oraz musi ze% wynika-, i'
stowarzyszenie ma by- wpisane. Nazwa powinna
ró'ni- si" wyra#nie od nazw zarejestrowanych
stowarzysze%, istniej)cych w tym samym miejscu lub
w tej samej gminie. [...]
§ 59. Statut powinien zawiera- postanowienia: 1)
o wst"powaniu i wyst"powaniu cz$onków; 2) o tym,
czy cz$onkowie maj) uiszcza- sk$adki i jakie; 3) o
tworzeniu zarz)du; 4) o podstawach zwo$ywania
zebra% cz$onków, o sposobie zwo$ywania tych'e oraz o
stwierdzaniu uchwa$ dokumentem. [...]

II. Fundacje
§ 80. Do powstania fundacji, maj)cej zdolno&-
prawn), potrzebne jest prócz aktu fundacyjnego
zatwierdzenie pa%stwa. [...] Je'eli inaczej nie
postanowiono, uwa'a si" za siedzib" fundacji
miejscowo&-, w której prowadzi si" administracj"
fundacji. [...]
§ 82. W razie stwierdzenia fundacji fundator
obowi)zany jest przenie&- na fundacj" maj)tek
zapewniony aktem fundacyjnym. [...]
§ 87. Je'eli wype$nienie celu fundacji sta$o si"
niemo'liwe albo te' nara'a na niebezpiecze%stwo
dobro ogó$u, w$a&ciwa w$adza mo'e zakre&li- fundacji
inny cel albo te' j) znie&-. [...]
§ 88. Z wyga&ni"ciem fundacji maj)tek jej
przechodzi na osoby w ustroju fundacji wskazane. [...]

Ksi"ga II. Prawo o zobowi)zaniach

ROZDZIA( I. TRE!0
ZOBOWI/ZA.
Tytu$ I. Zobowi#zania do
$wiadczenia
 § 241. Moc) zobowi)zania wierzyciel ma prawo
')da- od d$u'nika &wiadczenia. !wiadczenie mo'e
polega- tak'e na zaniechaniu.
§ 242. D$u'nik ma obowi)zek &wiadczenie tak
wykona-, jak tego wymaga uczciwo&- i zaufanie, z
uwzgl"dnieniem zwyczajów 'ycia potocznego. [...]

ROZDZIA( II.
ROZWI/ZANIA UMOWNE
T u t u $ I. Ustanowienie.
Tre$' umowy
§ 305. O ile nie ma w ustawie innego przepisu,
potrzebn) jest do ustanowienia zobowi)zania przez
czynno&- prawn), jako te' do zmiany tre&ci
zobowi)zania, umowa mi"dzy uczestnikami. [...]

ROZDZIA( VII.
ZOBOWI/ZANIA
POSZCZEGÓLNE
Tytu$ I. Kupno. Zamiana

1. Przepisy ogólne
§ 433. Przez umow" kupna sprzedawca rzeczy
jest obowi)zany odda- rzecz kupuj)cemu i wystara-
mu si" o w$asno&- rzeczy. Sprzedawca prawa jest
obowi)zany wystara- si" kupuj)cemu o prawo, a je'eli
prawo uprawnia do posiadania pewnej rzeczy, odda- t"
rzecz. Kupuj)cy ma obowi)zek zap$aci- sprzedawcy
umówion) cen" kupna i odebra- rzecz kupion).

31. ORDYNACJA WYBORCZA DO RADY

PA.STWA
 Z 26 STYCZNIA 1907 R.
(RGBÖ, 1907, nr 17, s. 63; przek$ad: Sczaniecki, s. 99-100)
Art. 1. Celem wyboru pos$a uprawnieni do
wyboru tworz) w ka'dym okr"gu wyborczym jedno
ko$o wyborcze. (Okr"gi wyborcze s) ustalone w
dodatku tabelarycznym: na Galicj" przypada 70
okr"gów jedno- i dwumandatowych). [...]
Art. 4. Do wyboru uprawniona jest ka'da osoba,
która w dniu rozpisania wyborów posiada warunki
uprawniaj)ce j) do wyboru, ustalone w art. 7 ustawy
zasadniczej o reprezentacji pa%stwa z 1867 r. [...]
Art. 7. W sta$ej lub czynnej s$u'bie pozostaj)cy
oficerowie tudzie' nale')cy do stanu szeregowców si$y
zbrojnej [...] nie mog) ani wybiera- ani by-
wybranymi. [...]
Art. 27. Przy g$osowaniu odbiera przewodnicz)cy
komisji wyborczej od ka'dego wyborcy z$o'on) kartk"
do g$osowania, wk$ada ka'd) z osobna, nie otwieraj)c
jej, do urny. [...]
Art. 33. Je'eli ko$o wyborcze wybiera- ma tylko
jednego pos$a, to za obranego uwa'a si" tego, kto ma
za sob) wi"cej, ani'eli po$ow" wszystkich oddanych
g$osów. Je'eli nie osi)gni"to bezwzgl"dnej wi"kszo&ci
g$osów, w takim razie przyst"puje si" do wyboru
&ci&lejszego (Art. 35).
Art. 34. Je'eli jedno i to samo ko$o wyborcze
wybiera równocze&nie 2 pos$ów, wówczas uwa'a si"
najpierw tego za obranego, kto ma za sob) wi"cej
ani'eli po$ow" wszystkich oddanych wa'nych g$osów.
Obok wybranego bezwzgl"dn) wi"kszo&ci) g$osów,
uwa'a- nale'y za wybranego na drugim miejscu tego,
który uzyska$ wi"cej ni' 1/4 oddanych g$osów. Gdyby
w pierwszym akcie wyborczym nie uzyska$ nikt
bezwzgl"dnej wi"kszo&ci g$osów, nale'y przedsi"bra-
drugi akt wyborczy. Je'eli i w tym akcie wyborczym
nikt nie otrzyma$ bezwzgl"dnej wi"kszo&ci g$osów,
nale'y przyst)pi- do wyboru &ci&lejszego (Art. 35). [...]
Art. 35. Gdy chodzi o wybór jednego pos$a,
ograniczy- si" maj) przy wyborze &ci&lejszym wyborcy
tylko do tych dwóch osób, które przy poprzedzaj)cym
akcie wyborczym, w przypadku przewidzianym w art.
34, po tym, który wymagan) ilo&- g$osów otrzyma$,
wzgl"dnie najwi"cej dla siebie g$osów uzyska$.
Je'eli przy wyborze &ci&lejszym wybiera- si" ma
2 pos$ów, odbywa si" wybór &ci&lejszy mi"dzy tymi 3
osobami, które przy ostatnim akcie wyborczym
uzyska$y dla siebie wzgl"dnie najwi"cej g$osów, przy
czym za wybrane uwa'a- nale'y te dwie osoby, na
które pad$o wzgl"dnie najwi"cej g$osów.

32. KONSTYTUCJA RZESZY

NIEMIECKIEJ
Z 11 SIERPNIA 1919 R.
(RGB, 1919, nr 152, 1383-1418; przek$ad; Makowski, s. 361-
377)
Lud niemiecki stanowi#c jedno$' w swych
szczepach i b&d#c o"ywiony wol# odnowienia i
utwierdzenia Rzeszy w wolno$ci i sprawiedliwo$ci,
s!u"enia pokojowi wewn&trznemu i zewn&trznemu, oraz
popierania spo!ecznego post&pu, nada! sobie niniejsz#
Konstytucj&.
Rozdzia! pierwszy
USTRÓJ I ZADANIA
RZESZY
Oddzia! pierwszy
RZESZA I KRAJE
Artyku$ 1
Rzesza Niemiecka jest republik). W$adza
pa%stwowa pochodzi od ludu.

Artyku$ 2
Terytorium Rzeszy Niemieckiej sk$ada si" z
terytoriów krajów niemieckich. Inne terytoria mog)
by- w drodze ustawy Rzeszy przy$)czone do Rzeszy, o
ile ludno&- ich za')da tego na mocy prawa
samookre&lenia.
Artyku$ 3
Barwy Rzeszy s): czarna-czerwona-z$ota. Flaga
handlowa jest czamo-bia$o-czerwona z barwami
Rzeszy w górnym wewn"trznym k)cie.
 Artyku$ 4
Powszechnie uznane zasady prawa narodów
stanowi) obowi)zuj)c) cz"&- sk$adow) niemieckiego
prawa pa%stwowego.
Artyku$ 5
W$adza pa%stwowa w zakresie spraw Rzeszy
wykonywana b"dzie przez organy Rzeszy na
podstawie Konstytucji Rzeszy, a w zakresie spraw
krajowych przez organy Krajów na podstawie
Konstytucji krajowych.
Artyku$ 6
Do Rzeszy nale'y wy$)cznie ustawodawstwo w
zakresie:
1) stosunków z zagranic);
2) kolonii;
3) przynale'no&ci pa%stwowej, wolno&ci
przesiedlania si", emigracji i imigracji, oraz
wydawania przest"pców;
4) organizacji si$y zbrojnej;
5) systemu monetarnego;
6) ce$, jak równie' jednolito&ci obszaru celnego i
handlowego, oraz wolno&ci obrotu towarowego;
7) poczt, telegrafów, w$)cznie z telefonami.
Artyku$ 7
Do Rzeszy nale'y ustawodawstwo w zakresie:
1) prawa cywilnego;
2) prawa karnego;
3) post"powania s)dowego w$)cznie z egzekucj)
karn), jak równie' pomocy wzajemnej mi"dzy
urz"dami;
4) paszportów i przepisów policyjnych dla
cudzoziemców;
5) prawa ubogich i opieki nad w$ócz"gami;
6) prasy, stowarzysze% i zgromadze%;
7) polityki ludno&ciowej, opieki nad
macierzy%stwem, niemowl"tami, dzie-mi i m$odzie');
 8) zdrowia, weterynarii, ochrony ro&lin przed
chorobami i szkodnikami;
9) prawa pracy, ubezpiecze% i ochrony
robotników i pracowników, jak równie' po&rednictwa
pracy;
10) organizacji zawodowych przedstawicielstw
dla obszaru Rzeszy;
11) opieki nad uczestnikami wojny i pozosta$ymi
po nich osobami;
12) prawa wyw$aszczenia;
13) uczynienia w$asno&ci) spo$ecze%stwa
bogactw naturalnych i przedsi"biorstw gospodarczych,
jak równie' otrzymywania, wytwarzania, podzia$u i
kszta$towania cen dóbr gospodarczych dla gospodarki
spo$ecznej;
14) handlu, miar, wag, emisji pieni"dzy
papierowych, banków oraz gie$d;
15) obrotu &rodkami 'ywno&ci i konsumpcji oraz
przedmiotów codziennej potrzeby;
16) przemys$u i górnictwa;
17) ubezpiecze%;
18) 'eglugi morskiej, rybo$ówstwa na morzu
pe$nym i na wodach przybrze'nych;
19) kolei 'elaznych, 'eglugi rzecznej,
komunikacji motorowej na l)dzie, wodzie i w
powietrzu, jak równie' budowy szos, o ile chodzi o
powszechn) komunikacj" i obron" kraju;
20) teatrów i kinematografów.
Artyku$ 8
Do Rzeszy nale'y poza tym ustawodawstwo w
zakresie podatków lub innych dochodów, o ile s) one
ca$kowicie lub cz"&ciowo zu'ywane dla jej celów.
Rzesza, pobieraj)c podatki lub inne dochody, które
dotychczas nale'a$y do Krajów, winna uwzgl"dni-
utrzymanie zdolno&ci do 'ycia tych Krajów.
Artyku$ 9
 O ile zachodzi potrzeba wydania jednolitych
przepisów, do Rzeszy nale'y ustawodawstwo w
zakresie:
1) dobrobytu powszechnego;
2) ochrony publicznego porz)dku i
bezpiecze%stwa.
Artyku$ 10
Rzesza mo'e ustala- w drodze ustawodawczej
zasady w zakresie:
1) praw i obowi)zków stowarzysze% religijnych;
2) szkolnictwa w$)cznie ze szkolnictwem
wy'szym, oraz wydawnictw naukowych;
3) prawa urz"dniczego wszystkich korporacyj
publicznych;
4) prawa agrarnego, podzia$u ziemi, osadnictwa i
budowy domów rodzinnych, tworzenia zwi)zków
gospodarstw rolnych, polityki mieszkaniowej i roz-
mieszczenia ludno&ci;
5) chowania umar$ych.
Artyku$ 11
Rzesza mo'e w drodze ustawodawczej ustala-
zasady w zakresie dopuszczalno&ci i sposobu
pobierania podatków krajowych, o ile oka'e si" to
potrzebnem w celu unikni"cia:
1) ich szkodliwego wp$ywu na dochody lub
stosunki handlowe Rzeszy;
2) podwójnego opodatkowania;
 3) nadmiernego lub utrudniaj)cego obrót
obci)'enia op$atami za korzystanie z publicznych dróg
i zak$adów;
4) pokrzywdzenia pod wzgl"dem podatkowym
towarów wwo'onych w stosunku do w$asnych
wyrobów w obrocie mi"dzy poszczególnymi Krajami
lub cz"&ciami Krajów;
5) premii wywozowych lub w celu ochrony
wa'nych interesów spo$ecznych.
Artyku$ 12
Dopóki i jak dalece Rzesza nie czyni u'ytku z
przys$uguj)cego jej prawa ustawodawstwa. Kraje
zachowuj) swe prawo ustawodawstwa.
Nie tyczy si" to ustawodawstwa zastrze'onego
wy$)cznie dla Rzeszy. Przeciwko ustawom krajowym,
maj)cym za przedmiot sprawy wymienione w art. 7 p.
13, przys$uguje rz)dowi Rzeszy prawo sprzeciwu, o
ile'by te ustawy narusza$y dobro ogó$u ludno&ci
Rzeszy.
Artyku$ 13
Prawo Rzeszy ma pierwsze%stwo przed prawem
krajowym. O ile zachodz) w)tpliwo&ci lub ró'nice
zda% w kwestii, czy przepis prawa krajowego da si"
pogodzi- z prawem Rzeszy, w$a&ciwa w$adza Rzeszy
lub centralna w$adza krajowa na podstawie odno&nego
przepisu ustawy Rzeszy mo'e odwo$a- si" do
rozstrzygni"cia Najwy'szego S)du Rzeszy.
Artyku$ 14
Ustawy Rzeszy wykonywane b"d) przez w$adze
krajowe, o ile ustawy Rzeszy nie stanowi) inaczej.
Artyku$ 15
Rz)d Rzeszy wykonywa nadzór w zakresie
spraw, co do których Rzeszy przys$uguje prawo
ustawodawstwa. O ile ustawy Rzeszy maj) by-
wykonywane przez w$adze krajowe, rz)d Rzeszy mo'e
wydawa- ogólne wskazówki. Rz)d Rzeszy mo'e w
celu przestrzegania wykonywania ustaw Rzeszy
wysy$a- swych delegatów do centralnych w$adz
krajowych, a za ich zgod) do ni'szych w$adz
krajowych. Rz)dy krajowe s) obowi)zane usuwa-
braki, jakie ujawni) si" przy wykonywaniu ustaw
Rzeszy. W razie ró'nicy zda% mo'e tak rz)d Rzeszy,
jak i rz)d krajowy odwo$a- si" do orzeczenia
Najwy'szego Trybuna$u Pa%stwowego, o ile ustawa
Rzeszy nie przewiduje innego s)du.
Artyku$ 16
Urz"dnicy, sprawuj)cy bezpo&redni)
administracj" Rzeszy w Krajach, winni z regu$y by-
przynale'nymi tych Krajów. Urz"dnicy,
funkcjonariusze i robotnicy administracji Rzeszy winni
by- na swe 'yczenie u'yci w swych okolicach
rodzinnych, o ile jest to mo'liwe i nie sprzeciwia si"
wzgl"dom na ich wykszta$cenie lub wymaganiom ich
s$u'by.
 Artyku$ 17
Ka'dy Kraj musi mie- ustrój Pa%stwa wolnego.
Przedstawicielstwo ludowe wybierane b"dzie przez
wszystkich obywateli Rzeszy Niemieckiej, m"'czyzn i
kobiety, w powszechnym, równym, bezpo&rednim i
tajnym g$osowaniu na zasadach wyborów
stosunkowych. Rz)d krajowy musi mie- zaufanie
przedstawicielstwa ludowego.
Zasady wyborów do przedstawicielstwa
ludowego obowi)zuj) tak'e i przy wyborach
gminnych. Ustawa krajowa mo'e jednak prawo
wyborcze uzale'ni- od czasu pobytu w gminie a' do
jednego roku.
Artyku$ 18
Podzia$ Rzeszy na kraje winien przyczyni- si" do
najwy'szej wydajno&ci gospodarczej i kulturalnej ludu
z mo'liwym uwzgl"dnieniem woli zainteresowanej
ludno&ci. Zmiana obszarów krajów w obr"bie Rzeszy
nast"puje na mocy ustawy Rzeszy w trybie
przyspieszonym dla zmiany Konstytucji.
W razie zgody Krajów zainteresowanych
wystarczy zwyk$a ustawa Rzeszy.
Zwyk$a ustawa Rzeszy wystarczy tak'e, gdy
jeden z krajów zainteresowanych nie zgadza si", lecz
zmiany obszaru Kraju lub utworzenia nowego Kraju
')da ludno&-, oraz wymaga tego przewa'aj)cy interes
Rzeszy.
Wol" ludno&ci ustala si" w drodze g$osowania
ludowego.
Rz)d Rzeszy zarz)dza g$osowanie ludowe na
')danie trzeciej cz"&ci mieszka%ców obszaru, który ma
by- od$)czony, posiadaj)cych czynne prawo wyborcze
do sejmu Rzeszy. Dla postanowienia zmiany
terytorium lub utworzenia nowego Kraju wymagana
jest wi"kszo&- trzech pi)tych oddanych g$osów, co
najmniej jednak wi"kszo&- osób maj)cych czynne
prawo wyborcze. Równie', gdy b"dzie chodzi$o o
od$)czenie cz"&ci pruskiej rejencji, bawarskiego
powiatu lub odpowiedniego okr"gu administracyjnego
innych Krajów, winna by- ustalona wola ludno&ci
ca$ego odno&nego okr"gu. Je'eli nie ma $)czno&ci tery-
torialnej mi"dzy terytorium, które ma by- odst)pione, a
ca$ym okr"giem, na mocy osobnej ustawy Rzeszy
mo'na uzna- wol" ludno&ci terytorium, które ma by-
od$)czone, za wystarczaj)c). Po stwierdzeniu woli
ludno&ci rz)d Rzeszy przedstawi sejmowi Rzeszy do
uchwalenia odpowiedni) ustaw".
O ile przy po$)czeniu lub od$)czeniu powstaje
spór co do rozdzia$u maj)tku, to na wniosek jednej ze
stron rozstrzyga o tym przedmiocie Najwy'szy
Trybuna$ Pa%stwowy Rzeszy Niemieckiej.
Artyku$ 19
Spory konstytucyjne w obr"bie Kraju, w którym
nie ma s)du dla ich rozpoznania, oraz spory natury nie
prywatno-prawnej mi"dzy Krajami, lub Rzesz) a
Krajami, rozstrzyga na wniosek jednej ze stron spór
wiod)cych. Najwy'szy Trybuna$ Pa%stwowy Rzeszy
Niemieckiej, o ile nie jest w$a&ciwy inny s)d Rzeszy.
Wyrok Najwy'szego Trybuna$u Pa%stwowego
wykonywa Prezydent Rzeszy.
 Oddzia!
drugi
SEJM
RZESZY
Artyku$ 20
Sejm Rzeszy sk$ada si" z pos$ów
ludu niemieckiego.

Artyku$ 21
Pos$owie s) przedstawicielami ca$ego ludu.
Podlegaj) oni tylko w$asnemu sumieniu i nie s)
zwi)zani instrukcjami.
Artyku$ 22
Pos$owie wybierani s) w powszechnym, równym,
bezpo&rednim i tajnym g$osowaniu przez m"'czyzn i
kobiety powy'ej lat dwudziestu na zasadach wyborów
stosunkowych. Dzie% wyborów musi by- niedziel) lub
publicznym dniem odpoczynku.
Bli'sze szczegó$y okre&li ordynacja wyborcza
Rzeszy.
Artyku$ 23
Sejm wybiera si" na cztery lata. Nowe wybory
musz) si" odby- najpó#niej 60-tego dnia po up$ywie
tego okresu.
Sejm Rzeszy zbiera si" po raz pierwszy najpó#niej 30-
go dnia od dnia wyborów.
Artyku$ 24
Sejm Rzeszy zbiera si" corocznie w pierwsz)
&rod" listopada w siedzibie rz)du Rzeszy. Prezydent
sejmu Rzeszy obowi)zany jest zwo$a- sejm Rzeszy
wcze&niej, o ile tego za')da Prezydent Rzeszy lub 1/3
cz"&- cz$onków sejmu Rzeszy.
Sejm Rzeszy oznacza koniec sesji i dzie%
ponownego zebrania si".
Artyku$ 25
 Prezydent Rzeszy mo'e sejm Rzeszy rozwi)za-,
jednak tylko raz jeden z tego samego powodu.
Nowe wybory odb"d) si" najpó#niej 60-go dnia
od dnia rozwi)zania.
Artyku$ 26
Sejm Rzeszy wybiera swego Przewodnicz)cego,
jego zast"pców i sekretarzy, oraz uchwala regulamin
sejmowy.
Artyku$ 27
W okresie mi"dzy dwiema sesjami lub
kadencjami wyborczymi. Przewodnicz)cy i zast"pcy
Przewodnicz)cego sprawuj) nadal swoje funkcje.
Artyku$ 28
Przewodnicz)cy sejmu wykonywa w gmachu
sejmu Rzeszy prawa gospodarza i w$adz" policyjn).
Podlega mu zarz)d gmachu; rozporz)dza on
dochodami i wydatkami Izby stosownie do bud'etu
Rzeszy, oraz reprezentuje Rzesz" we wszystkich
czynno&ciach i sprawach prawnych swego zarz)du.
Artyku$ 29
Sejm Rzeszy obraduje jawnie. Na wniosek 50-ciu
cz$onków jawno&- mo'e by- wykluczona wi"kszo&ci)
dwóch trzecich liczby cz$onków sejmu Rzeszy.
Artyku$ 30
Nikt nie mo'e by- poci)gni"ty do
odpowiedzialno&ci za zgodne z prawd) sprawozdanie o
jawnych obradach sejmu Rzeszy, sejmu krajowego lub
ich komisji.
Artyku$ 31
Przy sejmie Rzeszy utworzony zostanie
Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny, który b"dzie tak'e
rozstrzyga$ w przedmiocie utraty mandatu poselskiego.
Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny sk$ada si" z
cz$onków sejmu Rzeszy, wybranych przez sejm Rzeszy
na okres kadencji wyborczej, i cz$onków Najwy'szego
Trybuna$u Administracyjnego Rzeszy, których
powo$uje Prezydent Rzeszy na wniosek Prezydium
tego Trybuna$u. Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny
orzeka w trybie jawnej i ustnej rozprawy w sk$adzie
trzech cz$onków sejmu Rzeszy i dwóch cz$onków-
s"dziów. Poza rozpraw) przed Wyborczym
Trybuna$em Weryfikacyjnym post"powaniem
kierowa- b"dzie delegat Rzeszy, którego mianuje
Prezydent Rzeszy. Poza tym post"powanie
uregulowane b"dzie przez Wyborczy Trybuna$
Weryfikacyjny.
Artyku$ 32
Uchwa$y sejmu Rzeszy zapadaj) zwyczajn)
wi"kszo&ci) g$osów, o ile Konstytucja nie przewiduje
innego stosunku. Regulamin sejmowy mo'e dopu&ci-
wyj)tki dla wyborów, których sejm Rzeszy b"dzie
dokonywa$. Liczb" pos$ów, których obecno&-
konieczna jest do prawomocno&ci uchwa$, okre&li
regulamin sejmowy.
Artyku$ 33
Sejm Rzeszy i jego komisje mog) ')da-
obecno&ci kanclerza Rzeszy i ka'dego ministra Rzeszy.
Kanclerz Rzeszy, ministrowie Rzeszy i ich delegaci
maj) wst"p na posiedzenia sejmu Rzeszy i jego
komisji. Kraje mog) wysy$a- na te posiedzenia
pe$nomocników, którzy przedstawiaj) stanowisko
swych rz)dów w przedmiocie obrad. Przedstawiciele
rz)du musz) by- na swe ')danie wys$uchiwani podczas
obrad, a przedstawiciele rz)du Rzeszy tak'e poza
porz)dkiem dziennym. Podlegaj) oni w$adzy
porz)dkowej Przewodnicz)cego.
Artyku$ 34
Sejm Rzeszy ma prawo, a na wniosek jednej
pi)tej cz"&ci cz$onków obowi)zek wy$ania- komisje
&ledcze. Komisje te przeprowadzaj) w trybie jawnej
rozprawy takie post"powanie dowodowe, jakie uznaj)
one lub ich wnioskodawcy za konieczne. Komisja
&ledcza mo'e jawno&- wykluczy- wi"kszo&ci) dwóch
trzecich g$osów. Regulamin ustala post"powanie
komisji i okre&la liczb" jej cz$onków.
S)dy i w$adze administracyjne s) obowi)zane
zado&- uczyni- wezwaniu tych komisji w przedmiocie
dostarczania dowodów. Akty w$adz winny by- okazane
komisjom na ich ')danie. Do czynno&ci komisji stosuj)
si" odpowiednio przepisy ustawy post"powania
karnego, jednak tajemnice: listowa, pocztowa,
telegraficzna i telefoniczna pozostaj) nietkni"te.
Artyku$ 35
Sejm Rzeszy wy$ania sta$) komisj" spraw
zagranicznych, która mo'e by- czynna tak'e poza sesj)
sejmu Rzeszy i po uko%czeniu kadencji wyborczej lub
po rozwi)zaniu sejmu Rzeszy a' do zebrania si"
nowego sejmu Rzeszy. Posiedzenia tej komisji s) tajne,
je'eli komisja wi"kszo&ci) dwóch trzecich g$osów nie
uchwali jawno&ci. Sejm Rzeszy wybiera poza tym sta$)
komisj" ochrony praw przedstawicielstwa ludowego
wobec rz)du Rzeszy w czasie przerwy mi"dzy sesjami
i po uko%czeniu okresu kadencji wyborczej. Komisje te
maj) prawa komisji &ledczych.
Artyku$ 36
,aden cz$onek sejmu Rzeszy lub sejmu
krajowego nie mo'e by- kiedykolwiek b)d# s)downie
lub dyscyplinarnie &cigany z powodu swego
g$osowania lub o&wiadcze% uczynionych w wykonaniu
swego mandatu, lub w ogóle poci)gany do
odpowiedzialno&ci poza zgromadzeniem, do którego
nale'y.
Artyku$ 37
,aden cz$onek sejmu Rzeszy lub sejmu
krajowego nie mo'e by- bez pozwolenia Izby, do
której nale'y, poci)gni"ty podczas kadencji do
&ledztwa, lub aresztowany za czyny zagro'one kar),
wyj)wszy gdyby by$ schwytany na gor)cym uczynku,
lub najpó#niej w ci)gu dnia nast"pnego. Takie samo
pozwolenie konieczne jest przy ka'dym innym
ograniczeniu wolno&ci osobistej pos$a, która utrudnia
wykonywanie mandatu poselskiego.
Wszelkie post"powanie karne przeciwko
cz$onkowi sejmu Rzeszy lub sejmu krajowego i
wszelki areszt lub inne ograniczenia wolno&ci osobistej
zostaj) zawieszone na czas trwania kadencji na ')danie
Izby, do której pose$ nale'y.
Artyku$ 38
Cz$onkowie sejmu Rzeszy i sejmów krajowych
mog) odmówi- zezna% jako &wiadkowie w sprawach
osób, które im, w ich charakterze pos$ów, powierzy$y
pewne fakty, lub którym oni w wykonywaniu swego
mandatu poselskiego powierzyli takie fakty. Równie'
w stosunku do zaj"cia dokumentów pos$owie
postawieni s) na równi z osobami, które maj)
ustawowe prawo odmawiania zezna%. Rewizja lub
zaj"cie w gmachu sejmu Rzeszy lub sejmu krajowego
mog) by- przedsi"wzi"te tylko za zgod)
Przewodnicz)cego.
Artyku$ 39
Urz"dnicy i osoby nale')ce do si$y zbrojnej nie
potrzebuj) urlopów dla wykonywania swego mandatu,
jako cz$onkowie sejmu Rzeszy lub sejmu krajowego.
Gdy ubiegaj) si" oni o mandat do tych cia$, nale'y im
udzieli- urlopu koniecznego do przygotowywania
swego wyboru.
Artyku$ 40
Cz$onkowie sejmu Rzeszy otrzymuj) prawo
wolnej jazdy na wszystkich niemieckich kolejach
'elaznych i diety stosownie do ustawy Rzeszy.

Oddzia! trzeci

PREZYDENT RZESZY I
RZ/D RZESZY
Artyku$ 41
 Prezydenta Rzeszy wybiera ca$y lud niemiecki.
Wybrany mo'e by- ka'dy Niemiec, który
uko%czy$ trzydziesty pi)ty rok 'ycia.
Bli'sze szczegó$y okre&li ustawa Rzeszy.
Artyku$ 42
Prezydent Rzeszy przy obejmowaniu urz"du
sk$ada przed sejmem Rzeszy nast"puj)c) przysi"g":
„Przysi"gam, 'e b"d" po&wi"ca$ swe si$y
pomy&lno&ci ludu niemieckiego, zwi"ksza$ po'ytki
jego, szkody od niego odwraca$, przestrzega$
Konstytucji i ustaw Rzeszy, obowi)zki swe wype$nia$
zgodnie z sumieniem i ka'demu wymierza$
sprawiedliwo&-”.
Zezwala si" na dodanie religijnego &lubowania.
Artyku$ 43
Urz"dowanie Prezydenta Rzeszy trwa lat siedem.
Wybór powtórny jest dopuszczalny.
Przed up$ywem tego terminu Prezydent Rzeszy
na wniosek sejmu Rzeszy mo'e by- z$o'ony z urz"du
na mocy g$osowania ludowego. Uchwa$a sejmu Rzeszy
zapada wi"kszo&ci) dwóch trzecich g$osów. Na skutek
tej uchwa$y Prezydent Rzeszy zostaje zawieszony w
wykonywaniu swego urz"du. Uchwa$) g$osowania
ludowego, odmawiaj)c) z$o'enia z urz"du Prezydenta
Rzeszy, uwa'a si" za jego ponowny wybór; poci)ga
ona za sob) rozwi)zanie sejmu Rzeszy.
Prezydent Rzeszy nie mo'e by- &cigany karnie
bez zgody sejmu Rzeszy.
 Artyku$ 44
Prezydent Rzeszy nie mo'e by- jednocze&nie
cz$onkiem sejmu Rzeszy.

Artyku$ 45
Prezydent Rzeszy reprezentuje Pa%stwo w
zakresie prawa narodów. Zawiera on w imieniu
Pa%stwa przymierza i inne umowy z obcymi
mocarstwami, oraz uwierzytelnia i przyjmuje pos$ów.
Wypowiedzenie wojny i zawieranie pokoju nast"puje
na mocy ustawy Rzeszy.
Przymierza i umowy z obcymi pa%stwami, o ile
odnosz) si" do przedmiotów zastrze'onych dla
ustawodawstwa Rzeszy, wymagaj) zgody sejmu
Rzeszy.
Artyku$ 46
Prezydent Rzeszy mianuje i zwalnia urz"dników
Rzeszy oraz oficerów, o ile ustawy nie postanawiaj)
inaczej. Prezydent Rzeszy mo'e prawo mianowania i
zwalniania urz"dników Rzeszy i oficerów przekaza-
innym w$adzom.

Artyku$ 47
Prezydent Rzeszy jest wodzem naczelnym ca$ej
si$y zbrojnej Rzeszy.

Artyku$ 48
O ile jeden z krajów nie spe$nia obowi)zków,
które wk$adaj) na% Konstytucja lub ustawy Rzeszy,
Prezydent mo'e, przy pomocy si$y zbrojnej Rzeszy,
zmusi- Kraj ten do wype$niania tych obowi)zków. W
przypadku powa'nego naruszenia lub zagro'enia
bezpiecze%stwa publicznego i porz)dku w Rzeszy
Niemieckiej, Prezydent Rzeszy mo'e poczyni-
konieczne zarz)dzenia w celu przywrócenia
publicznego bezpiecze%stwa i porz)dku, a w razie
potrzeby uciec si" do pomocy si$y zbrojnej. W tym
celu mo'e on przej&ciowo zawiesi- zupe$nie lub
cz"&ciowo prawa zasadnicze, ustanowione w art. 114,
115, 117, 118, 124 i 153 niniejszej Konstytucji.
Wszystkie zarz)dzenia poczynione na mocy p. 1 i
2 niniejszego artyku$u winien Prezydent Rzeszy poda-
niezw$ocznie do wiadomo&ci sejmu Rzeszy.
Zarz)dzenia powy'sze winny by- uchylone na ')danie
sejmu Rzeszy.
Rz)d krajowy mo'e wyda- dla swego terytorium
prowizoryczne zarz)dzenia natury okre&lonej w p. 2
niniejszego artyku$u w wypadku, gdyby zw$oka grozi$a
niebezpiecze%stwem. Zarz)dzenia te winny by-
uchylone na ')danie Prezydenta Rzeszy lub sejmu
Rzeszy.
Bli'sze szczegó$y okre&li ustawa Rzeszy.
Artyku$ 49
Prezydent Rzeszy wykonywa w imieniu Rzeszy
prawo $aski. Amnestie w zakresie nale')cym do
Rzeszy wymagaj) ustawy Rzeszy.
 Artyku$ 50
Wszystkie rozporz)dzenia i zarz)dzenia
Prezydenta Rzeszy, nie wy$)czaj)c tych, które odnosz)
si" do si$y zbrojnej, musz) dla uprawomocnienia si"
by- kontrasygnowane przez kanclerza Rzeszy lub
w$a&ciwego ministra Rzeszy. Przez kontrasygnatur"
zostaje przej"ta odpowiedzialno&-.
Artyku$ 51
W razie przeszkody uniemo'liwiaj)cej
Prezydentowi Rzeszy sprawowanie urz"du, zast"puje
go przede wszystkim kanclerz Rzeszy. O ile
przeszkoda trwa- b"dzie prawdopodobnie d$u'szy
czas, zast"pstwo winno by- uregulowane w drodze
ustawy Rzeszy. Przepisy powy'sze obowi)zuj)
równie' na wypadek przedterminowego opró'nienia
stanowiska Prezydenta, a' do przeprowadzenia nowego
wyboru.

Artyku$ 52
Rz)d Rzeszy sk$ada si" z kanclerza Rzeszy
i ministrów Rzeszy.

Artyku$ 53
Prezydent Rzeszy mianuje i odwo$uje kanclerza
Rzeszy, a na jego wniosek mianuje i odwo$uje
ministrów Rzeszy.
Artyku$ 54
Kanclerz Rzeszy i ministrowie Rzeszy mog)
sprawowa- swój urz)d, o ile posiadaj) zaufanie sejmu
Rzeszy. Ka'dy z nich musi ust)pi-, je'eli sejm Rzeszy
wyra#n) uchwa$) cofnie mu swe zaufanie.
Artyku$ 55
Kanclerz Rzeszy przewodniczy w rz)dzie Rzeszy
i kieruje jego czynno&ciami wed$ug regulaminu
uchwalonego przez rz)d Rzeszy i zatwierdzonego
przez Prezydenta Rzeszy.
Artyku$ 56
Kanclerz Rzeszy ustala linie wytyczne polityki i
ponosi za nie odpowiedzialno&- wobec sejmu Rzeszy.
W granicach tych wytycznych ka'dy minister Rzeszy
kieruje samodzielnie powierzonym sobie dzia$em
spraw pod w$asn) odpowiedzialno&ci) wobec sejmu
Rzeszy.
Artyku$ 57
Ministrowie Rzeszy winni przedstawi- rz)dowi
Rzeszy w celu narady i powzi"cia uchwa$y wszystkie
projekty ustaw, oraz sprawy, dla których porz)dek taki
przewidziany jest przez Konstytucj" lub ustaw", oraz
kwestie dotycz)ce zakresu dzia$ania kilku ministrów,
je'eli istniej) co do nich ró'nice zda%.
 Artyku$ 58
Uchwa$y Rz)du Rzeszy zapadaj)
wi"kszo&ci) g$osów. W razie równo&ci
rozstrzyga g$os Przewodnicz)cego.
Artyku$ 59
Sejm Rzeszy mo'e oskar'y- Prezydenta Rzeszy,
kanclerza Rzeszy i ministrów Rzeszy przed
Najwy'szym Trybuna$em Pa%stwowym Rzeszy
Niemieckiej, za zawinione pogwa$cenie Konstytucji
Rzeszy lub ustawy Rzeszy. Wniosek o postawieniu w
stan oskar'enia musi by- podpisany co najmniej przez
stu cz$onków sejmu Rzeszy i wymaga zgody
wi"kszo&ci takiej, jakiej ')daj) przepisy o zmianie
Konstytucji. Bli'sze szczegó$y zawiera ustawa Rzeszy
o Najwy'szym Trybunale Pa%stwowym. [...]

Oddzia!
czwarty

RADA
RZESZY
Artyku$ 60
W celu dania reprezentacji Krajom niemieckim w
zakresie ustawodawstwa i administracji Rzeszy,
ustanawia si" Rad" Rzeszy.
Artyku$ 61
W Radzie Rzeszy ma ka'dy Kraj co najmniej
jeden g$os. W wi"kszych Krajach przypada jeden g$os
na milion mieszka%ców. Nadwy'k", która równa si" co
najmniej liczbie mieszka%ców najmniejszego Kraju,
liczy si" za ca$y milion. ,aden Kraj nie mo'e mie-
wi"cej jak dwie pi)te wszystkich g$osów.
Austria niemiecka otrzyma po swem przy$)czeniu
si" do Rzeszy Niemieckiej prawo udzia$u w Radzie
Rzeszy z liczb) g$osów odpowiadaj)c) swej ludno&ci.
Do tego czasu przedstawiciele Austrii maj) tylko g$os
doradczy.
Liczba g$osów b"dzie przez Rad" Rzeszy ustalana
na nowo po ka'dym powszechnym spisie ludno&ci.
Artyku$ 62
W komisjach, które wy$ania Rada Rzeszy,
posiada ka'dy Kraj po jednym tylko glosie.
Artyku$ 63
Kraje b"d) reprezentowane w Radzie Rzeszy
przez cz$onków swych rz)dów. Jednak'e po$owa
pruskich g$osów nale'e- b"dzie stosownie do ustawy
krajowej do pruskich zarz)dów prowincjonalnych.
Kraje mog) wysy$a- do Rady Rzeszy tylu
przedstawicieli, ile posiadaj) g$osów.
Artyku$ 64
Rz)d Rzeszy obowi)zany jest zwo$a- Rad"
Rzeszy na ')danie trzeciej cz"&ci jej cz$onków.
 Artyku$ 65
W Radzie Rzeszy i jej komisjach przewodniczy
cz$onek rz)du Rzeszy. Cz$onkowie rz)du maj) prawo,
a na ')danie obowi)zek brania udzia$u w obradach
Rzeszy i jej komisji. Musz) oni by- wys$uchiwani na
swe ')danie w ka'dej chwili podczas obrad.
Artyku$ 66
Rz)d Rzeszy i ka'dy cz$onek Rady Rzeszy maj)
prawo stawiania wniosków w Radzie Rzeszy.
Rada Rzeszy ustali bieg swych czynno&ci w
drodze regulaminu. Posiedzenia plenarne Rady Rzeszy
s) jawne. Stosownie do regulaminu jawno&- mo'e by-
wykluczona odno&nie do poszczególnych przedmiotów
obrad.
W g$osowaniu rozstrzyga zwyczajna wi"kszo&-
g$osuj)cych.
Artyku$ 67
Rada Rzeszy winna by- stale informowana przez
ministerstwa Rzeszy o sposobie za$atwiania spraw
Rzeszy. Ministerstwa Rzeszy winny wzywa- w$a&ciwe
komisje Rady Rzeszy do udzia$u w naradach nad
wa'nymi sprawami.

Oddzia! pi#ty

USTAWODAWST
WO RZESZY
Artyku$ 68
Wnioski ustawodawcze pochodzi- b"d) od rz)du
Rzeszy lub z $ona sejmu Rzeszy. Ustawy Rzeszy
uchwala sejm Rzeszy.
Artyku$ 69
Wniesienie projektu ustawy przez rz)d Rzeszy
wymaga zgody Rady Rzeszy. O ile nie dojdzie do
porozumienia mi"dzy rz)dem Rzeszy a Rad) Rzeszy,
rz)d Rzeszy mo'e pomimo to wnie&- projekt ustawy,
winien jednak przedstawi- odr"bne zapatrywanie Rady
Rzeszy.
W razie uchwalenia przez Rad" Rzeszy projektu
ustawy, na który nie zgadza si" rz)d Rzeszy, rz)d
Rzeszy winien projekt ten wnie&- do sejmu Rzeszy,
przedstawiaj)c zarazem swój punkt widzenia.
Artyku$ 70
Prezydent Rzeszy obowi)zany jest ustawy, które
dosz$y do skutku zgodnie z Konstytucj), wygotowa- i
w ci)gu miesi)ca og$osi- w Dzienniku Ustaw Rzeszy.
Artyku$ 71
Ustawy Rzeszy, o ile same nie stanowi) inaczej,
uzyskuj) moc obowi)zuj)c) czternastego dnia po
up$ywie dnia, w którym zosta$ wydany Dziennik Ustaw
Rzeszy w stolicy Rzeszy.
 Artyku$ 72
Og$oszenie ustawy Rzeszy przesuwa si" o dwa
miesi)ce, o ile tego za')da trzecia cz"&- liczby
cz$onków sejmu Rzeszy. Prezydent Rzeszy mo'e
zarz)dzi- og$oszenie ustaw wbrew temu ')daniu, o ile
sejm Rzeszy i Rada Rzeszy uznaj) je za pilne.
Artyku$ 73
O ile prezydent Rzeszy powe#mie w ci)gu
miesi)ca odpowiedni) decyzj", ustaw" uchwalon)
przez sejm Rzeszy poddaje si" przed jej og$oszeniem
pod referendum ludowe.
Ustaw", której og$oszenie zosta$o odroczone na
wniosek co najmniej jednej trzeciej liczby cz$onków
sejmu Rzeszy, poddaje si" pod referendum ludowe, o
ile wniosek taki postawi dwudziesta cz"&- liczby osób
uprawnionych do g$osowania.
Referendum ludowe przeprowadza si" równie',
gdy dziesi)ta cz"&- liczby osób uprawnionych do
g$osowania ')da poddania projektu ustawy referendum
ludowemu. Podstaw) inicjatywy ludowej musi by-
opracowany projekt ustawy. Projekt ten winien rz)d
Rzeszy przed$o'y- sejmowi Rzeszy z wy$o'eniem
w$asnego stanowiska. Referendum ludowe nie
dochodzi do skutku, o ile ')dany projekt ustawy zosta$
bez zmiany przyj"ty przez sejm Rzeszy.
W przedmiocie bud'etu, ustaw podatkowych i
uposa'e% s$u'bowych, referendum ludowe mo'e
zarz)dzi- tylko Prezydent Rzeszy.
Post"powanie przy referendum ludowym i
inicjatywie ludowej reguluje ustawa Rzeszy.
Artyku$ 74
Radzie Rzeszy przys$uguje prawo sprzeciwu
wobec ustaw uchwalonych przez sejm Rzeszy.
Sprzeciw musi by- z$o'ony rz)dowi Rzeszy w
ci)gu dwóch tygodni od ostatecznego g$osowania w
sejmie Rzeszy i najpó#niej w ci)gu dwóch nast"pnych
tygodni umotywowany.
 W wypadku zg$oszenia sprzeciwu ustaw" sk$ada
si" sejmowi Rzeszy do ponownego uchwalenia. O ile
przy tym nie dojdzie do porozumienia mi"dzy sejmem
Rzeszy z Rad) Rzeszy, Prezydent Rzeszy mo'e w
ci)gu trzech miesi"cy zarz)dzi- referendum ludowe w
przedmiocie, co do którego powsta$a ró'nica zda%. O
ile Prezydent nie skorzysta z tego prawa, to uwa'a si",
i' ustawa nie dosz$a do skutku. O ile sejm wi"kszo&ci)
dwóch trzecich g$osów uchwali ustaw" wbrew
sprzeciwowi Rady Rzeszy, Prezydent obowi)zany jest
og$osi- ustaw" w brzmieniu uchwalonym przez sejm
Rzeszy w ci)gu trzech miesi"cy lub zarz)dzi-
referendum ludowe.
Artyku$ 75
Referendum ludowe mo'e uniewa'ni- uchwa$"
sejmu Rzeszy tylko wtedy, je'eli w g$osowaniu bra$a
udzia$ wi"kszo&- osób uprawnionych do g$osowania.
 Artyku$ 76
Konstytucja mo'e by- zmieniona w drodze
ustawodawczej. Uchwa$y sejmu Rzeszy w przedmiocie
zmiany Konstytucji dochodz) do skutku za zgod) co
najmniej dwóch trzecich g$osów w obecno&ci dwóch
trzecich ustawowej liczby cz$onków sejmu Rzeszy.
Równie' uchwa$y Rady Rzeszy w przedmiocie
Konstytucji wymagaj) zgody wi"kszo&ci dwóch
trzecich oddanych g$osów. W wypadku zmiany
Konstytucji w drodze referendum ludowego z
inicjatywy ludowej konieczna jest zgoda wi"kszo&ci
osób uprawnionych do g$osowania.
O ile sejm Rzeszy uchwali$ zmian" Konstytucji
wbrew sprzeciwowi Rady Rzeszy, Prezydent Rzeszy
mo'e ustawy tej nie og$osi-, je&li rada Rzeszy w ci)gu
dwóch tygodni za')da referendum ludowego.
Artyku$ 77
Rz)d Rzeszy wydaje ogólne przepisy
administracyjne, niezb"dne do wykonania ustaw
Rzeszy; o ile ustawy nie stanowi) inaczej. Rz)d
Rzeszy musi uzyska- zgod" Rady Rzeszy o ile
wykonanie ustaw Rzeszy nale'y do w$adz krajowych.

Oddzia! szósty

ADMINISTRACJ
A RZESZY
Artyku$ 78
Utrzymywanie stosunków z obcymi pa%stwami
nale'y wy$)cznie do Rzeszy.
W sprawach, które nale') do ustawodawstwa
krajowego. Kraje mog) zawiera- umowy z obcymi
pa%stwami; umowy te wymagaj) zgody Rzeszy.
Uk$ady z obcymi pa%stwami w przedmiocie
zmian granic Rzeszy zawierane b"d) przez Rzesz" za
zgod) zainteresowanego Kraju. Zmiany granic mog)
nast)pi- tylko na mocy ustawy Rzeszy, o ile nie chodzi
o zwyk$e sprostowanie granicy na niezamieszka$ych
cz"&ciach terytorium.
Rzesza ustanawia i wydaje w porozumieniu z
zainteresowanymi Krajami niezb"dne urz)dzenia i
zarz)dzenia w celu zabezpieczenia interesów, jakie
wynikaj) dla poszczególnych stosunków
gospodarczych lub s)siedztwa z obcymi pa%stwami.
Artyku$ 79
Obrona Rzeszy nale'y wy$)cznie do Rzeszy.
Organizacja zbrojna ludu niemieckiego zostanie
jednolicie uregulowana na mocy ustawy Rzeszy ze
szczególnym uwzgl"dnieniem odr"bno&ci krajowych.
Artyku$ 80
Sprawy dotycz)ce kolonii nale')
wy$)cznie do Rzeszy.
Artyku$ 81
Wszystkie niemieckie handlowe statki morskie
tworz) jednolit) flot" handlow).
 Artyku$ 82
Niemcy stanowi) obszar celny i handlowy,
otoczony wspóln) granic) celn). Granica celna
pokrywa si" z granic) zewn"trzn). Na morzu granic"
celn) stanowi wybrze'e sta$ego l)du i wysp,
nale')cych do Rzeszy. Dla biegu granicy celnej na
morzu i innych wodach mog) by- ustanowione
odchylenia.
Obce terytoria pa%stwowe lub cz"&ci terytoriów
mog) by- w$)czone do obszaru celnego w drodze
umów mi"dzynarodowych lub porozumie%.
W razie szczególnej potrzeby z obszaru celnego
mog) by- wy$)czone pewne terytoria. Odno&nie do
wolnych portów wy$)czenia mog) by- zniesione tylko
na mocy ustawy w trybie przypisanym dla zmiany
Konstytucji.
Terytoria wy$)czone z obszaru celnego mog) by-
na mocy umów mi"dzynarodowych lub porozumie%
w$)czane do obcego obszaru celnego. Wszystkie
wytwory natury, przemys$u i sztuki, które znajduj) si"
w Rzeszy w wolnym obrocie, mog) by- przez granice
Kraju i gmin wwo'one, wywo'one i przewo'one.
Wyj)tki dopuszczalne s) na mocy ustawy Rzeszy.
Artyku$ 83
W$adze Rzeszy zarz)dzaj) c$ami i podatkami od
spo'ycia. Przy zarz)dzie daninami publicznymi Rzeszy
przez w$adze Rzeszy nale'y ustanowi- urz)dzenia,
które by umo'liwi$y Krajom zabezpieczenie ich szcze-
gólnych interesów na polu rolnictwa, handlu, rzemios$ i
przemys$u.
Artyku$ 84
Rzesza wydaje w drodze ustawodawczej przepisy
w zakresie:
1) organizacji zarz)du daninami publicznymi
Krajów, o ile tego wymaga jednolite i równomierne
wykonanie ustaw o daninach publicznych Rzeszy;
 2) organizacji i kompetencji w$adz, którym
powierzono nadzór nad wykonaniem ustaw o daninach
Rzeszy;
3) rozrachunku z Krajami;
4) odszkodowania za koszty administracyjne przy
wykonaniu ustaw o daninach publicznych Rzeszy.
Artyku$ 85
Wszystkie dochody i wydatki Rzeszy musz) by-
obliczone na ka'dy rok bud'etowy i wstawione do
bud'etu.
Bud'et ustala si" na pocz)tku roku bud'etowego
w drodze ustawy. Wydatki uchwala si" z regu$y na rok;
w poszczególnych wypadkach mo'na uchwali- podatki
na d$u'szy okres. Poza tym w bud'ecie Rzeszy
niedopuszczalne s) przepisy, wykraczaj)ce poza rok
bud'etowy lub nie odnosz)ce si" do dochodów i
wydatków Rzeszy albo ich zarz)du.
Sejm Rzeszy nie mo'e w projekcie bud'etu
Rzeszy bez zgody Rady Rzeszy zwi"ksza- wydatków
lub uchwala- nowych. Zgoda Rady Rzeszy mo'e by-
zast)piona zgodnie z przepisami art. 74.
Artyku$ 86
W przedmiocie zu'ycia wszystkich dochodów
Rzeszy minister skarbu Rzeszy w nast"pnym roku
bud'etowym przedstawia Radzie Rzeszy zamkni"cie
rachunkowe w celu uzyskania absolutorium dla rz)du
Rzeszy. Zbadanie zamkni"- rachunkowych ureguluje
ustawa Rzeszy.
Artyku$ 87
!rodków pieni"'nych mo'na udzieli- w drodze
kredytu tylko w razie nadzwyczajnej potrzeby i
zasadniczo tylko na cele produkcyjne. Tego rodzaju
przyznanie kredytu oraz przej"cie gwarancji,
obci)'aj)cej Rzesz", mo'e nast)pi- tylko na mocy
ustawy Rzeszy.
Artyku$ 88
 Sprawy poczt, telegrafów i telefonów nale')
wy$)cznie do Rzeszy.
Znaczki pocztowe s) jednolite dla ca$ej Rzeszy.
Rz)d Rzeszy wydaje za zgod) Rady Rzeszy
rozporz)dzenia w przedmiocie zasad i op$at,
dotycz)cych u'ywania urz)dze% komunikacyjnych.
Rz)d Rzeszy mo'e uprawnienie to przenie&- za zgod)
Rady Rzeszy na ministra poczt Rzeszy.
W celu doradczego wspó$dzia$ania w sprawach
komunikacji pocztowej, telegraficznej i telefonicznej,
oraz w sprawach taryf, rz)d Rzeszy za zgod) Rady
Rzeszy ustanawia Rad" doradcz).
Umowy z zagranic) w zakresie komunikacji
zawiera wy$)cznie Rzesza.
Artyku$ 89
Przej"cie na w$asno&- kolei 'elaznych, s$u')cych
powszechnej komunikacji i zarz)dzanie nimi jako
jednolit) organizacj) komunikacyjn) stanowi zadanie
Rzeszy.
Przys$uguj)ce Krajom prawa nabywania
prywatnych kolei 'elaznych winny by-, na jej ')danie,
przeniesione na Rzesz".
Artyku$ 90
Wraz z przej"ciem kolei 'elaznych Rzesza
przejmuje prawo wyw$aszczania oraz pa%stwowe
prawa zwierzchnicze, odnosz)ce si" do kolei
'elaznych. O zakresie tych praw rozstrzyga w razie
sporu Najwy'szy Trybuna$ Pa%stwowy.
Artyku$ 91
Rz)d Rzeszy wydaje za zgod) Rady Rzeszy
rozporz)dzenia, urz)dzaj)ce budow", dzia$alno&- i ruch
na kolejach 'elaznych. Rz)d Rzeszy mo'e za zgod)
Rady Rzeszy uprawnienie to przenie&- na w$a&ciwego
ministra Rzeszy.
Artyku$ 92
Kolejami 'elaznymi Rzeszy nale'y, bez wzgl"du
na wcielenie ich bud'etu i zamkni"cia rachunkowego
do ogólnego bud'etu i ogólnego zamkni"cia
rachunkowego Rzeszy, zarz)dza- jako samodzielnym,
gospodarczym przedsi"biorstwem, które wydatki swoje
$)cznie z oprocentowaniem i umorzeniem d$ugu
kolejowego winno samo pokrywa- i zebra- swój
kapita$ rezerwowy. Wysoko&- umorzenia oraz kapita$u
rezerwowego, jak równie' cele, na które ma by- zu'yty
kapita$ rezerwowy, zostan) okre&lone przez osobn)
ustaw".
Artyku$ 93
W celu doradczego wspó$dzia$ania w sprawach
komunikacji kolejowej i taryf, rz)d Rzeszy ustanawia
za zgod) Rady Rzeszy dla kolei 'elaznych rady
doradcze.
Artyku$ 94
W razie przej"cia przez Rzesz" w swój zarz)d na
pewnym okre&lonym obszarze kolei 'elaznych,
s$u')cych powszechnej komunikacji, nowe koleje
'elazne, s$u')ce powszechnej komunikacji, mog) by-
na tym obszarze budowane tylko przez Rzesz" lub za
jej zgod).
Gdy budowa nowych lub zmiana istniej)cych
urz)dze% kolejowych wkracza w zakres dzia$ania
policji krajowej, zarz)d kolei Rzeszy winien przed
decyzj) wys$ucha- w$adz krajowych. Rzesza mo'e na
obszarach, na których nie przej"$a w swój zarz)d kolei,
budowa- na w$asny rachunek lub powierzy- budow"
komu innemu, w razie potrzeby z udzieleniem prawa
wyw$aszczania, kolei 'elaznych, uznanych za
niezb"dne dla celów powszechnej komunikacji lub
obrony kraju, na mocy ustawy Rzeszy nawet wbrew
sprzeciwowi Krajów, przez których obszar linia
kolejowa ma przechodzi-, nie naruszaj)c jednak
krajowych praw zwierzchniczych.
Ka'dy zarz)d kolejowy musi zgodzi- si" na
przy$)czenie si" innych kolei na ich koszt.
Artyku$ 95
 Koleje 'elazne, s$u')ce powszechnej
komunikacji, o ile Rzesza nie zarz)dza nimi, podlegaj)
nadzorowi Rzeszy.
Koleje 'elazne, podlegaj)ce nadzorowi Rzeszy,
nale'y zak$ada- i zaopatrywa- wed$ug jednakowych
zasad ustalonych przez Rzesz". Winny one by-
utrzymywane w stanie, który by zapewnia$ ich sprawn)
dzia$alno&-, oraz budowanie odpowiednio do potrzeb
komunikacji. Komunikacje osobowa i towarowa winny
by- obs$ugiwane i urz)dzane zgodnie z potrzebami.
W nadzorze nad taryfami nale'y oddzia$ywa- na
to, aby taryfy by$y równomierne i niskie.
Artyku$ 96
Wszystkie koleje 'elazne, nawet te, które nie
s$u') powszechnej komunikacji, winny zado&-uczyni-
')daniom Rzeszy w przedmiocie u'ycia ich do celów
obrony krajowej.
 Artyku$ 97
Przej"cie na w$asno&- i w zarz)d dróg wodnych,
s$u')cych powszechnej komunikacji, stanowi zadanie
Rzeszy.
Po tym przej"ciu drogi wodne, s$u')ce
powszechnej komunikacji, mog) by- zak$adane lub
budowane tylko przez Rzesz" lub za jej zgod).
W zarz)dzie, rozszerzaniu ju' istniej)cych, oraz
w budowie nowych dróg wodnych nale'y
zabezpieczy- w porozumieniu z Krajami potrzeby
rolnictwa i gospodarstwa krajowego. Nale'y równie'
uwzgl"dni- popieranie ich rozwoju.
Ka'dy zarz)d drogi wodnej obowi)zany jest
zgodzi- si" na przy$)czenie innych dróg wodnych
'eglugi wewn"trznej na koszt przedsi"biorców. Ten
sam obowi)zek istnieje w celu utworzenia po$)czenia
mi"dzy drogami wodnymi 'eglugi wewn"trznej i
kolejami 'elaznymi.
Z przej"ciem dróg wodnych otrzymuje Rzesza
prawo wyw$aszczania, ustanawiania taryf i
utrzymywania policji rzecznej i policji 'eglugi. Rzesza
winna przej)- zadania wodnych zwi)zków
budowlanych w przedmiocie rozszerzania naturalnych
dróg wodnych w dorzeczach Renu, Wezery i (aby.
Artyku$ 98
W celu wspó$dzia$ania w sprawach dróg
wodnych zostan) utworzone na podstawie odno&nego
rozporz)dzenia rz)du Rzeszy, wydanego za zgod)
Rady Rzeszy, organy doradcze przy zarz)dach dróg
wodnych Rzeszy.
Artyku$ 99
Na naturalnych drogach wodnych op$aty mo'na
pobiera- tylko za korzystanie z takich budowli,
urz)dze% lub innych zak$adów, które s) przeznaczone
do u$atwienia komunikacji. Op$aty powy'sze nie mog)
przekracza- w zak$adach pa%stwowych i komunalnych
niezb"dnych kosztów budowy i utrzymania. Koszty
budowy i utrzymania zak$adów, nie przeznaczonych
wy$)cznie do u$atwiania komunikacji, lecz równie'
s$u')cych do popierania innych celów, mog) by-
pokrywane przez op$aty 'eglugowe tylko w
odpowiednim stosunku. Za koszty budowy uwa'a si"
odsetki i sumy amortyzacyjne od zu'ytych kapita$ów.
Przepisy poprzedniego ust"pu stosuj) si" do op$at
pobieranych na sztucznych drogach wodnych, jak
równie' za korzystanie z urz)dze% na tych drogach,
oraz do op$at portowych.
W zakresie 'eglugi wewn"trznej za podstaw" do
liczenia wysoko&ci op$at 'eglugowych mog) by-
wzi"te ca$kowite koszty drogi wodnej, systematu
rzecznego lub sieci wodnej.
Przepisy te stosuj) si" równie' do sp$awu na
'eglownych drogach wodnych.
Tylko Rzesza mo'e nak$ada- na obce statki i
$adunki inne lub wy'sze op$aty, ani'eli te, które s)
na$o'one na niemieckie statki i $adunki.
 W celu uzyskania &rodków pieni"'nych na
utrzymanie i rozwijanie niemieckiej sieci wodnej
Rzesza mo'e poci)gn)- do ponoszenia ci"'arów tak'e
w inny sposób osoby bior)ce udzia$ w 'egludze.
Artyku$ 100
Do pokrycia kosztów utrzymania i budowy dróg
wodnych 'eglugi wewn"trznej mo'e by- poci)gni"ty
na mocy ustawy Rzeszy tak'e ten, kto z budowy tam
rzecznych ci)gnie korzy&ci w inny sposób, ani'eli
przez 'eglug", o ile zainteresowanych jest wi"cej ni'
jeden Kraj, lub je'eli Rzesza ponosi koszty tego
urz)dzenia.
Artyku$ 101
Przej"cie na w$asno&- i w swój zarz)d urz)dze%
sygna$owych morskich, w szczególno&ci latarni
morskich, latarni p$ywaj)cych, boi, beczek i
p$ywaków, stanowi zadanie Rzeszy. Po tym przej"ciu
urz)dzenia sygna$owe morskie mog) by- zak$adane lub
udoskonalane tylko przez Rzesz" lub za jej zgod).

Oddzia! siódmy
WYMIAR
SPRAWIEDLIWO!
CI

Artyku$ 102
S"dziowie s) niezale'ni i
podlegaj) tylko ustawom.
Artyku$ 103
S)downictwo zwyczajne sprawowa- b"d): S)d
Rzeszy i s)dy krajowe.

Artyku$ 104
 S"dziów w s)dach zwyczajnych mianuje si"
do'ywotnio. Mog) oni by- pozbawieni na sta$e lub
czasowo swego urz"du lub przenoszeni na inne
stanowisko lub w stan spoczynku wbrew swej woli
tylko na mocy orzeczenia s)dowego i tylko z powodów
i w formach przewidzianych przez ustawy. Ustawy
mog) oznaczy- granic" wieku, po doj&ciu do której
s"dziowie przechodz) w stan spoczynku.
Do tymczasowego pozbawienia urz"du,
nast"puj)cego z mocy ustawy, przepis powy'szy nie
stosuje si".
Przy zmianie organizacji s)dów lub okr"gów
s)dowych krajowy zarz)d sprawiedliwo&ci mo'e
zarz)dzi- przeniesienie do innego s)du lub
pozbawienie urz"du wbrew woli s"dziego, jednak tylko
z pozostawieniem mu pe$nego uposa'enia.
Przepisy te nie stosuj) si" do s"dziów
handlowych, $awników i przysi"g$ych.
Artyku$ 105
S)dy wyj)tkowe s) niedopuszczalne. Nikt nie
mo'e by- pozbawiony s"dziego, któremu podlega na
mocy ustawy. Przepisy ustawowe, dotycz)ce s)dów
wojennych i dora#nych, pozostaj) nietkni"te. Znosi si"
wojskowe s)dy honorowe.
Artyku$ 106
S)downictwo wojskowe winno by- zniesione z
wyj)tkiem okresu wojny, oraz dla przest"pstw
pope$nionych na okr"cie wojennym. Bli'sze szczegó$y
okre&li ustawa Rzeszy.
Artyku$ 107
W Rzeszy i w Krajach musz) by- ustanowione
stosownie do ustawy s)dy administracyjne dla ochrony
praw jednostek wobec rozporz)dze% i zarz)dze% w$adz
administracyjnych.
Artyku$ 108
 Stosownie do ustawy Rzeszy zostanie
ustanowiony dla Rzeszy Niemieckiej Najwy'szy
Trybuna$ Pa%stwowy.

Rodzia! drugi

ZASADNICZE PRAWA I
OBOWI/ZKI NIEMCÓW
Oddzia!
pierwszy
JEDNOST
KA
Artyku$ 109
Wszyscy Niemcy s) równi wobec ustaw.
M"'czy#ni i kobiety maj) zasadniczo te same
prawa i obowi)zki obywatelskie.
Publiczno-prawne przywileje i ograniczenia,
p$yn)ce z urodzenia lub przynale'no&ci do pewnego
stanu, winny by- zniesione. Oznaczenia szlachectwa
uchodz) za cz"&- nazwiska i nie mog) by- wi"cej
nadawane.
Tytu$y mog) by- nadawane tylko wtedy, gdy
oznaczaj) urz)d lub zawód; nie tyczy si" to stopni
akademickich.
Pa%stwo nie mo'e nadawa- ani orderów, ani
odznak honorowych.
,adnemu Niemcowi nie wolno przyj)- od obcego
rz)du tytu$u lub orderu.
Artyku$ 110
Nabycie i utrata przynale'no&ci pa%stwowej do
Rzeszy i do Krajów nast"powa- b"d) wed$ug
przepisów ustawy Rzeszy. Ka'dy przynale'ny Kraju
jest zarazem przynale'nym Rzeszy.
Ka'dy Niemiec ma w ka'dym Kraju Rzeszy te
same prawa i obowi)zki, jakie maj) przynale'ni
danego Kraju.
 Artyku$ 111
Wszyscy Niemcy korzystaj) z wolno&ci zmiany
miejsca pobytu w ca$ej Rzeszy. Ka'dy ma prawo
zatrzymywa- si" i osiedla- w dowolnej miejscowo&ci
Rzeszy, nabywa- tam ziemi" i trudni- si" wszelkim
zawodem zarobkowym. Ograniczenia mog) zachodzi-
jedynie na mocy ustawy Rzeszy.
Artyku$ 112
Ka'dy Niemiec ma prawo emigrowa- do obcych
krajów. Tylko ustawa Rzeszy mo'e ograniczy-
emigracj".
Przynale'ni Rzeszy maj) wobec zagranicy w
obr"bie i poza terytorium Rzeszy prawo do ochrony ze
strony Rzeszy.
,aden Niemiec nie mo'e by- wydany obcemu
rz)dowi w celu &cigania lub ukarania.
Artyku$ 113
Obcoj"zyczne cz"&ci ludno&ci Rzeszy nie mog)
podlega- ograniczeniom w drodze ustawodawczej lub
administracyjnej w swym swobodnym rozwoju
narodowym, w szczególno&ci za& w u'ywaniu swego
j"zyka przy nauczaniu, jak równie' w wewn"trznej
administracji i w wymiarze sprawiedliwo&ci.
Artyku$ 114
Wolno&- jest nietykalna. Ograniczenie lub
pozbawienie wolno&ci osobistej przez w$adz"
publiczn) dopuszczalne jest tylko na mocy ustaw.
Osoby, które zosta$y pozbawione wolno&ci,
winny by- najpó#niej nast"pnego dnia zawiadomione,
jaka w$adza i z jakich przyczyn zarz)dzi$a pozbawienie
ich wolno&ci; osobom tym nale'y da- niezw$ocznie
sposobno&- do przedstawienia zarzutów przeciwko
pozbawieniu ich wolno&ci.
Artyku$ 115
Mieszkanie ka'dego Niemca jest dla niego
miejscem bezpiecznego schronienia i jest nietykalne.
Wyj)tki dopuszczalne s) tylko na podstawie ustaw.
 Artyku$ 116
Dany czyn mo'e by- ob$o'ony kar) tylko wtedy,
gdy karalno&- by$a przewidziana przez ustaw", zanim
czyn ten zosta$ pope$niony.
Artyku$ 117
Tajemnica listowa, jak równie' tajemnice
pocztowa, telegraficzna i telefoniczna s) nietykalne.
Wyj)tki dopuszczalne s) tylko na podstawie ustawy
Rzeszy.
Artyku$ 118
Ka'dy Niemiec ma prawo w granicach ogólnych
ustaw swobodnie wyg$asza- swe zapatrywania w
mowie, pi&mie, druku, obrazowo lub w jakikolwiek
inny sposób. ,aden stosunek najmu pracy lub stosunek
urz"dowy nie mo'e stanowi- przeszkody w
korzystaniu z tego prawa i nikt nie mo'e nak$ada-
ogranicze% na Niemca, który z prawa tego korzysta.
Cenzury nie ma, odmienne przepisy mog) by-
jednak wydane w drodze ustawy co do
kinematografów. Ustawowe wyj)tki dopuszczalne s)
tak'e dla zwalczania literatury spro&nej i
nieprzyzwoitej, oraz dla ochrony m$odzie'y od
ujemnych wp$ywów publicznych widowisk i
przedstawie%.
Oddzia! drugi

,YCIE
SPO(ECZNE
Artyku$ 119
Ma$'e%stwo, jako podstawa 'ycia rodzinnego
oraz utrzymania i pomna'ania narodu, znajduje si" pod
szczególn) ochron) Konstytucji. Opiera si" ono na
zasadzie równouprawnienia obu p$ci.
Do zada% Pa%stwa i gmin nale'y troska o
czysto&-, zdrowie i rozwój spo$eczny rodziny.
 Rodziny obdarzone licznym potomstwem maj)
prawo do opieki, która by je zrówna$a pod wzgl"dem
maj)tkowym z innymi rodzinami.
Macierzy%stwo ma prawo do ochrony i opieki ze
strony Pa%stwa.
Artyku$ 120
Wychowanie potomstwa tak, aby ono osi)gn"$o
fizyczn), umys$ow) i spo$eczn) sprawno&-, jest
najwy'szym obowi)zkiem i naturalnym prawem ro-
dziców, nad którego wype$nieniem czuwa zwi)zek
pa%stwowy.
Artyku$ 121
Dla dzieci nie&lubnych nale'y w drodze
ustawodawczej stworzy- takie same warunki dla ich
rozwoju fizycznego, duchowego i spo$ecznego, jakie
posiadaj) dzieci &lubne.
Artyku$ 122
Nale'y chroni- m$odzie' przed wyzyskiem oraz
przed zaniedbaniem moralnym, umys$owym lub
cielesnym. Pa%stwo i gmina winny poczyni- w tym
celu niezb"dne zarz)dzenia.
Przymusowe &rodki opieku%cze zarz)dzi- mo'na
tylko na mocy ustawy.
Artyku$ 123
Wszyscy Niemcy maj) prawo, bez meldowania
lub osobnego pozwolenia, zgromadza- si" spokojnie i
bez broni.
Ustawa Rzeszy mo'e nakaza- obowi)zek
meldowania zgromadze% pod go$ym niebem, w razie
bezpo&redniego zagro'enia bezpiecze%stwa
publicznego, zakaza- ich.
 Artyku$ 124
Wszyscy Niemcy maj) prawo tworzenia
zwi)zków i stowarzysze% dla celów nie
sprzeciwiaj)cych si" ustawom. Prawo to nie mo'e by-
ograniczone przez zarz)dzenia zapobiegawcze. Te
same przepisy stosuj) si" do zwi)zków i stowarzysze%
religijnych.
Ka'dy zwi)zek mo'e naby- zdolno&- prawn)
zgodnie z przepisami prawa cywilnego. Nabycia
zdolno&ci prawnej nie mo'na odmówi- zwi)zkowi
dlatego tylko, 'e posiada pewien cel polityczny,
spo$eczno-polityczny lub religijny.
Artyku$ 125
Por"cza si" wolno&- i tajemnic" wyborów.
Bli'sze szczegó$y okre&l) ordynacje wyborcze.
Artyku$ 126
Ka'dy Niemiec ma prawo zwraca- si" pisemnie
do w$a&ciwej w$adzy lub przedstawicielstwa ludowego
z pro&b) lub za'aleniem. Prawo to mo'e by- wyko-
nywane zarówno przez osoby pojedyncze, jak i
wspólnie przez wi"ksz) ilo&- osób.

Artyku$ 127
Gminy i zwi)zki gmin maj) prawo do
samorz)du w granicach ustaw.

Artyku$ 128
Wszyscy obywatele Pa%stwa winni by- bez
ró'nicy dopuszczeni do publicznych urz"dów,
stosownie do ustaw i odpowiednio do swego
uzdolnienia i zdatno&ci.
Uchyla si" wszystkie przepisy wyj)tkowe
wymierzone przeciwko urz"dnikom p$ci 'e%skiej.
Zasady urz"dniczego stosunku s$u'bowego
winny by- uregulowane przez ustaw" Rzeszy.
 Artyku$ 129
Urz"dnicy mianowani s) do'ywotnio, o ile
ustawa nie stanowi inaczej. Emerytura i
zabezpieczenie osób pozosta$ych po zmar$ym
urz"dniku zostan) uregulowane ustawowo. Prawa
urz"dnika nabyte prawid$owo s) nietykalne. Dla
dochodzenia roszcze% prawno-maj)tkowych droga
s)dowa stoi otworem.
Urz"dnicy mog) by- tymczasowo usuni"ci z
urz"du, tymczasowo lub ostatecznie przeniesieni w
stan spoczynku lub na inny urz)d z ni'szym
uposa'eniem tylko w wypadkach i w sposób okre&lony
przez ustaw".
Przeciwko ka'demu wymierzeniu kary s$u'bowej
musi sta- otworem droga do za'ale%, oraz mo'no&-
podj"cia powtórnego post"powania. Wzmianki,
dotycz)ce okoliczno&ci niekorzystnych dla urz"dnika,
nale'y wnosi- do wykazów osobistych urz"dnika tylko
po daniu mu mo'no&ci wypowiedzenia si" w tym
wzgl"dzie. Urz"dnikowi nale'y zapewni- wgl)d do
jego osobistych wykazów.
Por"cza si" w szczególno&ci tak'e zawodowym
'o$nierzom niewzruszalno&- praw nabytych
prawid$owo i pozostawienie im otworem drogi
s)dowej dla roszcze% prawno-maj)tkowych. Poza tym
po$o'enie ich zostanie uregulowane przez ustaw"
Rzeszy.
Artyku$ 130
Urz"dnicy s) s$ugami ogó$u, a nie partii.
Por"cza si" wszystkim urz"dnikom wolno&-
przekona% politycznych oraz wolno&- stowarzyszania
si".
Urz"dnicy otrzymuj) na podstawie bli'szych
ustawowych postanowie% Rzeszy osobne
przedstawicielstwa urz"dnicze.
Artyku$ 131
W razie naruszenia przez urz"dnika w wykonaniu
powierzonej mu w$adzy publicznej, ci)')cego na nim
urz"dowego obowi)zku wobec osoby trzeciej,
odpowiedzialno&- spada zasadniczo na Pa%stwo lub
korporacj", w których s$u'bie urz"dnik pozostaje.
Zastrzega si" prawo regresu przeciwko urz"dnikowi.
Nie mo'na wykluczy- zwyk$ej drogi s)dowej.
Uregulowanie szczegó$ów nale'y do w$a&ciwego
ustawodawstwa.
Artyku$ 132
Ka'dy Niemiec ma obowi)zek, stosownie do
ustaw, podejmowa- si" honorowych czynno&ci
urz"dowych.
Artyku$ 133
Wszyscy obywatele Pa%stwa obowi)zani s),
stosownie do ustaw, s$u'y- osobi&cie Pa%stwu i
gminie.
Obowi)zek s$u'by wojskowej okre&la si" wed$ug
przepisów ustawy o sile zbrojnej Rzeszy. Ustawa ta
okre&la równie', jak dalece prawa zasadnicze osób,
nale')cych do si$y zbrojnej, ulegaj) ograniczeniu, w
celu wype$niania przez te osoby swych zada% oraz w
celu utrzymania karno&ci.
Artyku$ 134
Wszyscy obywatele bez ró'nicy ponosz)
publiczne ci"'ary, odpowiednio do swych &rodków i
stosownie do ustaw.

Oddzia! trzeci

RELIGIA I ZWI/ZKI
RELIGIJNE
Artyku$ 135
Wszyscy mieszka%cy Rzeszy korzystaj) z pe$nej
swobody wyznania i sumienia. Niezak$ócone
wykonywanie obrz"dów swej religii por"czone jest
przez Konstytucj" i znajduje si" pod ochron) Pa%stwa.
Postanowienia te nic uchybiaj) w niczym
powszechnym ustawom pa%stwowym.
Artyku$ 136
Prawa cywilne i obywatelskie nie s) uzale'nione
od korzystania z wolno&ci religijnej, ani te' z tego
powodu nie ulegaj) ograniczeniu.
U'ywanie praw cywilnych i obywatelskich, jak
równie' dost"p do urz"dów publicznych, nie zale'y od
wyznawania jakiej& religii.
Nikt nie jest obowi)zany ujawnia- swoich
przekona% religijnych. W$adze maj) prawo pyta- o
przynale'no&- do jakiego& zwi)zku religijnego tylko o
tyle, o ile od tego zale') pewne prawa i obowi)zki lub
wymagaj) tego zarz)dzone na mocy ustawy badania
statystyczne.
Nikogo nie mo'na zmusi- do wykonania jakiej&
czynno&ci ko&cielnej, albo do wzi"cia udzia$u w
uroczysto&ciach i praktykach religijnych lub do u'ycia
religijnej formy przysi"gi.
Artyku$ 137
Nie ma 'adnego ko&cio$a pa%stwowego.
Por"cza si" wolno&- zrzeszania si" w
stowarzyszenia religijne. ()czenie si" zwi)zków
religijnych w obr"bie terytorium Rzeszy nie podlega
'adnym ograniczeniom.
Ka'dy zwi)zek religijny samodzielnie za$atwia
swoje sprawy i zarz)dza nimi w granicach ustaw
obowi)zuj)cych dla wszystkich. Obsadza on swoje
urz"dy bez wspó$dzia$ania Pa%stwa lub gmin
cywilnych.
Zwi)zki religijne uzyskuj) zdolno&- prawn)
zgodnie z ogólnymi przepisami prawa cywilnego.
Zwi)zki religijne pozostaj) korporacjami prawa
publicznego, o ile by$y nimi dotychczas. Innym
zwi)zkom religijnym nale'y na ich wniosek zapewni-
te same prawa, o ile organizacj) sw) i liczb) cz$onków
daj) r"kojmi" trwa$o&ci. O ile kilka tego rodzaju
publiczno-prawnych stowarzysze% $)czy si" w
zwi)zek, to i ten zwi)zek jest publiczno-prawn)
korporacj). Zwi)zki religijne, które s) korporacjami
prawa publicznego, mog) pobiera- podatki na
podstawie cywilnych list podatkowych, stosownie do
krajowych przepisów prawnych. Ze zwi)zkami
religijnymi zrównane b"d) stowarzyszenia, które maj)
za zadanie 'y- zgodnie z pewnym pogl)dem na &wiat.
O ile wykonanie przepisów niniejszych wymaga
szczegó$owszego uregulowania, to nale'y to do
zakresu ustawodawstwa krajowego.
Artyku$ 138
!wiadczenia pa%stwowe na rzecz zwi)zków
religijnych, opieraj)ce si" na ustawie lub szczególnym
tytule prawnym, b"d) zniesione przez ustawodawstwo
krajowe. Zasady w tym przedmiocie ustanawia Rzesza.
 Por"cza si" w$asno&- i inne prawa stowarzysze% i
zwi)zków religijnych do ich zak$adów, fundacji i
innego maj)tku, przeznaczonych dla celów kultu,
nauczania i dobroczynno&ci.
Artyku$ 139
Niedziela i inne uznane przez Pa%stwo dni
&wi)teczne pozostaj) dniami wolnymi od pracy i
po&wi"conymi podniesieniu ducha.
Artyku$ 140
Osobom nale')cym do si$y zbrojnej nale'y
zapewni- wolny czas niezb"dny do wype$niania
obowi)zków religijnych.
Artyku$ 141
W razie potrzeby odprawiania s$u'by Bo'ej lub
udzielania pociechy religijnej w wojsku, szpitalach,
wi"zieniach lub innych zak$adach publicznych, do
odprawiania czynno&ci religijnych winny by-
dopuszczane zwi)zki religijne z wy$)czeniem jednak
wszelkiego przymusu.

Oddzia!
czwarty

O!WIATA I
SZKO(A
Artyku$ 142
Sztuka, wiedza i ich nauczanie s) wolne. Pa%stwo
zapewnia im ochron" i bierze udzia$ w ich uprawianiu.
Artyku$ 143
M$odzie' nale'y kszta$ci- w zak$adach
publicznych. Przy urz)dzaniu ich wspó$dzia$aj):
Rzesza, Kraje i gminy.
Przygotowanie nauczycieli winno by- jednolicie
uregulowane dla Rzeszy wed$ug zasad powszechnie
obowi)zuj)cych dla wy'szego wykszta$cenia.
 Nauczyciele szkó$ publicznych maj) prawa i
obowi)zki urz"dników pa%stwowych.
Artyku$ 144
Ca$e szkolnictwo znajduje si" pod nadzorem
Pa%stwa, które mo'e nakaza- gminom wzi"cie udzia$u
w tym nadzorze. Nadzór nad szkolnictwem wyko-
nywany b"dzie przez urz"dników w$adzy centralnej,
fachowo wykszta$conych.
Artyku$ 145
Istnieje powszechny obowi)zek szkolny. Do
wykonania tego obowi)zku s$u'y zasadniczo szko$a
ludowa o o&mioletnim co najmniej nauczaniu i nast"-
puj)ca po niej szko$a dokszta$caj)ca do uko%czenia
osiemnastego roku 'ycia. Nauka i pomoce szkolne s)
w szko$ach ludowych i dokszta$caj)cych bezp$atne.
 Artyku$ 146
Szkolnictwo publiczne winno by- urz)dzone
organicznie. Na podstawie szko$y zasadniczej,
wspólnej dla wszystkich, wznosi si" szkolnictwo
&rednie i wy'sze. Dla tego ostatniego winna by-
miarodajna ró'norodno&- zawodów, a o przyj"ciu
dziecka do okre&lonej szko$y winny decydowa- jego
zdolno&ci i zami$owania, nie za& gospodarcze lub
spo$eczne stanowisko albo wyznanie religijne jego
rodziców.
Jednak w obr"bie gmin na wniosek osób
uprawnionych do wychowywania nale'y otwiera-
szko$y odpowiadaj)ce wyznaniu lub przekonaniom
tych osób, o ile przez to nie zostanie naruszony
zorganizowany zgodnie z ust"pem pierwszym ustrój
szkolny. Wola osób uprawnionych do wychowania
winna by-, o ile mo'no&ci, jak najbardziej
uwzgl"dniana. Bli'sze szczegó$y okre&li
ustawodawstwo krajowe wed$ug zasad, ustanowionych
przez ustaw" Rzeszy.
W celu udost"pnienia niezamo'nym korzystania
ze szkó$ &rednich i wy'szych, winny by- przez Rzesz",
Kraje i gminy wyasygnowane publiczne &rodki
pieni"'ne, w szczególno&ci za& zasi$ki wychowawcze
dla rodziców dzieci, uznanych za godne kszta$cenia w
szko$ach &rednich i wy'szych, a' do uko%czenia przez
nie nauki.
Artyku$ 147
Szko$y prywatne, jako zast"puj)ce szko$y
publiczne, musz) uzyska- zezwolenie Pa%stwa i
podlegaj) ustawom krajowym. Zezwolenie winno by-
udzielone, o ile szko$y prywatne w swych celach
nauczania, w urz)dzeniu, jak równie' i naukowym
wykszta$ceniu si$ nauczycielskich nie pozostaj) w tyle
za szko$ami publicznymi, o ile nie b"dzie to sprzyja$o
podzia$owi dzieci, wedle stosunków maj)tkowych ich
rodziców. Zezwolenia nale'y odmówi-, gdy
stanowisko gospodarcze i prawne si$ nauczycielskich
nie jest dostatecznie zabezpieczone.
Na otwieranie prywatnych szkó$ ludowych
nale'y zezwala- tylko wtedy, gdy mniejszo&- osób
uprawnionych do wychowywania, których wola na
mocy ust"pu 2 art. 146 winna by- uwzgl"dniona, nie
posiada publicznej szko$y ludowej odpowiednio do
swego wyznania lub przekona%, albo gdy administracja
szkolna uzna w otwarciu prywatnej szko$y ludowej
szczególn) korzy&- pedagogiczn).
Prywatne szko$y przygotowawcze winny by-
zniesione.
Dla szkó$ prywatnych, które nie zast"puj) szkó$
publicznych, pozostaj) w mocy dotychczasowe
przepisy prawne.
Artyku$ 148
We wszystkich szko$ach d)'y- nale'y do
wychowywania moralnego, do zaszczepienia w
umys$ach m$odzie'y obywatelskiego sposobu
my&lenia, oraz osobistej i zawodowej dzielno&ci
zgodnie z duchem ludu niemieckiego i z d)'eniem do
pojednania narodów.
 Przy nauczaniu w szko$ach publicznych nale'y
zwraca- baczn) uwag" na to, aby uczucia osób innych
przekona% nie by$y obra'one.
Nauka o prawach i obowi)zkach publicznych
obywateli oraz przyuczanie do pracy s) przedmiotami
wyk$adowymi w szko$ach. Ka'dy ucze% otrzymuje po
zado&-uczynieniu swemu obowi)zkowi szkolnemu
egzemplarz Konstytucji.
Rzesza, Kraje i gminy winny popiera- o&wiat"
ludow) w$)cznie z wy'szem szkolnictwem ludowem.
Artyku$ 149
Nauka religii jest w szko$ach zwyk$ym
przedmiotem wyk$adowym z wyj)tkiem szkó$
bezwyznaniowych (&wieckich). Udzielanie jej zostanie
uregulowane w ramach ustawodawstwa szkolnego.
Nauka religii b"dzie wyk$adana zgodnie z zasadami
odno&nego zwi)zku religijnego, nie uchybiaj)c jednak
przez to prawu nadzoru Pa%stwa.
Udzielanie nauki religii i spe$nianie obrz"dów
ko&cielnych pozostawia si" uznaniu nauczycieli; nauk"
przedmiotów religijnych, oraz udzia$ w uroczys-
to&ciach i praktykach ko&cielnych pozostawia si"
uznaniu osób, do których nale'y decydowanie o
religijnym wychowaniu dziecka.
Zachowuje si" wydzia$y teologiczne w szko$ach
wy'szych.
Artyku$ 150
Pomniki sztuki, historii i przyrody, jak równie'
malownicze miejscowo&ci korzystaj) z ochrony i
opieki Pa%stwa.
Obowi)zkiem Rzeszy jest chroni- niemiecki stan
posiadania dzie$ sztuki od wywozu zagranic".

Oddzia! pi#ty
 ,YCIE
GOSPODARCZ
E
Artyku$ 151
Organizacja 'ycia gospodarczego musi
odpowiada- zasadom sprawiedliwo&ci i zmierza- do
zapewnienia wszystkim egzystencji godnej cz$owieka.
W tych granicach wolno&- gospodarcza jednostki
winna by- zapewniona.
Ustawowy przymus dopuszcza si" tylko w celu
urzeczywistnienia zagro'onych praw lub w interesie
najwy'szych potrzeb dobra powszechnego.
Por"cza si", w granicach ustaw Rzeszy, wolno&-
handlu i przemys$u.
Artyku$ 152
W obrocie gospodarczym obowi)zuje swoboda
zawierania umów, stosownie do ustaw. Zakazuje si"
lichwy. Czynno&ci prawne przeciwne dobrym
obyczajom s) niewa'ne.
 Artyku$ 153
Por"cza si" konstytucyjnie w$asno&-. Tre&- i
granice w$asno&ci wynikaj) z ustaw.
Wyw$aszczenie mo'e nast)pi- tylko dla dobra
ogó$u i tylko na podstawie ustawy. Wyw$aszczenie
nast"puje za odpowiednim odszkodowaniem, o ile
ustawa Rzeszy nie stanowi inaczej. W razie sporu o
wysoko&- odszkodowania droga s)dowa w zwyk$ych
s)dach winna sta- otworem, o ile ustawy Rzeszy nie
stanowi) inaczej. Wyw$aszczenie przez Rzesz"
w$asno&ci Krajów, gmin i zwi)zków u'yteczno&ci
publicznej mo'e nast)pi- tylko za odszkodowaniem.
W$asno&- nak$ada na w$a&cicieli obowi)zki.
U'ywanie w$asno&ci winno by- zarazem s$u'b) dla
dobra ogó$u.
Artyku$ 154
Por"cza si", stosownie do prawa
cywilnego, prawo spadkowe. Udzia$ Pa%stwa
w maj)tku spadkowym okre&laj) ustawy.
Artyku$ 155
Pa%stwo b"dzie nadzorowa$o rozdzia$ i u'ywanie
ziemi w sposób, który by chroni$ przed nadu'yciami i
d)'y$ do zapewnienia ka'demu Niemcowi zdrowego
mieszkania i wszystkim rodzinom niemieckim,
zw$aszcza obdarzonym licznym potomstwem, domów
mieszkalnych i zarobkowych. Uczestnicy wojny winni
by- szczególnie uwzgl"dnieni przez przysz$e prawo o
domach rodzinnych.
Posiad$o&- gruntowa, której nabycie jest
niezb"dne do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych,
do popierania osiedlenia i rozszerzenia gruntów ornych
lub podniesienia rolnictwa, mo'e by- wyw$aszczona.
Fideikomisy winny by- zniesione.
Obowi)zkiem posiadacza ziemi wobec ogó$u jest
jej uprawa i u'ytkowanie. Wzrost warto&ci ziemi,
powstaj)cy bez nak$adu pracy lub kapita$u, winien by-
spo'ytkowany dla dobra ogó$u.
 Wszystkie bogactwa ziemi i wszystkie dobra
po'yteczne pod wzgl"dem gospodarczym pozostaj)
pod nadzorem Pa%stwa. Regalia prywatne winny by- w
drodze ustawodawczej przeniesione na Pa%stwo.
Artyku$ 156
Rzesza mo'e w drodze ustawy za
odszkodowaniem i przy odpowiednim zastosowaniu
przepisów obowi)zuj)cych dla wyw$aszczenia,
przenie&- na w$asno&- ogó$u prywatne
przedsi"biorstwa gospodarcze, nadaj)ce si" do
uspo$ecznienia. Mo'e ona sama, albo za
po&rednictwem Krajów lub gmin, wzi)- udzia$ w
zarz)dzie przedsi"biorstw lub zwi)zków
gospodarczych, albo te' w inny sposób zapewni- sobie
wp$yw decyduj)cy na te przedsi"biorstwa i zwi)zki.
Rzesza mo'e tak'e, w wypadku nagl)cej
potrzeby, $)czy- w drodze ustaw dla celów wspólnej,
samodzielnej gospodarki, przedsi"biorstwa i zwi)zki
gospodarcze, aby zapewni- wspó$dzia$anie wszystkich
produkcyjnych warstw ludno&ci i udzia$ pracodawców
i pracobiorców w zarz)dzie, oraz aby regulowa-
otrzymywanie, wytwarzanie, podzia$, zu'ycie,
normowanie cen, jak równie' wwóz i wywóz dóbr
gospodarczych, zgodnie z zasadami gospodarki
spo$ecznej.
Zwi)zki zarobkowe i gospodarcze oraz ich
zrzeszenia mog) by-, na ')danie, w$)czone do ca$o&ci
gospodarki spo$ecznej, z uwzgl"dnieniem ich
w$asno&ci i zasad statutowych.
Artyku$ 157
Praca znajduje si" pod szczególn)
ochron) Rzeszy. Rzesza ustanawia
jednolite prawo pracy.
Artyku$ 158
Praca umys$owa, prawa autorów, wynalazców i
artystów korzystaj) z ochrony i opieki Pa%stwa.
 Dzie$om niemieckiej nauki, sztuki i techniki
nale'y zapewni- warto&- i ochron" równie' za granic)
w drodze umów mi"dzynarodowych.
Artyku$ 159
Por"cza si" ka'demu z osobna i wszystkim
zawodom wolno&- zrzeszania si" w celu
zabezpieczenia i poprawy warunków pracy i
dzia$alno&ci gospodarczej. Wszystkie umowy i
zarz)dzenia, które usi$uj) wolno&- t" ograniczy- lub
korzystanie z niej utrudni-, s) przeciwne prawu.
Artyku$ 160
Osoby zwi)zane stosunkiem s$u'bowym, albo
stosunkiem najmu pracy jako pracownicy lub
robotnicy, maj) prawo do uzyskiwania czasu wolnego
od zaj"-, a koniecznego do korzystania z praw
obywatelskich, oraz, o ile przez to praca w zak$adzie
nie dozna powa'nego uszczerbku, do wykonywania
powierzonych im urz"dów honorowych. Ustawa
okre&li, jak dalece osobom tym przys$uguje prawo do
wynagrodzenia.
Artyku$ 161
W celu zachowania zdrowia i zdolno&ci do pracy,
ochrony macierzy%stwa, odwrócenia gospodarczych
skutków staro&ci, chorób i zmiennych kolei losu,
Rzesza stwarza przy odpowiednim wspó$dzia$aniu
ubezpieczonych, obszern) organizacj" ubezpiecze%.
Artyku$ 162
Rzesza wyst)pi z inicjatyw) mi"dzynarodowego
uregulowania stosunków prawnych robotników w celu
osi)gni"cia dla ca$ej pracuj)cej cz"&ci ludzko&ci
minimum praw spo$ecznych.
 Artyku$ 163
Ka'dy Niemiec ma obowi)zek moralny, nie
szkodz)c swej osobistej wolno&ci, tak u'ywa- swych
si$ umys$owych i fizycznych, jak tego wymaga dobro
ogó$u.
Ka'demu Niemcowi winna by- dana mo'liwo&-
uzyskania zdobycia prac) swego utrzymania. - O ile
nie b"dzie mo'na mu nastr"czy- sposobno&ci do
odpowiedniej pracy, nale'y zapewni- mu niezb"dne
utrzymanie. Osobne ustawy Rzeszy okre&l) bli'ej
szczegó$y co do tego.
Artyku$ 164
Ustawodawstwo winno popiera- samodzielny
stan &redni w rolnictwie, przemy&le i handlu, oraz
chroni- go przed wyzyskiem i poch$oni"ciem przez
inne.
Artyku$ 165
Robotnicy i pracownicy powo$ani s) do
wspó$dzia$ania na równej stopie wspólnie z
przedsi"biorcami przy ustalaniu warunków p$acy i
pracy, jak równie' przy popieraniu rozwoju
ca$okszta$tu si$ produkcyjnych. Uznaje si" organizacje
obu stron i umowy mi"dzy nimi.
Robotnicy i pracownicy w celu ochrony swych
interesów spo$ecznych i gospodarczych otrzymuj)
ustawowe przedstawicielstwa w robotniczych radach
przedsi"biorstw, w obwodowych radach robotniczych,
utworzonych wed$ug okr"gów gospodarczych, oraz w
robotniczej radzie Rzeszy.
Obwodowe rady robotnicze i robotnicza rada
Rzeszy $)cz) si" z przedstawicielami przedsi"biorstw i
innych zainteresowanych kó$ ludno&ci w obwodowe
rady gospodarcze i gospodarcz) rad" Rzeszy w celu
wype$niania wszystkich zada% gospodarczych i
wspó$dzia$ania w wykonaniu ustaw, dotycz)cych
upa%stwowienia produkcji. Sk$ad obwodowych rad
gospodarczych i gospodarczej rady Rzeszy winien by-
taki, aby wszystkie powa'ne grupy zawodowe
odpowiednio do swego gospodarczego i spo$ecznego
znaczenia by$y w nim reprezentowane.
Projekty ustaw spo$eczno-politycznych i
gospodarczo-politycznych o znaczeniu zasadniczym
winny by- przez rz)d Rzeszy przedstawione do za-
opiniowania gospodarczej radzie Rzeszy przed ich
wniesieniem do sejmu Rzeszy.
Gospodarczej radzie Rzeszy przys$uguje równie'
prawo inicjatywy tego rodzaju projektów ustawowych.
Rz)d Rzeszy, nawet nie zgadzaj)c si" na te projekty,
winien je wnie&- do sejmu Rzeszy, przedstawiaj)c
zarazem swoje stanowisko. Gospodarcza rada Rzeszy
mo'e projektu swego broni- w sejmie Rzeszy przez
jednego ze swych cz$onków.
Radom robotniczym i gospodarczym mog) by-
przekazane w dziedzinach powierzonych im prawa
kontroli i administracji.
 Organizacja i zadania rad robotniczych i
gospodarczych, jak równie' okre&lenie ich stosunku do
innych samorz)dowych cia$ spo$ecznych, nale'y
wy$)cznie do Rzeszy.

POSTANOWIENIA KO.COWE I PRZEJ!CIOWE

Artyku$ 166
Do czasu zorganizowania Trybuna$u
Administracyjnego Rzeszy w jego miejsce, przy
tworzeniu Wyborczego Trybuna$u Weryfikacyjnego
Rzeszy, wst"puje S)d Rzeszy.
Artyku$ 167
Postanowienia ust. 3 do 6 art. 18 zaczn)
obowi)zywa- dopiero po up$ywie dwóch lat od
og$oszenia Konstytucji.
Artyku$ 168
Do czasu wydania ustawy krajowej,
przewidzianej w art. 63, nie d$u'ej jednak jak w ci)gu
roku, poszczególne g$osy pruskie w radzie Rzeszy
mog) by- oddawane przez cz$onków rz)du.
Artyku$ 169
Rz)d Rzeszy oznaczy dat", od której
obowi)zywa- b"d) postanowienia ust. 1 art. 83.
Pobieranie i administracja ce$ oraz podatków
konsumpcyjnych mog) by-, na 'yczenie Krajów,
pozostawione im na pewien stosowny okres czasu.
Artyku$ 170
Zarz)dy poczt i telegrafów Bawarii i
Wirtembergii przechodz) na Rzesz" najpó#niej dnia 1
kwietnia 1921 r.
O ile do dnia 1 pa#dziernika 1920 r. nie zostanie
osi)gni"te porozumienie co do warunków przej"cia, to
rozstrzygnie w tym przedmiocie Najwy'szy Trybuna$
Pa%stwowy.
 Do czasu przej"cia, dotychczasowe prawa
Bawarii i Wirtembergii pozostaj) w mocy.
Komunikacja pocztowa i telegraficzna z pa%stwami
s)siednimi b"dzie jednak'e regulowana wy$)cznie
przez Rzesz".
Artyku$ 171
Pa%stwowe koleje 'elazne, drogi wodne i morskie
urz)dzenia sygna$owe przechodz) na Rzesz"
najpó#niej dnia 1 kwietnia 1921 r.
O ile do dnia 1 pa#dziernika 1920 r. nie zostanie
osi)gni"te porozumienie co do warunków przej"cia, to
rozstrzygnie w tym przedmiocie Najwy'szy Trybuna$
Pa%stwowy.
 Artyku$ 172
Do czasu wej&cia w 'ycie ustawy Rzeszy o
Najwy'szym Trybunale Pa%stwowym, funkcje jego
pe$nie b"dzie Senat, z$o'ony z siedmiu cz$onków, z
których czterech wybierze sejm Rzeszy, a trzech S)d
Rzeszy ze swego $ona. Senat uchwali sam swój
regulamin.
Artyku$ 173
Do czasu wydania ustawy Rzeszy wed$ug art. 138
trwaj) nadal &wiadczenia pa%stwowe na rzecz
zwi)zków religijnych, opieraj)ce si" na ustawie,
umowie lub szczególnych tytu$ach prawnych.
Artyku$ 174
Do czasu wydania przewidzianej w ust 2 art. 146
ustawy Rzeszy, obowi)zuje dotychczasowy stan
prawny. Ustawa winna szczególnie uwzgl"dni- te
cz"&ci Rzeszy, w których ustawowo istniej) szko$y, nie
podzielone wed$ug wyzna%.
Artyku$ 175
Postanowienia art. 109 nie stosuj) si" do orderów
i odznacze% honorowych, nadanych za zas$ugi
po$o'one w latach wojny 1914-1919.
Artyku$ 176
Wszyscy urz"dnicy publiczni i osoby nale')ce do
si$y zbrojnej, winni by- zaprzysi"'eni na wierno&-
niniejszej Konstytucji. Bli'sze szczegó$y okre&li roz-
porz)dzenie Prezydenta Rzeszy.
Artyku$ 177
O ile w istniej)cych ustawach przewidziane jest
z$o'enie przysi"gi z u'yciem formy religijnej, wa'ne
z$o'enie przysi"gi mo'e mie- miejsce równie', gdy
przysi"gaj)cy opu&ci form" religijn) i zast)pi j) przez
wypowiedzenie s$owa „przysi"gam”. Poza tym tre&-
przysi"gi przewidziana w ustawach pozostaje bez
zmiany.
 Artyku$ 178
Uchyla si" Konstytucj" Rzeszy Niemieckiej z
dnia 16 kwietnia 1871 r. i ustaw" o Tymczasowej
W$adzy Rzeszy z dnia 10 lutego 1919 r.
Inne ustawy i rozporz)dzenia Rzeszy pozostaj) w
mocy, o ile Konstytucja niniejsza nie stoi z nimi w
sprzeczno&ci. Postanowienia Traktatu Pokoju, pod-
pisanego w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., pozostaj)
przez niniejsz) Konstytucj" nienaruszone.
Zarz)dzenia w$adz, prawnie wydane na
podstawie dotychczasowych ustaw, zachowuj) sw)
wa'no&- a' do uchylenia ich w drodze nowego
rozporz)dzenia lub ustawy.
 Artyku$ 179
O ile ustawy lub rozporz)dzenia powo$uj) si" na
przepisy i urz)dzenia, które niniejsza Konstytucja
znios$a, to na ich miejsce wst"puj) odpowiednie
przepisy i urz)dzenia niniejszej Konstytucji. W
szczególno&ci w miejsce Zgromadzenia Narodowego
wst"puje sejm Rzeszy, w miejsce Wydzia$u Pa%stwo-
wego - Rada Rzeszy, w miejsce Prezydenta Rzeszy,
wybranego na podstawie ustawy o Tymczasowej
W$adzy Rzeszy - Prezydent Rzeszy, wybrany na
podstawie niniejszej Konstytucji.
Przys$uguj)ce Wydzia$owi Pa%stwowemu na
podstawie dotychczasowych przepisów prawo
wydawania rozporz)dze% przechodzi na rz)d Rzeszy;
rz)d Rzeszy przed wydaniem rozporz)dzenia musi
uzyska- zgod" Rady Rzeszy, stosownie do przepisów
niniejszej Konstytucji.
Artyku$ 180
Do czasu zebrania si" pierwszego sejmu Rzeszy
Zgromadzenie Narodowe dzia$a jako sejm Rzeszy. Do
czasu obj"cia urz"dowania przez pierwszego
Prezydenta Rzeszy, urz)d Prezydenta Rzeszy
sprawowa- b"dzie Prezydent Rzeszy, wybrany na
podstawie ustawy o Tymczasowej W$adzy Rzeszy.
Artyku$ 181
Lud niemiecki przez swe Zgromadzenie
Narodowe uchwali$ i ustanowi$ niniejsz) Konstytucj".
Obowi)zuje ona od dnia og$oszenia.
Schwarzburg, dnia 11 sierpnia 1919 r.
Prezydent Rzeszy:
Ebert
Ministerium
Rzeszy: Bauer
Erzberger,
Hermann Müller,
David, Noske,
 Schmidt, Schlicke,
Giesberts, Dr.
Mayer, Dr. Bell.

33. KONSTYTUCJA AUSTRII

Z 1 PA+DZIERNIKA 1920 R.
(RGBÖ, 1920, nr 1, poz. 1; przek$ad: Makowski, s.
443-453, 465-471)

USTAWA
Z dnia 1-go pa%dziernika
1920 r., moc# której
REPUBLIKA AUSTRIACKA
otrzymuje ustrój pa(stwa zwi#zkowego

ZWI/ZKOWA USTAWA KONSTYTUCYJNA

Zgromadzenie narodowe uchwali$o:
 CZ*!0 PIERWSZA
POSTANOWIENIA OGÓLNE

Artyku$ 1

Austria stanowi Republik" demokratyczn). W$adza

jej pochodzi od ludu.

Artyku$ 2
1) Austria jest Pa%stwem Zwi)zkowym.
2) Pa%stwo Zwi)zkowe zostaje utworzone z
samodzielnych krajów: Burgenlandu, Karyntii, Austrii
Dolnej (Austrii Dolnej Kraju i Wiednia), Austrii
Górnej, Solnogrodu, Styrii, Tyrolu i Vorarlbergu.
Artyku$ 3
1) Terytorium zwi)zkowe obejmuje obszary
krajów zwi)zkowych.
2) Zmiana w terytorium zwi)zkowym, która
stanowi równocze&nie zmian" jakiej& granicy Kraju w
obr"bie terytorium zwi)zkowego mo'e nast)pi-, pomi-
n)wszy traktaty Pokoju - jedynie w drodze
zatwierdzaj)cych ustaw konstytucyjnych Zwi)zku i
odno&nego Kraju, w którego obszarze nast)pi$a
zmiana.
3) Odr"bne postanowienia, obowi)zuj)ce dla
Dolnej Austrii, Kraju i Wiednia, zawiera cz"&-
czwarta.
Artyku$ 4
1) Terytorium zwi)zkowe tworzy jednolity obszar
obronny, gospodarczy i celny.
2) W obr"bie zwi)zku nie mog) by- tworzone
graniczne linie celne lub jakiekolwiek inne
ograniczenia w obrocie.
Artyku$ 5
Stolic) Zwi)zku i siedzib) najwy'szych jego
organów jest Wiede%.
 Artyku$ 6
1) W ka'dym kraju istnieje przynale'no&-
krajowa. Podstaw" przynale'no&ci krajowej stanowi
prawo swojszczyzny w jednej z gmin Kraju. Warunki
nabycia i utraty przynale'no&ci krajowej s) jednakowe
w ka'dym Kraju.
2) Równocze&nie z przynale'no&ci) krajow)
nabywa si" obywatelstwo zwi)zkowe.
3) Ka'dy obywatel zwi)zkowy ma w ka'dym
poszczególnym Kraju te same prawa i obowi)zki, co
przynale'ni tego Kraju.
Artyku$ 7
1) Wszyscy obywatele zwi)zkowi s) równi
wobec prawa. Przywileje rodowe, p$ci, stanu i
wyznania s) wykluczone.
 2) Urz"dnikom publicznym $)cznie z cz$onkami
armii zwi)zkowej gwarantuje si" nieograniczone
wykonywanie ich praw obywatelskich.
Artyku$ 8
J"zyk niemiecki jest j"zykiem pa%stwowym
Republiki, bez szkody dla praw j"zykowych
mniejszo&ci, przyznanych im przez ustawy zwi)zkowe.
Artyku$ 9
Powszechnie uznane normy prawa narodów
uchodz) za cz"&ci sk$adowe prawa zwi)zkowego.
Artyku$ 10
Do zwi)zku nale'y w$adza ustawodawcza i
wykonawcza w nast"puj)cych sprawach:
1° Konstytucja Zwi)zku, w szczególno&ci wybory
do Rady Narodowej, g$osowanie ludowe na podstawie
Konstytucji zwi)zkowej; s)downictwo Konstytucyjne;
2° Sprawy zagraniczne, $)cznie z politycznym i
gospodarczym przedstawicielstwem zagranic), w
szczególno&ci za& zawieranie wszelkich traktatów
pa%stwowych; os$upienie granicy; obrót towarami i
byd$em z zagranic); sprawy celne;
3° Normowanie i nadzór nad wst"powaniem na
terytorium zwi)zkowe i jego opuszczaniem; sprawy
imigracji i emigracji; sprawy paszportowe; usuwanie,
wydalenie, odstawianie do granicy, ekstradycja z
terytorium zwi)zkowego oraz przewo'enie przez to
terytorium;
4° Finanse zwi)zkowe, w szczególno&ci daniny
publiczne, które maj) by- pobierane wy$)cznie lub
cz"&ciowo dla Zwi)zku; sprawy monopolów;
5° Sprawy pieni"'ne, kredytowe, gie$dowe i
bankowe; sprawy miar i wag, wzorów i mennic;
6° Dziedzina prawa cywilnego $)cznie ze
sprawami zrzesze% gospodarczych; dziedzina prawa
karnego z wy$)czeniem karnego prawa administracyj-
nego i administracyjnej procedury karnej, w kwestiach,
które wchodz) w zakres samorz)du krajowego; wymiar
sprawiedliwo&ci; s)downictwo administracyjne; prawo
autorskie; sprawy prasowe, wyw$aszczenie, o ile nie
dotyczy okoliczno&ci, które wchodz) w zakres
samorz)du krajowego; sprawy notariuszy, adwokatów i
zawodów pokrewnych;
7° Prawo stowarzyszania si" i zgromadzania;
8° Sprawy rzemios$ i przemys$u; zwalczanie
niedozwolonej konkurencji; sprawy patentowe, jako
te' ochrony wzorów, znaków i innych oznacze%
towarowych; sprawy adwokatów patentowych; sprawy
in'ynierów i techników cywilnych; izby handlowe,
rzemie&lnicze i przemys$owe;
 9° Sprawy komunikacji kolejowej, wodnej i
powietrznej; sprawy dróg komunikacyjnych uznanych
przez ustawy zwi)zkowe jako drogi zwi)zkowe ze
wzgl"du na ich znaczenie dla ruchu tranzytowego;
policja nadbrze'na i wodna; poczta, telegrafy i
telefony;
10° Górnictwo, regulacja i utrzymanie wód
sp$awnych i 'eglownych, dalej takich wód, które
stanowi) granice z krajami o&ciennymi lub mi"dzy
Krajami, albo takich, które przep$ywaj) przez dwa lub
wi"cej Krajów; budowa i utrzymanie takich dróg
wodnych, które $)cz) Pa%stwo z zagranic), lub Kraje
mi"dzy sob); ogólne przepisy techniczne dla celowego
zu'ytkowania si$ wodnych z wyj)tkiem si$y
motorycznej dla rolnictwa i ma$ego przemys$u;
normowanie i ujednostajnienie typów zak$adów i
urz)dze% elektrycznych; przepisy bezpiecze%stwa w tej
dziedzinie; ustawy o pr)dach o silnym napi"ciu, o ile
przewodniki ich rozci)gaj) si" na dwa lub wi"cej
Krajów; sprawy kot$ów parowych i automobili; sprawy
pomiarowe;
11° Prawo robotnicze, jako te' ochrona
robotników i pracowników, o ile nie chodzi o
robotników i pracowników rolnych i le&nych; sprawy
ubezpiecze% spo$ecznych i stosunków umownych;
12° Stosunki zdrowotne z wy$)czeniem kwestii
zw$ok i pogrzebów, jako te' gminnej s$u'by sanitarnej
i spraw pomocy lekarskiej, sprawy zak$adów
leczniczych i przytu$ków, sprawy miejscowo&ci
kuracyjnych i #róde$ leczniczych, jednakowo' tylko w
zakresie dozoru sanitarnego; sprawy weterynaryjne;
sprawy aprowizacyjne $)cznie z kontrol) produktów
spo'ywczych;
13° Sprawy archiwalne i biblioteczne w zakresie
naukowym i zawodowo-technicznym; sprawy zbiorów
i urz)dze% artystycznych i naukowych; ochrona
pomników; sprawy wyznaniowe; spis ludno&ci i w
ogóle statystyka, o ile nie s$u'y ona interesom jednego
wy$)cznie Kraju; sprawy stypendiów i fundacyj, o ile
nie chodzi o stypendia i fundacje, które zale'nie od
swego celu przekraczaj) sfer" interesów jednego z
Krajów i nie by$y dotychczas samodzielnie
zawiadywane przez poszczególne Kraje;
14° Policji i 'andarmerii zwi)zkowej;
15° Sprawy wojskowe; sprawy odszkodowa%
wojennych i opieki nad uczestnikami wojny i
rodzinami po nich pozosta$ymi; przepisy potrzebne na
wypadek wojny lub skutku jej nast"pstw celem
zapewnienia jednolitego prowadzenia gospodarstwa, a
zw$aszcza w celu zaopatrywania ludno&ci w artyku$y
pierwszej potrzeby;
16° Ustrój w$adz zwi)zkowych i innych urz"dów
zwi)zkowych; pragmatyka s$u'bowa urz"dników
zwi)zkowych.
Artyku$ 11
1) Do Zwi)zku nale'y w$adza ustawodawcza, do
Kraju w$adza wykonawcza w sprawach nast"puj)cych:
 1° Obywatelstwo pa%stwowe i przynale'no&-;
sprawy stanu cywilnego $)cznie z metrykami i zmian)
nazwiska; policja nad cudzoziemcami;
2° Reprezentacje zawodowe, o ile podpadaj) one
pod art. 10, z wy$)czeniem jednak reprezentacji
rolników i le&ników;
3° Publiczne biura po&rednictwa i po&rednictwo
w sprawach prywatnych;
4° Daniny publiczne, które s) pobierane nie tylko
dla Zwi)zku, w ca$o&ci lub cz"&ciowo; wydawanie
zarz)dze% celem unikni"cia podwójnego opodat-
kowania lub innych nadmiernych obci)'e%, celem
niedopuszczenia do utrudnie% komunikacyjnych albo
gospodarczych, w stosunkach z zagranic), lub mi"dzy
Krajami i cz"&ciami Krajów, celem przeszkodzenia
nadmiernemu przez op$aty obci)'eniu lub
utrudnieniom w komunikacji na drogach i
urz)dzeniach u'yteczno&ci publicznej, wreszcie dla
zapobiegania szkodzeniu finansom Zwi)zku;
5° Sprawy amunicji, &rodków strzelniczych i
wybuchowych, o ile nie podlegaj) one monopolowi,
jako te' sprawy broni; sprawy wozów motorowych;
6° Sprawy mieszkaniowe ludno&ci;
7° Sprawy administracyjne i karne oraz
post"powanie prawno-administracyjne, $)cznie ze
&rodkami przymusowymi, jak i ogólne postanowienia
prawa karnego oraz administracyjnego, tak'e w
sprawach, w których ustawodawstwo nale'y do
zakresu dzia$alno&ci Kraju.
2) Rozporz)dzenia wykonawcze do ustaw, które
maj) by- wydane na podstawie ust"pu pierwszego,
winny by- wydane przez Zwi)zek, o ile w niniejszych
ustawach inaczej nie postanowiono.
Artyku$ 12
1) Do kompetencji Zwi)zku nale'y
ustawodawstwo w kwestiach zasadniczych, do
kompetencji Kraju za& nale'y wydanie ustaw
wykonawczych i ich przeprowadzanie w sprawach
nast"puj)cych:
 1° Organizacja administracji Krajów;
2° Sprawy ubogich; polityka ludno&ciowa;
zak$ady opieki nad ludno&ci); opieka nad
macierzy%stwem, niemowl"tami i m$odzie'); zak$ady
zdrowotne i lecznicze; sprawy miejscowo&ci
kuracyjnych i #róde$ leczniczych;
3° Urz)dzenia dla ochrony spo$ecze%stwa
przeciw zbrodniarzom, osobom niepoczytalnym i
innym osobom niebezpiecznym, jak zak$ady dla robót
przymusowych i im podobne; odstawianie i odsy$anie
pod stra') z jednego Kraju do drugiego;
4° Urz)dzenia publiczne dla pozas)dowego
za$atwiania sporów;
5° Prawo robotnicze i ochrona robotników i
pracowników, o ile chodzi o robotników i
pracowników rolnych i le&nych;
6° Reforma rolna, a w szczególno&ci operacje
agrarne i osadnictwo;
7° Sprawy le&ne $)cznie z pastwiskami; ochrona
ro&lin przeciw chorobom i szkodnikom;
 8° Sprawy elektryfikacji i prawo wodne, o ile nie
podlegaj) one przepisom artyku$u dziesi)tego;
9° Budownictwo;
10° Prawo s$u'bowe urz"dników krajowych,
którzy maj) za zadanie pe$nienie czynno&ci
urz"dowych kierowniczych.
2) Rozstrzyganie w Najwy'szej Instancji w
sprawach dotycz)cych reformy rolnej (ust"p pierwszy,
numer szósty) b"dzie przekazane Komisji, wyzna-
czonej przez Zwi)zek, sk$adaj)cej si" z s"dziów,
urz"dników administracyjnych i rzeczoznawców.
Artyku$ 13
1) Do kompetencji Zwi)zku nale'y
ustawodawstwo i czynno&ci wykonawcze celem
ustalenia, jakie podatki przypadaj) Zwi)zkowi, Krajom
i gminom, okre&lanie udzia$u Krajów i gmin w
dochodach Zwi)zku i wyznaczanie dodatków i
nadwy'ek ze &rodków Zwi)zku na wydatki krajowe i
inne.
2) Do kompetencji Kraju nale'y ustawodawstwo
i czynno&ci wykonawcze celem ustalenia, jakie podatki
przypadaj) gminom od Krajów, okre&lanie udzia$ów
gmin w przychodach Krajów i wyznaczanie dodatków
i nadwy'ek ze &rodków krajowych na wydatki gmin.
Artyku$ 14
Na polu szkolnictwa, wychowania i o&wiaty
ludowej b"dzie zakres dzia$ania Zwi)zku i Krajów
okre&lony przez specjaln) ustaw" konstytucyjn)
Zwi)zku.
Artyku$ 15
1) O ile sprawa jaka& nie zostanie wyra#nie przez
Konstytucj" Zwi)zku poddan) ustawodawstwu
zwi)zkowemu, lub te' jego dzia$alno&ci wykonawczej,
pozostaje ona wy$)cznie w kompetencji Krajów.
2) O ile dla Zwi)zku zastrze'ono tylko
ustawodawstwo zasadnicze, dalsze wykonanie nale'y
do ustawodawstwa krajowego w ramach ustalonych
przez ustawodawstwo zwi)zkowe. Ustawa zwi)zkowa
mo'e oznaczy- termin do wydania ustaw
wykonawczych, który bez zgody Rady Zwi)zku nie
mo'e by- krótszy jak sze&- miesi"cy, a nie d$u'szy jak
jeden rok. O ile termin ten nie b"dzie przez Kraj
dotrzymany, przechodzi na Zwi)zek w$a&ciwo&- do
wydania ustawy wykonawczej dla tego Kraju. Z chwil)
gdy Kraj wyda$ ustaw" wykonawcz), traci ustawa
wykonawcza Zwi)zku sw) moc obowi)zuj)c).
3) W wypadku, gdy akt wykonawczy jednego
Kraju w sprawach artyku$ów 11 i 12 ma by-
obowi)zuj)cym dla kilku Krajów, to Kraje
zainteresowane winny uprzednio uzgodni- swoje
stanowisko. W wypadku, gdy nie mog) one doj&- do
porozumienia, przechodzi w$a&ciwo&- do wydania
takiego aktu na wniosek jednego Kraju na kompetentne
Ministerstwo Zwi)zkowe. Szczegó$y mog) okre&li-
ustawy zwi)zkowe, które maj) by- wydane na
podstawie artyku$u 11 i 12.
4) W sprawach, które pod$ug artyku$u 11 i 12
zastrze'one s) dla ustawodawstwa zwi)zkowego,
przys$uguje Zwi)zkowi prawo sprawdzania, czy prze-
pisy przeze% wydane s) stosowane.
5) Krajom wolno, w zakresie swego
ustawodawstwa, wydawa- postanowienia potrzebne do
za$atwiania sprawy, nawet w dziedzinie prawa
cywilnego i karnego.
Artyku$ 16
1) Kraje obowi)zane s) podejmowa- &rodki,
które b"d) potrzebne do wykonania uk$adów
pa%stwowych w ich w$asnym zakresie dzia$ania. Je'eli
Kraj z obowi)zku tego na czas si" nie wywi)'e, to
prawo do zarz)dzenia takich &rodków przechodzi na
Zwi)zek, nie wy$)czaj)c prawa do wydania
potrzebnych ustaw.
2) Zwi)zek ma równie' prawo czuwania nad
wykonaniem uk$adów z obcymi pa%stwami tak'e i w
takich sprawach, które nale') do zakresu
samodzielnego dzia$ania Krajów. Zwi)zkowi
przys$uguj) przy tym równe prawa w stosunku do
Krajów, jak w sprawach po&redniej administracji
Zwi)zku (artyku$ 102).
Artyku$ 17
1) Przez postanowienia artyku$ów 10-15 o
kompetencji w zakresie ustawodawstwa i czynno&ci
wykonawczych w 'aden sposób nie narusza si"
stanowiska Zwi)zku jako podmiotu praw prywatnych.
2) Zwi)zek nie mo'e by- nigdy postawiony przez
ustawodawstwo krajowe we wszelkich takich
stosunkach prawnych w gorszym po$o'eniu ni' sam
ten Kraj.
Artyku$ 18
1) Ca$a administracja pa%stwowa mo'e by-
wykonywana tylko na podstawie ustaw.
2) Ka'da w$adza administracyjna mo'e w ramach
ustaw wydawa- rozporz)dzenia dotycz)ce zakresu jej
w$asnej kompetencji.
Artyku$ 19
1) Kierownictwo administracji Zwi)zku i Krajów
jest powierzone reprezentantom ludowym, których
powo$uj) reprezentacje ludowe zwi)zku i Krajów.
Reprezentantami ludowymi s): Prezydent Zwi)zku,
Ministrowie zwi)zkowi, Sekretarze Stanu i cz$onkowie
rz)dów krajowych.
2) Kierownictwo sprawami przez reprezentantów
ludowych stoi pod nadzorem reprezentacji ludowej,
która ich powo$a$a.
 3) Mog) oni by- poci)gani do odpowiedzialno&ci
przed Trybuna$ Konstytucyjny za swoje czyny lub
zaniedbania, o ile to przewiduje Konstytucja
Zwi)zkowa albo Konstytucja krajowa.
Artyku$ 20
Pod kierunkiem reprezentantów ludowych
administruj) pod$ug przepisów ustawowych
Zwi)zkiem lub Krajem organy czasowo wybrane lub
te' mianowane z grona specjalistów. S) one zwi)zane
wskazaniami prze$o'onych nad nimi reprezentantów
ludowych i przed nimi za swoje czynno&ci urz"dowe
odpowiedzialne, o ile inaczej nie postanawia
Konstytucja zwi)zkowa lub krajowa.
Artyku$ 21
1) Pragmatyka s$u'bowa $)cznie z systemem
uposa'enia i ustaw) dyscyplinarn) b"d) uregulowane
na podstawie jednolitych zasad przez ustaw" Zwi)zku
dla tych urz"dników Zwi)zku i Krajów, którzy maj) za
zadanie pe$nienie czynno&ci urz"dowych
kierowniczych (artyku$ 10, liczba 16 i artyku$ 12, 1.
10). Równocze&nie zostanie te' ustalone w
szczególno&ci, w jakiej mierze b"d) uczestniczy$y
reprezentacje zawodowe przy regulowaniu praw i
obowi)zków tych urz"dników, bez ujmy dla w$adzy
zwierzchniej Zwi)zku i Krajów.
2) W$adz" Zwi)zku w stosunku do w$asnych
urz"dników wykonuj) reprezentanci ludowi Zwi)zku,
w$adz" Krajów w stosunku do ich urz"dników,
reprezentanci ludowi Krajów.
3) Powo$ywanie i prawo s$u'bowe tych
urz"dników lokalnych gmin i okr"gów, którzy maj)
wykonywa- czynno&ci urz"dowe, b"d) uregulowane w
zwi)zku z organizacj) administracji.
4) Urz"dnicy publiczni maj) zastrze'on)
mo'no&- przechodzenia w ka'dej chwili ze s$u'by
Zwi)zku do s$u'by Krajów lub gmin, i wzajemnie.
Zmiana s$u'by nast"puje w porozumieniu z urz"dami
powo$anymi do wykonania w$adzy kierowniczej. W
drodze ustawy s$u'bowej mog) by- wydane specjalne
postanowienia w celu u$atwienia zmiany w s$u'bie.
5) Tytu$y urz"dowe dla organów Zwi)zku,
Krajów i gmin mog) by- ujednostajnione w drodze
ustawy zwi)zkowej. Podlegaj) one ochronie prawnej.
Artyku$ 22
Wszystkie organy Zwi)zku, Krajów i gmin s)
obowi)zane do wzajemnego okazywania sobie pomocy
w ramach swego ustawowego zakresu dzia$ania.
Artyku$ 23
1) Wszystkie osoby, które maj) sobie powierzone
czynno&ci administracyjne lub te' s)downictwo w
Zwi)zku, Kraju lub gminie, s) odpowiedzialne za
szkod" wyrz)dzon) komukolwiek przy wykonywaniu
swych funkcji przez rozmy&lne lub wielkim
niedbalstwem spowodowane naruszenie prawa.
Zwi)zek, Kraje albo gminy ponosz) odpowiedzialno&-
za naruszenie praw przez osoby przez nich mianowane.
2) O szczegó$ach postanawia ustawa zwi)zkowa.
[...]

CZ*!0 TRZECIA
ADMINISTRACJA ZWI/ZKU
A) Zarz#d

I. Prezydent
Zwi)zku

Artyku$ 60
1) Prezydenta Zwi)zku wybiera si" na
Zgromadzeniu Zwi)zku w g$osowaniu tajnym,
stosownie do przepisów artyku$u 38.
2) Urz)d jego trwa cztery lata. Wybór ponowny
na bezpo&rednio nast"puj)cy okres urz"dowania jest
dopuszczalny tylko raz.
 3) Na Prezydenta Zwi)zku mo'e by- wybrany
tylko ten, kto posiada prawo wyborcze do Rady
Narodowej i przed 1-szym stycznia w roku wyborów
przekroczy$ trzydziesty pi)ty rok 'ycia.
4) Cz$onkowie domów panuj)cych albo takich
rodzin, które dawniej panowa$y, s) wykluczeni od
wyboru.
5) Wybrany jest ten, kto uzyska$ dla siebie wi"cej
ni' po$ow" liczby wszystkich oddanych g$osów.
G$osowanie powtarza si" dopóty, dopóki nie wy$oni si"
bezwzgl"dna wi"kszo&- na rzecz jednej osoby.
Artyku$ 61
Prezydentowi Zwi)zku nie wolno nale'e- do
'adnego powszechnego cia$a reprezentacyjnego, ani
te' wykonywa- 'adnego innego zawodu w czasie
trwania swej czynno&ci urz"dowej.
Artyku$ 62
Prezydent Zwi)zku sk$ada, przy obj"ciu swego
urz"du, nast"puj)ce &lubowanie przed Zgromadzeniem
Zwi)zku:
„Przyrzekam przestrzega- wiernie Konstytucji i
wszelkich ustaw Republiki i obowi)zki moje spe$nia-
pod$ug najlepszej wiedzy i sumienia”.
Artyku$ 63
1) Urz"dowe &ciganie Prezydenta Zwi)zku jest
dopuszczalne jedynie wtedy, gdy zgodzi si" na%
Zgromadzenie Zwi)zku.
2) Wniosek na &ciganie Prezydenta Zwi)zku
winien by- postawiony przez w$a&ciw) w$adz" przed
Rad) Narodow), która postanawia, czy Zgromadzenie
Zwi)zku winno si" nim zaj)-. Je'eli Rada Narodowa
za tym si" o&wiadczy, winien Kanclerz Zwi)zku
zwo$a- niezw$ocznie Zgromadzenie Zwi)zku.
 Artyku$ 64
1) Je'eli Prezydent Zwi)zku nie mo'e sprawowa-
swych funkcyj, lub stanowisko jego zawakowa$o,
wszelkie funkcje Prezydenta Zwi)zku przechodz) na
Kanclerza Zwi)zku.
2) W wypadku, gdy stanowisko Prezydenta
Zwi)zku zawakuje, Kanclerz Zwi)zku winien
niezw$ocznie zwo$a- Zgromadzenie Zwi)zku dla
dokonania wyboru nowego Prezydenta.
Artyku$ 65
1) Prezydent Zwi)zku reprezentuje Republik" na
zewn)trz, przyjmuje i uwierzytelnia pos$ów, udziela
zgody na ustanowienie obcych konsulów, mianuje
przedstawicieli konsularnych Republiki za granic" i
zawiera umowy pa%stwowe.
2) Poza przekazanymi mu uprawnieniami
stosownie do innych postanowie% niniejszej ustawy,
przys$uguj) mu nast"puj)ce prawa:
a) mianowanie urz"dników Zwi)zku $)cznie z
oficerami i innymi funkcjonariuszami Zwi)zku,
udzielanie im tytu$ów urz"dowych;
b) ustanawiania i nadawania tytu$ów
zawodowych;
c) w poszczególnych wypadkach: u$askawianie
skazanych wyrokiem prawomocnym przez s)dy,
$agodzenie i zmiana kar na$o'onych przez s)dy,
umarzanie skutków kar i wyroków w drodze $aski, oraz
umarzanie post"powania karno-s)dowego, któremu z
urz"du podlegaj) pewne czyny karygodne;
d) uznawanie dzieci nie&lubnych za &lubne na
pro&b" rodziców.
3) Osobne ustawy okre&laj), jakie jeszcze oprócz
tego uprawnienia przys$uguj) Prezydentowi Zwi)zku
odno&nie do udzielania praw honorowych, przyzna-
wania nadzwyczajnych ulg, dodatków i zasi$ków
pensyjnych, mianowania i zatwierdzania, jako te'
innych atrybucji w zakresie spraw osobowych.
Artyku$ 66
 1) Prezydent Zwi)zku mo'e przys$uguj)ce mu
prawo nominacji urz"dników Zwi)zku pewnych
kategorii przela- na odno&nych cz$onków Rz)du
Zwi)zkowego.
2) Prezydent Zwi)zku mo'e upowa'ni- Rz)d
Zwi)zkowy, albo odno&nych cz$onków Rz)du
Zwi)zkowego do zawierania pewnych kategorii umów
pa%stwowych, które nie podlegaj) postanowieniom art.
50.
Artyku$ 67
1) Wszystkie akty Prezydenta Zwi)zku nast"puj)
na wniosek Rz)du Zwi)zkowego, albo upowa'nionego
przeze% Ministra zwi)zkowego, o ile konstytucyjnie
czego innego nie postanowiono. Ustawa okre&la, jak
dalece Rz)d Zwi)zkowy albo w$a&ciwy Minister
zwi)zkowy s) przy tym zwi)zani wnioskami innych
w$adz.
 2) Wszystkie akty Prezydenta Zwi)zku wymagaj)
do swej wa'no&ci kontrasygnatury Kanclerza Zwi)zku
albo w$a&ciwych Ministrów Zwi)zku.
Artyku$ 68
1) Prezydent Zwi)zku jest w my&l art. 142
odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Zwi)zku za
pe$nienie swych funkcji.
2) Dla urzeczywistnienia tej odpowiedzialno&ci
winno by- zwo$ane przez Kanclerza Zwi)zku
Zgromadzenie Zwi)zku na podstawie uchwa$y Rady
Narodowej, albo Rady Zwi)zkowej.
3) Dla powzi"cia uchwa$y, moc) której wnosi si"
oskar'enie w my&l artyku$u 142, potrzebna jest
obecno&- wi"cej ni' po$owy liczby cz$onków ka'dego
z obydwu cia$ reprezentacyjnych i wi"kszo&- dwóch
trzecich liczby oddanych g$osów.

II. Rz)d Zwi)zkowy

Artyku$ 69
1) Najwy'sze kierownictwo sprawami Zwi)zku
jest powierzone Kanclerzowi, Wicekanclerzowi i
pozosta$ym Ministrom zwi)zkowym, o ile nie zosta$o
ono przeniesione na Prezydenta Zwi)zku. ()cznie
tworz) oni Rz)d Zwi)zkowy pod przewodnictwem
Kanclerza Zwi)zku.
2) Wicekanclerz jest powo$any do zast"powania
Kanclerza Zwi)zku w jego ogólnym zakresie dzia$ania.
Artyku$ 70
1) Rada Narodowa wybiera Rz)d Zwi)zkowy w
g$osowaniu imiennym na wniosek ogólny postawiony
przez Komisj" G$ówn).
2) Do Rz)du Zwi)zkowego mo'e by- wybrany
tylko ten, kto posiada bierne prawo wyborcze do Rady
Narodowej; cz$onkowie Rz)du Zwi)zkowego nie
musz) nale'e- do Rady Narodowej.
3) Komisja G$ówna powo$uje tymczasowo Rz)d
Zwi)zkowy, je'eli Rada Narodowa nie jest zebrana;
wybór winien nast)pi- niezw$ocznie po zebraniu si"
Rady Narodowej.
4) Odno&nie do powo$ania poszczególnych
cz$onków Rz)du Zwi)zkowego maj) odpowiednie
zastosowanie postanowienia ust. 1-3.
Artyku$ 71
W razie ust)pienia Rz)du Zwi)zkowego winien
Prezydent Zwi)zku powierzy- cz$onkom ust"puj)cego
Rz)du Zwi)zkowego albo wy'szym urz"dnikom
urz"dów zwi)zkowych dalsze kierownictwo
administracji, a jednemu z nich przewodnictwo w
tymczasowym Rz)dzie Zwi)zkowym, a' do
utworzenia nowego Rz)du Zwi)zkowego. To
postanowienie b"dzie odpowiednio stosowane, gdy
poszczególni cz$onkowie ust)pili z Rz)du
Zwi)zkowego.
 Artyku$ 72
1) Prezydent Zwi)zku zaprzysi"ga cz$onków
Rz)du Zwi)zkowego przed obj"ciem przez nich
urz"du.
2) Pisma nominacyjne Kanclerza Zwi)zku,
Wicekanclerza i pozosta$ych ministrów Zwi)zku
sporz)dza Prezydent Zwi)zku w dniu zaprzysi"'enia, a
kontrasygnuje je nowopowo$any Kanclerz Zwi)zku.
3) Te postanowienia winny by- równie'
odpowiednio zastosowane do przypadków
wymienionych w art. 71.
Artyku$ 73
W razie je'eli jednemu z Ministrów Zwi)zku
sta$o co&kolwiek chwilowo na przeszkodzie, powierza
Prezydent Zwi)zku zast"pstwo jednemu z Ministrów
zwi)zkowych, albo jednemu z wy'szych urz"dników
którego& z urz"dów zwi)zkowych. Zast"pca ten ponosi
t" sam) odpowiedzialno&- co Minister zwi)zkowy (art.
76).
Artyku$ 74
1) Rz)d Zwi)zkowy albo odno&ny Minister
zwi)zkowy musi by- zwolniony z urz"du, je'eli Rada
Narodowa odmówi swego zaufania Rz)dowi Zwi)zko-
wemu lub poszczególnym jego cz$onkom przez
wyra#n) uchwa$".
2) Do powzi"cia uchwa$y Rady Narodowej, moc)
której odmawia si" zaufania, potrzebna jest obecno&-
po$owy liczby cz$onków Rady Narodowej. Nale'y
jednak odroczy- g$osowanie do drugiego nast"pnego
powszedniego dnia, je'eli za')da tego jedna pi)ta
liczby obecnych cz$onków. Ponowne odroczenie
g$osowania mo'e nast)pi- jedynie na podstawie
uchwa$y Rady Narodowej.
3) W wypadkach przez ustaw" okre&lonych lub
na ich w$asn) pro&b" zwalnia Prezydent Zwi)zku Rz)d
Zwi)zkowy i poszczególnych jego cz$onków z urz"du.
Artyku$ 75
 Cz$onkowie Rz)du Zwi)zkowego jako te'
delegowani przez nich zast"pcy maj) prawo bra- udzia$
we wszystkich obradach Rady Narodowej, Rady
Zwi)zkowej i Zgromadzenia Zwi)zkowego, jako te'
Komisji tych cia$ przedstawicielskich; w obradach za&
Komisji G$ównej Rady Narodowej jedynie na
specjalne zaproszenie. Musz) oni ka'dorazowo by-
wys$uchani, ilekro- tego za')daj). Rada Narodowa,
Rada Zwi)zkowa i Zgromadzenie Zwi)zkowe, jako te'
ich Komisje, mog) za')da- obecno&ci cz$onków Rz)du
Zwi)zkowego.
Artyku$ 76
1) Cz$onkowie Rz)du Zwi)zkowego (art. 69 i 71)
s) odpowiedzialni przed Rad) Narodow) w my&l art.
142.
2) Do uchwa$y, któr) wnosi si" oskar'enie w
my&l art. 142, potrzeba obecno&ci wi"cej ni' po$owy
cz$onków.
 Artyku$ 77
1) Do prowadzenia administracji Zwi)zku
powo$ane s) Ministeria zwi)zkowe i urz"dy im
podporz)dkowane.
2) Liczb" Ministeriów zwi)zkowych, ich zakres
dzia$ania i ustrój okre&li ustawa zwi)zkowa.
3) Urz"dem kanclerskim Zwi)zku kieruje
Kanclerz Zwi)zku, Ministeriami zwi)zkowymi
poszczególni Ministrowie zwi)zkowi.
4) Kanclerzowi Zwi)zku i pozosta$ym Ministrom
zwi)zkowym mo'e by- wyj)tkowo powierzone
kierownictwo drugiego Ministerium zwi)zkowego.
Artyku$ 78
1) W wyj)tkowych wypadkach mog)
Ministrowie zwi)zkowi by- powo$ani do kierownictwa
jakiego& Ministerium zwi)zkowego bez
równoczesnego zaprzysi"'enia.
2) Ministrom zwi)zkowym mog) by-
przydzieleni do pomocy w prowadzeniu spraw i do
wyst"powania przed Parlamentem Podsekretarze
Stanu, którzy s) powo$ani i ust"puj) z urz"du w ten
sam sposób jak i Ministrowie zwi)zkowi.
3) Podsekretarz Stanu jest podporz)dkowany
Ministrowi zwi)zkowemu i zwi)zany jego
instrukcjami. [...]

34. KONSTYTUCJA WOLNEGO PA.STWA

PRUSKIEGO
Z 30 LISTOPADA 1920 R.
(GS, 1920, nr 54, s. 543-558; przek$ad: Makowski, s. 417-429)
Lud pruski nada$ sobie przez swe konstytucyjne
Zgromadzenie krajowe nast"puj)c) Konstytucj", któr)
niniejszym og$asza si".
ODDZIA( I
 PA.STW
O
Artyku$ 1
1) Prusy s) Republik) i cz$onkiem Rzeszy
Niemieckiej.
2) Udzielenie zgody Prus, koniecznej wed$ug
Konstytucji Rzeszy dla zmiany terytorium, nast"puje w
drodze ustawy.
3) Barwy krajowe s): czarno-bia$a.
4) J"zykiem urz"dowym i j"zykiem u'ywanym w
s$u'bie publicznej jest j"zyk niemiecki.
ODDZIA( II
W(ADZA PA.STWOWA

Artyku$ 2
Piastunem w$adzy
pa%stwowej jest ca$y lud.
 Artyku$ 3
Lud wyra'a sw) wol" na podstawie przepisów
niniejszej Konstytucji i Konstytucji Rzeszy
bezpo&rednio w drodze g$osowania (inicjatywa
ludowa, referendum ludowe i wybory przez lud),
po&rednio przez organy powo$ane zgodnie z
Konstytucj).
Artyku$ 4
1) Prawo g$osu maj) wszyscy przynale'ni do
Rzeszy Niemieckiej, m"'czy#ni i kobiety, którzy
uko%czyli lat dwadzie&cia i mieszkaj) w Prusach.
2) G$osowanie jest powszechne, równe i
wykonywane b"dzie tajnie i bezpo&rednio. Dzie%
oddania g$osów musi by- niedziel) lub powszechnym
dniem odpoczynku.
3) Bli'sze szczegó$y okre&li ustawa.
Artyku$ 5
Nie maj) prawa g$osowa- osoby:
1) ubezw$asnowolnione albo znajduj)ce si" pod
tymczasow) opiek), lub znajduj)ce si" pod kuratel) z
powodu choroby umys$owej;
2) nie posiadaj)ce honorowych praw
obywatelskich (Ehrenrechte).
Artyku$ 6
1) Przedmiotem inicjatywy ludowej mo'e by-:
1° zmiana Konstytucji,
2° wydanie, zmiana i uchylenie ustaw,
3° rozwi)zanie sejmu krajowego.
2) Inicjatyw" ludow) kieruje si" do Ministerium
Pa%stwowego, które niezw$ocznie winno z$o'y- j)
sejmowi krajowemu z wy$o'eniem w$asnego
stanowiska. Podstaw) inicjatywy ludowej w
wypadkach przewidzianych w punktach 1-3 musi by-
opracowany projekt ustawy. W wypadku
przewidzianym w punkcie 2 inicjatywa ludowa jest
prawomocna, je'eli zosta$a spowodowana przez jedn)
dwudziest) liczby osób uprawnionych do g$osowania;
w wypadkach za& przewidzianych w punktach 1-3 je&li
jest spowodowana przez jedn) pi)t) liczby
uprawnionych do g$osowania.
3) W sprawach skarbowych, w sprawach
dotycz)cych danin publicznych i przepisów o
uposa'eniu urz"dników, inicjatywa ludowa jest
niedopuszczalna.
4) Referendum ludowe nast"puje na skutek
inicjatywy ludowej i w innych wypadkach
przewidzianych przez Konstytucj". Jest ono
prawomocne tylko wtedy, gdy wzi"$a w nim udzia$
wi"kszo&- osób uprawnionych do g$osowania.
5) Referendum ludowe nie odbywa si", o ile sejm
krajowy zado&-uczyni$ ')daniu, wyra'onemu w
inicjatywie ludowej.
6) Dla przyj"cia wniosków w przedmiocie
zmiany Konstytucji lub rozwi)zania sejmu krajowego,
konieczna jest zgoda wi"kszo&ci osób uprawnionych
do g$osowania. Poza tym rozstrzyga zwyk$a wi"kszo&-
wa'nie oddanych g$osów. G$osowa- mo'na tylko „tak”
lub „nie”.
7) Procedur" inicjatywy ludowej i referendum
ludowego okre&li ustawa.
Artyku$ 7
Pa%stwowe Ministerium jest najwy'sz) w$adz)
wykonawcz) i kierownicz) Pa%stwa.
Artyku$ 8
1) Wymiar sprawiedliwo&ci wykonywany b"dzie
przez niezawis$e i tylko ustawom podleg$e s)dy.
2) Wyroki og$aszane s) i wykonywane w imieniu
ludu.
ODDZIA, III
SEJM
KRAJOWY
Artyku$ 9
 1) Sejm krajowy sk$ada si" z pos$ów ludu
pruskiego. Pos$owie s) przedstawicielami ca$ego ludu
pruskiego i s) przez lud wybierani na zasadach
wyborów stosunkowych.
2) Wybranym mo'e by- ka'dy maj)cy prawo
g$osu, który uko%czy$ dwudziesty pi)ty rok 'ycia.
Artyku$ 10
Pos$owie g$osuj) swobodnie, zgodnie ze swym
przekonaniem, skr"powanym jedynie wzgl"dami na
dobro ludu. Pos$ów nie wi)') 'adne mandaty
nakazcze, ani instrukcje.
Artyku$ 11
1) Urz"dnicy, pracownicy, robotnicy pa%stwowi,
oraz zwi)zków prawno-publicznych, nie potrzebuj)
urlopów do wykonywania swych czynno&ci poselskich.
2) Gdy ubiegaj) si" oni o mandat do sejmu,
nale'y im zapewni- urlop konieczny do przygotowania
swego wyboru.
3) Pensj" i zarobki nale'y wyp$aca- w dalszym
ci)gu.
4) Powy'sze przepisy nie zmieniaj) praw
przys$uguj)cych zwi)zkom religijnym na zasadzie art.
137 Konstytucji Rzeszy.
Artyku$ 12
1) Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny,
utworzony przy Sejmie krajowym, sprawdza wa'no&-
wyborów. Rozstrzyga on równie' w sprawie utraty
mandatu przez pos$a.
2) Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny sk$ada si"
z cz$onków Sejmu krajowego, wybieranych przez Sejm
krajowy na okres kadencji wyborczej i z cz$onków
Naczelnego S)du Administracyjnego, powo$anych
przez prezydium tego' S)du na ten sam okres.
3) Wyborczy Trybuna$ Weryfikacyjny orzeka w
trybie jawnej ustnej rozprawy w sk$adzie trzech
cz$onków Sejmu krajowego i dwóch cz$onków
s"dziów.
 4) Poza rozpraw) przed Wyborczym Trybuna$em
Weryfikacyjnym post"powaniem kierowa- b"dzie
jeden z cz$onków powo$anych przez Naczelny S)d
Administracyjny, który nie mo'e wchodzi- w sk$ad
kompletu orzekaj)cego.
5) Bli'sze szczegó$y okre&li ustawa.
Artyku$ 13
Sejm krajowy jest wybierany na cztery lata.
Nowe wybory musz) si" odby- przed up$ywem tego
okresu.
Artyku$ 14
1) Rozwi)zanie Sejmu krajowego nast"puje na
mocy jego w$asnej uchwa$y, albo na mocy uchwa$y
komisji, sk$adaj)cej si" z Prezesa Rady Ministrów,
przewodnicz)cego Sejmu krajowego i Rady Pa%stwa,
lub wreszcie na mocy referendum ludowego.
Referendum ludowe mo'e by- te' przeprowadzone na
mocy uchwa$y Rady Pa%stwa.
2) Rozwi)zanie Sejmu krajowego na mocy jego
w$asnej uchwa$y nast"puje za zgod) wi"cej ni' po$owy
ustawowej liczby cz$onków.
Artyku$ 15
Po rozwi)zaniu Sejmu krajowego nowe wybory
musz) si" odby- w ci)gu sze&-dziesi"ciu dni.
Artyku$ 16
Okres kadencji wyborczej nowego Sejmu
krajowego rozpoczyna si" w wypadku rozwi)zania
poprzedniego Sejmu krajowego z dniem nowych
wyborów, w innych wypadkach z up$ywem kadencji
wyborczej poprzedniego Sejmu krajowego.
Artyku$ 17
1) Sejm krajowy zbiera si" w siedzibie
Ministerium Pa%stwowego.
2) Sejm krajowy zbiera si" na pierwsz) sesj" po
ka'dych nowych wyborach trzydziestego dnia od
pocz)tku kadencji wyborczej, o ile nie zostanie
wcze&niej zwo$any przez Ministerium Pa%stwowe.
3) Poza tym Sejm krajowy zbiera si" corocznie w
drugi wtorek listopada. Przewodnicz)cy Sejmu
krajowego musi go zwo$a- wcze&niej, o ile tego za')da
Ministerium Pa%stwowe, lub co najmniej jedna pi)ta
liczby cz$onków Sejmu krajowego.
4) Sejm krajowy oznacza koniec sesji i dzie%
ponownego zebrania si".
 Artyku$ 18
Sejm krajowy wybiera Przewodnicz)cego, jego
zast"pców i pozosta$ych cz$onków prezydium.
Artyku$ 19
W okresie mi"dzy dwiema sesjami, jak równie'
do chwili zebrania si" nowo wybranego Sejmu
krajowego, Przewodnicz)cy i zast"pcy
Przewodnicz)cego z ostatniej sesji sprawuj) nadal
swoje funkcje.
Artyku$ 20
Przewodnicz)cy zarz)dza, na prawach Ministra,
wszystkimi gospodarczymi sprawami Sejmu
krajowego, stosownie do ustawy o bud'ecie
pa%stwowym. Przewodnicz)cemu przys$uguje prawo
nadzoru s$u'bowego nad poszczególnymi urz"dnikami
i funkcjonariuszami Sejmu krajowego, przyjmowanie i
zwalnianie pracowników kontraktowych, jak równie'
w porozumieniu z prezydium Sejmu krajowego
mianowanie i zwalnianie etatowych urz"dników Sejmu
krajowego. Reprezentuje on Pa%stwo we wszystkich
sprawach i sporach prawnych nowego urz"du. Do
niego nale'y zarz)d i w$adza porz)dkowa w gmachu
Sejmu krajowego.
Artyku$ 21
1) Uchwa$y Sejmu krajowego s) prawomocne,
gdy zapadaj) w obecno&ci wi"cej ni' po$owy
ustawowej liczby cz$onków.
2) Regulamin sejmowy mo'e od powy'szej
zasady ustanowi- wyj)tki wzgl"dem wyborów, które
b"dzie przeprowadza$ Sejm krajowy.
Artyku$ 22
1) Uchwa$y Sejmu krajowego zapadaj) zwyk$)
wi"kszo&ci) g$osów.
2) Wyj)tki mo'e ustanowi- ustawa, lub,
wzgl"dem wyborów, regulamin sejmowy.
 Artyku$ 23
Posiedzenia plenarne Sejmu krajowego s) jawne.
Sejm krajowy na wniosek pi"-dziesi"ciu pos$ów mo'e
wykluczy- za zgod) dwóch trzecich g$osów jawno&- co
do pewnych punktów porz)dku dziennego. Dyskusja
nad tym wnioskiem odbywa si" na posiedzeniu tajnym.
Artyku$ 24
Sejm krajowy i jego komisje mog) ')da-
obecno&ci ka'dego ministra. Ministrowie i wyznaczeni
przez nich urz"dnicy maj) wst"p na posiedzenia Sejmu
krajowego i jego komisji. Mog) oni zawsze
przemawia- nawet poza porz)dkiem dziennym.
Podlegaj) oni w$adzy porz)dkowej przewodnicz)cego.
Artyku$ 25
1) Sejm krajowy ma prawo, a na wniosek jednej
pi)tej ustawowej liczby swych cz$onków obowi)zek
wy$ania- komisje &ledcze. Komisje te przeprowadzaj)
w trybie jawnej rozprawy takie post"powanie
dowodowe, jakie uznaj) same lub ich wnioskodawcy
za konieczne. Komisja &ledcza mo'e wykluczy-
jawno&- wi"kszo&ci) dwóch trzecich g$osów.
Post"powanie komisji i liczb" jej cz$onków ustala
regulamin.
2) S)dy i w$adze administracyjne s) obowi)zane
czyni- zado&- ')daniom tych komisji w przedmiocie
dostarczania dowodów. Akty w$adz winny by- okazane
komisjom na ich ')danie.
Artyku$ 26
Sejm krajowy wybiera sta$) komisj" ochrony
praw przedstawicielstwa ludowego wobec Ministerium
Pa%stwowego w czasie przerwy mi"dzy sesjami i po
uko%czeniu okresu kadencji wyborczej lub rozwi)zaniu
Sejmu krajowego, a przed zebraniem si" nowego
Sejmu krajowego. Komisja ta ma prawa komisji
&ledczej. Sk$ad jej okre&li regulamin sejmowy.
Artyku$ 27
 Sejm krajowy mo'e przekaza- skierowane do
siebie podania Ministerium Pa%stwowemu i ')da- od
niego wyja&nie% w przedmiocie otrzymanych pró&b i
za'ale%.
Artyku$ 28
1) Cz$onkowie Sejmu krajowego otrzymuj)
prawa wolnej jazdy na wszystkich kolejach
niemieckich, nale')cych do by$ych wspólnych prusko-
heskich kolei oraz diety. Prezydent otrzymuje poza tym
na czas trwania swego urz"du dodatek na
reprezentacj".
2) Zrzeczenie si" diet i dodatków jest
niedopuszczalne.
3) Bli'sze szczegó$y ureguluje ustawa.
Artyku$ 29
1) Sejm krajowy uchwala stosownie do niniejszej
Konstytucji ustawy, dochody i wydatki bud'etu, ustala
zasady administracji spraw pa%stwowych i czuwa nad
ich wykonaniem. Umowy mi"dzynarodowe wymagaj)
zgody Sejmu krajowego, o ile odnosz) si" do
przedmiotów, wchodz)cych w zakres jego
ustawodawstwa.
2) Sejm krajowy uchwala regulamin sejmowy w
ramach niniejszej Konstytucji.
 Artyku$ 30
Uchwa$a sejmu krajowego w przedmiocie zmiany
Konstytucji prawomocna jest tylko wówczas, gdy
obecnych jest dwie trzecie ustawowej liczby cz$onków,
i je'eli co najmniej dwie trzecie obecnych wyrazi sw)
zgod" na uchwa$".

ODDZIA, IV
RADA
PA-STWA
Artyku$ 31
W celu dania przedstawicielstwa prowincjom w
zakresie administracji Pa%stwa, ustanawia si" Rad"
Pa%stwa.
Artyku$ 32
1) Rada Pa%stwa sk$ada si" z przedstawicieli
prowincji. Za prowincje uchodz): Prusy Wschodnie,
Brandenburgia, miasto Berlin, Pomorze, Pogranicze
Pozna%-Prusy Zachodnie, Dolny !l)sk, Górny !l)sk,
Saksonia, Szlezwig-Holsztyn, Hanower, Westfalia,
Prowincja Nadre%ska i Hessen-Nassau.
2) Na ka'de 500 tysi"cy mieszka%ców prowincji
przypada jeden przedstawiciel, jednakowo' ka'da
prowincja wysy$a do Rady Pa%stwa najmniej trzech
przedstawicieli. Reszt" ponad 250 tysi"cy
mieszka%ców uwa'a si" za ca$e 500 tysi"cy.
3) Kraje Hohenzollern wysy$aj) poza tym
jednego przedstawiciela.
4) Liczba przedstawicieli prowincji b"dzie przez
Ministerium Pa%stwowe ustalona na nowo po ka'dym
powszechnym spisie ludno&ci i przy zmianach
obszarowych prowincyj.
Artyku$ 33
 1) Cz$onków Rady Pa%stwa i ich zast"pców
wybieraj) sejmiki prowincjonalne (w Berlinie - rada
miejska, w krajach Hohenzollern i na Pograniczu
Pozna%-Prusy Zachodnie-sejmiki powiatowe). W
krajach Hohenzollern wybory odbywa- si" b"d)
wed$ug zasad zwyk$ej wi"kszo&ci, poza tym wed$ug
zasad stosunkowo&ci. Wybrany mo'e by- ka'dy
maj)cy prawo g$osu, który uko%czy$ dwudziesty pi)ty
rok 'ycia i od roku zamieszkuje w prowincji.
2) Nikt nie mo'e by- jednocze&nie cz$onkiem
Sejmu krajowego i Rady Pa%stwa. Pos$owie do Sejmu
krajowego, przyjmuj)c wybór do Rady Pa%stwa,
ust"puj) z Sejmu krajowego. Cz$onkowie Rady
Pa%stwa, przyjmuj)c wybór do Sejmu krajowego,
ust"puj) z Rady Pa%stwa.
3) Cz$onkowie Rady Pa%stwa pe$ni) swój urz)d
a' do obj"cia go przez ich nast"pców.
4) Cz$onków Rady Pa%stwa wybiera si"
bezpo&rednio po nowych wyborach do poszczególnych
sejmików prowincjonalnych (rady miejskiej, sejmików
powiatowych).
 Artyku$ 34
Cz$onkowie Rady Pa%stwa, zgodnie ze swym
przekonaniem, skr"powani s) jedynie wzgl"dami na
dobro ludu; nie wi)') ich 'adne mandaty ani instrukcje
nakazcze.

Artyku$ 35
,aden cz$onek Rady Pa%stwa nie mo'e by-
kiedykolwiek b)d# &cigany s)downie lub
dyscyplinarnie z powodu swego g$osowania lub
o&wiadcze%, z$o'onych w wykonaniu swego mandatu,
lub w ogóle poci)gany do odpowiedzialno&ci poza
zgromadzeniem, do którego nale'y.
Artyku$ 36
1) Urz"dnicy, pracownicy i robotnicy pa%stwowi
oraz zwi)zków prawno-publicznych nie potrzebuj)
urlopów dla wykonywania swych czynnno&ci jako
cz$onkowie Rady Pa%stwa.
2) Pensj" i zarobki wyp$aca si" w dalszym ci)gu.
Artyku$ 37
Rada Pa%stwa wybiera swego Przewodnicz)cego
i sekretarza, ich zast"pców, oraz ustala bieg swych
czynno&ci w drodze regulaminu.
Artyku$ 38
1) Rad" Pa%stwa zwo$uje po raz pierwszy
Ministerium Pa%stwowe. Poza tym Rada Pa%stwa
zbiera si" na zaproszenie Przewodnicz)cego, o ile
sprawy tego wymagaj). Przewodnicz)cy winien
zwo$a- Rad" Pa%stwa na ')danie jednej pi)tej liczby
cz$onków Rady Pa%stwa, wszystkich przedstawicieli
prowincji lub Ministerium Pa%stwowego.
2) Uchwa$y Rady Pa%stwa s) prawomocne, o ile
zapadaj) w obecno&ci wi"cej ni' po$owy cz$onków. W
g$osowaniu rozstrzyga zwyczajna wi"kszo&-
g$osuj)cych.
 3) G$osowanie przy podejmowaniu uchwa$
przewidzianych w art. 14 i w ust"pie 1 art. 42 musi by-
imienne.
Artyku$ 39
1) Posiedzenia plenarne Rady Pa%stwa s) jawne.
Rada Pa%stwa mo'e wi"kszo&ci) dwóch trzecich
g$osów wykluczy- jawno&-, odno&nie do pewnych
przedmiotów porz)dku dziennego. Dyskusja nad
wnioskiem o wykluczenie jawno&ci odbywa si" tajnie.
2) Odpowiednio obowi)zuje art. 24.
Artyku$ 40
1) Rada Pa%stwa winna by- stale informowana
przez Ministerium Pa%stwowe o sposobie za$atwiania
spraw pa%stwowych. [...]
 35. ROZPORZ/DZENIE
PREZYDENTA RZESZY
O OCHRONIE NARODU I PA.STWA
Z 28 LUTEGO 1933 R.
(Huber, s. 603-603; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 214)
Na podstawie artyku$u 48, ust. 2 Konstytucji
Rzeszy, dla zabezpieczenia przed zagra'aj)cymi
pa%stwu zamachami komunistycznymi, zarz)dza si" co
nast"puje:
1. Zawiesza si" chwilowo artyku$y 114, 115, 117,
118, 123, 124 i 153 Konstytucji Rzeszy Niemieckiej. Z
tej racji dozwolone s)-nawet wykraczaj)ce poza
przewidziane w tym celu ustawowe ramy -
ograniczenia osobistej wolno&ci, swobody wyra'enia
swych zapatrywa% wraz z wolno&ci) prasy, prawem
tworzenia zwi)zków i zgromadze%, jak i dozwolone
jest naruszenie tajemnicy listowej, pocztowej,
telegraficznej i telefonicznej oraz wydawanie
postanowie% dotycz)cych rewizji domowych oraz
zaj"cia i ograniczenia w$asno&ci.
2. Je'eli w jakim& Kraju nie podejmie si"
&rodków koniecznych dla przywrócenia publicznego
porz)dku. Rz)d Rzeszy b"dzie móg$ w tym zakresie
przyj)- na czas przej&ciowy zadania w$adz krajowych.
3. Przest"pstwa, które w kodeksie karnym
zagro'one s) kar) do'ywotniego wi"zienia, a
mianowicie w § 81 (zdrada g$ówna), 229
(trucicielstwo), 307 (podpalenie), 311 (eksplozja), 312
(spowodowanie powodzi), 315 ust. 2 (uszkodzenie
urz)dze% kolejowych), 324 (trucicielstwo
niebezpieczne dla ogó$u), karane s) &mierci). [...]

Prezydent Rzeszy: von

Hindenburg
Kanclerz Rzeszy: Adolf Hitler
 Minister Spraw Wewn"trznych
Rzeszy: Frick
Minister Sprawiedliwo&ci
Rzeszy: dr Gürtner

36. USTAWA O ZABEZPIECZENIU

NARODU I PA.STWA
PRZED NIESZCZ*!CIEM
Z 24 MARCA 1933 R.
(Huber, s. 604; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 215-216)

Sejm Rzeszy uchwali$ nast"puj)c) ustaw", któr)

og$asza si" niniejszym za zgod) Rady Rzeszy i po
stwierdzeniu, 'e spe$nia ona warunki przewidziane dla
ustaw zmieniaj)cych Konstytucj" Rzeszy.
Art. 1. Poza trybem przewidzianym przez
Konstytucj" ustawy Rzeszy mog) by- tak'e wydawane
przez Rz)d Rzeszy. Dotyczy to równie' ustaw
okre&lonych w art. 85 i 87 Konstytucji.
 Art. 2. Ustawy Rzeszy wydane przez Rz)d
Rzeszy mog) odbiega- od Konstytucji, je&li ich
przedmiotem nie s) instytucje Sejmu Rzeszy i Rady
Rzeszy. Uprawnienia Prezydenta Rzeszy pozostaj)
nienaruszone.
Art. 3. Ustawy wydane przez Rz)d Rzeszy b"d)
ostatecznie przygotowywane przez Kanclerza Rzeszy i
og$aszane w Dzienniku Ustaw Rzeszy. Wchodz) one w
'ycie w dniu nast"pnym po og$oszeniu, chyba 'e same
stanowi) inaczej. Wobec ustaw wydanych przez Rz)d
Rzeszy nie stosuje si" artyku$ów 68-77 Konstytucji
Rzeszy.
Art. 4. Traktaty Rzeszy z obcymi pa%stwami,
nale')ce do dziedziny ustawodawstwa Rzeszy, nie
wymagaj) ratyfikowania przez Cia$a Ustawodawcze.
Rz)d Rzeszy wyda przepisy normuj)ce sposób ich
wprowadzenia.
Art. 5. Niniejsza ustawa wchodzi w 'ycie z dniem
og$oszenia. Traci sw) moc od dnia 1 kwietnia 1937, jak
równie' z chwil), gdy obecny Rz)d Rzeszy zostanie
zast)piony przez inny.
Prezydent Rzeszy: v. Hindenburg
Kanclerz Rzeszy: Adolf Hitler
Minister Spraw Wewn"trznych Rzeszy:
Frick
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy:
Frh. v. Neurath
Minister Finansów Rzeszy: hr. Schwerin
v. Krosigk

37. USTAWA O
WYMIERZANIU
I WYKONYWANIU KARY
!MIERCI
Z 29 MARCA 1933 R.
(Huber, s. 603; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 214-215)
 Rz)d Rzeszy podj)$ nast"puj)c) ustaw", któr)
niniejszym og$asza si":
1. Paragraf 5 rozporz)dzenia Prezydenta Rzeszy z
dnia 28 lutego 1933 r. o ochronie narodu i pa%stwa
(Dz. U. Rzeszy, I, s. 83) odnosi si" równie' do czynów
pope$nionych mi"dzy 31 stycznia a 28 lutego 1933 r.
2. Je'eli kto& zosta$ skazany na &mier- z powodu
zbrodni zagra'aj)cej bezpiecze%stwu publicznemu.
Rz)d Rzeszy albo te' Rz)d Krajowy, do którego
organów nale'y wykonanie wyroku, mo'e zarz)dzi-
jego wykonanie przez powieszenie.

38. USTAWA O G(OWIE PA.STWA RZESZY

NIEMIECKIEJ
Z 1 SIERPNIA 1934 R.

(Regierung, t. I, s. 1385; przek$ad: M. J. Ptak)

§ 1. Urz)d prezydenta Rzeszy $)czy si" z urz"dem

kanclerza Rzeszy. W nast"pstwie tego dotychczasowe
uprawnienia prezydenta Rzeszy przechodz) na Wodza
(Führer) i Kanclerza Rzeszy. Wyznacza on swojego
zast"pc".
 § 2. Niniejsza ustawa wchodzi w 'ycie z chwil)
&mierci Prezydenta Rzeszy von Hindenburga.

39. PISMO KANCLERZA RZESZY Z 2

SIERPNIA 1934 R. DOTYCZ/CE
WPROWADZENIA W ,YCIE USTAWY O
G(OWIE PA.STWA
W RZESZY NIEMIECKIEJ
Z 1 SIERPNIA 1934 R.
(RGB, 1934, cz. 1, nr 91; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s.
216-217)

Panie Ministrze Spraw Wewn"trznych Rzeszy!

1. [...] Prosz" o przygotowanie tego, by w
stosunkach urz"dowych jak i nieurz"dowych
stosowano wobec mnie taki sam tytu$ jak dotychczas:
„Wódz i Kanclerz Rzeszy”. Ta decyzja ma
obowi)zywa- na ca$) przysz$o&-.
2. ,ycz" sobie, by postanowione przez gabinet i
zgodne z Konstytucj) Rzeszy obarczenie mojej osoby,
a tym samym urz"du Kanclerza Rzeszy, funkcjami
poprzedniego Prezydenta Rzeszy, uzyska$o wyra#n)
sankcj" ze strony narodu niemieckiego. [...]
Berlin, dnia 2 sierpnia 1934
Kanclerz Rzeszy
Adolf Hitler

40. TAJNA USTAWA O

NAST*PSTWIE WODZA I
KANCLERZA RZESZY
Z 13 GRUDNIA 1934 R.
(Regierung, t. I, s. 1385; przek$ad: M. J. Ptak)

Do czasu opracowania nowej konstytucji

niemieckiej Rzeszy, Wódz i Kanclerz Rzeszy
wyznacza nast"pc" na wypadek swojej &mierci albo
wakatu z innego powodu po$)czonych w jego osobie
urz"dów Prezydenta Rzeszy i Kanclerza Rzeszy.

41. USTAWA O OCHRONIE NIEMIECKIEJ

KRWI I CZCI
Z 15 WRZE!NIA 1935 R.
(RGB, 1935, cz. 1, nr 100; przek$ad: Sczaniecki, s. 162)
Sejm Rzeszy przepojony &wiadomo&ci) tego, 'e
czysto&- krwi niemieckiej stanowi warunek dalszego
trwania ludu niemieckiego i o'ywiony niez$omn) wol)
zabezpieczenia Niemieckiego Narodu po wszystkie
czasy - uchwali$ jednomy&lnie nast"puj)c) ustaw",
któr) niniejszym og$aszamy:
§ 1. Zawieranie ma$'e%stw mi"dzy ,ydami i
niemieckimi poddanymi (Staatsangehörige) krwi
niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane. Ma$'e%stwa
zawarte wbrew temu zakazowi s) niewa'ne tak'e, gdy
dla obej&cia niniejszego zakazu zawarte zostan) za
granic). [...]
§ 2. Pozama$'e%skie stosunki mi"dzy ,ydami a
niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo
pokrewnej s) zakazane.
§ 3. ,ydom nie wolno zatrudnia- w
gospodarstwie domowym kobiet, niemieckich
poddanych, krwi niemieckiej albo pokrewnej w wieku
poni'ej 45 lat.
§ 5. (1) Kto naruszy zakaz zawarty w § 1,
podlega karze wi"zienia.
(2) Kto naruszy zakaz zawarty w § 2, podlega
karze aresztu lub wi"zienia.
(3) Kto narusza zakaz okre&lony w § 3 [...],
podlega karze aresztu do 1 roku i karze pieni"'nej,
wzgl"dnie jednej z tych kar.
 42. USTAWA O
OBYWATELSTWIE RZESZY
Z 15 WRZE!NIA 1935 R.
(RGB, 1935, cz. 1, nr 100; przek$ad: Sczaniecki, s. 163)
§ 2. (1) Obywatelem Rzeszy (Reichsbürger) jest
jedynie niemiecki poddany krwi niemieckiej albo
pokrewnej, którego zachowanie &wiadczy o ch"ci i
zdolno&ci do wiernego s$u'enia Narodowi
Niemieckiemu i Rzeszy.
(2) Obywatelstwo Rzeszy nabywa si" przez
uzyskanie aktu nadania obywatelstwa
(Reichsburgerbrief).
(3) Jedynie obywatelowi Rzeszy przys$uguj)
pe$ne prawa polityczne, okre&lone ustawami.
§ 3. Minister spraw wewn"trznych Rzeszy wyda
uzgodnione z zast"pc) Wodza przepisy prawne i
administracyjne, niezb"dne dla wprowadzenia w 'ycie
i uzupe$nienia niniejszej ustawy.

43. PIERWSZE ROZPORZ/DZENIE

WYKONAWCZE
DO USTAWY O OBYWATELSTWIE
RZESZY
Z 14 LISTOPADA 1935 R.
(RGB, 1935, cz. 1, nr 123; przek$ad: Sczaniecki, s. 163-164)
Na podstawie § 3 Ustawy o obywatelstwie
Rzeszy z d. 15 wrze&nia 1935 r. zarz)dza si" co
nast"puje:
§2(1) Przepisy zawarte w § 1 odnosz) si" tak'e
do niemieckich poddanych, 'ydowskich miesza%ców.
(2) Miesza%cem 'ydowskim jest osoba
posiadaj)ca w&ród swoich krewnych wst"pnych II
stopnia (dziadków) jednego lub dwóch przodków
pochodzenia rasowego 'ydowskiego, o ile nie jest
uznana za ,yda na podstawie § 5, ust. 2. Za przodka
pochodzenia 'ydowskiego uwa'a si" dziadka albo
babk" na podstawie samej ich przynale'no&ci do
wyznaniowej gminy 'ydowskiej.
 § 3. Jedynie obywatelowi Rzeszy jako
posiadaj)cemu pe$ne prawa polityczne przys$uguj)
prawa wyborcze i prawo piastowania urz"du
publicznego.[...]
§4(1) ,yd nie mo'e by- obywatelem Rzeszy. Nie
przys$uguj) mu prawa wyborcze; nie mo'e piastowa-
urz"du publicznego.
(2) Urz"dnicy ,ydzi przechodz) z dniem 31
grudnia 1935 r. w stan spoczynku.
§ 5 (1) ,ydem jest osoba maj)ca w&ród krewnych
wst"pnych II stopnia (dziadków) co najmniej trzech
przodków pochodzenia rasowego 'ydowskiego.
(2) Za ,yda uznaje si" te' osob" niemieckiego
poddanego, miesza%ca b"d)cego wnukiem dwóch
przodków pochodzenia 'ydowskiego:
a) która w czasie wydania ustawy nale'a$a do
wyznaniowej gminy 'ydowskiej, wzgl"dnie pó#niej
zosta$a do niej przyj"ta;
b) która w czasie wydania ustawy 'y$a w zwi)zku
ma$'e%skim z ,ydem, albo pó#niej taki zwi)zek
ma$'e%ski zawar$a;
c) która pochodzi z ma$'e%stwa z osob) b"d)c)
,ydem w rozumieniu ust. 1, zawartego po dacie
wej&cia w 'ycie ustawy o ochronie niemieckiej krwi i
niemieckiej czci z d. 15 wrze&nia 1935 r.
d) która zosta$a pocz"ta w wyniku
pozama$'e%skiego stosunku z osob) b"d)c) ,ydem w
rozumieniu ust. 1. i urodzi$a si" jako dziecko nie&lubne
po dniu 31 lipca 1936 r.
Berlin, d. 14 listopada 1935
Podpisy: Wódz i Kanclerz Rzeszy - Adolf Hitler;
Minister Spraw Wewn"trznych Rzeszy - Frick;
Zast"pca Wodza -R. Hess, Minister Rzeszy bez teki.

44. USTAWA NR 46 SOJUSZNICZEJ RADY

KONTROLI
O LIKWIDACJI PA.STWA PRUSKIEGO
Z 25 LUTEGO 1947 R.
 (Zbiór, 1948, nr 3)

Pa%stwo Pruskie, które od dawnych czasów by$o

kolebk) militaryzmu i reakcji w Niemczech, faktycznie
przesta$o istnie-.
W interesie utrzymania pokoju i bezpiecze%stwa
narodów oraz pragn)c zapewni- przysz$) odbudow"
'ycia politycznego Niemiec na podstawie demo-
kratycznej, Rada Kontroli uchwala, co nast"puje:
ARTYKU( I
Pa%stwo Pruskie, jego rz)d centralny i wszystkie
jego organy s) rozwi)zane.
 ARTYKU( II
Obszary, które wchodzi$y w sk$ad Pa%stwa
Pruskiego, a obecnie znajduj) si" pod zwierzchni)
w$adz) Rady Kontroli, otrzymaj) statut krajów
(Lander) albo b"d) w$)czone do innych krajów.
Przepisy niniejszego artyku$u podlegaj) zmianom
i innym postanowieniom, które b"d) uchwalone przez
Sojusznicz) Rad" Kontroli albo b"d) zawarte w
przysz$ej konstytucji Niemiec.
ARTYKU( III
Uprawnienia rz)dowe i administracyjne, mienie i
zobowi)zania by$ego Pa%stwa Pruskiego przejd) na
w$a&ciwe kraje z uwzgl"dnieniem uk$adów, jakie mog)
okaza- si" konieczne i zostan) zawarte przez
Sojusznicz) Rad" Kontroli.
ARTYKU( IV
Ustawa niniejsza wchodzi w 'ycie z

dniem jej podpisania.

Berlin, dnia 25 lutego 1947 r.

P. KOENIG
Genera$ Broni W.
SOKO,OWSKI
Marsza$ek Zwi)zku
Radzieckiego LUCIUS D.
CLAY
Genera$ Porucznik
za Józefa T. Mc Narney,
Genera$a
B. H. ROBERTSON
Genera$ Porucznik
za Sholto Douglasa,
Marsza$ka Królewskich Si$
Lotniczych
 45. USTAWA ZASADNICZA
REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC
Z 23 MAJA 1949 R., Z UWZGL*DNIENIEM
PÓ+NIEJSZYCH ZMIAN
(RGBl, 1949, s. 1 i n.; przek$ad: Konstytucje, s. 253-327)

WST)P
Naród niemiecki krajów Badenii, Bawarii,
Bremy, Hamburga, Hesji, Dolnej Saksonii, Pó$nocnej
Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynatu, Szlezwigu-
Holsztynu, Wirtembergii-Badenii i Wirtembergii-
Hohenzollern &wiadom swojej odpowiedzialno&ci
przed Bogiem i lud#mi, o'ywiony wol) zachowania
jedno&ci narodowej i pa%stwowej oraz s$u'enia
pokojowi &wiata jako równouprawniony cz$onek
zjednoczonej Europy, na mocy swej w$adzy
ustrojodawczej uchwali$ t" oto ustaw" zasadnicz)
Republiki Federalnej Niemiec, aby nada- na czas
przej&ciowy nowy $ad 'yciu pa%stwowemu.
Naród niemiecki wymienionych krajów dzia$a$
równie' za tych Niemców, którym nie dane by$o
wspó$dzia$a-.
Wzywa si" ca$y naród niemiecki, by w drodze
swobodnego stanowienia o sobie zako%czy$ dzie$o
zjednoczenia i wolno&ci Niemiec.

I. PRAWA ZASADNICZE

Art. 1
1. Godno&- cz$owieka jest niemu uszalna. Jej
poszanowanie i ochrona jest obowi)zkiem wszystkich
w$adz pa%stwowych.
2. Naród niemiecki uznaje przeto nienaruszalne i
niepozbywalne prawa cz$owieka za podstaw"
wszelkiej spo$eczno&ci ludzkiej, pokoju i sprawiedli-
wo&ci na &wiecie.
3. Nast"puj)ce prawa zasadnicze wi)')
ustawodawstwo, w$adz" wykonawcz) i wymiar
sprawiedliwo&ci jako prawo bezpo&rednio
obowi)zuj)ce.

Art. 2
1. Ka'dy ma prawo do swobodnego rozwoju
swej osobowo&ci, o ile nie narusza praw innych i nie
staje w sprzeczno&ci z porz)dkiem konstytucyjnym
albo nakazami moralno&ci.
2. Ka'dy ma prawo do 'ycia i nietykalno&ci
cielesnej. Wolno&- osobista jest nienaruszalna.
Wkracza- w te prawa wolno tylko na podstawie
ustawy.

Art. 3
1. Wszyscy ludzie s) równi wobec prawa.
2. M"'czy#ni i kobiety s) równouprawnieni.
3. Nikt nie mo'e by- pokrzywdzony lub
uprzywilejowany z powodu p$ci, urodzenia, rasy,
j"zyka, ojczyzny i pochodzenia, wyznania, pogl)dów
religijnych lub politycznych.

Art. 4
1. Wolno&- wyznania, sumienia, przekona%
religijnych i &wiatopogl)dowych jest nienaruszalna.
2. Zapewnia si" swobodne wykonywanie praktyk
religijnych.
3. Nikt nie mo'e by- zmuszony do udzia$u w
wojnie z broni) w r"ku wbrew swemu sumieniu.
Bli'sze szczegó$y ustali ustawa zwi)zkowa.

Art. 5
1. Ka'dy ma prawo do swobodnego
wypowiadania i rozpowszechniania swoich pogl)dów
w s$owie, pi&mie i obrazie oraz do informowania si"
bez przeszkód z powszechnie dost"pnych #róde$.
Zapewnia si" wolno&- prasy oraz wolno&- informacji
za po&rednictwem radia i filmu. Cenzura nie istnieje.
2. Powy'sze prawa s) ograniczone przepisami
ustaw powszechnych, przepisami ustawowymi o
ochronie m$odzie'y i prawem do czci osobistej.
 3. Sztuka i nauka, badania naukowe i nauczanie
s) wolne. Wolno&- nauczania nie zwalnia od wierno&ci
wobec konstytucji.

Art. 6
1. Ma$'e%stwo i rodzina znajduj) si" pod
szczególn) ochron) pa%stwa.
2. Opieka nad dzie-mi i ich wychowanie s)
naturalnym prawem rodziców oraz na nich przede
wszystkim spoczywaj)cym obowi)zkiem. Nad t) ich
dzia$alno&ci) czuwa wspólnota pa%stwowa.
3. Dzieci mog) by- od$)czone od rodziny wbrew
woli uprawnionych do wychowania jedynie na mocy
ustawy, je'eli uprawnieni do wychowania zawiod) lub
je'eli z innych powodów grozi zaniedbanie dzieci.
4. Ka'da matka ma prawo do ochrony i opieki ze
strony ogó$u.
5. Dzieciom zrodzonym poza ma$'e%stwem
nale'y stworzy- w drodze ustawodawczej takie same
warunki dla fizycznego i duchowego rozwoju oraz dla
ich pozycji w spo$ecze%stwie jak dzieciom zrodzonym
w ma$'e%stwie.

Art. 7
1. Ca$e szkolnictwo znajduje si" pod nadzorem
pa%stwa.
2. Uprawnieni do wychowania maj) prawo
decydowania o udziale dziecka w nauce religii.
3. Nauka religii jest w szko$ach publicznych, z
wyj)tkiem szkól bezwyznaniowych, normalnym
przedmiotem nauczania. Nauka religii b"dzie udzielana
zgodnie z zasadami zwi)zków religijnych, nie
naruszaj)c pa%stwowego prawa nadzoru. ,aden
nauczyciel nie mo'e by- zmuszony do nauczania
religii wbrew swej woli.
4. Zapewnia si" prawo zak$adania szkó$
prywatnych. Szko$y prywatne, jako zast"pcze dla szkó$
publicznych, wymagaj) zezwolenia pa%stwa i
podlegaj) ustawom krajowym. Zezwolenia nale'y
udzieli-, je&li szko$y prywatne pod wzgl"dem celów
nauczania, urz)dze%, jak równie' pod wzgl"dem
przygotownia naukowego personelu nauczycielskiego
nie stoj) ni'ej od szkó$ publicznych oraz je'eli nie
czyni si" ró'nicy mi"dzy uczniami ze wzgl"du na stan
maj)tkowy rodziców. Zezwolenia nale'y odmówi-,
je&li materialna i prawna sytuacja personelu
nauczycielskiego nie b"dzie dostatecznie
zabezpieczona.
5. Prywatna szko$a podstawowa dopuszczalna
jest jedynie wówczas, gdy w$adza szkolna uzna
szczególny interes pedagogiczny lub na wniosek
uprawnionych do wychowania, je&li ma by- za$o'ona
jako szko$a &wiecka, wyznaniowa lub
&wiatopogl)dowa, a w gminie nie ma tego rodzaju
szko$y podstawowej.
6. Znosi si" przedszkola.
Art. 8
1. Wszyscy Niemcy maj) prawo bez zg$oszenia i
zezwolenia gromadzi- si" spokojnie i bez broni.
2. Prawo to w odniesieniu do zgromadze% pod
go$ym niebem mo'e by- ograniczone przez ustaw" lub
na podstawie ustawy.
 Art. 9
1. Wszyscy Niemcy maj) prawo zak$adania
zwi)zków i stowarzysze%.
2. Zakazane s) organizacje, których cele lub
dzia$alno&- sprzeciwiaj) si" ustawom karnym,
skierowane s) przeciw porz)dkowi konstytucyjnemu
lub przeciw idei porozumienia mi"dzy narodami.
3. Zapewnia si" ka'demu cz$owiekowi i
wszystkim zawodom prawo zak$adania organizacji,
maj)cych na celu ochron" i popraw" warunków pracy
oraz warunków ekonomicznych. Porozumienia, które
ograniczaj) to prawo lub staraj) si" stawia- mu
przeszkody, s) niewa'ne, a akty zmierzaj)ce do tego s)
sprzeczne z prawem. !rodki podj"te stosownie do
artyku$ów 12a, 35 ust. 2 i 3, 87a ust. 4 i 91 nie mog)
by- kierowane przeciw walkom strajkowym
prowadzonym celem ochrony i poprawy warunków
pracy i warunków ekonomicznych przez organizacje
okre&lone w zdaniu 1.

Art. 10
1. Tajemnica korespondencji jak równie'
tajemnica poczty i telekomunikacji s) nienaruszalne.
2. Ograniczenia mog) by- zarz)dzone wy$)cznie
na podstawie ustawy. Je'eli ograniczenie s$u'y
ochronie wolno&ciowego, demokratycznego ustroju
albo ochronie egzystencji lub zabezpieczeniu zwi)zku
lub jakiego& kraju, to ustawa mo'e postanowi-, 'e
ograniczenie to nie b"dzie podane do wiadomo&ci
zainteresowanemu i 'e na miejsce drogi s)dowej
wst)pi kontrola przez organy powo$ane przez
przedstawicielstwo narodowe lub organy pomocnicze.

Art. 11
1. Wszystkim Niemcom przys$uguje prawo
swobodnego osiedlania si" na ca$ym obszarze
zwi)zkowym.
 2. Prawo to mo'e by- ograniczone tylko przez
ustaw" lub na podstawie ustawy i tylko w
przypadkach, gdy brak jest wystarczaj)cej podstawy
egzystencji i dla ogó$u wynik$yby z tego szczególne
ci"'ary, albo w których jest to konieczne dla odparcia
niebezpiecze%stwa gro')cego egzystencji lub
wolno&ciowemu, demokratycznemu ustrojowi Zwi)zku
lub jakiego& kraju, dla zwalczania niebezpiecze%stwa
zarazy, katastrof 'ywio$owych albo szczególnie
ci"'kich nieszcz"&liwych wypadków, dla ochrony
m$odzie'y przed zaniedbaniem albo dla
przeciwdzia$ania czynom karalnym.

Art. 12
1. Wszyscy Niemcy maj) prawo swobodnego
wyboru zawodu, miejsca pracy i zak$adu szkolenia.
Wykonywanie zawodu mo'e by- ograniczone przez
ustaw" albo na podstawie ustawy.
2. Nikogo nie mo'na zmusi- do jakiej& okre&lonej
pracy poza powszechnym, zwyczajowym i dla
wszystkich równym obowi)zkiem &wiadcze%
publicznych.
3. Praca przymusowa jest dopuszczalna jedynie w
przypadku s)downie orzeczonego pozbawienia
wolno&ci.
 Art. 12a
1. M"'czy#ni po uko%czeniu osiemnastego roku
'ycia mog) by- zobowi)zani do s$u'by w si$ach
zbrojnych, w Zwi)zkowej Stra'y Granicznej albo w
jednostce obrony cywilnej.
2. Kto z uwagi na w)tpliwo&ci sumienia odmawia
udzia$u w wojnie z bronie w r"ku, mo'e by-
zobowi)zany do s$u'by zast"pczej. Czas trwania
s$u'by zast"pczej nie mo'e przekracza- d$ugo&ci
s$u'by wojskowej. Bli'sze szczegó$y unormuje ustawa,
która nie mo'e narusza- wolno&ci sumienia i musi
przewidywa- tak) mo'liwo&- s$u'by zast"pczej, która
nie pozostaje w 'adnym zwi)zku z jednostkami si$
zbrojnych albo Zwi)zkowej Stra'y Granicznej.
3. W stanie obrony zobowi)zani do s$u'by
wojskowej, którzy nie s) powo$ani do s$u'by wed$ug
ust. 1 albo 2, mog) by- przez ustaw" albo na podstawie
ustawy obj"ci przymusem pracy dla &wiadcze%
cywilnych s$u'b dla celów obrony w$)cznie z ochron)
ludno&ci cywilnej; przymusowe obj"cie publiczno-
prawnymi stosunkami s$u'bowymi jest dopuszczalne
tylko dla wype$nienia zada% policyjnych albo innych
w$adczych zada% administracji publicznej, które mog)
by- wype$nione tylko w oparciu o publiczny stosunek
s$u'bowy. Stosunki pracy, o których mowa w zdaniu 1,
mog) by- ustanowione przy si$ach zbrojnych w
dziedzinie ich zaopatrzenia, jak i przy administracji
publicznej; przymusowe zatrudnienie w dziedzinie
zaopatrzenia ludno&ci cywilnej jest dopuszczalne tylko
dla pokrycia niezb"dnego dla jej 'ycia zaopatrzenia
albo dla zapewnienia jej ochrony. [...]

Art. 13
1. Mieszkanie jest nienaruszalne.
2. Rewizje mo'e zarz)dzi- tylko s"dzia, a w razie
niebezpiecze%stwa, mog)cego wynikn)- ze zw$oki,
równie' inne przewidziane w ustawach organy i tylko
w sposób przewidziany przez te ustawy.
 3. Naruszenia i ograniczenia s) ponadto
dopuszczalne tylko dla odwrócenia powszechnego
niebezpiecze%stwa lub zagro'enia 'ycia
poszczególnych osób, a na podstawie ustawy równie'
dla zapobie'enia nag$ym zagro'eniom bezpiecze%stwa
i porz)dku publicznego, w szczególno&ci dla
zapobie'enia brakowi pomieszcze%, dla zwalczania
niebezpiecze%stwa zarazy lub dla ochrony zagro'onych
m$odocianych.

Art. 14
1. Zapewnia si" prawo w$asno&ci i dziedziczenia.
Ich tre&- i granice okre&l) ustawy.
2. W$asno&- zobowi)zuje. U'ywanie w$asno&ci
winno zarazem s$u'y- dobru ogólnemu.
3. Wyw$aszczenie jest dopuszczalne tylko dla
dobra ogólnego. Mo'e ono nast)pi- jedynie przez
ustaw" lub na podstawie ustawy, która okre&la rodzaj i
rozmiary odszkodowania. Odszkodowanie nale'y
ustali- na podstawie sprawiedliwej oceny interesów
ogó$u oraz osób zainteresowanych. W sporach o wy-
soko&- odszkodowania w$a&ciwe s) s)dy powszechne.

Art. 15
Ziemia, bogactwa naturalne i &rodki produkcji
mog) by- w celu uspo$ecznienia przekszta$cone na
w$asno&- spo$eczn) lub w inne formy gospodarki
spo$ecznej na mocy ustawy, która okre&la rodzaj i
rozmiary odszkodowania. Do odszkodowa% stosuje si"
odpowiednio art. 14, ust. 3, zdanie 3 i 4.

Art. 16
1. Nikomu nie mo'na odebra- obywatelstwa
niemieckiego. Utrata obywatelstwa mo'e nast)pi-
tylko na podstawie ustawy, a wbrew woli zaintereso-
wanego tylko wtedy, je&li nie stanie si" on z tego
powodu bezpa%stwowcem.
 2. ,aden Niemiec nie mo'e by- wydany innemu
pa%stwu. Osoby prze&ladowane ze wzgl"dów
politycznych korzystaj) z prawa azylu.

Art. 17
Ka'dy ma prawo sk$adania indywidualnie lub
wspólnie z innymi pisemnych petycji lub za'ale% do
w$a&ciwych organów lub przedstawicielstwa
narodowego.
Art. 17a
1. Ustawy o s$u'bie wojskowej i s$u'bie
zast"pczej mog) postanowi-, 'e dla cz$onków si$
zbrojnych i s$u'by pomocniczej w czasie odbywania
s$u'by wojskowej lub pomocniczej ulegnie
ograniczeniu ich zasadnicze prawo swobodnego
wypowiadania i rozpowszechniania opinii w s$owie,
pi&mie i obrazie (art. 5, ust. 1, zdanie 1, cz"&- 2),
zasadnicze prawo wolno&ci zgromadze% (art. 8) oraz
prawo petycji (art. 17), o ile przyznaje ono prawo
sk$adania wspólnie z innymi pró&b i za'ale%.
2. Ustawy, które s$u') obronie, w$)czaj)c w to
ochron" ludno&ci cywilnej, mog) postanowi-, 'e
ulegn) ograniczeniu zasadnicze prawa swobodnego
osiedlania si" (art. 11) i nienaruszalno&ci mieszkania
(art. 13).

Art. 18
Kto nadu'ywa wolno&ci wypowiadania
pogl)dów, szczególnie wolno&ci prasy (art. 5, ust. 1),
wolno&ci nauczania (art. 5, ust. 3), wolno&ci
zgromadze% (art. 8), wolno&ci stowarzysze% (art. 9),
tajemnicy korespondencji, poczty i telekomunikacji
(art. 10), prawa w$asno&ci (art. 14) albo prawa azylu
(art. 16, ust. 2), do walki z demokratycznym,
wolno&ciowym ustrojem, traci wymienione prawa
zasadnicze. O utracie praw i zakresie tej utraty orzeka
Zwi)zkowy Trybuna$ Konstytucyjny.

Art. 19
 1. Je'eli na podstawie niniejszej ustawy
zasadniczej pewne prawo zasadnicze mo'e by-
ograniczone przez ustaw" lub na podstawie ustawy,
ustawa ta musi obowi)zywa- ogólnie, a nie tylko dla
poszczególnego przypadku. Ponadto ustawa ta musi
wymienia- prawo zasadnicze z podaniem artyku$u.
2. W 'adnym wypadku nie mo'e by- naruszona
istotna tre&- prawa zasadniczego.
 3. Prawa zasadnicze odnosz) si" równie' do
rodzimych osób prawnych, je'eli ze swej istoty maj)
one do nich zastosowanie.
4. Je&li w$adza publiczna naruszy czyje& prawa,
przys$uguje tej osobie droga s)dowa. Je&li nie
przewidziano innej w$a&ciwo&ci, w$a&ciwe jest
s)downictwo powszechne. W art. 10, ust. 2, zdanie 2
pozostaje nie naruszone.

II. ZWI/ZEK
I KRAJE
Art. 20
1. Republika Federalna Niemiec jest
demokratycznym i socjalnym pa%stwem zwi)zkowym.
2. Wszelka w$adza pa%stwowa pochodzi od
narodu. Naród sprawuje j) w wyborach i g$osowaniach
oraz za po&rednictwem specjalnych organów ustawo-
dawstwa, w$adzy wykonawczej i wymiaru
sprawiedliwo&ci.
3. W$adz" ustawodawcz) wi)'e porz)dek
konstytucyjny, za& w$adz" wykonawcz) i wymiar
sprawiedliwo&ci ustawa i prawo.
4. Wobec ka'dego, kto usi$uje ustrój ten
zlikwidowa-, wszyscy Niemcy maj) prawo oporu,
je'eli inne przeciwdzia$anie nie jest mo'liwe.

Art. 21
1. Partie wspó$dzia$aj) w politycznym
kszta$towaniu si" woli narodu. Wolno zak$ada- partie.
Ich struktura wewn"trzna musi odpowiada- zasadom
demokratycznym. Partie musz) sk$ada- publicznie
sprawozdania z pochodzenia swoich &rodków
finansowych.
2. Partie, które swoimi celami lub zachowaniem
si" zwolenników zmierzaj) do naruszenia lub obalenia
wolno&ciowego, demokratycznego ustroju, albo
zagra'aj) istnieniu Republiki Federalnej Niemiec, s)
sprzeczne z konstytucj). O sprzeczno&ci z konstytucj)
orzeka Zwi)zkowy Trybuna$ Konstytucyjny.
3. Szczegó$y ustalaj) ustawy zwi)zkowe.

Art. 22
Flaga Zwi)zku jest czarno-
czerwono-z$ota.

Art. 23
Niniejsza ustawa zasadnicza obowi)zuje na razie
na obszarze krajów: Badenii, Bawarii, Bremy,
Wielkiego Berlina, Hamburga, Hesji, Dolnej Saksonii,
Pó$nocnej Nadrenii-Westfalii, Nadrenii-Palatynatu,
Szlezwigu-Holsztynu, Wirtembergii-Badenii i
Wirtembergii-Hohenzollern. Jej moc obowi)zuj)ca
b"dzie rozci)gni"ta na inne cz"&ci Niemiec po ich
przyst)pieniu.
Art. 24
1. Zwi)zek mo'e w drodze ustawy przenosi-
prawa zwierzchnie na instytucje mi"dzypa%stwowe.
2. Zwi)zek mo'e dla ochrony pokoju w$)czy- si"
do systemu wzajemnego bezpiecze%stwa zbiorowego;
zgodzi si" przy tym na takie ograniczenia swoich praw
zwierzchnich, które przynios) i zabezpiecz) pokojowy
i trwa$y $ad w Europie i mi"dzy narodami &wiata.
 3. Dla uregulowania sporów mi"dzypa%stwowych
Zwi)zek przyst)pi do uk$adów w sprawie
powszechnego, wszechstronnego, obligatoryjnego
mi"dzynarodowego s)downictwa rozjemczego.
Art. 25
Ogólne zasady prawa narodów s) cz"&ci)
sk$adow) prawa zwi)zkowego. Maj) one
pierwsze%stwo przed ustawami i rodz) prawa i
obowi)zki bezpo&rednio dla mieszka%ców obszaru
zwi)zkowego. [...]

Art. 30
Wykonywanie uprawnie% w$adzy pa%stwowej
oraz wype$nianie zada% pa%stwowych nale'y do
krajów, je&li niniejsza ustawa zasadnicza nie
przewiduje lub nie dopuszcza inaczej.

Art. 31
Prawo zwi)zkowe ma pierwsze%stwo przed prawem
krajowym. [...]

III. PARLAMENT ZWI/ZKOWY

Art. 38
1. Pos$owie do niemieckiego Parlamentu
Zwi)zkowego s) wybierani w powszechnym,
bezpo&rednim, wolnym, równym i tajnym g$osowaniu.
S) oni przedstawicielami ca$ego narodu, nie s)
zwi)zani zleceniami i instrukcjami i podlegaj)
wy$)cznie swemu sumieniu.
2. Prawo wybierania ma ka'dy, kto uko%czy$ 21
lat; wybrany mo'e by- ka'dy, kto uko%czy$ 25 lat.
3. Szczegó$y ustali ustawa zwi)zkowa.

Art. 39
1. Parlament Zwi)zkowy wybiera
si" na 4 lata. [...]
 Art. 40
1. Parlament Zwi)zkowy wybiera swego
prezydenta, jego zast"pców i sekretarzy. Parlament
uchwala swój regulamin.
2. Prezydent sprawuje w gmachu Parlamentu
Zwi)zkowego w$adz" domow) i policj" sesyjn). Bez
jego zgody nie wolno przeprowadza- rewizji ani
dokonywa- zaj"- w pomieszczeniach Parlamentu
Zwi)zkowego.

Art. 41
1. Kontrola wyborów nale'y do Parlamentu
Zwi)zkowego. Decyduje on równie' o utracie przez
pos$a mandatu poselskiego.
2. Od orzeczenia parlamentu Zwi)zkowego
dopuszczalne jest za'alenie do Zwi)zkowego
Trybuna$u Konstytucyjnego.
3. Szczegó$y okre&li ustawa zwi)zkowa. [...]
IV. RADA ZWI/ZKOWA
Art. 50
Kraje wspó$dzia$aj) w ustawodawstwie i
administracji zwi)zkowej za po&rednictwem Rady
Zwi)zkowej.
 Art. 51
1. Rada Zwi)zkowa sk$ada si" z cz$onków
rz)dów krajowych, które ich mianuj) i odwo$uj).
Cz$onkowie Rady mog) by- zast"powani przez innych
cz$onków swoich rz)dów.
2. Ka'dy kraj ma co najmniej 3 g$osy. Kraje,
których liczba ludno&ci przekracza 2 miliony, maj) 4
g$osy, a kraje, których liczba ludno&ci przekracza 6
milionów, 5 g$osów.
3. Ka'dy kraj mo'e delegowa- tylu cz$onków, ile
ma g$osów. G$osy jednego kraju musz) by- oddawane
zgodnie i tylko przez obecnych cz$onków lub ich
zast"pców. [...]

V. PREZYDENT
ZWI/ZKU
Art. 54
1. Prezydenta Zwi)zku wybiera Zgromadzenie
Zwi)zkowe bez dyskusji. Wybrany mo'e by- ka'dy
Niemiec, który ma prawo wyborcze do Parlamentu
Zwi)zkowego i uko%czy$ 40 lat 'ycia.
2. Prezydenta Zwi)zku wybiera si" na 5 lat.
Ponowny wybór jest dopuszczalny tylko raz. [...]
6. Wybrany zostaje ten, kto uzyska$ g$osy
wi"kszo&ci cz$onków Zgromadzenia Zwi)zkowego.
Je&li w dwóch kolejnych g$osowaniach 'aden z kan-
dydatów potrzebnej wi"kszo&ci nie uzyska$, zostaje
wybrany ten, kto w nast"pnym g$osowaniu uzyska
najwi"ksz) liczb" g$osów.
7. Szczegó$y ustali ustawa zwi)zkowa.

Art. 55
1. Prezydent Zwi)zku nie mo'e by- ani
cz$onkiem rz)du, ani cz$onkiem cia$a ustawodawczego
Zwi)zku lub kraju.
2. Prezydent Zwi)zku nie mo'e piastowa- innego
p$atnego urz"du, prowadzi- przedsi"biorstwa,
wykonywa- 'adnego zawodu ani by- cz$onkiem
zarz)du lub rady nadzorczej przedsi"biorstwa
obliczonego na zysk. [...]

Art. 58
Do wa'no&ci rozporz)dze% i zarz)dze%
prezydenta Zwi)zku wymagana jest kontrasygnata
kanclerza Zwi)zku lub w$a&ciwego ministra
zwi)zkowego. Nie dotyczy to mianowania i odwo$ania
kanclerza Zwi)zku, rozwi)zania Parlamentu
Zwi)zkowego w my&l art. 63 i pro&by z art. 69, ust. 3.
Art. 59
1. Prezydent Zwi)zku reprezentuje Zwi)zek na
zewn)trz. Zawiera w imieniu Zwi)zku umowy z
innymi pa%stwami. Wysy$a i przyjmuje przedstawicieli
dyplomatycznych.
2. Umowy reguluj)ce stosunki polityczne
Zwi)zku lub dotycz)ce spraw b"d)cych przedmiotem
ustawodawstwa zwi)zkowego wymagaj) zgody lub
wspó$dzia$ania w$a&ciwych ka'dorazowo dla tego
ustawodawstwa zwi)zkowego cia$, wyra'onej w
postaci ustawy zwi)zkowej. Do umów z zakresu
administracji stosuje si" odpowiednio przepisy o
administracji zwi)zkowej.
Art. 60
1. Prezydent Zwi)zku mianuje i odwo$uje
s"dziów zwi)zkowych, urz"dników zwi)zkowych,
oficerów i podoficerów, je'eli ustawa nie stanowi
inaczej.
2. W poszczególnych przypadkach korzysta on w
imieniu Zwi)zku z prawa $aski. [...]

Art. 61
1. Parlament Zwi)zkowy lub Rada Zwi)zkowa
mog) oskar'y- prezydenta Zwi)zku przed Trybuna$em
Konstytucyjnym Zwi)zku z powodu umy&lnego
naruszenia ustawy zasadniczej albo innej ustawy
zwi)zkowej. Wniosek o wniesienie oskar'enia musi
by- postawiony co najmniej przez jedn) czwart)
cz$onków Parlamentu Zwi)zkowego lub jedn) czwart)
g$osów Rady Zwi)zkowej. Uchwa$a o wniesieniu
oskar'enia wymaga wi"kszo&ci dwóch trzecich
cz$onków Parlamentu Zwi)zkowego albo dwóch
trzecich g$osów Rady Zwi)zkowej. Oskar'enie popiera
pe$nomocnik cia$a oskar'aj)cego.
2. Je&li Zwi)zkowy Trybuna$ Konstytucyjny
stwierdzi, 'e prezydent Zwi)zku winien jest
rozmy&lnego naruszenia ustawy zasadniczej lub innej
ustawy zwi)zkowej, mo'e orzec z$o'enie go z urz"du.
Po wniesieniu oskar'enia Trybuna$ mo'e orzec
tymczasowym zarz)dzeniem, 'e zachodz) przeszkody
w sprawowaniu urz"du przez prezydenta.

VI. RZ/D ZWI/ZKOWY

Art. 62
Rz)d Zwi)zkowy sk$ada si" z kanclerza Zwi)zku
oraz ministrów zwi)zkowych.
Art. 63
1. Parlament Zwi)zkowy wybiera kanclerza
Zwi)zku bez dyskusji na wniosek prezydenta Zwi)zku.
2. Wybrany jest ten, kto uzyska g$osy wi"kszo&ci
cz$onków parlamentu Zwi)zkowego. Prezydent
Zwi)zku obowi)zany jest mianowa- wybranego.
3. Je&li zaproponowany kandydat nie b"dzie
wybrany, Parlament Zwi)zkowy mo'e w ci)gu 14 dni
od g$osowania wybra- kanclerza Zwi)zku g$osami
wi"kszo&ci swych cz$onków.
4. Je&li w tym terminie wybór nie nast)pi,
odb"dzie si" niezw$ocznie nowe g$osowanie, w którym
wybrany zostanie ten kandydat, który otrzyma
najwi"cej g$osów. Je&li wybrany uzyska glosy
wi"kszo&ci cz$onków Parlamentu Zwi)zkowego,
prezydent Zwi)zku obowi)zany jest mianowa- go w
ci)gu 7 dni od dokonania wyboru. Je&li wybrany tej
wi"kszo&ci nie uzyska$, prezydent Zwi)zku
obowi)zany jest w ci)gu 7 dni albo mianowa- go, albo
rozwi)za- Parlament Zwi)zkowy.
 Art. 65a
1. Prezydent Zwi)zku mianuje i odwo$uje
ministrów zwi)zkowych na wniosek kanclerza
Zwi)zku. [...]
Art. 65
Kanclerz Zwi)zku ustala wytyczne polityki i jest
za nie odpowiedzialny. W ramach tych wytycznych
ka'dy minister zwi)zkowy kieruje swoim resortem
samodzielnie i pod osobist) odpowiedzialno&ci). W
razie ró'nicy zda% mi"dzy ministrami rozstrzyga rz)d
zwi)zkowy. Kanclerz Zwi)zku kieruje pracami rz)du
na podstawie regulaminu, uchwalonego przez rz)d
zwi)zkowy i zatwierdzonego przez prezydenta
Zwi)zku. [...]
Art. 66
Kanclerzowi Zwi)zku i ministrom zwi)zkowym
nie wolno piastowa- 'adnego innego p$atnego urz"du,
prowadzi- 'adnego przedsi"biorstwa, wykonywa-
'adnego zawodu ani te' by- cz$onkiem zarz)du, a bez
zgody Parlamentu Zwi)zkowego równie' cz$onkiem
rady nadzorczej przedsi"biorstwa obliczonego na zysk.
Art. 67
1. Parlament Zwi)zkowy mo'e wyrazi-
kanclerzowi wotum nieufno&ci tylko w ten sposób, 'e
dokona wyboru jego nast"pcy g$osami wi"kszo&ci
swoich cz$onków i zwróci si" do prezydenta Zwi)zku z
wnioskiem o odwo$anie kanclerza Zwi)zku. Prezydent
Zwi)zku obowi)zany jest przychyli- si" do wniosku i
mianowa- wybranego.
2. Mi"dzy postawieniem wniosku a g$osowaniem
musi up$yn)- 48 godzin.

Art. 68
1. Je'eli wniosek kanclerza Zwi)zku o wyra'enie
mu wotum zaufania nie uzyska zgody wi"kszo&ci
cz$onków Parlamentu Zwi)zkowego, wówczas prezy-
dent Zwi)zku mo'e na wniosek kanclerza Zwi)zku
rozwi)za- Parlament Zwi)zkowy w ci)gu 21 dni.
Prawo do rozwi)zania wygasa, je&li Parlament
Zwi)zkowy g$osami wi"kszo&ci swych cz$onków
wybierze innego kanclerza Zwi)zku.
2. Mi"dzy postawieniem wniosku a g$osowaniem
musi up$yn)- 48 godzin.

Art. 69
1. Kanclerz Zwi)zku mianuje jednego z
ministrów zwi)zkowych swoim zast"pc).
2. Urz)d kanclerza Zwi)zku lub ministra
zwi)zkowego ko%czy si" w ka'dym przypadku z
chwil) zebrania si" nowego Parlamentu Zwi)zkowego,
a urz)d ministra równie' w ka'dym wypadku z$o'enia
urz"du przez kanclerza Zwi)zku.
3. Kanclerz Zwi)zku na pro&b" prezydenta
Zwi)zku, a minister zwi)zkowy na pro&b" kanclerza
Zwi)zku obowi)zani s) pe$ni- swe obowi)zki a' do
mianowania nast"pcy.
 VII. USTAWODAWSTWO ZWI/ZKOWE
Art. 70
1. Kraje posiadaj) w$adz" ustawodawcz) z
wyj)tkiem uprawnie% ustawodawczych, które niniejsza
ustawa zasadnicza zastrzega dla Zwi)zku.
2. Podzia$ w$a&ciwo&ci mi"dzy Zwi)zkiem a
krajami okre&la si" na podstawie przepisów niniejszej
ustawy zasadniczej o ustawodawstwie wy$)czonym i
konkurencyjnym. [...]
Art. 78
Ustawa uchwalona przez Parlament Zwi)zkowy
jest wa'na, gdy Rada Zwi)zkowa wyrazi na ni) zgod",
gdy nie postawi wniosku w my&l art. 77, ust. 2, nie
wniesie sprzeciwu w terminie przewidzianym w art.
77, ust. 3, lub go wycofa albo gdy sprzeciw zostanie
przeg$osowany przez Parlament Zwi)zkowy.
Art. 79
1. Ustawa zasadnicza mo'e by- zmieniona
jedynie przez ustaw", która wyra#nie zmienia lub
uzupe$nia brzmienie ustawy zasadniczej. [...]

XI. POSTANOWIENIE PRZEJ*CIOWE I KO-COWE

Art. 116
1. Niemcem w rozumieniu niniejszej ustawy
zasadniczej z zastrze'eniem innego ustawodawczego
uregulowania jest ka'dy, kto ma obywatelstwo nie-
mieckie albo kto jako uchod#ca lub wyp"dzony
narodowo&ci niemieckiej, jego ma$'onek lub potomek
znalaz$ przyj"cie na obszarze Rzeszy Niemieckiej
wed$ug stanu z dnia 31 grudnia 1937 r.
2. By$ym obywatelom niemieckim, którzy
mi"dzy dniem 30 stycznia 1933 a dniem 8 maja 1945 r.
pozbawieni zostali z przyczyn politycznych, rasowych
lub religijnych obywatelstwa niemieckiego, oraz ich
potomkom nale'y je na wniosek przywróci-. Uwa'a
si", 'e nie stracili oni obywatelstwa, je'eli osiedlili si"
w Niemczech po 9 maja 1945 r. i nie wyrazili innej
woli. [...]
Art. 120
1. Zwi)zek ponosi wydatki z tytu$u kosztów
okupacji oraz ci"'ary wewn"trzne i zewn"trzne
spowodowane przez wojn". Je'eli ci"'ary te zosta$y do
1 pa#dziernika 1965 r. uregulowane ustawami
zwi)zkowymi. Zwi)zek i kraje we wzajemnych
stosunkach ponosz) koszty wed$ug przepisów tych
ustaw. Je'eli koszty tych ci"'arów spowodowanych
przez wojn", które nie zosta$y lub nie zostan)
uregulowane przez ustawy zwi)zkowe, by$y do 1
pa#dziernika 1965 r. ponoszone przez kraje, gminy
(zwi)zki gmin) albo inne podmioty, które wykonuj)
zadania krajów lub gmin, to Zwi)zek nie jest
zobowi)zany do przej"cia kosztów tego rodzaju tak'e
po tym terminie. Zwi)zek pokrywa dop$aty do
ci"'arów z ubezpieczenia spo$ecznego z
uwzgl"dnieniem ubezpieczenia od bezrobocia i
pomocy dla bezrobotnych. Ustanowione w niniejszym
ust"pie roz$o'enie ci"'arów spowodowanych przez
wojn" mi"dzy Zwi)zek i kraje nie narusza ustawowego
uregulowania roszcze% odszkodowawczych z tytu$u
nast"pstwa wojny. [...]

Art. 123
[...] 2. Je&li zawarte przez Rzesz" Niemieck)
umowy pa%stwowe odnosz) si" do podmiotów, które
wed$ug niniejszej ustawy zasadniczej nale') do
kompetencji ustawodawstwa krajowego, a wed$ug
ogólnych zasad prawnych s) wa'ne i nadal
obowi)zuj), pozostaj) one w mocy z zachowaniem
wszystkich praw oraz zastrze'e% uczestników tych
umów a' do zawarcia nowych umów pa%stwowych
przez organy w$a&ciwe wed$ug niniejszej ustawy
zasadniczej albo do czasu, kiedy w inny sposób
wygasn) na podstawie zawartych w nich postanowie%.
[...]
 Art. 126
Ró'nice zda% co do mocy obowi)zuj)cej prawa
jako prawa zwi)zkowego rozstrzyga Zwi)zkowy
Trybuna$ Konstytucyjny. [...]

Art. 139
Postanowienia niniejszej ustawy zasadniczej nie
naruszaj) przepisów prawnych o „uwolnieniu narodu
niemieckiego od narodowego socjalizmu i
militaryzmu”.

Art. 140
Postanowienia art. 136, 137, 138, 139 i 141
konstytucji niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 r. s)
cz"&ci) sk$adow) niniejszej ustawy zasadniczej. [...]

Art. 144
1. Niniejsza ustawa zasadnicza wymaga przyj"cia
przez przedstawicielstwa narodowe w dwóch trzecich
tych krajów niemieckich, w których b"dzie ona
obowi)zywa-. [...]

Art. 145
1. Rada Parlamentarna na posiedzeniu
publicznym przy wspó$udziale pos$ów Wielkiego
Berlina stwierdza przyj"cie niniejszej ustawy
zasadniczej, przygotowuje j) i og$asza.
2. Niniejsza ustawa zasadnicza wchodzi w 'ycie z
up$ywem dnia og$oszenia.
3. Podlega ona og$oszeniu w Zwi)zkowym
Dzienniku Ustaw.

Art. 146
Niniejsza ustawa zasadnicza traci moc
obowi)zuj)c) w dniu, w którym wejdzie w 'ycie
konstytucja uchwalona swobodn) decyzj) narodu
niemieckiego.
Bonn nad Renem, 23 maja 1949.
 46. KONSTYTUCJA NIEMIECKIEJ REPUBLIKI
DEMOKRATYCZNEJ
Z 7 PA+DZIERNIKA 1949 R.
(GDDR, 1949, s. 4 i n.; przek$ad:
Grzybowski, s. 39-78)

Lud Niemiecki, o"ywiony wol# zabezpieczenia

wolno$ci i praw cz!owieka, ukszta!towania "ycia
zbiorowego i gospodarczego na zasadach
sprawiedliwo$ci spo!ecznej, s!u"enia post&powi
spo!ecznemu, popieraniu przyjaznych stosunków ze
wszystkimi narodami i zabezpieczenia pokoju, nada!
sobie niniejsz# Konstytucje.

A. PODSTAWY W(ADZY PA.STWOWEJ

Art. 1
Niemcy s) niepodzieln) Republik)
demokratyczn); podstaw) Republiki s) Kraje
Niemieckie.
Republika rozstrzyga o wszystkich sprawach,
które maj) istotne znaczenie dla istnienia i rozwoju
Narodu niemieckiego jako ca$o&ci; wszystkie inne
sprawy kraje rozstrzygaj) samodzielnie.
Decyzje Republiki s) w zasadzie wykonywane
przez kraje.
Istnieje tylko jedno obywatelstwo niemieckie.

Art. 2
Barwami Niemieckiej Republiki Demokratycznej
s) kolory czarny, czerwony i z$oty.
Stolic) Republiki jest Berlin.

Art. 3
Wszelka w$adza pochodzi od Ludu.
Ka'dy obywatel ma prawo i obowi)zek
wspó$uczestniczenia w kszta$towaniu spraw swojej
gminy, swojego powiatu, kraju i Niemieckiej Republiki
Demokratycznej.
Prawo obywateli do uczestniczenia w sprawach
publicznych znajduje swój wyraz:
w inicjatywie ludowej i w referendum;
w wykonywaniu czynnego i biernego prawa
wyborczego;
w obejmowaniu urz"dów publicznych w
administracji i wymiarze sprawiedliwo&ci.
Ka'demu obywatelowi przys$uguje prawo
sk$adania petycji do przedstawicielstwa ludowego.
W$adza pa%stwowa powinna s$u'y- dobru Ludu,
wolno&ci, pokojowi i post"powi demokratycznemu.
Osoby czynne w s$u'bie publicznej s$u')
ogó$owi, a nie jednej tylko partii. Przedstawicielstwo
ludowe kontroluje ich dzia$alno&-. Art. 4
Wszelkie akty w$adzy pa%stwowej musz)
odpowiada- zasadom uznanym przez konstytucj" za
tre&- w$adzy pa%stwowej. O zgodno&ci tych aktów z
Konstytucj) rozstrzyga przedstawicielstwo ludowe
stosownie do art. 66 Konstytucji. Ka'dy ma prawo i
obowi)zek przeciwstawi- si" aktom sprzecznym z
uchwa$ami przedstawicielstwa ludowego.
Ka'dy obywatel obowi)zany jest post"powa-
zgodnie z Konstytucj) i broni- Konstytucji przed jej
wrogami.
 Art. 5
Powszechnie uznane zasady prawa
mi"dzynarodowego wi)') w$adz" pa%stwow) i
ka'dego obywatela.
Utrzymanie i zapewnienie przyjaznych
stosunków ze wszystkimi narodami jest obowi)zkiem
w$adzy pa%stwowej.
,adnemu obywatelowi nie wolno bra- udzia$u w
dzia$aniach zbrojnych, które s$u') celom ucisku
narodowego. [...]

II. USTRÓJ GOSPODARCZY

Art. 19
Ustrój 'ycia gospodarczego musi odpowiada-
zasadom sprawiedliwo&ci spo$ecznej; musi
zabezpiecza- wszystkim ludzkie warunki bytu.
Gospodarka ma s$u'y- dobru ca$ego ludu i
zaspokojeniu jego potrzeb; powinna ona zapewni-
ka'demu udzia$ w wynikach produkcji, odpowiadaj)cy
jego &wiadczeniom.
W ramach tych zada% i celów zapewnia si"
ka'demu wolno&- gospodarcz).

Art. 20
Nale'y popiera- rozwój inicjatywy prywatnej
ch$opów oraz trudni)cych si" handlem i przemys$em.
Nale'y rozbudowa- samopomoc spó$dzielcz).
[...]

C. ORGANIZACJA W(ADZY PA.STWOWEJ

1. PRZEDSTAWICIELSTWO LUDOWE
REPUBLIKI
 Art. 50
Najwy'szym organem Republiki jest
Zgromadzenie Ludowe.

Art. 51
Zgromadzenie Ludowe sk$ada si" z pos$ów Ludu
niemieckiego. Pos$owie s) wybierani na cztery lata w
powszechnym, równym, bezpo&rednim i tajnym
g$osowaniu wed$ug ordynacji wyborczej, opartej na
systemie wyborów proporcjonalnych.
Pos$owie s) przedstawicielami ca$ego Ludu.
Podlegaj) oni tylko w$asnemu sumieniu i nie s)
zwi)zani poleceniami. [...]

II. PRZEDSTAWICIELSTWO KRAJÓW

Art. 71
Dla przedstawicielstwa krajów niemieckich
tworzy si" Izb" Krajów. Ka'dy kraj posiada w Izbie
Krajów jednego przedstawiciela na pi"-set tysi"cy
mieszka%ców. Ka'dy kraj posiada co najmniej jednego
przedstawiciela.
Art. 72
Cz$onków Izby Krajów wybieraj) sejmy krajowe
na okres kadencji sejmu krajowego w stosunku do
liczebno&ci stronnictw. [...]

IV. RZ/D REPUBLIKI

Art. 91
Rz)d Republiki sk$ada si" z
premiera i ministrów.
 Art. 92
Premiera wyznacza stronnictwo najliczniej
reprezentowane w Zgromadzeniu Ludowym. Premier
tworzy Rz)d. Wszystkie stronnictwa, posiadaj)ce co
najmniej czterdziestu pos$ów, reprezentowane s) w
Rz)dzie w stosunku do swojej liczebno&ci przez
ministrów i podsekretarzy stanu. Podsekretarze stanu
bior) udzia$ w posiedzeniach Rz)du z g$osem
doradczym.
Je'eli jakie& stronnictwo uchyla si" od udzia$u w
Rz)dzie, Rz)d zostaje utworzony bez tego stronnictwa.
Tylko pos$owie do Zgromadzenia Ludowego
mog) by- ministrami.
Zgromadzenie Ludowe zatwierdza Rz)d i
przedstawiony przeze% program. [...]

V. PREZYDENT REPUBLIKI

Art. 101
Prezydenta Republiki wybieraj) na okres czterech
lat Zgromadzenie Ludowe i Izba Krajów na wspólnej
sesji. Prezydent Zgromadzenia Ludowego zwo$uje
wspóln) sesj" i kieruje jej obradami.
Wybrany mo'e by- ka'dy obywatel po
uko%czeniu trzydziestu pi"ciu lat 'ycia. [...]
Art. 103
Prezydent Republiki mo'e by- z$o'ony z urz"du
wspóln) uchwa$) Zgromadzenia Ludowego i Izby
Krajów. Dla wa'no&ci uchwa$y wymagana jest
wi"kszo&- dwóch trzecich g$osów ustawowej liczby
pos$ów. [...]

VI. REPUBLIKA 1 KRAJE

Art. 109
Ka'dy kraj musi mie- konstytucj" zgodn) z
zasadami Konstytucji Republiki. Sejm krajowy jest
najwy'szym i wy$)cznym przedstawicielem ludowym
kraju.
Przedstawicielstwo ludowe wybiera si" w
powszechnym, równym, bezpo&rednim i tajnym
g$osowaniu wszystkich uprawnionych do g$osowania
obywateli, w wyborach stosunkowych wed$ug zasad
ordynacji wyborczej Republiki. [...]

47. KONSTYTUCJA NIEMIECKIEJ REPUBLIKI

DEMOKRATYCZNEJ
Z 4 KWIETNIA 1968 R.
(GDDR, Teil I, 47/1974; przek$ad w:
Konstytucje, s. 21-56)

Poczuwaj)c si" do odpowiedzialno&ci, aby

ca$emu narodowi niemieckiemu wskaza- drog" do
przysz$o&ci, pokoju i socjalizmu, ze wzgl"du na
historyczny fakt, 'e imperializm pod kierownictwem
USA w porozumieniu z ko$ami zachodnioniemieckiego
kapita$u dokona$ rozbicia Niemiec, aby przekszta$ci-
Niemcy zachodnie w baz" imperializmu i walki
przeciw socjalizmowi, co pozostaje w sprzeczno&ci z
'ywotnymi interesami narodu, naród Niemieckiej
Republiki Demokratycznej, opieraj)c si" mocno na
zdobyczach anty faszystowsko-demokratycznej i
socjalistycznej przebudowy ustroju spo$ecznego,
zjednoczony w swoich klasach i warstwach ludu pracu-
j)cego, kontynuuj)c dzie$o konstytucji z 7 pa#dziernika
1949 roku, w jej duchu i przepe$niony wol) kroczenia
naprzód niezachwianie, na podstawie swobodnej
decyzji, na drodze pokoju, sprawiedliwo&ci spo$ecznej,
demokracji, socjalizmu i przyja#ni mi"dzy narodami,
nada$ sobie niniejsz) konstytucj".

CZ*!0 I
PODSTAWY SOCJALISTYCZNEGO USTROJU
SPO(ECZNEGO I PA.STWOWEGO
 Rozdzia$ I
PODSTAWY POLITYCZNE
Art. 1
Niemiecka Republika Demokratyczna jest
pa%stwem socjalistycznym narodu niemieckiego. Jest
ona polityczn) organizacj) ludu pracuj)cego miast i
wsi, który wspólnie pod kierownictwem klasy
robotniczej i jej marksistowsko-leninowskiej partii
urzeczywistnia socjalizm.
Stolic) Niemieckiej Republiki Demokratycznej
jest Berlin.
Flaga pa%stwa Niemieckiej Republiki
Demokratycznej ma kolor czamo-czerwono-z$oty i
nosi po obu stronach w &rodku herb pa%stwowy
Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Herb pa%stwowy Niemieckiej Republiki
Demokratycznej sk$ada si" z m$ota i cyrkla,
otoczonych wie%cem k$osów, który w dolnej cz"&ci
spowity jest czarno-czerwono-z$ot) wst"g).
Art. 2
1. Ca$a w$adza polityczna w Niemieckiej
Republice Demokratycznej sprawowana jest przez lud
pracuj)cy. Cz$owiek stanowi centrum wszelkich stara%
spo$ecze%stwa socjalistycznego i pa%stwa. Spo$eczny
system socjalistyczny podlega sta$emu doskonaleniu.
2. !cis$y sojusz klasy robotniczej z klas)
ch$opów-spó$dzielców, inteligencj) oraz innymi
warstwami narodu, socjalistyczna w$asno&- &rodków
produkcji, planowanie i kierowanie rozwojem
spo$ecznym na podstawie post"powych osi)gni"-
nauki stanowi) nienaruszalne podstawy
socjalistycznego porz)dku spo$ecznego.
3. Wyzysk cz$owieka przez cz$owieka zosta$ na
zawsze usuni"ty. Wszystko, co stwarza wysi$ek r)k
ludu, jest w$asno&ci) ludu. Urzeczywistnia si" socjalis-
tyczn) zasad" „ka'dy wed$ug swoich zdolno&ci,
ka'demu wed$ug jego osi)gni"-”.
 4. Zgodno&- politycznych, materialnych i
kulturalnych interesów ludu pracuj)cego i jego
kolektywów z potrzebami spo$ecznymi jest
najwa'niejsz) si$) nap"dow) spo$ecze%stwa
socjalistycznego.
 Art. 3
1. Sojusz wszystkich si$ narodu znajduje swój
organizacyjny wyraz we Froncie Narodowym
Demokratycznych Niemiec.
2. We Froncie Narodowym Demokratycznych
Niemiec jednocz) partie i organizacje masowe
wszystkie si$y narodu do wspólnego dzia$ania w
interesie rozwoju spo$ecze%stwa socjalistycznego. W
ten sposób urzeczywistniaj) one wspó$'ycie
wszystkich obywateli we wspólnocie socjalistycznej w
my&l zasady, i' ka'dy ponosi odpowiedzialno&- za
ca$o&-.

Art. 4
Ca$a w$adza s$u'y dobru narodu. Zabezpiecza
pokojowe 'ycie, ochrania spo$ecze%stwo socjalistyczne
i zapewnia planowe podniesienie stopy 'yciowej,
swobodny rozwój cz$owieka, chroni jego godno&- i
gwarantuje prawa zadeklarowane w niniejszej
konstytucji.
Art. 5
1. Obywatele Niemieckiej Republiki
Demokratycznej wykonuj) swoj) w$adz" polityczn)
poprzez demokratycznie wybrane przedstawicielstwa
ludowe.
2. Przedstawicielstwa ludowe s) podstaw)
systemu organów pa%stwowych. W swojej dzia$alno&ci
opieraj) si" na aktywnym wspó$udziale obywateli w
przygotowaniu, realizacji oraz kontroli decyzji.
3. W 'adnym wypadku i w 'adnych
okoliczno&ciach nie mog) wykonywa- w$adzy
pa%stwowej inne organy ni' konstytucyjnie
przewidziane.

Art. 6
1. Niemiecka Republika Demokratyczna zgodnie
z interesami narodu niemieckiego i mi"dzynarodowym
zobowi)zaniem wszystkich Niemców wyt"pi$a na
swoim terytorium militaryzm i nazizm i uprawia
polityk" zagraniczn) s$u')c) pokojowi i socjalizmowi,
porozumieniu mi"dzy narodami i bezpiecze%stwu.
2. Niemiecka Republika Demokratyczna
utrzymuje i rozwija zgodnie z zasadami
socjalistycznego internacjonalizmu wszechstronn)
wspó$prac" i przyja#% ze Zwi)zkiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich oraz innymi pa%stwami
socjalistycznymi.
3. Niemiecka Republika Demokratyczna wspiera
d)'enia narodów do wolno&ci i niepodleg$o&ci i
utrzymuje wspó$prac" ze wszystkimi pa%stwami na
zasadzie równouprawnienia i wzajemnego
poszanowania.
4. Niemiecka Republika Demokratyczna zmierza
do osi)gni"cia systemu zbiorowego bezpiecze%stwa w
Europie i ustabilizowanego porz)dku pokojowego w
&wiecie. Wypowiada si" na rzecz powszechnego
rozbrojenia.
5. Propaganda militarystyczna i odwetowa w
jakiejkolwiek formie, pod'eganie do wojny oraz
okazywanie nienawi&ci religijnej, rasowej i narodowej
b"d) &cigane jako przest"pstwo. [...]
 CZ*!0 III
ORGANIZACJA I SYSTEM KIEROWNICTWA
PA.STWOWEGO
Art. 47
1. Organizacj" i dzia$alno&- organów
pa%stwowych okre&laj) ustalone w niniejszej
konstytucji cele i zadania w$adzy pa%stwowej.
2. Suwerenno&- ludu pracuj)cego realizowana na
zasadzie centralizmu demokratycznego jest
podstawow) zasad) struktury pa%stwa.
Rozdzia$
1
IZBA
LUDOW
A
Art. 48
1. Izba Ludowa jest najwy'szym organem w$adzy
pa%stwowej Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Rozstrzyga ona na swoich plenarnych posiedzeniach o
podstawowych kwestiach polityki pa%stwowej. [...]
Rozdzia$ 2
RADA
PA.STW
A
Art. 66
1. Rada Pa%stwa jako organ Izby Ludowej
spe$nia mi"dzy jej posiedzeniami wszystkie
podstawowe zadania wynikaj)ce z ustaw i uchwa$ Izby
Ludowej. Za swoj) dzia$alno&- odpowiada przed Izb)
Ludow).
2. Przewodnicz)cy Rady Pa%stwa reprezentuje
Niemieck) Republik" Demokratyczn) w stosunkach
mi"dzynarodowych. Rada Pa%stwa podejmuje decyzje
o zawarciu umów pa%stwowych Niemieckiej Republiki
Demokratycznej. Ratyfikuje je przewodnicz)cy Rady
Pa%stwa. Rada Pa%stwa wypowiada umowy
mi"dzynarodowe. [...]

Anglia

1. WIELKA KARTA WOLNO!CI

(MAGNA CHARTA
LIBERTATUM) Z 15
CZERWCA 1215 R.
(Stubs; przek$ad: Pauli-So$tysowa, s. 21-34)
Jan, z Bo'ej $aski król Anglii, pan Irlandii, ksi)'"
Normandii i Akwitanii i hrabia andegawe%ski,
arcybiskupom, biskupom, opatom, hrabiom, baronom,
s"dziom, le&niczym, szeryfom, zarz)dcom, dworzanom
oraz wszystkim urz"dnikom i wiernym swoim
poddanym pozdrowienie. Niechaj b"dzie wam wia-
domo, 'e my z natchnienia Boga, oraz dla zbawienia
duszy naszej i wszystkich poprzedników i nast"pców
naszych na chwa$" Boga, i w celu wywy'szenia
&wi"tego Ko&cio$a, oraz dla lepszego urz)dzenia
Królestwa naszego, za rad) czcigodnych naszych
ojców, Stefana, arcybiskupa Canterbury, prymasa ca$ej
Anglii i kardyna$a &wi"tego Ko&cio$a rzymskiego,
Henryka, arcybiskupa Dublinu, biskupów: Williama z
Londynu, Piotra z Winchester, Joscelina z Bath i
Glastonbury, Hugona z Lincoln, Waltera z Worcester,
Williama z Coventry i Benedykta z Rochester,
magistra Pandulfa, papieskiego subdiakona i pra$ata
domowego, brata Emeryka, mistrza zakonu
rycerskiego Templariuszów w Anglii i szlachetnych
m"'ów: Williama Marsza$ka, hrabiego Penbroku,
Williama, hrabiego Salisbury, Williama, hrabiego
Warenne, Williama, hrabiego Arundell, Alana z
Galoway, konstabla Szkocji, Warena, syna Haralda,
Piotra, syna Herberta, Huberta z Burgh, marsza$ka
nadwornego Poitou, Hugona z Neville, Mateusza, syna
Herberta, Tomasza Basseta, Alana Basseta, Filipa z
Albini, Roberta z Ropeslay, Jana Marsza$ka, Jana, syna
Hugona i innych wiernych naszych poddanych:
1. Przede wszystkim zgodzili&my si" wobec Boga
i zatwierdzili&my niniejsz) kart) nasz) w imieniu
w$asnym i nast"pców naszych na zawsze, aby ko&ció$
angielski by$ wolny i posiada$ pe$ne swe prawa, a
swobody jego by$y nienaruszone i 'yczymy sobie,
a'eby to by$o przestrzegane, co jest widoczne z tego,
'e ze szczerej i nieprzymuszonej woli, jeszcze przed
powstaniem sporu pomi"dzy nami i naszymi baronami,
nadali&my i zatwierdzili&my kart) nasz) swobod"
wyborów, któr) uwa'a si" za najwa'niejsz) i
najbardziej konieczn) ze swobód ko&cio$a angielskiego
i uzyskali&my zatwierdzenie tej karty przez papie'a
Inocentego III; swobody tej b"dziemy przestrzegali
sami i 'yczymy sobie, aby nast"pcy nasi po wieczne
czasy w dobrej wierze jej przestrzegali. Przyznali&my
równie' w imieniu w$asnym i nast"pców naszych
wszystkim wolnym ludziom naszego królestwa po
wieczne czasy wszystkie ni'ej wymienione swobody,
aby tak oni, jak i ich nast"pcy mieli je i dzier'yli od
nas i od nast"pców naszych.
2. Je'eli kto& z hrabiów lub baronów naszych, lub
spo&ród innych wasali, którzy otrzymali lenno
rycerskie bezpo&rednio od nas, umrze i gdy w chwili
jego &mierci dziedzic jego jest pe$noletni i obowi)zany
do zap$acenia nam „relevium”, niech obejmie
dziedzictwo, p$ac)c dawne „relavium”, które wynosi
dla dziedzica lub dziedziców hrabiego z ca$kowitego
lenna hrabiowskiego sto funtów, dla dziedzica lub
dziedziców barona z ca$kowitego lenna barona równie'
sto funtów, dla dziedzica lub dziedziców rycerza z
ca$kowitego lenna rycerskiego co najwy'ej sto
szylingów; kto za& mniej jest obowi)zany p$aci-, niech
da mniej, wedle dawnego zwyczaju feudalnego.
 3. Je'eli za& dziedzic takich posiad$o&ci jest
niepe$noletni i pozostaje pod opiek), to gdy dojdzie do
pe$noletno&ci, niech otrzyma swoje dziedzictwo nie
p$ac)c „relevium” ani grzywny królewskiej.
4. Opiekun ziemi takiego dziedzica, który jest
ma$oletni, powinien pobiera- z ziemi dziedzica tylko
s$uszne dochody i s$uszne &wiadczenia wedle
ustalonych zwyczajów, i to bez rujnowania i niszczenia
ludzi i rzeczy; a je'eli my powierzymy opiek" nad
ziemi) tak) szeryfowi lub komu& innemu, kto b"dzie
obowi)zany zda- nam spraw" z dochodów tej ziemi i
ów powierzony sobie maj)tek doprowadzi do ruiny i
zniszczenia, wówczas my pobierzemy od niego
odszkodowanie, a ziemia zostanie powierzona dwom
korzystaj)cym z pe$ni praw i godnym zaufania ludziom
z owego lenna, którzy z dochodów b"d)
odpowiedzialni przed nami lub przed tym, któremu ich
podporz)dkowujemy; je&li za& damy lub sprzedamy
komu& opiek" nad tak) ziemi) i ten spowoduje ruin"
lub zniszczenie, to niechaj straci t" opiek", która
b"dzie oddana dwom korzystaj)cym z pe$ni praw i
godnym zaufania ludziom z tego lenna, którzy b"d)
odpowiedzialni przed nami w podobny sposób, jak to
wy'ej powiedziano.
5. Opiekun za&, jak d$ugo b"dzie sprawowa$
opiek" nad ziemi), powinien utrzymywa- w porz)dku
domy, parki, budynki dla byd$a, stawy, m$yny i
wszystkie inne przynale'no&ci ziemi z dochodów,
p$yn)cych z tej ziemi; a skoro dziedzic dojdzie do
pe$noletno&ci, opiekun obowi)zany jest odda- mu ca$)
jego ziemi" zaopatrzon) w p$ugi i inwentarz rolny,
stosownie do potrzeb okresu uprawy roli i wedle
rozmiaru dochodów z ziemi.
6. Dziedzice b"d) zawierali zwi)zki ma$'e%skie
tylko z równymi sobie, jednak w ten sposób, i' zanim
zwi)zek ma$'e%ski zostanie zawarty, b"d) o tym
powiadomieni najbli'si krewni.
7. Wdowa po &mierci swego m"'a otrzyma
natychmiast i bez trudno&- i posag i swoje dziedzictwo
i nic nie ma p$aci- za sw) opraw", za swój posag lub
swe dziedzictwo, które to dziedzictwo m)' jej i ona
sama dzier'yli w dniu &mierci tego' m"'a i pozostanie
w domu swego m"'a przez czterdzie&ci dni po jego
&mierci, w ci)gu których wyznaczona zostanie jej
oprawa.
8. ,adna wdowa nie mo'e by- przymuszona do
zam)'pój&cia, dopóki chce 'y- bez m"'a, jednak ma
z$o'y- zapewnienie, 'e nie wyjdzie za m)' bez naszej
zgody, je'eli nam podlega, lub bez zgody swego
seniora, je'eli podlega komu innemu.
9. Ani my, ani nasi urz"dnicy, nie zagarniemy
'adnej ziemi lub dochodu, z racji jakiejkolwiek
nale'no&ci, jak d$ugo ruchomo&ci d$u'nika wystarcz)
na pokrycie d$ugu; ani por"czyciele tego' d$u'nika nie
b"d) poci)gani do odpowiedzialno&ci, jak d$ugo
g$ówny d$u'nik posiada &rodki na pokrycie d$ugu; a
gdyby g$ówny d$u'nik uchybi$ w p$aceniu d$ugu, nie
maj)c z czego zap$aci-, r"czyciele b"d) odpowiadali za
d$ug; a je'eli zechc), b"d) mieli ziemie i dochody
d$u'nika, dopóki nie otrzymaj) zado&-uczynienia za
d$ug, który przedtem za niego zap$acili, chyba 'e
g$ówny d$u'nik wyka'e, 'e jest zwolniony od tego w
stosunku do owych r"czycieli.
10. Je&li kto& wzi)$ od ,ydów jak)kolwiek
po'yczk", mniejsz) lub wi"ksz), i umar$ zanim ów
d$ug zosta$ wyrównany, d$ug ten nie procentuje si", jak
d$ugo dziedzic jest niepe$noletni, niezale'nie od tego,
komu podlega; a je'eli d$ug ów przejdzie w nasze r"ce,
to my nie we#miemy nic ponad sum" wymienion) w
skrypcie.
11. A je&li kto& umrze i pozostawi d$ug u ,ydów,
'ona jego winna otrzyma- sw) opraw" i nic nie ma
zwraca- na poczet tego d$ugu; a je&li pozosta$y dzieci
owego zmar$ego, które s) niepe$noletnie, maj) mie-
zaspokajane potrzeby stosownie do uposa'enia, które
posiada$ zmar$y, a z reszty ma by- p$acony d$ug, z
zachowaniem powinno&ci nale'nych seniorom; w
podobny sposób ma si" post"powa- z d$ugami, które
zosta$y zaci)gni"te u innych, a nie u ,ydów.
12. ,adne pobory tarczowe, ani 'aden zasi$ek,
pieni"'ny nie ma by- nak$adany w naszym królestwie
inaczej, jak tylko za zgod) ogólnej rady królestwa
naszego, za wyj)tkiem zasi$ków na wykupienie naszej
w$asnej osoby z niewoli, na pasowanie naszego
pierworodnego syna na rycerza i na wydanie po raz
pierwszy za m)' naszej pierworodnej córki, a tak'e i
na to zasi$ek ma by- umiarkowany; w podobny sposób
powinny by- &ci)gane zasi$ki pieni"'ne od miasta
Londynu.
13. A miasto Londyn niechaj ma wszystkie swe
dawne wolno&ci i swobody oparte na zwyczaju, tak na
l)dzie jak i na wodzie; oprócz tego pragniemy i ze-
zwalamy, aby wszystkie inne miasta, miasteczka,
osady i porty zachowa$y wszystkie swoje wolno&ci i
oparte na zwyczaju swobody.
14. A na posiedzenie ogólnej rady królestwa, w
celu przyznania zasi$ku w innym wypadku ani'eli w
trzech wy'ej wymienionych, lub celem na$o'enia
poborów tarczowych, ka'emy wzywa- za pomoc)
listów naszych z piecz"ci) arcybiskupów, biskupów,
hrabiów i wi"kszych baronów; prócz tego za& ka'emy
wezwa- przez ogólne zawiadomienie za
po&rednictwem szeryfów i urz"dników naszych
wszystkich naszych bezpo&rednich wasali, na dzie%
oznaczony, a to co najmniej na czterdzie&ci dni przed
terminem oraz na oznaczone miejsce; a we wszystkich
listach z owym zawiadomieniem podamy powód
wezwania; po dokonanym w ten sposób wezwaniu na
dzie% oznaczony rozpoczn) si" obrady przy udziale
tych, którzy b"d) obecni, chocia'by nawet nie wszyscy
zawezwani przybyli.
15. Nie pozwolimy na przysz$o&- nikomu bra-
zasi$ku pieni"'nego od swych wolnych ludzi, jak tylko
na wykupienie jego w$asnej osoby z niewoli, na
pasowanie jego pierworodnego syna na rycerza i na
wydanie za m)' po raz pierwszy jego pierworodnej
córki, a tak'e i na to zasi$ek ma by- umiarkowany.
16. Nikt nie b"dzie zmuszany do spe$niania z
tytu$u posiadania lenna rycerskiego lub innej wolnej
posiad$o&ci wi"kszych &wiadcze%, ani'eli si" z niej
nale'y.
17. S)dy w zwyk$ych sprawach cywilnych nie
b"d) zmienia$y miejsca w &lad za naszym dworem,
lecz b"d) si" odbywa$y w jakiej& oznaczonej siedzibie.
18. Post"powanie s)dowe w sprawach „nowej
grabie'y”, „&mierci poprzednika” i „ostatniego
przedstawienia” b"dzie mia$o miejsce w odno&nych
hrabstwach i w sposób nast"puj)cy; my, lub je&li
b"dziemy poza królestwem, najwy'szy nasz
justycjariusz, wy&lemy cztery razy do roku do ka'dego
hrabstwa po dwóch s"dziów, którzy wraz z czterema
rycerzami wybranymi przez hrabstwo s)dzi- b"d) w
hrabstwie wy'ej wspomniane sprawy w dniu i miejscu
s)du hrabstwa.
19. A je&liby w dniu posiedzenia s)du hrabstwa
nie mo'na by$o rozpatrzy- wszystkich wymienionych
spraw, to spo&ród uczestników, którzy brali w tym dniu
udzia$ w s)dzie hrabstwa, ma pozosta- tylu rycerzy i
wolnych posiadaczy, aby przez nich mog$y by-
dostatecznie rozpatrzone sprawy, stosownie do tego,
czy zadanie b"dzie wi"ksze czy mniejsze.
20. Wolny cz$owiek b"dzie karany za ma$e
wykroczenie tylko odpowiednio do rodzaju
wykroczenia, a za wielkie przest"pstwo odpowiednio
do wielko&ci przest"pstwa, zachowuj)c maj)tek
niezb"dny do jego utrzymania, podobnie i kupiec,
zachowuj)c swój towar, podobnie i wie&niak,
zachowuj)c swój inwentarz rolniczy, je'eli zdani b"d)
na nasz) $ask", a 'adna z wymienionych kar nie b"dzie
na$o'ona inaczej, jak tylko na podstawie przysi"gi
uczciwych okolicznych mieszka%ców.
21. Hrabowie i baronowie b"d) skazywani na
kar" tylko przez równych sobie i tylko odpowiednio do
rodzaju przest"pstwa.
 22. Duchowny b"dzie skazywany na kar" ze swej
&wieckiej posiad$o&ci tylko w sposób wy'ej
wymieniony, a nie odpowiednio do wielko&ci swego
ko&cielnego beneficjum.
23. ,adna gmina ani 'aden cz$owiek nie b"dzie
zmuszany do budowania mostów przy brzegach rzek,
oprócz tych, którzy od dawna i z mocy prawa
obowi)zani s) to czyni-.
24. ,aden szeryf, konstabl, koroner, lub inny nasz
urz"dnik nie mo'e s)dzi- spraw, które podlegaj)
s)dowi królewskiemu.
 25. Wszystkie hrabstwa, setki, „wapentachia” i
„trethingi” b"d) uiszcza$y dawne op$aty bez 'adnego
ich powi"kszania, z wyj)tkiem naszych dóbr kró-
lewskich.
26. Je'eli umrze kto& posiadaj)cy od nas lenno
&wieckie, a szeryf lub urz"dnik nasz oka'e otwarte
pismo nasze z upomnieniem naszym o d$ug, który
zmar$y by$ nam winien, wolno szeryfowi lub
urz"dnikowi naszemu zaj)- i spisa- ruchomo&ci
zmar$ego znalezione we wspomnianym lennie, do
wysoko&ci d$ugu, w obecno&ci korzystaj)cych z pe$ni
praw &wiadków, tak jednak'e, aby nic stamt)d nie
zosta$o usuni"te, dopóki nie b"dzie nam sp$acony d$ug,
który zosta$ udowodniony; a wszystko pozosta$e ma
by- pozostawione wykonawcom w celu wykonania
testamentu zmar$ego; je'eli za& nic si" nam nie nale'y
od niego, wszystkie ruchomo&ci pozostan) przy
zmar$ym, z wy$)czeniem cz"&ci nale'nych jego 'onie i
dzieciom.
27. Je'eli umrze jaki& wolny cz$owiek, nie
pozostawiaj)c testamentu, ruchomo&ci jego b"d)
rozdzielone przez bliskich krewnych i przyjació$ jego,
pod nadzorem ko&cio$a, z zastrze'eniem d$ugów, które
zmar$y komukolwiek by$ winien.
28. ,aden konstabl ani inny nasz urz"dnik nie
powinien bra- od nikogo zbo'a ani innych rzeczy,
dopóki natychmiast nie zap$aci za nie pieni"dzy, albo
dopóki nie b"dzie móg$ uzyska- zw$oki z woli
sprzedawcy.
29. ,aden konstabl nie mo'e zmusi- rycerza do
dania pieni"dzy zamiast stró'y zamku, je&li chce pe$ni-
stró'e osobi&cie lub przez zast"pstwo innego
uczciwego cz$owieka, o ile sam jej pe$ni- nie mo'e ze
s$usznego powodu; a je&li my powo$amy go lub
wy&lemy do wojska, to ma by- uwolniony od stró'y
przez tak d$ugi czas, przez jaki na skutek naszego
rozkazu by$ w wojsku.
30. ,aden szeryf, ani nasz urz"dnik, ani nikt inny
nie powinien bra- koni ani podwód jakiegokolwiek
wolnego cz$owieka celem dokonania transportu, bez
zgody tego wolnego cz$owieka.
31. Ani my, ani nasi urz"dnicy nie zabierzemy
drzewa z cudzego lasu na obwarowanie grodów lub na
inne nasze cele, bez zgody tego, kto jest w$a&cicielem
tego lasu.
32. My nie b"dziemy zatrzymywali w naszych
r"kach ziem tych, którym udowodniono feloni", d$u'ej
ni' przez jeden rok i jeden dzie%, po czym ziemie maj)
by- zwrócone w$a&ciwym seniorom.
33. Wszystkie wi"cierze maj) by- na przysz$o&-
usuni"te ca$kowicie z Tamizy i z Medway, oraz z ca$ej
Anglii, z wyj)tkiem wybrze'a morskiego.
34. Breve zwane „Praecipe” nie b"dzie na
przysz$o&- wysy$ane do nikogo w sprawie
jakiejkolwiek posiad$o&ci, a'eby 'aden wolny cz$owiek
nie móg$ utraci- przys$uguj)cego mu s)du.
35. Niechaj w ca$ym naszym królestwie b"dzie
jedna miara wina i jedna miara piwa i jedna miara
zbo'a, to jest londy%ski kwarter, jedna szeroko&- sukna
farbowanego i surowego, oraz sukna na kaftany pod
pancerze, to jest dwa $okcie angielskie pomi"dzy
brzegami; za& do wag niech odnosi si" to samo co do
miar.
36. Nic nie b"dzie si" odt)d p$aci- ani bra- za
breve w sprawie &ledztwa z powodu zabójstwa lub
zranienia, lecz b"dzie ono darmo udzielane i nie b"dzie
odmawiane.
37. Je'eli kto& posiada od nas ziemi" na zasadzie
dzier'awy, albo jako „sokagium”, albo jako
„burgagium”, a od kogo& innego posiada ziemi" jako
lenno rycerskie, wtedy my nie b"dziemy sprawowali
opieki nad dziedzicem ani nad jego ziemi), która
nale'y do obcego lenna, z racji owej dzier'awy, albo
„sokagium”, albo „burgagium”, nie b"dziemy równie'
sprawowali opieki nad ow) dzier'aw), albo
„sokagium”, albo „burgagium”, o ile sama dzier'awa
nie jest obci)'ona obowi)zkiem s$u'by wojskowej. Nie
b"dziemy sprawowali opieki nad dziedzicem lub
ziemi) czyj)&, któr) posiada od kogo& innego jako
lenno rycerskie, z racji jakiej& „parvae sergenteriae”,
któr) posiada od nas w zamian za obowi)zek
dostarczania nam sztyletów lub strza$, lub czego&
podobnego.
38. ,aden urz"dnik nie b"dzie odt)d oddawa$
nikogo pod s)d, jedynie na podstawie swego
orzeczenia, bez powo$ania w tym celu godnych
zaufania &wiadków.
39. ,aden wolny cz$owiek nie mo'e by-
aresztowany, ani uwi"ziony, albo pozbawiony mienia,
wyj"ty spod prawa, wygnany, lub w jakikolwiek
sposób ciemi"'ony, i nie wyprawimy si" przeciwko
niemu, ani nikogo przeciwko niemu nie wy&lemy
inaczej, jak tylko na podstawie prawomocnego wyroku
równych mu lub z mocy prawa krajowego.
40. Nikomu nie sprzedamy, nie odmówimy, ani
nie odroczymy prawa i sprawiedliwo&ci.
41. Wszyscy kupcy niechaj posiadaj) prawo
swobodnego i bezpiecznego wyjazdu z Anglii i wjazdu
do Anglii, oraz przebywania i podró'owania po Anglii,
tak na l)dzie, jak i na wodzie, dla kupna i sprzeda'y,
bez uiszczania jakichkolwiek nieprawnych op$at, a za
op$at) dawnych i s$usznych ce$ za wyj)tkiem czasu
wojny i je&li pochodz) z kraju prowadz)cego
przeciwko nam wojn"; a je&li tacy b"d) si" znajdowali
w naszym kraju na pocz)tku wojny, maj) by-
zatrzymani bez szkody dla ich osób i rzeczy, dopóki
my lub nasz najwy'szy justycjariusz nie dowiemy si",
w jaki sposób traktowani s) kupcy z kraju naszego,
którzy wtedy znajdowali si" w kraju prowadz)cym
wojn" przeciwko nam; a je&li nasi s) tam bezpieczni, to
ci b"d) bezpieczni w kraju naszym.
42. Niechaj ka'demu b"dzie odt)d wolno
swobodnie i bezpiecznie opuszcza- nasze królestwo i
powraca- do% l)dem lub wod), pod warunkiem
zachowania dla nas wierno&ci, oprócz czasu wojny
przez pewien krótki okres ze wzgl"du na dobro ogólne
królestwa, oraz z wyj)tkiem uwi"zionych i wyj"tych
spod prawa zgodnie z prawem królestwa i poddanych
kraju z nami wojuj)cego i kupców, z którymi ma by-
tak jak wy'ej powiedziano.
 43. Je&li kto& posiada ziemi" z jakiej& „eskaety”,
jak np. z „honoru” Wallingford, Nottingham,
Boulogne, Lancaster albo z innych, które s) w r"kach
naszych i s) baroniami, a umrze, to dziedzic jego nie
b"dzie p$aci$ nam innego „relevium”, ani nie b"dzie
spe$nia$ dla nas innej powinno&ci, ni'by to czyni$ dla
barona, gdyby baronia owa by$a w r"ku barona; a my
b"dziemy ni) w$adali w ten sposób, jak ni) w$ada$
baron.
44. Ludzie, którzy mieszkaj) poza obr"bem lasu
królewskiego, nie b"d) na przysz$o&- stawali przed
naszymi s"dziami le&nymi na ogólne wezwania, je&li
nie s) stron) w s)dzie albo por"czycielami jakiego& lub
jakich&, którzy zostali oskar'eni o przest"pstwa le&ne.
45. My b"dziemy mianowali s"dziów,
konstablów, szeryfów i urz"dników tylko spo&ród tych,
którzy znaj) prawo królestwa i zechc) je pilnie
przestrzega-.
46. Wszyscy baronowie, którzy ufundowali
opactwa, na co posiadaj) dokumenty królów Anglii,
lub od dawna ustalone prawo posiadania, niechaj maj)
nad nimi opiek", gdy zawakuj), jak to mie- powinni.
47. Wszystkie lasy, które za naszych czasów
zosta$y poddane prawu le&nemu, maj) by- natychmiast
wyj"te spod prawa le&nego; a tak samo ma by- z
brzegami rzek, które przez nas i za naszych czasów
zosta$y poddane ograniczeniu w korzystaniu.
48. Wszystkie niezgodne z prawem zwyczaje co
do lasów i zwierzy%ców, jak równie' dotycz)ce
le&niczych i dozorców zwierzy%ców, szeryfów i ich
s$ug, brzegów rzek i ich dozorców, winny by-
natychmiast zbadane w ka'dym hrabstwie przez
dwunastu zaprzysi"'onych rycerzy z tego hrabstwa,
którzy maj) by- wybrani przez uczciwych ludzi z
tego' hrabstwa, i w ci)gu czterdziestu dni po
przeprowadzeniu &ledztwa maj) by- ca$kowicie i
bezpowrotnie przez nich usuni"te, z tym, aby&my
naprzód o tym wiedzieli, albo nasz justycjariusz,
gdyby&my w Anglii nie byli obecni.
 49. Natychmiast zwrócimy wszystkich
zak$adników i dokumenty, które zosta$y nam wydane
przez Anglików dla zabezpieczenia pokoju lub wiernej
s$u'by.
50. My usuniemy zupe$nie z urz"dów krewnych
Gerarda z Athyes, a'eby na przysz$o&- nie piastowali
'adnego urz"du w Anglii, a to Engelarda z Cygony,
Andrzeja, Piotra i Gyona z Cancellis, Gyona z Cygony,
Gotfryda z Martinny i jego braci, Filipa syna Marka i
jego braci i Gotfryda wnuka jego i ca$e ich potomstwo.
51. A natychmiast po przywróceniu pokoju
wydalimy z królestwa wszystkich cudzoziemskich
'o$nierzy, $uczników, cz$onków dru'yny i
najemników, którzy przybyli wraz z ko%mi i broni) na
szkod" królestwa.
52. Je'eli kto& by$ przez nas pozbawiony lub
ograniczony, bez legalnego wyroku równych mu, w
posiadaniu ziem, zamków, swobód lub swojego prawa,
natychmiast mu je przywrócimy; a je&liby st)d wynik$
jaki& spór, to niechaj on b"dzie rozstrzygni"ty przez
s)d dwudziestu pi"ciu baronów, o których b"dzie
wzmianka ni'ej, dotycz)ca zabezpieczenia pokoju;
odno&nie za& tego wszystkiego, czego ktokolwiek
zosta$ pozbawiony lub w czym zosta$ ograniczony, bez
legalnego wyroku równych sobie, przez króla Henryka,
ojca naszego, lub króla Ryszarda, brata naszego, co
mamy w r"kach naszych, lub czym inni rozporz)dzaj)
pod nasz) gwarancj), otrzymamy zw$ok" a' do ko%ca
ogólnego terminu dla krzy'owców z wyj)tkiem tych
spraw, w których ju' wszcz"ty zosta$ proces lub
wdro'ono &ledztwo z naszego rozkazu przed
podj"ciem naszego krzy'a; kiedy za& powrócimy z
naszej wyprawy, lub je&li przypadkiem zaniechamy
naszej wyprawy, natychmiast wymierzymy w tych
sprawach pe$n) sprawiedliwo&-.
53. T" sam) zw$ok" i to w ten sam sposób
otrzymamy co do wymierzenia sprawiedliwo&ci w
sprawie lasów, które maj) by- wyj"te spod prawa
le&nego lub maj) pod nim pozosta-, które Henryk,
ojciec nasz, lub Ryszard, brat nasz, poddali prawu
le&nemu i w sprawie opieki nad ziemiami, które nale')
do cudzego lenna, któr) to opiek" mieli&my dot)d z
racji lenna, które kto& posiada$ od nas na prawie
rycerskim i w sprawie opactw, które zosta$y
ufundowane na innym a nie naszym lennie, co do
których suweren twierdzi, 'e posiada do nich prawo, a
gdy powrócimy lub je&li zaniechamy naszej wyprawy,
natychmiast wymierzymy w sprawie tych za'ale%
pe$n) sprawiedliwo&-.
54. Nikt nie b"dzie aresztowany ani uwi"ziony na
skutek oskar'enia kobiety o spowodowanie &mierci
kogokolwiek innego ni' jej m"'a.
55. Wszystkie op$aty, które nies$usznie i wbrew
prawu krajowemu zosta$y nam zap$acone i wszystkie
kary, na$o'one nies$usznie i wbrew prawu krajowemu,
b"d) zupe$nie darowane, lub stanie si" w tych
sprawach wedle wyroku dwudziestu pi"ciu baronów, o
których b"dzie wzmianka ni'ej, dotycz)ca zabez-
pieczenia pokoju, lub wedle wyroku wi"kszej cz"&ci
tych'e, wraz ze wspomnianym Stefanem,
arcybiskupem Canterbury, je'eli b"dzie móg$ by-
obecny, i z innymi, których zechce ze sob) do tego
powo$a-; a je'eli nie b"dzie móg$ by- obecny, to
jednak sprawa b"dzie si" toczy- bez niego w ten
sposób, 'e je&li który& lub niektórzy ze wspomnianych
dwudziestu pi"ciu baronów, b"d) mieli podobny
proces, b"d) wy$)czeni od udzia$u w s)dzie w tej
sprawie, a w ich miejsce zast)pi) ich inni, wybrani i
zaprzysi"'eni do przeprowadzenia tej sprawy przez
pozosta$ych z owych dwudziestu pi"ciu.
56. Je'eli my pozbawili&my lub ograniczyli&my
Walijczyków w posiadaniu ziem lub wolno&ci lub
innych rzeczy, bez legalnego wyroku równych im w
Anglii albo w Walii, b"d) im one natychmiast
zwrócone; a je&li wyniknie w tej sprawie spór, wtedy
ma by- rozstrzygni"ty w Marchii przez s)d równych
im, w sprawie posiad$o&ci angielskich wed$ug prawa
Anglii, w sprawie posiad$o&ci walijskich wed$ug prawa
Walii, w sprawie posiad$o&ci w Marchii wed$ug prawa
Marchii. Tak samo post)pi) Walijczycy w stosunku do
nas i do naszych poddanych.
57. Za& co do tego wszystkiego, czego
ktokolwiek z Walijczyków zosta$ pozbawiony lub w
czym zosta$ ograniczony, bez legalnego wyroku
równych sobie, przez króla Henryka, ojca naszego lub
króla Ryszarda, brata naszego, co mamy w r"kach
naszych, lub czym inni rozporz)dzaj) pod nasz)
gwarancj), otrzymamy zw$ok" a' do ko%ca ogólnego
terminu dla krzy'owców, za wyj)tkiem tych spraw, w
których ju' wszcz"ty zosta$ proces lub wdro'ono
&ledztwo z naszego rozkazu przed podj"ciem naszego
krzy'a; kiedy za& powrócimy z naszej wyprawy, lub
je&li przypadkiem zaniechamy naszej wyprawy,
natychmiast wymierzymy w tych sprawach pe$n)
sprawiedliwo&- wedle prawa Walii i cz"&ci kraju
wymienionych.
58. Natychmiast zwrócimy syna Lewelina i
wszystkich zak$adników z Walii oraz dokumenty, które
zosta$y nam wydane w celu zabezpieczenia pokoju.
59. W stosunku do Aleksandra, króla Szkocji, w
sprawie jego sióstr, zwrotu zak$adników, jego swobód i
jego prawa, post)pimy w ten sposób, w jaki
post)pujemy wobec innych naszych angielskich
baronów, o ile nie ma si" sta- inaczej wed$ug
dokumentów, które mamy od ojca jego Williama,
ongi& króla Szkocji; a stanie si" to na mocy wyroku
równych mu na naszym dworze.
60. Za& wszystkie te wy'ej wspomniane zwyczaje
i swobody, których my, o ile to nas dotyczy,
zgodzili&my si" dotrzymywa- w królestwie naszym w
stosunku do naszych poddanych, maj) by-
przestrzegane przez wszystkich z naszego królestwa,
tak duchownych jak i &wieckich, o ile dotyczy to ich w
stosunku do ich poddanych.
61. Gdy za& my na chwa$" Bo') i dla lepszego
urz)dzenia królestwa naszego, oraz w celu lepszego
za$agodzenia sporu powsta$ego mi"dzy nami i naszymi
baronami, udzielili&my wszystkich wy'ej
wymienionych przywilejów i pragn)c, aby w nich w
ca$o&ci i niewzruszenie na zawsze korzystano, czynimy
i udzielamy im nast"puj)cej gwarancji: mianowicie,
a'eby baronowie wed$ug swojego uznania wybrali
dwudziestu pi"ciu baronów z królestwa, którzy
wszelkimi si$ami powinni przestrzega-, dotrzymywa- i
dba- o przestrzeganie pokoju i swobód, które im
nadali&my i t) niniejsz) kart) nasz) potwierdzili&my, w
taki mianowicie sposób, 'e je&li my lub nasz
justycjariusz, albo urz"dnicy nasi, lub ktokolwiek b)d#
spo&ród naszych dworzan w czymkolwiek wobec
kogo& zawinimy, lub z$amiemy który& z warunków
pokoju albo gwarancji, i o wykroczeniu tym zostan)
zawiadomieni czterej z wy'ej wymienionych dwu-
dziestu pi"ciu baronów, czterej ci baronowie winni
zwróci- si" do nas lub do justycjariusza naszego,
gdyby&my byli poza królestwem, przedstawiaj)c nam
owo wykroczenie i winni prosi-, aby&my wykroczenie
to bezzw$ocznie kazali naprawi-. A je&li my
wykroczenia nie naprawimy, albo, gdyby&my byli poza
królestwem, justycjariusz nasz nie naprawi go w
przeci)gu okresu czterdziestu dni, licz)c od czasu,
kiedy to wykroczenie zosta$o przedstawione nam lub
naszemu justycjariuszowi, je'eli byli&my poza
królestwem, wymienieni wy'ej czterej baronowie
przedstawi) ow) spraw" pozosta$ym z owych
dwudziestu pi"ciu baronów, a owych dwudziestu
pi"ciu baronów, wraz z ogó$em mieszka%ców ca$ego
kraju, b"dzie nas przymusza- i uciska- wszelkimi
dost"pnymi dla nich &rodkami, a mianowicie przez
zabór zamków, ziem i posiad$o&ci i innymi sposobami,
jakimi b"d) mogli, dopóki wykroczenie nie b"dzie
naprawione wed$ug ich orzeczenia, z zachowaniem
nietykalno&ci naszej osoby i królowej naszej i dzieci
naszych; a kiedy b"dzie naprawione, maj) by- nam
pos$uszni, jak to przedtem czynili. A je&li którykolwiek
mieszkaniec kraju zechce, mo'e z$o'y- przysi"g", 'e w
celu wykonania tego wszystkiego b"dzie pos$uszny
rozkazom wy'ej wymienionych dwudziestu pi"ciu
baronów i 'e b"dzie wraz z nimi nas uciska$ w miar"
swej mo'no&ci, a my jawnie i dobrowolnie pozwalamy
na z$o'enie takiej przysi"gi ka'demu, kto by chcia$
przysi"ga- i nikomu nigdy nie zabronimy przysi"ga-.
Wszystkim za& tym mieszka%com kraju, którzy sami i
dobrowolnie nie zechc) przysi"ga- dwudziestu pi"ciu
baronom co do przymuszania i uciskania nas wraz z
nami, ka'emy przysi)c na nasz rozkaz, tak jak to wy'ej
powiedziano. A je&li który& z dwudziestu pi"ciu
baronów umrze lub opu&ci kraj, albo w jakikolwiek
inny sposób b"dzie przeszkodzony w wype$nianiu
wy'ej wspomnianych obowi)zków, owi pozostali
spo&ród wy'ej wymienionych dwudziestu pi"ciu
baronów powinni wybra- wed$ug swego uznania
innego na jego miejsce, który w podobny sposób
zostanie zaprzysi"'ony jak i inni. We wszystkim za&,
co owym dwudziestu pi"ciu baronom poleca si"
wykona-, je'eli owych dwudziestu pi"ciu b"dzie
obecnych i przypadkiem poró'nia si" mi"dzy sob) w
jakiej& materii, albo je'eli niektórzy spo&ród nich,
wezwani, nie zechc) lub nie b"d) w mo'no&ci stawi-
si", to niechaj b"dzie uwa'ane za postanowione i
uchwalone to, co wi"ksza cz"&- tych, którzy byli
obecni, postanowi$a i nakaza$a, jak gdyby wszystkich
dwudziestu pi"ciu na to si" zgodzi$o; a wy'ej
wspomnianych dwudziestu pi"ciu przysi"gnie, 'e
wszystkiego wy'ej wskazanego b"d) wiernie
przestrzega- i ze wszystkich si$ swoich stara- si", by
tego przestrzegano. A my, ani sami, ani przez nikogo
innego, nie za')damy od nikogo niczego takiego, przez
co by jakiekolwiek z tych nada% i swobód mia$o zosta-
odwo$ane i pomniejszone; a gdyby czego& takiego
za')dano, to niechaj b"dzie uwa'ane za nieby$e i bez
znaczenia i my nigdy ani sami, ani przez nikogo
innego z niego nie skorzystamy.
62. A wszystkie niech"ci, nienawi&ci i gniewy,
powsta$e mi"dzy nami i naszymi lud#mi, duchownymi
i &wieckimi, od czasu niezgody, ca$kowicie wszystkim
odpuszczamy i przebaczamy. Oprócz tego wszystkie
wykroczenia pope$nione przy okazji tej niezgody od
Wielkiej Nocy szesnastego roku panowania naszego a'
do przywrócenia pokoju w zupe$no&ci odpuszczamy
wszystkim, duchownym i &wieckim, i o ile to nas
dotyczy, w zupe$no&ci przebaczamy. A ponadto
rozkazujemy wystawi- im pisma otwarte,
za&wiadczone przez pana Stefana, arcybiskupa
Canterbury, pana Henryka, arcybiskupa dubli%skiego i
przez wy'ej wymienionych biskupów, oraz magistra
Pandulfa, dotycz)ce tej gwarancji i wy'ej
wymienionych nada%.
63. Dlatego te' chcemy i stanowczo nakazujemy,
a'eby ko&ció$ angielski by$ wolny i a'eby ludzie w
królestwie naszym mieli i posiadali wszystkie wy'ej
wymienione swobody, prawa i nadania, nale'ycie i w
pokoju, swobodnie i spokojnie, ca$kowicie i zupe$nie,
dla siebie i swoich nast"pców, od nas i od naszych
nast"pców, we wszystkich rzeczach i miejscach, na
zawsze, jak to wy'ej powiedziano. Zaprzysi"'one za&
zosta$o tak z naszej strony, jak i ze strony baronów, 'e
wszystko to wy'ej wymienione w dobrej wierze i bez
z$ego zamiaru b"dzie wype$niane. !wiadkami byli
wy'ej wymienieni i wielu innych.
Dano r"k) nasz) na polu zwanym Runnymede
pomi"dzy Windsorem a Staines, dnia pi"tnastego
czerwca, siedemnastego roku panowania naszego.

2. STATUT O
PODATKACH
(DE TALLAGIO NON
CONCEDENDO)
Z 1297 R.
(Adams-Stephens, s. 88-89; przek$ad: Lange, s. 11-12)

1. ,adne podatki ani op$aty nie b"d) pobierane w

królestwie naszym, ani przez nas, ani przez nast"pców
naszych, inaczej, jak z wol) i za zgod) arcybiskupów,
biskupów i innych pra$atów, hrabiów, baronów,
rycerzy, mieszczan i innych wolnych ludzi królestwa
naszego.
2. ,aden urz"dnik nasz lub nast"pców naszych
nie powinien zabiera- zbo'a, we$ny, skór lub innego
maj)tku, wbrew woli i bez zgody w$a&ciciela.
3. Nie wolno pobiera- 'adnych op$at od worków
z we$n), pod nazw) lub pod pozorem poborów
nadzwyczajnych.
4. Chcemy i zgadzamy si" na to w imieniu
w$asnym i spadkobierców naszych, aby wszyscy
duchowni i &wieccy mieszka%cy królestwa naszego
korzystali ze wszystkich swoich praw i swobód tak
ca$kowicie, jak wówczas, kiedy korzystanie to by$o
najszersze i najwygodniejsze. I je&li my lub po-
przednicy nasi wydali&my statuty lub wprowadzili&my
obyczaje przeciwne tym swobodom lub
któremukolwiek z artyku$ów Karty niniejszej,
pozwalamy i zgadzamy si", aby tego rodzaju statuty i
zwyczaje na wieczne czasy by$y niewa'ne. [...]
6. W celu lepszego zabezpieczenia tego, co
powy'ej powiedziano, pozwalamy i zgadzamy si", w
imieniu w$asnym i spadkobierców naszych, a'eby
wszyscy arcybiskupi i biskupi Anglii stale mieli w
swoich ko&cio$ach katedralnych Kart" niniejsz) i dwa
razy rocznie, po przeczytaniu jej, wyrzekali
ekskomunik" i nakazali wyrzeka- j) we wszystkich
ko&cio$ach parafialnych swoich diecezji przeciwko
tym, którzy rozmy&lnie pope$ni) lub sk$oni) do
pope$nienia czegokolwiek przeciwnego tre&ci i mocy
obowi)zuj)cej Karty niniejszej. Dla za&wiadczenia
tego przywieszona jest do niej piecz"- nasza razem z
piecz"ciami arcybiskupów, biskupów, hrabiów,
baronów i innych, którzy dobrowolnie przysi"gli, 'e
przestrzega- b"d), o ile to od nich zale'y, tre&ci Karty
niniejszej, w ca$o&ci i w oddzielnych jej artyku$ach, i
dla zabezpieczenia jej gotowi b"d) zawsze s$u'y-
swoj) wiern) rad) i pomoc).
 3. USTAWA O S/DZIE IZBY
GWIA+DZISTEJ
Z 1487 R.
(Medley, s. 387-388; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 95)
Mi$o&ciwie panuj)cy nam król zwa'ywszy jak -
skutkiem niepraworz)dnych zapatrywa%, udzielania
protekcji, panoszenia si" kumoterstwa i praktyki
post"powania wed$ug ró'norakich uzgodnie%, obietnic,
przysi)g, pism lub innych, (a tak'e) przekupstw
(cz"stych) u jego poddanych, fa$szywego post"-
powania szeryfów w zakresie wykonywania kar i w
innych nies$usznych posuni"ciach, przez branie
pieni"dzy przez s)dy, przez wielkie rozprz"'enie i nie-
sprawiedliwe zagromadzenia -szczególnie s)
ujarzmiane administracja i dobry rz)d tego królestwa,
a z powodu braku odpowiedniego t"pienia tego stanu
rzeczy przez prowadzenie dochodze% nic lub niewiele
da si" osi)gn)- w zakresie wy'ej wymienionych
spraw, w wyniku czego egzekwowanie prawa
krajowego odnie&- mo'e znikomy efekt, w zestawieniu
ze wzrostem liczby morderstw, rozbojów,
wiaro$omstw, zagro'e% bezpiecze%stwa wielu 'yj)cych
ludzi, pozbawionych ich ziem i dóbr z wielk) obraz)
wszechmog)cego Boga;
- postanawia, aby w celu przeprowadzenia
odpowiedniej poprawy by$o nakazane przez autorytet
obecnego Parlamentu, 'e aktualnie urz"duj)cy
Kanclerz i Skarbnik Anglii oraz Stra'nik Królewskiej
Tajnej Piecz"ci lub dwaj z nich, przywo$uj)c do siebie
po jednym biskupie i &wieckim lordzie z wielce
czcigodnej rady królewskiej oraz dwóch s"dziów
przewodnicz)cych S)du (awy Królewskiej i S)du
Spraw Pospolitych lub dwóch innych s"dziów w
przypadku ich nieobecno&ci - na podstawie pisemnego
doniesienia z$o'onego u wymienionego Kanclerza
przez króla lub kogokolwiek innego przeciwko jakiej&
osobie z powodu jakiego& przest"pstwa z poprzednio
szczegó$owo wymienionych - mieli w$adz" wezwa-
wspomnianych sprawców przed siebie za pomoc)
pisma zaopatrzonego w tajn) piecz"-, jak równie',
wed$ug swego uznania, bada- tych, którym znana jest
prawda; a za to co oni uznaj) za przest"pcze, sprawcy
ponios) kar" zgodnie z form) i tre&ci) statutów
wydanych w tym przedmiocie tak jak powinni by- i
byliby ukarani, gdyby im udowodniono wed$ug
sprawiedliwego nakazu prawa, [...j

4. USTAWY O G(OWIE KO!CIO(A

(ACT OF SUPREMACY)
Z 1534 R.
(Medley, s. 214-215; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 89-90)

Jakkolwiek Jego Królewska Mo&- sprawiedliwie

i zgodnie z prawem jest i powinna by- uwa'ana za
najwy'sz) g$ow" ko&cio$a w Anglii i za tak) jest
przyjmowany przez duchowie%stwo tego królestwa na
jego zjazdach, niemniej jeszcze dla utrwalenia i
zatwierdzenia tego stanu rzeczy i dla wzmocnienia
religii Chrystusowej w granicach królestwa Anglii oraz
aby poskromi- i wykorzeni- wszelkie b$"dy, herezje i
inne nadu'ycia i wyst"pki w nim si" dot)d panosz)ce;
niech b"dzie postanowione przez autorytet obecnego
parlamentu to, 'e mi$o&ciwie nam panuj)cy król, jego
dziedzice i nast"pcy, królowie tego królestwa, maj)
by- brani, przyjmowani i uwa'ani za jedyn) g$ow" na
ziemi ko&cio$a w Anglii, nazywanego ko&cio$em
anglika%skim; i maj) posiada- i cieszy- si" tym
tytu$em do$)czonym i zjednoczonym z koron)
monarsz) tego królestwa tak dobrze, jak i
przynale'no&ciami i odnosz)cymi si" do wspo-
mnianego urz"du najwy'szej g$owy tego' ko&cio$a
wszystkimi zaszczytami, godno&ciami, uprawnieniami
wynikaj)cymi z pierwsze%stwa, jurysdykcji, wolno&ci
oraz praw do korzy&ci i dochodów; i 'e wspomniany
mi$o&ciwie panuj)cy nam król, jego dziedzice i
nast"pcy, królowie tego królestwa, maj) mie- pe$n)
w$adz" i autorytet, aby od czasu do czasu
przeprowadza- wizytacje, poskramia- winnych,
usuwa- nadu'ycia, reformowa-, wydawa- polecenia,
poprawia-, pow&ci)ga- z$o i wykorzenia- te wszystkie
b$"dy, herezje, przest"pstwa, wykroczenia,
zlekcewa'enia i zwyrodnienia jakiekolwiek by one
by$y, które wszelkim sposobem, (czy) to na podstawie
w$adzy duchownej, (czy) jurysdykcji powinny lub
mog) by- za$atwione, karane, nakazywane,
wyrównywane, poprawiane, pow&ci)gane, prostowane
szczególnie ku upodobaniu Wszechmog)cego Boga,
dla wzrostu si$y religii Chrystusowej oraz dla
utrwalenia pokoju, jedno&ci i bezpiecze%stwa tego
królestwa; zakazuje si" zwa'a- na jak)kolwiek
przeciwn) niniejszemu aktowi praktyk", zwyczaj, obce
prawo, obcy autorytet, rozkaz lub jak)& inn) rzecz lub
rzeczy.

5. STATUT O PROKLAMACJACH
Z 1539 R.
(Medley, s. 389-393; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 95-
98)
Wobec tego, 'e Jego Królewska Mo&- wydawa$
w ró'nych okoliczno&ciach za aprobat) swej rady w
sposób nieprzerwany ró'ne i ró'norodne proklamacje
swej $askawo&ci i to zarówno w zakresie rozmaitych i
ró'norakich prawd religii Chrystusowej, jak i w
przedmiocie jedno&ci i zgody, które winny by-
zachowane mi"dzy oddanymi królowi i pos$usznymi
mu poddanymi tego królestwa i innych jego dominiów
oraz bior)c pod uwag" rozwój (królestwa) i jego
powszechny dobrobyt, a tak'e po'yteczny pokój dla
jego ludu, który nigdy nie prowadzi do powstawania
ró'nic oraz zarozumialstwo, upór i zawzi"to&- wielu
osób, które uporczywie pot"pia$y i $ama$y to, co król
na podstawie swej w$adzy królewskiej z braku
odpowiednich statutów i praw mo'e czyni- i
wymusza- przestrzeganie wspomnianych proklamacji
przez przest"pców, których to (aktów królewskich)
dalsze nieposzanowanie zach"ca$oby grzeszników nie
ty$ku do niepos$usze%stwa nakazom i ustawom
wszechmog)cego Boga, lecz tak'e do pope$niania
nazbyt wielkiego grzechu ku szczególnej ha%bie Jego
Królewskiej Mo&ci, który gdyby to z$o cierpia$,
dodawa$by tak'e zbyt du'ej odwagi i zuchwa$o&ci
wszystkim z$oczy%com i przest"pcom;
przeto zwa'ywszy, i' zdarzaj) si"
niejednokrotnie nag$e przyczyny i okoliczno&ci
wymagaj)ce szybkiego za$atwienia, i 'e czekanie na
(decyzje) parlamentu (w ich przedmiocie) mog$oby
tymczasem spowodowa- wielkie szkody dla królestwa;
[...] zosta$o uznane za niezb"dne, aby Jego Królewska
Mo&-, panuj)cy aktualnie w tym królestwie, móg$ w
dalszym ci)gu od czasu do czasu wydawa- i og$asza-
za pomoc) swej czcigodnej rady proklamacje dla
dobra, porz)dku publicznego i zarz)du swego
królestwa Anglii, Walii i innych dominiów oraz dla
obrony swej godno&ci królewskiej, wzrostu
powszechnego dobrobytu i po'ytecznego spokoju
swego narodu, o ile okoliczno&ci b"d) tego wymaga$y
oraz, 'e zwyczajne prawo ustanawiane b"dzie za zgod)
Jego Królewskiej Mo&ci i parlamentu ze wzgl"du na
sprawiedliwe karanie, popraw" i wykorzenienie tych
(przest"pstw) obrazy i niepos$usze%stwa;
Dlatego niech b"dzie to ustanowione [...], 'e
zawsze panuj)cy król z pomoc) swych czcigodnych
doradców, których imiona ni'ej nast"puj) lub z
pomoc) ich wi"kszej cz"&ci mo'e w przysz$o&ci po
wieczne czasy wydawa- pod powag) swojego aktu
w$asne proklamacje (do przestrzegania) pod takimi
sankcjami i karami i w takim przedmiocie, jak Jego
Wysoko&ci i wspomnianej czcigodnej radzie lub
wi"kszo&ci spo&ród radców wyda si" potrzebne i
stosowne; oraz 'e te akty b"d) obowi)zuj)ce,
przestrzegane i przyjmowane tak jakby by$y
ustanowione (moc)) aktu parlamentu na okres w nich
oznaczony, chyba 'e Jego Królewska Mo&- wyda
dyspensy od nich czy od którego& z nich pod sw)
wielk) piecz"ci).
II. Zawsze (proklamacje królewskie b"d) mog$y
obowi)zywa-) pod warunkiem, 'e brzmienie,
znaczenie i intencje niniejszego aktu nie b"d)
(dowolnie) rozumiane, wyja&niane, t$umaczone i
rozszerzane; 'e przez jego zamierzenia 'aden z wasali
królewskich nie utraci swej ojcowizny, posiad$o&ci
dzier'onych zgodnie z prawem, urz"dów, wolno&ci,
przywilejów, praw, dóbr lub ruchomo&ci [...] ani te' na
mocy wspomnianego aktu nie b"d) wprowadzane
'adne kary &mierci, inne ani'eli ni'ej wymienione w
niniejszym akcie, ani 'e przez jak)kolwiek
proklamacj" wydan) na mocy tego' aktu 'adne
ustawy, prawa, które aktualnie powszechnie
obowi)zuj), jak równie' sprawiedliwe i chwalebne
zwyczaje tego' królestwa nie b"d) mog$y by-
pogwa$cone, z$amane lub obalone, a szczególnie
wszystkie te pozostaj)ce w$a&nie w mocy akty, które
wydano pod panowaniem Jego Królewskiej Mo&ci;
lecz ka'da osoba [...] ma by- ustalona w tym samym
po$o'eniu i warunkach w stosunku do wszystkich
nakazów i zamierze%, jak gdyby niniejszy akt lub
(jego) zapowied# nigdy nie mia$y miejsca lub nie
wesz$y w 'ycie [...] Z wyj)tkiem [...] takich ludzi,
którzy naruszyli jak)& proklamacj" wydan) przez Jego
Królewsk) Mo&-, jego dziedziców lub nast"pców i
wyj)wszy wszelki rodzaj herezji przeciwko religii
Chrystusowej. [...]
IV. A dalej niech b"dzie postanowione, 'e je'eli
jaka& osoba lub osoby [...], które kiedykolwiek pó#niej
dobrowolnie wykrocz), z$ami) lub uporczywie nie
b"d) przestrzega- i przyjmowa- jakiejkolwiek
proklamacji [...], to niech one wszystkie razem i ka'da
z osobna, jako przest"pca czy przest"pcy, b"d) za to
skazani na podstawie przyznania si", skutecznych
prawnie &wiadectw i dowodów przed arcybiskupem
metropolit) Canterbury, kanclerzem Anglii, lordem
skarbnikiem Anglii, prezydentem wielce szanownej
rady królewskiej, lordem tajnej piecz"ci, wielkim
szambelanem Anglii, lordem admiralicji, lordem
stolnikiem lub wielkim mistrzem, lordem marsza$kiem
wielce czcigodnego dworu króla, dwoma innymi
biskupami z rady królewskiej, których jego Królewska
(askawo&- w tym celu zamianuje, sekretarzem,
skarbnikiem i kontrolerem wielce czcigodnego dworu
króla, mistrzem stajen, dwoma najwy'szymi s"dziami i
aktualnie urz"duj)cym mistrzem rachunków,
kanclerzem spichlerzy, kanclerzem ksi"stwa,
najwy'szym baronem szachownicy, dwoma g$ównymi
kontrolerami, kanclerzem szachownicy, podskarbim
tej'e, aktualnie urz"duj)cym kanclerzem kamery króla
- w Izbie Gwia#dzistej w Westminster lub
gdziekolwiek b)d# - albo przynajmniej przed po$ow)
wy'ej szczegó$owo wymienionych osób, w&ród
których znajd) si" lord kanclerz, lord skarbnik, lord
prezydent wielce szanownej rady królewskiej, lord
tajnej piecz"ci, marsza$ek Anglii, lord admiralicji,
dwaj s"dziowie najwy'si lub co najmniej dwaj z
(bezpo&rednio wy'ej wyliczonych), gdyby (tylko) dwaj
byli - (którzy) b"d) wydawa- wyroki i wymierza-
kary, konfiskowa- sumy pieni"'ne. [...] A tak'e
stosowa- takie kary uwi"zienia osób, jak to b"dzie
postanowione, zalecone i og$oszone w którejkolwiek z
tych proklamacji. [...]
VIII. A dalej niech b"dzie postanowione, 'e
gdyby zdarzy$o si" mi$o&ciwie panuj)cemu nam
królowi umrze- (którego 'ycie oby Bóg d$ugo
zachowa$), przed czasem osi)gni"cia przez jego
bezpo&redniego dziedzica i nast"pc" uprawnionego do
obj"cia korony monarszej w tym królestwie wieku
osiemnastu lat, to do czasu osi)gni"cia przez
spadkobierc" i sukcesora wymienionego wieku
wszystkie i poszczególne proklamacje w jakikolwiek
sposób wydawane i og$aszane w którejkolwiek cz"&ci
królestwa lub innych dominiów króla, zgodnie z
brzmieniem niniejszego aktu, wprowadzane b"d) w
'ycie w imieniu dziedzica królestwa i otrzymywa-
b"d) wa'no&- i obowi)zywanie, o ile zostan)
podpisane pe$nymi nazwiskami przez aktualnych
cz$onków czcigodnej rady królewskiej, tak jak gdyby
byli oni ich projektodawcami lub wprowadzaj)cymi w
'ycie, których to (radców) winna by- w tym przypadku
pe$na wy'ej szczegó$owo podana liczba albo
przynajmniej jej wi"ksza cz"&-, bo inaczej proklamacje
b"d) niewa'ne i bez 'adnego znaczenia.
 6. OPIS FUNKCJONOWANIA PARLAMENTU
ANGIELSKIEGO
Z 1577 R.
(Harrison, ks. II, rozdz. 8, s. 173-179; przek$ad: Boras-
Serwia%ski, s. 149-152)
W królestwie tym parlament ma najwy'sz) i
absolutn) w$adz", gdy' bywa$o, 'e obala$ z tronu
królów i pot"'nych ksi)')t, uchwala$ b)d# znosi$
prawa, kara$ przest"pców wszelkiego rodzaju, a
zepsut) religi" likwidowa$ albo te' reformowa$.
Powszechnie dzieli si" on na dwie izby, czy cz"&ci:
wy'sz), czy te' górn) izb" sk$adaj)c) si" z magnatów,
wliczaj)c do nich nawet baronów i biskupów, oraz
ni'sz), zwan) doln) izb), sk$adaj)c) si" z rycerzy
(knights), szlachty (esquires), gentelmenów i
mieszczan spo&ród gminu, do których do$)cza si" tak'e
i ni'szy rang) kler, chocia' jego przedstawiciele siedz)
osobno i jedynie w sprawach religii mog) g$os
zabiera-. [...] Bo bez przyzwolenia tych trzech stanów,
to jest: magnatów, kleru i osób &wieckich, rzadko która
sprawa jest omówiona i przedstawiona g$owie pa%stwa
dla jej zgody i zatwierdzenia. Krótko mówi)c, to samo,
co lud Rzymu czyni$ w ich Centuriatis lub Tribunitiis
Comitiis, czynione jest poprzez w$adz" naszego
parlamentu, który jest g$ow) i cia$em ca$ego królestwa
i miejscem, gdzie ka'da wybrana osoba powinna by-
obecna, je&li nie osobi&cie, to przez swego zast"pc". Z
tej przyczyny 'adna rzecz tam uchwalona, odtr)cona
by- nie mo'e, lecz bez sprzeciwu i sarkania przyj"ta
pos$usznie przez wszystkich ludzi.
Na czterdzie&ci dni naprzód zanim posiedzenie
ma si" rozpocz)-, g$owa pa%stwa &le pismo do
poszczególnych magnatów, wzywaj)ce ich do
przybycia do parlamentu. To' samo &le do szeryfów
ka'dego hrabstwa z rozkazem, by wybrano po dwóch
szlachciców, którzy b"d) radzi- w imieniu ich
hrabstwa. Podobnie do ka'dego miasta i miasteczka, i'
wybra- maj) spo&ród swych mieszczan ludzi
zazwyczaj najlepiej zorientowanych w sprawach ich
miasta. [...] Prócz Lorda Kanclerza jest te' w wy'szej
izbie urz"dnik zwany Klerkiem Parlamentu, którego
zaj"ciem jest odczytywanie projektów ustaw. Jako 'e
wszystko, nad czym obradowa- maj) obie izby, jest
wprzódy spisane na papierze, a potem odczytane, i ci,
którzy s$uchaj), wstaj) jeden po drugim i przemawiaj)
za lub przeciw tak d$ugo, dopóki uwa'aj) to za
konieczne i nast"pnie przechodz) do drugiego
projektu, trzeciego etc. [...] Po gruntownym
przedyskutowaniu projektu ustawy, je'eli w
odpowiedzi na pytania: „Czy zgadzasz si", 'eby to
zosta$o uchwalone, czy te' nie?” wi"ksza cz"&- g$osów
jest aprobuj)ca, to Klerk pisze wówczas pod
projektem: „Soit baille aux commons”, po czym
przekazuje tak poparte projekty izbie gmin, a ci, którzy
siedz) na workach z we$n), udaj) si" tam równie' i
')daj) prawa g$osu, a nast"pnie tymi lub podobnymi
s$owy zwracaj) si" do Speakera: „Panie Speakerze,
moi lordowie z wy'szej izby zatwierdzili mi"dzy sob)
i s)dz), 'e winna by- uchwalona przez parlament taka
a taka ustawa [...] i prosz) was, by&cie j) rozwa'yli i
wnie&li w$asne do niej uwagi”. Po czym udaj) si" w
swoj) drog", a drzwi si" za nimi zamyka i Speaker
referuje, co te' im przekazano i je'eli nie obraduj) w
danej chwili nad czym innym, wzywa wówczas do
rozpatrzenia jednego projektu, potem nast"pnego etc.,
które pierwej s) uroczy&cie odczytane i zwi"#le
ujawniona zostaje ich tre&-, a nast"pnie debatuj) nad
ni) mi"dzy sob).
Speaker siedzi na krze&le nieco wy'szym od
pozosta$ych, by móg$ widzie- i by$ widziany przez
wszystkich, a przed nim, ni'ej, siedzi Klerk,
odczytuj)cy te projekty ustaw, które pierwej
przed$o'ono ni'szej izbie, lub te, które nades$ano do
Lordów. [...] Ka'dy projekt ustawy jest jeden raz
odczytywany przez kolejne trzy dni i dysputuje si" nad
nim, zanim przejdzie si" do pytania, czy ustawa ma
by- uchwalona, czy nie. A w czasie trwania obrad w
ni'szej izbie utrzymywany jest bardzo &cis$y porz)dek,
gdy' ten, który chce mówi-, daje znak wstaj)c z
odkryt) g$ow). Je'eli wielu wstanie jednocze&nie (jak
to si" od czasu do czasu zdarza), ten mówi pierwszy,
którego zauwa'ono, i' pierwszy by$ si" ruszy$ ze
swego miejsca, a kieruje sw) wypowied# do Speakera,
bez wymieniania imienia tego, którego argumenty zbi-
zamierza, tak te' dysputy te prowadzone s) poprzez
nieprzerwan) oracj", a nie wa&nie. Atoli strona, której
argumenty zbito, nie mo'e odpowiedzie- tego samego
dnia, gdy' jeden cz$owiek nie mo'e dwukrotnie w
ci)gu dnia zabiera- g$osu w sprawie jednego projektu i
nawet je&li zmieni$by swe zdanie, mo'e przemówi-
dopiero nazajutrz, ale te' jeden, jak uprzednio, raz.
S$owa niecne, pospolite i zgry#liwe nie s) w u'yciu na
tym zgromadzeniu, lecz je'eli takowe si" wypsnie i
zostanie wypowiedziane, to winny ukarany jest
zgodnie z ')daniem zgromadzenia i zwyczajem w tych
sprawach. [...]
Je'eli jaki& projekt zostanie poparty, to je&li
przekazany by$ od Lordów, wówczas dopisuje si" na
nim: „Les commons ont assentus”, tak samo je&li
Lordowie zatwierdz) jaki& projekt przekazany im od
gminu, dopisuje si" na nim: „Les seigniours ont
assentus”. Je'eli zdarzy si", 'e po trzykrotnym czyta-
niu nie ma zgody, wówczas wymagana jest i
zwo$ywana konferencja wy'szej i ni'szej izby, z
udzia$em pewnych osób wyznaczonych dla
wyja&nienia niektórych niezgodnych punktów w
rozwa'anym problemie, a je'eli nadal ostateczna zgoda
wi"kszo&ci) g$osów nie mo'e by- osi)gni"ta, to projekt
ustawy jest zaniechany i odrzucony, lub jak mówi),
wrzucony do kosza. W 'adnej z izb g$osów nie wolno
oddawa- per procura, lecz osobi&cie, a po dwukrotnym
czytaniu ujmuje si" projekt w formu$" prawn), oraz
znowu czyta i rozwa'a po raz trzeci, po czym Speaker
pyta, azali gotowi s) do g$osowania i je'eli wyra')
zgod", to wznosi projekt ustawy i mówi: „Ci, którzy
pragn) tej ustawy, niechaj powiedz) tak”, i na to tak
wielu, ilu tego pragnie, krzyczy tak, a inni nie, i
zale'nie od tego, których jest wi"cej, projekt upada lub
te' przechodzi dalej. Natomiast je&li liczba g$osów
aprobuj)cych i przeciwnych wydaje si" równa, to ci,
którzy s) za - siadaj), a reszta stoi, i po przeliczeniu
wi"kszo&- wygrywa. [...]
 Taka jest tedy procedura uchwalania naszych
praw, które bez zgody obydwu izb nie mog) by-
ratyfikowane, a ponadto 'adne prawo nie wejdzie w
'ycie zanim nie zatwierdzi go monarcha. Dlatego
ostatniego dnia obrad parlamentu ponownie przybywa
tam monarcha, tak jak i na otwarcie, w todze. Gdzie,
po podzi"kowaniach z$o'onych monarsze, najprzód
przez Lorda Kanclerza w imieniu Lordów, potem
przez Speakera w imieniu gmin, za jego trosk" o dobro
królestwa etc.. Lord Kanclerz, teraz ju' w imieniu
monarchy, dzi"kuje zarówno Lordom jak i gminowi za
ich trud, z obietnic) rekompensaty jak si" tylko
sposobno&- do tego nadarzy. Nast"pnie odczytuje si"
tytu$ ka'dej zapad$ej na sesji uchwa$y i do tych, które
monarcha zatwierdzi, dopisuje si": „Le roy veult”. A
je'eli odrzuci, te s$owa: „Le roy aduisera”. I w ten to
sposób uchyla si" jedne ustawy, a znowu inne
zatwierdza i wprowadza jako prawa, z których
wszystkie si" drukuje z wyj)tkiem tych, które dotycz)
prywatnych osób. [...]
I to jest suma procedury parlamentarnej w Anglii,
bez której nie by$oby praw z góry ustalonych. [...]

7. PETYCJA O
PRAWA
(THE PETITION OF
RIGHTS)
Z 1628 R.
(Gardiner, s. 66-70; przek$ad: Lange, s. 12-15)
Petycja, podana Jego Królewskiej Mo$ci przez
lordów duchownych i $wieckich, oraz gminy zebrane w
parlamencie obecnym, w przedmiocie ró"nych praw i
swobód je go poddanych, wraz z odpowiedzi# Jego
Królewskiej Mo$ci, udzielon# na pe!nym zebraniu
parlamentu.
 Do Jego Królewskiej Najja&niejszej Mo&ci
1. Lordowie duchowni i &wieccy oraz gminy,
zgromadzone w parlamencie, najpoddaniej
przedstawiamy naszemu Najwy'szemu W$adcy
Królowi, co nast"puje. Na mocy statutu wydanego za
panowania Króla Edwarda I, a znanego pod nazw)
Statutum de tallagio non concedendo, og$oszono i
nakazano, a'eby 'adne podatki ani op$aty nie by$y
pobierane ani nak$adane w tym królestwie przez króla i
jego nast"pców bez dobrej woli i zgody arcybiskupów,
biskupów, hrabiów, baronów, rycerzy, mieszczan i
innych wolnych ludzi z gmin tego królestwa; nast"pnie
w$adz) parlamentu, zwo$anego w dwudziestym pi)tym
roku panowania króla Edwarda III, og$oszono i
nakazano, aby na przysz$o&- nikogo nie zmuszano do
udzielania wbrew woli po'yczek królowi, po'yczki
takie bowiem sprzeciwiaj) si" sprawiedliwo&ci i
swobodom kraju; inne wreszcie prawa tego królestwa
zakaza$y nak$adania na kogokolwiek ci"'arów i podat-
ków, zwanych dobrowolnemi daninami lub tp.; z mocy
wi"c powy'szych statutów i innych praw i statutów
tego królestwa poddani Nasi odziedziczyli t" swobod",
'e nie mog) by- zmuszani do op$aty jakiegokolwiek
podatku lub innego podobnego ci"'aru, nie
uchwalonego za zgod) ogóln), w parlamencie.
2. Pomimo to jednak niedawno wydane by$y
rozmaite rozkazy, zwrócone do komisarzów w wielu
hrabstwach, na mocy których naród Wasz zbierano w
rozmaitych miejscowo&ciach i sk$aniano do po'yczenia
pewnych sum Waszej Królewskiej Mo&ci; niektórzy z
powodu odmowy udzielenia po'yczki, byli, wbrew
prawu i statutom tego królestwa, poci)gani do
przysi"gi i stawiani dla bada% przed Wasz) Tajn) Rad)
i w innych miejscach; inni znowu z tego samego
powodu byli aresztowani i wtr)cani do wi"zienia, i
skr"powani, i niepokojeni w rozmaity sposób; oprócz
tego nak$adane by$y i &ci)gane z Waszego narodu w
wielu hrabstwach i inne op$aty przez lordów
namiestników, ich deputatów, komisarzów, s"dziów
pokoju i innych, a to na skutek rozkazu Waszej Kró-
lewskiej Mo&ci lub Waszej Tajnej Rady, wbrew
prawom i wolnym obyczajom królestwa.
3. Podobnie' statut zwany Wielk# Kart# swobód
Anglii og$osi$ i nakaza$, 'e 'aden cz$owiek wolny nie
mo'e by- schwytany, wtr)cony do wi"zienia,
pozbawiony swojej ziemi lub swobód, postawiony
poza obr"bem prawa, wygnany lub w inny sposób
&cigany, inaczej, jak na mocy wyroku prawnego rów-
nych sobie lub te' wed$ug praw kraju.
4. W dwudziestym ósmym roku panowania króla
Edwarda III, w$adz) parlamentu og$oszono i nakazano,
a'eby 'aden cz$owiek, bez wzgl"du na swój stan lub
pochodzenie, nie by$ pozbawiony ziemi nale')cej do%
na prawie w$asno&ci lub u'ytkowania, schwytany,
wtr)cony do wi"zienia, pozbawiony spadku lub 'ycia,
nie b"d)c poci)gni"tym do odpowiedzialno&ci w
porz)dku prawnym post"powania s)dowego.
5. Pomimo to jednak wbrew brzmieniu
powy'szych statutów i innych dobrych praw i statutów
Waszego królestwa, dotycz)cych tego samego przed-
miotu, wielu poddanych Waszych w ostatnich czasach
by$o wtr)conych do wi"zienia bez wskazania
jakiejkolwiek przyczyny. Kiedy za& stawiano ich przed
waszymi s"dziami stosownie do ukazów o habeas
corpus, w celu post)pienia z nimi zgodnie z decyzj)
s)du, zarz)dcy wi"zie% na pytanie co do przyczyn
aresztowania, wskaza- mogli t" tylko, 'e osoby te
znajduj) si" w wi"zieniu na mocy specjalnego rozkazu
Waszej Królewskiej Mo&ci, zakomunikowanego przez
lordów waszej Tajnej Rady, a pomimo to
zaprowadzono ich do rozmaitych wi"zie%, nie
przytaczaj)c 'adnego oskar'enia, wzgl"dem którego
mogliby si" usprawiedliwi- zgodnie z prawem.
6. W ostatnich czasach znaczne oddzia$y
'o$nierzy i marynarzy rozlokowane by$y w rozmaitych
hrabstwach, a obywatele zmuszeni, wbrew woli, do
przyjmowania ich do domów i dawania mieszkania, co
sprzeciwia si" prawu i zwyczajom tego królestwa, i
jest #ród$em niezadowolenia i ci"'arem dla narodu.
7. W$adz) parlamentu w dwudziestym pi)tym
roku panowania króla Edwarda III og$oszono i
uchwalono, 'e nikt nie mo'e by- s)dzony za
przest"pstwo karne, niezgodnie z formami,
ustanowionymi przez Wielk) Kart" i inne prawa i
statuty Waszego królestwa, 'e nikt nie mo'e by-
skazany na &mier- inaczej, jak wed$ug praw
obowi)zuj)cych w królestwie, lub wed$ug zwyczajów
jego, lub na mocy aktów parlamentu, 'e, z drugiej
strony, 'aden przest"pca bez wzgl"du na swój stan, nie
mo'e by- wyj"ty z pod przepisów post"powania
s)dowego, ani te' kar, wymierzanych przez prawo i
statuty tego królestwa; pomimo to jednak niedawno
wydane zosta$y rozmaite rozkazy, stwierdzone wielk)
piecz"ci) Waszej Królewskiej Mo&ci, mianuj)ce
pewne osoby komisarzami z w$adz) i
pe$nomocnictwem do &cigania w granicach kraju
wed$ug praw czasu wojennego 'o$nierzy, marynarzy i
przest"pców, którzy si" z nimi po$)czyli, oskar'onych
o zabójstwo, do prowadzenia &ledztwa i s)dzenia
takich przest"pców w takim samym porz)dku
skróconym, jaki stosowany bywa wed$ug stanu
wojennego w wojsku podczas wojny, i do skazywania
ich na &mier- wed$ug ustaw wojennych.
8. Pod tym pozorem niektórzy poddani Waszej
Królewskiej Mo&ci byli skazani na &mier- przez
powy'szych komisarzy, wówczas, gdy, o ile by za-
s$ugiwali na &mier- wed$ug praw i statutów kraju,
mogli by- s)dzeni i pozbawieni 'ycia tylko wed$ug
tych praw i statutów, a nie 'adnych innych.
9. Pod tym równie' pozorem unikn"$o kary wielu
przest"pców, którzy na ni) zas$u'yli wed$ug praw i
statutów Waszego Królestwa, wskutek tego, 'e
niektórzy z Waszych urz"dników i s$ug
sprawiedliwo&ci nieprawnie odmawiali i uchylali si"
od ich &cigania wed$ug tych praw i statutów,
powo$uj)c si" na to, 'e przest"pcy ci mog) by- ukarani
tylko na zasadzie praw stanu wojennego i w$adz)
pe$nomocników, o których powiedziano wy'ej, gdy
tymczasem pe$nomocnictwa ich i wszelkie inne
podobne s) wprost przeciwne prawom i statutom
Waszego królestwa.
10. Wskutek tego lordowie duchowni i &wieccy,
oraz gminy najpoddaniej prosz) Wasz) Najja&niejsz)
Mo&-, a'eby na przysz$o&- nikogo nie zmuszano do
p$acenia lub dawania czegokolwiek pod tytu$em
darowizny, po'yczki, ofiary, podatku lub innej op$aty,
bez zgody powszechnej, wyra'onej w uchwale
parlamentu, i 'eby nikogo nie poci)gano do
odpowiedzialno&ci lub sk$adania przysi"gi, a'eby
nikogo nie zmuszano do s$u'by, nie aresztowano lub w
inny sposób nie kr"powano z powodu tych poborów i
odmowy ich p$acenia; a'eby 'aden wolny cz$owiek nie
by$ wtr)cony do wi"zienia lub aresztowany sposobem
wy'ej wskazanym; a'eby Wasza Królewska Mo&-
raczy$a oddali- 'o$nierzy i marynarzy, o których wy'ej
by$a mowa, a naród na przysz$o&- nie by$ w ten sposób
obci)'any; a'eby przytoczone powy'ej
pe$nomocnictwa do post"powania wed$ug praw stanu
wojennego by$y cofni"te i zniesione, i na przysz$o&-
nikt podobnych nie otrzymywa$, aby pod ich pozorem
poddani Waszej Królewskiej Mo&ci nie byli skazani na
&mier- wbrew prawom i swobodom kraju.
11.O wszystko to prosz) najpoddaniej Wasz)
Najja&niejsz) Mo&-, jako o swoje prawa i swobody,
oparte na prawach i statutach tego królestwa, a oprócz
tego prosz), aby Wasza Królewska Mo&- og$osi-
raczy$, 'e wyroki, czynno&ci i &rodki, przedsi"wzi"te
ze szkod) narodu co do któregokolwiek z punktów
powy'ej przytoczonych nie mog) mie- skutków na
przysz$o&- i stanowi- prejudykatów; i a'eby dla tym
pewniejszego zadowolenia i zaspokojenia narodu
Wasza Królewska Mo&- we wszystkich sprawach
wy'ej przytoczonych wszyscy urz"dnicy s$u'yli
zgodnie z prawem i statutami tego Królestwa, jak tego
wymaga s$awa Waszej Królewskiej Mo&ci i
pomy&lno&- tego Królestwa.
(Na petycj" t" król na pe$nym posiedzeniu
parlamentu da$ odpowied# „Niech si" stanie wed$ug
tych ')da%”).

8. INSTRUMENT
RZ/DZENIA
(THE INSTRUMENT OF
GOVERNMENT)
Z 16 GRUDNIA 1653 R.
(Adams-Stephens, s. 407-416; przek$ad: Bartel-
Malinowska, s. 30-32)

Rz)d Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii oraz

posiad$o&ci do nich nale')cych.
I. ,e najwy'sza w$adza ustawodawcza Republiki
Anglii, Szkocji i Irlandii spoczywa w jednej osobie
oraz ludziach zebranych w Parlamencie; tytu$ tej osoby
brzmie- b"dzie Lord Protektor Republiki Anglii,
Szkocji i Irlandii.
II. ,e wykonywanie najwy'szej w$adzy i
kierowanie rz)dem wy'ej wymienionych krajów i
posiad$o&ci oraz ich mieszka%ców b"dzie w osobie
Lorda Protektora wspieranego przez Rad", której
liczba nie powinna przekracza- cyfry dwudziestu
jeden, ani te' nie by- ni'sza od trzynastu.
III. ,e wszystkie ryty, polecenia s)dowe,
rozkazy, patenty, nadania oraz inne rzeczy, które
obecnie ukazuj) si" pod imieniem i tytu$em Stró'ów
Wolno&ci Anglii, z mocy powagi Parlamentu, b"d) si"
ukazywa$y pod imieniem i tytu$em Lorda Protektora,
od którego w przysz$o&ci b"d) si" wywodzi- wszelkie
urz"dy i godno&ci w tych trzech narodach, który b"dzie
mia$ prawo $aski (z wyj)tkiem przypadku morderstwa i
zdrady) oraz przywilej nak$adania wszelkich kar
konfiskaty z uwagi na dobro publiczne, oraz b"dzie
rz)dzi$ wspomnianymi krajami i posiad$o&ciami przy
pomocy Rady, zgodnie z jej przed$o'eniami i
uprawnieniami.
IV. ,e Lord Protektor b"dzie w czasie posiedze%
Parlamentu, dla pokoju i dobra trzech narodów,
rozporz)dza$ i rozkazywa$ milicji i si$om zbrojnym,
zarówno na morzu jak i na l)dzie, za zgod)
Parlamentu; i 'e Lord Protektor b"dzie w czasie
przerw w obradach Parlamentu dysponowa$ i kierowa$
milicj) gwoli osi)gni"cia wy'ej wspomnianych celów,
w oparciu o propozycje i zgod" wi"kszej cz"&ci Rady.
[...]
VI. ,e prawa nie b"d) zmieniane, zawieszane,
uchylane i odwo$ywane, ani 'adne nowe prawo nie
b"dzie wprowadzone, ani 'aden podatek ani op$ata czy
&wiadczenie nie b"d) nak$adane na ludzi, jak tylko za
powszechnym przyzwoleniem Parlamentu, z
wyj)tkiem jednak przypadku wymienionego w
artykule trzydziestym. [...]
 VIII. ,e ani Parlament, który ma by- niebawem
zwo$any, ani 'aden z naszych Parlamentów nie b"dzie
w ci)gu pi"ciu miesi"cy, rachuj)c od dnia pierwszego
posiedzenia, odraczany, przed$u'any albo
rozwi)zywany bez w$asnej zgody.
IX. ,e zarówno nast"pny, jak i przysz$e
Parlamenty maj) by- zwo$ywane i wybierane w
sposób przedstawiony ni'ej, 'e nale'y stwierdzi-, i'
ilo&- osób wybieranych z Anglii, Walii, na wyspach
Jersey, Guernsey i w mie&cie Berwick-upon-Tweed,
które b"d) zasiada$y i s$u'y$y w Parlamencie, b"dzie
wynosi-, i nie mo'e przekracza-, liczby czterechset.
Liczba osób wybieranych w Szkocji, maj)cych
zasiada- i s$u'y- w Parlamencie, b"dzie wynosi-, i nie
mo'e przekracza-, cyfry trzydziestu, liczba osób
zasiadaj)cych w Parlamencie z Irlandii b"dzie
wynosi-, i nie mo'e przekracza-, cyfry trzydziestu. [...]
XI. ,e powo$ania do Parlamentu b"d) wysy$ane
w formie rytów zaopatrzonych wielk) piecz"ci)
Anglii, do szeryfów licznych i w$a&ciwych hrabstw, z
tak) odmian), jaka b"dzie odpowiada$a obecnemu
rz)dowi, które kanclerz, stra'nik lub urz"dnicy
Wielkiej Piecz"ci opiecz"tuj), wydadz) i wy&l) na
podstawie pe$nomocnictwa Lorda Protektora. Je'eli
Lord Protektor nie wyda pe$nomocnictwa do wys$ania
rytów wzywaj)cych do nast"pnego Parlamentu przed
pierwszym czerwca 1654, albo do Trzyletnich
Parlamentów przed pierwszym sierpnia, co trzy lata,
jak by$o wyja&nione powy'ej, wtedy kanclerz, stra'nik
lub urz"dnicy Wielkiej Piecz"ci Anglii, jacy w tym
czasie b"d), maj) bez pe$nomocnictwa albo
jakiegokolwiek polecenia w ci)gu siedmiu dni, po
pierwszym czerwca 1654 roku, opiecz"towa-, wyda- i
wys$a- pisma zwo$awcze (zmieniaj)c w nich, co jest
do zmienienia, tak jak powiedziano) do licznych i
w$a&ciwych hrabstw Anglii, Szkocji i Irlandii gwoli
zwo$ania Parlamentu na posiedzenie w Westminster na
dzie% trzeciego nast"puj)cego wrze&nia i b"d)
podobnie czyni- w ci)gu siedmiu dni po
wymienionym pierwszym dniu sierpnia ka'dego
trzeciego roku [...] celem zwo$ania Parlamentu do
Westminster na dzie% szóstego listopada w tym
trzecim roku. [...]
XXII. ,e osoby wybrane i zgromadzone w
sposób wy'ej omówiony, albo sze&-dziesi)t z nich,
b"d) uwa'ane za Parlament Anglii, Szkocji i Irlandii i
'e najwy'sza w$adza ustawodawcza b"dzie
spoczywa$a w r"kach Lorda Protektora i takiego
Parlamentu w sposób tutaj wyra'ony. [...]
XXIV. ,e ustawy uchwalone przez Parlament
b"d) przedstawione Lordowi Protektorowi celem
uzyskania jego aprobaty, a w przypadku, gdy zgoda
nie zostanie wyra'ona w ci)gu dwudziestu dni po
przed$o'eniu ustawy Lordowi Protektorowi, albo je'eli
w tym samym czasie nie wyja&ni on Parlamentowi
swego stanowiska w tej sprawie, aby wtedy na
podstawie deklaracji Parlamentu, 'e Lord Protektor nie
zgodzi$ si", ani nie da$ zadowalaj)cego wyja&nienia,
taka ustawa stawa$a si" prawem bez jego aprobaty, z
tym zastrze'eniem, 'e nie b"dzie ona zawiera-
niczego, co by$oby sprzeczne z obowi)zuj)cymi
ustawami. [...]
 XXX. ,e podwy'szenie &wiadcze% pieni"'nych
na zap$acenie kosztów nadzwyczajnych si$ zbrojnych,
zarówno na morzu i na l)dzie, w zwi)zku z obecnymi
wojnami, nast)pi za zgod) Parlamentu, a nie inaczej;
chyba tylko, 'e Lord Protektor, za zgod) wi"kszo&ci
Rady, gwoli zapobie'enia nieporz)dkom i
niebezpiecze%stwom, które mog) jeszcze wypa&-
zarówno na morzu i na l)dzie, b"dzie mia$ moc, do
momentu zebrania si" pierwszego Parlamentu,
podwy'szy- &wiadczenia pieni"'ne na wy'ej
wymienione potrzeby; i tak'e wydawa- prawa oraz
zarz)dzenia dla pokoju i dobrobytu tych narodów,
kiedy to stanie si" konieczne, co b"dzie wi)za$o i
pozostanie w mocy, a' do wydania przez Parlament
decyzji w tej sprawie. [...]
XXXII. ,e urz)d Lorda Protektora tych narodów
b"dzie elekcyjny, a nie dziedziczny, i 'e po &mierci
Lorda Protektora inna osoba b"dzie natychmiast
wybrana i obejmie po nim w$adz"; wyboru dokona
Rada, która bezpo&rednio po &mierci Lorda Protektora
zbierze si" w izbie, gdzie zwykle obraduje, i,
zawiadomiwszy wszystkich swych cz$onków o
przyczynie zebrania, przyst)pi do elekcji, co najmniej
w obecno&ci trzynastu; [...] Pod warunkiem, 'e 'adne z
dzieci zmar$ego króla ani 'aden z jego zst"pnych lub
rodziny nie mo'e by- wybrany Lordem Protektorem
ani 'adn) naczeln) magistratur) nad tymi narodami lub
nad któr)kolwiek z posiad$o&ci do nich nale')cych.
XXXIII. ,e Oliver Cromvell, dowódca
naczelnych si$ zbrojnych Anglii, Szkocji i Irlandii,
b"dzie na mocy niniejszej deklaracji do'ywotnim
Lordem Protektorem Republiki Anglii, Szkocji i
Irlandii oraz obszarów do nich nale')cych. [...]
XLI. ,e ka'dy kolejny Lord Protektor wy'ej
wymienionych narodów z$o'y i podpisze uroczyst)
przysi"g", w obecno&ci Rady i innych wezwanych do
niej, 'e b"dzie d)'y$ do zachowania pokoju,
bezpiecze%stwa i dobrobytu tych narodów; i 'e nie
b"dzie gwa$ci$ lub narusza$ praw i rzeczy zawartych w
niniejszym akcie, i we wszystkich innych przypadkach
b"dzie rz)dzi$ tymi narodami wed$ug swych si$ i
najlepszej wiedzy zgodnie z obowi)zuj)cymi prawami,
statutami i zwyczajami. [...]

9. HABEAS CORPUS
ACT
Z 1679 R.
(Medley, s. 272-285; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 110-115; art. XII. Bartel-
Malinowska, s. 36)
I. Zwa'ywszy, 'e szeryfowie, stra'nicy wi"zienni
i inni funkcjonariusze, którym powierzono dozór nad
poddanymi królewskimi, zatrzymywanymi z powodu
spraw karnych lub za takie uznawanych, dopuszczali
si" zaniedba% w zakresie szybkiej realizacji rytów
Habeas Corpus kierowanych do nich, sprzeciwiaj)c si"
wymienionym nakazom wysy$anym po raz drugi, trzeci
lub wielokrotny i co wi"cej, dzia$a% zmuszaj)cych do
uchylenia si" od ich przestrzegania, co jest sprzeczne
zarówno z obowi)zkami urz"dnika, jak i ze znanymi
prawami tego kraju i na skutek czego liczni poddani
królewscy zostali, a w przysz$o&ci mogliby zosta- na
d$ugo przetrzymywani w wi"zieniu, ku ich wielkiej
uci)'liwo&ci i cierpieniom, i to w przypadkach, gdy
zgodnie z prawem, mogliby odzyska- wolno&- za
kaucj).
II. Dla zapobie'enia tego rodzaju stanowi rzeczy i
spiesznej pomocy wszystkim uwi"zionym z powodu
jakich& spraw karnych lub za takie podawanych niech
b"dzie postanowione [...] 'e ilekro- jakakolwiek osoba
czy osoby przynios) ryt Habeas Corpus skierowany do
jakiego& szeryfa czy szeryfów, stra'nika wi"ziennego,
ni'szego urz"dnika lub innej osoby, wystawiony dla
kogo&, kto znajduje si" pod jego lub ich stra') i
wymieniony nakaz zostanie przed$o'ony
wspomnianemu urz"dnikowi lub pozostawiony w
wi"zieniu u jakiegokolwiek ni'szego funkcjonariusza,
dozorcy lub ich zast"pcy, urz"dnik ów czy urz"dnicy
powinni w terminie trzech dni licz)c od z$o'enia
owego rytu (chyba 'e aresztowanie, o które chodzi,
nast)pi$o z powodu zdrady stanu lub ci"'kiej zbrodni,
co zosta$o w sposób jasny i wyra#ny podane w nakazie
aresztowania), po otrzymaniu zap$aty kosztów
transportu aresztanta - ustalonych przez s"dziego, który
ów ryt wyda$ i potwierdzi$, w wysoko&ci nie
przekraczaj)cej dwunastu pensów za mil" - i
zapewnienia popartego w$asn) (wi"#nia) gwarancj)
pokrycia wydatków zwi)zanych z ponownym przywie-
zieniem do wi"zienia, w razie gdyby s)d lub s"dzia,
przed którym zgodnie z prawdziw) intencj) tej ustawy
zosta$ postawiony, zdecydowa$ umieszczenie
zatrzymanego w areszcie &ledczym oraz przyrzeczenia,
i' nie ucieknie w czasie podró'y - sporz)dzi- dla rytu
w$a&ciwy protokó$ i dostarczy- lub spowodowa-
dostarczenie osoby zatrzymanej lub aresztowanej przez
Lorda Kanclerza albo aktualnego Lorda Stra'nika
Wielkiej Piecz"ci Anglii albo s"dziów czy baronów
tego s)du, z którego wspomniany ryt zosta$ wys$any
albo przed tak) inn) osob) lub osoby, przed którymi
zgodnie z poleceniem zawartym w rycie sprawa ta ma
by- rozstrzygni"ta. Winni te' ci urz"dnicy
jednocze&nie przedstawi- tam powody zatrzymywania
lub aresztowania wi"#nia. (Termin trzydniowy obowi)-
zuje we wszystkich przypadkach, chyba 'e miejsce
przebywania aresztowanego b"dzie oddalone o ponad
20 mil od miejscowo&ci, w której rezyduje lub b"dzie
rezydowa$ w$a&ciwy s)d lub osoba. W razie oddalenia
w granicach od 20 do 100 mil wi"zie% winien by-
dostarczony w terminie 10 dni, a je'eli odleg$o&-
wynosi ponad 100 mil, w okresie 20 dni, a nie d$u'ej,
licz)c od z$o'enia rytu Habeas Corpus).
III. Aby za& 'aden szeryf, stra'nik lub inny
urz"dnik nie móg$ udawa-, 'e nie jest mu znane
znaczenie takiego rytu, niech b"dzie ustanowione, [...]
'e wszystkie takie nakazy oznaczane b"d) w ten
sposób „per statutum tricesimo primo Caroli secundi
regis” i b"d) podpisane przez tego, kto je wyda$. Je'eli
przeto jaka& osoba czy osoby s) lub b"d), jak to wy'ej
zosta$o powiedziane, aresztowane lub uwi"zione z
powodu jakiego& przest"pstwa - z wyj)tkiem zdrady
stanu lub ci"'kiej zbrodni, co powinno by- jasno
wyra'one w nakazie zatrzymania - to w zgodzie z
prawem dozwolone jest i b"dzie w odniesieniu do nich,
nawet w czasie wakacji i poza normalnymi terminami
(inaczej ni' w stosunku do skaza%ców i odbywaj)cych
kar" wymierzon) w drodze legalnego procesu)
sk$adanie odwo$a% i skarg do Lorda Kanclerza, Lorda
Stra'nika lub kogokolwiek z s"dziów Jego Majestatu
czy to (pochodz)cych) z jednej czy z drugiej (awy, czy
to do baronów Eksczekieru, dorównuj)cych stopniem
wymienionym wy'ej s"dziom. Wspomniany za& Lord
Kanclerz [...] albo ktokolwiek z nich na podstawie
wgl)du w kopi" lub kopie nakazu lub nakazów
aresztowania czy uwi"zienia albo inaczej na podstawie
przysi"gi z$o'onej na okoliczno&-, 'e osoba lub osoby,
pod których stra') znajduje si" przetrzymywany lub
wi"ziony cz$owiek, odmówi$a ujawnienia tego odpisu
czy odpisów, maj) niniejszym w$adz" i obowi)zek na
pisemny wniosek z$o'ony przez aresztowanego lub
kogokolwiek dzia$aj)cego na jego, jej czy ich korzy&-,
po&wiadczony i podpisany przez dwóch &wiadków
obecnych w sprawie, przyzna- i udzieli- rytu Habeas
Corpus pod piecz"ci) takiego s)du, którego s) jednym
z s"dziów. Ryt ten b"dzie skierowany do urz"dnika lub
urz"dników, pod których stra') przebywa wi"zie%.
Nast"pnie powróci- ma bezpo&rednio przed
wspomnianego Lorda Kanclerza, Lorda Stra'nika lub
takiego s"dziego, barona lub jakiego& innego s"dziego,
równego stopniem z poprzednimi. Do obowi)zków za&
s$u'bowych urz"dnika lub urz"dników, którzy maj)
stra' nad osob) uwi"zionego i przetrzymywanego
cz$owieka, nale'e- ma dostarczenie takiego wi"#nia
czy wi"#niów w przewidzianych wy'ej terminach
przed wspomnianego Lorda Kanclerza, Lorda
Stra'nika lub takich s"dziów, baronów lub jednego z
nich, jak to zosta$o podane w samym rycie. Gdyby za&
by$ obecny w$a&ciwy s"dzia, przed któregokolwiek z
nich (z wi"#niem) dostarczony winien by- tak'e sam
ryt oraz podane prawdziwe powody przetrzymania i
uwi"zienia. Nast"pnie w ci)gu dwóch dni od
dostarczenia przed nich osoby aresztowanej,
wspomniany Lord Kanclerz czy Lord Stra'nik [...]
zwolni) rzeczonego aresztanta z wi"zienia, bior)c od
niego lub od nich zapewnienie oraz kaucj" lub kaucje
w wysoko&ci odpowiadaj)cej ich uznaniu, kieruj)c si"
wzgl"dem na osob", o któr) chodzi i na rodzaj
przest"pstwa. (Zwalniany czy zwalniani winni da-
zapewnienie), 'e pojawi) si" w S)dzie (awy
Królewskiej w najbli'szym terminie albo na nast"pnym
posiedzeniu s)du przysi"g$ych, na nast"pnej sesji lub
na generalnym opró'nieniu wi"zienia przez za$atwienie
wszystkich zaleg$ych spraw (i to w okre&lonym)
hrabstwie, mie&cie lub miejscu, w zale'no&ci od tego,
gdzie si" zobowi)zano, pope$niono przest"pstwo, lub w
s)dzie w$a&ciwym ze wzgl"du na rodzaj sprawy.
Nast"pnie wspomniany ryt wraz z jego zwrotn) cz"&ci)
b"dzie potwierdzony, a wymieniona wy'ej kaucja czy
kaucje przekazane do s)du, w którym nast)pi- ma
zg$oszenie si". (Procedura ta nie ma zastosowania),
je'eli przed wspomnianym Lordem Kanclerzem albo
Lordem Stra'nikiem [...] wyjdzie na jaw, 'e aresztant
zosta$ osadzony w wi"zieniu na podstawie legalnego
procesu, rozkazu lub nakazu, podpisanego i
opiecz"towanego r"k) i piecz"ci) któregokolwiek ze
wspomnianych s"dziów lub baronów albo jakiego&
s"dziego czy s"dziów pokoju za takie wyst"pki czy
przest"pstwa, w przypadku których zgodnie z prawem
wi"#niowi nie przys$uguje kaucja.
IV. Zawsze niech b"dzie zastrze'one i
postanowione, 'e je'eli jaka& osoba z w$asnej winy
zaniedba z$o'enia pro&by o zwolnienie z wi"zienia w
drodze Habeas Corpus w ci)gu dwóch normalnych
terminów s)dowych, to nie b"dzie jej przys$ugiwa$o
skorzystanie z niniejszej ustawy w okresie wakacji.
V. Dalej niech b"dzie ustanowione przez
autorytet wy'ej wymienionej w$adzy, 'e je'eli
jakikolwiek urz"dnik lub urz"dnicy [...] b"d)
zaniedbywa- si" lub uchyla- w zakresie sporz)dzania
wspomnianego protoko$u maj)cego by- zwróconym z
rytem, albo (nie dopilnuj)) dostarczenia osoby lub osób
wi"#nia lub wi"#niów stosownie do polecenia
rzeczonego rytu w przewidzianych okresach czasu,
albo na ')danie wi"#nia lub osoby dzia$aj)cej w jego
interesie b"d) uchyla- si" od wydawania, albo w czasie
nie przekraczaj)cym sze&ciu godzin od wyra'enia
')dania nie wydadz) domagaj)cej si" osobie
wiarygodnej kopii nakazu czy nakazów aresztowania i
zatrzymania wi"#nia, który to odpis maj) bez trudno&ci
obowi)zek wyda- - to wszyscy i ka'dy z osobna
stra'nicy i dozorcy wi"zie% i inne osoby, pod których
stra') wi"zie% jest trzymany, zap$ac) za pierwsze tego
rodzaju wykroczenie 100 funtów tytu$em grzywny do
r)k wi"#nia lub strony poszkodowanej, za drugim za&
wykroczeniem 200 funtów; b"d) te' i s) (uznani) za
niezdolnych do zatrzymywania i sprawowania swego
urz"du. Wymienione grzywny uzyska wi"zie% lub
strona pokrzywdzona czy jej egzekutorzy (testamentu)
lub zarz)dcy (masy spadkowej) w drodze powództwa o
zwrot d$ugów, skargi, pisemnego za'alenia lub
oskar'enia skierowanego przeciwko takim
przest"pcom, ich egzekutorom i zarz)dcom.
(Roszczenia tego rodzaju dochodzone b"d)) przed
jakimkolwiek królewskim s)dem w Westminster, przy
czym w post"powaniu nie dopu&ci si" i nie zezwoli na
pos$ugiwanie si" wykr"tem, protekcj), przywilejem,
dzia$aniem z rozkazu, wspó$przysi"'nikami lub
wstrzymywaniem procesu w drodze Non vult ulterius
prosequi czy w jeszcze inny sposób. Tak'e tylko
najwy'ej raz mo'liwe b"dzie polubowne za$atwienie
sprawy. Na udowodnienie za& pierwszego tego rodzaju
przest"pstwa wystarczy jakiekolwiek uzyskanie
(wolno&ci od s)du) czy wyrok wydany na pro&b"
jakiego& pokrzywdzonego; ka'da za& pó#niejsza
korzy&- i wyrok na skarg" pokrzywdzonego po
pierwszym wyroku b"dzie dostatecznym powodem dla
uznania urz"dnika czy urz"dników winnymi drugiego
przest"pstwa i ukarania ich w granicach
przewidzianych kar.
VI. W celu za& unikni"cia niesprawiedliwej
udr"ki wynikaj)cej z powtórnego zatrzymania za to
samo przest"pstwo: niech b"dzie ustanowione przez
autorytet wy'ej wymienionej w$adzy, 'e 'adna osoba
czy osoby, które zostan) zwolnione lub odzyskaj)
wolno&- na podstawie Habeas Corpus, nie mog) by- w
przysz$o&ci powtórnie uwi"zione lub aresztowane za to
samo przest"pstwo przez kogokolwiek, jak tylko na
podstawie zarz)dzenia s)du, w którym zobowi)zali si"
stawi- lub który jest w$a&ciwy ze wzgl"du na rodzaj
sprawy. Gdyby za& kto& dobrowolnie dzia$a$ wbrew
niniejszej ustawie przez powtórne aresztowania czy
zatrzymywania za to samo przest"pstwo lub za
podejrzenie o nie, jakiejkolwiek osoby lub osób
zwolnionych i wolnych, jak to wy'ej powiedziano,
albo te' &wiadomie udziela$ pomocy i poparcia w
podobnych przypadkach - podlega zarówno on czy oni
utracie na rzecz wi"#nia lub strony poszkodowanej
sumy 500 funtów; 'adne za& najró'niejsze wykr"ty czy
modyfikacje w rozkazie czy rozkazach zatrzymania,
mimo ich zastosowania, nie b"d) mog$y spowodowa-
zwrotu (wspomnianej sumy), jak to wy'ej zosta$o
powiedziane.
VII. [...] 'e (postanowienia niniejszego) aktu nie
dotycz) zwalniania z wi"zienia osoby zatrzymanej z
powodu d$ugu, innego dzia$ania lub procesu w jakiej&
sprawie cywilnej, lecz 'e osoba zwolniona z
zatrzymania z powodu sprawy karnej b"dzie zgodnie z
prawem zamkni"ta ze wzgl"du na tak) inn) spraw"
(cywiln)). [...]
IX. A je'eli jaka& osoba lub osoby poddane tego
królestwa, b"d) zamkni"te w jakim& wi"zieniu lub
areszcie przez jakiegokolwiek urz"dnika lub
urz"dników w sprawie kryminalnej czy za tak)
uznawanej - to nie mog) by- przenoszone z
wspomnianego wi"zienia czy aresztu pod stra'
jakiego& innego urz"dnika czy urz"dników inaczej, jak
tylko na podstawie nakazu Habeas Corpus czy innego
prawomocnego rytu; wydania wi"#nia konstablowi lub
innemu ni'szemu urz"dnikowi celem przeniesienia go
do wi"zienia gminnego, umieszczenia osoby
zatrzymanej w jakim& gminnym domu pracy czy
poprawy przez jakiego& s"dziego przysi"g$ego czy
s"dziego pokoju; przetransportowania wi"#nia z jed-
nego wi"zienia na inne miejsce w granicach tego
samego hrabstwa, w przypadku gdy wi"zie%
przenoszony jest z jednego wi"zienia na inne miejsce
w zwi)zku ze zgodnym z prawem biegiem jego czy jej
procesu; w razie nag$ego po'aru, choroby lub innej
konieczno&ci. Je'eli za& jaka& osoba lub osoby zechc),
w przypadku podobnych posuni"- (urz"dników), w
zwi)zku z takimi sprzecznymi z niniejszym aktem
przenosinami wysy$a-, podpisywa- lub
kontrasygnowa- jaki& nakaz lub nakazy, mog) taki
rozkaz czy rozkazy swobodnie czyni-, podpisywa- i
kontrasygnowa-, a urz"dnikowi czy urz"dnikom
nakazuje si" ich przestrzeganie i wykonywanie, pod
rygorem nara'enia si" na cierpienia i straty
(przewidziane) odpowiednio dla (winnych) pope$nienia
(opisanego wy'ej) przest"pstwa za pierwszym i drugim
razem. Pokrzywdzeni dochodzi- b"d) swych roszcze%
we wspomniany wy'ej sposób.
X. [...] Ka'dy za& wi"zie% lub wi"#niowie mo'e
mie- i ma prawo do starania si" i uzyskania Habeas
Corpus dla siebie zarówno od Wysokiego S)du Kan-
clerskiego czy S)du Eksczekieru, jak i od S)du (awy
Królewskiej czy S)du Spraw Pospolitych, czy od
któregokolwiek z nich. A gdyby wspomniany Lord
Kanclerz lub Lord Stra'nik lub jakikolwiek s"dzia lub
s"dziowie, baron lub baronowie, b"d)cy aktualnie w
tym samym stopniu, lub ze wspomnianych wy'ej
s)dów, w okresie wakacji, na podstawie odpisu lub
odpisów nakazów uwi"zienia lub aresztowania lub na
podstawie przysi"gi z$o'onej na okoliczno&- odmowy
wydania takich kopii, jak to wy'ej zosta$o
powiedziane, odmówi) wydania jakiego& rytu Habeas
Corpus, którego udzielenia domaga si" niniejsza
ustawa, aby móg$ by- przed$o'ony (w wi"zieniu) -
podlegaj) utracie ka'dy z osobna na korzy&- wi"#nia
lub strony pokrzywdzonej sumy 500 funtów, która ma
by- dochodzona na wy'ej podany sposób.
XI. [...] Habeas Gorpus, zgodny z rzeczywistym
zamiarem i intencj) niniejszej ustawy, mo'e by-
kierowany i odsy$any do jakiegokolwiek palatynatu
królestwa, do pi"ciu portów (Hastings, Romney,
Hythe, Dover, Sandwich), albo innych
uprzywilejowanych miejscowo&ci na terenie królestwa
Anglii, dominium Walii, albo miasta Berwick-upon-
Tweed i wyspy Jersey lub Guernesey, niezale'nie od
jakichkolwiek ró'nic w prawie czy w praktyce.
XII. Gwoli zapobie'enia nielegalnemu
uwi"zieniu w wi"zieniach zamorskich, niechaj b"dzie
potem uchwalone przez wy'ej rzeczon) w$adz", 'e
'aden poddany tego królestwa, który obecnie jest lub
nast"pnie b"dzie mieszka%cem lub rezydentem tego
królestwa Anglii, dominium Walii lub miasta Berwick-
upon-Tweed, nie b"dzie i nie mo'e by- wys$any w
charakterze wi"#nia do Szkocji, Irlandii, Jersey,
Guernesey, Tangieru lub jakiejkolwiek cz"&ci, garnizo-
nów, wysp lub miejsc po$o'onych za morzem, które s)
lub w jakimkolwiek czasie b"d) w obr"bie lub poza
nim, posiad$o&ci najja&niejszego króla, jego nast"pcy
lub nast"pców, i 'e ka'de takie uwi"zienie jest tym
samym uchylone i uznane jako bezprawne, i je'eli
którymkolwiek z rzeczonych poddanych jest obecnie
lub nast"pnie b"dzie tak uwi"ziony, ka'da taka osoba i
osoby tak uwi"zione b"d) i mog) za ka'de takie
uwi"zienie otrzyma- na mocy tego aktu skarg" lub
skargi z powodu bezprawnego aresztowania, w
jakimkolwiek z s)dów jego królewskiej mo&ci
posiadaj)cych w$asne rejestry, przeciwko osobie lub
osobom, przez które on lub ona b"d) w ten sposób
osadzone, zatrzymane, uwi"zione, odes$ane jako
wi"zie% albo odtransportowane, sprzecznie z praw-
dziw) istot) tego aktu, i przeciwko wszystkim lub
jakiejkolwiek osobie [...] (która pogwa$ci
postanowienia tego artyku$u) [...] ka'dy powód (na
podstawie) takiej skargi otrzyma wyrok przys)dzaj)cy
zwrot jego kosztów w potrójnej wysoko&ci, prócz
odszkodowa%, które [...] nie mog) by- ni'sze od
pi"ciuset funtów [...] i osoba lub osoby [...] którym si"
to dowiedzie, b"d) odt)d niezdolne do piastowania
jakiegokolwiek urz"du opartego na zaufaniu
(publicznym) [...] w obr"bie rzeczonego królestwa
Anglii, dominium Walii lub miasta Berwick-upon-
Tweed, albo na jakichkolwiek wyspach, terytoriach lub
posiad$o&ciach nale')cych do nich, oraz &ci)gn) na
siebie i podpadn) karom i konfiskatom okre&lonym,
postanowionym i nakazanym przez statut [...]
sporz)dzony w szesnastym roku panowania króla
Ryszarda Drugiego i niechaj nie b"d) uprawnione do
uzyskania od króla $aski uwalniaj)cej od kary, od jego
dziedziców i nast"pców, za rzeczone konfiskaty,
przepadki czy utraty lub za któr)kolwiek z nich.
 10. BILL O
PRAWACH
(BILL OF
RIGHTS)
Z 13 LUTEGO 1689
R.
(Adams-Stephens, s. 462-469; przek$ad: Lange, s. 15-21)
Lordowie duchowni i &wieccy, oraz gminy,
zgromadzeni w Westminsterze i reprezentuj)cy
prawnie, zupe$nie i swobodnie wszystkie stany
królestwa tego, dnia 13 lutego 1689 roku podali Ich
Królewskim Mo&ciom, nosz)cym i znanym pod
imionami i tytu$ami Wilhelma i Marii, Ksi"cia i
Ksi"'nej Ora%skich, obecnych tam we w$asnych
osobach, o&wiadczenie pi&mienne, sporz)dzone przez
wzmiankowanych lordów i gminy w wyrazach
nast"puj)cych:
Ostatni król Jakub II, przy wspó$udziale
rozmaitych wyst"pnych doradców, s"dziów i
urz"dników, stara$ si" obali- i wykorzeni- religi"
protestanck) oraz prawa i swobody tego królestwa.
1. Przyw$aszcza$ sobie prawo zwalniania, bez
zgody parlamentu, od uleg$o&ci prawom, zawieszania
ich i wykonania.
2. Aresztowa$ i &ciga$ niektórych dostojnych
pra$atów za ich najpodda%sze pro&by o zwolnienie ich
od udzia$u w wykonywaniu tej przyw$aszczonej
przeze% w$adzy.
3. Wyda$ i nakaza$ wykona- rozkaz, opatrzony
wielk) piecz"ci), utworzenia s)du, zwanego s)dem
komisarzów w sprawach ko&cielnych.
4. Pobiera$ op$aty na rzecz korony, na zasadzie
mniemanych prerogatyw, za inny czas i w inny sposób,
ni' to by$o uchwalone przez parlament.
 5. Zbiera$ i utrzyma$ w granicach tego królestwa,
podczas pokoju, sta$) armi", bez zgody parlamentu i
niezgodnie z prawami kwaterowa$ wojsko.
6. Zabrania$ nosi- bro% swym dobrym poddanym
wyznania protestanckiego wówczas, kiedy papi&ci byli
uzbrojeni i wbrew prawu pozostawali na s$u'bie.
7. Narusza$ swobod" wyborów cz$onków
parlamentu.
8. Rozpatrywa$ w s)dzie (awy Królewskiej
sprawy i procesy, podlegaj)ce wy$)cznej kompetencji
parlamentu, i stosowa$ ró'ne inne dowolne i nieprawne
formy post"powania.
9. W ostatnich latach na listy przysi"g$ych w
sprawach karnych wci)gano osoby stronne, podkupne i
nie odpowiadaj)ce wymaganym warunkom, a w szcze-
gólno&ci w sprawach o zdrad" stanu-osoby, nie b"d)ce
wolnymi posiadaczami ziemskimi.
10. Od osób aresztowanych w sprawach karnych
')dano nadmiernych kaucji, obchodz)c prawo wydane
w celu zabezpieczenia swobody poddanych.
11. Nak$adano nadmierne grzywny i wymierzano
kary nieprawne i okrutne.
12. Rozdawano nagrody i obietnice nagród z
grzywien i konfiskat jeszcze przed zapadni"ciem
wyroków na osoby, które mia$y im ulec.
Wszystkie czyny powy'sze bezwarunkowo i
wprost sprzeciwiaj) si" prawom, powszechnie
wiadomym, i statutom, i swobodom tego królestwa.
Zwa'ywszy za&, 'e z powodu zrzeczenia si"
rz)dów przez wzmiankowanego króla Jakuba II i
zawakowania tronu Jego Wysoko&- Ksi)'" Ora%ski
(którego Bogu Wszechmog)cemu podoba$o si"
uczyni- znakomitym narz"dziem wyzwolenia tego
królestwa od papizmu i samowoli) nakaza$ (za zgod)
lordów duchownych i &wieckich i niektórych
wybitnych osób z gmin) rozes$a- wezwanie do lordów
duchownych i &wieckich, wyznania protestanckiego, i
inne wezwania do rozmaitych hrabstw, miast,
uniwersytetów, miasteczek i pi"ciu portów, w celu
wyboru przez nich przedstawicieli do parlamentu,
który mia$ si" zebra- i obradowa- w Westminsterze
dnia dwudziestego drugiego stycznia 1688 roku nad
&rodkami, które przedsi"wzi)- nale'y, a'eby
zabezpieczy- na przysz$o&- od zamachów w$adz",
prawa i swobody i zwa'ywszy, 'e wskutek wezwa%
wybory wykonane zosta$y w sposób prawid$owy -
wzmiankowani powy'ej lordowie duchowni i &wieccy
oraz gminy, zebrawszy si" wskutek powy'szych
wezwa% i wyborów, jako zupe$ne i wolne
przedstawicielstwo tego narodu, po dojrza$ym
rozpatrzeniu &rodków, wiod)cych do powy'szych
celów, przede wszystkim (jak to robili zwykle w
podobnych wypadkach ich przodkowie), uwa'aj) za
konieczne o&wiadczy- co nast"puje:
1. ,e zawieszenie praw lub ich wykonania, przez
rozkaz królewski, bez zgody parlamentu, jest
bezprawiem.
2. ,e zwalnianie od uleg$o&ci prawu lub jego
wykonania, przez rozkaz królewski, jak to si" zdarza$o
w niedawnych czasach, jest bezprawiem.
3. ,e utworzenie s)du komisarzów w sprawach
ko&cielnych, oraz wszelkich innych instytucji i s)dów
tego rodzaju jest bezprawne i szkodliwe.
4. ,e pobór op$at na rzecz korony na mocy
mniemanej prerogatywy, bez zgody parlamentu, lub w
ci)gu czasu d$u'szego i w inny sposób, ni' to uchwali$
parlament, jest bezprawiem.
5. ,e zwracanie si" do króla z pro&bami jest
prawem poddanych, a wszelkie aresztowanie i &ciganie
ich za to jest bezprawiem.
6. ,e pobór i utrzymywanie sta$ej armii w
granicach królestwa podczas pokoju inaczej, jak za
zgod) parlamentu, jest bezprawiem.
7. ,e poddani wyznania protestanckiego maj)
prawo nosi- bro% odpowiedni) do swego stanowiska i
do przepisów prawa.
8. ,e wybory do parlamentu powinny by-
zupe$nie swobodne.
 9. ,e swoboda s$owa, rozpraw i aktów w
parlamencie nie mo'e by- kr"powana, ani ulega-
kontroli czy to s)du, czy jakiej innej instytucji, oprócz
parlamentu.
10. ,e wymaganie nadmiernych kaucji,
nak$adanie nadmiernych grzywien i wymierzanie kar
okrutnych i niezwyk$ych jest wzbronione.
11. ,e przysi"g$ych wci)ga- nale'y na listy i
wzywa- wed$ug w$a&ciwego porz)dku; przysi"gli za&
w sprawach o zdrad" stanu winni to by- wolni po-
siadacze ziemscy.
12. ,e wszelkie nagrody i obietnice z sum,
oczekiwanych z kar i konfiskat, przed os)dzeniem, s)
bezprawne i niewa'ne.
13. ,e dla zapobie'enia wszelkim nadu'yciom, i
dla poprawy, wzmocnienia i ochrony praw, parlament
powinien by- zwo$ywany do&- cz"sto.
I oni prosz) i ')daj), i stoj) silnie przy tych
wszystkich punktach i przy ka'dym z nich oddzielnie,
jako przy swoich niez$omnych prawach i swobodach, i
dlatego uwa'aj), 'e deklaracje, wyroki, fakty lub
czyny, które si" zdarzy$y ze szkod) dla narodu co do
któregokolwiek z powy'ej wymienionych punktów,
nie mog) mie- skutków na przysz$o&- lub stanowi-
precedensu.
I. Deklaracja Jego Wysoko&ci Ksi"cia
Ora%skiego szczególniej sk$ania ich do tych ')da%,
jako jedynego &rodka osi)gni"cia poprawy i usuni"cia
z$a.
Z zupe$n) wi"c wiar), 'e Jego Wysoko&- Ksi)'"
Ora%ski dokona sprawy wyzwolenia, dzi"ki niemu tak
daleko ju' posuni"tej, i zabezpieczy ich przeciwko
pogwa$ceniu ich praw i wszelkich innych zamachów
na ich wiar", prawa i swobody.
II. Wzmiankowani lordowie duchowni i &wieccy
oraz gminy, zgromadzeni w Westminsterze, uchwalaj),
'e Wilhelm i Maria, Ksi)'" i Ksi"'na Ora%scy, uznaj)
si" i og$aszaj) za Króla i Królow) Anglii, Francji i
Irlandii, i ziem do nich nale')cych tak, a'eby korona i
godno&- królewska tych królestw i ziem nale'a$y
do'ywotnio do powy'szych Ksi"cia i Ksi"'ny i do tego
z nich, kto prze'yje drugiego; i a'eby w ci)gu
wspólnego ich po'ycia, wy$)czne i zupe$ne
wykonywanie w$adzy królewskiej nale'a$o do
wzmiankowanego Ksi"cia Ora%skiego i sprawowane
by$o przeze% w imieniu obojga; po &mierci za& ich
korona i godno&- królewska przej&- winny do
zst"pnych spadkobierców Ksi"'nej, a w braku takiego
potomstwa do Ksi"'nej Anny Du%skiej i jej zst"pnych,
a w braku takich do zst"pnych Ksi"cia Ora%skiego.
Lordowie duchowni i &wieccy, oraz gminy prosz) wi"c
Ksi"cia i Ksi"'n" Ora%skich o przyj"cie tronu zgodnie
z powy'szym.
III. I uchwalaj), 'eby zamiast poprzedniej
przysi"gi podda%stwa wszystkie osoby, od których
tego si" wymaga, sk$ada$y przysi"g" nast"puj)c):
Ja, A. B., z czystego serca obiecuj" i przysi"gam,
'e b"d" szczerze i wiernie wykonywa$ obowi)zki
poddanego Ich Królewskich Mo&ci Króla Wilhelma i
Królowej Marii.
Tak niech mi Bóg dopomo'e.
Ja, A. B., przysi"gam, 'e z ca$ego serca swego
odrzucam, nienawidz" i przeklinam, jako nieuczciwe i
heretyckie, nauk" i twierdzenie, 'e monarchów,
ekskomunikowanych lub os)dzonych przez papie'a lub
inn) w$adz" tronu rzymskiego, poddani mog)
pozbawia- tronu lub zabija-, i o&wiadczam, 'e 'aden
ziemski monarcha, w$adca, pra$at, 'adna osoba lub
pa%stwo cudzoziemskie nie ma i mie- nie mo'e
jurysdykcji, w$adzy, zwierzchnictwa, przewagi lub
autorytetu ko&cielnego albo duchownego w granicach
tego królestwa.
Tak niech mi Bóg dopomo'e.
IV. Po czym Ich Królewskie Mo&ci przyj"li
koron" i godno&- królewsk) królestw Anglii, Francji i
Irlandii i ziem do nich przynale'nych, zgodnie z
uchwa$) i 'yczeniem wzmiankowanych lordów i gmin,
wypowiedzianym powy'ej.
 V. A nast"pnie Ich Królewskie Mo&ci pozwoli$y,
i'by wzmiankowani lordowie duchowni i &wieccy oraz
gminy, stanowi)cy dwie izby parlamentu, obradowali i
razem z Ich Królewskimi Mo&ciami przedsi"wzi"li
&rodki rzeczywiste w celu utwierdzenia wiary, praw i
swobód tego królestwa, tak a'eby na przysz$o&- nie
zagra'a$o im niebezpiecze%stwo, na co lordowie
duchowni i &wieccy oraz gminy zgodzili si" i
przyst)pili do narad.
VI. Obecnie, na zasadzie powy'szego, lordowie
duchowni i &wieccy oraz gminy, zgromadzeni w
parlamencie w celu ratyfikacji i zatwierdzenia powy'ej
przytoczonej deklaracji i zawartych w niej artyku$ów,
warunków, zasad i punktów za pomoc) prawa,
uchwalonego w formie w$a&ciwej przez parlament,
prosz), a'eby by$o og$oszone i nakazane, 'e wszelkie
prawa i swobody w ca$o&ci i oddzielnie, wymienione w
deklaracji, s) to odwieczne i niew)tpliwe prawa i
swobody narodu tego królestwa i winny by- jako takie
uznawane, pojmowane, rozpatrywane i udzielane, i 'e
wszystkie artyku$y deklaracji winny by- &ci&le i
niez$omnie wykonywane i przestrzegane, a urz"dnicy
zgodnie z nimi s$u'y- powinni Ich Królewskim
Mo&ciom i ich nast"pcom.
VII. Wzmiankowani lordowie duchowni i
&wieccy oraz gminy, bior)c pod uwag", 'e Bogu
Najwy'szemu, w Jego nieprzeniknionych zamys$ach i
mi$osierdziu wzgl"dem tego narodu, podoba$o si" ku
jego szcz"&ciu wybra- i zachowa- osoby Ich
Królewskich Mo&ci, a'eby panowa$y nad nami na
tronie swych przodków, dzi"kuj)c Mu za to z g$"bi
serca i chwal)c Go - silnie i niewzruszenie s)
przekonani i dlatego uznaj) i og$aszaj), 'e z powodu
zrzeczenia si" rz)dów przez króla Jakuba II i przyj"cia
przez Ich Królewskie Mo&ci korony i godno&ci
królewskiej. Ich Królewskie Mo&ci sta$y si", w my&l
praw tego królestwa naszymi w$adcami. Monarch) i
Monarchini), Królem i Królow) Anglii, Francji i
Irlandii i ziem do nich przynale'nych, 'e godno&-
królewska i korona, ze wszystkimi przywi)zanymi do
nich honorami, nazwami, tytu$ami, regaliami,
prerogatywami, pe$nomocnictwami, jurysdykcjami i
w$adzami, w sposób najbardziej zupe$ny, prawny i
niepodzielny $)cz) si", jednocz) i ze&rodkowuj) w ich
królewskich osobach. [...]
IX. Poniewa' do&wiadczenie wykaza$o, 'e z
bezpiecze%stwem i pomy&lno&ci) tego kraju nie
zgadzaj) si" rz)dy monarchy-papisty, lub króla albo
królowej, pozostaj)cych w zwi)zku ma$'e%skim z
papist) lub papistk), wzmiankowani lordowie
duchowni i &wieccy oraz Gminy prosz), a'eby by$o
uchwalone, i' ka'da osoba, która pogodzi$a si" lub
pogodzi, albo b"dzie utrzymywa$a stosunki z tronem
albo ko&cio$em rzymskim, albo b"dzie wyznawa$a
wiar" papistowsk), lub wst)pi w zwi)zki ma$'e%skie z
papist), winna by- na zawsze usuni"ta i uznana za
niezdoln) do dziedziczenia lub w$adania koron) i
rz)dem tego królestwa i Irlandii, i ziem do nich
przynale'nych, lub jakiejkolwiek ich cz"&ci albo te'
posiadania lub wykonywania w ich granicach
jakiegokolwiek prawa królewskiego, w$adzy lub
jurysdykcji, w wypadkach podobnych naród tych
królestw, w moc niniejszego, zwalnia si" od przysi"gi
podda%czej - korona za& i rz)dy przechodz) do tej
osoby wyznania protestanckiego, która by powinna
odziedziczy- je w razie, gdyby osoba, usuni"ta od
tronu z przyczyn powy'szych, zmar$a &mierci)
naturaln).
X. Dalej lordowie duchowni i &wieccy oraz
gminy prosz), a'eby ka'dy król i królowa, którzy by
kiedykolwiek w przysz$o&ci odziedziczyli koron" tego
królestwa, w pierwszy dzie% zebrania pierwszego
parlamentu po wst)pieniu na tron, siedz)c na tronie w
izbie lordów, w obecno&ci tam zgromadzonych lordów
i gmin, lub te' podczas swej koronacji przy sk$adaniu
przysi"gi koronacyjnej (która przedtem powinna mie-
miejsce) przed t) osob) lub osobami, które b"d)
&wiadkami tej przysi"gi - sk$adali, podpisywali i
czytali na g$os deklaracj", o której mowa w statucie,
wydanym w roku trzynastym panowania króla Karola
II, a zatytu$owanym: „Akt, maj)cy na celu tym
pewniejsze zabezpieczenie osoby i w$adzy króla za
pomoc) pozbawienia papistów prawa zasiadania w iz-
bach parlamentu”. Gdyby si" zdarzy$o, 'e król lub
królowa po odziedziczeniu korony mieli mniej, ni' lat
dwana&cie, wówczas taki król lub królowa winni
u$o'y-, podpisa- i przeczyta- na g$os deklaracj"
podczas koronacji, lub w pierwszy dzie% zebrania si"
pierwszego parlamentu po doj&ciu przez króla lub
królow" do lat dwunastu.
XI. Ich Królewskie Mo&ci zgodzi$y si", aby
wszystkie powy'sze artyku$y by$y og$oszone,
uprawnione i uchwalone w$adz) niniejszego
parlamentu, i obowi)zywa$y, i zachowywa$y si$"
innych praw tego królestwa na wieczne czasy, wskutek
czego og$aszaj) si" one, uprawniaj) i uchwalaj) przez
Ich Królewskie Mo&ci, za zgod) lordów duchownych i
&wieckich, oraz gmin, zgromadzonych w parlamencie i
w$adz) tego ostatniego.
XII. Oprócz tego og$asza si" i uchwala t) w$adz),
'e poczynaj)c od obecnej sesji parlamentu, 'aden
wyj)tek non obstante z jakiegokolwiek statutu lub
cz"&ci jego nie mo'e by- dopuszczony, ale uwa'any
b"dzie za niewa'ny, z wy$)czeniem tylko wypadków,
w których wyj)tki takie b"d) dozwolone w samym
statucie lub te' specjalnie przewidziane przez jeden lub
kilka billów, uchwalonych na obecnej sesji parlamentu.
XIII. Uchwala si" równie', 'e 'adna karta, ulga
lub $aska, okazana do dnia 23 pa#dziernika 1689 roku,
nie zostaje uchylona przez akt niniejszy, ale zachowuje
moc swoj) tak, jak gdyby tego aktu wcale nie by$o.

11. USTAWA O UNII ZE

SZKOCJ/
 (THE UNION WITH
SCOTLAND ACT)
Z 1706 ROKU
(Adams-Stephens, s. 479-483, przek$ad: Konstytucje, s. 40-46)
Zwa'ywszy, i' artyku$y Unii zosta$y uzgodnione
dwudziestego drugiego dnia lipca w pi)tym roku
panowania Waszych Królewskich Mo&ci przez
mandatariuszy wyposa'onych w pe$nomocnictwa w
imieniu Królestwa Anglii, opatrzone Waszych
Królewskich Mo&ci wielk) piecz"ci) Anglii, nosz)ce
dat" w Westminsterze dziesi)tego dnia kwietnia roku
poprzedniego, zgodnie z ustaw) Parlamentu uchwalon)
w Anglii w trzecim roku panowania Waszych Kró-
lewskich Mo&ci, oraz przez mandatariuszy
wyposa'onych w pe$nomocnictwa w imieniu
Królestwa Szkocji, opatrzone piecz"ci), nosz)ce dat"
dwudziestego siódmego dnia lutego w czwartym roku
panowania Waszych Królewskich Mo&ci, zgodnie z
czwart) ustaw) trzeciej sesji obecnego Parlamentu
Szkocji, upowa'niaj)ce do podj"cia pertraktacji w
sprawie unii rzeczonych królestw.
I zwa'ywszy, i' ustawa, któr) uchwali$ Parlament
Szkocji w Edynburgu szesnastego dnia stycznia w
pi)tym roku panowania Waszych Królewskich Mo&ci,
stwierdzaj)c, 'e stany Parlamentu po rozwa'eniu
rzeczonych artyku$ów Unii obu Królestw uzna$y je za
uzgodnione i zaaprobowane, z niektórymi
uzupe$nieniami i wyja&nieniami,
oraz 'e Wasze Królewskie Mo&cie za rad) i
zgod) stanów Parlamentu uzna$y, aby uchwalono na tej
samej sesji Parlamentu ustaw" w sprawie uznania
religii protestanckiej i ustroju ko&cio$a
prezbiteria%skiego, i która w powy'szym zamiarze
uchwalona, aby by$a w$)czona do ustawy ratyfikuj)cej
traktat, i aby by$o to wyra#nie oznajmione jako
podstawowy i zasadniczy warunek rzeczonego
traktatu, b)d# jako to Unii, z którym to zamiarem po
wsze czasy artyku$y te ratyfikowano i zaaprobowano, z
uzupe$nieniami i wyja&nieniami ustawy Parlamentu
Szkocji, jak nast"puje:
ARTYKU( I
Oba królestwa Anglii i Szkocji od pierwszego
dnia maja, który nastanie w tysi)c siedemset i
siódmym roku, oraz na zawsze od tej pory b"d)
zjednoczone w jedno królestwo pod nazw) Wielkiej
Brytanii oraz odznaki heraldyczne rzeczonego
Zjednoczonego Królestwa b"d) takie, jakie Jej
Królewska Mo&- wyznaczy, a krzy'e !w. Jerzego i
!w. Andrzeja wspó$z$)czone w taki sposób, w jaki Jej
Królewska Mo&- uzna za stosowne, oraz u'ywane na
wszystkich banderach, sztandarach i odznakach
zarówno na morzu jak i na l)dzie.
ARTYKU( II
Nast"pstwo tronu Zjednoczonego Królestwa
Wielkiej Brytanii i przynale'nych dominiów do Jej
Wielce Czcigodnej Królewskiej Mo&ci i w braku
potomstwa Jej Królewskiej Mo&ci utrzymane i
kontynuowane b"dzie przez najja&niejsz) ksi"'n"
Zofi", wdow" po elektorze i ksi"ciu hanoverskim i jej
potomków w linii zst"pnej, b"d)cych protestantami,
którym Korona Anglii jest przyznana przez ustaw"
Parlamentu uchwalon) w Anglii w dwunastym roku
panowania Jego Królewskiej Mo&ci zmar$ego króla
Wilhelma Trzeciego jako ustawa w sprawie dalszego
ograniczenia Korony i lepszego zabezpieczenia praw i
wolno&ci poddanych.
 Wszyscy papi&ci i osoby wst"puj)ce w zwi)zki
ma$'e%skie z papistami b"d) wy$)czeni i na zawsze
niezdolni do dziedziczenia, posiadania lub w$adania
Koron) imperialn) Wielkiej Brytanii i przynale'nych
do niej dominiów lub jakiejkolwiek z ich cz"&ci, a w
ka'dym takim przypadku, stosownie do postanowie% o
dziedziczeniu Korony angielskiej, uchwalonych
odr"bn) ustaw) Parlamentu w Anglii w pierwszym
roku panowania Ich Królewskich Mo&ci zmar$ego
króla Wilhelma i zmar$ej królowej Anny, dotycz) praw
i wolno&ci poddanych oraz porz)dku nast"pstwa tronu.
Korona i rz)dy na razie przechodz) i b"d) we w$adaniu
takiej osoby, b"d)cej protestantem, która
dziedziczy$aby i w$ada$aby takow) tak, jak w
przypadku, kiedy dany papista lub osoba wst"puj)ca w
zwi)zki ma$'e%skie z papista zmar$aby &mierci)
naturaln).
ARTYKU( III
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii b"dzie
reprezentowane przez jeden i jedyny parlament,
nosz)cy nazw" Parlamentu Wielkiej Brytanii.
ARTYKU( IV
Wszyscy poddani Zjednoczonego Królestwa
Wielkiej Brytanii z chwil) i po zawarciu Unii b"d)
posiada- pe$n) swobod" zarówno utrzymywania sto-
sunków handlowych, jak 'eglugi do i z jakiegokolwiek
portu lub miejsca w obr"bie rzeczonego
Zjednoczonego Królestwa oraz dominiów i plantacji
do niego przynale'nych; udzielane b"d) wszystkie inne
uprawnienia, przywileje i korzy&ci, które przys$uguj)
b)d# mog) przys$ugiwa- poddanym ka'dego Kró-
lestwa z wyj)tkiem przypadków, kiedy to wyra#nie
uzgodniono odmiennie w niniejszych artyku$ach. [...]
ARTYKU( VI
Wszystkie cz"&ci Zjednoczonego Królestwa z
chwil) i po zawarciu Unii na zawsze b"d) mie- te
same zezwolenia, poparcie i c$a wywozowe oraz
znajd) si" pod dzia$aniem tych samych prohibicji,
restrykcji i zarz)dze% tycz)cych handlu i b"d)
podlega- w obr"bie ca$ego Zjednoczonego Królestwa
tym samym taryfom celnym i c$om na import i eksport,
a tak'e zezwolenia, poparcie, c$a wywozowe,
prohibicje, restrykcje i zarz)dzenia tycz)ce handlu,
taryfy celne oraz c$a na import i eksport ustanowione w
Anglii, w momencie zapocz)tkowania Unii, z chwil) i
po zawarciu Unii, z wyj)tkiem i zastrze'eniem co do
ce$ na import i eksport takich szczególnych towarów,
od których dane osoby, poddani ka'dego królestwa, s)
specjalnie uwolnieni i zwolnieni na podstawie ich
osobistych praw, pozostaj) nie zagro'one i przys$uguj)
równie' po zawarciu Unii w takim zakresie jak
uprzednio. Z chwil) i po zawarciu Unii 'aden Szkot
przep"dzaj)cy byd$o do Anglii nie b"dzie obowi)zany
do op$acania jakichkolwiek innych ce$ na rachunek
publiczny b)d# prywatny ni' te c$a, którymi w Anglii
byd$o jest lub b"dzie ob$o'one w obr"bie rzeczonego
Królestwa. [...]
 ARTYKU( XVI
Z chwil) i po zawarciu Unii moneta b"dzie
takiego samego wzoru i warto&ci na obszarze ca$ego
Zjednoczonego Królestwa jak obecnie w Anglii. [...]
ARTYKU( XVIII
Z chwil) i po zawarciu Unii akty dotycz)ce
regulacji handlu, taryf celnych i takich akcyz, które w
stosunku do Szkocji na mocy niniejszego traktatu
rozci)gaj) si" tak samo na Szkocj", jak i na Angli", a
tak'e wszystkie inne prawa obowi)zuj)ce w obr"bie
Królestwa Szkocji dane po zawarciu Unii i mimo jej
istnienia pozostaj) w mocy jak uprzednio (z wyj)tkiem
tych, które s) sprzeczne lub niezgodne z niniejszym
traktatem); podlegaj) one jednak zmianom
uchwalonym przez Parlament Wielkiej Brytanii przy
jednoczesnym rozró'nieniu aktów prawnych
dotycz)cych praw publicznych i obywatelskich oraz
tych, które tycz) praw osobistych; akty prawne, które
dotycz) praw publicznych i obywatelskich, maj) tak
samo by- uchwalane dla ca$ego Zjednoczonego
Królestwa. ,adna jednak zmiana z wyj)tkiem
oczywistego po'ytku dla poddanych nie b"dzie
uchwalona w aktach, które dotycz) praw prywatnych
na obszarze Szkocji.
ARTYKU( XIX
S)d Sesyjny b)d# kolegia s"dziowskie orzekaj)ce
po zawarciu Unii i pomimo jej zawarcia zostaj)
utrzymane po wsze nadchodz)ce czasy na obszarze
Szkocji tak, jak ukszta$towane one zosta$y na
podstawie praw tego Królestwa i o tej samej
w$a&ciwo&ci i przywilejach jak przed zawarciem Unii,
niemniej jednak podlegaj) takim zarz)dzeniom w
sprawie lepszego wymiaru sprawiedliwo&ci, jakie b"d)
uchwalane przez Parlament Wielkiej Brytanii; nikt te'
od tej chwili, dopóki takie kwalifikacje s) wymagane
b)d# b"d) wymagane w przysz$o&ci od osób
odpowiadaj)cych warunkom dla mianowania ich
s"dziami zwyczajnymi S)du Sesyjnego i nie zostan)
zmienione przez Parlament Wielkiej Brytanii, nie
b"dzie mianowany przez Jej Królewsk) Mo&- b)d# jej
królewskich nast"pców s"dzi) zwyczajnym S)du
Sesyjnego, je&li nie zasiada$ w kolegium s"dziowskim
jako rzecznik b)d# g$ówny sekretarz S)du Sesyjnego
przez okres pi"ciu lat albo nie wyst"powa$ jako rejent
przez okres dziesi"ciu lat, z tym zastrze'eniem, i'
'aden rejent maj)cy uzyska- godno&- s"dziego S)du
Sesyjnego nie mo'e by- mianowany, je'eli nie
przeprowadzi$ procesu prywatnego b)d# publicznego
w zakresie prawa cywilnego przed rad) rzeczników i
nie zosta$ przez nich uznany za wykwalifikowanego do
rzeczonego urz"du na dwa lata wcze&niej przed tym,
nim zosta$ mianowany s"dzi) zwyczajnym S)du
Sesyjnego. Trybuna$ Sprawiedliwo&ci dzia$a równie'
po zawarciu Unii i pomimo jej zawarcia zostaje
utrzymany po wsze nadchodz)ce czasy na obszarze
Szkocji, tak jak ukszta$towany on zosta$ na podstawie
praw tego Królestwa, i o tej samej w$a&ciwo&ci i
przywilejach jak przed zawarciem Unii, niemniej
jednak podlega takim zarz)dzeniom, jakie zostan)
uchwalone przez Parlament Wielkiej Brytanii, a bez
uszczerbku innych praw do wymiaru sprawiedliwo&ci.
[...] Wszystkie inne obecnie istniej)ce s)dy w obr"bie
Królestwa Szkocji zostaj) utrzymane, lecz zmiany w
tym zakresie dokonuje Parlament Wielkiej Brytanii, po
wsze czasy, które nadejd), wszystkie s)dy ni'sze z
rzeczonymi ograniczeniami zostaj) podporz)dkowane
s)dom wy'szym, tak jak istniej) one obecnie w obr"bie
tego' Królestwa. ,adne sprawy s)dowe w Szkocji nie
b"d) podlega$y w$a&ciwo&ci s)dów kanclerskich. (awy
Królewskiej prawa powszechnego b)d# jakiego-
kolwiek innego s)du w Westminsterze oraz rzeczone
s)dy b)d# jakiekolwiek inne im podobne po zawarciu
Unii nie b"d) mie- 'adnych uprawnie% do
rozpoznawania odwo$a% lub zmiany decyzji b)d#
wyroków s)dowych w obr"bie Szkocji b)d#
wstrzymania ich wykonania. [...]
ARTYKU( XX
 Wszelkie urz"dy dziedziczne, zwierzchnie,
dziedziczne prawa do s)dzenia, urz"dy do'ywotnie
oraz do'ywotnie prawa do s)dzenia, pomimo
niniejszego traktatu, pozostan) przy tych, do których
nale'), tak jak i prawo w$asno&ci na tych samych
warunkach, na jakich przys$uguje im ono na podstawie
praw Szkocji. [...]
ARTYKU( XXII
Na mocy niniejszego traktatu w chwili zawarcia
Unii szesnastu spo&ród parów Szkocji b"dzie zasiada- i
g$osowa- w Izbie Lordów oraz czterdziestu pi"ciu
przedstawicieli w Izbie Gmin Parlamentu Wielkiej
Brytanii. [...]
ARTYKU( XXV
Wszelkie prawa i statuty ka'dego Królestwa na
tyle, na ile s) sprzeczne b)d# niezgodne z tre&ci)
niniejszych artyku$ów, b)d# jakimkolwiek z nich, z
chwil) i po zawarciu Unii wygasn) i stan) si"
niewa'ne; b"dzie to obznajmione przez odpowiednie
parlamenty rzeczonych Królestw. [...]

12. USTAWA O UNII Z IRLANDI/

(ACT OF UNION WITH IRELAND)
Z 1800 R.
(Medley, s. 355-361; przek$ad: Lesi%ski-
Walachowicz, s. 122-124)

Bior)c pod uwag", i'-w wykonaniu

naj$askawszej propozycji Jego Królewskiej Mo&ci
skierowanej odpowiednio do obu izb parlamentu
Wielkiej Brytanii i Irlandii zalecaj)cej rozwa'enie
takich &rodków, które mog$yby w najlepszy sposób
wzmocni- i utrwali- zwi)zki mi"dzy obu królestwami -
obie Izby parlamentu Wielkiej Brytanii i obie izby
parlamentu Irlandii wyrazi$y zdecydowanie zgod" i
uchwali$y, 'e w celu umocnienia i zabezpieczenia
istotnych interesów Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz
utrwalenia si$y, pot"gi i zasobów Imperium
Brytyjskiego celowe b"dzie uzgodnienie &rodków,
które najlepiej b"d) mog$y przyczyni- si" do
zjednoczenia obu królestw Wielkiej Brytanii i Irlandii
w jedn) monarchi" w taki sposób i na takich zasadach i
warunkach, jakie zostan) ustalone na podstawie ustaw
odpowiednich parlamentów Wielkiej Brytanii i
Irlandii.
W wykonaniu za& wspomnianego postanowienia
obie izby wymienionych obu parlamentów
odpowiednio i zgodnie aprobowa$y pewne artyku$y dla
osi)gni"cia i utrwalenia wyznaczonych wy'ej celów, w
nast"puj)cym brzmieniu:
ARTYKU( I
[...] 'e wspomniane królestwa Wielkiej Brytanii i
Irlandii b"d) pocz)wszy od pierwszego dnia stycznia
[...] tysi)c osiemset pierwszego roku na zawsze
zjednoczone w jedno królestwo pod nazw)
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
[...]
ARTYKU( II
[...] 'e dziedziczenie korony imperialnej
Zjednoczonego Królestwa i dominiów do% nale')cych
b"dzie kontynuowane w ten sam sposób, jaki obecnie
obowi)zuje zgodnie z ustaleniami i ograniczeniami w
odniesieniu do królestw Wielkiej Brytanii i Irlandii, z
zastrze'eniem odpowiednich przepisów i warunków,
wynikaj)cych z postanowie% unii mi"dzy Angli) i
Szkocj).
ARTYKU( III
[...] 'e wspomniane Zjednoczone Królestwo
b"dzie reprezentowane w jednym i tym samym
parlamencie, okre&lanym jako Parlament
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii.
ARTYKU( IV
 [...] 'e czterech lordów duchownych Irlandii,
zmieniaj)cych si" z sesji na sesj" oraz dwudziestu
o&miu irlandzkich lordów &wieckich wybranych do'y-
wotnio przez parów Irlandii stanowi- b"dzie liczb"
uprawnionych do zasiadania i g$osowania z ramienia
Irlandii w Izbie Lordów parlamentu Zjednoczonego
Królestwa. Stu za& (reprezentantów) Gmin (po dwóch
z ka'dego hrabstwa Irlandii, dwóch z miasta Dublinu,
jeden z Uniwersytetu !w. Trójcy, po jednym z ka'dego
z trzydziestu znaczniejszych miast, miasteczek i
grodów) stanowi- b"dzie liczb" uprawnionych do
zasiadania i g$osowania z ramienia Irlandii w Izbie
Gmin parlamentu Zjednoczonego Królestwa. [...]
ARTYKU( V
[...] 'e ko&ció$ Anglii i Irlandii, tak jak obecnie
jest prawnie ustalony, b"dzie zjednoczony w jeden
protestancki ko&ció$ episkopalny, nazywany Zjedno-
czonym Ko&cio$em Anglii i Irlandii; 'e nauka,
praktyki, dyscyplina i ustrój wspomnianego
Zjednoczonego Ko&cio$a b"d) i pozostan) w mocy na
zawsze, tak jak obecnie ustalone s) przez prawo dla
ko&cio$a Anglii; 'e zachowanie i zabezpieczenie
rzeczonego Zjednoczonego Ko&cio$a, jako ustalonego
Ko&cio$a Anglii i Irlandii b"dzie uwa'ane i traktowane
jako istotne i podstawowe (postanowienie) unii; 'e w
podobny sposób nauka, praktyki, dyscyplina i ustrój
ko&cio$a Szkocji b"d) pozostawa$y i podlega$y
ochronie tak, jak obecnie s) one prawnie ustalone w
ustawach o unii mi"dzy dwoma królestwami Anglii i
Szkocji. [...]

13. USTAWA O
REPREZENTACJI LUDU
ANGLII I WALII W
PARLAMENCIE
Z 7 CZERWCA 1823 R.
(Cole-Filson, s. 237-240; przek$ad: Rusinowa-Wituch, s. 136-
137)
Poniewa' zosta$o uznane za celowe podj"cie
skutecznych &rodków dla poprawienia ró'nych
nadu'y- tak d$ugo istniej)cych w wyborach do s$u'by
w Izbie Gmin, parlamentu Anglii, pozbawienie tego
przywileju wielu nieznacznych ju' miejsc i osiedli,
przyznanie za& tego prawa wyboru cz$onka Izby Gmin,
du'ym, ludnym i bogatym miastom, zwi"kszenie
liczby przedstawicieli hrabstw, rozszerzenie prawa
wyborczego na wielu poddanych Jego Królewskiej
Mo&ci, którzy nie mieli odpowiedniego prawa
poprzednio, przez co zmniejszy si" wydatki na wybory,
wszystko to jest zarz)dzone przez Jego Królewsk)
Mo&- i za zgod) Lordów !wieckich i Duchownych
oraz Izb" Gmin, zgromadzonych w obecnym
Parlamencie i pod jego autorytetem.
I. Ka'de miasto zamieszczone w wykazie
(podano 58 nazw miast i osiedli) wysy$aj)ce pos$ów do
parlamentu, po zako%czeniu kadencji obecnego parla-
mentu nigdy wi"cej nie b"dzie wybiera- swych
przedstawicieli i wysy$a- ich do parlamentu.
II. Zarz)dza si", 'e ka'da z wymienionych
miejscowo&ci (wymienione 22 nazwy, mi"dzy innymi
Manchester, Birmingham, Leeds) po zako%czeniu ka-
dencji obecnego parlamentu b"d) mia$y prawo wyboru
dwóch cz$onków do Izby Gmin.
III. Ka'da miejscowo&- zamieszczona w wykazie
(wymieniono 30 miejscowo&ci) po zako%czeniu
obecnej kadencji parlamentu b"dzie wybiera- tylko
jednego swego przedstawiciela do parlamentu zamiast
dwóch.
IV. Ka'da z miejscowo&ci wymienionych w
za$)czonej do tej ustawy li&cie dodatkowej
(wymieniono 19 miejscowo&ci) b"dzie posy$a$a
jednego swego przedstawiciela do parlamentu. [...]
XVIII. Zarz)dza si", 'e prawo wybierania do
nast"pnych parlamentów maj) tylko ci dzier'awcy
do'ywotni lub dziedziczni (freeholders), spe$niaj)cy
ustalony warunek, tj. ci, których posiad$o&ci przynosz)
dochodu nie mniej ni' 10 funtów, po potr)ceniu
wszystkich nale'nych rent i op$at, lub 40 szylingów
renty rocznej.
 XIX. Zarz)dza si", 'e ka'dy pe$noletni
m"'czyzna, zdolny do dzia$a% prawnych i nie
pozbawiony praw obywatelskich, posiadaj)cy ziemi"
lub te' j) dzier'awi)cy do'ywotnio (copyhold), lub
prawo dzier'awy na jeden, dwa lub kilka lat, ale z
dochodem rocznym nie mniejszym ni' 10 funtów, po
potr)ceniu wszystkich czynszów i obci)'e% z tych lub
innych tytu$ów, b"dzie zapisany do g$osowania w
wyborach do przysz$ego parlamentu w swych
hrabstwach i ma prawo wybierania rycerza lub rycerzy
hrabstwa.
XX. Ka'dy m"'czyzna po doj&ciu do ustalonego
prawem wieku i nie pozbawiony praw obywatelskich,
posiadaj)cy jak)kolwiek dzier'aw" lub prawo do
dzier'awy do'ywotniej, lub wieczysty dzier'awca, lub
maj)cy umow" nie mniejsz) ni' na sze&-dziesi)t lat, z
dochodem nie mniejszym ni' 10 funtów rocznie, lub
posiadaj)cy ziemi" w charakterze dzier'awcy na
zasadzie umowy i przy czynszu rocznym nie
mniejszym ni' pi"-dziesi)t funtów, maj) równie'
prawo wyboru do nast"pnych parlamentów jednego lub
kilku rycerzy z hrabstwa.[...]
XXVII. Zarz)dza si", 'e w ka'dym mie&cie lub
okr"gu, które otrzyma$o prawo wyboru cz$onków do
przysz$ego parlamentu, mo'e zosta- wybranym ka'dy
pe$noletni m"'czyzna zdolny do dzia$a% prawnych [...],
o ile jest w$a&cicielem lub dzier'awc) domu, sklepu,
magazynu lub innego budynku stoj)cego oddzielnie
lub $)cznie [...], je'eli jego roczny dochód nie jest
mniejszy ni' 10 funtów rocznie, zgodnie z poprzednimi
ustaleniami, co do g$osowania w wyborach cz$onka lub
cz$onków parlamentu z tego okr"gu lub miasta.

14. USTAWA O
PARLAMENCIE
(THE PARLIAMENT ACT)
Z 1911 R. Z UWZGL*DNIENIEM
ZMIAN Z 1949 R.
 (Hanham, s. 197-199; przek$ad: Konstytucje, s. 47-51)
Zwa'ywszy, i' konieczno&ci) sta$o si" powzi"cie
postanowie% reguluj)cych stosunki mi"dzy obu izbami
Parlamentu i zwa'ywszy, i' jest zamierzone
zast)pienie Izby Lordów, która obecnie istnieje, przez
Drug) Izb" Ustawodawcz), ukonstytuowan) na
zasadzie reprezentacji ludowej zamiast dziedzicznej, a
zast)pienie tej'e nie mo'e by- natychmiast
wprowadzone w 'ycie;
i zwa'ywszy, i' postanowienie Parlamentu
podj"te w przysz$o&ci dotycz)ce tego' zast)pienia
b"dzie zawiera$o ograniczenie i okre&lenie uprawnie%
nowej Drugiej Izby Ustawodawczej, w zwi)zku z czym
staje si" konieczne podj"cie postanowie%, w niniejszej
ustawie wyra'onych, w celu uszczuplenia istniej)cych
uprawnie% Izby Lordów;
zosta$o przeto postanowione przez Jego
Wysoko&- Królewsk) Mo&- oraz przez i za rad) i
zgod) Lordów duchownych i &wieckich oraz Gmin
zgromadzonych w obecnym Parlamencie oraz z ich
woli, co nast"puje:
 ARTYKU( 1
1. Je&li projekt ustawy finansowej, uchwalony
przez Izb" Gmin i przes$any do Izby Lordów co
najmniej na jeden miesi)c przed zako%czeniem sesji,
nie zosta$ uchwalony przez Izb" Lordów bez poprawek
w ci)gu jednego miesi)ca od daty przes$ania go do
tej'e Izby, to projekt ów, o ile Izba Gmin nie postanowi
inaczej, zostanie przed$o'ony Jego Królewskiej Mo&ci i
stanie si" ustaw) Parlamentu z chwil) nadania mu
sankcji królewskiej, pomimo 'e Izba Lordów nie
wyrazi$a zgody na ów projekt ustawy.
2. Projekt ustawy finansowej jest projektem
ustawy publicznej, je'eli wed$ug opinii speakera Izby
Gmin zawiera wy$)cznie postanowienia traktuj)ce o
wszystkich razem lub o którymkolwiek z
nast"puj)cych problemów, a mianowicie na$o'enie,
zniesienie, darowanie, zmiana albo regulacja
podatków; obci)'enie sp$at) d$ugu albo innymi
ci"'arami finansowymi Skarbu Pa%stwa albo kwot
uchwalonych przez Parlament, albo zmiana czy
umorzenie któregokolwiek z tych ci"'arów;
zaopatrzenie, przeznaczenie, kwitowanie, zamro'enie,
uruchamianie albo badanie kredytów publicznych;
zaci)ganie albo zagwarantowanie jakiejkolwiek
po'yczki czy sp$aty takowej, albo spraw incydentalnie
zwi)zanych z tymi problemami lub jakimkolwiek z
nich. U'yte w tym ust"pie wyra'enia: kredyty
publiczne oraz po'yczka, nie obejmuj) jakichkolwiek
podatków, &rodków finansowych albo po'yczki
zaci)gni"tej przez w$adze lub organizacje z
przeznaczeniem na cele lokalne.
3. Na ka'dym projekcie ustawy finansowej, kiedy
jest on przesy$any do Izby Lordów i kiedy jest
przedk$adany Jego Królewskiej Mo&ci dla uzyskania
zgody, wymagane b"dzie umieszczenie po&wiadczenia
podpisanego przez speakera Izby Gmin, i' jest to
projekt ustawy finansowej. Speaker, zanim wystawi
po&wiadczenie, winien zasi"gn)- konsultacji, je&li to
mo'liwe, dwóch pos$ów powo$anych na pocz)tku
ka'dej sesji przez komitet doboru spo&ród grona
przewodnicz)cych komisji.
ARTYKU( 2
1. Je&li projekt ustawy publicznej (nie b"d)c
projektem ustawy finansowej albo projektem ustawy
zawieraj)cej postanowienie o przed$u'eniu maksy-
malnego okresu trwania Parlamentu ponad pi"- lat)
zosta$ uchwalony przez Izb" Gmin podczas dwóch
nast"puj)cych po sobie sesji (czy to tego samego, czy
nast"pnego Parlamentu), a b"d)c przes$any do Izby
Lordów co najmniej na miesi)c przed ko%cem sesji,
zosta$ odrzucony przez Izb" Lordów podczas ka'dej z
tych sesji, to taki projekt ustawy w przypadku
odrzucenia go po raz drugi przez Izb" Lordów, je&li
Izba Gmin nie postanowi inaczej, zostanie przed$o'ony
Jego Królewskiej Mo&ci i stanie si" ustaw) Parlamentu
uzyskawszy sankcj" królewsk), pomimo 'e Izba
Lordów nie wyrazi$a zgody na ów projekt ustawy, pod
warunkiem 'e to postanowienie nie dojdzie do skutku,
zanim nie up$ynie jeden rok mi"dzy dat) drugiego
czytania podczas pierwszej z tych sesji, na których
projekt by$ rozpatrywany w Izbie Gmin, a dat)
uchwalenia go przez Izb" Gmin na drugiej z tych sesji.
2. Kiedy projekt ustawy zostaje przed$o'ony Jego
Królewskiej Mo&ci w celu uzyskania sankcji zgodnie z
postanowieniami niniejszego artyku$u, wymagane
b"dzie na projekcie ustawy po&wiadczenie podpisane
przez speakera Izby Gmin, 'e wymogi niniejszego
artyku$u zosta$y nale'ycie spe$nione.
3. Projekt ustawy b"dzie uwa'any za odrzucony
przez Izb" Lordów, je&li nie zosta$ uchwalony przez
Izb" Lordów bez wniesienia jakichkolwiek poprawek
b)d# uchwalony z poprawkami, które mog) by-
uzgodnione jedynie przez obie izby.
4. Projekt ustawy b"dzie uwa'any za ten sam, co
projekt ustawy przes$any do Izby Lordów w
poprzedniej sesji, je'eli jest identyczny z poprzednim
projektem ustawy, albo zawiera jedynie takie zmiany,
które w my&l po&wiadczenia speakera Izby Gmin s)
niezb"dne w zwi)zku z up$ywem czasu od daty
poprzedniego projektu ustawy albo stanowi) poprawki
wniesione przez Izb" Lordów do poprzedniego
projektu ustawy podczas poprzedniej sesji oraz
poprawki, które w my&l po&wiadczenia speakera
zosta$y wniesione przez Izb" Lordów podczas drugiej
sesji i zaaprobowane przez Izb" Gmin jako wniesione
do projektu ustawy, który ma by- przed$o'ony w celu
uzyskania sankcji królewskiej zgodnie z niniejszym
artyku$em,
z tym zastrze'eniem, i' Izba Gmin mo'e, je&li
uzna to za stosowne, w toku rozpatrywania projektu
ustawy przez Izb" podczas drugiej sesji sugerowa-
dalsze poprawki bez w$)czania ich do projektu ustawy,
a ka'da z takich sugerowanych poprawek b"dzie
rozwa'ona przez Izb" Lordów; je&li zostan) one
zaaprobowane przez t" Izb", to b"d) traktowane jako
poprawki wniesione przez Izb" Lordów, a
zaaprobowane przez Izb" Gmin; jednak'e
wykorzystanie tego uprawnienia przez Izb" Gmin nie
b"dzie mia$o wp$ywu na skutki wynikaj)ce z
niniejszego artyku$u w przypadku odrzucenia projektu
ustawy przez Izb" Lordów.
ARTYKU( 3
Ka'de po&wiadczenie speakera Izby Gmin
wystawione na podstawie niniejszej ustawy b"dzie
ostateczne dla wszelkich celów i nie mo'e by-
zaskar'one przed jakimkolwiek s)dem.
ARTYKU( 4
1. W ka'dym projekcie ustawy przedk$adanym
Jego Królewskiej Mo&ci na podstawie poprzedzaj)cego
postanowienia niniejszej ustawy s$owa zarz)dzenia
promulgacyjnego b"d) brzmia$y, jak nast"puje:
„Zostaje postanowione przez Jego Wysoko&-,
Królewsk) Mo&-, oraz przez i za rad) i zgod) Gmin w
obecnym Parlamencie zgromadzonych, stosownie do
postanowie% ustaw o Parlamencie z 1911 r. i 1949 r.
oraz o ich woli, co nast"puje”.
 2. Jakakolwiek zmiana projektu ustawy
konieczna, aby zado&-uczyni- wymogom niniejszego
artyku$u, nie b"dzie uwa'ana za poprawk" do projektu
ustawy.
ARTYKU( 5
U'yte w tej ustawie wyra'enie: projekt ustawy
publicznej, nie obejmuje jakiegokolwiek projektu
ustawy potwierdzaj)cej tymczasowe rozporz)dzenie.
ARTYKU( 6
Niniejsza ustawa niczym nie umniejsza ani
ogranicza istniej)cych praw i przywilejów Izby Gmin.
ARTYKU( 7
Pi"- lat zamiast siedmiu lat jest maksymalnym
okresem dla Parlamentu w oparciu o ustaw" z 1715 r. o
siedmioleciu.
ARTYKU( 8
Niniejsza ustawa mo'e by- cytowana jako
ustawy o Parlamencie z 1911 r. i 1949 r.

15. USTAWA O MINISTRACH KORONY

(THE MINISTERS OF THE
CROWN ACT)
Z 1937 R.
(Halsbury; przek$ad: Konstytucje, s. 52-55)
Cz"&- pierwsza
UPOSA,ENIA I
EMERYTURY
Artyku$ 3
Dodatkowe uposa"enia dla ministrów
zasiadaj#cych w gabinecie, którzy piastuj# urz&dy o
uposa"eniu ni"szym od pi&ciu tysi&cy funtów
szterlingów rocznie
 1. Ka'demu ministrowi Korony, do którego
odnosi si" niniejszy artyku$, je'eli jest cz$onkiem
gabinetu i dopóki nim jest, b"dzie wyp$acane
dodatkowe uposa'enie w takiej wysoko&ci, aby razem
z uposa'eniem wyp$acanym mu z tytu$u piastowanego
przez niego urz"du, wynosi$o pi"- tysi"cy rocznie.[...]
c) data, z któr) dany minister Korony, do którego
odnosi si" niniejszy artyku$, staje si" cz$onkiem
gabinetu albo przestaje nim by-, winna by- og$oszona
w Gazecie Londy%skiej; tego rodzaju notyfikacja
stanowi- b"dzie dostateczny dowód dla celów
niniejszego artyku$u. [...]
 3. Niniejszy artyku$ odnosi si" do ka'dego z
ministrów Korony, wyliczonych w cz"&ci II
pierwszego za$)cznika do niniejszej ustawy, oraz do
kanclerza Ksi"stwa Lancaster, je'eli jego uposa'enie
roczne by$o ni'sze ni' pi"- tysi"cy funtów szterlingów.
Artyku$ 4
Uposa"enia premiera i pierwszego lorda Skarbu
oraz emerytury dla osób, które piastowa!y stanowisko
premiera
1. Osobie, która jest premierem i pierwszym
lordem Skarbu, b"dzie wyp$acane uposa'enie w
wysoko&ci dziesi"ciu tysi"cy funtów szterlingów
rocznie.
2. Osoba, która czy to przed, czy po uchwaleniu
niniejszej ustawy by$a premierem i jako pierwszy lord
Skarbu z$o'y$a przysi"g" ustalon) w artykule pi)tym
ustawy z 1868 r. o sk$adaniu przysi"gi, b"dzie
uprawniona do pobierania emerytury w wysoko&ci
dwóch tysi"cy funtów szterlingów rocznie:
z tym zastrze'eniem, i' jakakolwiek emerytura
nie mo'e by- wyp$acana na podstawie niniejszego
ust"pu danej osobie, dopóki pobiera ona jak)kolwiek
emerytur" na podstawie ustawy z 1869 r. o
emeryturach dla piastuj)cych stanowiska polityczne,
albo jakiekolwiek uposa'enia wyp$acane z funduszów
uchwalonych przez Parlament, dochodów Lancaster
lub Skarbu Pa%stwa Zjednoczonego Królestwa.
Artyku$ 5
Uposa"enia leadera Opozycji
Leaderowi Opozycji wyp$acane b"d) uposa'enia
w wysoko&ci dwóch tysi"cy funtów szterlingów
rocznie, je&li jednak leader Opozycji pobiera emerytur"
wyp$acan) mu na podstawie niniejszej ustawy,
uposa'enie na podstawie niniejszego artyku$u nie
b"dzie mu wyp$acane, a je&li pobiera emerytur" na
podstawie ustawy z 1869 r. o emeryturach dla
piastuj)cych stanowiska polityczne, to uposa'enia
wyp$acane mu na podstawie niniejszego artyku$u b"d)
zmniejszone o kwot" równ) tej'e emeryturze.

Artyku$ 6
Postanowienia zapobiegaj#ce
podwójnym uposa"eniom
1. Stosownie do postanowie% niniejszej ustawy,
dotycz)cych wyp$acania dodatkowych uposa'e%
niektórym ministrom-cz$onkom gabinetu, osoba, której
nale'ne s) uposa'enia na podstawie niniejszej ustawy,
b"dzie uprawniona do otrzymywania tylko jednego z
tych uposa'e%, lecz kiedy piastuje ona dwa lub wi"cej
urz"dów, z których tytu$u nale'y si" takie uposa'enie,
a zachodzi ró'nica w uposa'eniach nale'nych z tytu$u
piastowania tych urz"dów, urz"dem, z którego tytu$u
wyp$acane mu b"dzie uposa'enie, jest ten, z którego
tytu$u nale'y si" wy'sze uposa'enie.
2. Osoba pobieraj)ca uposa'enie lub emerytur"
na podstawie niniejszej ustawy nie b"dzie uprawniona
do pobierania jakiejkolwiek kwoty z funduszów
okre&lonych przez Parlament w formie uposa'e% lub
diet z tytu$u zasiadania przeze% w Izbie Gmin.

Artyku$ 7
Postanowienie o wyp!acaniu uposa"e( i
emerytur
1. Uposa'enia nale'ne na podstawie niniejszej
ustawy, z wyj)tkiem tego, które nale'y si" leaderowi
Opozycji, b"d) wyp$acane z funduszów uchwalonych
przez Parlament.
2. Uposa'enie nale'ne na podstawie niniejszej
ustawy leaderowi Opozycji oraz emerytura nale'na na
podstawie niniejszej ustawy osobie, która piastowa$a
stanowisko premiera i pierwszego lorda Skarbu,
obci)'aj) i b"d) wyp$acane ze Skarbu Pa%stwa
Zjednoczonego Królestwa albo z jego nadwy'ek.
 Artyku$ 8
Zmniejszenie uposa"e(
przez Izb& Gmin
Kwoty wyszczególnione w niniejszej ustawie
b"d)c kwotami uposa'enia, wyp$acanymi z tytu$ów
przewidzianych przez Parlament, b"d) uznawane jako
maksymalne kwoty, jakie si" nale'), ale mimo
postanowienia niniejszej ustawy, dotycz)cego ka'dej
takiej kwoty, uposa'enia, które si" nale') w danym
roku z tytu$u piastowania danego urz"du, mog) by-
ni'sze od tych, które wyszczególniono [...]
Cz"&- trzecia

POSTANOWIENIA
UZUPE(NIAJ/CE
Artyku$ 10
Wyk!adnia i okre$lenie poj&'
1. W niniejszej ustawie, je&li z jej tre&ci nie
wynika inaczej, nast"puj)cym wyra'eniom winny by-
odpowiednio nadane znaczenia:
przez m$odszych lordów Skarbu rozumie si"
lordów komisarzy Skarbu poza pierwszym lordem oraz
kanclerzem Skarbu;
przez leadera Opozycji rozumie si" tego pos$a do
Izby Gmin, który w danej chwili jest leaderem w tej'e
Izbie partii, która b"d)c w opozycji do Rz)du Jej
Królewskiej Mo&ci, dysponuje najwi"ksz) liczebnie
si$) w tej'e Izbie. [...]
3. Je&li zrodz) si" jakiekolwiek w)tpliwo&ci co do
tego, która partia jest lub by$a w danym konkretnym
czasie w opozycji do Rz)du Jego Królewskiej Mo&ci i
dysponuje najwi"ksz) liczebnie si$) w Izbie Gmin,
albo co do tego, kto jest lub by$ w danym konkretnym
czasie leaderem takowej partii w tej'e Izbie, to dla
celów niniejszej ustawy rozstrzyga- b"dzie t" kwesti"
speaker Izby Gmin, a jego decyzja po&wiadczona
w$asnor"cznym podpisem b"dzie ostateczna i
rozstrzygaj)ca. [...]

Artyku$ 12
Tytu! skrócony
Ustawa niniejsza mo'e by- powo$ywana i
cytowana jako ustawa z 1937 r. o ministrach Korony.
 Stany Zjednoczone

1. UMOWA NA
„MAYFLOWER”
Z 11 LISTOPADA 1620 R.
(Commager, s. 15-16; przek$ad: Podstawy, s. 7-8)
W imi" Boga. Amen. My, których imiona s)
podpisane, wierni poddani naszego pot"'nego
monarchy króla Jakuba, z laski Bo'ej panuj)cego
Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii, obro%cy wiary itd.,
podj)wszy dla chwa$y Bo'ej, dla rozpowszechnienia
wiary chrze&cija%skiej i dla s$awy naszego króla i
ojczyzny t" podró', by za$o'y- pierwsz) koloni" w
pó$nocnej cz"&ci Wirginii, niniejszym wobec Boga i
wszystkich obecnych zawieramy wspólnie i uroczy&cie
wzajemny uk$ad i wi)'emy si" w obywatelskie cia$o
polityczne, aby lepiej urz)dzi- si", zabezpieczy- i
dopi)- wy'ej wspomnianych celów i aby na mocy tego
obmy&la-, uk$ada- i stanowi- takie sprawiedliwe i
równe prawa, rozporz)dzenia, zarz)dzenia, konstytucje
i urz"dy, jakie b"d) najbardziej u'yteczne i stosowne
dla ogólnego dobra kolonii, której obiecujemy ca$e
nale'ne oddanie i pos$usze%stwo. Na &wiadectwo tego
podpisujemy tu, u przyl)dka Cod, nasze nazwiska - 11
listopada, osiemnastego roku panowania naszego
monarchy króla Jakuba w Anglii, Francji i Irlandii, a
pi"-dziesi)tego czwartego w Szkocji. Roku Pa%skiego
1620.

2. DEKLARACJA PRAW WIRGINII

 Z 12 CZERWCA 1776 R.
(Syrett, s. 78-81; przek$ad: Lesi%ski-Walachowicz, s. 128-130)
Deklaracja praw sporz#dzona przez
przedstawicieli dobrego ludu Wirginii Zgromadzonych
na pe!nej i wolnej konwencji; które to prawa maj#
nale"e' do nich i ich potomstwa, jako podstawa i
fundament rz#du.
(Niniejszym og$asza si" co nast"puje)
1. ,e wszyscy ludzie z natury s) równi, wolni i
niezale'ni, i posiadaj) pewne przyrodzone prawa, z
których, gdy wchodz) w ramy organizmu publicznego,
nie mog) zrezygnowa- w drodze 'adnej umowy, która
prowadzi$aby do pozbawienia lub wyzucia z tych praw
ich potomnych; (do praw tych) w szczególno&ci
(zalicza si") korzystanie z 'ycia i wolno&ci, tak'e w
znaczeniu zdobywania i posiadania w$asno&ci, oraz do
d)'enia i osi)gania szcz"&cia i bezpiecze%stwa.
2. ,e ca$a w$adza spoczywa w narodzie i w
konsekwencji pochodzi od narodu; 'e urz"dnicy s)
zaufanymi i s$ugami narodu, mog)cymi ka'dej chwili
przed nim odpowiada-.
3. ,e rz)d jest i powinien by- ustanawiany dla
powszechnego dobra, korzy&ci i bezpiecze%stwa ludzi,
narodu lub spo$ecze%stwa; z wszystkich, ró'nych
rodzajów i form rz)du, ta jest najlepsza, która jest
zdolna zapewni- najwy'szy stopie% szcz"&cia i
bezpiecze%stwa, i jest najskuteczniej zabezpieczona
przed niebezpiecze%stwem z$ego zarz)dzania; równie'
kiedy jaki& rz)d znajdzie si" w kolizji lub sprzeczno&ci
z niniejszymi postanowieniami, wi"kszo&- spo$e-
cze%stwa ma niew)tpliwe, niepozbywalne i
niewzruszone prawo do poczynienia reform, dokonania
zmiany lub obalenia go, w taki sposób, jaki zostanie
uznany za najbardziej odpowiedni dla dobra
publicznego.
4. ,e 'aden cz$owiek czy grupa ludzi nie s)
uprawnieni do otrzymywania od spo$ecze%stwa
wy$)cznych lub oddzielnych korzy&ci czy przywilejów,
jak tylko ze wzgl"du na s$u'by publiczne, które nie
b"d)c zbywalnymi, nigdy nie mog) uczyni- urz"dów
administracyjnych, organów prawodawczych czy s)do-
wych dziedzicznymi.
5. ,e pa%stwowa w$adza ustawodawcza i
wykonawcza winny by- oddzielone i odró'niane od
s)dowej; 'e cz$onkowie dwóch pierwszych (w$adz)
mog) by- zwolnieni od uci)'liwo&ci, wynikaj)cej z
odczuwania i brania udzia$u w obci)'eniach narodu,
winni oni by- po oznaczonym okresie kadencji
zredukowani do poprzednio zajmowanego miejsca w
spo$ecze%stwie, powróci- do grona osób, z których na
pocz)tku byli wzi"ci, za& opró'nione miejsca winny
by- obsadzone w drodze kolejnych, ustalonych i
regularnych wyborów, w których wszyscy lub jaka&
cz"&- (ust"puj)cych) cz$onków w$adz, mo'e by-
powtórnie wybierana lub niewybierana, w zale'no&ci
od postanowie% ustaw.
6. ,e wybory osób, które pe$ni- maj) funkcje
reprezentantów narodu w zgromadzeniu, winny by-
wolne; i 'e wszyscy maj)cy dostateczne rozeznanie w
bie')cym, wspólnym interesie powszechnym i
nale')cy do gminy maj) prawo wyborcze i nie mog)
by- opodatkowani lub wyzuci ze swego mienia dla
celów publicznych bez w$asnej zgody lub wybranych
reprezentantów ani te' zwi)zani przez jakie& prawo
wydane dla dobra publicznego, w którego jednak
uchwaleniu nie uczestniczyli w podobny sposób.
7. ,e wszelka w$adza suspendowania ustaw lub
zawieszania ich egzekucji pod czyimkolwiek
autorytetem bez zgody reprezentantów narodu jest
szkodliwa dla ich praw, i nie powinna by-
wykonywana.
8. ,e we wszystkich podstawowych i
kryminalnych sprawach cz$owiek ma prawo ')da-
podania istotnej przyczyny postawienia go w stan
oskar'enia, by- skonfrontowanym z oskar'ycielem i
dowodami, powo$ywa- dowody &wiadcz)ce na jego
korzy&- i domaga- si" szybkiego zbadania (sprawy)
przez bezstronny s)d dwunastu m"'ów pochodz)cych z
jego okolicy, bez którego jednomy&lnej zgody nie
mo'e by- uznany winnym; nikt te' nie mo'e by-
zmuszony do sk$adania zezna% przeciwko samemu
sobie; 'aden cz$owiek równie' nie mo'e by-
pozbawiony wolno&ci inaczej jak na podstawie prawa
krajowego czy orzeczenia równych mu.
9. ,e nie powinny by- pobierane wygórowane
kaucje ani nak$adane zbyt wysokie grzywny czy
wymierzane okrutne i bezu'yteczne kary.
10. ,e ogólne upowa'nienia, z mocy których
urz"dnik lub funkcjonariusz móg$by dokonywa-
rewizji w podejrzanych miejscach bez jawnego
podania powodu lub stosowa- areszt wobec osoby czy
osób nie wymienionych imiennie, lub przeciwko
którym nie sprecyzowano szczegó$owo zarzutów lub
nie zebrano wystarczaj)cych dowodów, s) uci)'liwe i
niebezpieczne - i jako takie nie powinny by-
wydawane.
11. ,e w sprawach dotycz)cych w$asno&ci i w
sprawach mi"dzy lud#mi stary s)d przysi"g$ych jest
najlepszy spo&ród wszelkich innych i powinien by-
szanowany.
12. ,e wolno&- prasy jest jednym z wielkich
bastionów wolno&ci i nie mo'e by- nigdy ograniczona,
gdy' oznacza$oby to wprowadzenie rz)dów despo-
tycznych.
13. ,e dobrze zorganizowana milicja z$o'ona z
ludzi wzi"tych z narodu i wyszkolonych w
pos$ugiwaniu si" broni) stanowi w$a&ciw), naturaln) i
bezpieczn) obron" wolnego pa%stwa; 'e nale'y
wystrzega- si" utrzymywania sta$ej armii w czasie
pokoju, jako niebezpiecznej dla wolno&ci; 'e we
wszystkich przypadkach si$y zbrojne winny by- &ci&le
podporz)dkowane w$adzom cywilnym, które nimi
dysponuj).
14. ,e naród ma prawo do jednolitego rz)du -
przeto w obszarach podleg$ych rz)dowi Wirginii nie
mo'e powsta- czy by- ustanowiony 'aden rz)d
separatystyczny lub od niego niezale'ny.
 15. ,e 'aden wolny rz)d czy b$ogos$awie%stwo
wolno&ci nie mog) by- zachowane dla jakiego& narodu
inaczej, jak tylko w drodze usilnego trzymania si"
sprawiedliwo&ci, umiaru, pow&ci)gliwo&ci,
oszcz"dno&ci i cnoty oraz przez ustawiczne
post"powanie w zgodzie z podstawowymi zasadami.
16. ,e religia czy obowi)zek, jaki winni&my
wobec naszego Stwórcy i sposób jego manifestowania
mo'e by- regulowany tylko z uzasadnionych przyczyn
i zgodnie z przekonaniami, nie za& w drodze si$y i
gwa$tu; dlatego te' wszyscy ludzie s)
równouprawnieni w zakresie wolnego wyznawania
religii zgodnie z nakazami sumienia; wzajemnym
obowi)zkiem wszystkich jest równie' praktykowanie
chrze&cija%skiej wyrozumia$o&ci, mi$o&ci i mi$osierdzia
w stosunku do ka'dego.
 3. DEKLARACJA
NIEPODLEG(O!CI
Z 4 LIPCA 1776 R.
(Syrett, s. 81-84; przek$ad: Skrodzka, s. 139-143)
Ilekro- wskutek biegu przypadków konieczne
staje si" dla jakiego& narodu, by zerwa$ wi"zy
polityczne $)cz)ce go z innym narodem i zaj)$ w&ród
pot"g ziemskich oddzielne i równorz"dne stanowisko,
do którego upowa'niaj) go prawa natury i jej Bóg, to
w$a&ciwy respekt dla przekona% ludzkich wymaga, aby
naród ten poda$ powody, które zmusi$y go do
oderwania si".
Uwa'amy nast"puj)ce prawdy za oczywiste: 'e
wszyscy ludzie stworzeni s) równymi, 'e stwórca
obdarzy$ ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, 'e w
sk$ad tych praw wchodzi 'ycie, wolno&- i swoboda
ubiegania si" o szcz"&cie, 'e celem zabezpieczenia tych
praw wy$onione zosta$y spo&ród ludzi rz)dy, których
sprawiedliwa w$adza wywodzi si" ze zgody
rz)dzonych, 'e je&li kiedykolwiek jakakolwiek forma
rz)du uniemo'liwia$aby osi)gni"cie tych celów, to
naród ma prawo taki rz)d zmieni- lub obali- i powo$a-
nowy, którego podwalinami b"d) takie zasady i taka
organizacja w$adzy, jakie wydadz) si" narodowi
najbardziej sprzyjaj)ce dla jego szcz"&cia i
bezpiecze%stwa. Roztropno&-, rzecz jasna, b"dzie
dyktowa$a, 'e rz)du trwa$ego nie nale'y zmienia- dla
przyczyn b$ahych i przemijaj)cych; do&wiadczenie za&
wykaza$o te', 'e ludzie wol) raczej &cierpie- wszelkie
z$o, które jest do zniesienia, ani'eli prostowa- swoje
&cie'ki poprzez unicestwienie form, do których s)
przyzwyczajeni. Kiedy jednak d$ugi szereg nadu'y- i
uzurpacji zmierzaj)cych stale w tym samym kierunku
zdradza zamiar wprowadzenia w$adzy absolutnej i
despotycznej, to s$usznym i ludzkim prawem i
obowi)zkiem jest odrzucenie takiego rz)du oraz
stworzenie nowej stra'y dla w$asnego przysz$ego
bezpiecze%stwa. Tak) w$a&nie cierpliwo&- wykaza$y
kolonie, lecz taka w$a&nie konieczno&- zmusza je teraz
do zmiany dotychczasowego systemu rz)dzenia.
Historia rz)dów obecnego króla Wielkiej Brytanii to
historia stale powtarzaj)cych si" krzywd i uzurpacji,
które wszystkie mia$y na celu ustanowienie absolutnej
tyranii nad tymi Stanami. Bezstronnemu &wiatu
udowodni) to przedstawione fakty:
król odmówi$ swej zgody na prawa najbardziej
istotne i konieczne dla dobra publicznego;
zabroni$ swoim gubernatorom ustanawia- prawa
wymagaj)ce niezw$ocznego stosowania, a nabieraj)ce
obowi)zuj)cej mocy dopiero wtedy, gdy uzyskaj) jego
zgod". Sam jednak niegodziwie to zaniedbywa$;
zabroni$ wydawania wszelkich innych zarz)dze%
s$u')cych wielkim skupiskom ludzi, dopóki ludzie ci
nie zrezygnuj) ze swego prawa przedstawicielstwa w
ciele ustawodawczym, prawa dla nich
nieoszacowanego, a gro#nego tylko dla tyranów;
 zwo$a$ cia$a ustawodawcze nie tam, gdzie zwykle
si" zbiera$y, lecz w miejscu niewygodnym i odleg$ym
od archiwów, w których przetrzymuje si" protokó$y
publiczne, po to tylko, by wymóc na nich zgod" na swe
poci)gni"cia;
ci)gle rozwi)zywa$ izby przedstawicielskie za to,
i' przeciwstawia$y si" z m"sk) stanowczo&ci) jego
zakusom na prawa ludu;
po takim rozwi)zaniu przedstawicielstw nie
zezwala$ on przez d$ugi czas na dokonanie wyboru
nast"pnych, przez co w$adza ustawodawcza, której nic
zniszczy- nie zdo$a, wraca$a w r"ce szerokich rzesz
ludu, aby j) sprawowa$, za& kraj w mi"dzyczasie
wystawiony by$ na wszelkie niebezpiecze%stwa
najazdu z zewn)trz, jak i na rozterki wewn"trzne;
stara$ si" on nie dopu&ci- do zaludnienia tych
Stanów i w tym celu przeciwstawi$ si" naturalizacji
cudzoziemców, zabraniaj)c wprowadzania nowych
ustaw zach"caj)cych do imigracji oraz ustanawiaj)c
trudniejsze warunki dla nowego zaw$aszczania ziemi;
utrudnia$ on wykonywanie sprawiedliwo&ci
odmawiaj)c swej zgody na prawa ustanawiaj)ce
w$adze s)dowe;
uzale'ni$ naszych s"dziów wy$)cznie od swej
woli, je&li chodzi o sprawowanie ich urz"dów,
wysoko&- ich pensji i jej wyp$at";
utworzy$ ca$) mas" nowych urz"dów i nas$a$ tutaj
szara%cz" nowych urz"dników, aby n"kali nasz lud i
zjadali jego zasoby;
utrzymywa$ w&ród nas w czasie pokoju sta$e
wojska, bez zgody naszej w$adzy ustawodawczej;
uczyni$ wojsko niezale'nym i wy'szym od
w$adzy obywatelskiej;
po$)czywszy si" z innymi, stara$ si"
podporz)dkowa- nas obcemu s)downictwu, którego
nie uznaje nasza konstytucja i które nie zosta$o
zatwierdzone przez nasze prawo;
wyrazi$ sw) zgod" na bezprawne ustawy o
kwaterowaniu du'ych jednostek zbrojnych wojsk
pomi"dzy nami; o os$anianiu ich przy pomocy &miechu
wartych procesów od jakiejkolwiek kary za
morderstwa, jakich dopu&ciliby si" na mieszka%cach
tych Stanów; o przeci"ciu naszego handlu ze
wszystkimi cz"&ciami &wiata; o narzucaniu na nas
podatków bez naszej zgody; o pozbawieniu nas w
wielu wypadkach dobrodziejstwa s)dów przysi"g$ych;
o wywo'eniu nas za morza celem s)dzenia tam za
rzekome przest"pstwa obrazy; o zniesieniu wolnego
systemu praw angielskich w s)siedniej prowincji i
ustaleniu tam arbitralnego rz)du; o powi"kszeniu jej
terytorium po to, aby sta$a si" ona równocze&nie
przyk$adem i dogodnym narz"dziem wprowadzania
tych samych absolutnych rz)dów w tych Koloniach; o
odbieraniu nam naszych swobód, znoszeniu najbardziej
cennych dla nas praw i zmienianiu w sposób
zasadniczy formy naszych rz)dów; o zawieszaniu
naszych w$asnych cia$ ustawodawczych i o tym, 'e
obce s)dy posiadaj) prawo wydawania ustaw dla nas
we wszelkich wypadkach;
 zrzek$ si" rz)dów tutaj og$aszaj)c, i' jeste&my
wyj"ci spod jego opieki i rozpocz)$ wojn" przeciwko
nam;
spl)drowa$ nasze morza, zniszczy$ nasze
wybrze'a, spali$ miasta i zg$adzi$ wielu ludzi;
równocze&nie przerzuci$ tutaj wielkie armie
obcych najmitów, aby doko%czy$y dzie$a &mierci,
spustoszenia i tyranii ju' rozpocz"tego w&ród okru-
cie%stw i perfidii, które ledwie dadz) si" porówna- z
najbardziej barbarzy%skimi czasami, a które ca$kowicie
niegodne s) g$owy cywilizowanego narodu;
zmusza$ on naszych wspó$obywateli wzi"tych do
niewoli na otwartym morzu do skierowania broni
przeciwko w$asnemu krajowi, do tego, by stali si"
katami swoich przyjació$ i braci, albo te', by padli
sami z ich r)k;
wznieca$ on wewn"trzn) rebeli" w&ród nas i stara$
si" nas$a- na mieszka%ców naszych kresów
bezlitosnych dzikich Indian, których znan) taktyk)
wojenn) jest mordowanie ludzi bez wzgl"du na wiek,
p$e- i stan.
W ka'dej fazie naszego uciemi"'enia sk$adali&my
w jak najpokorniejszy sposób pro&by o naprawienie
krzywd naszych. Jedyn) odpowiedzi) na nasze petycje
by$y zwykle ponowne krzywdy.
Król, którego tyra%ski charakter wyst)pi$
wyra#nie poprzez ka'dy z tych aktów, nie godzien jest,
aby by- w$adc) wolnego narodu.
Brytyjscy nasi bracia nie mog) skar'y- si", i' nie
zwracali&my si" do nich. Uprzedzali&my ich od czasu
do czasu o tym, 'e ich ustawodawstwo próbuje w
sposób nieuzasadniony rozci)gn)- swoj) w$adz"
s)dow) na Stany Zjednoczone. Przypominali&my im o
okoliczno&ciach, w jakich emigrowali&my i
osiedlali&my si" tu, odwo$ywali&my si" do ich
wrodzonej sprawiedliwo&ci i wielkoduszno&ci i
zaklinali&my ich na w"z$y naszego pokrewie%stwa, aby
pot"pili te nieprawo&ci, które nieuchronnie musz)
przerwa- istniej)cy mi"dzy nami zwi)zek i stosunki
wzajemne. Jednak'e oni równie' g$usi byli na g$os
sprawiedliwo&ci i pobratymstwa. Dlatego musimy
pogodzi- si" z konieczno&ci) naszego odseparowania
si" od nich i traktowania ich podobnie jak pozosta$e
ludy: jako wrogów w czasie wojny, a przyjació$ w
czasie pokoju.
Dlatego my, przedstawiciele Stanów
Zjednoczonych Ameryki, zebrani na Kongresie
Ogólnym odwo$uj)c si" do Najwy'szego S"dziego
!wiata uroczy&cie og$aszamy i o&wiadczamy w imieniu
wszystkich ludzi dobrej woli tych Kolonii, 'e
po$)czone Kolonie s) i maj) s$uszne prawo by-
wolnymi i niepodleg$ymi pa%stwami; 'e zwolnione s)
one z wszelkich zobowi)za% w stosunku do Korony
Brytyjskiej i 'e wszelkie powi)zania polityczne
pomi"dzy nimi a pa%stwem Wielkiej Brytanii s) i
powinny by- ca$kowicie zniesione, oraz 'e jako wolne
i niepodleg$e kraje maj) one pe$ne prawo
wypowiadania wojny, zawierania pokoju, wst"powania
w sojusze, nawi)zywania stosunków handlowych i
czynienia wszystkiego, do czego maj) prawo pa%stwa
niezale'ne.
 Zobowi)zujemy si" jeden przed drugim naszym
'yciem, naszymi posiad$o&ciami i &wi"tym naszym
honorem do podtrzymania niniejszej Deklaracji, maj)c
niez$omn) wiar" w pomoc boskiej Opatrzno&ci.

4. ARTYKU(Y KONFEDERACJI
Z 9 LIPCA 1778 R.
(Macdonald, nr 51; przek$ad:
D"bicki, s. 47-57)

Artyku$y konfederacji i wieczystego zwi)zku

mi"dzy Stanami: New Hampshire, Massachusetts Bay,
Rhode Island i Providence Plantations, Connecticut,
New Jersey, Pennsylvania, Delaware, Maryland,
Virginia, Pó$nocna Carolina i Po$udniowa Carolina i
Georgia.
Artyku$ I. Nazwa Konfederacji opiewa „Stany
Zjednoczone Ameryki”.
Artyku$ II. Ka'dy stan zatrzymuje swoj)
udzielno&-, wolno&- i niezale'no&- tudzie' wszelk)
w$adz", orzecznictwo i prawo, o ile wskutek tej
konfederacji wyra#nie ich nie przekazano na Stany
Zjednoczone zgromadzone w kongresie.
Artyku$ III. Nazwane stany wst"puj) niniejszym
ka'dy z osobna w &cis$y zwi)zek przyjacielski z
innymi w celu wspólnej obrony, bezpiecze%stwa ich
swobód, tudzie' ich wzajemnego i powszechnego
dobrobytu, zobowi)zuj)c si" nawzajem wspiera-
przeciw wszelkim gwa$tom im gro')cym, napadom
skierowanym przeciw nim wszystkim lub jednemu z
nich pod wzgl"dem religii, samoistno&ci ich handlu lub
jakichkolwiek innych praw.
Artyku$ IV. Aby utrwali- i uwieczni- wzajemn)
przyja#% i stosunki mi"dzy mieszka%cami
pojedynczych stanów Zjednoczenia maj) wolni miesz-
ka%cy ka'dego z tych stanów prócz 'ebraków,
w$ócz"gów, zbiegów (z pod wymiaru sprawiedliwo&ci
wyj"tych) prawo korzysta- ze wszystkich przywilejów
i nietykalno&ci wolnych obywateli we wszystkich
stanach; nadto mieszka%com ka'dego stanu ma
przys$ugiwa- wolno&- przeprowadzania si" z jednego
do drugiego stanu i maj) za'ywa- tam'e wszelkich
uprawnie% handlowych i przemys$owych podlegaj)c
tym samym op$atom i ci"'arom i ograniczeniom, jak
mieszka%cy tego stanu; pod warunkiem, 'e 'adne
ograniczenia nie mog) rozci)ga- si" tak daleko, aby
niedopuszczano usuni"cia z jednego stanu w$asno&ci
ruchomej, dok)d j) wprowadzono, do drugiego stanu,
w którym w$a&ciciel tej ruchomo&ci mieszka, tudzie'
'e 'aden stan nie mo'e nak$ada- op$at, ce$ lub
ogranicze% na w$asno&- Stanów Zjednoczonych lub
któregokolwiek stanu. Je'eli winny lub zas)dzony za
zdrad", zbrodni" g$ówn) lub inn) wi"ksz) zbrodni" w
jednym stanie ucieka, aby uniemo'liwi- wymiar
sprawiedliwo&ci, ma by- na ')danie namiestnika lub
w$adzy wykonawczej stanu, z którego uciek$,
wydanym lub wydalonym do stanu, któremu
przys$uguje w$adza orzecznicza co do tej zbrodni, gdy
zostanie przychwycony w którym& ze Stanów
Zjednoczonych. Zupe$na wiara i zaufanie ma
przys$ugiwa- w ka'dym z tych stanów protoko$om,
aktom i s)dowym zarz)dzeniom w procesie s)dów i
w$adz samorz)dowych ka'dego innego stanu.
Artyku$ V. Celem odpowiedniejszego zarz)du
ogólnych spraw Stanów Zjednoczonych maj) by- co
roku wybierani delegaci w sposób przepisany przez
wiece ustawodawcze pojedynczych stanów i zbiera-
si" w kongresie pierwszego poniedzia$ku w listopadzie
ka'dego roku; lecz stanom przys$uguje prawo odwo-
$ania delegatów lub niektórych z nich w ci)gu roku i
wys$ania za nich innych na pozosta$y czas tego roku.
,aden stan nie mo'e mie- przedstawicieli mniej ni'
dwóch lub wi"cej ni' siedmiu; nikt atoli nie mo'e
piastowa- godno&ci delegata przez czas d$u'szy ni' lat
trzy w okresie sze&cioletnim; ani te' b"d)c delegatem
nie mo'e piastowa- jakiegokolwiek urz"du z ramienia
Stanów Zjednoczonych, za który on sam lub kto inny
za niego otrzymuje p$ac", wynagrodzenie lub korzy&ci
jakiekolwiek. Ka'dy Stan utrzymywa- ma w$asnych
wys$anników na wszelkie zgromadzenia stanów,
dopóki oni urz"duj) jako cz$onkowie komitetów
stanowych. Ka'dy stan ma w sprawach Stanów
Zjednoczonych w kongresie zebranych mie- jeden
g$os. Wolno&- s$owa i rozpraw w kongresie nie mo'e
by- przedmiotem oskar'enia publicznego lub
dochodzenia przez s)d lub poza kongresem, a
cz$onkowie kongresu maj) za'ywa- ochrony osobistej
przed uwi"zieniem lub aresztowaniem w czasie
podró'y tam i z powrotem i w czasie pobytu w
Kongresie wyj)wszy za zdrad", zbrodni" g$ówn) i
zak$ócenie spokoju.
Artyku$ VI. ,aden stan bez przyzwolenia Stanów
Zjednoczonych w kongresie zebranych nie mo'e ani
wysy$a-, ani przyjmowa- poselstwa, ani te' wchodzi-
w uk$ady, porozumienia, zwi)zki lub umowy
pa%stwowe z jakimkolwiek królem, ksi"ciem lub
stanem, niemniej te' osoba piastuj)ca jaki& urz)d,
korzy&ci lub zaufanie z ramienia Stanów
Zjednoczonych lub którego ze Stanów, nie mo'e
przyjmowa- upominków, korzy&ci, urz"du lub
odznacze% jakiegokolwiek rodzaju od króla, ksi"cia lub
obcego pa%stwa, a nareszcie nie mog) ani Stany
Zjednoczone w kongresie zebrane ani 'aden ze Stanów
nadawa- szlachectwa.
Dwa lub wi"cej Stanów nie mog) zawiera- umów
(traktatów) konfederacji lub zwi)zków jakichkolwiek
mi"dzy sob) bez zezwolenia Stanów Zjednoczonych w
kongresie zebranych nie podawszy szczegó$owo celu,
w jakim je zawar$y i czasu, jaki maj) trwa-.
,aden Stan nie mo'e nak$ada- ce$ lub op$at, które
by mog$y by- przeciwne postanowieniom umów
pa%stwowych zawartych przez Stany Zjednoczone,
zebrane w kongresie, z jakim& królem, ksi"ciem lub
pa%stwem, i wykonaniu której& z umów pa%stwowych,
przedstawionych ju' przez Stany Zjednoczone s)dom
Francji i Hiszpanii.
,aden ze Stanów nie mo'e w czasie pokoju
utrzymywa- okr"tów wojennych ponad ilo&-, jak)
Stany Zjednoczone, zebrane w kongresie, uznaj) za
potrzebne, dla obrony samego stanu lub jego handlu;
niemniej te' 'aden ze stanów nie mo'e utrzymywa- w
czasie pokoju si$y zbrojnej ponad ilo&-, jaka wedle
zdania Stanów Zjednoczonych zebranych w kongresie,
b"dzie uznana za niezb"dn) za$og" fortów i
nieodzown) dla obrony stanu, lecz ka'dy stan ma
zawsze utrzymywa- nale'ycie zebran) i wy-wiczon)
milicj", dostatecznie uzbrojon) i zaopatrzon), tudzie'
ma si" postara- i stale utrzymywa- w publicznych
sk$adach dzia$a i obozy w stanie do u'ytku sposobnym
w odpowiedniej ilo&ci, tudzie' odpowiedni zapas broni,
amunicji i wojennych furgonów.
,aden Stan nie mo'e wszczyna- wojny bez
przyzwolenia Stanów Zjednoczonych, zabranych w
kongresie, chyba gdyby napad$ na niego rzeczywi&cie
nieprzyjaciel lub otrzyma$ pewne wiadomo&ci o
zamierzonym napadzie przez jaki& szczep indyjski, a
niebezpiecze%stwo by$o tak gro#ne, 'e nie dozwala$o
na zw$ok" celem porozumienia si" ze Stanami,
zebranymi w kongresie; 'aden Stan nie mo'e udziela-
ani odno&nych upowa'nie% okr"towi lub statkowi
wojennemu, ani listów korsarskich lub odwetowych,
chyba po wypowiedzeniu wojny przez Stany
Zjednoczone w kongresie zebrane, a i wówczas jedynie
przeciw królestwu lub pa%stwu i ich poddanym pod
warunkami okre&lonymi przez Stany Zjednoczone, w
kongresie zebrane, wyj)wszy gdyby napadli korsarze;
w tym razie mo'na atoli okr"t wojenny na ten cel
uzbroi- i utrzymywa- jak d$ugo niebezpiecze%stwo
zagra'a lub pok)d Stany Zjednoczone zebrane w
kongresie inaczej nie zarz)dz).
Artyku$ VII. Gdyby Stan &ci)gn)$ wojsko l)dowe
dla celów obrony, maj) by- wszyscy oficerowie ni'si
rang), w$)czaj)c kolonela, zamianowani przez wiec
ustawodawczy Stanu &ci)gaj)cego swe si$y l)dowe
wprost lub w sposób, jaki wska'e Stan odno&ny;
podobnie te' maj) by- zape$nione wszelkie miejsca
opró'nione przez Stan, który je obsadza$ pierwotnie.
Artyku$ VIII. Wszystkie koszta wojenne i inne
wydatki, które powsta$y z powodu obrony ogólnej lub
dla dobra powszechnego, a by$y uchwalone przez
Stany Zjednoczone w kongresie zebrane, maj) by-
pokryte ze wspólnego skarbu, który ma by- utworzony
z funduszów zebranych przez pojedyncze Stany w
stosunku do warto&ci nieruchomo&ci ka'dego stanu
(ziemi w granicach stanu nadanych lub zamierzonych
dla prywatnych osób), jak) te nieruchomo&ci budynki i
ulepszenia na nich przedstawiaj) na zasadzie ocenienia
przeprowadzonego w sposób przepisany i zarz)dzony
od czasu do czasu przez Stany Zjednoczone w
kongresie zebrane.
Podatki celem sp$acenia tych udzia$ów maj) by-
roz$o'one i &ci)gni"te pod powag) i wskazówkami
wieców ustawodawczych pojedynczych Stanów w
ci)gu czasu, jaki zakre&l) w porozumieniu z nimi Stany
Zjednoczone w kongresie zebrane.
Artyku$ IX. Stanom Zjednoczonym zebranym w
kongresie ma przys$ugiwa- jedynie wy$)czne prawo i
moc orzekania o wojnie i pokoju, wyj)wszy wypadki
wymienione w szóstym artykule; wysy$ania i
przyjmowania ambasadorów, zawierania umów
pa%stwowych (traktatów) i przymierzy, pod warunkiem
'e 'adna umowa handlowa nie mo'e ogranicza-
w$adzy ustawodawczej Stanów co do prawa nak$adania
takich ce$ i op$at na cudzoziemców, jakie jego w$a&ni
mieszka%cy op$acaj), albo ogranicza- wywóz lub
przywóz jakichkolwiek towarów lub rzeczy;
ustanowienia prawide$ co do orzekania w sprawach
dotycz)cych pochwyce% (zdobyczy) na morzu i l)dzie,
ich prawno&ci sposobu, w jaki maj) by- zdobycze,
dokonane przez wojska l)dowe lub morskie w s$u'bie
Stanów Zjednoczonych zostaj)ce, rozdzielone i
ustosunkowane; wydawania listów korsarskich i
odwetowych w czasie pokoju; przeznaczenia s)dów dla
badania i s)dzenia korsarstwa i zbrodni pope$nionych
na morzu otwartym; ustanawiania s)dów dla
odbierania i ostatecznego za$atwiania odwo$a% we
wszystkich wypadkach pochwyce% (zdobyczy) pod
warunkiem, 'e 'aden z cz$onków kongresu nie mo'e
sprawowa- urz"du s"dziowskiego w którymkolwiek z
tych s)dów.
Stany Zjednoczone w kongresie zebrane maj) te'
stanowi- ostatni trybuna$ odwo$awczy we wszystkich
sprawach i nieporozumieniach obecnie istniej)cych lub
które w przysz$o&ci si" wy$oni) mi"dzy dwoma lub
wi"cej Stanami w przedmiocie granic, w$adzy
orzeczniczej, lub z innych jakich& przyczyn, któr) to
w$adz" ma zawsze wykonywa- w sposób nast"puj)cy:
ile razy w$adza ustawodawcza lub wykonawcza albo
prawny zast"pca Stanu zostaj)cego w sporze z drugim,
przedstawi kongresowi podanie, stwierdzaj)ce
przedmiot sporny i prosi o zbadanie takowego, ma by-
o tym zawiadomiony uchwa$) kongresu wydzia$
ustawodawczy lub wykonawczy drugiego Stanu
zostaj)cego w sporze i oznaczony dzie% do
stawiennictwa obu stron przez prawnych zast"pców,
którzy maj) otrzyma- od stron zast"powanych
upowa'nienie obra- po obopólnym porozumieniu
rozjemców lub s"dziów, którzy by utworzyli s)d dla
zbadania i ocenienia sprawy spornej; je'eliby si" nie
zgodzili, ma kongres oznaczy- trzy osoby z ka'dego
Stanu, nale')cego do Stanów Zjednoczonych, a
spo&ród tych osób ma ka'da ze stron (rozpoczyna
prosz)cy) wyklucza- po jednym tak d$ugo, pok)d
liczba ich nie spadnie do trzynastu, z tej liczby nie
mniej ni' siedem, a nie wi"cej ni' dziewi"- osób,
wedle tego jak zarz)dzi kongres, ma by- w obecno&ci
kongresu oznaczonych losem; w ten sposób obrani lub
pi"ciu spo&ród nich maj) stanowi- rozjemców, czyli
s"dziów, do wys$uchania i ostatecznego za$atwienia
sporu. Orzeczeniem s)du rozjemczego jest zdanie
wi"kszo&ci s"dziów.
 Gdy jedna ze stron omieszka stawi- si" dnia
oznaczonego, nie podaj)c przyczyny, któr) by kongres
uzna$ za usprawiedliwienie, albo stawiwszy si"
odmówi$aby wspó$dzia$ania, przyst"puje kongres do
wyboru trzech osób z ka'dego Stanu, a sekretarz
kongresu wyst"puje za stron" nieobecn) lub si"
wzbraniaj)c). Wyrok i wszelkie orzeczenia s)du,
ustanowionego w sposób powy'ej przepisany, maj)
za$atwia- spraw" ostatecznie i nieodwo$alnie. S)d w
ten sposób obrany ma przyst)pi- do og$oszenia wyroku
lub orzeczenia, cho-by która ze stron stan)wszy
wyst"powa$a z roszczeniami lub przy nich obstawa$a,
albo wzbrania$aby si" orzeczeniu podda-.
Wyrok, orzeczenie i wszelkie akta sprawy
dotycz)ce maj) by- zawsze odes$ane do kongresu i
z$o'one do aktów kongresu dla bezpiecze%stwa stron
spór prowadz)cych, je'eli ka'dy rozjemca, zanim
zasi"dzie do orzekania, z$o'y przysi"g" w r"ce jednego
z s"dziów najwy'szego lub wy'szego s)du tego Stanu,
gdzie sprawa ma by- badana, 'e „uwa'nie i gorliwie
zbada i za$atwi spraw" sporn), pod$ug najlepszej swej
wiedzy nie popieraj)c i nie sk$adaj)c si" na 'adn)
stron" i nie oczekuj)c nagrody”, jak równie' pod
warunkiem, 'e 'aden Stan nie zostanie pozbawiony
ziemi na korzy&- Stanów Zjednoczonych.
Wszystkie spory co do spraw prywatnych do
nieruchomo&ci, roszczonych na zasadzie ró'nych
nada% dwóch lub wi"cej Stanów, których prawo
orzecznictwa ze wzgl"du na nieruchomo&ci i prawa
Stanów, które wyda$y orzeczone nadania, s)
stwierdzone niew)tpliwie, a co do nada% w roszczeniu
wymienionych lub jednego z nich stwierdzono, 'e
pochodzi z czasu przed stwierdzeniem orzecznictwa,
maj) by- ostatecznie na ')danie jednej ze stron
skierowane do kongresu Stanów Zjednoczonych i
je'eli to jest mo'liwe, za$atwione w sposób powy'ej
przepisany, dla za$atwienia sporów odnosz)cych si" do
rzeczowej (terytorialnej) w$adzy orzeczniczej mi"dzy
ró'nymi Stanami.
 Zjednoczone Stany, zebrane w kongresie, maj)
wy$)czne i jedyne prawo i w$adz" oznaczenia sk$adu i
waluty monet bitych pod powag) jego w$adzy lub
Stanów odno&nych; ustanowienia jednostki wag i miar
w Stanach Zjednoczonych; uporz)dkowania handlu i
za$atwienia wszystkich spraw z Indiami, nie b"d)cymi
cz$onkami 'adnego Stanu, pod warunkiem, 'e prawo
ustawodawcze Stanu w obr"bie jego granic nie zostanie
ograniczone ani ukrócone; ustanawiania i
porz)dkowania urz"dów pocztowych mi"dzy Stanami
w Stanach Zjednoczonych i oznaczania takich op$at
pocztowych na papiery przesy$ane w obr"bie Stanów,
jakie s) konieczne dla op"dzenia wydatków
rzeczonego urz"du; ustanawiania wszystkich
urz"dników si$ zbrojnych l)dowych w s$u'bie Stanów
Zjednoczonych wyj)wszy urz"dników pu$kowych i
ustanawianie wszystkich urz"dników si$ morskich;
wydawania upowa'nie% wszystkim urz"dnikom w
s$u'bie Stanów Zjednoczonych; wydawania prawide$
dla rz)du i porz)dków dla wspomnianych si$ l)dowych
i morskich i kierowania ich ruchami.
Stanom Zjednoczonym, w kongresie
zgromadzonym, przys$uguje prawo ustanowienia
wydzia$u, który by urz"dowa$ w czasie ust)pienia
kongresu; komitet ten ma si" nazywa- „A Committe of
the States” i sk$ada- z jednego wys$annika z ka'dego
Stanu; ustanawia- wszystkie inne wydzia$y i
urz"dników cywilnych, jacy b"d) potrzebni do
kierownictwa ogólnymi sprawami Stanów
Zjednoczonych pod ich kierownictwem i oznaczy-
jednego spo&ród nich do przewodnictwa, pod
warunkiem, 'e nie wolno jednej osobie d$u'ej s$u'y- w
urz"dzie prezydenta ni' rok w okresie trzechlecia;
wyznaczenia potrzebnych sum pieni"'nych maj)cych
by- zebranymi na rzecz Stanów Zjednoczonych,
tudzie' rozdzieli- stosunkowo i przeznaczy- na
pokrycie wydatków publicznych; zaci)ga- po'yczki i
wypuszcza- zapisy d$ugu Stanów Zjednoczonych
przedk$adaj)c co pó$ roku Stanom odno&nym rachunek
sum pieni"'nych, po'yczonych lub w obieg
puszczonych; budowa- i wyposa'a- parki okr"towe,
przyzwala- wysoko&- si$ l)dowych i oznaczy-
wysoko&- udzia$u w nich ka'dego Stanu w stosunku do
ilo&ci bia$ych mieszka%ców w tym Stanie, którego
')dania maj) obowi)zywa-, a odno&nie do tego ma
wiec ustawodawczy ka'dego Stanu przeznaczy-
oficerów pu$kowych; &ci)gn)- ludzi, ubra-, uzbroi- i
zaopatrzy- ich w sposób wojskowy na rachunek
Stanów Zjednoczonych, a oficerowie i ludzie w ten
sposób ubrani, uzbrojeni i wyposa'eni, maj) wyruszy-
na miejsca oznaczone i to w czasie, na który zgodz) si"
Stany Zjednoczone w kongresie zebrane; gdyby atoli
Stany Zjednoczone, zebrane w kongresie, oceniwszy
wszelkie okoliczno&ci uzna$y za wskazane, aby który&
Stan nie &ci)gn)$ ludzi lub &ci)gn)$ mniejsz) liczb", ni'
wedle obliczenia na niego wypada, drugi natomiast
&ci)gn)$ wi"ksz) ilo&- ludzi, ni' wedle obliczenia
wypada, ma by- ta osobna ilo&- &ci)gni"ta, zaopatrzona
w oficerów, ubrania, bro% i inne przybory w ten sam
sposób, jak liczba z obliczenia tego Stanu wynik$a,
wyj)wszy gdyby wiec ustawodawczy o&wiadczy$, 'e
tej wy'szej ilo&ci nie mo'e bez wysi$ku dostarczy-, w
którym to wypadku ma &ci)gn)-, zaopatrzy- w
oficerów, ubra-, uzbroi- i zaopatrzy- t" ilo&- wy'sz)
jak) wedle jego uznania mo'e by- bez wysi$ku
dostarczona, a oficerowie i ludzie tak ubrani; uzbrojeni
i zaopatrzeni maj) wyruszy- na miejsce oznaczone w
czasie, na który si" zgodz) Stany Zjednoczone w
kongresie zebrane.
Stany Zjednoczone, w kongresie zebrane, nie
mog) rozpocz)- wojny, wydawa- listów korsarskich
lub odwetowych w czasie pokojowym, ani te' zawiera-
umów pa%stwowych lub przymierzy, ani bi- monety
lub porz)dkowa- jej waluty; nie mog) oznacza-
wysoko&ci wydatków potrzebnych na obron" lub cele
dobrobytu Stanów Zjednoczonych, lub którego Stanu,
puszcza- w obieg zapisów lub po'ycza- pieni"dzy na
kredyt Stanów Zjednoczonych, ani te' stara- si" o
&ci)gni"cie przez rozdzia$ stosunkowy pieni"dzy, ani
zgadza- si" na ilo&- okr"tów wojennych, maj)cych si"
zbudowa- lub zakupi-, albo wysoko&- si$ l)dowych i
morskich, maj)cych by- &ci)gni"tymi, je'eli dziewi"-
Stanów na to si" zgodzi, ani te' nie mo'e by-
za$atwiona stanowczo 'adna sprawa inna, prócz
odroczenia kongresu z dnia na dzie% jeden inaczej, ni'
za zgod) wi"kszo&ci cz$onków Stanów Zjednoczonych
zebranych w kongresie.
Kongres Stanów Zjednoczonych ma mie- prawo
w ci)gu roku odroczy- swe posiedzenie na dowolnie
d$ugi czas i przenie&- si" na dowolnie obrane miejsce
w granicach Stanów Zjednoczonych z zastrze'eniem,
aby okres odroczenia nie by$ d$u'szy ni' sze&-
miesi"cy; ma co miesi)ca og$asza- dziennik swych
posiedze% pomijaj)c cz"&ci dotycz)ce umów
pa%stwowych, przymierzy i dzia$a% wzajemnych, które
wedle jego uznania wymaga- b"d) zachowania
tajemnicy; atak lub nie pos$ów ka'dego Stanu co do
ka'dej sprawy z osobna ma by- uwidocznione w
dzienniku, je'eli tego za')da który& pose$; pos$owie
Stanu lub ci z nich, którzy za')daj), maj) otrzyma-
odpis dziennika rzeczonego z opuszczeniem spraw z
og$oszenia wy$)czonych celem przed$o'enia takowego
wiecowi ustawodawczemu swego Stanu.
Artyku$ X. Wydzia$ Stanów lub któregokolwiek z
dziewi"ciu Stanów ma prawo wykonywa- w czasie
nieurz"dowania (ust)pienia) kongresu te prawa
kongresu, jakie Stany Zjednoczone, w kongresie
zebrane, za zgod) tych dziewi"ciu Stanów od czasu do
czasu uznaj) za wskazane na niego przenie&-, pod
warunkiem 'e na rzeczony wydzia$ nie zostanie
przeniesiona w$adza, do wykonania której wedle
artyku$ów konfederacji wymaga si" g$osów dziewi"ciu
Stanów, zebranych w kongresie Stanów
Zjednoczonych.
Artyku$ XI. Kanada ma by- przyj"ta do zwi)zku i
uprawniona do korzystania z dobrodziejstw
Zjednoczenia, je'eli przyst)pi do konfederacji i zgodzi
si" na porz)dki Stanów Zjednoczonych; 'adna inna
atoli osada nie mo'e by- do niej przyj"ta, chyba za
zgod) wszystkich dziewi"ciu Stanów.
Artyku$ XII. Wszystkie zapisy d$ugu, puszczone
w obieg, pieni)dze po'yczone i d$ugi zaci)gni"te przez
kongres lub wskutek jego zarz)dze% przed zebraniem
si" Stanów Zjednoczonych w my&l obecnej
konfederacji maj) by- uwa'ane i poczytywane za d$ug
Stanów Zjednoczonych, za którego zap$at" i umorzenie
odpowiadaj) nazwane Stany Zjednoczone i publiczne
zaufanie.
Artyku$ XIII. Wszystkie Stany maj) zaufa-
za$atwieniu przez Stany Zjednoczone, w kongresie
zebrane, wszystkich spraw wskutek tej konfederacji im
poruczonych. Postanowienia za& tej konfederacji maj)
by- niewzruszenie przestrzegane przez wszystkie
Stany, a Zjednoczenie ma by- wieczne i nie mo'e by-
w przysz$o&ci 'adna zmiana dokonana co do nich
inaczej, jak za zgod) kongresu Stanów Zjednoczonych
i nast"pnym zatwierdzeniem przez wiece
ustawodawcze wszystkich Stanów.
A poniewa' podoba$o si" wielkiemu Rz)dcy
!wiata natchn)- serca wieców ustawodawczych, które
przedstawiamy w kongresie, 'e przyzwoli$y i nas
upowa'ni$y, aby&my zatwierdzili powy'sze artyku$y
konfederacji i wieczyste Zjednoczenie, zatem wiedzcie,
'e my podpisani pos$owie, wskutek w$adzy i
upowa'nienia nadanych nam w tym kierunku,
niniejszym w imieniu i zast"pstwie rzeczonych
mocodawców w zupe$no&ci i bez wyj)tku
zatwierdzamy i uznajemy ka'dy z osobna i wszystkie
razem wymienione artyku$y konfederacji i wiecznego
Zjednoczenia, tudzie' wszystkie i poszczególne sprawy
i szczegó$y w niej zawarte. Nast"pnie uroczy&cie
zaznaczamy i cze&- naszych mocodawców jako zastaw
sk$adamy, 'e one zaufaj) za$atwieniu przez Stany
Zjednoczone, w kongresie zebrane, spraw, które im
rzeczona konfederacja przekazuje, tudzie' 'e przepisy
jej b"d) nieskazitelnie przestrzegane przez Stany, przez
nas zast)pione, i 'e Zjednoczenie ma by- wieczne. W
dowód tego zamie&cili&my poni'ej podpisy nasze
podczas kongresu, w Philadelphi w stanie Pennsylvania
dnia dziewi)tego lipca roku pa%skiego 1778, w trzecim
roku niezawis$o&ci Ameryki.

5. KONSTYTUCJA
STANÓW ZJEDNOCZONYCH
AMERYKI
Z 17 WRZE!NIA 1787 ROKU WRAZ
Z POPRAWKAMI
(The Constitution; Federal Register, nry 38-42; przek$ad:
Król-Bogomilska, s. 5-57,
poprawka XXVII: M. J. Ptak)
My, Naród Stanów Zjednoczonych, w celu
umocnienia Unii, ugruntowania sprawiedliwo$ci,
zapewnienia spokoju w kraju i $rodków na wspóln#
obron&, stworzenia powszechnego dobrobytu,
zabezpieczenia dla nas i dla potomnych
b!ogos!awie(stw wolno$ci przyjmujemy i ustanawiamy
t& oto Konstytucj& Stanów Zjednoczonych Ameryki.

ARTYKU( I
§ 1. Wszelka niniejszym przyznana w$adza
ustawodawcza przys$uguje Kongresowi Stanów
Zjednoczonych, który sk$ada si" z Senatu i Izby Repre-
zentantów.
§ 2.1. W sk$ad Izby Reprezentantów wchodz)
cz$onkowie wybierani co dwa lata przez ludno&-
poszczególnych Stanów, przy czym w ka'dym Stanie
wyborcy powinni odpowiada- wymogom stawianym
wyborcom tej izby stanowego Zgromadzenia
Ustawodawczego, która sk$ada si" z wi"kszej liczby
cz$onków.
2. Nie mo'e by- wybrana do Izby
Reprezentantów osoba, która nie uko%czy$a dwudziestu
pi"ciu lat 'ycia, nie by$a przez siedem lat obywatelem
Stanów Zjednoczonych oraz w chwili wyboru nie by$a
mieszka%cem Stanu, z którego j) wybrano.
3. (Liczb" mandatów i sum" podatków
bezpo&rednich dzieli si" mi"dzy poszczególne Stany
nale')ce do Unii proporcjonalnie do liczby
mieszka%ców; liczb" t" ustala si" dodaj)c do ogólnej
liczby osób wolnych, $)cznie z osobami
zobowi)zanymi do s$u'by przez okre&lon) liczb" lat,
lecz z wy$)czeniem nie podlegaj)cych opodatkowaniu
Indian, trzy pi)te ogó$u pozosta$ych osób). Pierwsze
obliczenie b"dzie dokonane w ci)gu trzech lat od daty
pierwszej sesji Kongresu Stanów Zjednoczonych,
nast"pne za& b"d) przeprowadzane co dziesi"- lat w
sposób okre&lony ustaw). Na ka'de trzydzie&ci tysi"cy
nie mo'e przypada- wi"cej ni' jeden przedstawiciel,
ka'dy stan musi mie- jednak przynajmniej jednego
przedstawiciela; zanim zostanie dokonane pierwsze
obliczenie, stan New Hampshire uprawniony jest do
wyboru trzech przedstawicieli, Massachusetts - o&miu,
Rhode Island i Providence Plantations - jednego,
Connecticut - pi"ciu, New York - sze&ciu, New Yersey
- czterech, Pensylwania - o&miu, Delaware - jednego,
Maryland - sze&ciu, Wirginia -dziesi"ciu, Pó$nocna
Karolina – pi"ciu, Po$udniowa Karolina - pi"ciu i
Georgia - trzech.
4. W razie powstania w jakimkolwiek Stanie
wakansu, w$adza wykonawcza tego stanu zarz)dza
wybory w celu jego obsadzenia.
5. Izba Reprezentantów wybiera
przewodnicz)cego Izby i inne organy oraz ma
wy$)czne prawo stawiania przed Senatem osób
piastuj)cych wy'sze urz"dy w stan oskar'enia.
§ 3.1. W sk$ad Senatu wchodz) senatorowie
wybierani po dwóch z ka'dego stanu (przez jego
Zgromadzenie Ustawodawcze) na lat sze&-. Ka'demu
Senatorowi przys$uguje jeden g$os.
2. Niezw$ocznie po zebraniu si" w wyniku
pierwszych wyborów. Senatorowie zostan) podzieleni,
w miar" mo'no&ci równomiernie, na trzy grupy.
Mandaty Senatorów nale')cych do pierwszej grupy
wygasaj) po up$ywie dwóch lat, do drugiej grupy - po
up$ywie czterech lat, a do trzeciej grupy - po up$ywie
sze&ciu lat, tak aby co dwa lata mog$a by- wybierana
jedna trzecia cz"&- Senatu; (je'eli wskutek zrzeczenia
si" mandatu lub z innej przyczyny powstanie wakans w
okresie przerwy mi"dzy sesjami Zgromadzenia
Ustawodawczego któregokolwiek ze stanów, w$adza
wykonawcza tego stanu mo'e tymczasowo powo$a-
Senatora na okres poprzedzaj)cy obsadzenie wakansu
przez Zgromadzenie Ustawodawcze).
3. Nie mo'e by- Senatorem osoba, która nie
uko%czy$a trzydziestu lat 'ycia, nie by$a obywatelem
Stanów Zjednoczonych przez dziewi"- lat oraz w
chwili wyboru nie by$a mieszka%cem Stanu, z którego
j) wybrano.
4. Wiceprezydent Stanów Zjednoczonych jest
przewodnicz)cym Senatu, w g$osowaniu bierze jednak
udzia$ jedynie w wypadku równego podzia$u g$osów.
5. Senat wybiera inne swoje organy, a tak'e
przewodnicz)cego pro tempore na okres, w którym
Wiceprezydent jest nieobecny lub pe$ni obowi)zki
Prezydenta Stanów Zjednoczonych.
6. Senatowi przys$uguje wy$)czne prawo
s)dzenia osób piastuj)cych wy'sze urz"dy,
postawionych w stan oskar'enia przez Izb"
Reprezentantów. Senatorowie uczestnicz)cy w
zwo$anym w tym celu posiedzeniu sk$adaj) przysi"g"
lub o&wiadczenie. W razie oskar'enia Prezydenta
Stanów Zjednoczonych, posiedzeniu przewodniczy
Prezes S)du Najwy'szego. Orzeczenie skazuj)ce
wymaga wi"kszo&ci dwóch trzecich obecnych na
posiedzeniu senatorów.
7. Wyrokiem zapadaj)cym w takich sprawach nie
mo'na orzec kary surowszej ni' usuni"cie z
zajmowanego urz"du oraz pozbawienie prawa do
przyj"cia i pe$nienia w s$u'bie Stanów Zjednoczonych
jakiejkolwiek funkcji honorowej lub odp$atnej;
skazanie nie wy$)cza odpowiedzialno&ci i postawienia
w stan oskar'enia, a tak'e s)dzenia, skazania i ukarania
zgodnie z prawem.
§ 4.1. Czas, miejsce i sposób przeprowadzenia
wyborów do Senatu i Izby Reprezentantów okre&la w
ka'dym Stanie jego Zgromadzenie Ustawodawcze;
zawsze jednak Kongres mo'e w drodze ustawy
ustanowi- lub zmienia- te zasady, z wyj)tkiem
przepisów okre&laj)cych miejsce wyborów do Senatu.
2. Kongres zbiera si" przynajmniej raz w roku (w
pierwszy poniedzia$ek grudnia), chyba 'e w drodze
ustawy okre&li inny dzie%.
§ 5.1. Ka'da Izba bada wa'no&- wyborów,
sprawozdania i kwalifikacje swoich cz$onków. Quorum
wymagane dla wa'no&ci uchwa$ ka'dej izby wynosi
ponad po$ow" jej cz$onków, jednak i przy obecno&ci
mniejszej liczby ni' po$owa cz$onków, ka'da Izba
mo'e odroczy- posiedzenie na inny dzie% oraz jest
upowa'niona do zmuszenia do obecno&ci nieobecnych
cz$onków w sposób i pod gro#b) kar ustalonych przez
ka'd) Izb".
2. Ka'da Izba mo'e ustali- swój regulamin, kara-
swoich cz$onków za niew$a&ciwe zachowanie oraz
wi"kszo&ci) dwóch trzecich wykluczy- cz$onka z
posiedzenia.
3. Ka'da Izba prowadzi diariusz obrad i og$asza
go okresowo, z pomini"ciem cz"&ci, które wed$ug jej
uznania powinny by- zachowane w tajemnicy; g$osy za
i przeciw oddane w poszczególnych sprawach przez
cz$onków którejkolwiek z Izb wymienia si" w
diariuszu na ')danie jednej pi)tej obecnych cz$onków.
4. Podczas sesji Kongresu 'adna Izba nie mo'e
bez zgody drugiej odroczy- obrad na okres d$u'szy ni'
trzy dni, ani te' przenie&- ich z miejsca, gdzie obie
Izby obraduj).
§6.1. Senatorom i cz$onkom Izby Reprezentantów
przys$uguj) za pe$nione funkcje diety okre&lone przez
ustaw" i wyp$acane ze skarbu Stanów Zjednoczonych.
W okresie uczestnictwa w sesji swojej Izby oraz w
czasie, w którym udaj) si" na sesj" lub z niej
powracaj), nie mog) oni by- aresztowani, z wyj)tkiem
wypadków zdrady lub innego ci"'kiego przest"pstwa
albo zak$ócenia spokoju publicznego; nie mog) oni
równie' by- poci)gni"ci do odpowiedzialno&ci w
jakimkolwiek innym miejscu za swoje przemówienia
lub wypowiedzi w którejkolwiek z Izb.
2. ,aden senator ani cz$onek Izby
Reprezentantów nie mo'e by- w okresie, na który go
wybrano, powo$any na jakiekolwiek stanowisko w
s$u'bie cywilnej Stanów Zjednoczonych, które w tym
okresie zosta$o stworzone lub sta$o si" wy'ej
wynagradzane; ktokolwiek sprawuje urz)d w s$u'bie
Stanów Zjednoczonych, nie mo'e w okresie jego
sprawowania zosta- cz$onkiem którejkolwiek z Izb.
§ 7.1. W zakresie wszelkich projektów ustaw
skarbowych inicjatywa przys$uguje Izbie
Reprezentantów; Senat mo'e jednak, podobnie jak do
wszystkich innych projektów proponowa- albo wnosi-
poprawki.
2. Zanim jakikolwiek projekt ustawy uchwalony
przez Izb" Reprezentantów i Senat stanie si" ustaw),
powinien by- przed$o'ony Prezydentowi Stanów
Zjednoczonych; zatwierdzaj)c projekt, Prezydent
podpisuje go, za& w przeciwnym razie - odsy$a projekt
wraz ze swymi zastrze'eniami tej Izbie, z której
inicjatywy by$ on uchwalony; Izba ta zamieszcza w
swoim diariuszu zastrze'enia w pe$nym brzmieniu i
przyst"puje do ponownego rozpatrzenia projektu.
Je'eli w wyniku ponownego rozpatrzenia Izba
wi"kszo&ci) dwóch trzecich uchwali projekt, wówczas
przesy$a go wraz z zastrze'eniami do drugiej Izby,
która równie' poddaje go ponownemu rozpatrzeniu i
je&li zostanie on przyj"ty wi"kszo&ci) dwóch trzecich
tej Izby, wówczas staje si" ustaw). We wszystkich tego
rodzaju wypadkach, g$osowanie w obu Izbach polega
na z$o'eniu o&wiadczenia: tak albo nie, a nazwiska
osób g$osuj)cych za albo przeciwko projektowi
powinny by- zamieszczone w diariuszu ka'dej Izby.
Ka'dy projekt, który w ci)gu dziesi"ciu dni (nie licz)c
niedziel), od daty przed$o'enia, nie zostanie zwrócony
przez Prezydenta, staje si" ustaw), tak jakby zosta$
podpisany, chyba 'e Kongres odraczaj)c swe
posiedzenie, uniemo'liwi$ zwrócenie tego projektu; w
takim wypadku projekt nie staje si" ustaw).
3. Wszelkie zarz)dzenia, rezolucje albo uchwa$y
wymagaj)ce zgodnego stanowiska Senatu i Izby
Reprezentantów (z wyj)tkiem uchwa$ o odroczeniu
posiedzenia), wymagaj) przed$o'enia Prezydentowi
Stanów Zjednoczonych; uzyskanie przez nie mocy
prawnej wymaga zatwierdzenia ich przez Prezydenta.
W wypadku braku zatwierdzenia musz) one by-
ponownie uchwalone wi"kszo&ci) dwóch trzecich
Senatu i Izby Reprezentantów, zgodnie z zasadami i
ograniczaj)cymi terminami przewidzianymi dla
projektów ustaw.
§ 8. Kongres jest w$adny:
- nak$ada- i pobiera- podatki, c$a, &wiadczenia i
akcyzy w celu sp$acania d$ugów oraz zapewnienia
wspólnej obrony i ogólnego dobra Stanów Zjednoczo-
nych; wszelkie c$a, daniny i akcyzy powinny jednak
by- jednakowe na ca$ym obszarze Stanów
Zjednoczonych;
- zaci)gn)- po'yczki w imieniu Stanów
Zjednoczonych;
-regulowa- obrót z obcymi pa%stwami, pomi"dzy
poszczególnymi Stanami i z plemionami Indian;
- ustanawia- dla ca$ego obszaru Stanów
Zjednoczonych jednolite zasady nabywania
obywatelstwa oraz jednolite przepisy o bankructwie;
-bi- monet", ustala- jej warto&- i warto&- waluty
zagranicznej oraz ustala- jednostki wag i miar;
- okre&la- kary za podrabianie papierów
warto&ciowych oraz pieni"dzy b"d)cych w obiegu w
Stanach Zjednoczonych;
- ustanawia- urz"dy i drogi pocztowe;
- popiera- rozwój nauki i sztuk u'ytecznych przez
zapewnienie na czas okre&lony autorom i wynalazcom
wy$)cznego prawa do ich dzie$ oraz wynalazków;
 - tworzy- s)dy ni'sze w stosunku do S)du
Najwy'szego;
- okre&la- odpowiedzialno&- i kara- za piractwo,
ci"'kie przest"pstwa pope$niane na pe$nym morzu oraz
za naruszenie prawa narodów;
- wypowiada- wojn", wystawia- listy kaperskie
oraz stanowi- w sprawach $upu na l)dzie i morzu;
 - wystawia- i utrzymywa- armi", z tym 'e
preliminarz finansowy ustalony na ten cel nie mo'e
obejmowa- okresu d$u'szego ni' dwa lata;
- tworzy- i utrzymywa- marynark" wojenn);
- ustanawia- zasady dowodzenia oraz regulaminy
dla si$ l)dowych i morskich;
- okre&la- zasady powo$ywania milicji w celu
zapewnienia wykonania ustaw Unii, t$umienia powsta%
i odpierania najazdów;
- okre&la- &rodki organizacji, uzbrojenia i
szkolenia milicji oraz sprawowania w$adzy nad tymi
jej oddzia$ami, które mog) by- u'yte w s$u'bie Stanów
Zjednoczonych, przy zastrze'eniu dla poszczególnych
Stanów prawa mianowania oficerów i nadzoru nad
szkoleniem milicji na zasadach okre&lonych przez
Kongres;
- sprawowa- wy$)czn) w$adz" ustawodawcz) we
wszystkich dziedzinach w Okr"gu (nie
przekraczaj)cym dziesi"ciu mil kwadratowych), który
mo'e drog) przekazania go przez poszczególne Stany i
po przyj"ciu przez Kongres, sta- si" siedzib)
najwy'szych w$adz Stanów Zjednoczonych, jak
równie' sprawowa- podobn) w$adz" nad wszystkimi
terenami nabytymi za zgod) Zgromadzenia
Ustawodawczego danego Stanu, w celu zbudowania
tam fortów, magazynów, arsena$ów, doków lub innych
potrzebnych budynków oraz
- uchwala- wszelkie ustawy potrzebne i w$a&ciwe
dla wykonywania powy'szych uprawnie% oraz
wszystkich innych uprawnie% przekazanych na mocy
tej Konstytucji najwy'szym w$adzom Stanów
Zjednoczonych, poszczególnym ich rodzajom lub ich
przedstawicielom.
§ 9.1. Do roku tysi)c osiemset ósmego Kongres
nie mo'e zabroni- imigracji lub przywozu osób,
których dopuszczenie jakikolwiek z istniej)cych
Stanów uzna za w$a&ciwe; w wypadku takiego
przywozu mo'e by- jednak na$o'ony podatek lub c$o
w wysoko&ci przekraczaj)cej dziesi"- dolarów od
osoby.
2. Przywilej Habeas Corpus Act mo'e by-
zawieszony tylko wówczas, gdy w wypadkach rebelii
lub inwazji wymaga- tego b"dzie bezpiecze%stwo
publiczne.
3. Nie mo'na wydawa- ustaw proskrypcyjnych
ani te' dzia$aj)cych wstecz.
4. (Pog$ówne albo inne podatki bezpo&rednie
mo'na nak$ada- tylko proporcjonalnie w oparciu o
wcze&niej przeprowadzone oszacowanie lub spis
ludno&ci).
5. Nie b"d) nak$adane podatki lub c$a od wywozu
towarów z któregokolwiek Stanu.
6. Nie mo'na ustanawia- przepisów handlowych
albo podatkowych preferencyjnych dla portów jednego
stanu w porównaniu z portami innych stanów; nie
mo'na te' zmusza- statków p$yn)cych do lub z
którego& Stanu do zawijania, odp$yni"cia albo p$acenia
ce$ w innym Stanie.
7. Wszelkie wydatki ze Skarbu Pa%stwa
dopuszczalne s) tylko na podstawie preliminarzy
uchwalonych z moc) ustawy; sprawozdania i rachunki
z wp$ywów i wydatkowania wszelkich publicznych
&rodków finansowych powinny by- okresowo
podawane do wiadomo&ci publicznej.
 8. Stany Zjednoczone nie nadaj) 'adnych tytu$ów
szlacheckich. Bez zgody Kongresu nikomu, kto
sprawuje odp$atnie lub honorowo jakikolwiek urz)d z
ramienia Stanów Zjednoczonych, nie wolno
przyjmowa- od jakiegokolwiek króla, ksi"cia lub
obcego pa%stwa jakiegokolwiek daru, wynagrodzenia,
urz"du lub tytu$u.
§ 10.1. ,aden Stan nie mo'e zawiera-
jakiegokolwiek traktatu, sojuszu ani te' zawi)zywa-
konfederacji, wystawia- listów kaperskich, bi- monety,
wystawia- listów kredytowych, uznawa- za ustawowe
&rodki p$atnicze jakichkolwiek &rodków poza z$ot) i
srebrn) monet), wydawa- jakichkolwiek ustaw
proskrypcyjnych lub ustaw dzia$aj)cych wstecz albo
ustaw ograniczaj)cych odpowiedzialno&- z tytu$u
zobowi)za% wynikaj)cych z umów, ani te' nadawa-
jakichkolwiek tytu$ów szlacheckich.
2. ,aden Stan nie mo'e bez zgody Kongresu
nak$ada- jakichkolwiek &wiadcze% albo ce$
importowych lub eksportowych, z wyj)tkiem takich,
które s) bezwzgl"dnie konieczne dla wykonywania
stanowych ustaw o inspekcji; ca$y jednak czysty
dochód z wszystkich ce$ i &wiadcze% na$o'onych przez
Stan na import lub eksport, wp$ywa do Skarbu Stanów
Zjednoczonych; wszelkie przepisy dotycz)ce tych
spraw podlegaj) rewizji i kontroli Kongresu.
3. ,aden Stan nie mo'e bez zgody Kongresu
wprowadza- jakichkolwiek ce$ od tona'u, utrzymywa-
wojska lub okr"tów wojennych w czasie pokoju,
zawiera- porozumie% lub uk$adów z innym Stanem
albo z pa%stwem obcym, ani te' przyst"powa- do
wojny, chyba 'e zosta$ napadni"ty albo znalaz$ si" w
tak powa'nym niebezpiecze%stwie, 'e jakakolwiek
zw$oka by$a niedopuszczalna.
ARTYKU( II
§ 1.1. W$adza wykonawcza przys$uguje
Prezydentowi Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Sprawuje on swój urz)d przez okres lat czterech, a
wybierany jest wraz z Wiceprezydentem obieranym na
ten sam okres w sposób nast"puj)cy:
2. Ka'dy Stan wyznacza - w sposób okre&lony
przez swe Zgromadzenie Ustawodawcze - elektorów w
liczbie równej $)cznej liczbie senatorów i cz$onków
Izby Reprezentantów zasiadaj)cych z ramienia tego
Stanu w Kongresie; elektorem nie mo'e zosta- senator,
cz$onek Izby Reprezentantów ani te' 'adna osoba
sprawuj)ca urz)d honorowo lub odp$atnie w s$u'bie
Stanów Zjednoczonych.
3. (Elektorzy zbieraj) si" w poszczególnych
Stanach i w tajnym g$osowaniu oddaj) g$osy na dwie
osoby, z których przynajmniej jedna nie mo'e by-
mieszka%cem tego samego Stanu, co oni. Nast"pnie
sporz)dzaj) list" obejmuj)c) wszystkie osoby, na które
g$osowano, oraz liczb" g$osów oddanych na ka'd) z
nich; list" t" podpisuj) i po&wiadczaj) oraz po
opiecz"towaniu przesy$aj) do siedziby najwy'szych
w$adz Stanów Zjednoczonych na r"ce
przewodnicz)cego Senatu. Przewodnicz)cy Senatu, w
obecno&ci Senatu i Izby Reprezentantów, otwiera
wszystkie po&wiadczone koperty, po czym nast"puje
obliczenie g$osów. Osoba, która otrzyma$a najwi"ksz)
liczb" g$osów, zostaje Prezydentem, je'eli uzyska$a
g$osy bezwzgl"dnej wi"kszo&ci wyznaczonych
elektorów; gdyby jednak wi"kszo&- tak) otrzyma$a
wi"cej ni' jedna osoba, a liczby oddanych g$osów na
nie by$yby równe, wówczas Izba Reprezentantów w
drodze tajnego g$osowania niezw$ocznie wybierze
spo&ród nich Prezydenta; je'eli za& 'adna osoba nie
uzyska$a takiej wi"kszo&ci, wówczas Izba ta w
podobny sposób wybierze Prezydenta spo&ród
pierwszych pi"ciu osób z listy. W toku wyborów
Prezydenta g$osowanie odbywa si" Stanami,
reprezentacji ka'dego Stanu przys$uguje jeden g$os.
Quorum w takim wypadku stanowi reprezentacja po
jednym lub wi"cej cz$onków przynajmniej z dwóch
trzecich Stanów. Dla wyboru niezb"dne jest uzyskanie
g$osów wi"kszo&ci wszystkich Stanów. W ka'dym
wypadku po dokonaniu wyboru Prezydenta, osoba,
która uzyska$a najwi"ksz) liczb" g$osów oddanych
przez elektorów, zostaje Wiceprezydentem. Gdyby
jednak pozosta$y dwie lub wi"cej osób z równ) liczb)
g$osów, wówczas wyboru Wiceprezydenta dokona
Senat w g$osowaniu tajnym).
4. Kongres mo'e okre&li- czas wyboru elektorów
oraz dzie%, w którym maj) oni odda- swe g$osy; musi
to by- ten sam dzie% na ca$ym obszarze Stanów
Zjednoczonych.
5. Nie mo'e by- wybrana na Urz)d Prezydenta
osoba nie b"d)ca obywatelem Stanów Zjednoczonych
od urodzenia, jak równie' nie b"d)ca takim
obywatelem w czasie obowi)zywania niniejszej
Konstytucji; nie mo'e by- równie' wybrana na ten
urz)d osoba, która nie uko%czy$a trzydziestu pi"ciu lat
i nie jest sta$ym mieszka%cem Stanów Zjednoczonych
od lat czternastu.
6. (W wypadku usuni"cia Prezydenta z urz"du,
jego &mierci, zrzeczenia si" albo niezdolno&ci do
wykonywania uprawnie% i obowi)zków urz"du,
przechodz) one na Wiceprezydenta; Kongres mo'e w
drodze ustawy okre&li- zasady maj)ce zastosowanie w
razie usuni"cia, &mierci, zrzeczenia si" albo
niezdolno&ci zarówno Prezydenta, jak i
Wiceprezydenta oraz ustali-, kto b"dzie wówczas
pe$ni- obowi)zki Prezydenta; osoba ta b"dzie je pe$ni-
do czasu ustania tej niezdolno&ci albo wyboru nowego
Prezydenta).
7. Prezydent otrzymuje w okre&lonych terminach
za swoj) s$u'b" uposa'enie, które nie mo'e ulec ani
zwi"kszeniu, ani te' zmniejszeniu w ci)gu ca$ego
okresu, na który zosta$ wybrany; w tym okresie nie
mo'e otrzymywa- 'adnego innego wynagrodzenia ani
od Stanów Zjednoczonych, ani od któregokolwiek ze
Stanów.
8. Przed obj"ciem urz"du sk$ada on nast"puj)c)
przysi"g" albo o&wiadczenie: „Przysi"gam (lub
o&wiadczam) uroczy&cie, 'e b"d" wiernie sprawowa-
Urz)d Prezydenta Stanów Zjednoczonych, oraz 'e
zrobi" wszystko, co jest w mej mocy, aby dochowa-,
strzec i broni- Konstytucji Stanów Zjednoczonych”.
§ 2.1. Prezydent jest Naczelnym Dowódc) Armii
i Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych oraz
milicji poszczególnych Stanów w wypadku powo$ania
jej do czynnej s$u'by na rzecz Stanów Zjednoczonych;
mo'e on ')da- od ka'dej osoby kieruj)cej
Departamentem Rz)dowym pisemnej opinii we
wszystkich sprawach nale')cych do zakresu zada% ich
urz"dów; Prezydent jest w$adny zawiesza- lub
darowa- kary za przest"pstwa przeciwko Stanom
Zjednoczonym, z wyj)tkiem kar orzeczonych wskutek
postawienia w stan oskar'enia przez Izb"
Reprezentantów.
2. Za rad) i zgod) Senatu udzielon) wi"kszo&ci)
dwóch trzecich obecnych senatorów. Prezydent jest
w$adny zawiera- traktaty; wyznacza, a za rad) i zgod)
Senatu mianuje ambasadorów, innych pe$nomocnych
przedstawicieli i konsulów, s"dziów S)du
Najwy'szego oraz wszystkich innych urz"dników
Stanów Zjednoczonych na te urz"dy, których sposób
obsadzania nie zosta$ w niniejszej Konstytucji inaczej
ustalony, a które s) utworzone ustaw); Kongres mo'e
jednak, je&li uzna to za w$a&ciwe, w drodze ustawy
przyzna- prawo mianowania ni'szych urz"dników -
samemu Prezydentowi, S)dom lub osobom kieruj)cym
Departamentami.
3. Prezydent jest w$adny obsadza- wakanse
powsta$e mi"dzy sesjami Senatu; pe$nomocnictwa te
wygasaj) z ko%cem najbli'szej sesji.
§ 3. Prezydent powinien okresowo kierowa- do
Kongresu or"dzie o stanie pa%stwa, przedk$adaj)c do
rozpatrzenia &rodki, które uwa'a za potrzebne i
w$a&ciwe; w wyj)tkowych wypadkach przys$uguje mu
prawo zwo$ywania obu po$)czonych Izb lub jednej z
nich, a w wypadku gdy Izby nie mog) uzgodni- czasu
odroczenia posiedzenia, mo'e on sam zadecydowa- o
terminie odroczenia; Prezydent przyjmuje
ambasadorów i innych pe$nomocnych przedstawicieli;
czuwa nad wiernym wykonaniem ustaw i mianuje
wszystkich urz"dników Stanów Zjednoczonych.
§ 4. Prezydent, Wiceprezydent i ka'dy urz"dnik
cywilny Stanów Zjednoczonych zostaje usuni"ty z
urz"du w wypadku postawienia przez Izb" Repre-
zentantów w stan oskar'enia i skazania za zdrad",
przekupstwo lub inne ci"'kie przest"pstwa albo
wykroczenia.
ARTYKU( III
§ 1. W$adza s)dowa Stanów Zjednoczonych
przys$uguje jednemu S)dowi Najwy'szemu oraz takim
s)dom ni'szym, jakie z biegiem czasu Kongres b"dzie
tworzy$ i ustanawia$. S"dziowie zarówno S)du
Najwy'szego, jak i ni'szych s)dów sprawuj) swoj)
funkcj", dopóki obowi)zki swe wykonuj) nienagannie
i za sw) s$u'b" otrzymuj) w okre&lonych terminach
uposa'enie, które w okresie sprawowania przez nich
tej funkcji nie mo'e ulec zmniejszeniu.
§ 2.1. W$adza s)dowa rozci)ga si" na wszystkie
sprawy rozpatrywane wed$ug zasad prawa i s$uszno&ci,
jakie mog) si" wy$oni- w okresie obowi)zywania
niniejszej Konstytucji, ustaw Stanów Zjednoczonych
albo traktatów, które w ich imieniu zosta$y lub zostan)
zawarte w przysz$o&ci; na wszystkie sprawy dotycz)ce
ambasadorów, innych pe$nomocnych przedstawicieli i
konsulów; na wszystkie sprawy z zakresu prawa
morskiego; na spory, w których Stany Zjednoczone s)
stron); na spory mi"dzy dwoma lub kilkoma stanami;
(mi"dzy jednym Stanem a obywatelami innego Stanu),
mi"dzy obywatelami ró'nych Stanów; mi"dzy
obywatelami tego samego Stanu dochodz)cymi praw
do ziemi b"d)cej przedmiotem nada% przez ró'ne
Stany (oraz mi"dzy Stanem albo jego obywatelami a
pa%stwami obcymi, jego obywatelami lub poddanymi).
2. We wszystkich sprawach dotycz)cych
ambasadorów, innych pe$nomocnych przedstawicieli i
konsulów oraz w sprawach, w których stron) jest Stan,
s)dem pierwszej instancji jest S)d Najwy'szy. We
wszystkich innych wymienionych wy'ej sprawach S)d
Najwy'szy, poza ustalonymi i uregulowanymi przez
Kongres przypadkami, dzia$a jako instancja apelacyjna
zarówno w zakresie stosowania prawa, jak i ustalania
stanu faktycznego.
3. Wszystkie sprawy karne, z wyj)tkiem
wszcz"tych wskutek postawienia w stan oskar'enia
przez Izb" Reprezentantów, rozpatruje s)d
przysi"g$ych, a post"powanie toczy si" w tym Stanie,
w którym dane przest"pstwo zosta$o pope$nione; w
wypadku pope$nienia przest"pstw poza obszarem
nale')cym do któregokolwiek ze Stanów post"powanie
toczy si" w miejscu lub miejscach okre&lonych przez
Kongres w drodze ustawy.
§ 3.1. Zdrad) Stanów Zjednoczonych mo'e by-
tylko prowadzenie przeciwko nim wojny lub
sprzymierzenie si" z ich wrogami, udzielanie im
pomocy i poparcia. Nie wolno nikogo skaza- za zdrad"
bez wyra#nego stwierdzenia tego faktu przez co
najmniej dwóch &wiadków albo bez przyznania si" do
winy podczas jawnej rozprawy s)dowej.
2. Kongres ma prawo okre&li- kar" za zdrad";
pozbawienie praw cywilnych nie mo'e jednak
powodowa- zniesienia prawa do przeniesienia przez
skazanego na jego spadkobierców przys$uguj)cych mu
tytu$ów ani te' konfiskaty mienia, za wyj)tkiem
przej"cia maj)tku skazanego jedynie na okres jego
'ycia.
ARTYKU( IV
§ 1. W ka'dym Stanie zapewnia si" pe$ne uznanie
dokumentów publicznych, rejestrów i orzecze%
s)dowych wszystkich innych Stanów; Kongres mo'e w
drodze powszechnie obowi)zuj)cych ustaw okre&li-
sposób uwierzytelnienia tych dokumentów, rejestrów i
orzecze% oraz dowodzenia wynikaj)cych z nich
skutków.
§ 2.1. Obywatele ka'dego Stanu korzystaj) z tych
samych praw i przywilejów, z których korzystaj)
obywatele wszystkich innych Stanów.
 2. Osoba oskar'ona w którymkolwiek ze Stanów
o zdrad", zbrodni" lub inne przest"pstwo, która
zbiegnie i zostanie uj"ta w innym Stanie, powinna by-
na ')danie w$adzy wykonawczej Stanu, z którego
zbieg$a, wydana w$adzom tego Stanu, któremu
przys$uguje jurysdykcja w sprawie o dane
przest"pstwo.
3. (Kto b"d)c z mocy prawa obowi)zuj)cego w
jednym Stanie obowi)zany do s$u'by lub pracy w tym
Stanie, zbiegnie do innego Stanu, nie mo'e by- z mocy
obowi)zuj)cej tam jakiejkolwiek ustawy lub innych
przepisów zwolniony od tej s$u'by lub pracy, lecz
powinien by- wydany na ')danie tej strony, na rzecz
której zobowi)zany jest do tej s$u'by lub pracy).
§ 3.1. Kongres mo'e stanowi- o dopuszczeniu do
Unii nowych Stanów, nowe Stany nie mog) by- jednak
tworzone na obszarze obj"tym jurysdykcj) innego
Stanu; nie mo'na równie' tworzy- Stanu przez
po$)czenie dwóch lub kilku Stanów albo ich cz"&ci,
bez zgody Zgromadze% Ustawodawczych Stanów,
których to dotyczy oraz Kongresu.
2. Kongres jest w$adny uchyla- i stanowi-
przepisy i zarz)dzenia dotycz)ce terytoriów oraz innej
w$asno&ci nale')cej do Stanów Zjednocznych; 'adne
jednak z postanowie% niniejszej Konstytucji nie mo'e
by- interpretowane w sposób ograniczaj)cy
jakiekolwiek roszczenie przys$uguj)ce Stanom Zjedno-
czonym albo poszczególnemu Stanowi.
§ 4. Stany Zjednoczone por"czaj) ka'demu
Stanowi wchodz)cemu w sk$ad Unii republika%sk)
form" rz)dów i zapewniaj) ka'demu z nich obron"
przed inwazj), a na ')danie Zgromadzenia
Ustawodawczego lub (gdy nie mo'e si" ono zebra-)
w$adzy wykonawczej, tak'e przed zamieszkami
wewn"trznymi.
ARTYKU( V
Kongres proponuje poprawki do niniejszej
Konstytucji, ilekro- dwie trzecie obu Izb uzna to za
niezb"dne, albo na ')danie dwóch trzecich ogólnej
liczby Stanów zwo$uje Konwencj", której zadaniem
b"dzie zaproponowanie poprawek. W obydwu
wypadkach poprawki uzyskuj) pod ka'dym wzgl"dem
moc równ) innym cz"&ciom niniejszej Konstytucji po
ratyfikowaniu ich przez Zgromadzenia Ustawodawcze
trzech czwartych ogólnej liczby Stanów albo przez
Konwencje trzech czwartych Stanów, zale'nie od tego,
który z tych sposobów ratyfikacji zaproponuje
Kongres; przed rokiem tysi)c osiemset ósmym 'adna
poprawka nie mo'e naruszy- ust"pów 1 i 4 § 9
artyku$u I, a 'aden Stan nie mo'e by- bez swojej zgody
pozbawiony równego prawa g$osu w Senacie.
ARTYKU( VI
1. Wszelkie d$ugi i zobowi)zania zaci)gni"te
przed wej&ciem w 'ycie niniejszej Konstytucji
zachowuj) wobec Stanów Zjednoczonych tak) sam)
moc w okresie obowi)zywania niniejszej Konstytucji,
jak w okresie obowi)zywania artyku$ów Konfederacji.
2. Niniejsza Konstytucja i ustawy Stanów
Zjednoczonych, które na jej podstawie zostan)
uchwalone, oraz wszystkie traktaty, które zosta$y lub
zostan) zawarte z ramienia Stanów Zjednoczonych,
stanowi) najwy'sze prawo obowi)zuj)ce w ca$ym
pa%stwie; jest ono wi)')ce dla s"dziów wszystkich
Stanów, nawet gdyby Konstytucje albo ustawy
stanowe zawiera$y postanowienia odmienne.
3. Senatorowie oraz cz$onkowie Izby
Reprezentantów, o których by$a mowa powy'ej,
cz$onkowie Zgromadze% Ustawodawczych
poszczególnych Stanów oraz wszystkie osoby
sprawuj)ce urz"dy we w$adzach wykonawczych i
s)dowych, zarówno Stanów Zjednoczonych, jak te'
poszczególnych Stanów, b"d) obowi)zane z$o'y-
przysi"g" lub o&wiadczenie, 'e b"d) przestrzega-
niniejszej Konstytucji; nigdy jednak powierzenie
jakiegokolwiek urz"du lub funkcji publicznej w s$u'bie
Stanów Zjednoczonych nie mo'e by- uzale'nione od
kryterium wyznaniowego.
 ARTYKU( VII
Ratyfikacja niniejszej Konstytucji przez
Konwencje dziewi"ciu Stanów b"dzie wystarczaj)ca
dla jej wej&cia w 'ycie w stosunkach mi"dzy Stanami,
które j) ratyfikowa$y.

Uchwalono jednomy$lnie na Zgromadzeniu przez,

reprezentowane Stany siedemnastego dnia wrze$nia
Roku Pa(skiego tysi#c siedemset osiemdziesi#tego
siódmego, a dwunastego roku niepodleg!o$ci Stanów
Zjednoczonych, co niniejszym po$wiadczamy naszymi
podpisami.

G. Washington
Przewodnicz)cy i deputowany z Virginii

New Hampshire
John Langdon
Nicholas Gilman

Massachusetts
Nathaniel Gorham
Rufus King

Connecticut
Wm. Saml. Jonson
Roger Sherman

New York
Alexander Hamilton

New Jersey
Wil. Livingston
David Brearley
Wm. Paterson
Jona Dayton
Pennsylvania
B. Franklin
Thomas Mifflin
Robt Morris
Geo. Clymer
Thos. Fitzsimons
Jared Ingersoll
James Wilson
Gouv Morris

Delaware
Geo. Read
Gunning Bedford Jr.
John Dickinson
Richard Bassett
Jaco. Broom

Maryland
James McHenry
Dan of St. Thos. Jenifer
Danl Caroll

Virginia
John Blair
James Madison Jr.

North Carolina
Wm. Blount
Richd. Dobbs Spaight
Hu Williamson
South Carolina
J. Rutledge
Charles Cotesworth Pinckney
Charles Pinckney
Pierce Butler

Georgia
William Few
Abr. Baldwin
Po&w. William Jackson,
sekretarz
 POPRAWKI DO KONSTYTUCJI
POPRAWKA I (1791)
Kongres nie mo'e stanowi- ustaw
wprowadzaj)cych religi" albo zabraniaj)cych
swobodnego wykonywania praktyk religijnych,
ograniczaj)cych wolno&- s$owa lub prasy, albo
naruszaj)cych prawo do spokojnych zgromadze% i do
wnoszenia do najwy'szych w$adz petycji o
naprawienie krzywd.
POPRAWKA II (1791)
Dobrze zorganizowana milicja jest niezb"dna dla
bezpiecze%stwa wolnego pa%stwa; prawo obywateli do
posiadania i noszenia broni nie mo'e by- naruszone.
POPRAWKA III (1791)
Zakwaterowa- 'o$nierza w jakimkolwiek domu
mo'na w czasie pokoju jedynie za zgod) w$a&ciciela, a
w czasie wojny wy$)cznie na zasadach okre&lonych
przez ustaw".
POPRAWKA IV (1791)
Prawa obywateli do nietykalno&ci osobistej,
mieszkania, dokumentów i mienia nie wolno narusza-
przez nieuzasadnione rewizje i zatrzymania; nakaz
rewizji lub zatrzymania mo'e by- wystawiony jedynie
na podstawie wiarygodnego przypuszczenia, 'e jest to
uzasadnione, popartego przysi"g) lub o&wiadczeniem.
Miejsce rewizji oraz osoby i rzeczy podlegaj)ce
zatrzymaniu musz) by- szczegó$owo okre&lone.
POPRAWKA V (1791)
Nikt nie mo'e by- poci)gni"ty do
odpowiedzialno&ci za zbrodni" g$ówn) lub inne
ha%bi)ce przest"pstwo bez postawienia w stan
oskar'enia przez Wielk) (aw" Przysi"g$ych na
podstawie jej zalecenia albo na wniosek prokuratora, z
wyj)tkiem gdy chodzi o sprawy dotycz)ce l)dowych
czy morskich si$ zbrojnych albo milicji w s$u'bie
czynnej w czasie wojny lub niebezpiecze%stwa pu-
blicznego. Nikomu si" te' ponownie nie zagrozi utrat)
'ycia lub okaleczeniem wskutek &cigania go za to
samo przest"pstwo. Nikt te' nie mo'e by- zmuszony
do zeznawania w sprawie karnej na swoj) niekorzy&-
ani te' by- pozbawiony 'ycia, wolno&ci lub mienia bez
prawid$owego wymiaru sprawiedliwo&ci; w$asno&ci
prywatnej nie wolno przej)- na u'ytek publiczny bez
s$usznego odszkodowania.
POPRAWKA VI (1791)
W sprawach karnych oskar'onemu przys$uguje
prawo do szybkiej i jawnej rozprawy przed
bezstronnym s)dem przysi"g$ych tego Stanu i okr"gu,
w którym przest"pstwo zosta$o pope$nione; okre&lenie
tego okr"gu, musi wynika- z wcze&niej uchwalonej
ustawy. Oskar'ony ma prawo do otrzymania
informacji o rodzaju i podstawie oskar'enia; do
konfrontacji ze &wiadkami oskar'enia, do
przymusowego sprowadzenia &wiadków obrony oraz
do udzielenia mu pomocy prawnej przy obronie.
POPRAWKA VII (1791)
W sprawach cywilnych rozpatrywanych na
podstawie prawa zwyczajowego, w których warto&-
przedmiotu sporu przekracza dwadzie&cia dolarów,
zapewnia si" prawo do rozprawy przed s)dem
przysi"g$ych, a 'aden fakt ustalony przez taki s)d nie
mo'e by- ponownie rozpatrywany przez jakikolwiek
s)d Stanów Zjednoczonych wed$ug innych zasad, ni'
wynikaj)ce z prawa zwyczajowego.
POPRAWKI VIII (1791)
Nie wolno ')da- nadmiernych kaucji ani
nak$ada- nadmiernych grzywien, ani te' wymierza-
kar okrutnych lub wymy&lnych.
POPRAWKA IX (1791)
Wymienienie w Konstytucji pewnych praw nie
mo'e by- interpretowane w sposób prowadz)cy do
zaprzeczenia lub ograniczenia innych praw przy-
s$uguj)cych obywatelom.
 POPRAWKA X (1791)
Uprawnienia, które nie zosta$y przez Konstytucj"
powierzone Stanom Zjednoczonym ani te' nie zosta$y
wy$)czone z w$a&ciwo&ci Stanów, przys$uguj)
poszczególnym Stanom albo obywatelom.
POPRAWKA XI (1795)
W$adza s)dowa Stanów Zjednoczonych nie mo'e
by- interpretowana w sposób oznaczaj)cy
rozci)gni"cie jej na jakiekolwiek powództwo
wytoczone lub dochodzono wed$ug zasad prawa lub
s$uszno&ci przeciwko jednemu ze Zjednoczonych
Stanów przez obywateli innego Stanu albo przez
obywateli lub poddanych jakiegokolwiek pa%stwa
obcego.
POPRAWKA XII (1804)
Elektorzy zbieraj) si" w poszczególnych Stanach
i g$osuj) w tajnym g$osowaniu na Prezydenta i
Wiceprezydenta, przy czym przynajmniej jeden z nich
nie mo'e by- mieszka%cem tego samego Stanu, co
elektorzy; wymieniaj) oni na osobnych kartkach
nazwiska kandydatów na Prezydenta i Wicepre-
zydenta, sporz)dzaj) list" wszystkich osób b"d)cych
kandydatami na Prezydenta oraz osobn) list" osób
b"d)cych kandydatami na Wiceprezydenta, nast"pnie
listy zawieraj)ce liczb" g$osów oddanych na ka'd) z
nich; listy te podpisuj) i po&wiadczaj) oraz po
opiecz"towaniu przesy$aj) do siedziby najwy'szych
w$adz Stanów Zjednoczonych, na r"ce
przewodnicz)cego Senatu. Przewodnicz)cy Senatu, w
obecno&ci Senatu i Izby Reprezentantów, otwiera
wszystkie po&wiadczone koperty, po czym nast"puje
obliczenie g$osów; osoba, która otrzyma$a najwi"ksz)
liczb" g$osów, zostaje Prezydentem, je'eli uzyska$a
g$osy bezwzgl"dnej wi"kszo&ci wyznaczonych
elektorów; gdyby jednak 'adna osoba nie uzyska$a
takiej wi"kszo&ci, wówczas Izba Reprezentantów
niezw$ocznie, w tajnym g$osowaniu, wybiera
Prezydenta spo&ród trzech osób zamieszczonych na
li&cie, które w g$osowaniu na Prezydenta uzyska$y
najwi"ksz) liczb" g$osów. Przy wyborze Prezydenta
g$osy s) liczone Stanami, a reprezentacji ka'dego
Stanu przys$uguje jeden g$os; quorum w takim
wypadku stanowi reprezentacja po jednym lub wi"cej
cz$onków przynajmniej z dwóch trzecich Stanów. Dla
wyboru niezb"dne jest uzyskanie g$osów wi"kszo&ci
wszystkich Stanów. (Je&li za& Izba Reprezentantów,
której przys$uguje prawo wyboru, nie dokona go przed
najbli'szym 4 marca, wówczas urz)d Prezydenta
przejmuje Wiceprezydent, podobnie jak w razie
&mierci lub innej przewidzianej w Konstytucji
niezdolno&ci do pe$nienia obowi)zków Prezydenta).
Osoba, która uzyska$a najwi"ksz) liczb" g$osów
oddanych na Wiceprezydenta, zostaje Wiceprezy-
dentem, je'eli liczba ta jest wi"ksza od po$owy ogólnej
liczby wyznaczonych elektorów. Je'eli 'adna osoba
nie uzyska$a takiej wi"kszo&ci, wówczas Senat wybiera
Wiceprezydenta spo&ród dwóch osób na li&cie, które
uzyska$y najwi"ksz) liczb" g$osów; quorum w takim
wypadku stanowi dwie trzecie ogó$u senatorów, a dla
wyboru niezb"dne jest uzyskanie g$osów wi"kszo&ci
ogó$u senatorów. Na urz)d Wiceprezydenta Stanów
Zjednoczonych nie mo'e by- jednak wybrana osoba,
która zgodnie z Konstytucj) nie mo'e by- wybrana na
urz)d Prezydenta.
POPRAWKA XIII (1865)
§ 1. Nie wolno, w Stanach Zjednoczonych lub
jakimkolwiek innym miejscu podleg$ym ich
jurysdykcji, nikogo trzyma- w niewoli ani zmusza- do
pracy przymusowej, chyba 'e pod postaci) kary za
przest"pstwo, za które sprawca zosta$ zgodnie z
prawem skazany.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
niniejszego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
POPRAWKA XIV (1868)
 § 1. Wszystkie osoby, które urodzi$y si" lub
naturalizowa$y w Stanach Zjednoczonych i podlegaj)
ich jurysdykcji, s) obywatelami Stanów Zjedno-
czonych oraz tego Stanu, w którym zamieszkuj). W
'adnym Stanie nie wolno uchwala- ani stosowa-
ustaw, które ogranicza$yby prawa i wolno&ci obywateli
Stanów Zjednoczonych; w 'adnym Stanie nie wolno
te' jakiejkolwiek osoby pozbawi- 'ycia, wolno&ci lub
mienia bez prawid$owego wymiaru sprawiedliwo&ci,
jak równie' odmówi- komukolwiek na obszarze
w$asnej jurysdykcji równej ochrony prawnej.
 § 2. Liczba mandatów do Izby Reprezentantów
rozdzielona zostaje mi"dzy poszczególne Stany,
odpowiednio do ogólnej liczby osób w ka'dym Stanie,
z wy$)czeniem nie podlegaj)cych opodatkowaniu
Indian. Jednak'e zmniejszeniu ulega podstawa
ustalenia reprezentacji tych Stanów, w których przy
wyborze elektorów dla wyboru Prezydenta albo
Wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych albo przy
wyborze przedstawicieli do Kongresu, urz"dników do
stanowych w$adz wykonawczych lub s)dowych albo
cz$onków stanowego Zgromadzenia Ustawodawczego,
prawo wyborcze nie przys$uguje jakimkolwiek osobom
spo&ród m"skiej cz"&ci ludno&ci stanu, pomimo
uko%czenia przez nich dwudziestu jeden lat i
posiadania obywatelstwa Stanów Zjednoczonych b)d#
jest ono w jakikolwiek sposób ograniczone z innych
wzgl"dów, ni' udzia$ w rebelii albo pope$nienie innego
przest"pstwa; podstawa ustalenia tej reprezentacji
ulega zmniejszeniu w takiej proporcji, w jakiej liczba
tych obywateli p$ci m"skiej pozostaje do ogólnej liczby
m"skich obywateli tego Stanu, maj)cych uko%czone
dwadzie&cia jeden lat.
§ 3. Nie mo'e zosta- senatorem, cz$onkiem Izby
Reprezentantów w Kongresie, elektorem Prezydenta i
Wiceprezydenta, ani te' sprawowa- w s$u'bie Stanów
Zjednoczonych lub poszczególnego Stanu
jakiegokolwiek urz"du cywilnego lub wojskowego, kto
b"d)c cz$onkiem Kongresu lub piastuj)c funkcj" w
s$u'bie Stanów Zjednoczonych albo któregokolwiek
Stanu, po z$o'eniu przysi"gi na Konstytucj" Stanów
Zjednoczonych, wzi)$ udzia$ w powstaniu lub buncie
przeciwko niej, albo udziela$ jej wrogom pomocy lub
poparcia. Niezdolno&- ta mo'e by- jednak zniesiona
przez Kongres wi"kszo&ci) dwóch trzecich g$osów.
§ 4. Nie mo'e by- poddawana w w)tpliwo&-
wa'no&- publicznego zad$u'enia Stanów
Zjednoczonych ustalonego na podstawie prawa,
w$)cznie z d$ugami zaci)gni"tymi dla op$acenia
uposa'e% i subwencji nale'nych za udzia$ w t$umieniu
powstania albo buntu. Natomiast Stany Zjednoczone
ani 'aden Stan nie mog) przej)- ani sp$aca-
jakiegokolwiek d$ugu albo zobowi)zania zaci)gni"tego
w celu udzielenia pomocy dla powstania albo rebelii
przeciwko Stanom Zjednoczonym, ani te'
jakiegokolwiek roszczenia z tytu$u utraty lub
uwolnienia jakiegokolwiek niewolnika; wszelkie tego
rodzaju d$ugi, zobowi)zania i roszczenia uwa'a si" za
sprzeczne z prawem i niewa'ne.
§ 5. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
postanowie% tego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
POPRAWKA XV (1870)
§ 1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie
mo'e pozbawi- ani ograniczy- praw wyborczych
obywateli Stanów Zjednoczonych ze wzgl"du na ras",
kolor skóry albo uprzedni stan niewoli.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
niniejszego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
 POPRAWKA XVI (1913)
Kongres jest w$adny nak$ada- i &ci)ga- podatki
od wszelkiego rodzaju dochodów, bez zachowania
zasad proporcjonalno&ci mi"dzy poszczególnymi Sta-
nami, jak równie' niezale'nie od jakichkolwiek
szacunków lub spisów ludno&ci.
POPRAWKA XVII (1913)
§ 1. Senat Stanów Zjednoczonych sk$ada si" z
senatorów wybieranych po dwóch z ka'dego Stanu na
lat sze&-; ka'demu senatorowi przys$uguje jeden g$os.
W ka'dym Stanie wyborcy musz) odpowiada-
warunkom, jakie s) przewidziane dla elektorów tej
Izby stanowych Zgromadze% Ustawodawczych, która
ma najliczniejszy sk$ad.
§ 2. W razie powstania wakansów w
reprezentacji jakiegokolwiek Stanu w Senacie, w$adza
wykonawcza tego Stanu powinna dla ich obsadzenia
zarz)dzi- wybory; pod warunkiem, 'e Zgromadzenie
Ustawodawcze jakiegokolwiek Stanu upowa'ni jego
w$adz" wykonawcz) do tymczasowego wyznaczenia
przedstawicieli do czasu, gdy o obsadzeniu wakansów
zadecyduj) wyborcy w wyborach do Zgromadzenia
Ustawodawczego.
§ 3. Niniejsza poprawka nie mo'e by-
interpretowana jako maj)ca zastosowanie do wyboru
lub kadencji jakiegokolwiek senatora, który zosta$
wybrany, zanim poprawka ta wesz$a w 'ycie jako
jedna z cz"&ci Konstytucji.
POPRAWKA XVIII (1919)
(§ 1. Niniejszym zabrania si", poczynaj)c od
up$ywu roku od momentu ratyfikacji tego artyku$u,
wytwarzania, sprzeda'y i przewozu przeznaczonych
do spo'ycia trunków, jak równie' ich importu i
eksportu ze Stanów Zjednoczonych oraz
jakiegokolwiek obszaru podleg$ego ich jurysdykcji.
§ 2. Kongres i poszczególne Stany s) w równej
mierze w$adne do zapewnienia wykonania tego
artyku$u przez odpowiednie ustawodawstwo.
 § 3. Artyku$ ten nie wejdzie w 'ycie, je'eli w
ci)gu siedmiu lat od przed$o'enia go przez Kongres
Stanom nie zostanie zgodnie z postanowieniami
Konstytucji ratyfikowany przez Zgromadzenia
Ustawodawcze poszczególnych Stanów jako poprawka
do Konstytucji).
POPRAWKA XIX (1920)
§ 1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie
mo'e pozbawi- ani ograniczy- praw wyborczych
obywateli Stanów Zjednoczonych ze wzgl"du na p$e-.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
tego artyku$u przez odpowiednie ustawodawstwo.
POPRAWKA XX (1933)
§ 1. Kadencja Prezydenta i Wiceprezydenta
up$ywa w po$udnie 20 stycznia, a kadencja senatorów i
cz$onków Izby Reprezentantów w po$udnie 3 stycznia
tego roku, w którym kadencja up$yn"$aby, gdyby
niniejszy artyku$ nie zosta$ ratyfikowany. W
powy'szych terminach rozpoczyna si" nast"pna
kadencja.
§ 2. Kongres zbiera si" przynajmniej raz w roku,
a pierwsze posiedzenie rozpoczyna si" w po$udnie 3
stycznia, chyba 'e ustawa okre&li inny dzie%.
§ 3. Gdyby w czasie, oznaczonym jako pocz)tek
kadencji Prezydenta, Prezydent-elekt ju' nie 'y$,
wówczas Prezydentem zostaje Wiceprezydent. Gdyby
Prezydent nie zosta$ wybrany przed terminem
oznaczonym jako pocz)tek jego kadencji, albo gdyby
Prezydent-elekt nie odpowiada$ przepisanym wy-
mogom, wówczas funkcj" Prezydenta pe$ni
Wiceprezydent-elekt do czasu ustalenia Prezydenta
spe$niaj)cego te wymogi; Kongres mo'e w drodze
ustawy okre&li- kto i na jakich zasadach przejmuje
pe$nienie funkcji Prezydenta, w wypadku gdy ani
Prezydent-elekt, ani Wiceprezydent-elekt nie
odpowiadaj) przepisanym wymogom.
§ 4. Kongres mo'e w drodze ustawy okre&li-
zasady post"powania w przypadkach &mierci
którejkolwiek z osób, spo&ród których Izba
Reprezentantów ma wybra- Prezydenta w razie
przej&cia na ni) prawa wyboru oraz w wypadkach
&mierci którejkolwiek z osób, spo&ród których Senat
ma wybra- Wiceprezydenta w razie przej&cia prawa
wyboru na Senat.
§ 5. Paragrafy 1 i 2 wchodz) w 'ycie dnia 15
pa#dziernika nast"puj)cego po dokonaniu ratyfikacji
niniejszego artyku$u.
§ 6. Niniejszy artyku$ nie wejdzie w 'ycie, je'eli
w ci)gu siedmiu lat od przed$o'enia go, nie zostanie
ratyfikowany jako poprawka do Konstytucji przez
Zgromadzenia Ustawodawcze trzech czwartych
ogólnej liczby Stanów.
POPRAWKA XXI (1933)
§ 1. Niniejszym uchyla si" artyku$ b"d)cy
osiemnast) poprawk) do Konstytucji.
§ 2. Przewóz lub przywóz do jakiegokolwiek
Stanu, terytorium albo posiad$o&ci Stanów
Zjednoczonych trunków w celu ich dalszej sprzeda'y
albo spo'ycia na miejscu jest zabroniony, je'eli jest
sprzeczny z ustawodawstwem miejscowym.
§ 3. Artyku$ ten nie wejdzie w 'ycie, je'eli w
ci)gu siedmiu lat od przed$o'enia go Stanom przez
Kongres nie zostanie zgodnie z Konstytucj) ra-
tyfikowany przez Konwencje poszczególnych Stanów
jako poprawka do Konstytucji.
POPRAWKA XXII (1 951)
§ 1. Nikt nie mo'e by- wybrany na Urz)d
Prezydenta wi"cej ni' dwa razy, a kto pe$ni$ Urz)d
Prezydenta, albo pe$ni$ jego funkcj" w okresie kadencji
innej osoby przez okres d$u'szy ni' dwa lata, nie mo'e
by- wybrany na Urz)d Prezydenta wi"cej ni' raz.
Niniejszy artyku$ nie ma jednak zastosowania do
osoby pe$ni)cej Urz)d Prezydenta w czasie
zaproponowania tego artyku$u przez Kongres; nie stoi
on równie' na przeszkodzie, aby osoba sprawuj)ca
Urz)d Prezydenta albo pe$ni)ca jego funkcj" w
okresie, w którym niniejszy artyku$ wchodzi w 'ycie,
sprawowa$a urz)d Prezydenta albo pe$ni$a jego funkcj"
a' do up$ywu kadencji.
§ 2. Artyku$ ten nie wejdzie w 'ycie, je'eli w
ci)gu siedmiu lat od przed$o'enia go Stanom przez
Kongres nie zostanie ratyfikowany jako poprawka do
Konstytucji przez Zgromadzenia Ustawodawcze trzech
czwartych ogólnej liczby Stanów.
POPRAWKA XXIII (1961)
§ 1. Okr"g b"d)cy siedzib) najwy'szych w$adz
Stanów Zjednoczonych wyznacza na zasadach
okre&lonych przez Kongres: elektorów Prezydenta i
Wiceprezydenta w liczbie odpowiadaj)cej ogólnej
liczbie senatorów i cz$onków Izby Reprezentantów, do
której by$by uprawniony, gdyby by$ Stanem, nie mo'e
to by- jednak liczba wi"ksza od przypadaj)cej Stanowi
o najmniejszej liczbie mieszka%ców. Elektorzy ci
dope$niaj) liczb" elektorów wyznaczonych przez
Stany; przy wyborze Prezydenta i Wiceprezydenta s)
traktowani na równi z elektorami wyznaczonymi przez
Stan; zbieraj)c si" w okr"gu, wykonuj) obowi)zki
przewidziane w artykule dwunastym poprawek.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
niniejszego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
POPRAWKA XXIV (1964)
§ 1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie
mog) ze wzgl"du na niezap$acenie podatku
wyborczego albo innego podatku, pozbawi- lub ogra-
nicza- praw wyborczych obywateli Stanów
Zjednoczonych przy wyborach wst"pnych lub innych
formach wyboru Prezydenta lub Wiceprezydenta, przy
wyborze elektorów Prezydenta lub Wiceprezydenta
albo przy wyborze senatora albo cz$onka Izby
Reprezentantów do Kongresu.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
niniejszego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
 POPRAWKA XXV (1967)
§ 1. W wypadku usuni"cia Prezydenta z urz"du
albo jego &mierci lub ust)pienia. Prezydentem zostaje
Wiceprezydent.
§ 2. Ilekro- urz)d Wiceprezydenta pozostaje nie
obsadzony. Prezydent mianuje Wiceprezydenta, który
obejmuje ten urz)d po zatwierdzeniu uchwa$) podj"t)
wi"kszo&ci) obydwu Izb Kongresu.
§ 3. Ilekro- Prezydent z$o'y przewodnicz)cemu
pro tempore Senatu i przewodnicz)cemu Izby
Reprezentantów pisemne o&wiadczenie, 'e nie mo'e
sprawowa- w$adzy i spe$nia- obowi)zków
wynikaj)cych z jego urz"du i dopóki nie z$o'y tym
organom pisemnego o&wiadczenia o ustaniu
przeszkody, w$adz" i obowi)zki jego urz"du sprawuje
Wiceprezydent jako pe$ni)cy obowi)zki Prezydenta.
§ 4. Ilekro- Wiceprezydent i wi"kszo&- osób
kieruj)cych departamentami rz)dowymi lub innymi
organami okre&lonymi przez Kongres w drodze
ustawy, z$o'y przewodnicz)cemu pro tempore Senatu i
przewodnicz)cemu Izby Reprezentantów pisemne
o&wiadczenie, 'e Prezydent nie mo'e sprawowa-
w$adzy i obowi)zków swego urz"du, w$adz" t" oraz
obowi)zki przejmuje niezw$ocznie Wiceprezydent
jako pe$ni)cy obowi)zki Prezydenta.
Je'eli nast"pnie Prezydent z$o'y
przewodnicz)cemu pro tempore Senatu i
przewodnicz)cemu Izby Reprezentantów pisemne
o&wiadczenie, 'e jego niezdolno&- min"$a, wówczas
przejmuje on w$adz" i obowi)zki swego urz"du, chyba
'e Wiceprezydent i wi"kszo&- osób kieruj)cych
departamentami rz)dowymi albo innymi organami
okre&lonymi przez Kongres w drodze ustawy, z$o'y w
ci)gu czterech dni przewodnicz)cemu pro tempore
Senatu i przewodnicz)cemu Izby Reprezentantów ich
pisemne o&wiadczenie, 'e Prezydent nie mo'e spra-
wowa- w$adzy i obowi)zków swego urz"du. W takim
wypadku rozstrzyga Kongres. Je'eli Kongres w tym
czasie nie obraduje, zbiera si" on w tym celu w ci)gu
48 godzin. Je'eli Kongres w ci)gu 21 dni po
otrzymaniu tego ostatniego pisemnego o&wiadczenia
albo-w ci)gu 21 dni od zebrania si", je'eli Kongres w
tym czasie nie obraduje, stwierdzi uchwa$) podj"t)
wi"kszo&ci) dwóch trzecich g$osów ka'dej Izby, 'e
Prezydent jest niezdolny do sprawowania w$adzy i
obowi)zków swego urz"du, wówczas Wiceprezydent
nadal pe$ni obowi)zki Prezydenta; w przeciwnym
wypadku. Prezydent przejmuje ponownie w$adz" i
pe$nienie obowi)zków swego urz"du.
POPRAWKA XXVI (1971)
§ 1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie
mog) ze wzgl"du na wiek pozbawi- lub ograniczy-
praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych,
którzy uko%czyli osiemna&cie lub wi"cej lat.
§ 2. Kongres jest w$adny zapewni- wykonanie
niniejszego artyku$u przez odpowiednie
ustawodawstwo.
POPRAWKA XXVII (1992)
Ustawa zmieniaj)ca wysoko&- diet
przys$uguj)cych senatorom i cz$onkom Izby
Reprezentantów za pe$nione funkcje, nie mo'e wej&-
w 'ycie przed najbli'szymi wyborami do Izby
Reprezentantów.
 Ru$ Kijowska, Rosja i Zwi#zek Radziecki

1. TRAKTAT (DOGOWOR) RUSKO-

BIZANTYJSKI
ZA KNIAZIA OLEGA
Z 911 R.
(Zimin, s. 6-14; przek$ad:
Jedlicki, s. 122-125)

Roku 6420. Posia$ m"'ów swoich Oleg, by

u$o'y- pokój i zawrze- umow" mi"dzy Rusi) i
Grekami, mówi)c tak: [...]
2. Postanowienia umowy, co do których
porozumieli&my si" w Bo'ej wierze i mi$o&ci, s) takie:
przede wszystkim zawrzemy pokój z wami. Grecy, i
b"dziemy kochali jedni drugich z ca$ej duszy i woli i
nie dopu&cimy, o ile w naszej mocy, a'eby ze strony
b"d)cych pod nasz) w$adz) &wiat$ych ksi)')t sta$o si"
jakie& naruszenie albo przekroczenie; ale b"dziemy si"
starali z ca$ej si$y, by zachowa- po wszystkie czasy z
wami. Grecy, przyja#% szczer) i niezmienn),
stwierdzon) o&wiadczeniem, spisaniem go i przysi"g).
Tak'e i wy, Grecy, zachowujcie tak) sam) przyja#%
niewzruszon) i niezmienn) stale i po wszystkie czasy
wobec naszych &wiat$ych ruskich ksi)')t i wobec
wszystkich, którzy znajduj) si" pod w$adz) naszego
&wiat$ego ksi"cia. [...]
4.O tym: je'eli kto zabije drugiego, a mianowicie
albo Rusin chrze&cijanina, albo chrze&cijanin Rusina,
gdzie dokona$ zabójstwa. Je&li zabójca ucieknie, a
posiada maj)tek, to niech krewny zabitego we#mie
cz"&- jego mienia przypadaj)c) mu wed$ug prawa, ale i
'ona zabójcy niech zachowa to, co nale'y si" jej
wed$ug prawa. A je'eli zabójca, który uciek$ nie
posiada maj)tku, to niech pozostaje pod s)dem tak
d$ugo, a' go odnajd), a wtedy niech umrze. [...]
6. O tym: je&li ukradnie co& Rusin u
chrze&cijanina albo te' chrze&cijanin u Rusina i
poszkodowany schwyta z$odzieja w tym czasie, kiedy
ten dokonywa kradzie'y, albo je'eli z$odziej zabiera
si" do pope$nienia kradzie'y i zostanie zabity, to za
&mier- jego nie b"dzie si" p$aci- ani chrze&cijanom, ani
Rusi, ale poszkodowany niech nawet we#mie to, co
utraci$. A je'eli z$odziej odda si" w jego r"ce, to niech
przez tego, u którego ukrad$, zostanie uj"ty i zwi)zany
i niech odda w potrójnej wysoko&ci to, po co o&mieli$
si" si"gn)-.
7. O tym: je'eli kto z chrze&cijan lub Rusi przy
u'yciu bicia dopu&ci si" rabunku i przemoc) jawnie
we#mie cokolwiek cudzego, niech zwróci w potrójnej
wysoko&ci.
 8. Je'eli silny wiatr wyrzuci $ód# (greck)) na
obc) ziemi" i znajdzie si" tam kto od nas, Rusi, a
(w$a&ciciel) zechce zachowa- $ód# z towarem swoim i
odprawi- z powrotem do ziemi chrze&cija%skiej, to my
przeprowadzimy j) przez wszystkie niebezpieczne
miejsca, a' dop$ynie na miejsce bezpieczne; je'eli za&
taka $ód# czy to na skutek burzy, czy przeciwnego
wiatru zatrzymuje si" i nie mo'e powróci- do swoich
miejsc, to my, Ru&, pomo'emy wio&larzom tej $odzi i
przeprowadzimy bez szkody z ich towarem. Podobnie
je&li taki nieszcz"&liwy wypadek zdarzy si" w pobli'u
ziemi greckiej $odzi ruskiej, to (my. Grecy)
przeprowadzimy j) do ziemi ruskiej, a towary tej $odzi
niech sprzedadz) swobodnie, tak 'e je'eli mo'na co
sprzeda- z tej $odzi, to my, Ru&, wy$adujemy (na
grecki brzeg). A je'eli (my, Rusini) przyjedziemy na
greck) ziemi" czy to dla handlu, czy z poselstwem do
waszego cesarza, to (my, Grecy) przepu&cimy uczciwie
sprzedane towary ich $odzi. A je&li zdarzy si", 'e kto& z
przyby$ych t) $odzi) b"dzie zabity przez nas, Ru&, albo
je&li cokolwiek b"dzie wzi"te z $odzi, to winowajcy
zostan) skazani na wy'ej wymienion) kar".
9. O tym: je'eli czy to Ru&, czy Grecy trzymaj)
je%ca drugiego kraju, sprzedanego do owego kraju, i
je'eli znajdzie si" Rusin b)d# Grek (rodak je%ca), to
niech wolno mu b"dzie wykupi- i odes$a-
wykupionego do ojczyzny, a ci, co go kupili, wezm)
jego cen", lub niech b"dzie za niego ofiarowana cena
nale'na za czeladina. Podobnie je'eli na wojnie
zostanie uj"ty od tych Greków, to równie' niech
powróci do swego kraju, a za niego zap$aci si", jak
wy'ej powiedziano, zwyczajn) cen" targow). [...]
11.O je%cach na Rusi. (Je%cy), którzy z
jakiegokolwiek kraju dostali si" na Ru& i s)
sprzedawani chrze&cijanom, a tak'e chrze&cija%scy
je%cy z jakiegokolwiek kraju dostarczeni na Ru&,
wszyscy oni maj) by- sprzedawani po 20 sztuk z$ota i
powinni wróci- do Grecji. [...]
 14. O ró'nych ludziach udaj)cych si" do Grecji i
obarczonych d$ugiem [...] Je'eli przest"pca nie
powróci na Ru&, to niech Ru& poskar'y si" cesarzowi
chrze&cija%skiemu, a taki b"dzie uj"ty i odes$any z
powrotem wbrew swej woli na Ru&. Podobnie niech
uczyni Ru& Grekom, je&li im si" przydarzy to samo.

2. PRAWDA
RUSKA
Z XI I XII W.
(Griekow; przek$ad: Jedlicki, s. 126-145)

KRÓTKA PRAWDA
Art. 1. Je'eli m)' zabije m"'a, wówczas brat
m&ci brata, lub syn ojca, lub ojciec syna, lub bratanek,
lub siostrzeniec. Je'eli nie ma nikogo, kto by pom&ci$,
to zabójca ma zap$aci- 40 grzywien. Je'eli zabity by$
Rusinem lub gridinem, lub kupcem, lub jabetnikiem,
lub miecznikiem, je'eli by$ izgojem, lub S$owianinem,
to p$aci si" za niego 40 grzywien.
 Art. 2. Je'eli kto& zostanie zbity do krwi lub
si%ców, nie potrzebuje szuka- 'adnego &wiadka. Je'eli
nie ma na nim 'adnego znaku, obowi)zany jest
przedstawi- &wiadka, a je'eli nie mo'e tego uczyni-,
sprawa na tym si" ko%czy. Je'eli nie mo'e on szuka-
sam pomsty, otrzymuje za krzywd" wyrz)dzon) 3
grzywny i wynagrodzenie dla lekarza.
Art. 3. Je'eli kto& uderzy drugiego batogiem lub
pa$k), lub pi"&ci), lub czasz), lub rogiem, lub p$azem
miecza, to 12 grzywien; je'eli go nie do&cign), musi
zap$aci- kar" i na tym koniec.
Art. 4. Je'eli uderzy mieczem nie wyci)gaj)c go
(z pochwy) albo r"koje&ci), to 12 grzywien za
wyrz)dzon) krzywd".
Art. 5. Je'eli kto kogo uderzy w r"k" i r"ka
odpadnie lub uschnie, to 40 grzywien.
Art. 6. Je'eli noga jest ca$a, lecz zacznie chroma-,
wówczas synowie poskramiaj) winnego.
Art. 7. Je'eli odetnie którykolwiek palec, 3
grzywny za wyrz)dzon) krzywd".
Art. 8. Za wydarty w)s 12 grzywien, za wydart)
brod" 12 grzywien.
Art. 9. Je'eli kto wyci)gn)$ miecz, lecz nie
uderzy$, p$aci 1 grzywn".
Art. 10. Je'eli m)' popchnie m"'a od siebie lub
do siebie, p$aci 3 grzywny, lecz (pokrzywdzony) musi
przywie&- dwóch &wiadków naocznych; je'eli to
b"dzie Wareg lub Kolbiag, wówczas tylko sk$ada
przysi"g".
Art. 11. Je&li czeladin ukryje si" u Warega lub
Kolbiaga i ci nie zwróc) go w ci)gu trzech dni, a
w$a&ciciel pozna go trzeciego dnia, wówczas zabiera on
swojego czeladina i otrzyma 3 grzywny za wyrz)dzon)
krzywd".
Art. 12. Je'eli kto bez pozwolenia pojedzie na
cudzym koniu, p$aci 3 grzywny.
Art. 13. Je'eli kto& zabierze cudzego konia lub
bro%, lub szaty, a w$a&ciciel pozna je w swoim mirze,
wówczas zabiera on swoj) w$asno&- i 3 grzywny za
wyrz)dzon) krzywd".
Art. 14. Je'eli kto& pozna (swoje rzeczy u
drugiego), nie wolno mu zabra- ich i nie wolno mówi-:
to moje, lecz nale'y powiedzie-: pójd# na zwód, by
stwierdzi-, sk)d to wzi)$e&. Je'eli ten nie pójdzie,
winien dostarczy- r"czyciela, 'e stawi si" w ci)gu 5
dni.
Art. 15. Je'eli kto& dochodzi pretensji na drugim,
a ten zaczyna wypiera- si", wówczas musi on i&- na
zwód przed 12 m"'ami. Je'eli oka'e si", 'e krzywdzi$
go nie oddaj)c, co by$o jego, to winien zwróci- mu
jego pieni)dze, a za wyrz)dzon) krzywd" zap$aci- 3
grzywny.
Art. 16. Je'eli kto, poznawszy swojego czeladina,
chce go odebra-, to nale'y go zaprowadzi- do tego, u
kogo by$ kupiony, a ten prowadzi do drugiego, a kiedy
dojdzie si" do trzeciego, to niech (w$a&ciciel) powie
trzeciemu: wydaj mi swojego czeladina, a ty szukaj
swoich pieni"dzy przy &wiadku.
Art. 17. Je'eli niewolnik uderzy wolnego
cz$owieka i umknie do domu swego pana, a ten nie
zechce go wyda-, to pan ów zatrzymuje niewolnika,
lecz p$aci za niego 12 grzywien. Potem jednak, gdy
uderzony m)' spotka owego niewolnika, mo'e go bi-.
Art. 18. Je&li kto z$amie cudz) w$óczni" lub tarcz"
albo zniszczy odzie' i chce je zatrzyma- u siebie,
wówczas nale'y wzi)- od niego pieni)dze (za to).
Je'eli jednak z$ama$ je i chce je odda-, musi zap$aci-
tyle, ile sam musia$by da- za to.
Art. 19. Je'eli ogniszczanin zostanie zabity
niesprawiedliwie, zabójca p$aci za niego 80 grzywien, a
ludzie nie s) obowi)zani. A za poborc" kniaziowskiego
80 grzywien.
Art. 20. Je'eli ogniszczanin zostanie zabity w
czasie napadu, a nie szuka si" zabójcy, wówczas wir"
p$aci ta wierw, w której le'y g$owa (zabitego).
Art. 21. Je'eli ogniszczanin zostanie zabity w
czasie kradzie'y w (obcym) domu albo przy koniu,
przy bydle, lub przy krowie, to niech go zabij) jak psa;
taki sam koniec i ciwunowi.
Art. 22. A za kniaziowskiego ciwuna 80
grzywien.
Art. 23. A za starszego koniuszego przy stadzie
80 grzywien, jak zarz)dzi$ Izas$aw w wypadku swojego
koniuszego, którego zabili Dorogobu'cy.
Art. 24. A za wiejskiego starost" kniaziowskiego i
nadzorc" robót rolnych 12 grzywien.
Art. 25. A za kniaziowskiego riadowicza 5
grzywien.
Art. 26. A za smerda i niewolnika 5 grzywien.
Art. 27. Za niewolnic" mamk" i niewolnego
wychowawc" 12 grzywien.
Art. 28. A za konia kniaziowskiego z pi"tnem 3
grzywny, a za konia smerda 2 grzywny, za koby$" 60
rezan, za byka 1 grzywn", za krow" 40 rezan, za
trzylatka 15 kun, za jednolatka pó$ grzywny, za cielaka
5 rezan, za jagni" jednego nogata, za barana jednego
nogata.
Art. 29. Je'eli kto uprowadzi cudzego niewolnika
lub niewolnic", p$aci za wyrz)dzon) krzywd" 12
grzywien.
Art. 30. Je'eli m)' przyjdzie pokrwawiony i
posiniaczony, nie potrzebuje szuka- &wiadków.
Art. 31. Je'eli kto ukradnie konia albo wo$y, albo
okradnie dom, a ukradnie w pojedynk", winien zap$aci-
grzywn" i 30 rezan; je&li za& jest 18 z$odziei, wówczas
ka'dy p$aci 3 grzywny i 30 rezan.
Art. 32. Za ksi)'"c) bar-, je'eli zostanie spalona
lub opró'niona z pszczó$, 3 grzywny.
Art. 33. Je'eli kto& skatuje smerda bez
pozwolenia ksi"cia - 3 grzywny za wyrz)dzon)
krzywd"; je'eli ogniszczanina, ciwuna i miecznika -12
grzywien.
Art. 34. Je'eli kto& zaorze miedz" lub inny znak
(polowy), p$aci za wyrz)dzon) krzywd" 12 grzywien.
Art. 35. Je'eli kto& ukradnie $ód#, p$aci za $ód# 30
rezan, za kar" za& 60 rezan.
 Art. 36. Za go$"bia i kur" 9 kun, za kaczk", g"&,
'órawia i $ab"dzia 30 rezan, a jako kar" 60 rezan.
Art. 37. Kto ukradnie cudzego psa, jastrz"bia,
soko$a, p$aci za wyrz)dzon) krzywd" 3 grzywny.
Art. 38. Je&li kto zabije z$odzieja na swoim
dworze ju' to w domu, ju' to w chlewie, to s$usznie
jest on zabity. Je&li zatrzyma go do rana, to niech
prowadzi go na dwór ksi"cia; a je&li z$odziej zostanie
zabity, a ludzie widzieli go zwi)zanym, to nale'y za
niego zap$aci-.
Art. 39. Je&li kto siano ukradnie - 9 kun, a je&li
drzewo - 9 kun.
Art. 40. Je&li ukradn) owc" lub koz", lub &wini",
nawet gdyby dziesi"ciu ukrad$o jedn) owc", to ka'dy
ma p$aci- 60 rezan za kar"; temu kto pojma$ z$odzieja -
10 rezan.
Art. 41. A od grzywny miecznikowi kuna, a jako
dziesi"cina 15 kun, a kniaziowi 3 grzywny. A z 12
grzywien temu, kto schwyta$ z$odzieja, 70 kun, a jako
dziesi"cin" 2 grzywny, a kniaziowi 10 grzywien.
Art. 42. Takie s) nale'no&ci wirnika: ma on wzi)-
7 wiader s$odu na tydzie%, prócz tego barana lub pó$
&wini, lub 2 nogaty; we &rod" 1 rezana i sery; tako' w
pi)tek. Chleba ile tyko mog) zje&-; równie' prosa; kur
po dwie na dzie%. Koni nale'y postawi- cztery i sypa-
paszy, ile tylko mog) zje&-. Dla wirnika 60 grzywien,
10 rezan i 12 weweric, a na samym pocz)tku 1
grzywn". Je'eli w po&cie trzeba mu ryb, to niech
we#mie 7 rezan za ryb". W ten sposób idzie dla niego z
wszystkich kun 15 kun na tydzie%, a chleba ile tylko
mog) zje&-. Wirnicy zbieraj) wiry do niedzieli. Takie
s) nale'no&ci postanowione przez Jaros$awa.
Art. 43. Takie s) nale'no&ci budowniczych
mostowych: je'eli wybuduj) most, maj) wzi)- za prac"
nogata i za ka'dy filar nogata; a gdy trzeba poprawi-
kilka desek przy starym mo&cie, trzy, cztery, czy pi"-,
nale'y bra- t" sam) zap$at".
OBSZERNA PRAWDA
 Art. 1. Je'eli m)' zabije m"'a, wówczas brat
m&ci brata, lub ojciec, lub syn, lub bratanek, lub
siostrzeniec; je'eli nie ma nikogo, kto by go m&ci$,
nak$ada si" za g$ow" 80 grzywien, je'eli zabity by$
m"'em lub ciwunem ksi"cia. A je'eli by$ Rusinem lub
gridinem, lub kupcem, lub ciwunem bojarskim, lub
miecznikiem, lub izgojem, lub S$owianinem, wyznacza
si" za niego 40 grzywien.
Art. 2. Po Jaros$awie za& synowie jego Izas$aw,
!wiatos$aw, Wszew$ód i m"'owie ich: Ko&niaczko,
Pierenieg, Nicefor, zebrawszy si" zamienili mszczenie
&mierci) za zabójstwo na wykup pieni"dzmi; a
wszystko inne tak, jak Jaros$aw s)dzi$, synowie jego
ustanowili.
Art. 3.O zabójstwie. Je'eli kto napadnie i zabije
m"'a ksi)'"cego, a zabójcy nie b"d) szuka-, wówczas
wir" p$aci wierw, w której le'y g$owa, a mianowicie 80
grzywien; a je&li to by$ prosty cz$owiek, 40 grzywien.
[...]
 Art. 7. Je'eli kto rozmy&lnie zabije bez
przyczyny. Je'eli kto zabije bez jakiejkolwiek zwady,
to ludzie nie s) obowi)zani p$aci- za zabójc", lecz
wydadz) go z 'on) i dzie-mi na wygnanie i
pozbawienie maj)tku. [...]
Art. 11.O m"'u ksi)'"cym. Za zabicie otroka
kniaziowskiego lub koniucha, lub kucharza 40
grzywien.
Art. 12. A za ciwuna ogniszczanina i za ciwuna -
koniuszego 80 grzywien.
Art. 13. A za ciwuna wiejskiego, ksi)'"cego lub
nadzoruj)cego roboty rolne 12 grzywien.
Art. 14. A za riadowicza 5 grzywien. Tako' i za
bojarskiego.
Art. 15. O rzemie&lniku i rzemie&lnicy. A za
rzemie&lnika i za rzemie&lnic" 12 grzywien.
Art. 16. A za niewolnika smerdowskiego 5
grzywien, a za niewolnic" 6 grzywien.
Art. 17. A za wychowawc" 12 grzywien; tako' i
za mamk", cho-by byli niewolnikami. [...]
Art. 21. Je'eli (oskar'ony) szuka &wiadków i nie
znajdzie ich, a oskar'yciel b"dzie oskar'a- go o
zabójstwo, to s$uszno&- nale'y wykry- prób) 'elaza.
Art. 22. Tako' i we wszystkich sprawach, przy
kradzie'y i podejrzeniach; gdy nie ma dowodu
przest"pstwa, nale'y podda- go po niewoli próbie
'elaza w sprawie, w której warto&- przedmiotu sporu
wynosi co najmniej pó$ grzywny z$ota; a je'eli mniej
ni' pó$ grzywny, a to do dwóch grzywien (srebra),
nale'y go podda- próbie wody; a je'eli jeszcze mniej,
to ma z$o'y- przysi"g" o swoich pieni)dzach. [...]
Art. 25. Je'eli kto kogo uderzy batogiem albo
czasz) albo rogiem albo p$azem miecza, to 12
grzywien.
Art. 26. A je'eli (uderzony) nie zniesie tego i
uderzy mieczem, nie ponosi w tym 'adnej winy.
Art. 27. Je'eli kto uderzy r"k" drugiemu i r"ka
odpadnie albo uschnie, albo gdy utnie nog" lub nos,
albo wybije oko, to pó$ wiry - 20 grzywien, a tamtemu
za okaleczenie 10 grzywien.
Art. 28. A je'eli kto utnie którykolwiek palec
komu, 3 grzywny kary, a tamtemu grzywna kun.
Art. 29. Je&li przyjdzie pokrwawiony cz$owiek.
Gdy na dwór ksi"cia przyjdzie cz$owiek pokrwawiony
lub posiniaczony, nie potrzebuje szuka- &wiadków, a
sprawca powinien trzy grzywny zap$aci- za kar"; a gdy
nie b"dzie na nim znaków, winien przywie&- &wiadka
na swoje s$owa; kto zacz)$, ten winien zap$aci- 60 kun;
a je'eli przyjdzie pokrwawiony ten, który sam zacz)$, i
pojawi) si" na to &wiadkowie, to niech mu to b"dzie za
zap$at", cho- go wybili.
Art. 30. Je'eli kto uderzy mieczem, lecz nie
zabije na &mier-, to 3 grzywny, a tamtemu grzywna za
ran" na leczenie; a je&li posieka na &mier-, to wira.
Art. 31. Je'eli m)' popchnie m"'a do siebie lub
od siebie, lub po twarzy uderzy, lub pa$k) uderzy i
stan) dwaj &wiadkowie, to trzy grzywny kary; a je'eli
to b"dzie Wareg lub Kolbiag, nale'y przywie&- pe$n)
liczb" &wiadków i stan)- do przysi"gi.
Art. 32. O czeladzi. Je'eli czeladin ukryje si" i
obwie&ci si" to na targu, a za trzy dni nie wydadz) go,
to gdy na trzeci dzie% b"dzie poznany, (w$a&ciciel)
we#mie go, a tamten ma zap$aci- trzy grzywny kary.
[...]
Art. 34. Je'eli kto utraci konia lub bro%, lub
odzie' i og$osi to na targu, a pó#niej pozna w swoim
mie&cie, to ma wzi)- swoj) w$asno&-, a za krzywd"
wyrz)dzon) sprawca powinien zap$aci- 3 grzywny.
[...]
Art. 41. Je'eli kto ukradnie byd$o w chlewie lub
(cokolwiek) w domu, to ma zap$aci- 3 grzywny i 30
kun, o ile sam tego dokona$, a je'eli b"dzie ich wielu,
to wszyscy zap$aci- maj) po 3 grzywny i 30 kun.
Art. 42. Równie' o kradzie'y. Je'eli kto ukradnie
byd$o w polu albo owce, albo kozy, albo &winie, to 60
kun; a je'eli b"dzie ich wielu, to wszyscy po 60 kun.
[...]
 Art. 44. Gdy to, co zosta$o ukradzione, znajdzie
si", to (w$a&ciciel) zabierze sobie, a za ka'dy rok
otrzyma on pó$ grzywny. [...]
Art. 46. Je'eli niewolnicy b"d) z$odziejami, s)dzi
ksi)'". Je'eli z$odziejami b"d) niewolnicy czy to
ksi)'"cy, czy to bojarscy, czy to klasztorni, to ksi)'"
nie ska'e ich na kar", jako 'e nie s) wolni, lecz (pan)
p$aci podwójnie oskar'ycielowi za wyrz)dzon) szkod".
Art. 47. Je'eli kto dochodzi u drugiego pieni"dzy.
Je'eli kto dochodzi pieni"dzy u drugiego, a tamten
b"dzie si" wypiera-, to je'eli stawi przeciw niemu
&wiadków, ci ostatni maj) i&- do przysi"gi, a on
we#mie swoje pieni)dze; je'eli za& nie oddawa$ mu
pieni"dzy przez szereg lat, winien zap$aci- mu za
wyrz)dzon) szkod" trzy grzywny.
Art. 48. Je'eli kupiec da drugiemu kupcowi
pieni)dze na handel miejscowy lub zagraniczny, to
kupiec nie powinien odbiera- pieni"dzy przy
&wiadkach, &wiadkowie nie s) mu potrzebni, lecz sam
winien stawi- si" do przysi"gi, je'eli tamten zacznie
si" wypiera-.
Art. 49.O depozycie. Je'eli kto odda$
komukolwiek rzeczy na przechowanie, to nie trzeba tu
&wiadków. Je'eli on b"dzie skar'y- o wi"cej ni' odda$,
wówczas ten, u którego towar le'a$, winien przysi)c:
„tylko tyle u mnie z$o'y$e&”, jako 'e dzia$a$ na jego
korzy&- i chroni$ towar jego.
Art. 50. O procentach. Je'eli kto oddaje pieni)dze
na procent albo miód na naddatek, albo zbo'e na
przysyp, winien stawi- &wiadków; jak si" z nim
ugodzi$, taki ma bra- procent. [...]
Art. 53. Po &mierci !wi"tope$ka W$odzimierz
Wsiewo$odowicz zebra$ swoj) dru'yn" w Berestowie
tysi)cznika kijowskiego Racibora, tysi)cznika
bia$ogrodzkiego Prokopa, tasi)cznika perejas$awskiego
Stanis$awa, Na'yra, Miros$awa, Janka Czudynowicza,
m"'a Olega, i wydali postanowienie odno&nie do
trzeciego procentu, je'eli kto po'yczy$ pieni)dze na
procent w wysoko&ci jednej trzeciej (kapita$u): je'eli
kto we#mie dwa razy procent, to ma odebra- kapita$,
je'eli jednak wzi)$ trzy razy procent, to nie wolno mu
odebra- kapita$u. Je'eli kto bierze 10 kun od grzywny
rocznie, to nie zmienia- tego.
Art. 54. Je'eli który kupiec znajdzie si" w
katastrofie okr"towej. Je'eli który kupiec w czasie
podró'y gdziekolwiek z cudzymi pieni"dzmi znajdzie
si" w katastrofie okr"towej albo nieprzyjaciel wydrze
mu pieni)dze lub ogie%, to nie nale'y czyni- mu
gwa$tu ani sprzedawa- (w niewol"); lecz gdy zacznie
p$aci- co roku, to niech p$aci, jako 'e nieszcz"&cie jest
od Boga, a on nie jest temu winien. Je'eli jednak
(kupiec) cudzy towar przepije, roztrwoni lub w swojej
g$upocie zniszczy, to jak si" podoba tym, czyj by$
towar; albo czekaj) (na zap$at") - ich wola, albo
sprzedaj) go - ich wola.
Art. 55. O d$ugu. Je'eli kto jest d$u'ny wielu
ludziom i przyjdzie obcy kupiec z innego miasta albo
cudzoziemiec i nie wiedz)c o tym powierzy mu swój
towar, a on nie b"dzie chcia$ odda- owemu obcemu
pieni"dzy, a pierwsi wierzyciele b"d) mu przeszkadza-
w oddaniu pieni"dzy, wówczas nale'y wyprowadzi-
d$u'nika na targ, sprzeda- go i odda- najpierw
pieni)dze obcemu, a wspó$ziomkowie tym si"
podziel), co si" ostanie z pieni"dzy. Je'eli to by$y
pieni)dze ksi)'"ce, to najpierw wydzieli- te pieni)dze,
a reszta do podzia$u. A kto bra$ wiele razy procent, ten
nie powinien bra- pieni"dzy.
Art. 56. Je&li zakup ucieknie. Je&li zakup ucieknie
od gospodarza, to staje si" pe$nym niewolnikiem; je'eli
za& udaje si" na poszukiwanie pieni"dzy i czyni to
jawnie lub ucieka si" do ksi"cia lub do s"dziów z
powodu krzywdy doznanej od gospodarza, to za to nie
nale'y go oddawa- w niewol", lecz nale'y wymierzy-
mu sprawiedliwo&-.
Art. 57. Jeszcze o zakupie. Je'eli u gospodarza
rolny zakup straci gospodarskiego konia, to nie jest on
obowi)zany za to p$aci-. Lecz je'eli gospodarz, od
którego wzi)$ zap$at" (kup"), da$ mu p$ug i bron", a on
je zgubi, musi za nie zap$aci-. Je'eli za& zginie co w
jego nieobecno&ci, kiedy gospodarz pos$a$ go za swoj)
spraw), to niczego nie ma on p$aci-.
Art. 58. Jeszcze o zakupie. Je'eli nast)pi kradzie'
z chlewa, to zakup nie jest obowi)zany p$aci- tego,
je'eli jednak pogubi (byd$o) w polu albo nie sp"dzi do
domu i nie zamknie, gdzie mu ka'e gospodarz, albo
wreszcie pogubi w czasie za$atwiania swoich spraw,
wówczas winien jest zap$aci-.
Art. 59. Je'eli gospodarz skrzywdzi zakupa i
zatrzyma jego nale'no&- (kup") lub mienie, to winien
wszystko mu zwróci- i za wyrz)dzon) krzywd"
zap$aci- 60 kun. [...]
Art. 61. Je'eli gospodarz sprzeda$ zakupa w pe$n)
niewol", to najmita jest wolny od ca$ego d$ugu, a
gospodarz winien zap$aci- za wyrz)dzon) krzywd" 12
grzywien kary.
Art. 62. Je'eli gospodarz pobije zakupa za jakie&
przewinienie, nie ponosi winy; je'eli jednak pobije
bezmy&lnie, po pijanemu i bez winy, to p$aci za zakupa
sum", jaka si" nale'y za wolnego cz$owieka.
 Art. 63. O niewolniku. Je'eli pe$ny niewolnik
ukradnie czyjegokolwiek konia, to pan (gospodarz)
p$aci za niego 2 grzywny. [...]
Art. 65. Je'eli niewolnik uderzy. Je'eli niewolnik
uderzy cz$owieka wolnego i ucieknie do domu, a pan
jego nie wyda go, to pan zap$aci za niego 12 grzywien.
A je&li potem uderzony znajdzie tego, kto go uderzy$,
to Jaros$aw postanowi$, 'e móg$ go zabi-, lecz synowie
jego po &mierci ojca ustanowili kar" pieni"'n); albo
wych$ostanie, albo zap$acenie grzywny kun za
wyrz)dzon) ha%b".
Art. 66. O &wiadectwie. A &wiadectwa na
niewolnika nie nale'y wk$ada-, lecz je&li nie b"dzie
wolnego cz$owieka, to w potrzebie na bojarskiego
ciwuna, a na innych nie wk$ada-. A w ma$ej sprawie,
je'eli trzeba, mo'na na$o'y- obowi)zek &wiadczenia
na zakupa. [...]
Art. 68. O z"bie. Gdy wybij) z)b i wida- b"dzie
krew u niego w ustach i za&wiadcz) to ludzie, to 12
grzywien kary, a za z)b grzywna. [...]
Art. 77. Je'eli nie ma z$odzieja, nale'y szuka- go
wed$ug &ladów. Je'eli nie b"dzie &ladu do wsi albo do
kupieckiego obozu i (mieszka%cy) nie odwróc) od
siebie &ladu i nie id) za &ladem lub wzbraniaj) si", to
winni zap$aci- i szkody powsta$e z kradzie'y i kar". A
&ladem nale'y i&- z cudzymi lud#mi i ze &wiadkami; a
gdy zgubi) &lad na wielkim go&ci%cu, gdzie nie b"dzie
sio$a, lub na pustkowiu, gdzie nie b"dzie ani sio$a, ani
ludzi, to nie b"dzie p$acona ani kara, ani
odszkodowanie za kradzie'.
Art. 78. O smerdzie. Je'eli smerd m"czy smerda
bez pozwolenia ksi"cia, to trzy grzywny kary, a za
m"k" grzywna kun. Je'eli m"czy ogniszczanina, to 12
grzywien kary, a za m"k" grzywna. [...]
Art. 83. O gumnie. Je'eli kto podpali gumno, to
ma by- wygnany, a dom jego skonfiskowany, przy
czym najpierw musi zap$aci- za szkod"; reszt)
rozporz)dza ksi)'". Tako', gdy kto dwór podpali. [...]
 Art. 85. Te wszystkie sprawy s)dz) przy pomocy
wolnych &wiadków: je'eli &wiadkiem b"dzie
niewolnik, nie powinien on stawa- przed s)dem. Je'eli
jednak oskar'yciel chce, mo'e nim si" pos$u'y-, i tak
powie: „na podstawie jego wypowiedzi oskar'am ci",
lecz oskar'am ci" ja, nie niewolnik”, wówczas tamten
ma i&- na prób" 'elaza. Gdy (oskar'yciel) udowodni
jego win", odbiera od niego swoje, je'eli nie
udowodni$ winy, ma mu zap$aci- grzywn" za m"k",
gdy' wzi)$ go na prób" na podstawie wypowiedzi
niewolnika.
Art. 86. A op$aty „'elaznej” zap$aci 40 kun, a
miecznikowi 5 kun i pó$ grzywny otrokowi. To jest
op$ata za prób" 'elaza, je'eli kto kogo na ni) bierze.
[...]
Art. 88. O kobiecie. Gdy kto zabije kobiet", to ma
by- tak s)dzony, jak za zabicie m"'czyzny; a je'eli
b"dzie winien, to pó$ wiry 20 grzywien.
Art. 89. A za niewolnika i niewolnic" nie ma
wiry, lecz je'eli b"d) zabici niewinnie, to nale'y
zap$aci- cen" niewolnika i niewolnicy, a ksi"ciu 12
grzywien kary.
Art. 90. Je'eli smerd umrze. Je'eli smerd umrze
(bezdzietnie), to spadek jego ksi"ciu, a je'eli b"d) u
niego w domu córki, to nale'y da- cz"&- na nie; a
je'eli b"d) zam"'ne, to nie nale'y dawa- im 'adnej
cz"&ci.
 Art. 91. O spadku po bojarach i dru'ynie. Po
bojarach i po dru'ynie spadek nie przechodzi na
ksi"cia; a je'eli nie b"dzie synów, córki wezm).
Art. 92. Je'eli kto umieraj)c dom swój rozdzieli$
mi"dzy dzieci, na tym ma sta-; je'eli umrze bez
rozporz)dzenia (maj)tkiem), to da- wszystkim
dzieciom, a cz"&- jego samego - duszy.
Art. 93. Je'eli 'ona zostanie w stanie wdowim po
m"'u, to nale'y da- jej cz"&-, a co m)' na ni)
przeznaczy$, tego jest pani), a spadku m"'a zgo$a nie
potrzebuje.
Art. 94. Je'eli s) dzieci, to te z pierwszej 'ony
wezm), co do niej nale'a$o; i to, co na 'on" m)'
przeznaczy$, wezm) po swojej matce.
Art. 95. A gdy siostra b"dzie w domu, nie nale'y
jej si" spadek, lecz bracia wydadz) j) za m)', jak b"d)
mogli. [...]
Art. 98. O spadku. Je'eli jaki& cz$owiek b"dzie
mia$ dzieci z niewolnic), nie nale'y im si" spadek, lecz
s) wolni razem z matk).
Art. 99. Je'eli w domu pozostan) ma$e dzieci,
które nie mog) same troszczy- si" o siebie, a matka ich
wyjdzie za m)', to nale'y odda- je pod opiek" wraz z
dobytkiem i domem temu, kto b"dzie im najbli'szy,
dopóki nie urosn). A maj)tek nale'y da- mu przy
ludziach; a co on zarobi na tym maj)tku oddaj)c na
procent lub na handel, to nale'y do niego, a sam
maj)tek ma im odda- i zysk sobie (zatrzyma-), jako 'e
'ywi$ je i opiekowa$ si" nimi. Je'eli b"dzie p$ód od
czeladzi lub byd$a, wszystko odbior) (dzieci); a co
roztrwoni$, za to wszystko musi on zap$aci- dzieciom.
A je'eli ojczym przyj)$ dzieci ze spadkiem, to takie
same s) warunki.
Art. 100. A dwór ojcowski bez dzia$u zawsze dla
m$odszego syna.
Art. 101. O 'onie, która obieca$a pozosta-
(wdow)). Je'eli 'ona obieca pozosta- po m"'u
(wdow)), a roztrwoni maj)tek i pójdzie za m)', to
winna zap$aci- wszystko dzieciom.
 Art. 102. Je&li dzieci nie 'ycz) sobie jej pobytu w
domu, a ona wszelako chce tam pozosta-, to nale'y
spe$ni- jej wol", a dzieciom nie da- woli. Lecz z tym
ma ona pozosta-, co da$ jej m)' lub co ona wzi"$a jako
swoj) cz"&-. [...]
Art. 104. Je'eli b"d) dzieci dwóch ojców a jednej
matki, to tym spadek ich ojca, tamtym spadek ich ojca.
[...]
Art. 106. Co do matki, to który syn by$ dla niej
dobry, czy z pierwszego czy z drugiego ma$'e%stwa,
temu da swój maj)tek; a je&li wszyscy synowie byli dla
niej #li, to mo'e da- córce, która j) karmi$a. [...]
Art. 110. O niewolnictwie. Niewola ca$kowita
jest trojakiego rodzaju: gdy kto kupi, cho-by za pó$
grzywny i &wiadków postawi i wr"czy przed samym
niewolnym nogata; drugi rodzaj niewoli jest, gdy kto
pojmie za 'on" niewolnic" bez umowy, bo gdy pojmie
z umow), to tak ma by-, jak si" umówi$; trzecim
rodzajem niewoli jest ciwu%stwo bez umowy lub gdy
kto klucz sobie przywi)'e bez umowy, a gdy z umow),
to tak ma by-, jak si" umówi$. [...]
 Art. 112. Je'eli niewolnik ucieknie, a pan to
og$osi, a kto s$ysz)c lub znaj)c lub wiedz)c, 'e jest
niewolny, da jemu chleba lub wska'e mu drog", to
winien zap$aci- za niewolnika 5 grzywien, za
niewolnic" 6 grzywien.
Art. 113. Je'eli kto przytrzyma cudzego
niewolnika i da zna- o tym jego panu, to ma wzi)-
jedn) grzywn" za przytrzymanie; je&li jednak nie
upilnuje go, to zap$aci sam 4 grzywny, a pi)ta liczy mu
si" za przytrzymanie; a je'eli to by$a niewolnica, to 5
grzywien, a szósta odchodzi za przytrzymanie. [...]
Art. 115. Je'eli kto w nie&wiadomo&ci spotka
cudzego niewolnika, i albo udzieli mu wiadomo&ci,
albo zatrzyma go u siebie, a niewolnik odejdzie od
niego, to ma przysi)c, i' nie wiedzia$, 'e to by$
niewolnik i wówczas nie ma za to zap$aty. [...]
Art. 117. Je'eli kto po&le niewolnika, by
handlowa$, a ten zad$u'y si", to pan obowi)zany jest
wykupi- go, przy czym nie mo'e si" go pozby-.
Art. 120. Je&li (niewolnik) ucieknie i we#mie co u
s)siada lub towar, wówczas pan musi za niego zap$aci-
cen" tego, co tamten by$ wzi)$. [...]
Art. 121. Je'eli niewolnik okradnie kogokolwiek,
wówczas pan obowi)zany jest go wykupi- lub wyda-
go razem z tym, z kim krad$, lecz 'ony i dzieci nie
trzeba wydawa-. Je'eli jednak krad$y z nim razem i
chowa$y, to nale'y wszystkie wyda- lub pan musi je
wykupi-. Je'eli kradli i chowali z nim razem ludzie
wolni, winni zap$aci- kar" ksi"ciu.

3. W(ADZA IWANA GRO+NEGO NAD

BOJARAMI
W !WIETLE DZIENNIKA
SAMUELA PEPYSA
(Wheatley, s. 308-309; przek$ad:
D)browska, s. 280)
 5 wrze&nia [1662 r.]. Z wizyt) do kupca, pana
Blanda, gdzie na obiedzie wszyscy urz"dnicy Komory
Celnej. Wiele opowiada%, a m.in. kilka o sir
Jeremiaszu Bowesie, ambasadorze królowej El'biety
przy carze Rosji. Jedno, jak mu kazali odda- szpad"
przed wej&ciem na carskie komnaty, na co powiedzia$,
'e w takim razie mo'e im odda- tak'e buty. I kaza$
sobie zdj)- buty i pos$a$ po swój nocny strój i nocne
pantofle, i'by wszed$ w nocnym obleczeniu, skoro nie
mo'e wej&- jako 'o$nierz. A drugie, jak car, chc)c mu
pokaza- swoj) w$adz" nad poddanymi, rozkaza$
jednemu z bojarów wyskoczy- na z$amanie karku
przez okno w oczach ambasadora, który widz)c to,
odpowiedzia$, 'e jego w$adczyni lepszy czyni u'ytek z
karków swoich poddanych.

4. UKAZ O ZBIEG(YCH PODDANYCH

Z 24 LISTOPADA 1597 R.
(Chriestomatija, t. I, s. 350; przek$ad: Bartel-
Malinowska, s. 28-29)

W roku 7106, 24 listopada, car i wielki knia#

ca$ej Rusi, Fiodor Iwanowicz, rozkaza$, a bojarzy
uchwalili:
 Ch$opi, którzy od bojarów i od dworian, i od
ludzi z prikazów, i od dzieci bojarskich oraz innych
ludzi z pomiestii [...] i z klasztornych w$o&ci uciekli w
ci)gu 5 lat przed bie')cym rokiem 106, przeciwko tym
ch$opom zbieg$ym, za ich ucieczk", i przeciwko tym
posiadaczom pomiestii, z powodu których zbiegli i u
których po ucieczce mieszkaj), udzieli- patriarszym,
metropolitalnym i w$adyczym, dzieciom bojarskim i
rz)dcom wsi klasztornych i s$u'kom, prawo skargi i
usilnego poszukiwania wszelkimi si$ami - a po
odnalezieniu i po wyroku s)dowym nale'y tych'e
ch$opów zbieg$ych z 'onami i dzie-mi, i z ca$ym
dobytkiem przywróci- na dawne ich miejsce
zamieszkania.
A ch$opi, którzy zbiegli od bie')cego roku 106,
sze&-, siedem, dziesi"- lat i dawniej, jak i ci
posiadacze pomiestii i wotczyn, z powodu których oni
zbiegli [...] na tych zbieg$ych ch$opów, za ich
ucieczk", i na tych posiadaczy pomiestii i wotczyn, u
których oni po ucieczce mieszkaj), do bie')cego roku
106 sze&-, siedem i dziesi"- lat lub wi"cej, 'eby nie
zwracali si" do cara z pro&b); i car rozkaza$, a bojarzy
uchwalili: tych zbieg$ych ch$opów za ich ucieczk", i
tych posiadaczy pomiestii i wotczyn, u których oni po
ucieczce mieszkaj), do s)du nie pozywa-, i z
powrotem tych, gdzie kto mieszka$, nie wywozi-.

5. ZBIÓR PRAW (SOBORNOJE

U(O,ENIJE)
CARA ALEKSEGO
MICHAJ(OWICZA
Z 1649 R.
(Chriestomatija, t. I, s. 422; przek$ad: Bartel-
Malinowska, s. 29)

Rozdzia$ XI
 S#d nad
poddanymi
2. Tak'e b"dzie, je&li posiadacze wotczyn i
pomiestii poskar') si" u w$adcy w sprawie zbieg$ych
poddanych i zagrodników i powiedz), 'e ich poddani
zbiegli od nich, przebywaj) w pa%stwowych i
nadwornych sio$ach i czarnych w$o&ciach albo na
podgrodziach u mieszczan [...] tych poddanych i
zagrodników nale'y oddawa- po odnalezieniu zgodnie
z ksi"gami gruntowymi. Wszyscy ludzie musz)
zwraca- zbieg$ych poddanych i zagrodników zgodnie z
ksi"gami gruntowymi, nie powo$uj)c si" na
przedawnienie roszczenia.
3. A komu na podstawie wyroku s)dowego i po
odnalezieniu naka'e si" oddanie zbieg$ych ch$opów i
zagrodników, tych poddanych nale'y oddawa- z 'o-
nami i z dzie-mi i wszystkimi ruchomo&ciami, i
zbo'em na pniu i m$óconym.

6. DEKRET PIOTRA I
O ORGANIZACJI KOLEGIÓW
PA.STWOWYCH
Z 28 LUTEGO 1720 R.
(Chriestomatija, t. II, s. 77; przek$ad: Krauze, s. 105-106)
Jako 'e Jego Cesarska Mo&-, najmi$o&ciwszy
nasz pan, na wzór innych ziem chrze&cija%skich,
najmi$o&ciwiej powzi)$ zamiar, gwoli uporz)dkowania
zarz)dzania swoimi pa%stwowymi sprawami i
dok$adnego okre&lenia i obliczenia swoich dochodów
oraz zaprowadzenia sprawnie dzia$aj)cej
sprawiedliwo&ci i policji [...] jako te' gwoli mo'liwej
ochrony swoich wiernych poddanych i utrzymania
swoich wojsk morskich i l)dowych w dobrym stanie,
tudzie' handlu, rzemios$ i manufaktur oraz s$usznej
organizacji swoich ce$ morskich i l)dowych, a tak'e
gwoli pomno'enia i zwi"kszenia liczby kopalni i
innych potrzeb pa%stwa, nast"puj)ce w tym celu
niezb"dne i w$a&ciwe kolegia postanowi$
zorganizowa-: spraw zagranicznych [...]
sprawiedliwo&ci [...] spraw wojskowych, administracji,
handlu [...] górnictwa i manufaktur.

7. POKÓJ NYSZTADZKI I PRZYJ*CIE

PRZEZ PIOTRA I TYTU(U IMPERATORA
WSZECHROSJI
W DNIU 22 PA+DZIERNIKA 1721 R.
(Chriestomatija, t. II, s. 43-44; przek$ad:
Piwarski, s. 119-122)

Dnia 22 pa#dziernika, jako w dniu uroczysto&ci z

okazji zawarcia pokoju, jego cesarska wysoko&- raczy$
by- obecny w katedralnej cerkwi Przenaj&wi"tszej
Trójcy, gdzie, po odprawieniu liturgicznych mod$ów,
odczytano wpierw traktat zawarty z jego wysoko&ci)
królem szwedzkim i z koron) szwedzk), potwier-
dzaj)cy pokój wieczysty. Nast"pnie odczytane zosta$o
z ambony kazanie arcybiskupa pskowskiego, w którym
wymieniono obszernie wszystkie chwalebne czyny
jego wysoko&ci, z wszelkimi dobrodziejstwami, jakie
w czasie ca$ego swego panowania, a szczególnie w
czasie tej wojny, wy&wiadczy$ swemu pa%stwu i
poddanym, wobec czego imi" OJCA OJCZYZNY,
CESARZA I WIELKIEGO godnie mu przystoi. Po
sko%czeniu kazania przyst)pi$ do cesarskiej wysoko&ci
ca$y senat, a kanclerz pan hrabia Go$owkin, w imieniu
senatu i wszystkich urz"dów pa%stwowych, wyg$osi$
do jego wysoko&ci nast"puj)c) mow".
„Najja&niejszy, najpot"'niejszy nasz monarcho,
najmi$o&ciwszy nasz samow$adco.
Dzi"ki s$awnym i walecznym czynom
wojskowym i politycznym waszej cesarskiej
wysoko&ci, dzi"ki jedynie waszej niestrudzonej pracy i
kierownictwu, my, wasi wierni poddani, zostali&my z
mroku niewiedzy wprowadzeni na aren" s$awy ca$ego
&wiata, i, tak powiedziawszy, z niebytu w byt i do
spo$eczno&ci narodów politycznych w$)czeni, co jest
wiadome nie tylko nam, lecz i ca$emu &wiatu. I wobec
tego, jak my, w s$abo&ci swej, mo'emy wyrazi- s$owa
wdzi"czno&ci za to wszystko i za obecne uzyskanie tak
s$awnego i korzystnego dla waszego pa%stwa pokoju
wieczystego z koron) szwedzk), pokoju b"d)cego
owocem pracy r)k waszych. Nie znaj)c waszej
wysoko&ci, nie umiej)c w pochwa$ach takich dobrze
wys$owi- si", nie odwa'amy si" ich tutaj rozpowsze-
chnia-. Aby&my jednak nie na pró'no tutaj na ha%b"
przed ca$ym &wiatem przybyli, o&mielamy si", my,
senat, przez wasz) wysoko&- ustanowiony,
najpokorniej b$aga- w imieniu poddanych wszystkich
stopni ca$ego narodu wszechrosyjskiego pa%stwa
waszej wysoko&ci, aby&cie na znak naszego skromnego
uznania za tyle nam i ca$ej naszej ojczy#nie
dobrodziejstw udzielonych, przyj)- od nas zechcieli
tytu$y OJCA OJCZYZNY, PIOTRA WIELKIEGO,
IMPERATORA WSZECHROSYJSKIEGO, z których
tytu$ imperatora najchwalebniejszym waszej
wysoko&ci poprzednikom, od czasów najs$awniejszego
imperatora rzymskiego Maksymiliana, ju' od kilkuset
lat jest nadawany, a obecnie nadaje si" wielu pot"'nym
w$adcom; a imi" WIELKIEGO za wielkie czyny wasze
i wedle waszego dostoje%stwa ju' wielu i w
drukowanych pismach u'ywa; co za& dotyczy imienia
OJCA OJCZYZNY, to my, chocia' nie jeste&my godni
tak wielkiego ojca, darowanego nam dzi"ki $asce
boskiej, o&mielamy si" go doda- za przyk$adem
staro'ytnych greckich i rzymskich synklitów, które
monarchom swoim ws$awionym s$awnymi dzie$ami i
$askawo&ci) tytu$ ten nadawali [...] WIWAT, WIWAT,
WIWAT, PIOTR WIELKI, OJCIEC OJCZYZNY,
IMPERATOR WSZECHROSYJSKI!”

8. PRZYWILEJ KATARZYNY II DLA SZLACHTY

 Z 21 KWIETNIA 1785 R.
(Chriestomatija, t. II, s. 188-190; przek$ad:
Krauze, s. 130-132)

O przywilejach osobistych szlachty

[...]
2. Jest nie tylko dla cesarstwa i tronu rzecz)
po'yteczn), lecz i sprawiedliw), aby godny szacunku
stan szlachecki zosta$ zachowany i umacniany [...] nie-
wzruszenie i nienaruszalnie i dlatego z dawien dawna,
obecnie i po wsze czasy niech zaszczytna godno&-
szlachecka nieodwo$alnie, dziedzicznie i sukcesyjnie
nale'y do tych rodów, które z owej korzystaj), a
zatem:
3. Szlachcic przekazuje godno&- szlacheck) swej
'onie.
4. Szlachcic przekazuje zaszczytn) godno&-
szlacheck) dzieciom swym w spadku. [...]
8. Bez s)du niech szlachetny nie b"dzie
pozbawiony godno&ci szlacheckiej.
9. Bez s)du niech szlachetny nie b"dzie
pozbawiony honoru.
10. Bez s)du niech szlachetny nie b"dzie
pozbawiony 'ycia.
11. Bez s)du niech szlachetny nie b"dzie
pozbawiony dóbr.
12. Niech szlachetny nie b"dzie s)dzony przez
nikogo prócz równych jemu.
13. Sprawa szlachetnego, który dokona$
przest"pstwa kryminalnego i zgodnie z prawem
zas$u'y$ na pozbawienie godno&ci szlacheckiej lub
honoru, lub 'ycia, niech nie b"dzie decydowana
ostatecznie bez podania jej do Senatu i bez
zatwierdzenia przez Jej Cesarsk) Mo&-. [...]
15. Kara cielesna niech nie znajdzie zastosowania
do szlachetnego. [...]
 17. Potwierdzamy po wsze czasy szlachetnej
szlachcie rosyjskiej w rodach dziedzicznych wolno&-
i swobod".
 18. Potwierdzamy szlachetnym znajduj)cym si"
na s$u'bie zezwolenie na kontynuowanie s$u'by i
pro&b" o zwolnienie ze s$u'by wed$ug opracowanych
w tej sprawie przepisów. [...]
20. Ka'dy zacnego rodu szlachcic jest
obowi)zany na pierwsze wezwanie w$adzy
samow$adczej nie szcz"dzi- pracy ani samego 'ycia w
s$u'bie pa%stwowej. [...]
26. Potwierdza si" dla szlachetnych prawo
kupowania wsi.
27. Potwierdza si" dla szlachetnych prawo
hurtowej sprzeda'y tego, co si" w ich wsiach rodzi lub
za pomoc) r"kodzie$ wytwarza.
28. Szlachetnym zezwala si" posiada- fabryki i
przedsi"biorstwa we wsiach.
29. Zezwala si" szlachetnym w ich dobrach
dziedzicznych zak$ada- miasteczka, a w owych - targi i
jarmarki [...]
30. Potwierdza si" dla szlachetnych prawo
posiadania lub budowania, lub kupowania domów w
miastach, w owych za& - posiadanie rzemios$. [...]
34. Potwierdza si" szlachetnym prawo w$asno&ci
w lasach znajduj)cych si" na ich dzia$kach i
swobodnego ich u'ytkowania.
35. We wsiach dom pa%ski ma by- wolny od
postoju.
36. Szlachetny w swej w$asnej osobie wy$)czony
zostaje od podatków osobistych.
37. Wiernie poddanej nam szlachcie zezwalamy,
by zbiera$a si" w tej guberni, gdzie zamieszkuje, i
tworzy$a stowarzyszenia szlacheckie w ka'dym
namiestnictwie, i korzysta$a z nast"puj)cych praw,
wygód, wyró'nie% i przywilejów. [...]

9. DEKRET O PRAWACH I
OBOWI/ZKACH SENATU
Z 8(20) WRZE!NIA 1802 R.
(Sobranije I, 27, poz. 20405; przek$ad: Wojciechowski-Purc, s.
13-17)
Po rozpatrzeniu przedstawionego Nam przez
Senat Rz)dz)cy, w wykonaniu Naszego Ukazu
wydanego mu 5 czerwca 1801 roku, referatu o istocie
jego funkcji, praw i obowi)zków, uznali&my za
potrzebne i na czasie ustanowienie nast"puj)cych ni'ej
artyku$ów, którym nadajemy ukazem niniejszym
ca$kowit) moc i obowi)zywanie.
1. Senat zajmuje najwy'sze stanowisko w
Naszym Imperium, maj)c pod sw) w$adz) wszystkie
urz"dy, stoi on na stra'y praw i ma piecz" nad po-
wszechnym przestrzeganiem praworz)dno&ci;
nadzoruje on &ci)ganie podatków i wydatki pa%stwa,
troszczy si" o &rodki przeznaczone na ul'enie potrzeb
ludu, zachowanie spokoju i zapobieganie wszelkim
czynom sprzecznym z prawem we wszystkich
podlegaj)cych mu miejscach. Kontrola nad sprawami
cywilnymi, karnymi i granicznymi podlega
sprawiedliwemu i bezstronnemu jego s)downictwu,
jako S)du Najwy'szego.
 2. W$adza Senatu ograniczona jest jedynie przez
w$adz" Jego Cesarskiej Mo&ci, innej za& wy'szej
w$adzy nad sob) on nie posiada.
3. Jedynie osoba Jego Cesarskiej Mo&ci
przewodzi w Senacie.
4. Ukazy Senatu wykonywane s) przez
wszystkich, jak ukazy w$asne Jego Cesarskiej Mo&ci.
Tylko Najja&niejszy Pan i Jego Ukaz Imienny mo'e
wstrzyma- nakazy Senatu.
5. Wszystkie Ukazy Imienne Jego Cesarskiej
Mo&ci, oprócz obj"tych szczególn) tajemnic), powinny
by- sk$adane w Senacie przez wszystkie urz"dy i oso-
by, którym b"d) one wydane.
6. Senat wyznacza urz"dników na stanowiska, jak
równie' przyznaje rangi na podstawie Ukazów z dnia
16 grudnia 1790 r. i 1 sierpnia 1801 r.
7. Wszystkie Kolegia, Naczelnicy Guberni i
urz"dów zale'nych bezpo&rednio od Senatu we
wszystkich w)tpliwo&ciach i trudno&ciach, jak równie'
we wszystkich zas$uguj)cych na uwag" sprawach
podlegaj)cych rozpatrzeniu przez Senat, powinni
zwraca- si" do% z raportami i informacjami, tak samo
jak Prokuratorzy ze swej strony zwracaj) si" do
Prokuratora Generalnego.
8. Wszczynaj)ce sprawy Ukazy Senat wydaje
tylko na podstawie skarg na Urz"dy Gubernialne i
S)dy. ,aden urz)d ani osoba nie mog) miesza- si" do
spraw za$atwianych w Urz"dach; sam Senat nie wnika
równie' w sprawy apelacyjne i &ledcze, zanim nie
wp$yn) do% w trybie w$a&ciwym.
9. Zezwala si" Senatowi w wypadku, gdyby w
ogólnych sprawach pa%stwowych istnia$ Ukaz
po$)czony z wielkimi niedogodno&ciami przy
wykonaniu, albo w sprawach prywatnych s)dowych
nie by$ zgodny z innymi ustawami, b)d# te' by$
niejasny, meldowa- o tym Jego Cesarskiej Mo&ci, ale
gdyby w zwi)zku z takim meldunkiem nie zosta$a w
nim dokonana zmiana, pozostaje on w mocy.
 10. Senatorowie maj) prawo og$asza- Imienne
Ukazy w zakresie spraw wyszczególnionych w Ukazie
z 1762 r.
11. Senator ma obowi)zek meldowania o
wyrz)dzonej pa%stwu szkodzie i o znanych mu
osobach, naruszaj)cych prawo, na podstawie Ukazu z
dnia 16 sierpnia 1760 r. Je'eli w toku sprawy dostrze'e
on uchybienie porz)dkowi prawnemu nawet w samej
kancelarii Senatu, to ma obowi)zek zameldowania o
tym Senatowi, aby skierowa- przeciw winnemu moc i
dzia$anie prawa.
12. Nie przypuszczamy, aby komu& z m"'ów
czcigodnego Senatu udowodnione zosta$o przest"pstwo
przeciwne godno&ci Senatora, ale gdyby si" to
przydarzy$o wbrew spodziewaniu, Senator za tak) win"
nie gdzie indziej b"dzie s)dzony, jak jedynie na
Ogólnym Zgromadzeniu Senatu.
13. Sprawy na Ogólnym Zgromadzeniu Senatu
rozstrzygane b"d) ostatecznie wi"kszo&ci) g$osów, a
wi"kszo&- t" stanowi ich dwie trzecie, w
Departamentach za& - jednog$o&nie.
14. Je'eli w Departamencie nast)pi rozbie'no&-
g$osów, je'eli nawet kto& jeden b"dzie przeciwnego
zdania ni' pozostali, i je'eli Ober-Prokurator nie sk$oni
wszystkich do rozstrzygni"cia jednomy&lnego, to
sprawa przechodzi do rozpatrzenia przez Ogólne
Zgromadzenie Senatu.
15. G$os w rozpatrzonej sprawie z$o'ony przez
Senatora lub wniesiony do dziennika i podpisany przez
niego, sprzeczny ze zdaniem innych obecnych
cz$onków, cho-by on sam by$ nieobecny, odszed$ z
urz"du, lub umar$, powstrzymuje rozstrzygni"cie w
Departamencie. Spraw" tak) przenosi si" na Ogólne
Zgromadzenie; tam przy jej rozpatrzeniu wys$uchuje
si" równie' zdania senatora, który odszed$.
16. Sprawy rozstrzygni"te w Departamentach
wspólnym i zgodnym zdaniem wszystkich obecnych i
nie wstrzymane przez Generalnego Prokuratora, nale'y
uzna- za rozstrzygni"te ostatecznie; nie ma
przenoszenia ich na Ogólne Zgromadzenie i wykonanie
odbywa si" w nich zgodnie z rozstrzygni"ciem.
17. Je'eli w Departamentach z rezolucjami nie
b"d) si" zgadzali Generalny Prokurator lub Ober-
Prokurator, niech przedstawi) przyczyny tego
rozstrzygni"cia Senatowi nie pó#niej ni' w ci)gu o&miu
dni.
18. Je'eli z takim przedstawieniem Senat si" nie
zgodzi, a Prokurator Generalny lub Ober-Prokurator
pozostanie przy zdaniu przeciwnym, wtedy na wniosek
Prokuratora Generalnego sprawa wp$ywa na Ogólne
Zgromadzenie Senatu.
19. Je'eli po rozstrzygni"ciu tej sprawy
Generalny Prokurator zgodzi si" z rezolucj) Ogólnego
Zgromadzenia, to sprawa b"dzie ostatecznie
rozstrzygni"ta. Ale je'eli Prokurator Generalny nie
b"dzie si" z ni) zgadza$, to niech przedstawi na pi&mie
sk$aniaj)ce go ku temu przyczyny, je'eli za& i wtedy
Senatorowie pozostan) przy swoim zdaniu, a
Generalny Prokurator równie' nie zostanie przekonany
ich rozumowaniem, to spraw" wnosi si" do Jego
Cesarskiej Mo&ci, i wtedy niech stan) przed Jego
obliczem jeden lub dwaj spo&ród senatorów
przeciwnego ni' Generalny Prokurator zdania, wybrani
przez nich w celu wyt$umaczenia wszystkich przyczyn,
które zmuszaj) ich do pozostawania przy swoim
zdaniu.
20. W sprawach karnych, w których chodzi o
pozbawienie godno&ci szlacheckiej i rang. Departament
Senatu Rz)dz)cego, po skazaniu sk$ada Jego Ce-
sarskiej Mo&ci raporty i czeka na zatwierdzenie lub
Ukaz.
21. Sprawy w Senacie powinny by- jawne dla
ka'dego senatora i w tym celu zarówno w
Departamentach jak i w Ogólnym Zgromadzeniu
ka'demu z nich powinien by- dost"pny rejestr
podr"czny, w którym mogliby widzie- kolejno&- spraw
wyznaczonych do rozpatrzenia i w którym by$oby uwi-
docznione, kiedy jaka sprawa wp$yn"$a, by$a
rozpatrywana, jaka zapad$a rezolucja, kiedy zosta$y
wys$ane Ukazy i nast)pi$o wykonanie.
22. O sprawach cywilnych, karnych i granicznych
wp$ywaj)cych do Senatu nale'y co miesi)c og$asza- w
sprawozdaniach, oznaczaj)c, jaka sprawa pod jakim
numerem zosta$a zapisana w podr"cznym rejestrze, tak
samo równie' nale'y co miesi)c og$asza- o sprawach
rozstrzygni"tych, z krótkim oznaczeniem, na czyj)
korzy&- i w jaki sposób zosta$y one rozstrzygni"te.
23. Nale'y zawczasu dostarczy- Senatorom
krótkie wyci)gi ze spraw po&wiadczone przez Ober-
Sekretarzy, w których powinny by- oznaczone cyframi
stronnice, zawieraj)ce dokumenty, na których
procesuj)cy si" opieraj) swoje prawa, aby s"dzia,
chc)cy w nie wnikn)-, móg$ dzi"ki temu wygodnie i
pr"dko je odnale#- nawet w bardzo obszernej sprawie.
24. Od czasu, gdy dostarczone zostan) te
wyci)gi, sprawa powinna le'e- na stole a' do jej
rozpatrzenia, aby ka'dy Senator móg$ si" w niej
swobodnie rozgl)da- i porozumiewa- z referentami.
25. Od orzeczenia Senatu nie ma apelacji, ale
poniewa' mog) by- wypadki niezwyk$e, w których
zakaz jakiegokolwiek zwracania si" do Jego Cesarskiej
Mo&ci by$by odebraniem ratunku poszkodowanemu, w
takim jednak równie' wypadku, gdyby kto& sk$ada$
skarg" na Senat, powinien uprzednio podpisa-
o&wiadczenie, 'e zna prawo surowo zakazuj)ce
sk$adania nies$usznych skarg na Senat, albowiem;
26. Je'eli skarga oka'e si" nies$uszna, skar')cy
za z$o'enie jej oddany zostanie pod s)d.
27. Postanowienie to o skargach na Senat nie
dzia$a wstecz w stosunku do spraw, które zosta$y
rozstrzygni"te przed obecn) jego reorganizacj), z któr)
razem powinno ono nabra- mocy.
Wydaj)c Ukaz niniejszy cieszymy si"
przekonaniem, 'e Rz)dz)cy Senat odczuje go jako
miar" naszego niezmiennego do% zaufania, 'e ustalaj)c
&cis$e okre&lenie Naszej w$adzy, nie kr"pujemy go ju'
'adnymi przeszkodami w sprawowaniu jego
obowi)zków, zwróci wi"c on swoje usilne staranie ku
temu, aby w ca$ym kr"gu spraw wewn"trznych prawo
dzia$a$o w sposób nale'yty i nigdzie nie s$ab$o nic z
tego, co zosta$o ustanowione na zachowanie ogólnego
po'ytku.

10. MANIFEST O UTWORZENIU MINISTERSTW

Z 8 WRZE!NIA 1802 R.
(Sobranije I, 27, poz. 20406; przek$ad:
Wojciechowski-Purc, s. 9-13)

I. Kierowanie sprawami pa%stwa podzielone

zostaje pomi"dzy 8 resortów, z których ka'dy,
zawieraj)c w sobie wszystkie dzia$y z istoty swej do%
nale')ce, stanowi odr"bne Ministerstwo i pozostaje
pod bezpo&rednim kierownictwem Ministra, którego
My obecnie mianujemy, lub w przysz$o&ci uznamy za
s$uszne mianowa-.
Resorty te s) nast"puj)ce: 1. Wojsk L)dowych, 2.
Marynarki Wojennej, 3. Spraw Zagranicznych, których
sprawy s) prowadzone w pierwszych Kolegiach
Pa%stwowych, 4. Sprawiedliwo&ci, 5. Spraw
Wewn"trznych, 6. Finansów, 7. Handlu i 8. O&wiaty
Narodowej.
II. Ka'de z trzech pierwszych Kolegiów
Pa%stwowych - Wojska, Admiralicji i Spraw
Zagranicznych znajduje si" w resorcie swego Ministra,
który równie' kieruje wszystkimi urz"dami i sprawami
zale'nymi od tego kolegium; do ostatniego z nich
w$)czone zostaj) równie' sprawy protokó$u
dyplomatycznego.
III. Poniewa' urz)d Ministra Sprawiedliwo&ci ma
ulec specjalnemu okre&leniu przy wydawaniu
opracowywanego zbioru praw, rozkazujemy przeto,
aby do tego czasu opiera$ si" on na Instrukcji
Generalnego Prokuratora.
IV. Urz)d Ministra Spraw Wewn"trznych
zobowi)zuje go do pieczy nad ogólnym dobrobytem
narodu, spokojem i do nale'ytej organizacji ca$ego Im-
perium. Pod swym kierownictwem ma on wszystkie
dzia$y przemys$u pa%stwowego, z wyj)tkiem
górnictwa, w jego kompetencji pozostaje równie'
budowa i utrzymanie wszystkich budynków
publicznych w pa%stwie. Ponadto nak$ada si" na niego
obowi)zek, aby stara$ si" wszelkimi sposobami o
usuni"cie braków w zaopatrzeniu w 'ywno&- i w to
wszystko, co jest niezb"dne do zaspokojenia potrzeb
'ycia codziennego. Aby za& umo'liwi- osi)gni"cie
celu, jaki stawiamy sobie przy tworzeniu tego
Ministerstwa, od chwili og$oszenia tego Naszego ma-
nifestu rozkazujemy: 1. wszystkim wojskowym w
s$u'bie cywilnej i policyjnej, jak równie'
gubernatorom cywilnym, aby w sprawach nale')cych
do ich osobistych obowi)zków, w&ród których znajduje
si" równie' ich obowi)zek opieki spo$ecznej oraz we
wszystkich w ogóle sprawach dotycz)cych zarz)du
gubernialnego i podlegaj)cych szczególnemu naszemu
rozpatrzeniu lub decyzji, zwracali si" do naszego
ministra, jak równie' za jego po&rednictwem sk$adali
Nam raporty zwyk$e jak i dotycz)ce wydarze%
nadzwyczajnych; 2. Izbom skarbowym, aby zwraca$y
si" do% przez naczelników guberni we wszystkich
sprawach, dotycz)cych budynków publicznych i ich
utrzymania oraz sk$ada$y mu równie' przez nich
informacje o zaludnieniu i spisy rewizyjne; 3.
Marsza$kom gubernialnym, upe$nomocnionym przez
szlacht" i wszystkich w ogóle w$a&cicieli z ich guberni,
aby informowali o potrzebach spo$ecze%stwa i
rzeczach dla% po'ytecznych nie tylko gubernatorów
(jak mówi o tym art. 47 Ustawy o szlachcie), ale
równie' bezpo&rednio ministra Naszego. Ponadto, 4.
przekazujemy do jego bezpo&redniej kompetencji 1)
Kolegium Manufaktur, oprócz Ekspedycji wytwarzania
i przechowywania papieru wekslowego i stemplowego,
2) Kolegium Medyczne, 3) G$ówne Biuro Solne ze
wszystkimi podleg$ymi mu urz"dami, 4) G$ówny
Zarz)d Poczty i 5) Ekspedycj" gospodarstwa
pa%stwowego, opieki nad obcokrajowcami i
gospodarki wiejskiej, oprócz tego jej dzia$u, który
podlega Referatowi Kameralnemu oraz druku weksli i
obligacji.
V. Urz)d Ministra Finansów ma dwie g$ówne
sfery kompetencji: kierowanie tymi dzia$ami Skarbu i
Pa%stwa, które dostarczaj) Rz)dowi dochów
potrzebnych do jego utrzymania oraz generalny podzia$
wszystkich dochodów pomi"dzy ró'ne kategorie
wydatków pa%stwowych. [...]
VII. Minister O&wiaty Narodowej, Wychowania
M$odzie'y i Szerzenia Nauk ma w swej bezpo&redniej
kompetencji G$ówny Zarz)d Szkó$ ze wszystkimi
nale'nymi do% dzia$ami. Akademi" Nauk, Akademi"
Rosyjsk), uniwersytety i wszystkie inne szko$y, oprócz
oddanych pod specjaln) opiek" Najmilszej Matki
Naszej Cesarzowej Marii Fiodorówny i pozostaj)cych
na mocy specjalnego rozkazu Naszego pod zarz)dem
innych osób lub instytucji. Drukarnie prywatne i
pa%stwowe, wy$)czaj)c z tych ostatnich nale')ce
równie' bezpo&rednio do czyjej& kompetencji, cenzur",
wydawanie Dziennika Ustaw i wszelkich wydawnictw
periodycznych. Biblioteki Narodowej, zbiory, gabinety
przyrodnicze, muzea i wszelkie instytucje, które w
przysz$o&ci mog) by- utworzone w celu szerzenia
nauk. [...]
IX. Ka'dy minister powinien mie- nieustanny
kontakt ze wszystkimi instytucjami pozostaj)cymi pod
jego kierownictwem i wiedzie- o wszystkich sprawach,
które w nich s) za$atwiane. W tym celu ka'dy urz)d
ma obowi)zek przesy$ania swemu ministrowi co
tydzie% meldunków o wszystkich sprawach bie')cych,
w sprawach za& k$opotliwych lub wymagaj)cych
szybkiej decyzji - wniosków specjalnych. Minister po
rozwa'eniu ka'dej sprawy zgodnie z po'ytkiem i
korzy&ci) dla wszystkich powierzonych mu dzia$ów,
je'eli uzna za potrzebne, czyni swoje uwagi, a na
wnioski daje rozstrzygaj)ce odpowiedzi oraz o tych
ostatnich, jak i o pierwszych informuje w postaci
propozycji. Je'eli instytucje nie b"d) si" zgadza$y z
uwagami ministra na ich meldunkach, to przedstawi)
mu swoje pogl)dy. Ale gdy pomimo powtórnego ich
przedstawienia minister b"dzie nalega$, aby post)piono
zgodnie z jego uwagami, zapisuje si" wtedy zdanie
obecnych w dzienniku i przyst"puje do wykonania.
X. Je'eli w jakiej& sprawie w$adza Ministra,
której granice wyra#nie b"d) wyznaczone w tych
instrukcjach, w które nie omieszkamy ka'dego z nich
zaopatrzy-, nie pozwala mu na rozstrzygni"cie
w)tpliwo&ci instytucji lub urz"dników, nale')cych do
jego resortu, albo zapobiec jakim& mog)cym nast)pi-
w powierzonym mu dziale niedogodno&ciom,
poci)gaj)cym za sob) strat" czasu, nadmierne wydatki,
nieporz)dek w urz"dowaniu, albo jakie& skutki
zamykaj)ce drog" przed doprowadzeniem czego& do
lepszego stanu, w takich wypadkach minister, po
obmy&leniu &rodka odpowiedniego do prze$amania
tych trudno&ci, zwraca si" do Nas z raportem, który by
wyra#nie wskazywa$, na czym polega proponowany
przez niego sposób, jaka przyczyna zmusi$a go do jego
zaproponowania i wreszcie, po'ytek jaki musi z tego
wynikn)-. Po przestudiowaniu raportu, je'eli uznamy
proponowane w nim &rodki za po'yteczne i
zobaczymy, 'e nie wymagaj) one ani uchylenia
istniej)cych przepisów prawnych, ani wprowadzenia
lub ustanowienia nowych, to My, po zatwierdzeniu
w$asn) r"k) tego raportu Naszego ministra, zwracamy
mu go do wykonania oraz z$o'enia w Senacie
Rz)dz)cym w celu wprowadzenia w 'ycie, do czego
te' on przyst"puje niezw$ocznie. Je'eli za&
przedstawiony w raporcie sposób oka'e si" po$)czony
z uchyleniem istniej)cych ustaw, albo b"dzie wymaga$
nowych aktów ustawodawczych, to rozka'emy
ministrowi, który Nam ten raport przedstawi$, aby
zredagowa$ ukaz, który po podpisaniu go przez Nas i
kontrasygnowaniu przez tego' Naszego ministra
zostanie przekazany w ustanowionym na to trybie
Senatowi Rz)dz)cemu.
XI. Ka'dy minister przed z$o'eniem Nam takiego
raportu, powinien przedstawi- go pozosta$ym
ministrom w celu nale'ytego uzgodnienia go ze
wszystkimi resortami, które pozostaj) w ich
kompetencji, w wypadku za& naruszenia tego trybu,
któremu nadajemy moc prawn), ka'dy minister ma
prawo z$o'y- Nam o tym swój meldunek.
XII. Ka'dy z ministrów w ko%cu roku powinien
sk$ada- Nam, za po&rednictwem Senatu Rz)dz)cego,
sprawozdania na pi&mie z kierownictwa powierzonych
mu dzia$ów, z wyj)tkiem spraw obj"tych szczególn)
tajemnic). Sprawozdanie to powinno by- tak
przedstawione, aby wida- w nim by$o jaki u'ytek
uczyniony zosta$ z pieni"dzy, przeznaczonych na
utrzymanie tych dzia$ów, jakie osi)gni"cia mia$ ka'dy
z nich, w jakiej sytuacji wszystkie one si" znajduj) i
czego w przysz$o&ci mo'na si" po nich spodziewa-.
XIII. Senat Rz)dz)cy po przestudiowaniu tego
sprawozdania w obecno&ci samego ministra za')da od
niego wyja&nie%, gdy zajdzie tego potrzeba, porównuje
jego o&wiadczenia z raportami, dostarczonymi
Senatowi Rz)dz)cemu bezpo&rednio przez instytucje w
ci)gu tego roku, rozpatruje wszystkie ukazy, wydane
przez Nas dla tego resortu w tym roku, jak równie'
raporty przez Nas zatwierdzone i z$o'one Senatowi
Rz)dz)cemu przez tego ministra i wreszcie, po tych
wszystkich rozwa'aniach zwraca si" do Nas z raportem
i przedstawia wymienione sprawozdanie ministra wraz
ze sw) opini) o jego kierownictwie i stanie
powierzonych mu spraw.
XIV. Je'eli Senat nawet przed ko%cem roku uzna
na podstawie otrzymanych przeze% raportów lub
doniesie% Prokuratorów Gubernialnych, 'e do jakiego&
dzia$u wkrad$y si" nadu'ycia i 'e sprawy dotycz)ce go
prowadzone s) niedbale i sprzecznie z prawem, w
takim wypadku Senat powinien niezw$ocznie za')da-
wyja&nie% od ministra tego resortu i, je'eli nie uzna
odpowiedzi jego za wystarczaj)c), przedstawi- Nam o
tym raport.
XV. Wszyscy ministrowie s) cz$onkami Rady i
zasiadaj) w Senacie. Rada nie przyst"puje do
rozpatrzenia spraw inaczej, jak w obecno&ci
przynajmniej 5 ministrów, w&ród których powinien
znajdowa- si" ten minister, z którego resortu sprawa
b"dzie rozwa'ana. Sprawy zwyk$e rozwa'ane s) w
Komitecie, sk$adaj)cym si" z nich wy$)cznie, w
sprawach za& innych, które maj) szczególnie wa'ne
znaczenie, pozostali cz$onkowie rady b"d) si" zbierali
jeden raz na tydzie%.
 11. UKAZ CARA ALEKSANDRA
II
O CH(OPACH ZWOLNIONYCH
Z PA.SZCZYZNY
Z 19 LUTEGO 1861 R.
(Sobranije II, 36, poz. 36657; przek$ad:
Sczaniecki, s. 169-170)

1. Prawo pa%szczyzny stosowane dot)d wobec

ch$opów osiad$ych na obszarach dworskich oraz wobec
s$u'by dworskiej zostaje na zawsze zniesione. [...]
2. Na mocy niniejszego ukazu oraz ogólnych
praw ch$opi oraz s$u'ba dworska, wyzwoleni spod
zale'no&ci pa%szczy#nianej, otrzymuj) prawa wolnych
obywateli wiejskich zarówno osobiste, jak maj)tkowe.
[...]
3. W$a&ciciele ziemscy z tytu$u prawa w$asno&ci
wszystkich nale')cych do nich gruntów oddaj)
ch$opom za oczynszowaniem okre&lonym przez ustawy
na sta$e zagrod" mieszkaln) oraz, prócz tego, w celu
zabezpieczenia ich bytu i umo'liwienia im wype$niania
obowi)zków wzgl"dem pa%stwa i w$a&cicieli
ziemskich, taki obszar ziemi uprawnej i ziemi
u'ytkowej, jaki si" nale'y wedle przepisów zawartych
w lokalnych ustawach o ch$opach.
4. Ch$opi w zamian za oddany im na mocy
poprzedniego artyku$u obszar ziemi obowi)zani s) na
rzecz w$a&cicieli ziemskich do &wiadcze% w naturze lub
w pieni)dzach w wysoko&ci oznaczonej w lokalnych
ustawach. [...]
17. Ch$opi uwolnieni od zale'no&ci
pa%szczy#nianej tworz) dla za$atwiania wspólnych
spraw gospodarczych wspólnoty (obszczyny) wiejskie,
dla celów za& administracji lokalnej i s)downictwa
$)cz) si" w gminy (wo$ost'i). W ka'dej wspólnocie
wiejskiej oraz gminie zarz)d praw publicznych nale'y
do zgromadzenia (mir) oraz do osób wybranych przez
to zgromadzenie na zasadach zawartych w niniejszej
ustawie. [...]
21. Ch$opi uwolnieni od zale'no&ci
pa%szczy#nianej podlegaj) ogólnym postanowieniom
prawa cywilnego o prawach i obowi)zkach rodzinnych.
[...]

12. MANIFEST CARA

MIKO(AJA II
O POWO(ANIU DUMY
PA.STWOWEJ
Z 6 SIERPNIA 1905 R.
(Sobranije III, 25, poz. 26656; przek$ad: Sczaniecki, s. 170)
[...] Teraz nadszed$ odpowiedni czas do tego,
aby&my [...] powo$ali w ca$ej Rosji wybranych m"'ów
do sta$ego i czynnego udzia$u w tworzeniu praw, w
którym to celu dodajemy do liczby najwy'szych
organów pa%stwowych jeszcze jeden doradczo-
ustawodawczy organ, do którego b"dzie nale'e-
przedwst"pne opracowywanie i rozpatrywanie
projektów ustawodawczych, jak równie' kontrola
bud'etu pa%stwowego.
Z tych za$o'e% wychodz)c i pozostawiaj)c
nienaruszone prawo zasadnicze cesarstwa rosyjskiego
o istnieniu W$adzy Samow$adnej, uznali&my za
w$a&ciwe utworzy- Dum" Pa%stwow) i stosownie do
tego zatwierdzili&my ordynacj" wyborcz) do Dumy
Pa%stwowej, rozci)gaj)c moc obowi)zuj)c) tych posta-
nowie% na ca$e terytorium Cesarstwa. [...]
 13. MANIFEST CARA
MIKO(AJA II
Z 17 PA+DZIERNIKA 1905 R.
(Sobranije III, 25, poz. 26803; przek$ad: Sczaniecki, s. 170-
171)
Rozruchy i zaburzenia w stolicy w wielu
miejscach Naszego Cesarstwa nape$ni$y serce Nasze
ci"'kim bólem. [...] By móc tym skuteczniej
zastosowa- ogólne podj"te przez nas &rodki,
zmierzaj)ce do uspokojenia 'ycia pa%stwowego,
uznali&my za konieczne zjednoczy- dzia$alno&-
wy'szych organów W$adzy.
Na Rz)d wk$adamy jako jego obowi)zek
wykonanie Naszej nieugi"tej woli.
1. Obdarzenia ludno&ci niewzruszonymi
podstawami swobód obywatelskich na podstawie
rzeczywistej nietykalno&ci osoby, wolno&ci sumienia,
s$owa, zgromadze% i stowarzysze%.
2. Nie wstrzymuj)c og$oszonych wyborów do
Dumy Pa%stwowej, powo$ania ju' teraz do udzia$u w
tej Dumie [...] tych warstw ludno&ci, które w obecnej
chwili s) zupe$nie pozbawione praw wyborczych. [...]
3. Przyj"cia jako sta$ej zasady, aby 'adne prawo
nie mog$o obowi)zywa- bez zezwolenia Dumy
Pa%stwowej i aby wybra%com narodu zagwarantowano
rzeczywisty udzia$ w wykonywaniu kontroli nad
legaln) dzia$alno&ci) w$adz przez nas ustanowionych.
[...]

14. MANIFEST CARA MIKO(AJA II

O ZMIANIE ORGANIZACJI DUMY
PA.STWOWEJ
I RADY PA.STWA
Z 20 LUTEGO 1906 R.
(Sobranije III, 26, poz. 27423; przek$ad:
Sczaniecki, s. 171-172)
 Manifestem z d. 6 sierpnia 1905 r. og$osili&my
powo$anie Dumy Pa%stwowej sk$adaj)cej si" z
wybra%ców ludno&ci. [...] W manife&cie z d. 17
pa#dziernika tego' roku udzielili&my Dumie
Pa%stwowej nowych uprawnie% w zakresie usta-
wodawstwa. Równocze&nie wyrazili&my zgod" na
projekt przekszta$cenia Rady Pa%stwa przez
zwi"kszenie w niej udzia$u osób wybranych przez
ludno&-. [...]
Do udzia$u w pracy ustawodawczej Rady
Pa%stwa b"d) powo$ani w równej liczbie z cz$onkami
przez nas mianowanymi wybrani przedstawiciele
duchowie%stwa panuj)cego w Rosji Ko&cio$a
prawos$awnego, szlachty ziemstwa jak równie'
przedstawiciele nauki, handlu i przemys$u. W tym
swoim nowym sk$adzie Rada Pa%stwa b"dzie mia$a te
same uprawnienia w zakresie ustawodawstwa, jakie ma
Duma Pa%stwowa.
 Pozostawiaj)c nienaruszone zasady ustroju,
wedle których 'adna ustawa nie mo'e przyj&- do
skutku bez naszego zatwierdzenia, ustanawiamy na
przysz$o&- jako ogóln) zasad", 'e od tej chwili kiedy
zostan) powo$ane Rada Pa%stwa i Duma Pa%stwowa,
'adna ustawa nie b"dzie mog$a uzyska- mocy bez
przyj"cia jej przez Rad" i Dum".
Je'eli jednak w czasie gdy Duma zako%czy$a swe
prace, nadzwyczajne okoliczno&ci b"d) wymaga$y
takiego post"powania, które musi znale#- roz-
strzygni"cie na drodze ustawodawczej, wówczas Rada
Ministrów przedstawi nam bezpo&rednio t" spraw".
Takie post"powanie ustawodawcze nie mo'e wszelako
czyni- 'adnych zmian w zasadach ustrojowych ani w
ustroju Rady Pa%stwa wzgl"dnie Dumy Pa%stwowej,
ani wreszcie w przepisach dotycz)cych wyborów do
obu tych instytucji. Moc obowi)zuj)ca ustawy wydanej
w tych warunkach ga&nie, je'eli odno&ny minister lub
kierownik resortu w ci)gu 2 miesi"cy po podj"ciu
przez Dum" prac nie przedstawi Radzie Pa%stwa
projektu ustawodawczego, odpowiadaj)cego tamtej
ustawie, lub je'eli Duma Pa%stwowa lub Rada Pa%stwa
nie przyjmie takowej.
Wspólna dzia$alno&- tych obu najwy'szych
instytucji pa%stwowych opiera si" na nast"puj)cych
zasadach:
Rada Pa%stwa i Duma Pa%stwowa s)
powo$ywane i rozwi)zywane corocznie przez Nasze
ukazy. [...]
Rada Pa%stwa i Duma Pa%stwowa mog) w
porz)dku ustalonym przez ich organizacje podejmowa-
inicjatyw" w kierunku zniesienia lub zmiany obo-
wi)zuj)cych ustaw oraz w kierunku wydania nowych
ustaw z wyj)tkiem zasad ustroju, których
rozpatrywanie zastrzegamy naszej inicjatywie.
Projekty ustawodawcze s) rozpatrywane najpierw
w Dumie Pa%stwowej i po przyj"ciu przez ni) id) do
Rady Pa%stwa.
 Projekty ustawodawcze podj"te z inicjatywy
Rady Pa%stwa s) najpierw rozpatrywane w jej $onie, a
nast"pnie, po przyj"ciu ich przez ni) id) do Dumy.
Wszystkie projekty ustawodawcze przyj"te przez
Rad" Pa%stwa i przez Dum" Pa%stwow) b"d)
przedstawiane do naszej decyzji. Projekty
ustawodawcze, których nie przyjmie Rada Pa%stwa lub
Duma Pa%stwowa s) uwa'ane za odrzucone.
Rada Pa%stwa i Duma Pa%stwowa mog) w
porz)dku okre&lonym przez ich organizacj" zwraca-
si" do ministrów lub kierowników resortu [...] z
zapytaniami odnosz)cymi si" do post"powania tych'e
lub osób wzgl"dnie instytucji im podlegaj)cych, o ile
to post"powanie przedstawia si" jako niezgodne z
prawem.

15. ABDYKACJA CARA MIKO(AJA II

Z 2(15) MARCA 1917 R.
(Izwiestija, nr 5 z 4 III 1917; przek$ad:
Wojciechowski-Purc, s. 177-178)

[...] W dniach wielkich zmaga% z wrogiem

zewn"trznym, który prawie przez trzy lata usi$owa$
ujarzmi- nasz) ojczyzn", Pan Bóg raczy$ zes$a- nowe
ci"'kie do&wiadczenia na Rosj".
 Wszcz"te przez naród niepokoje wewn"trzne
gro') fatalnym wp$ywem na dalsze prowadzenie
wojny.
Los Rosji, honor naszej bohaterskiej armii, dobro
narodu, ca$a przysz$o&- naszej drogiej ojczyzny
wymagaj) doprowadzenia wojny do zwyci"skiego
ko%ca za wszelk) cen".
Okrutny wróg wyt"'a ostatnie swe si$y i bliska
ju' jest godzina, gdy dzielna armia nasza wspólnie ze
wspania$ymi sprzymierze%cami naszymi zdo$a osta-
tecznie zgnie&- wroga. W tych decyduj)cych dla 'ycia
Rosji dniach uznali&my za obowi)zek swojego
sumienia u$atwi- narodowi naszemu &cis$e jego zjedno-
czenie oraz skupienie wszystkich si$ narodu na jak
najszybszym odniesieniu zwyci"stwa i, w
porozumieniu z Dum) Pa%stwow), uznali&my za
s$uszne zrzec si" tronu pa%stwa rosyjskiego i z$o'y- z
siebie w$adz" najwy'sz).
Nie chc)c rozstawa- si" z ukochanym synem
naszym, przekazujemy dziedzictwo bratu naszemu
wielkiemu ksi"ciu Micha$owi Aleksandrowiczowi i
b$ogos$awimy go na wst)pienie na tron pa%stwa
rosyjskiego.
Uroczy&cie nakazujemy bratu naszemu, by rz)dzi$
sprawami pa%stwa w ca$kowitej i nienaruszalnej
jedno&ci z przedstawicielami narodu w instytucjach
ustawodawczych, na tych zasadach, jakie one
ustanowi), sk$adaj)c na to nienaruszaln) przysi"g" w
imi" gor)co umi$owanej ojczyzny.
Wzywamy wszystkich wiernych synów ojczyzny
do spe$nienia &wi"tego obowi)zku wobec niej przez
pos$usze%stwo carowi w ci"'kiej chwili próby
ogólnonarodowej i by pomogli mu wspólnie z
przedstawicielami narodu wprowadzi- pa%stwo
rosyjskie na drog" zwyci"stwa, pomy&lno&ci i s$awy.
Niech Bóg dopomo'e Rosji.

2 marca, godzina 15, 1917 r.

Miko!aj
M[iasto] Psków

REZYGNACJA WIELKIEGO KSI*CIA MICHA(A

ALEKSANDROWICZA
Ci"'kie brzemi" w$o'y$a na mnie wola brata
mojego, który przekaza$ mi cesarski tron
wszechrosyjski w godzinie bezprzyk$adnej wojny i
zaburze% w narodzie.
Natchniony wspóln) z ca$ym narodem my&l), 'e
dobro naszej ojczyzny stoi ponad wszystkim, podj)$em
niezachwian) decyzj" przyj"cia w$adzy najwy'szej w
tym tylko wypadku, gdy taka b"dzie wola wielkiego
narodu naszego, który powinien w g$osowaniu
powszechnym przez swych przedstawicieli w zgro-
madzeniu konstytucyjnym ustanowi- form" rz)dów i
now) ustaw" zasadnicz) pa%stwa rosyjskiego.
Dlatego te', wzywaj)c b$ogos$awie%stwa Bo'ego,
prosz" wszystkich obywateli pa%stwa rosyjskiego, by
podporz)dkowali si" Rz)dowi Tymczasowemu, który
powsta$ z inicjatywy Dumy Pa%stwowej i obleczony
jest ca$) pe$ni) w$adzy do czasu, gdy zwo$ane w
mo'liwie najkrótszym terminie, na podstawie po-
wszechnego, bezpo&redniego, równego i tajnego
g$osowania, zgromadzenie konstytucyjne decyzj) sw)
o formie rz)dów wyrazi wol" narodu.
Micha!

16. DEKLARACJA RZ/DU

TYMCZASOWEGO O JEGO
SK(ADZIE I ZADANIACH
Z 3 MARCA 1917 R.
(Oktiabrskaja, t. VI, nr 318; przek$ad: Sczaniecki, s. 173-174)

Obywatele!
 Komitet Tymczasowy cz$onków Pa%stwowej
Dumy przy wspó$udziale i poparciu wojsk sto$ecznych
i ludno&ci doszed$ w chwili obecnej do tak wielkich
osi)gni"- wobec ciemnych si$ starego re'imu, 'e
pozwalaj) mu one na przyst)pienie do bardziej
trwa$ego ukszta$towania w$adzy wykonawczej.
W tym celu Komitet Tymczasowy Pa%stwowej
Dumy mianuje ministrami pierwszego spo$ecznego
gabinetu nast"puj)ce osoby, które sw) dotychczasow)
dzia$alno&ci) spo$eczn) i polityczn) zas$u'y$y sobie na
zaufanie kraju.
 Przewodnicz)cy Rady Ministrów
i Minister spraw wewn"trznych:
ksi#"& G. E. Lwow
Minister spraw zagranicznych:
P. N. Miliukow
Minister wojny i marynarki:
A. I. Guczkow
Minister komunikacji:
W. W. Niekwasow
Minister handlu i przemys$u:
A. I. Konawa!ow
Minister finansów:
M. I. Tereszczenko
Minister o&wiaty:
A. A. Manuilow
(Oberprokror) &wi"tego synodu:
W. L. Lwow
Minister rolnictwa:
A. I. Szingarew
Minister sprawiedliwo&ci:
A. F. Kiere(ski

W swej obecnej dzia$alno&ci gabinet b"dzie si"

kierowa$ nast"puj)cymi zasadami:
1. Pe$na i bezw$oczna amnestia dla wszystkich
spraw politycznych i religijnych, w tej liczbie i dla
dzia$a% teoretycznych, zbrojnych powsta% oraz
przest"pstw agrarnych itp.
2. Wolno&- s$owa, druku, stowarzysze%, zebra% i
strajków - z rozci)gni"ciem swobód politycznych na
wojskowych w zakresie dopuszczalnym w wojenno-
technicznych warunkach.
3. Uchylenie wszelkich ogranicze% stanowych,
wyznaniowych i narodowych.
4. Bezw$oczne przygotowania do zwo$ania
zgromadzenia ustawodawczego na zasadach
powszechnego, równego, tajnego i bezpo&redniego
g$osowania, zgromadzenia ustawodawczego
(Uczreditielnoje sobranije), które ustali form" rz)dów i
uchwali konstytucj" krajow).
5. Zast)pienie policji narodow) milicj) z
wybieralnym dowództwem, podporz)dkowanym
organom samorz)du lokalnego.
6. Wybory organów samorz)du lokalnego na
zasadach powszechnego, bezpo&redniego, równego i
tajnego g$osowania.
7. Oddzia$y wojskowe, które bra$y udzia$ w ruchu
rewolucyjnym, nie b"d) rozbrojone ani te'
wyprowadzone z Piotrogrodu. [...]

17. DEKRET RZ/DU TYMCZASOWEGO

O POWO(ANIU DYREKTORIATU
I O USTANOWIENIU USTROJU
REPUBLIKA.SKIEGO
Z 1 WRZE!NIA 1917 R.
(Oktiabrskaja, t. III, nr 171; przek$ad: Sczaniecki, s. 174-175)
Bunt genera$a Kroni$owa zgnieciony. Wielkie
zaburzenia w szeregach armii i w kraju. I znów wielkie
niebezpiecze%stwo zagra'aj)ce losom ojczyzny i jej
wolno&ci.
Uwa'aj)c, 'e nale'y po$o'y- kres niejasno&ci na
temat charakteru ustroju pa%stwowego, maj)c w
pami"ci jednog$o&ne uznanie republika%skiej idei przez
moskiewsk) pa%stwow) rad". Rz)d Tymczasowy
obwieszcza, 'e ustrojem pa%stwowym pa%stwa
rosyjskiego jest ustrój republika%ski i proklamuje
rosyjsk) republik".
Pilna konieczno&- bezzw$ocznego podj"cia
stanowczych kroków zmierzaj)cych do przywrócenia
naruszonego $adu w pa%stwie sk$oni$a Rz)d Tym-
czasowy do przekazania swej pe$nej w$adzy rz)dowej
pi"ciu osobom spo&ród swego sk$adu z ministrem-
przewodnicz)cym na czele.
Rz)d Tymczasowy uwa'a za swoje g$ówne
zadanie przywrócenie $adu w pa%stwie i gotowo&ci
bojowej armii. W przekonaniu, 'e jedynie
ze&rodkowanie wszystkich krajowych si$ mo'e
wyprowadzi- ojczyzn" z ci"'kiego po$o'enia, w jakim
si" znajduje. Rz)d Tymczasowy b"dzie d)'y$ do
poszerzenia swego sk$adu przez wci)gni"cie w swe
szeregi wszystkich tych elementów, które stawiaj)
trwa$e i wspólne interesy ojczyzny ponad dorywcze i
prywatne interesy poszczególnych partii albo klas.
Rz)d Tymczasowy nie w)tpi w to, 'e zadanie to
zostanie wykonane w przeci)gu bliskich dni.

Minister-
przedwodnicz)c
y: A. Kiere(ski
Minister
sprawiedliwo&ci:
Zarudny
 18. MANIFEST
OGÓLNOROSYJSKIEGO ZJAZDU RAD
DELEGATÓW
DO ROBOTNIKÓW, ,O(NIERZY,
CH(OPÓW
Z 26 PA+DZIERNIKA (8 LISTOPADA) 1917 R.
(Raboczij, 1917, nr 9; przek$ad: Dzie$a, t. 26, s. 237-238)
Drugi Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów
Robotniczych i ,o$nierskich zosta$ otwarty.
Reprezentowana jest na nim ogromna wi"kszo&- Rad.
W zje#dzie uczestniczy równie' wielu delegatów Rad
Ch$opskich. Pe$nomocnictwa ugodowego CIK
wygas$y. Opieraj)c si" na woli ogromnej wi"kszo&ci
robotników, 'o$nierzy i ch$opów, opieraj)c si" na
dokonanym w Piotrogrodzie zwyci"skim powstaniu
robotników i garnizonu, zjazd ujmuje w$adz" w swoje
r"ce.
Rz)d Tymczasowy zosta$ obalony. Wi"kszo&-
cz$onków Rz)du Tymczasowego zosta$o ju'
aresztowanych.
W$adza Radziecka zaproponuje wszystkim
narodom niezw$oczny demokratyczny pokój i
niezw$oczne zawieszenie broni na wszystkich frontach.
Zapewni ona oddanie gruntów obszarniczych,
apana'owych i klasztornych bez odszkodowania do
dyspozycji komitetów ch$opskich, obroni prawa
'o$nierza realizuj)c ca$kowit) demokratyzacj" armii,
ustanowi kontrol" robotnicz) nad produkcj), zapewni
zwo$anie we w$a&ciwym czasie Zgromadzenia Ustawo-
dawczego, zatroszczy si" o dostaw" zbo'a do miast i
artyku$ów pierwszej potrzeby na wie&, zapewni
wszystkim narodom zamieszkuj)cym Rosj"
rzeczywiste prawo do samookre&lenia.
Zjazd postanawia: ca$a w$adza w terenie
przechodzi w r"ce Rad Delegatów Robotniczych,
,o$nierskich i Ch$opskich, które te' powinny zapewni-
prawdziwy porz)dek rewolucyjny.

19. DEKRET O POKOJU

Z 26 PA+DZIERNIKA 1917 r.
(Prawda, 1917, nr 171; przek$ad: Dzie$a,
t. 26, s. 239-242)

Rz)d robotniczy i ch$opski, stworzony przez

rewolucj" 24-25 pa#dziernika i opierj)cy si" na Radach
Delegatów Robotniczych, ,o$nierskich i Ch$opskich,
proponuje wszystkim wojuj)cym narodom i ich
rz)dom niezw$ocznie rozpocz)- rokowania o
sprawiedliwy pokój demokratyczny.
Za pokój sprawiedliwy, czyli demokratyczny,
którego pragnie przyt$aczaj)ca wi"kszo&-
wyczerpanych, zn"kanych i zmaltretowanych przez
wojn" robotników i klas pracuj)cych wszystkich
krajów wojuj)cych - za pokój, którego najbardziej
kategorycznie i stanowczo ')dali robotnicy i ch$opi
rosyjscy po obaleniu monarchii carskiej - za taki pokój
rz)d uwa'a niezw$oczny pokój bez aneksji (tj. bez
zaboru obcych ziem, bez przy$)czania przemoc)
obcych narodowo&ci) i bez kontrybucji.
Rz)d Rosji proponuje wszystkim narodom
wojuj)cym niezw$oczne zawarcie takiego pokoju i
wyra'a zarazem gotowo&- poczynienia natychmiast,
bez najmniejszej zw$oki, wszystkich decyduj)cych
kroków, a' do ostatecznego zatwierdzenia wszystkich
warunków takiego pokoju przez pe$nomocne zgro-
madzenia przedstawicieli ludu wszystkich krajów i
wszystkich narodów.
Przez aneksj", czyli zabór obcych ziem, rz)d -
zgodnie ze &wiadomo&ci) prawn) w$a&ciw) demokracji
w ogóle, a klasom pracuj)cym w szczególno&ci -
rozumie wszelkie przy$)czenie do wielkiego lub
silnego pa%stwa ma$ej lub s$abej narodowo&ci bez
&ci&le, wyra#nie i dobrowolnie wyra'onej zgody i ch"ci
tej narodowo&ci, niezale'nie od tego, kiedy to
przy$)czenie przemoc) zosta$o dokonane, jak równie'
niezale'nie od tego, jak dalece rozwini"ty lub zacofany
jest naród przemoc) przy$)czany lub przemoc)
utrzymywany w granicach danego pa%stwa.
Niezale'nie wreszcie od tego, czy naród ten 'yje w
Europie, czy te' w odleg$ych krajach zaoceanicznych.
Je'eli jakikolwiek naród jest utrzymywany w
granicach danego pa%stwa przemoc), je'eli wbrew
wyra'onemu przeze% 'yczeniu - niezale'nie od tego,
czy 'yczenie to znalaz$o wyraz w prasie, na
zgromadzeniach ludowych, w uchwa$ach partii, czy te'
w buntach i powstaniach przeciw uciskowi narodo-
wemu, nie udziela mu si" prawa, by w swobodnym
g$osowaniu, po ca$kowitym wycofaniu wojsk narodu
przy$)czaj)cego lub w ogóle silniejszego, bez naj-
mniejszego przymusu rozstrzygn)$ kwesti" form swego
bytu pa%stwowego - to jego przy$)czenie jest aneksj),
tj. zaborem i aktem przemocy.
Dalsze prowadzenie tej wojny o to, jak podzieli-
mi"dzy silne i bogate narody podbite przez nie s$abe
narodowo&ci, rz)d uwa'a za najwi"ksz) zbrodni"
wobec ludzko&ci i uroczy&cie daje wyraz swej woli
niezw$ocznego podpisania warunków pokoju, który by
po$o'y$ kres tej wojnie, na wymienionych warunkach,
jednakowo sprawiedliwych dla wszystkich bez wyj)tku
narodowo&ci.
Jednocze&nie rz)d o&wiadcza, 'e bynajmniej nie
uwa'a wymienionych wy'ej warunków pokoju za
ultymatywne, tzn. zgadza si" na rozpatrzenie równie'
wszelkich innych warunków pokoju, nalegaj)c jedynie
na jak najrychlejsze zaproponowanie ich przez
którykolwiek z wojuj)cych krajów oraz na to, by by$y
ca$kowicie jasne, by bezwzgl"dnie wyklucza$y
jak)kolwiek dwuznaczno&- i jak)kolwiek tajemnic"
przy proponowaniu warunków pokoju.
Rz)d znosi tajn) dyplomacj", wyra'aj)c ze swej
strony stanowczy zamiar prowadzenia wszystkich
rokowa% zupe$nie jawnie wobec ca$ego narodu i
przyst"puj)c niezw$ocznie do og$oszenia w ca$o&ci
tajnych traktatów, uznanych lub zawartych przez rz)d
obszarników i kapitalistów w okresie od lutego do 25
pa#dziernika 1917 roku. Ca$) tre&- tych tajnych
traktatów, o ile mia$a ona na celu, jak to by$o w
wi"kszo&ci wypadków, zapewnienie korzy&ci i
przywilejów rosyjskim obszarnikom i kapitalistom,
utrzymanie lub powi"kszenie aneksji Wielkorusów -
rz)d og$asza za bezwarunkowo i niezw$ocznie
anulowan).
Zwracaj)c si" do rz)dów i narodów wszystkich
krajów z propozycj) niezw$ocznego rozpocz"cia
jawnych rokowa% o zawarcie pokoju, rz)d wyra'a ze
swej strony gotowo&- prowadzenia tych rokowa%
zarówno na pi&mie, telegraficznie, jak i w drodze
rokowa% mi"dzy przedstawicielami ró'nych krajów lub
te' na konferencji takich przedstawicieli. W celu
u$atwienia takich rokowa% rz)d mianuje swego
pe$nomocnego przedstawiciela w krajach neutralnych.
Rz)d proponuje wszystkim rz)dom i narodom
wszystkich krajów wojuj)cych niezw$oczne
zawieszenie broni, przy czym ze swej strony uwa'a za
po')dane, aby to zawieszenie broni zawarte by$o co
najmniej na 3 miesi)ce, tj. na taki okres, w ci)gu
którego ca$kowicie mo'liwe b"dzie zarówno doprowa-
dzenie do ko%ca rokowa% pokojowych z udzia$em
przedstawicieli wszystkich bez wyj)tku narodowo&ci
lub narodów wci)gni"tych do wojny lub zmuszonych
do udzia$u w niej, jak i zwo$anie pe$nomocnych
zgromadze% przedstawicieli ludu we wszystkich
krajach w celu ostatecznego zatwierdzenia warunków
pokoju.
Zwracaj)c si" z t) propozycj) pokoju do rz)dów i
narodów wszystkich krajów wojuj)cych, tymczasowy
rz)d robotniczy i ch$opski Rosji zwraca si" tak'e w
szczególno&ci do u&wiadomionych robotników trzech
najbardziej przoduj)cych narodów ludzko&ci i
najwi"kszych pa%stw uczestnicz)cych w obecnej
wojnie: Anglii, Francji i Niemiec. Robotnicy tych
krajów oddali najwi"ksze us$ugi sprawie post"pu i
socjalizmu; wspania$e przyk$ady ruchu
czartystowskiego w Anglii, szereg rewolucji o
&wiatowym znaczeniu historycznym, dokonanych
przez proletariat francuski, wreszcie bohaterska walka
przeciw ustawie wyj)tkowej w Niemczech oraz b"d)ca
wzorem dla robotników ca$ego &wiata d$ugotrwa$a,
uporczywa, zdyscyplinowana praca nad stworzeniem
masowych organizacji proletariackich w Niemczech.
Wszystkie te wzory proletariackiego bohaterstwa i
inicjatywy historycznej s) dla nas r"kojmi), 'e
robotnicy wymienionych krajów zrozumiej) stoj)ce
teraz przed nimi zadania wybawienia ludzko&ci od
okropno&ci wojny i jej nast"pstw, 'e robotnicy ci sw)
wszechstronn), zdecydowan), ofiarn), energiczn)
dzia$alno&ci) pomog) nam pomy&lnie doprowadzi- do
ko%ca spraw" pokoju a zarazem spraw" wyzwolenia
pracuj)cych i wyzyskiwanych mas ludno&ci z wszelkiej
niewoli i wszelkiego wyzysku.

20. DEKRET O ZIEMI

Z 26 PA+DZIERNIKA 1917 R.
(Prawda, 1917, nr 171: przek$ad: Dzie$a, t. 26, s. 250-253)

1) Obszarnicz) w$asno&- ziemi znosi si"

niezw$ocznie bez 'adnego wykupu.
 2) Maj)tki obszarnicze, jak równie' wszystkie
ziemie apana'owe, klasztorne, ko&cielne wraz z ca$ym
'ywym i martwym inwentarzem, zabudowaniami
gospodarskimi i wszystkim, co do nich nale'y, oddane
zostaj) do czasu zwo$ania Zgromadzenia
Ustawodawczego do dyspozycji gminnych komitetów
rolnych i powiatowych Rad Delegatów Ch$opskich.
3) Wszelkie niszczenie konfiskowanego mienia,
które odt)d nale'y do ca$ego narodu, og$asza si" za
ci"'kie przest"pstwo, karane przez s)d rewolucyjny.
Powiatowe Rady Delegatów Ch$opskich
przedsi"wezm) wszelkie niezb"dne &rodki w celu
utrzymania jak najsurowszego porz)dku w czasie
konfiskowania maj)tków obszarniczych, w celu
ustalenia, w jakich rozmiarach i jakie mianowicie
obszary ziemi podlegaj) konfiskacie, w celu
sporz)dzenia dok$adnego spisu ca$ego konfiskowanego
mienia i w celu jak najsurowszej rewolucyjnej ochrony
ca$ej przechodz)cej w r"ce narodu gospodarki rolnej ze
wszystkimi zabudowaniami, narz"dziami, zwierz"tami
gospodarskimi, zapasami produktów itp.
4) Przy urzeczywistnieniu wszelkich przeobra'e%
rolnych, do chwili ostatecznego zadecydowania ich
przez Zgromadzenie Ustawodawcze, nale'y kierowa-
si" wsz"dzie nast"puj)cym nakazem ch$opskim,
u$o'onym na podstawie 242 terenowych nakazów
ch$opskich przez redakcj" gazety „Izwestija
Wsierossijskowo Sowieta Kriestjanskich Deputatow” i
og$oszonym w numerze 88 tej gazety (Piotrogród, nr
88, 19 sierpnia 1917 r.).
5) Grunty szeregowych ch$opów i szeregowych
kozaków nie podlegaj) konfiskacie.

NAKAZ CH(OPSKI W SPRAWIE ZIEMI

„Kwestia ziemi w ca$ej rozci)g$o&ci mo'e by-
rozstrzygni"ta jedynie przez ogólnoludowe
Zgromadzenie Ustawodawcze.
 Najsprawiedliwsze rozwi)zanie kwestii rolnej
powinno by- nast"puj)ce:
1) Prawo prywatnej w$asno&ci ziemi znosi si" na
zawsze; ziemia nie mo'e by- ani sprzedawana, ani
kupowana, ani oddawana w dzier'aw" lub zastawiana,
ani zbywana w jakikolwiek inny sposób.
Ca$a ziemia: pa%stwowa, apana'owa,
gabinetowa, klasztorna, ko&cielna, posesjonacka,
majoratowa, prywatna, gminna i ch$opska itd. zostaje
wyw$aszczona bez odszkodowania, staje si" mieniem
ogólnonarodowym i przechodzi w u'ytkowanie
wszystkich tych, którzy na niej pracuj).
Osobom, które z powodu przewrotu w
stosunkach maj)tkowych ponios) straty, przyznaje si"
jedynie prawo do pomocy spo$ecznej na czas
niezb"dny do przystosowania si" do nowych
warunków bytu.
2) Wszystkie bogactwa wn"trza ziemi: rudy, ropa
naftowa, w"giel, sól itd., a tak'e lasy i wody
posiadaj)ce znaczenie ogólnopa%stwowe przechodz)
na wy$)czne u'ytkowanie pa%stwa. Wszystkie ma$e
rzeki, jeziora, lasy itd. przechodz) na u'ytkowanie
gmin pod warunkiem, 'e zarz)dza- nimi b"d)
terenowe organy samorz)dowe.
3) Grunta, na których istniej) gospodarstwa o
wysokiej kulturze: sady, plantacje, hodowla rozsad,
szkó$ki, oran'eria itp. nie podlegaj) podzia$owi, lecz
zostaj) przekszta$cone w gospodarstwa wzorcowe i
przechodz) na wy$)czne u'ytkowanie pa%stwa lub
gmin, zale'nie od swych rozmiarów i znaczenia.
Miejskie i wiejskie dzia$ki zagrodowe wraz z
ogrodami domowymi i sadami pozostaj) w
u'ytkowaniu obecnych w$a&cicieli, przy czym
rozmiary samych dzia$ek i wysoko&- podatków za ich
u'ytkowanie zostan) okre&lone w drodze ustawowej.
4) Stadniny koni, pa%stwowe i prywatne
gospodarstwa hodowlane rasowego byd$a oraz drobiu
itd. ulegaj) konfiskacie, staj) si" mieniem
ogólnonarodowym i przechodz) na wy$)czne
u'ytkowanie b)d# pa%stwa, b)d# gminy, zale'nie od
swych rozmiarów i znaczenia.
Kwestia wykupu podlega rozpatrzeniu przez
Zgromadzenie Ustawodawcze.
5) Ca$y 'ywy i martwy inwentarz gospodarczy
gruntów skonfiskowanych przechodzi bez wykupu na
wy$)czne u'ytkowanie pa%stwa lub gminy -zale'nie od
swych rozmiarów i znaczenia.
Konfiskata inwentarza nie dotyczy ch$opów
ma$orolnych.
6) Prawo u'ytkowania ziemi otrzymuj) wszyscy
obywatele Pa%stwa Rosyjskiego (bez ró'nicy p$ci),
którzy chc) uprawia- ziemi" w$asn) prac), przy
pomocy swej rodziny lub w zrzeszeniu, i tylko dopóty,
dopóki s) zdolni do jej uprawiania. Praca najemna jest
zakazana.
W wypadku, kiedy czasowa niezdolno&- do pracy
któregokolwiek cz$onka gminy wiejskiej trwa 2 lata,
gmina zobowi)zuje si" w tym okresie, a' do
odzyskania przeze% zdolno&ci do pracy, przyj&- mu z
pomoc) w drodze spo$ecznej uprawy ziemi.
Rolnicy, którzy wskutek staro&ci lub inwalidztwa
utracili na zawsze mo'no&- uprawiania ziemi
osobi&cie, trac) prawo do jej u'ytkowania, ale w
zamian za to otrzymuj) od pa%stwa zaopatrzenie
emerytalne.
7) U'ytkowanie ziemi powinno by-
wyrównawcze, tzn. ziemi" dzieli si" mi"dzy
pracuj)cych, uwzgl"dniaj)c warunki lokalne, wed$ug
normy pracy b)d# wed$ug normy spo'ycia.
Formy u'ytkowania ziemi powinny by-
ca$kowicie swobodne-zagrodowa, chutorowa, gminna,
artelowa - zale'nie od uchwa$, jakie zapadn) w po-
szczególnych wsiach i osiedlach.
8) Ca$a ziemia, po wyw$aszczeniu, zostaje
w$)czona do ogólnonarodowego funduszu rolnego.
Podzia$em jej mi"dzy pracuj)cych kieruj) terenowe i
centralne organy samorz)dowe, poczynaj)c od
demokratycznie zorganizowanych, bezstanowych gmin
wiejskich i miejskich, a ko%cz)c na centralnych
instytucjach obwodowych.
 Fundusz rolny podlega periodycznie ponownym
podzia$om zale'nie od przyrostu ludno&ci i
podniesienia wydajno&ci i kultury rolnictwa.
Przy zmianie granic nadzia$ów pierwotny trzon
nadzia$u powinien pozosta- nietkni"ty.
Ziemia osób opuszczaj)cych gmin" przechodzi z
powrotem do funduszu rolnego, przy czym
pierwsze%stwo w otrzymaniu dzia$ek po osobach, które
opu&ci$y gmin", maj) najbli'si krewni i osoby przez
nie wskazane.
Warto&- zainwestowanych w ziemi" nawozów i
melioracji (zasadnicze ulepszenia), o ile nie zosta$y
one wykorzystane przy zwracaniu nadzia$u do
funduszu rolnego, powinna by- op$acona.
Je&li w poszczególnych miejscowo&ciach
istniej)cy fundusz rolny oka'e si" nie wystarczaj)cy na
zaspokojenie potrzeb ca$ej ludno&ci miejscowej, to
nadmiar ludno&ci podlega przesiedleniu.
Organizacj" przesiedlenia, a tak'e wydatki
zwi)zane z przesiedleniem i zaopatrzeniem w
inwentarz itd. winno wzi)- na siebie pa%stwo.
Przesiedlenie dokonywane jest w nast"puj)cej
kolejno&ci: pragn)cy tego ch$opi bezrolni, nast"pnie
wyst"pni cz$onkowie gminy, dezerterzy itd. i wreszcie
na podstawie losowania lub porozumienia”.
Wszystko, co jest zawarte w tym nakazie, jako
bezwarunkowy wyraz woli ogromnej wi"kszo&ci
u&wiadomionych ch$opów ca$ej Rosji, og$asza si" za
ustaw" tymczasow), która do chwili zwo$ania
Zgromadzenia Ustawodawczego wchodzi w 'ycie w
miar" mo'no&ci niezw$ocznie, pewne za& jej cz"&ci - z
t) nieodzown) stopniowo&ci), któr) powinny okre&la-
powiatowe Rady Delegatów Ch$opskich.

21. DEKLARACJA PRAW

NARODÓW ROSJI
Z 15 LISTOPADA 1917 r.
 (Przek$ad: W)sicki, s. 11-13)
Pa#dziernikowa rewolucja robotników i ch$opów
rozpocz"$a si" pod ogólnym sztandarem
wyzwole%czym.
Wyzwalaj) si" ch$opi spod w$adzy obszarników,
albowiem nie ma ju' obszarniczej w$asno&ci ziemi-
w$asno&- ta zosta$a zniesiona. Wyzwalaj) si" 'o$nierze
i marynarze spod w$adzy despotycznych genera$ów,
albowiem genera$owie b"d) odt)d obieralni i usuwalni.
Wyzwalaj) si" robotnicy od kaprysów i samowoli
kapitalistów, albowiem odt)d ustanowiona b"dzie
kontrola robotników nad zak$adami przemys$owymi i
fabrykami. Wszystko, co 'ywe i zdolne do 'ycia,
zrzuca znienawidzone kajdany.
Pozostaj) tylko narody Rosji, które cierpia$y i
cierpi) ucisk i samowol", a do których wyzwolenia
nale'y przyst)pi- bezzw$ocznie, przeprowadzaj)c je w
sposób zdecydowany i ostateczny.
 W epoce caratu narody Rosji systematycznie
podjudzano przeciwko sobie. Znane s) nast"pstwa
takiej polityki: rzezie i pogromy z jednej strony,
niewola narodów - z drugiej.
Nie ma i by- nie mo'e powrotu do tej haniebnej
polityki podjudzania. Winna j) odt)d zast)pi- polityka
dobrowolnego i uczciwego zwi)zku narodów Rosji.
W okresie imperializmu, po rewolucji lutowej,
kiedy w$adza przesz$a w r"ce kadeckiej bur'uazji,
jawna polityka podjudzania ust)pi$a miejsca polityce
tchórzliwej nieufno&ci wobec narodów Rosji, polityce
szykan i prowokacji, maskuj)cej si" s$ownymi
deklaracjami o „wolno&ci” i „równo&ci” narodów.
Znane s) nast"pstwa takiej polityki: pog$"bienie si"
wrogo&ci mi"dzy narodami, podwa'anie wzajemnego
zaufania.
Nale'y po$o'y- kres tej niegodnej polityce
zak$amania i nieufno&ci, szykan i prowokacji. Winna j)
odt)d zast)pi- otwarta i uczciwa polityka prowadz)ca
do pe$nego wzajemnego zaufania mi"dzy narodami
Rosji.
Jedynie w wyniku takiego zaufania mo'e si"
ukszta$towa- uczciwy i trwa$y zwi)zek narodów Rosji.
Jedynie w wyniku takiego zwi)zku robotnicy i
ch$opi narodów Rosji mog) zespoli- si" w jedn)
rewolucyjn) si$", zdoln) stawi- czo$o wszelkim
zakusom ze strony imperialistyczno-aneksjonistycznej
bur'uazji.
Wychodz)c z tych za$o'e%. Pierwszy Zjazd Rad
w czerwcu bie')cego roku proklamowa$ prawo
narodów Rosji do swobodnego samookre&lenia.
Drugi zjazd Rad w pa#dzierniku bie')cego roku
potwierdzi$ to niezaprzeczalne prawo narodów Rosji w
sposób jeszcze bardziej stanowczy i konkretny.
Wykonuj)c wol" tych Zjazdów, Rada Komisarzy
Ludowych postanowi$a uzna- nast"puj)ce zasady za
podstaw" swej dzia$alno&ci wobec narodowo&ci Rosji:
1. Równo&- i suwerenno&- narodów Rosji.
 2. Prawo narodów Rosji do swobodnego
samookre&lenia a' do oderwania si" i utworzenia
samodzielnego pa%stwa w$)cznie.
3. Zniesienie wszelkiego rodzaju przywilejów i
ogranicze% narodowo&ciowych i narodowo-religijnych.
4. Swobodny rozwój mniejszo&ci narodowych i
grup etnograficznych zamieszkuj)cych terytorium
Rosji.
Wyp$ywaj)ce st)d konkretne dekrety zostan)
opracowane niezw$ocznie po powo$aniu do 'ycia
komisji do spraw narodowo&ciowych.

22. DEKLARACJA PRAW

LUDU PRACUJ/CEGO I
WYZYSKIWANEGO
Z 12 (25) STYCZNIA 1918 R.
(Prawda, 1918, nr 2; przek$ad:
Makowski, s. 181-184)

Zgromadzenie Ustawodawcze postanawia:

 I. 1. Rosja zostaje proklamowana Republik) Rad
Delegatów Robotniczych, ,o$nierskich i Ch$opskich.
Ca$a w$adza w centrum i w terenie nale'y do tych Rad.
2. Rosyjska Republika Radziecka zostaje
ukonstytuowana na zasadzie wolnego zwi)zku
wolnych narodów jako federacja radzieckich republik
narodowych.

II. Stawiaj)c sobie za podstawowe zadanie

zniesienie wszelkiego wyzysku cz$owieka przez
cz$owieka, ca$kowite usuni"cie podzia$u spo$ecze%stwa
na klasy, bezlitosne zd$awienie oporu wyzyskiwaczy,
ustanowienie socjalistycznej organizacji spo$ecze%stwa
i zwyci"stwo socjalizmu we wszystkich krajach,
Zgromadzenie Ustawodawcze postanawia nast"pnie:
1. Prywatna w$asno&- ziemi zostaje zniesiona.
Ca$) ziemi" ze wszystkimi zabudowaniami, z
inwentarzem i z wszelkim sprz"tem rolniczym og$asza
si" mieniem ca$ego ludu pracuj)cego.
2. Zatwierdza si" radzieck) ustaw" o kontroli
robotniczej i o Najwy'szej Radzie Gospodarki
Narodowej w celu zapewnienia w$adzy ludu
pracuj)cego nad wyzyskiwaczami i jako pierwszy krok
do ca$kowitego przej&cia fabryk, zak$adów
przemys$owych, kopal%, kolei oraz innych &rodków
produkcji i transportu na w$asno&- pa%stwa robotniczo-
ch$opskiego.
3. Zatwierdza si" przej&cie wszystkich banków na
w$asno&- pa%stwa robotniczo-ch$opskiego jako jeden z
warunków wyzwolenia mas pracuj)cych z jarzma
kapita$u.
4. W celu zniesienia paso'ytniczych warstw
spo$ecze%stwa zostaje wprowadzony powszechny
obowi)zek pracy.
5. W celu zagwarantowania ca$ej pe$ni w$adzy
masom pracuj)cym i usuni"cia wszelkiej mo'liwo&ci
przywrócenia w$adzy wyzyskiwaczy dekretuje si"
uzbrojenie ludu pracuj)cego, utworzenie
socjalistycznej czerwonej armii robotników i ch$opów i
ca$kowite rozbrojenie klas posiadaj)cych.

III. 1. Daj)c wyraz niez$omnej woli wyrwania

ludzko&ci ze szponów kapita$u finansowego i
imperializmu, które zatopi$y &wiat we krwi w obecnej,
najbardziej zbrodniczej ze wszystkich wojen.
Zgromadzenie Ustawodawcze w pe$ni aprobuje
realizowan) przez W$adz" Radzieck) polityk"
zerwania tajnych traktatów, organizowania jak
najszerszego bratania si" z robotnikami i ch$opami
walcz)cych obecnie ze sob) armii i osi)gni"cia za
wszelk) cen", &rodkami rewolucyjnymi,
demokratycznego pokoju mi"dzy narodami, bez
aneksji i bez kontrybucji, na zasadzie swobodnego
samookre&lenia narodów.
2. W tym samym celu Zgromadzenie
Ustawodawcze domaga si" ca$kowitego zerwania z
barbarzy%sk) polityk) bur'uazyjnej cywilizacji, która
opiera$a dobrobyt wyzyskiwaczy z nielicznych
wybranych narodów na ujarzmieniu setek milionów
ludno&ci pracuj)cej w Azji, w koloniach w ogóle oraz
w ma$ych krajach.
 Zgromadzenie Ustawodawcze wita z uznaniem
polityk" Rady Komisarzy Ludowych, która
proklamowa$a ca$kowit) niepodleg$o&- Finlandii,
rozpocz"$a wycofywanie wojsk z Persji, proklamowa$a
prawo Armenii do samookre&lenia.
3. Zgromadzenie Ustawodawcze uwa'a radzieck)
ustaw" o anulowaniu (uniewa'nieniu) po'yczek,
zaci)gni"tych przez rz)dy cara, obszarników i
bur'uazji, za pierwszy cios zadany
mi"dzynarodowemu kapita$owi bankowemu,
finansowemu i wyra'a prze&wiadczenie, 'e W$adza
Radziecka pójdzie niezachwianie po tej drodze a' do
ca$kowitego zwyci"stwa mi"dzynarodowego powstania
robotniczego przeciw jarzmu kapita$u.
Zgromadzenie Ustawodawcze, wybrane na
podstawie list partyjnych u$o'onych przed Rewolucj)
Pa#dziernikow), kiedy lud nie móg$ jeszcze powsta-
ca$) mas) przeciw wyzyskiwaczom, nie zna$ ca$ej si$y
ich oporu w obronie swych przywilejów klasowych,
nie przyst)pi$ jeszcze w praktyce do budowania
spo$ecze%stwa socjalistycznego - uwa'a$oby za rzecz z
gruntu nies$uszn), nawet z formalnego punktu
widzenia, przeciwstawianie siebie W$adzy Radzieckiej.
Co do istoty sprawy Zgromadzenie
Ustawodawcze uwa'a, 'e teraz, w chwili ostatniej
walki ludu z jego wyzyskiwaczami -dla wyzyskiwaczy
nie ma miejsca w 'adnym z organów w$adzy. W$adza
powinna nale'e- ca$kowicie i wy$)cznie do mas
pracuj)cych i do ich pe$nomocnego przedstawicielstwa
-Rad Delegatów Robotniczych, ,o$nierskich i
Ch$opskich.
Popieraj)c W$adz" Radzieck) i dekrety Rady
Komisarzy Ludowych, Zgromadzenie Ustawodawcze
uwa'a, 'e zadania jego zostaj) wyczerpane wraz z
ustanowieniem g$ównych podstaw socjalistycznej
przebudowy spo$ecze%stwa.
Jednocze&nie, d)')c do utworzenia rzeczywi&cie
wolnego i dobrowolnego, a wi"c tym &ci&lejszego i
trwalszego zwi)zku klas pracuj)cych wszystkich
narodów Rosji, Zgromadzenie Ustawodawcze
ogranicza swe zadanie do ustanowienia podstawowych
zasad federacji Radzieckich Republik Rosji, pozosta-
wiaj)c robotnikom i ch$opom ka'dego narodu
samodzieln) decyzj" na swym w$asnym pe$nomocnym
zje#dzie Rad, czy pragn) oni i na jakich podstawach
uczestniczy- w rz)dzie federalnym i w pozosta$ych
federalnych instytucjach radzieckich.

23. KONSTYTUCJA ROSYJSKIEJ

SOCJALISTYCZNEJ FEDERACYJNEJ
REPUBLIKI RAD
Z 10 LIPCA 1918 R.
(Prawda, 1918, nr 2; przek$ad: Makowski, s. 181-201)
Zatwierdzona przez III Wszechrosyjski Zjazd
Rad w styczniu 1918 roku deklaracja praw pracuj)cego
i wyzyskiwanego ludu wraz z zatwierdzon) przez V
Wszechrosyjski Zjazd Rad Konstytucj) Republiki Rad,
stanowi) jedyn) ustaw" zasadnicz) Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad.
 Ta ustawa zasadnicza nabiera mocy
obowi)zuj)cej od chwili jej opublikowania w formie
ostatecznej w „Wiadomo&ciach (Izwiestjach)
Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad”.
Winna ona by- og$oszona przez miejscowe
organy w$adzy Rad i wystawiona we wszystkich
urz"dach Republiki Rad na miejscu widocznym.
V Wszechrosyjski Zjazd Rad poleca Ludowemu
Komisariatowi O&wiaty wprowadzi- we wszystkich
bez wyj)tku szko$ach i zak$adach naukowych
Republiki Rosyjskiej nauczanie zasadniczych
postanowie% niniejszej Konstytucji, jak równie' ich
obja&nianie i t$umaczenie. [...]

Cz&$' druga
OGÓLNE ZASADY KONSTYTUCJI
ROSYJSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ
FEDERACYJNEJ REPUBLIKI RAD

Rozdzia$ pi)ty
[...]
9. Podstawowe zadanie obliczonej na obecn)
chwil" przej&ciow) Konstytucji Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad polega na
ustanowieniu dyktatury proletariatu miejskiego i
wiejskiego i najbiedniejszego w$o&cia%stwa w formie
silnej Wszechrosyjskiej w$adzy Rad w celu zupe$nego
zgniecenia bur'uazji, zniweczenia wyzysku cz$owieka
i wprowadzenia socjalizmu, przy którym nie b"dzie ani
podzia$u na klasy, ani w$adzy pa%stwowej.
10. Republika Rosyjska jest wolnym,
socjalistycznym spo$ecze%stwem wszystkich
pracuj)cych Rosji. Wszelka w$adza w granicach
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad
nale'y do ca$ej robotniczej ludno&ci kraju, zjedno-
czonej w Radach miejskich i wiejskich.
 11. Rady okr"gów, wyró'niaj)cych si" odr"bnym
charakterem 'ycia i sk$adem narodowo&ciowym, mog)
si" $)czy- w autonomiczne zwi)zki obwodowe, na
których czele, jak równie' na czele wszelkich w ogóle
zjednocze% okr"gowych, jakie powsta- mog), stoj)
okr"gowe Zjazdy Rad i ich organy wykonawcze. Te
autonomiczne zwi)zki okr"gowe wchodz) na zasadach
federacji w sk$ad Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki
Rad.
12. W$adza zwierzchnia w Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republice Rad nale'y do
Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad, a w okresie mi"dzy
Zjazdami - do Wszechrosyjskiego Centralnego
Komitetu Wykonawczego Rad.
13. W celu zapewnienia pracuj)cym rzeczywistej
wolno&ci sumienia, przeprowadza si" rozdzia$ ko&cio$a
od Pa%stwa i szko$y od ko&cio$a, swoboda za&
propagandy religijnej i antyreligijnej zostaje przyznana
wszystkim obywatelom.
14. W celu zapewnienia wszystkim pracuj)cym
rzeczywistej wolno&ci wyra'ania swych przekona%.
Rosyjska Federacyjna Republika Rad znosi zale'no&-
prasy od kapita$u i oddaje w r"ce klasy robotniczej i
ubogich w$o&cian wszystkie techniczne i materialne
&rodki do wydawania gazet, broszur, ksi)'ek i
wszelkich innych wytworów drukarskich, oraz
gwarantuje ich swobodne rozpowszechnianie po ca$ym
kraju.
15. W celu zapewnienia pracuj)cym rzeczywistej
wolno&ci zgromadzania si", Rosyjska Socjalistyczna
Federacyjna Republika Rad, uznaj)c prawo obywateli
Republiki Rad do swobodnego urz)dzania zebra%,
wieców, pochodów itd., oddaje do rozporz)dzenia
klasy robotniczej i ubogich w$o&cian wszystkie
nadaj)ce si" do urz)dzania zebra% ludowych lokale z
urz)dzeniem, o&wietleniem i opa$em.
16. W celu zapewnienia pracuj)cym prawdziwej
wolno&ci zawi)zywania stowarzysze%, Rosyjska
Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad, z$amawszy
ekonomiczn) i polityczn) w$adz" klas posiadaj)cych, i
usun)wszy przez to wszystkie przeszkody, które
dotychczas w spo$ecze%stwie bur'uazyjnym prze-
szkadza$y robotnikom i w$o&cianom do korzystania ze
swobody organizacji i dzia$ania, okazuje robotnikom i
najubo'szym w$o&cianom wszelkiego rodzaju pomoc
materialn) i inn), dla ich jednoczenia si" i
organizowania.
17. W celu zapewnienia pracuj)cym
rzeczywistego dost"pu do wiedzy, Rosyjska
Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad stawia
sobie za zadanie umo'liwienie robotnikom i
najubo'szym w$o&cianom pe$nego, wszechstronnego i
bezp$atnego kszta$cenia si".
18. Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika Rad uznaje prac" za obowi)zek wszystkich
obywateli Republiki i proklamuje has$o: „Nie
pracuj)cy niech nie je”.
19. W celu ochrony wszelkimi sposobami
zdobyczy Wielkiej Rewolucji Robotniczo-
W$o&cia%skiej, Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika Rad uznaje za obowi)zek wszystkich
obywateli Republiki ochron" socjalistycznej ojczyzny i
powszechn) s$u'b" wojskow). Zaszczytne prawo
bronienia rewolucji z or"'em w r"ku nadaje si" tylko
pracuj)cym; na 'ywio$y za& nie pracuj)ce nak$ada si"
obowi)zek pe$nienia innych &wiadcze% wojennych.
20. Wychodz)c z za$o'enia solidarno&ci
pracuj)cych wszystkich narodów, Rosyjska
Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad nadaje
wszystkie prawa polityczne obywateli rosyjskich
cudzoziemcom, przebywaj)cym na terytorium
Republiki Rosyjskiej w celu pracy i nale')cym do
klasy robotniczej lub do w$o&cian, nie korzystaj)cym z
cudzej pracy, i przyznaje lokalnym Radom prawo
przyznawania takim cudzoziemcom, bez wszelkich
formalno&ci utrudniaj)cych, obywatelstwa rosyjskiego.
21. Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika Rad u'ycza prawa azylu wszystkim
cudzoziemcom, &ciganym za przest"pstwa polityczne i
religijne.
22. Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika Rad, uznaj)c równe prawa obywateli,
niezale'nie od ich przynale'no&ci rasowej i
narodowo&ciowej, og$asza za sprzeczne z ustawami
Republiki ustanowienie lub tolerowanie jakichkolwiek
przywilejów lub pierwsze%stwa, na tej podstawie
opartego, zarówno jak wszelki ucisk mniejszo&ci
narodowych lub ograniczenie ich równouprawnienia.
 23. Powoduj)c si" interesami klasy robotniczej
jako ca$o&ci. Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika Rad pozbawia poszczególne osoby i
poszczególne grupy osób praw, z których korzystaj)
one ze szkod) dla rewolucji socjalistycznej.

Cz&$' trzecia
BUDOWA
W(ADZY RAD
A) ORGANIZACJA W(ADZY CENTRALNEJ
Rozdzia$ szósty
O Wszechrosyjskim Zje#dzie Rad Delegatów
Robotniczych,
W$o&cia%skich, Czerwonej Armii i Kozackich

24. Wszechrosyjski Zjazd Rad jest najwy'sz)

w$adz) Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej
Republiki Rad.
25. Wszechrosyjski Zjazd Rad sk$ada si" z
przedstawicieli Rad miejskich, licz)c po 1 delegacie na
25 000 wyborców, oraz przedstawicieli gubernialnych
Zjazdów Rad, licz)c po 1 delegacie na 125 000
mieszka%ców.
Uwaga 1. W razie, gdy gubernialny Zjazd Rad
nie poprzedza Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad,
delegatów na ten ostatni wysy$aj) bezpo&rednio po-
wiatowe Zjazdy Rad.
Uwaga 2. W razie, gdy obwodowy Zjazd Rad
poprzedza bezpo&rednio Wszechrosyjski Zjazd Rad,
delegaci na ten ostatni mog) by- wysy$ani przez
okr"gowy Zjazd Rad.
26. Wszechrosyjski Zjazd Rad zwo$ywany bywa
przez Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy
nie rzadziej ni' raz do roku.
27. Nadzwyczajny Wszechrosyjski Zjazd Rad
zwo$ywany bywa przez Wszechrosyjski Centralny
Komitet Wykonawczy Rad z jego w$asnej inicjatywy
lub na ')danie Rad miejscowo&ci, licz)cych nie mniej
ni' 1/3 ca$ej ludno&ci Republiki.
28. Wszechrosyjski Zjazd Rad wybiera
Wszechrosyjski Komitet Wykonawczy Rad, licz)cy
nie wi"cej ni' 200 osób.
29. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad jest ca$kowicie odpowiedzialny
przed Wszechrosyjskim Zjazdem Rad.
30. W okresie mi"dzy Zjazdami najwy'sz)
w$adz) Republiki jest Wszechrosyjski Centralny
Komitet Wykonawczy Rad.

Rozdzia$ siódmy
O Wszechrosyjskim Centralnym Komitecie
Wykonawczym Rad
31. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad jest najwy'szym organem
ustawodawczym, zarz)dzaj)cym i kontroluj)cym
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad.
32. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad nadaje ogólny kierunek dzia$alno&ci
Rz)du Robotniczo-W$o&cia%skiego i wszystkich orga-
nów w$adzy Rad w kraju, jednoczy i uzgadnia prace w
zakresie ustawodawstwa i administracji i czuwa nad
wprowadzeniem w 'ycie Konstytucji Republiki Rad i
organów centralnych w$adzy Rad.
33. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad rozpatruje i zatwierdza projekty
dekretów i inne wnioski, przedk$adane przez Rad"
Komisarzy Ludowych lub przez poszczególne urz"dy,
a tak'e w$asne dekrety i rozporz)dzenia.
34. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad zwo$uje Wszechrosyjski Zjazd Rad,
któremu sk$ada sprawozdanie ze swej dzia$alno&ci i
referaty, w sprawach ogólnej polityki i w kwestiach
poszczególnych.
35. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad tworzy Rad" Komisarzy Ludowych
dla ogólnego zarz)du sprawami Rosyjskiej Socjalis-
tycznej Federacyjnej Republiki Rad i oddzia$y
(Komisariaty Ludowe) dla kierowania poszczególnymi
dzia$ami administracji.
36. Cz$onkowie Wszechrosyjskiego Centralnego
Komitetu Wykonawczego Rad pracuj) w oddzia$ach
(Komisariatach Ludowych) lub te' wykonuj) specjalne
zlecenia Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad.

Rozdzia$ ósmy
O Radzie Komisarzy
Ludowych
37. Do Rady Komisarzy Ludowych nale'y
ogólny zarz)d sprawami Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Rad.
38. W celu wype$nienia tego zadania Rada
Komisarzy Ludowych wydaje dekrety, rozporz)dzenia
i instrukcje i w ogóle stosuje wszelkie &rodki,
konieczne do prawid$owego i szybkiego biegu 'ycia
pa%stwowego.
39. O wszystkich swych postanowieniach i
decyzjach Rada Komisarzy Ludowych komunikuje
niezw$ocznie Wszechrosyjskiemu Centralnemu Komi-
tetowi Wykonawczemu Rad.
40. Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad jest uprawniony do uchylenia lub
wstrzymania wszelkich postanowie% lub decyzji Rady
Komisarzy Ludowych.
41. Wszystkie postanowienia i decyzje Rady
Komisarzy Ludowych, posiadaj)ce donios$e znaczenie
ogólnopolityczne, s) przedstawiane do rozpatrzenia i
zatwierdzenia Wszechrosyjskiego Centralnego
Komitetu Komisarzy Ludowych.
Uwaga: Zarz)dzenia, wymagaj)ce
bezzw$ocznego wykonania, mog) by- przeprowadzane
przez Rad" Komisarzy Ludowych bezpo&rednio.
42. Cz$onkowie Rady Komisarzy Ludowych stoj)
na czele poszczególnych Komisariatów Ludowych.
43. Tworzy si" 18 Komisariatów, a mianowicie:
a) Spraw Zagranicznych,
b) Spraw Wojskowych,
c) Marynarki,
 d) Spraw Wewn"trznych,
e) Sprawiedliwo&ci,
f) Pracy,
g) Opieki Spo$ecznej,
h) O&wiaty,
i) Poczt i Telegrafów,
j) Spraw Narodowo&ciowych,
k) Finansów,
l) Komunikacji,
m) Rolnictwa,
n) Handlu i Przemys$u,
o) Aprowizacji,
p) Kontroli Pa%stwowej,
r) Najwy'szej Rady Gospodarstwa Ludowego,
s) Zdrowia.

44. Przy Komisarzu Ludowym, pod jego

przewodnictwem, tworzy si" Kolegium, którego
cz$onków zatwierdza Rada Komisarzy Ludowych.
45. Komisarz Ludowy jest uprawniony do
wydawania decyzji samodzielnie we wszystkich
kwestiach nale')cych do kompetencji odno&nego
Komisariatu Ludowego, podaj)c o tym do wiadomo&ci
Kolegium. W razie braku zgody ze strony Kolegium na
t" lub inn) decyzj" Komisarza Ludowego, mo'e ono,
nie powstrzymuj)c wykonania decyzji, zaskar'y- j)
przed Rad) Komisarzy Ludowych lub Prezydium
Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad.
To samo prawo zaskar'enia przys$uguje równie'
poszczególnym cz$onkom Kolegium.
46. Rada Komisarzy Ludowych ponosi ca$kowit)
odpowiedzialno&- przed Wszechrosyjskim Zjazdem
Rad i Wszechrosyjskim Centralnym Komitetem
Wykonawczym Rad.
47. Komisarze Ludowi i Kolegia przy
Komisariatach Ludowych ponosz) ca$kowit)
odpowiedzialno&- przed Rad) Komisarzy Ludowych i
przed Wszechrosyjskim Centralnym Komitetem
Wykonawczym Rad.
48. Tytu$ Komisarza Ludowego przys$uguje
wy$)cznie cz$onkom Rady Komisarzy Ludowych,
zarz)dzaj)cym ogólnymi sprawami Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad i nie mo'e
go sobie przyw$aszcza- 'aden inny przedstawiciel
w$adzy Rad zarówno centralnej, jak lokalnej.

Rozdzia$ dziewi)ty
O sprawach nale')cych do kompetencji
Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad
i Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad
49. Do kompetencji Wszechrosyjskiego Zjazdu
Rad i Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad nale') wszystkie kwestie donio-
s$o&ci ogólnopa%stwowej, jako to:
a) zatwierdzenie, zmiana i uzupe$nienie
Konstytucji Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej
Republiki Rad;
b) kierownictwo ogólne zewn"trznej i
wewn"trznej polityki Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Rad;
c) okre&lenie i zmiana granic, jak równie'
odst"powanie cz"&ci terytorium Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad lub te'
przys$uguj)cych jej praw;
d) okre&lanie granic i kompetencji obwodowych
Zwi)zków Rad, wchodz)cych w sk$ad Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad, a tak'e
rozstrzyganie sporów mi"dzy nimi;
e) przyjmowanie w sk$ad Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad nowych
uczestników i uznawanie prawa wyst)pienia z
Federacji Rosyjskiej poszczególnych jej cz"&ci;
 f) ogólny podzia$ administracyjny terytorium
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad
i zatwierdzenie zjednocze% obwodowych;
g) ustalenie i zmiana systemu miar, wag i
pieni"dzy na terytorium Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Rad;
h) stosunki z obcymi pa%stwami, wypowiedzenie
wojny i zawieranie pokoju;
i) zaci)ganie po'yczek, zawieranie umów
handlowych i celnych, jak równie' porozumie%
finansowych;
j) ustalenie podstaw i ogólnego planu ca$ego
gospodarstwa spo$ecznego i poszczególnych jego
ga$"zi na terytorium Rosyjskiej Socjalistycznej
Federacyjnej Republiki Rad;
k) zatwierdzenie bud'etu Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad;
l) wprowadzenie ogólnopa%stwowych podatków i
&wiadcze%;
$) ustalenie podstaw organizacji si$ zbrojnych
Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad;
m) ustawodawstwo ogólnopa%stwowe,
organizacja s)downictwa i post"powanie s)dowe,
ustawodawstwo cywilne, karne itd.;
n) mianowanie i sk$adanie z urz"du zarówno
poszczególnych cz$onków Rady Komisarzy Ludowych,
jak i Rady Komisarzy Ludowych w ca$o&ci, a tak'e
zatwierdzanie Prezesa Rady Komisarzy Ludowych;
o) wydawanie ogólnych postanowie% o
nabywaniu i utracie obywatelstwa rosyjskiego i o
prawach cudzoziemców na terytorium Republiki;
p) prawo amnestii ogólnej i cz"&ciowej.

50. Poza wyliczonymi kwestiami, do kompetencji

Wszechrosyjskiego Zwi)zku Rad i Wszechrosyjskiego
Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad nale')
wszystkie sprawy, które one uznaj) za podlegaj)ce ich
decyzji.
 51. Wy$)cznie do kompetencji
Wszechrosyjskiego Zwi)zku Rad nale'):
a) ustalanie, dope$nienie i zmiana zasadniczych
podstaw Konstytucji Republiki Rad;
b) ratyfikacja traktatów pokoju.

52. Rozstrzyganie kwestii wskazanych w

punktach c) i h) art. 49 przys$uguje
Wszechrosyjskiemu Centralnemu Komitetowi
Wykonawczemu Rad jedynie w razie niemo'no&ci
zwo$ania Wszechrosyjskiego Zwi)zku Rad.

B) ORGANIZACJA LOKALNEJ W(ADZY RAD

Rozdzia$
dziesi)ty
O Zjazdach
Rad
53. Zjazdy Rad tworz) si" w sposób nast"puj)cy:
a) Obwodowe - z przedstawicieli Rad miejskich i
powiatowych Zjazdów Rad, licz)c po 1 delegacie na 25
000 mieszka%ców, a z miast po 1 delegacie na 5000
wyborców, jednak nie wi"cej ni' 500 delegatów na
ca$y obwód - albo z przedstawicieli gubernialnych
Zjazdów Rad, wybieranych wed$ug tej'e normy, je&li
ów Zjazd zbiera si" bezpo&rednio przed obwodowym
Zjazdem Rad.
b) Gubernialne (okr"gowe) - z przedstawicieli
Rad miejskich i gminnych Zjazdów Rad, licz)c po 1
delegacie na 10 000 mieszka%ców, a z miast po 1 de-
legacie na 2 000 wyborców, jednak nie wi"cej ni' 300
delegatów na ca$) guberni" (okr"g), przy czym w razie
zwo$ania powiatowego Zjazdu Rad bezpo&rednio przed
gubernialnym, wybory przeprowadzaj) wed$ug tej
samej normy nie gminne, a powiatowy Zjazd Rad.
c) Powiatowe (rejonowe) - z przedstawicieli
wszystkich wiejskich Rad gminy, licz)ce po 1
delegacie na ka'dych 10 cz$onków Rady.
 Uwaga 1. W powiatowych Zjazdach Rad bior)
udzia$ przedstawiciele Rad miast, których ludno&- nie
przekracza liczby 10 000; Rady w$o&cia%skie
miejscowo&ci, licz)cych mniej ni' 1 000 ludno&ci,
$)cz) si" w celu wyboru delegatów na powiatowy
Zjazd Rad.
Uwaga 2. Rady w$o&cia%skie, licz)ce mniej ni'
10 cz$onków, wysy$aj) na powiatowy Zjazd po 1
delegacie.
54. Zjazdy zwo$ywane s) przez w$a&ciwe w
stosunku do danego terytorium w$adze Rad (Komitety
Wykonawcze), pod$ug 'yczenia tych ostatnich lub na
'yczenie Rad miejscowo&ci, licz)cych nie mniej ni'
1/3 ludno&ci danego rejonu, ale w ka'dym razie nie
rzadziej ni' dwa razy do roku z obwodu, raz na trzy
miesi)ce z gubernii i raz na miesi)c z gminy.
55. Zjazd Rad (okr"gowy, gubernialny,
powiatowy, gminny) wybiera swój organ wykonawczy
Komitet Wykonawczy, którego liczba cz$onków nie
powinna przekracza-:
a) w obwodzie i guberni - 25,
b) w powiecie - 20,
c) w gminie - 10.
 Komitet Wykonawczy ponosi ca$kowit)
odpowiedzialno&- przed Zjazdem Rad, który go
wybra$.
56. W zakresie swej kompetencji Zjazd Rad
(obwodowy, gubernialny, powiatowy, gminny) stanowi
najwy'sz) w granicach danego terytorium w$adz"; w
okresie za& mi"dzy Zjazdami tak) w$adz) jest Komitet
Wykonawczy.

Rozdzia$ jedenasty
O Radach
Delegatów
57. Rady Delegatów tworz) si":
a) w miastach - licz)c po 1 delegacie na ka'dy
tysi)c mieszka%ców, nie mniej jednak ni' 50 i nie
wi"cej ni' 1 000 cz$onków;
b) w osadach wiejskich (wioskach, siod$ach,
stanicach, miasteczkach, miastach z ludno&ci) poni'ej
10 000, a w au$ach, chutorach itd.) - licz)c po 1 de-
legacie na 100 mieszka%ców, jednak w liczbie nie
mniej ni' 3 i nie wi"cej ni' 50 delegatów na ka'd)
osad" wiejsk).
Czas trwania mandatów delegatów - 3 miesi)ce.
Uwaga: W tych miejscowo&ciach wiejskich,
gdzie uznane to b"dzie za wykonalne, kwesti" zarz)du
decydowa- b"dzie bezpo&rednio ogólne zebranie
wyborców danej osady wiejskiej.
58. Dla za$atwienia spraw bie')cych Rada
Delegatów wybiera spo&ród siebie organ wykonawczy
(Komitet Wykonawczy), licz)cy nie wi"cej ni' 5 ludzi
w osadach wiejskich, a w miastach licz)c po 1 na
ka'dych 50 cz$onków, nie mniej ni' 3 i nie wi"cej ni'
15 (Petersburg i Moskwa nie wi"cej ni' 40). Komitet
Wykonawczy ponosi ca$kowit) odpowiedzialno&-
przed Rad), która go wybra$a.
59. Rad" Delegatów zwo$uje Komitet
Wykonawczy pod$ug swego uznania lub na ')danie nie
mniej ni' po$owy cz$onków Rady, nie rzadziej jednak
ni' raz na tydzie% w miastach i dwa razy na tydzie% w
osadach wiejskich.
60. Najwy'sz) w$adz" w granicach danego
terytorium stanowi w zakresie swej kompetencji Rada,
a w wypadku, przewidzianym w art. 57 (uwaga),
ogólne zebranie wyborców.

Rozdzia$ dwunasty
O sprawach nale')cych do kompetencji
organów lokalnej w$adzy Rad

61. Do kompetencji obwodowych, gubernialnych,

powiatowych i gminnych organów w$adzy Rad, a tak'e
Rady Delegatów nale'y:
a) wprowadzenie w 'ycie wszystkich
postanowie% odno&nych wy'szych organów w$adzy
Rad;
b) stosowanie wszelkich &rodków w celu
podniesienia poziomu danego terytorium tak pod
wzgl"dem kulturalnym, jak i gospodarczym;
 c) rozstrzyganie wszelkich kwestii, maj)cych
znaczenie &ci&le lokalne (dla ca$ego terytorium);
d) zjednoczenie ca$ej dzia$alno&ci Rad w
granicach danego terytorium.
62. Do Zjazdów Rad i ich Komitetów
Wykonawczych nale'y prawo kontrolowania
dzia$alno&ci Rad lokalnych (tj. do obwodowych -
prawo kontrolowania wszystkich Rad danej guberni, z
wyj)tkiem miejskich, nie wchodz)cych w sk$ad
powiatowych Zjazdów Rad itd.), a do obwodowych
gubernialnych Zjazdów, prócz tego - prawo uchylania
decyzji Rad, dzia$aj)cych w ich rejonie, z
zawiadomiem o tym, w wa'niejszych wypadkach,
centralnej w$adzy Rad.
63. W celu wype$nienia zada%, którymi
obarczone s) organy w$adzy Rad, przy Radach
(miejskich i wiejskich) i Komitetach Wykonawczych
(obwodowych, gubernialnych, powiatowych i
gminnych) tworz) si" odpowiednie oddzia$y z
kierownictwem oddzia$ów na czele.

Cz&$' czwarta

A) CZYNNE I BIERNE PRAWO

WYBORCZE

Rozdzia$ trzynasty
64. Prawo wyborcze czynne i bierne do Rad
maj), niezale'ne od wyznania, narodowo&ci, miejsca
zamieszkania itp. nast"puj)cy obywatele Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad, którzy w
dniu wyborów mieli uko%czonych lat 18:
a) wszyscy zarabiaj)cy na 'ycie prac)
produkcyjn) i po'yteczn) dla ogó$u, a tak'e osoby,
zajmuj)ce si" gospodarstwem domowym,
zapewniaj)cym tamtym mo'liwo&- pracy
produkcyjnej, w szczególno&ci za&: robotnicy i
pracownicy wszystkich rodzajów i kategorii,
zatrudnieni w przemy&le, handlu, gospodarstwie
wiejskim itd., w$o&cianie i kozacy osiedli na roli, nie
korzystaj)cy z pracy najemników w celach zysku;
b) 'o$nierze armii i floty Rad;
c) obywatele, nale')cy do kategorii, wyliczonych
w punktach a) i b) niniejszego artyku$u, którzy w
jakimkolwiek stopniu utracili zdolno&- do pracy.
Uwaga 1. Miejscowe Rady mog), pod
warunkiem zatwierdzenia przez w$adz" centraln) Rad,
obni'a- norm" wieku, ustalon) w artykule niniejszym.
Uwaga 2. Z osób, nie nale')cych do liczby
obywateli rosyjskich, z prawa wyborczego czynnego i
biernego korzystaj) tak'e osoby wskazane w art. 20
(cz"&- druga, rozdzia$ pi)ty).
65. Nie wybieraj) i nie mog) by- wybierani,
gdyby nawet nale'eli do wyliczonych powy'ej
kategorii:
 a) osoby, korzystaj)ce z pracy najemników dla
ci)gni"cia z niej zysku;
b) osoby 'yj)ce z dochodów nie osi)ganych
prac), jako to: odsetek od kapita$u z przedsi"biorstw,
intrat z maj)tku itd.,
c) handlarze prywatni, po&rednicy handlowi i
komercyjni;
d) zakonnicy i w$adze duchowne ko&cio$ów i
kultów religijnych;
e) urz"dnicy i agenci dawnej policji, specjalnego
korpusu 'andarmów i wydzia$ów ochrony, a tak'e
cz$onkowie dawnej panuj)cej w Rosji rodziny;
f) osoby, które zosta$y w sposób przepisany
uznane za chore umys$owo lub ob$)kane, a tak'e osoby
pozostaj)ce pod opiek);
g) osoby, skazane za przest"pstwa pope$nione z
ch"ci zysku i ha%bi)ce, na czas okre&lony przez ustaw"
lub wyrok s)dowy.

Rozdzia$ czternasty
66. Wybory przeprowadza si" zgodnie z
ustalonymi zwyczajami w dni oznaczane przez
miejscowe Rady.
67. Wybory przeprowadza si" w obecno&ci
komisji wyborczej i przedstawiciela miejscowej Rady.
68. W tych wypadkach, gdy obecno&-
przedstawiciela w$adzy Rad okazuje si" technicznie
niemo'liwa, zast"puje go przewodnicz)cy komisji
wyborczej, a w razie nieobecno&ci tego' -
przewodnicz)cy zebrania wyborczego.
69. Z przebiegu i rezultatu wyborów spisuje si"
protokó$ z podpisem cz$onków komisji wyborczej i
przedstawiciela Rady.
70. Szczegó$owy porz)dek przeprowadzenia
wyborów, jak równie' udzia$ w nich organizacji
zawodowych i innych robotniczych, okre&laj)
miejscowe Rady zgodnie z instrukcjami
Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wyko-
nawczego Rad.
 Rozdzia$ pi"tnasty
O sprawdzaniu i uniewa'nianiu
wyborów
i o odwo$ywaniu delegatów

71. Ca$y materia$, dotycz)cy przeprowadzenia

wyborów, przekazuje si" odpowiedniej Radzie.
72. Rada naznacza dla sprawdzania wyborów
komisj" mandatow).
73. O rezultatach sprawdzania komisja
mandatowa zdaje spraw" Radzie.
74. Rada decyduje kwestie zatwierdzania
kandydatów spornych.
75. W razie nie zatwierdzenia tego lub innego
kandydata Rada naznacza nowe wybory.
76. W razie nieprawid$owo&ci wyborów
rozstrzyga wy'szy z kolei organ w$adzy Rad.
77. Ostatni) instancj) kasacyjn) dla wyborów w
Republice Rad jest Wszechrosyjski Centralny Komitet
Wykonawczy Rad.
 78. Wyborcy, którzy pos$ali do Rady delegata,
maj) prawo w ka'dym czasie odwo$a- go i
przeprowadzi- nowe wybory zgodnie z ogólnymi pra-
wid$ami.

Cz&$' pi#ta

PRAWO
BUD,ETOWE
Rozdzia$ szesnasty

79. Finansowa polityka Rosyjskiej

Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad w obecnej
przej&ciowej dobie dyktatury pracuj)cych sprzyja
zasadniczemu wyw$aszczenia bur'uazji i
przygotowania warunków dla powszechnej równo&ci
obywateli Republiki w dziedzinie produkcji i podzia$u
dóbr. W tym celu stawia ona sobie za zadanie oddanie
do rozporz)dzenia organów w$adzy Rad wszystkich
&rodków koniecznych do zaspokojenia potrzeb
miejscowych i ogólnopa%stwowych Republiki, nie
zatrzymuj)c si" przed targni"ciem na prawo w$asno&ci
prywatnej.
80. Dochody i wydatki pa%stwowe Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad zestawia
si" w bud'ecie ogólnopa%stwowym.
81. Wszechrosyjski Zjazd Rad lub
Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad
okre&laj) - jakie rodzaje dochodów i op$at wchodz) do
bud'etu ogólnopa%stwowego, a jakie przekazywane s)
do dyspozycji Rad miejscowych, a tak'e ustalaj)
granice opodatkowania.
82. Rady ustalaj) obci)'enie podatkami i
op$atami wy$)cznie na potrzeby gospodarki
miejscowej. Potrzeby ogólnopa%stwowe zaspokaja si"
z funduszów, wyasygnowanych z Kasy Pa%stwowej.
 83. ,aden wydatek ze &rodków Kasy Pa%stwowej
nie mo'e by- uskuteczniony bez wstawienia
odpowiedniego kredytu do bud'etu pa%stwowego lub
w drodze wydania specjalnego zarz)dzenia w$adzy
centralnej.
84. Na zaspokojenie potrzeb o znaczeniu
ogólnopa%stwowym, do rozporz)dzenia Rad lokalnych
odno&ne Komisariaty Ludowe przekazuj) kredyty spe-
cjalne z Kasy Pa%stwowej.
85. Wszystkie przekazane Radom kredyty z
funduszów Kasy Pa%stwowej, jak równie' kredyty
zatwierdzone wed$ug preliminarzy na potrzeby
lokalne, wydatkowane s) bezpo&rednio stosownie do
przeznaczenia przez nie w granicach podzia$u
preliminarza (paragrafy i artyku$y) i nie mog) by-
u'yte na zaspokajanie jakichkolwiek innych potrzeb
bez specjalnej uchwa$y Wszechrosyjskiego Cen-
tralnego Komitetu Wykonawczego Rad.
86. Rady Lokalne uk$adaj) pó$roczne i roczne
preliminarze na potrzeby lokalne. Preliminarze Rad
wiejskich i gminnych i Rad miejskich, bior)cych
udzia$ w powiatowych Zjazdach Rad, a tak'e
preliminarze powiatowych organów w$adzy Rad
zatwierdzane s) odpowiednio przez gubernialne i
obwodowe Zjazdy Rad lub ich Komitety
Wykonawcze; preliminarze miejskich gubernialnych i
obwodowych organów w$adzy Rad zatwierdzane s)
przez Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy
Rad i Rad" Komisarzy Ludowych.
87. O dodatkowe kredyty na wydatki, nie
przewidziane w preliminarzach, a tak'e w razie
niedostateczno&ci sum preliminowanych. Rady
zwracaj) si" do Komisariatów Ludowych.
88. W razie niewystarczalno&ci &rodków
miejscowych na zaspokojenie potrzeb miejscowych,
niezb"dne dla pokrycia nie cierpi)cych zw$oki
wydatków zapomogi lub po'yczki z funduszów Kasy
Pa%stwowej udzielane s) Radom miejscowym przez
Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad i
Rad" Komisarzy Ludowych.

Cz&$' szósta

O HERBIE I FLADZE
ROSYJSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ
FEDERACYJNEJ REPUBLIKI RAD

89. Herb Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej

Republiki Rad sk$ada si" z wizerunków z$otego sierpa i
m$ota, umieszczonych w promieniach s$o%ca na tle
czerwonym, na krzy' r"koje&ciami w dó$ z wie%cem
k$osów dooko$a i z napisem:
a) „Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna
Republika” (Rossijskaja Socjalisticzeskaja
Fiederatiwnaja Sowietskaja Riespublika); i
b) „Proletariusze wszystkich krajów $)czcie si"”
(Proletarii wsiech stran sojediniajties).
90. Handlowa, morska i wojenna flaga Rosyjskiej
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad sk$ada si"
z p$ótna czerwonego (purpurowego) koloru, w którego
lewym k)cie przy drzewcu, u góry, umieszczone s)
litery z$ote „R.S.F.S.R.” lub napis: „Rosyjska
Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad”
(Rossijskaja Socjalisticzeskaja Fiederatiwnaja
Sowietskaja Riespublika).
Podpisali:
Przewodnicz)cy V Wszechrosyjskiego
Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad:
J. A. Stwierd!ow
Cz$onkowie Prezydium Wszechrosyjskiego
Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad: T. J.
Fiodorowicz, F. A. Rozin, A. P. Rozenholz, A. Ch.
Mitrofanow, K. G. Maksimow
 Sekretarz Wszechrosyjskiego Centralnego
Komitetu Wykonawczego Rad:W. A. Awaniosow

Og$oszono w nrze 151 „Wiadomo&ci” (Izwiestij)

Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu
Wykonawczego Rad z dnia 19 lipca 1918 roku.
 24. KONSTYTUCJA ZWI/ZKU
SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK
RADZIECKICH
Z 5 GRUDNIA 1936 ROKU
WRAZ ZE ZMIANAMI I UZUPE(NIENIAMI
UCHWALONYMI 10 MARCA 1951 R.
(W)sicki II, s. 167-211)

Rozdzia$ I
Ustrój
spo$eczny
Artyku$ 1
Zwi)zek Socjalistycznych Republik Radzieckich
jest socjalistycznym pa%stwem robotników i ch$opów.
Artyku$ 2
Podstaw" polityczn) ZSRR stanowi) Rady
Delegatów Ludu Pracuj)cego, które rozwin"$y si" i
okrzep$y w wyniku obalenia w$adzy obszarników i ka-
pitalistów i wywalczenia dyktatury proletariatu.
Artyku$ 3
Ca$a w$adza w ZSRR nale'y do ludu pracuj)cego
miast i wsi w osobie Rad Delegatów Ludu
Pracuj)cego.
Artyku$ 4
Podstaw" ekonomiczn) ZSRR stanowi)
socjalistyczny system gospodarczy oraz socjalistyczna
w$asno&- narz"dzi i &rodków produkcji, które utrwali$y
si" w wyniku likwidacji kapitalistycznego systemu
gospodarczego, zniesienia prywatnej w$asno&ci
narz"dzi i &rodków produkcji oraz unicestwienia
wyzysku cz$owieka przez cz$owieka.
Artyku$ 5
 W$asno&- socjalistyczna w ZSRR posiada b)d#
form" w$asno&ci pa%stwowej (mienie
ogólnonarodowe), b)d# form" w$asno&ci spó$dzielczo-
ko$chozowej (w$asno&- poszczególnych ko$chozów,
w$asno&- zrzesze% spó$dzielczych).
Artyku$ 6
Ziemia, jej wn"trza, wody, lasy, fabryki i inne
zak$ady przemys$owe, kopalnie, transport kolejowy,
wodny i powietrzny, banki, &rodki $)czno&ci, zorga-
nizowane przez pa%stwo wielkie przedsi"biorstwa
rolne (sowchozy, o&rodki maszynowotraktorowe itp.)
jak równie' przedsi"biorstwa komunalne oraz pod-
stawowy zasób domów mieszkalnych w miastach i
osadach przemys$owych stanowi) w$asno&-
pa%stwow), czyli mienie ogólnonarodowe.
 Artyku$ 7
Przedsi"biorstwa w ko$chozach i organizacjach
spó$dzielczych wraz z ich 'ywym i martwym
inwentarzem, produkcja wytwarzana przez ko$chozy i
organizacje spó$dzielcze, jak równie' ich budynki
spo$eczne, stanowi) spo$eczn), socjalistyczn) w$asno&-
ko$chozów i organizacji spó$dzielczych.
Ka'da zagroda ko$chozowa, oprócz
podstawowego dochodu ze spo$ecznego gospodarstwa
ko$chozowego, ma w osobistym u'ytkowaniu niedu')
przyzagrodow) dzia$k" ziemi oraz na w$asno&-
osobist) gospodarstwo pomocnicze na dzia$ce
przyzagrodowej, dom mieszkalny, zwierz"ta
gospodarskie, ptactwo domowe i drobny inwentarz
rolniczy - zgodnie ze statutem artelu rolniczego.
Artyku$ 8
Ziemia, zajmowana przez ko$chozy, oddana jest
im do u'ytkowania bezp$atnego i bezterminowego,
czyli na wieczne czasy.
Artyku$ 9
Obok socjalistycznego systemu gospodarczego,
b"d)cego panuj)c) form) gospodarki w ZSRR,
dozwolone jest przez prawo drobne prywatne
gospodarstwo indywidualnych ch$opów i cha$upników,
oparte na pracy osobistej i wy$)czaj)ce wyzysk cudzej
pracy.
Artyku$ 10
Prawo osobistej w$asno&ci obywateli do
pochodz)cych z ich pracy dochodów i oszcz"dno&ci,
do domu mieszkalnego i pomocniczego gospodarstwa
domowego, do przedmiotów gospodarstwa domowego,
do przedmiotów osobistego u'ytku i wygody jak
równie' prawo dziedziczenia osobistej w$asno&ci
obywateli - znajduj) si" pod ochron) prawa.
Artyku$ 11
Pa%stwowy plan gospodarki narodowej okre&la i
nadaje kierunek 'yciu gospodarczemu ZSRR w
interesie powi"kszania bogactwa spo$ecznego, nie-
ustannego wzrostu materialnego i kulturalnego
poziomu mas pracuj)cych, umocnienia niezawis$o&ci
ZSRR i wzmo'enia jego obronno&ci.
Artyku$ 12
Praca w ZSRR jest obowi)zkiem i spraw) honoru
ka'dego obywatela zdolnego do pracy, w my&l zasady:
„Kto nie pracuje, ten nie je”.
W ZSRR realizuje si" zasad" socjalizmu: „Od
ka'dego - wed$ug jego zdolno&ci, ka'demu - wed$ug
jego pracy”.
 Rozdzia$ II
Ustrój
pa%stwowy
Artyku$ 13
Zwi)zek Socjalistycznych Republik Radzieckich
jest pa%stwem zwi)zkowym, utworzonym na
podstawie dobrowolnego zjednoczenia równoupraw-
nionych Socjalistycznych Republik Radzieckich:
Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej
Republiki Radzieckiej,
Ukrai%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Bia$oruskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Kazachskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Gruzi%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Azerbajd'a%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Litewskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Mo$dawskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
(otewskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Kirgiskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Tad'yckiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Ormia%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
 Turkme%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Esto%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej,
Karelo-Fi%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej.

Artyku$ 14
Do kompetencji Zwi)zku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w osobie jego najwy'szych
organów w$adzy pa%stwowej i organów administracji
pa%stwowej nale'y:
a) reprezentowanie ZSRR w stosunkach
mi"dzynarodowych, zawieranie, ratyfikowanie i
wypowiadanie umów ZSRR z innymi pa%stwami,
ustalanie ogólnego trybu post"powania we
wzajemnych stosunkach republik zwi)zkowych z
pa%stwami obcymi;
b) sprawy wojny i pokoju;
c) przyjmowanie w sk$ad ZSRR nowych
republik;
d) kontrola nad przestrzeganiem Konstytucji
ZSRR i zapewnienie zgodno&ci Konstytucji republik
zwi)zkowych z Konstytucj) ZSRR;
e) zatwierdzenie zmian granic pomi"dzy
republikami zwi)zkowymi;
f) zatwierdzenie tworzenia nowych krajów i
obwodów, jak równie' nowych republik
autonomicznych i obwodów autonomicznych w
republikach zwi)zkowych;
g) organizowanie obrony ZSRR, kierowanie
wszystkimi Si$ami Zbrojnymi ZSRR, ustalenie
przewodnich zasad organizacji wojskowych formacji
republik zwi)zkowych;
 h) handel zagraniczny na zasadzie monopolu
pa%stwowego;
i) ochrona bezpiecze%stwa pa%stwowego;
j) ustalanie planów gospodarki narodowej ZSRR;
k) zatwierdzenie jednolitego bud'etu
pa%stwowego ZSRR i sprawozdania o jego wykonaniu,
ustalanie podatków i dochodów, z których wp$ywy
przeznaczone s) na tworzenie bud'etów zwi)zkowych,
republika%skich i terenowych;
l) zarz)dzanie bankami, instytucjami i
przedsi"biorstwami przemys$owymi i rolniczymi, jak
równie' przedsi"biorstwami handlowymi - o znaczeniu
ogólnozwi)zkowym;
$) zarz)dzanie transportem i $)czno&ci);
m) kierowanie systemem pieni"'nym i
kredytowym;
n) organizowanie ubezpiecze% pa%stwowych;
o) zaci)ganie i udzielanie po'yczek;
p) ustalenie podstawowych zasad u'ytkowania
ziemi, jak równie' u'ytkowania jej wn"trz, lasów i
wód;
r) ustalanie podstawowych zasad w dziedzinie
o&wiaty i ochrony zdrowia;
s) organizowanie jednolitego systemu ewidencji
gospodarki narodowej;
t) ustalanie zasad ustawodawstwa pracy;
u) ustawodawstwo w dziedzinie ustroju s)dów i
post"powania s)dowego; kodeks karny i cywilny;
w) ustawodawstwo w dziedzinie obywatelstwa
zwi)zkowego; ustawodawstwo w dziedzinie praw
cudzoziemców;
y) ustalanie zasad ustawodawstwa ma$'e%skiego i
rodzinnego;
z) wydawanie ogólnozwi)zkowych aktów
amnestii.

Artyku$ 15
 Suwerenno&- republik zwi)zkowych ograniczona
jest jedynie w zakresie wskazanym w artykule 14
Konstytucji ZSRR. Poza tym zakresem ka'da
Republika Zwi)zkowa sprawuje w$adz" pa%stwow)
samodzielnie. ZSRR ochrania suwerenne prawa
republik zwi)zkowych.
Artyku$ 16
Ka'da Republika Zwi)zkowa posiada w$asn)
Konstytucj", uwzgl"dniaj)c) w$a&ciwo&ci republiki i
u$o'on) w ca$kowitej zgodno&ci z Konstytucj) ZSRR.

Artyku$ 17
Ka'da Republika Zwi)zkowa zachowuje prawo
swobodnego wyst)pienia z ZSRR.

Artyku$ 18
Terytorium republik zwi)zkowych nie mo'e
ulega- zmianie bez ich zgody.
 Artyku$ 18a
Ka'da Republika Zwi)zkowa ma prawo
nawi)zywa- bezpo&rednie stosunki z pa%stwami
obcymi, zawiera- z nimi porozumienia i wymienia-
przedstawicieli dyplomatycznych i konsularnych.
Artyku$ 18b
Ka'da Republika Zwi)zkowa posiada w$asne
republika%skie formacje wojskowe.

Artyku$ 19
Ustawy ZSRR posiadaj) jednakow) moc na
terytorium wszystkich republik zwi)zkowych.
Artyku$ 20
W razie rozbie'no&ci mi"dzy ustaw) Republiki
Zwi)zkowej a ustaw) ogólnozwi)zkow) obowi)zuje
ustawa ogólnozwi)zkowa.
Artyku$ 21
Dla obywateli ZSRR ustanawia si" jednolite
obywatelstwo zwi)zkowe. Ka'dy obywatel Republiki
Zwi)zkowej jest obywatelem ZSRR.
Artyku$ 22
Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika
Radziecka sk$ada si" z krajów: A$tajskiego,
Krasnodarskiego, Krasnojarskiego, Przymorskiego,
Stawropolskiego, Chabarowskiego; obwodów:
Amurskiego, Archangielskiego, Astracha%skiego,
Bria%skiego, Wieliko$ukskiego, W$adimirskiego,
Wo$ogodzkiego, Woroneskiego, Gorkowskiego,
Gro#nie%skiego, Iwanowskiego, Irkuckiego,
Kaliningradzkiego, Kalininowskiego, Ka$uskiego,
Kiemerowskiego, Kirowskiego, Kostromskiego,
Krymskiego, Kujbyszewskiego, Kurga%skiego,
Kurskiego, Leningradzkiego, Mo$otowskiego,
Moskiewskiego, Murma%skiego, Nowgorodzkiego,
Nowosybirskiego, Omskiego, Or$owskiego,
Penze%skiego, Pskowskiego, Rostowskiego,
Riaza%skiego, Saratowskiego, Sachali%skiego,
Swierd$owskiego, Smole%skiego, Stalingradzkiego,
Tambowskiego, Tomskiego, Tulskiego, Tiume%skiego,
Uijanowskiego, Czelabi%skiego, Czyty%skiego,
Czka$owskiego, Jaros$awskiego; autonomicznych
socjalistycznych republik radzieckich: Tatarskiej,
Baszkirskiej, Dagesta%skiej, Buriat-Mongolskiej,
Kabardy%skiej, Komi, Marijskiej, Mordowskiej,
Pó$nocno-Osety%skiej, Udmurckiej, Czuwaskiej,
Jakuckiej; obwodów autonomicznych: Adygejskiego,
Górno-A$tajskiego, ,ydowskiego, Tuwi%skiego,
Chakaskiego, Czerkieskiego.
Artyku$ 23
Ukrai%ska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Winnickiego, Wo$y%skiego,
Woroszy$owgradzkiego, Dniepropietrowskiego,
Drohobyckiego, ,ytomirskiego, Zakarpackiego,
Zaporoskiego, Izmailskiego, Kamieniec-Podolskiego,
Kijowskiego, Kirowogradzkiego, Lwowskiego,
Niko$ajewskiego, Odeskiego, Po$tawskiego,
Równie%skiego, Stalinowskiego, Stanis$awowskiego,
Sumskiego, Tarnopolskiego, Charkowskiego,
Cherso%skiego, Czernihowskiego i Czerniowieckiego.
Artyku$ 24
Do Azerbejd'a%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej wchodz): Nachiczewa%ska Autonomiczna
Socjalistyczna Republika Radziecka i Nagorno-
Karabachski Obwód Autonomiczny.
Artyku$ 25
Do Gruzi%skiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej wchodz): Abchaska ASRR, Ad'arska
ASRR, Po$udniowo-Osety%ski Obwód Autonomiczny.
Artyku$ 26
Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Andi'a%skiego, Bucharskiego,
Kaszka-Darji%skiego, Namanga%skiego,
Samarkandzkiego, Surchan-Durji%skiego,
Taszkienckiego, Ferga%skiego, Chorczmskiego i Kara-
Ka$packiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej.
Artyku$ 27
Tad'ycka Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Harmskiego, Kuliabskiego,
Leninabadzkiego, Stalinabadzkiego i Górno-
Badachsza%skiego Obwodu Autonomicznego.
Artyku$ 28
Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Akmoli%skiego,
Aktiubi%skiego, A$ma-Aty%skiego, Wschodnio-
Kazachsta%skiego, Gurjewskiego, D'ambulskiego,
Zachodnio-Kazachsta%skiego, Karagandy%skiego,
Kzy$-Ordy%skiego, Kokczetawskiego, Kustanajskiego,
Paw$odarskiego, Pó$nocno-Kazachsta%skiego,
Semipa$aty%skiego, Ta$dy-Kurga%skiego, Po$udniowo-
Kazachsta%skiego.
Artyku$ 29
Bia$oruska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Baranowickiego, Bobrujskiego,
Brzeskiego, Witebskiego, Homelskiego, Gro-
dzie%skiego, Mi%skiego, Mohylowskiego,
Mo$odecze%skiego, Pi%skiego, Poleskiego i
Potockiego.
Artyku$ 29a
Turkme%ska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Aszchabadzkiego, Maryskiego,
Taszauckiego i Czard'ouskiego.
 Artyku$ 29b
Kirgijska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: D'a$a$-Abadzkiego, Issyk-
Kulskiego, Oszskiego, Ta$askiego, Tia%-Sza%skiego i
Frunze%skiego.
Artyku$ 29c
Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka
sk$ada si" z obwodów: Wilniuskiego, Kaunaskiego,
K$ajpedzkiego i Szaulajskiego.

Rozdzia$ III
Najwy'sze Organa W$adzy
Pa%stwowej
Zwi)zku Socjalistycznych Republik
Radzieckich

Artyku$ 30
Najwy'szym organem w$adzy pa%stwowej ZSRR
jest Rada Najwy'sza ZSRR.
Artyku$ 31
Rada Najwy'sza ZSRR realizuje wszystkie prawa
nadane Zwi)zkowi Socjalistycznych Republik
Radzieckich zgodnie z artyku$em 14 Konstytucji, o ile
prawa te nie nale') na mocy Konstytucji do
kompetencji podleg$ych Radzie Najwy'szej ZSRR
organów ZSRR: Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR,
Rady Ministrów ZSRR i Ministerstw ZSRR.

Artyku$ 32
W$adz" ustawodawcz) ZSRR sprawuje
wy$)cznie Rada Najwy'sza ZSRR.

Artyku$ 33
 Rada Najwy'sza ZSRR sk$ada si" z dwóch izb:
Rady Zwi)zku i Rady Narodowo&ci.
Artyku$ 34
Rad" Zwi)zku wybieraj) obywatele ZSRR
wed$ug okr"gów wyborczych wed$ug normy: jeden
delegat na 300 tysi"cy mieszka%ców.
Artyku$ 35
Rad" Narodowo&ci wybieraj) obywatele ZSRR
wed$ug republik zwi)zkowych i autonomicznych,
obwodów autonomicznych i okr"gów narodowo&-
ciowych wed$ug normy: po 25 delegatów z ka'dej
Republiki Zwi)zkowej, po 11 delegatów z ka'dej
Republiki Autonomicznej, po 5 delegatów z ka'dego
obwodu autonomicznego i po jednym delegacie z
ka'dego okr"gu narodowo&ciowego.
 Artyku$ 36
Rad" Najwy'sz) wybiera si" na
okres lat czterech.

Artyku$ 37
Obie izby Rady Najwy'szej ZSRR: Rada
Zwi)zku i Rada Narodowo&ci maj) równe prawa.
Artyku$ 38
Radzie Zwi)zku i Radzie Narodowo&ci
przys$uguje w równej mierze inicjatywa
ustawodawcza.
Artyku$ 39
Ustaw" uwa'a si" za uchwalon), je'eli zosta$a
przyj"ta przez obie izby Rady Najwy'szej ZSRR
zwyk$) wi"kszo&ci) g$osów ka'dej z izb.
Artyku$ 40
Ustawy, uchwalone przez Rad" Najwy'sz)
ZSRR, og$asza si" w j"zykach republik zwi)zkowych
za podpisem Przewodnicz)cego i Sekretarza
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR.
Artyku$ 41
Sesje Rady Zwi)zku i Rady Narodowo&ci
rozpoczynaj) si" i ko%cz) si" jednocze&nie.
Artyku$ 42
Rada Zwi)zku wybiera Przewodnicz)cego Rady
Zwi)zku i czterech jego zast"pców.
Artyku$ 43
Rada Narodowo&ci wybiera Przewodnicz)cego
Rady Narodowo&ci i czterech jego zast"pców.
Artyku$ 44
Przewodnicz)cy Rady Zwi)zku i Rady
Narodowo&ci prowadz) posiedzenia odno&nych izb i
kieruj) biegiem ich prac.
 Artyku$ 45
Na wspólnych posiedzeniach obu izb Rady
Najwy'szej ZSRR przewodnicz) kolejno
Przewodnicz)cy Rady Zwi)zku i Rady Narodowo&ci.
Artyku$ 46
Sesje Rady Najwy'szej ZSRR zwo$uje
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR dwa razy w roku.
 Sesje nadzwyczajne zwo$uje Prezydium Rady
Najwy'szej ZSRR wed$ug swego uznania lub na
')danie jednej z republik zwi)zkowych.
Artyku$ 47
W razie ró'nicy zda% mi"dzy Rad) Zwi)zku a
Rad) Narodowo&ci sprawa zostaje przekazana do
rozstrzygni"cia komisji porozumiewawczej,
utworzonej przez izby na zasadzie parytetu. Je'eli
komisja porozumiewawcza nie dochodzi do zgodnej
decyzji lub je'eli jej decyzja nie zadowala jednej z izb,
spraw" rozpatruj) izby po raz drugi. W wypadku
nieosi)gni"cia zgodnej decyzji obu izb. Prezydium
Rady Najwy'szej ZSRR rozwi)zuje Rad" Najwy'sz)
ZSRR i zarz)dza nowe wybory.
Artyku$ 48
Rada Najwy'sza ZSRR na wspólnym
posiedzeniu obu izb wybiera Prezydium Rady
Najwy'szej ZSRR w sk$adzie: Przewodnicz)cy
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR, szesnastu
Zast"pców Przewodnicz)cego, Sekretarz Prezydium i
pi"tnastu cz$onków Prezydium Rady Najwy'szej
ZSRR.
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR w ca$ej
swojej dzia$alno&ci podlega Radzie Najwy'szej ZSRR.
Artyku$ 49
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR:
a) zwo$uje sesje Rady Najwy'szej ZSRR;
b) wydaje dekrety;
c) daje wyk$adni" obowi)zuj)cych ustaw ZSRR;
d) rozwi)zuje Rad" Najwy'sz) ZSRR na mocy
artyku$u 47 Konstytucji ZSRR i zarz)dza nowe
wybory;
e) przeprowadza g$osowanie ogólnonarodowe
(referendum) z w$asnej inicjatywy lub na ')danie
jednej z republik zwi)zkowych;
f) uchyla postanowienia i rozporz)dzenia Rady
Ministrów ZSRR i Rad Ministrów republik
zwi)zkowych w razie niezgodno&ci ich z ustaw);
 g) w okresie mi"dzy sesjami Rady Najwy'szej
ZSRR odwo$uje i mianuje poszczególnych Ministrów
na wniosek Przewodnicz)cego Rady Ministrów ZSRR,
przedk$adaj)c to nast"pnie do zatwierdzenia Radzie
Najwy'szej ZSRR;
h) ustanawia ordery, medale i tytu$y honorowe
ZSRR;
i) odznacza orderami i medalami ZSRR i nadaje
tytu$y honorowe ZSRR;
j) ma prawo $aski;
k) ustanawia stopnie wojskowe, rangi
dyplomatyczne i inne specjalne tytu$y;
l) mianuje i odwo$uje naczelne dowództwo Si$
Zbrojnych ZSRR;
$) w okresie mi"dzy sesjami Rady Najwy'szej
ZSRR og$asza stan wojny w razie napadu wojennego
na ZSRR albo w razie konieczno&ci wykonania
zobowi)za% co do wzajemnej obrony przed agresj),
wynikaj)cych z umów mi"dzynarodowych;
m) og$asza mobilizacj" ogóln) i cz"&ciow);
n) ratyfikuje i wypowiada umowy
mi"dzynarodowe ZSRR;
o) mianuje i odwo$uje pe$nomocnych
przedstawicieli ZSRR w pa%stwach obcych;
p) przyjmuje listy uwierzytelniaj)ce i
odwo$awcze akredytowanych przy nim
dyplomatycznych przedstawicieli pa%stw obcych;
r) og$asza stan wojenny w poszczególnych
miejscowo&ciach lub w ca$ym ZSRR w celach obrony
ZSRR lub zapewnienia porz)dku publicznego i bezpie-
cze%stwa pa%stwowego.
Artyku$ 50
Rada Zwi)zku i Rada Narodowo&ci wybieraj)
komisje mandatowe, które sprawdzaj) pe$nomocnictwa
delegatów ka'dej izby. Na wniosek komisji manda-
towych izby postanawiaj) b)d# uzna- pe$nomocnictwa,
b)d# te' uniewa'ni- wybory poszczególnych
delegatów.
 Artyku$ 51
Rada Najwy'sza ZSRR mianuje, kiedy uzna to za
niezb"dne, komisje &ledcze i rewizyjne w dowolnej
sprawie.
Wszystkie instytucje i osoby urz"dowe
obowi)zane s) spe$nia- ')dania tych komisji i
przedstawia- im niezb"dne materia$y i dokumenty.
Artyku$ 52
Delegat do Rady Najwy'szej ZSRR nie mo'e by-
poci)gany do odpowiedzialno&ci s)dowej ani
aresztowany bez zgody Rady Najwy'szej ZSRR, w
okresie za& mi"dzy sesjami Rady Najwy'szej ZSRR -
bez zgody Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR.
Artyku$ 53
Po wyga&ni"ciu pe$nomocnictw lub po
przedterminowym rozwi)zaniu Rady Najwy'szej
ZSRR Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR zachowuje
swe pe$nomocnictwo a' do utworzenia przez nowo
obran) Rad" Najwy'sz) ZSRR nowego Prezydium
Rady Najwy'szej ZSRR.
Artyku$ 54
Po wyga&ni"ciu pe$nomocnictw lub w razie
przedterminowego rozwi)zania Rady Najwy'szej
ZSRR Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR zarz)dza
nowe wybory w terminie najwy'ej dwumiesi"cznym
od dnia wyga&ni"cia pe$nomocnictw lub rozwi)zania
Rady Najwy'szej ZSRR.
Artyku$ 55
Prezydium Rady Najwy'szej ZSRR w
poprzednim sk$adzie zwo$uje nowo wybran) Rad"
Najwy'sz) ZSRR najpó#niej w terminie
trzymiesi"cznym po wyborach.

Artyku$ 56
Rada Najwy'sza ZSRR na wspólnym posiedzeniu
obu izb powo$uje rz)d ZSRR - Rad" Ministrów ZSRR.
 Rozdzia$ IV
Najwy'sze Organa W$adzy
Pa%stwowej
Republik Zwi)zkowych
Artyku$ 57
Najwy'szym Organem w$adzy pa%stwowej
Republiki Zwi)zkowej jest Rada Najwy'sza Republiki
Zwi)zkowej.
Artyku$ 58
Rad" Najwy'sz) Republiki Zwi)zkowej
wybieraj) obywatele republiki na okres lat czterech.
Normy przedstawicielstwa ustalane s) przez
Konstytucj" Republik Zwi)zkowych.
Artyku$ 59
Rada Najwy'sza Republiki Zwi)zkowej jest
jedynym organem ustawodawczym republiki.
Artyku$ 60
Rada Najwy'sza Republiki Zwi)zkowej:
a) uchwala Konstytucj" republiki i wprowadza do
niej zmiany zgodnie z artyku$em 16 Konstytucji ZSRR;
b) zatwierdza Konstytucje wchodz)cych w jej
sk$ad republik autonomicznych i okre&la granice ich
terytorium;
c) zatwierdza plan gospodarki narodowej i bud'et
republiki;
d) ma prawo amnestii i $aski w stosunku do
obywateli skazanych przez organa s)dowe Republiki
Zwi)zkowej;
e) ustala przedstawicielstwo Republiki
Zwi)zkowej w stosunkach mi"dzynarodowych;
f) ustala tryb tworzenia republika%skich formacji
wojskowych.
Artyku$ 61
Rada Najwy'sza Republiki Zwi)zkowej wybiera
Prezydium Rady Najwy'szej Republiki Zwi)zkowej w
sk$adzie: Przewodnicz)cy Prezydium Rady Najwy'szej
Republiki Zwi)zkowej, jego zast"pcy. Sekretarz
Prezydium i cz$onkowie Prezydium Rady Najwy'szej
Republiki Zwi)zkowej.
Pe$nomocnictwa Prezydium Rady Najwy'szej
Republiki Zwi)zkowej okre&la Konstytucja Republiki
Zwi)zkowej.
 Artyku$ 62
Rada Najwy'sza Republiki Zwi)zkowej dla
prowadzenia obrad wybiera Przewodnicz)cego Rady
Najwy'szej Republiki Zwi)zkowej oraz jego
zast"pców.
Artyku$ 63
Rada Najwy'sza Republiki Zwi)zkowej powo$uje
Rz)d Republiki Zwi)zkowej - Rad" Ministrów
Republiki Zwi)zkowej.

Rozdzia$ V
Organa Administracji Pa%stwowej
Zwi)zku Socjalistycznych Republik
Radzieckich
Artyku$ 64
Najwy'szym organem wykonawczym i
zarz)dzaj)cym w$adzy pa%stwowej Zwi)zku
Socjalistycznych Republik Radzieckich jest Rada
Ministrów ZSRR.
Artyku$ 65
Rada Ministrów ZSRR jest odpowiedzialna przed
Rad) Najwy'sz) ZSRR i zdaje jej spraw" ze swej
dzia$alno&ci, a w okresie mi"dzy sesjami Rady
Najwy'szej - odpowiedzialna jest przed Prezydium
Rady Najwy'szej ZSRR, któremu zdaje spraw" ze swej
dzia$alno&ci.
Artyku$ 66
Rada Ministrów ZSRR wydaje uchwa$y i
rozporz)dzenia na podstawie i w wykonaniu
obowi)zuj)cych ustaw oraz sprawdza wykonanie.
Artyku$ 67
Uchwa$y i rozporz)dzenia Rady Ministrów ZSRR
podlegaj) obowi)zkowemu wykonaniu na ca$ym
terytorium ZSRR.
Artyku$ 68
 Rada Ministrów ZSRR:
a) koordynuje i nadaje kierunek pracy
ogólnozwi)zkowych i zwi)zkowo-republika%skich
Ministrów ZSRR oraz innych podleg$ych jej instytucji;
b) podejmuje kroki w celu zrealizowania planu
gospodarki narodowej, bud'etu pa%stwowego oraz w
celu umocnienia systemu kredytowo-pieni"'nego;
c) podejmuje kroki w celu zapewnienia porz)dku
publicznego, obrony interesów pa%stwa i ochrony praw
obywateli;
d) realizuje ogólne kierownictwo w dziedzinie
stosunków z pa%stwami obcymi;
e) ustanawia coroczne kontyngenty obywateli
podlegaj)cych powo$aniu do czynnej s$u'by
wojskowej, kieruje ogóln) organizacj) Si$ Zbrojnych
kraju;
 f) tworzy w razie potrzeby specjalne Komitety i
G$ówne Urz"dy przy Radzie Ministrów ZSRR do
spraw budownictwa gospodarczego, kulturalnego i
obronnego.
Artyku$ 69
Rada Ministrów ZSRR ma prawo w dzia$ach
administracji i gospodarki nale')cych do kompetencji
ZSRR zawiesza- uchwa$y i rozporz)dzenia Rad
Ministrów republik zwi)zkowych oraz uchyla-
zarz)dzenia i instrukcje Ministrów ZSRR.
Artyku$ 70
Rada Ministrów ZSRR powo$ywana jest przez
Rad" Najwy'sz) ZSRR i sk$ada si" z:
Przewodnicz)cego Rady Ministrów ZSRR;
Zast"pców Przewodnicz)cego Rady Ministrów
ZSRR;
Przewodnicz)cego Pa%stwowego Komitetu
Planowania Rady Ministrów ZSRR;
Przewodnicz)cego Pa%stwowego Komitetu Rady
Ministrów ZSRR do Spraw Zaopatrzenia
Materia$owego i Technicznego Gospodarki
Narodowej;
Przewodnicz)cego Pa%stwowego Komitetu Rady
Ministrów ZSRR do Spraw Budownictwa;
Ministrów ZSRR;
Przewodnicz)cego Komitetu do Spraw Sztuki.
Artyku$ 71
Rz)d ZSRR lub Minister ZSRR, do których
skierowana zosta$a interpelacja delegata do Rady
Najwy'szej ZSRR, obowi)zani s) w terminie najwy'ej
trzydniowym do udzielenia ustnej lub pisemnej
odpowiedzi w odno&nej izbie.
Artyku$ 72
Ministrowie ZSRR kieruj) dzia$ami administracji
pa%stwowej, nale')cymi do kompetencji ZSRR.
Artyku$ 73
 Ministrowie ZSRR wydaj) w zakresie
kompetencji odno&nych Ministerstw zarz)dzenia i
instrukcje na podstawie i w wykonaniu
obowi)zuj)cych ustaw, jak równie' uchwa$ i
rozporz)dze% Rady Ministrów ZSRR oraz sprawdzaj)
ich wykonanie.
Artyku$ 74
Ministerstwa ZSRR s) b)d# ogólnozwi)zkowe,
b)d# zwi)zkowo-republika%skie.
 Ministerstwa ogólnozwi)zkowe kieruj)
powierzonym im dzia$em administracji pa%stwowej na
ca$ym terytorium ZSRR b)d# bezpo&rednio za po-
&rednictwem mianowanych przez siebie organów.
Artyku$ 76
Ministerstwa zwi)zkowo-republika%skie kieruj)
powierzonym im dzia$em administracji pa%stwowej z
regu$y za po&rednictwem jednoimiennych Ministerstw
republik zwi)zkowych i bezpo&rednio zarz)dzaj) tylko
okre&lon) ograniczon) liczb) przedsi"biorstw wed$ug
spisu zatwierdzonego przez Prezydium Rady
Najwy'szej ZSRR.

Artyku$ 77
Do ogólnozwi)zkowych Ministerstw
nale') Ministerstwa:
Przemys$u Lotniczego;
Przemys$u Samochodowego i Traktorowego;
Przemys$u Papierniczego i Drzewnego;
Handlu Zagranicznego;
Marynarki Wojennej;
Uzbrojenia;
Geologii;
Budownictwa Miejskiego;
Pa%stwowych Rezerw ,ywno&ciowych i
Materia$owych;
Skupu;
Przemys$u Budowy Maszyn i Przyrz)dów;
,eglugi Morskiej;
Przemys$u Naftowego;
Przemys$u Telekomunikacyjnego;
Komunikacji;
,eglugi Rzecznej;
()czno&ci;
Budowy Maszyn Rolniczych;
Budowy Obrabiarek;
Budowy Maszyn Budowlanych i Drogowych;
Budowy Przedsi"biorstw Budowy Maszyn;
Budowy Przedsi"biorstw Przemys$u Ci"'kiego;
Przemys$u Budowy Okr"tów;
Budowy Maszyn dla Transportu;
Rezerw Pracy;
Budowy Maszyn Ci"'kich;
Przemys$u W"glowego;
Przemys$u Chemicznego;
Hutnictwa Metali Nie'eleznych;
 Hutnictwa ,elaza;
Przemys$u Elektrotechnicznego;
Elektrowni.

Artyku$ 78
Do Ministerstw zwi)zkowo-republika%skich
nale') Ministerstwa;

Spraw Wewn"trznych;
Spraw Wojskowych;
Szkó$ Wy'szych;
Kontroli Pa%stwowej;
Bezpiecze%stwa Pa%stwowego;
Ochrony Zdrowia;
Spraw Zagranicznych;
Kinematografii;
Przemys$u Lekkiego;
Le&nictwa;
Przemys$u Le&nego;
Przemys$u Mi"snego i Mleczarskiego;
Przemys$u Spo'ywczego;
Przemys$u Materia$ów Budowlanych;
Przemys$u Rybnego;
Rolnictwa;
Sowchozów;
Handlu;
Finansów;
Uprawy Bawe$ny;
Sprawiedliwo&ci.

Rozdzia$ VI
Organa Administracji
Pa%stwowej
Republik Zwi)zkowych
Artyku$ 79
 Najwy'szym organem wykonawczym i
zarz)dzaj)cym w$adzy pa%stwowej Republiki
Zwi)zkowej jest Rada Ministrów Republiki
Zwi)zkowej.
Artyku$ 80
Rada Ministrów Republiki Zwi)zkowej jest
odpowiedzialna przed Rad) Najwy'sz) Republiki
Zwi)zkowej i zdaje jej spraw" ze swej dzia$alno&ci, a
w okresie mi"dzy sesjami Rady Najwy'szej Republiki
Zwi)zkowej odpowiedzialna jest przed Prezydium
Rady Najwy'szej Zwi)zkowej, któremu zdaje spraw"
ze swej dzia$alno&ci.
 Artyku$ 81
Rada Ministrów Republiki Zwi)zkowej wydaje
uchwa$y i rozporz)dzenia na podstawie i w wykonaniu
obowi)zuj)cych ustaw ZSRR i Republiki Zwi)zkowej,
uchwa$ i rozporz)dze% Rady Ministrów ZSRR oraz
sprawdza ich wykonanie.
Artyku$ 82
Rada Ministrów Republiki Zwi)zkowej ma
prawo zawiesza- uchwa$y i rozporz)dzenia Rad
Ministrów republik autonomicznych oraz uchyla-
uchwa$y i rozporz)dzenia komitetów wykonawczych
Rad Delegatów Ludu Pracuj)cego krajów, obwodów
oraz obwodów autonomicznych.
Artyku$ 83
Rada Ministrów Republiki Zwi)zkowej powo$ywana
jest przez Rad" Najwy'sz) Republiki Zwi)zkowej i
sk$ada si" z:
Przewodnicz)cego Rady Ministrów Republiki
Zwi)zkowej;
Zast"pców Przewodnicz)cego Rady Ministrów;
Przewodnicz)cego Pa%stwowej Komisji
Planowania;
Ministrów;
Naczelnika Urz"du do Spraw Sztuki;
Przewodnicz)cego Komitetu do Spraw Instytucji
Kulturalno-O&wiatowych.
Artyku$ 84
Ministrowie Republiki Zwi)zkowej kieruj)
dzia$ami administracji pa%stwowej, nale')cymi do
kompetencji Republiki Zwi)zkowej.
Artyku$ 85
Ministrowie Republiki Zwi)zkowej wydaj) w
zakresie kompetencji odno&nych Ministerstw
zarz)dzenia i instrukcje na podstawie i w wykonaniu
ustaw ZSRR i Republiki Zwi)zkowej, uchwa$ i
rozporz)dze% Rady Ministrów ZSRR i Republiki
Zwi)zkowej, zarz)dze% i instrukcji zwi)zkowo-
republika%skich Ministerstw ZSRR.
Artyku$ 86
Ministerstwa Republiki Zwi)zkowej s) b)d#
zwi)zkowo-republika%skie, b)d# republika%skie.
Artyku$ 87
Ministerstwa zwi)zkowo-republika%skie kieruj)
powierzonym im dzia$em administracji pa%stwowej,
podlegaj)c zarówno Radzie Ministrów Republiki
Zwi)zkowej, jak i odno&nemu zwi)zkowo-
republika%skiemu Ministerstwu ZSRR.
 Artyku$ 88
Republika%skie Ministerstwa kieruj)
powierzonym im dzia$em administarcji pa%stwowej,
podlegaj)c bezpo&rednio Radzie Ministrów Republiki
Zwi)zkowej.

Rozdzia$ VII
Najwy'sze Organa W$adzy Pa%stwowej
Autonomicznych Socjalistycznych
Republik Radzieckich
Artyku$ 89
Najwy'szym organem w$adzy pa%stwowej
Republiki Autonomicznej jest Rada Najwy'sza ASRR.
Artyku$ 90
Rad" Najwy'sz) Republiki Autonomicznej
wybieraj) obywatele republiki na okres czterech lat,
wed$ug norm przedstawicielstwa ustanawianych przez
Konstytucj" Republiki Autonomicznej.
Artyku$ 91
Rada Najwy'sza Republiki Autonomicznej jest
jedynym organem ustawodawczym ASRR.
Artyku$ 92
Ka'da Republika Autonomiczna posiada w$asn)
Konstytucj", uwzgl"dniaj)c) w$a&ciwo&ci Republiki
Autonomicznej i u$o'on) w ca$kowitej zgodno&ci z
Konstytucj) Republiki Zwi)zkowej.
Artyku$ 93
Rada Najwy'sza Republiki Autonomicznej
wybiera Prezydium Rady Najwy'szej Republiki
Autonomicznej i powo$uje Rad" Ministrów Republiki
Autonomicznej zgodnie ze swoj) Konstytucj).

Rozdzia$ VIII
 Terenowe Organa W$adzy
Pa%stwowej
Artyku$ 94
Organami w$adzy pa%stwowej w krajach,
obwodach, obwodach autonomicznych, okr"gach,
rejonach, miastach, osiedlach wiejskich (stanicach,
wsiach, chutorach, kisz$akach, au$ach) s) Rady
Delegatów Ludu Pracuj)cego.
Artyku$ 95
Krajowe, obwodowe, obwodów autonomicznych,
okr"gowe, rejonowe, miejskie (stanic, wsi, chutorów,
kisz$aków, au$ów) Rady Delegatów Ludu Pracuj)cego
wybierane s) przez lud pracuj)cy danego kraju,
obwodu, obwodu autonomicznego, okr"gu, rejonu,
miasta, osiedla wiejskiego na okres lat dwóch.
Artyku$ 96
Normy przedstawicielstwa do Rad Delegatów
Ludu Pracuj)cego s) okre&lane przez Konstytucj"
republik zwi)zkowych.
Artyku$ 97
Rady Delegatów Ludu Pracuj)cego kieruj)
dzia$alno&ci) podleg$ych im organów administracji,
zabezpieczaj) ochron" porz)dku publicznego, prze-
strzeganie ustaw i ochron" praw obywateli, kieruj)
terenowym budownictwem gospodarczym i
kulturalnym, ustalaj) terenowy bud'et.
Artyku$ 98
Rady Delegatów Ludu Pracuj)cego podejmuj)
uchwa$y i wydaj) rozporz)dzenia w granicach
uprawnie% nadanych im przez ustawy ZSRR i
Republiki Zwi)zkowej.
Artyku$ 99
Organami wykonawczymi i zarz)dzaj)cymi
krajowych, obwodowych, obwodów autonomicznych,
okr"gowych, rejonowych, miejskich i wiejskich Rad
Delegatów Ludu Pracuj)cego s) wybierane przez nie
komitety wykonawcze w sk$adzie: przewodnicz)cy,
jego zast"pcy, sekretarz i cz$onkowie.
Artyku$ 100
Organami wykonawczymi z zarz)dzaj)cymi Rad
Delegatów Ludu Pracuj)cego w niewielkich osiedlach,
zgodnie z Konstytucjami republik zwi)zkowych, s)
wybierani przez Rady Delegatów Ludu Pracuj)cego:
przewodnicz)cy, zast"pca przewodnicz)cego i
sekretarz.
Artyku$ 101
Organa wykonawcze Rad Delegatów Ludu
Pracuj)cego bezpo&rednio podlegaj) zarówno Radzie
Delegatów Ludu Pracuj)cego, która je wybra$a, jak i
organowi wykonawczemu nadrz"dnej Rady Delegatów
Ludu Pracuj)cego.

Rozdzia$ IX
S)d i
Prokuratura
Artyku$ 102
Wymiar Sprawiedliwo&ci w ZSRR sprawuj): S)d
Najwy'szy ZSRR, S)dy Najwy'sze republik
zwi)zkowych, s)dy krajowe i obwodowe, s)dy
republik autonomicznych i obwodów autonomicznych,
s)dy okr"gowe, specjalne s)dy ZSRR, tworzone na
podstawie uchwa$y Rady Najwy'szej ZSRR, s)dy
ludowe.
Artyku$ 103
Rozpatrywanie spraw we wszystkich s)dach
odbywa si" przy udziale $awników ludowych, oprócz
wypadków specjalnie przewidzianych przez ustaw".
Artyku$ 104
S)d Najwy'szy ZSRR jest najwy'szym organem
s)dowym. S)dowi Najwy'szemu ZSRR porucza si"
nadzór nad dzia$alno&ci) s)dow) wszystkich organów
s)dowych ZSRR i republik zwi)zkowych.
Artyku$ 105
S)d Najwy'szy ZSRR i s)dy specjalne ZSRR
wybierane s) przez Rad" Najwy'sz) ZSRR na okres lat
pi"ciu.
Artyku$ 106
S)dy Najwy'sze republik zwi)zkowych
wybierane s) przez Rady Najwy'sze republik
zwi)zkowych na okres lat pi"ciu.
Artyku$ 107
S)dy Najwy'sze republik autonomicznych
wybierane s) przez Rady Najwy'sze republik
autonomicznych na okres lat pi"ciu.
Artyku$ 108
S)dy krajowe i obwodowe, s)dy obwodów
autonomicznych, s)dy okr"gowe wybierane s) przez
krajowe, obwodowe lub okr"gowe Rady Delegatów
Ludu Pracuj)cego lub przez Rady Delegatów Ludu
Pracuj)cego obwodów autonomicznych na okres lat
pi"ciu.
Artyku$ 109
S)dy ludowe wybierane s) przez obywateli
rejonu na podstawie powszechnego, bezpo&redniego i
równego prawa wyborczego w tajnym g$osowaniu na
okres lat trzech.
Artyku$ 110
Post"powanie s)dowe odbywa si" w j"zyku
Republiki Zwi)zkowej lub Republiki Autonomicznej
albo obwodu autonomicznego, przy czym osobom nie
w$adaj)cym tym j"zykiem zagwarantowana jest
mo'liwo&- ca$kowitego zaznajomienia si" z
materia$ami sprawy przez t$umacza oraz prawo
wyst"powania w s)dzie w j"zyku ojczystym.
 Artyku$ 111
Rozprawy s)dowe we wszystkich s)dach ZSRR
s) jawne, o ile ustawa nie przewiduje wyj)tków, z
zapewnieniem oskar'onemu prawa do obrony.

Artyku$ 112
S"dziowie s) niezawi&li i
podlegaj) tylko ustawie.

Artyku$ 113
Najwy'szy nadzór nad &cis$ym przestrzeganiem
ustaw przez wszystkie Ministerstwa i podleg$e im
instytucje, jak równie' przez poszczególne osoby
urz"dowe oraz przez obywateli ZSRR powierza si"
Prokuratorowi Generalnemu ZSRR.
Artyku$ 114
Prokurator Generalny ZSRR mianowany jest
przez Rad" Najwy'sz) ZSRR na okres lat siedmiu.
Artyku$ 115
Prokuratorzy republika%scy, krajowi, obwodowi
oraz prokuratorzy republik autonomicznych i
obwodów autonomicznych mianowani s) przez
Prokuratora Generalnego ZSRR na okres lat pi"ciu.
Artyku$ 116
Prokuratorzy okr"gowi, rejonowi i miejscy
mianowani s) na okres lat pi"ciu przez prokuratorów
republik zwi)zkowych i zatwierdzani przez
Prokuratora Generalnego ZSRR.
Artyku$ 117
Organa prokuratury sprawuj) swoje funkcje
niezale'nie od jakichkolwiek organów terenowych,
podlegaj)c jedynie Prokuratorowi Generalnemu ZSRR.
 Rozdzia$ X
Podstawowe Prawa i Obowi)zki
Obywateli
Artyku$ 118
Obywatele ZSRR maj) prawo do pracy, to jest
prawo do otrzymania zagwarantowanego zatrudnienia
z op$at) ich pracy odpowiednio do jej ilo&ci i jako&ci.
Prawo do pracy jest zabezpieczone przez
socjalistyczn) organizacj" gospodarki narodowej,
nieustanny wzrost si$ wytwórczych spo$ecze%stwa
radzieckiego, usuni"cie mo'liwo&ci kryzysów
gospodarczych oraz zlikwidowanie bezrobocia.
 Artyku$ 119
Obywatele ZSRR maj) prawo do wypoczynku.
Prawo do wypoczynku jest zabezpieczone przez
ustanowienie dla robotników i pracowników
umys$owych o&miogodzinnego dnia pracy i skrócenie
dnia pracy do siedmiu i sze&ciu godzin dla szeregu
zawodów o ci"'kich warunkach pracy i do czterech
godzin - w oddzia$ach o szczególnie ci"'kich
warunkach pracy; przez ustanowienie corocznych
urlopów dla robotników i pracowników umys$owych z
zachowaniem p$acy roboczej; przez oddanie do u'ytku
ludu pracuj)cego szerokiej sieci sanatoriów, domów
wypoczynkowych, klubów.
Artyku$ 120
Obywatele ZSRR maj) prawo do materialnego
zabezpieczenia na staro&-, jak równie' - na wypadek
choroby i utraty zdolno&ci do pracy.
Prawo to jest zabezpieczone przez szeroki rozwój
ubezpiecze% spo$ecznych robotników i pracowników
umys$owych na koszt pa%stwa, przez bezp$atn) pomoc
lekarsk) dla ludu pracuj)cego, oddanie do u'ytku ludu
pracuj)cego szerokiej sieci uzdrowisk.
Artyku$ 121
Obywatele ZSRR maj) prawo do nauki.
Prawo to jest zabezpieczone przez powszechne,
obowi)zkowe pocz)tkowe nauczanie, bezp$atn) szko$"
siedmioletni), przez system stypendiów pa%stwowych
dla wyró'niaj)cych si" studentów szkó$ wy'szych,
przez nauk" w szko$ach w j"zyku ojczystym,
organizowanie w zak$adach przemys$owych,
sowchozach, w o&rodkach maszynowo-traktorowych i
w ko$chozach bezp$atnego zawodowego, technicznego
i agronomicznego szkolenia ludu pracuj)cego.
Artyku$ 122
Kobiecie w ZSRR przys$uguj) równe z
m"'czyzn) prawa we wszystkich dziedzinach 'ycia
gospodarczego, pa%stwowego, kulturalnego i
spo$ecznego.
Mo'liwo&- zrealizowania tych praw kobiet jest
zabezpieczona przez przyznanie kobiecie na równi z
m"'czyzn) prawa do pracy, op$aty za prac",
wypoczynku, ubezpieczenia spo$ecznego i nauki, przez
ochron" pa%stwow) interesów matki i dziecka,
pa%stwow) pomoc matkom wielodzietnym i samot-
nym, przyznanie kobietom urlopów w okresie ci)'y z
zachowaniem zarobku oraz szerok) sie- zak$adów
po$o'niczych, '$obków i przedszkoli.
Artyku$ 125
Równouprawnienie obywateli ZSRR, bez
wzgl"du na ich narodowo&- i ras", we wszystkich
dziedzinach 'ycia gospodarczego, pa%stwowego,
kulturalnego i spo$eczno-politycznego jest
niezwzruszonym prawem.
 Jakiekolwiek bezpo&rednie czy po&rednie
ograniczenie praw, lub odwrotnie, wprowadzenie
bezpo&redniego lub po&redniego uprzywilejowania
obywateli w zale'no&ci od ich przynale'no&ci rasowej i
narodowej, jak równie' wszelkie propagowanie
wy$)czno&ci rasowej lub narodowej albo nienawi&ci i
pogardy - karane jest przez ustaw".
Artyku$ 124
W celu zapewnienia obywatelom wolno&ci
sumienia ko&ció$ w ZSRR oddzielony jest od pa%stwa,
a szko$a od ko&cio$a. Wolno&- uprawiania kultów
religijnych oraz wolno&- propagandy antyreligijnej
przys$uguje wszystkim obywatelom.
Artyku$ 125
Zgodnie z interesami ludu pracuj)cego i w celu
umocnienia ustroju socjalistycznego prawo gwarantuje
obywatelom ZSRR:
a) wolno&- s$owa,
b) wolno&- prasy,
c) wolno&- zgromadze% i wieców,
d) wolno&- pochodów i demonstracji ulicznych.
Te prawa obywateli s) zabezpieczone przez
oddanie ludowi pracuj)cemu i jego organizacjom
drukar%, zasobów papieru, gmachów publicznych, ulic,
&rodków $)czno&ci oraz innych warunków
materialnych, niezb"dnych do ich zrealizowania.
Artyku$ 126
Zgodnie z interesami ludu pracuj)cego i w celu
rozwoju inicjatywy organizacyjnej i aktywno&ci
politycznej mas ludowych zapewnia si" obywatelom
ZSRR prawo zrzeszania w organizacje spo$eczne:
zwi)zki zawodowe, zrzeszenia spó$dzielcze,
organizacje m$odzie'owe, organizacje sportowe i
obronne, stowarzyszenia kulturalne, techniczne i
naukowe, najbardziej za& aktywni i u&wiadomieni
obywatele spo&ród klasy robotniczej i innych warstw
ludu pracuj)cego jednocz) si" we Wszechzwi)zkow)
Komunistyczn) Parti" (bolszewików), b"d)c)
czo$owym oddzia$em ludu pracuj)cego w jego walce o
umocnienie i rozwój ustroju socjalistycznego oraz
stanowi)c) kierowniczy trzon wszystkich organizacji
ludu pracuj)cego, zarówno spo$ecznych jak
pa%stwowych.
Artyku$ 127
Obywatelom ZSRR zapewnia si" nietykalno&-
osobist). Nikt nie mo'e by- aresztowany bez
postanowienia s)du lub sankcji prokuratora.
Artyku$ 128
Nietykalno&- mieszkania obywateli i tajemnica
korespondencji znajduj) si" pod ochron) ustawy.
 Artyku$ 129
ZSRR udziela prawa azylu obywatelom pa%stw
obcych, prze&ladowanym za obron" interesów ludu
pracuj)cego, b)d# za dzia$alno&- naukow), b)d# za
walk" narodowo-wyzwole%cz).
Artyku$ 130
Ka'dy obywatel ZSRR obowi)zany jest
przestrzega- Konstytucji Zwi)zku Socjalistycznych
Republik Radzieckich, wykonywa- ustawy,
przestrzega- dyscypliny pracy, uczciwie spe$nia-
obowi)zki spo$eczne, szanowa- przepisy
socjalistycznego wspó$'ycia.
Artyku$ 131
Ka'dy obywatel ZSRR obowi)zany jest strzec i
umacnia- spo$eczn), socjalistyczn) w$asno&- jako
&wi"t) i nietykaln) postaw" ustroju radzieckiego, jako
#ród$o bogactwa i pot"gi ojczyzny, jako #ród$o
dobrobytu i kulturalnego 'ycia ca$ego ludu
pracuj)cego.
Osoby, które dopuszczaj) si" zamachu na
spo$eczn), socjalistyczn) w$asno&-, s) wrogami
narodu.
Artyku$ 132
Powszechny obowi)zek s$u'by wojskowej jest
prawem obowi)zuj)cym. S$u'ba wojskowa w
szeregach Si$ Zbrojnych ZSRR jest zaszczytnym
obowi)zkiem obywateli ZSRR.
Artyku$ 133
Obrona ojczyzny jest &wi"tym obowi)zkiem
ka'dego obywatela ZSRR. Zdrada ojczyzny: z$amanie
przysi"gi, przej&cie na stron" wroga, przyczynienie
uszczerbku mocy wojennej pa%stwa, szpiegostwo -
karane s) z ca$) surowo&ci) prawa jako najci"'sza
zbrodnia.

Rozdzia$ XI
 System
Wyborczy
Artyku$ 134
Wybory delegatów do wszystkich Rad Delegatów
Ludu Pracuj)cego: do Rady Najwy'szej ZSRR, do Rad
Najwy'szych republik zwi)zkowych, do krajowych i
obwodowych Rad Delegatów Ludu Pracuj)cego, do
Rad Najwy'szych republik autonomicznych, do Rad
Delegatów Ludu Pracuj)cego obwodów
autonomicznych, do okr"gowych, rejonowych,
miejskich i wiejskich (stanicy, wsi, chutoru, kisz$aku,
au$u) Rad Delegatów Ludu Pracuj)cego - dokonywane
s) przez wyborców na podstawie powszechnego,
równego i bezpo&redniego prawa wyborczego w
tajnym g$osowaniu.
 Artyku$ 135
Wybory delegatów s) powszechne: wszyscy
obywatele ZSRR, którzy uko%czyli 18 lat, niezale'nie
od przynale'no&ci rasowej i narodowej, p$ci, wyznania,
cenzusu wykszta$cenia, osiad$o&ci, pochodzenia
spo$ecznego, stanu maj)tkowego i poprzedniej
dzia$alno&ci maj) prawo bra- udzia$ w wyborach
delegatów, z wyj)tkiem osób chorych umys$owo oraz
skazanych przez s)d z pozbawieniem praw
wyborczych.
Na delegata do Rady Najwy'szej mo'e by-
wybrany ka'dy obywatel, który uko%czy$ 23 lata,
niezale'nie od przynale'no&ci rasowej i narodowej,
p$ci, wyznania, cenzusu wykszta$cenia, osiad$o&ci.
Artyku$ 136
Wybory delegatów s) równe: ka'dy obywatel
posiada jeden g$os: wszyscy obywatele bior) udzia$ w
wyborach na równych zasadach.

Artyku$ 137
Kobiety maj) prawo wybiera- i by- wybierane na
równi z m"'czyznami.

Artyku$ 138
Obywatele znajduj)cy si" w szeregach Si$
Zbrojnych ZSRR maj) prawo wybiera- i by-
wybieranymi na równi z wszystkimi obywatelami.
Artyku$ 139
Wybory delegatów s) bezpo&rednie: wybory do
wszystkich Rad Delegatów Ludu Pracuj)cego,
pocz)wszy od wiejskiej i miejskiej Rady Delegatów
Ludu Pracuj)cego a' do Rady Najwy'szej ZSRR
w$)cznie, dokonywane s) przez obywateli wprost w
drodze bezpo&rednich wyborów.
 Artyku$ 140
G$osowanie przy wyborach
delegatów jest tajne.

Artyku$ 141
Kandydatów podczas wyborów wystawia si"
wed$ug okr"gów wyborczych. Prawo wystawiania
kandydatów przys$uguje organizacjom spo$ecznym i
zrzeszeniom ludu pracuj)cego: komunistycznym
organizacjom partyjnym, zwi)zkom zawodowym,
spó$dzielniom, organizacjom m$odzie'y,
stowarzyszeniom kulturalnym.
Artyku$ 142
Obowi)zkiem ka'dego delegata jest sk$adanie
sprawozda% wobec wyborców ze swojej pracy i z pracy
Rady Delegatów Ludu Pracuj)cego; ka'dy delegat
mo'e by- w ka'dym czasie odwo$any na podstawie
uchwa$y wi"kszo&ci wyborców w trybie ustanowionym
przez ustaw".
 Rozdzia$ XII
God$o, Flaga,
Stolica
Artyku$ 143
God$o pa%stwowe Zwi)zku Socjalistycznych
Republik Radzieckich sk$ada si" z sierpa i m$ota na tle
kuli ziemskiej przedstawionej w promieniach s$o%ca i
obramowanej k$osami, z napisem w j"zykach republik:
„Proletariusze wszystkich krajów, $)czcie si"”. U góry
god$a znajduje si" pi"cioramienna gwiazda.
Artyku$ 144
Flaga pa%stwowa Zwi)zku Socjalistycznych
Republik Radzieckich sk$ada si" z p$atu tkaniny koloru
czerwonego z wizerunkiem w jej górnym rogu u
drzewca, z$otego sierpa i m$ota, a nad nimi - czerwonej
pi"cioramiennej gwiazdy, obramowanej z$ot)
obwódk). Stosunek szeroko&ci do d$ugo&ci wynosi 1:2.
Artyku$ 145
Stolic) Zwi)zku Socjalistycznych Republik
Radzieckich jest miasto Moskwa.

Rozdzia$ XIII
Tryb Zmiany
Konstytucji
Artyku$ 146
Zmiana Konstytucji ZSRR mo'e by- dokonana
jedynie na mocy uchwa$y Rady Najwy'szej ZSRR
powzi"tej wi"kszo&ci) co najmniej 2/3 g$osów w
ka'dej z jej izb.
 25. KONSTYTUCJA ZWI/ZKU
SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK
RADZIECKICH
Z 7 PA+DZIERNIKA 1977 R.
(Konstytucja, s. 36 i n.)
Wielka Socjalistyczna Rewolucja
Pa#dziernikowa dokonana przez robotników i ch$opów
Rosji pod kierownictwem partii komunistycznej na
czele z W. I. Leninem obali$a w$adz" kapitalistów i
obszarników, zerwa$a okowy ucisku, ustanowi$a
dyktatur" proletariatu i utworzy$a pa%stwo radzieckie -
pa%stwo nowego typu, podstawowe narz"dzie obrony
zdobyczy rewolucyjnych, budowy socjalizmu i
komunizmu. Rozpocz)$ si" ogólno&wiatowy
historyczny zwrot ludzko&ci od kapitalizmu do
socjalizmu.
Po osi)gni"ciu zwyci"stwa w wojnie domowej,
odparciu interwencji imperialistycznej w$adza
radziecka dokona$a g$"bokich przemian spo$eczno-
gospodarczych, po$o'y$a na zawsze kres wyzyskowi
cz$owieka przez cz$owieka, antagonizmom klasowym i
wa&niom narodowo&ciowym. Zjednoczenie republik
radzieckich w Zwi)zek Socjalistycznych Republik
Radzieckich pomno'y$o si$y i mo'liwo&ci narodów
kraju w budownictwie socjalizmu. Umocni$a si"
spo$eczna w$asno&- &rodków produkcji i prawdziwa
demokracja dla mas pracuj)cych. Po raz pierwszy w
historii ludzko&ci powsta$o spo$ecze%stwo
socjalistyczne.
Wymownym przejawem si$y socjalizmu sta$ si"
nieprzemijaj)cy bohaterski czyn narodu radzieckiego i
jego Si$ Zbrojnych, które odnios$y historyczne
zwyci"stwo w Wielkiej Wojnie Narodowej.
Zwyci"stwo to umocni$o autorytet i mi"dzynarodow)
pozycj" ZSRR, stworzy$o nowe sprzyjaj)ce
mo'liwo&ci wzrostu si$ socjalizmu, wyzwolenia
narodowego, demokracji i pokoju na ca$ym &wiecie.
Kontynuuj)c swoj) twórcz) dzia$alno&-, ludzie
pracy Zwi)zku Radzieckiego zapewnili szybki i
wszechstronny rozwój kraju i doskonalenie ustroju
socjalistycznego. Umocni$ si" sojusz klasy robotniczej,
ch$opstwa ko$chozowego i inteligencji ludowej,
przyja#% narodów i narodowo&ci ZSRR. Ukszta$towa$a
si" spo$eczno-polityczna i ideowa jedno&-
spo$ecze%stwa radzieckiego, którego si$) przewodni)
jest klasa robotnicza. Po wype$nieniu zada% dyktatury
proletariatu pa%stwo radzieckie sta$o si" pa%stwem
ogólnonarodowym. Wzros$a kierownicza rola partii
komunistycznej - awangardy ca$ego narodu.
W ZSRR zbudowano rozwini"te spo$ecze%stwo
socjalistyczne. Na tym etapie, w którym socjalizm
rozwija si" ju' na w$asnej podstawie, coraz pe$niej
ujawniaj) si" si$y twórcze nowego ustroju, zalety
socjalistycznego stylu 'ycia, ludzie pracy coraz szerzej
korzystaj) z owoców wielkich zdobyczy rewo-
lucyjnych.
Jest to spo$ecze%stwo, w którym stworzono
pot"'ne si$y wytwórcze, przoduj)c) nauk" i kultur", w
którym stale ro&nie dobrobyt narodu i powstaj) coraz
bardziej sprzyjaj)ce warunki do wszechstronnego
rozwoju jednostki.
Jest to spo$ecze%stwo o dojrza$ych
socjalistycznych stosunkach spo$ecznych, w którym na
podstawie zbli'enia wszystkich klas i warstw
spo$ecznych oraz równo&ci prawnej i faktycznej
wszystkich narodów i narodowo&ci, ich braterskiej
wspó$pracy powsta$a nowa historyczna wspólnota
ludzi - naród radziecki.
Jest to spo$ecze%stwo o wysokim stopniu
zorganizowania, wysokiej ideowo&ci i &wiadomo&ci
ludzi pracy - patriotów i internacjonalistów.
Jest to spo$ecze%stwo, którego prawem 'ycia jest
troska wszystkich o pomy&lno&- ka'dego i troska
ka'dego o pomy&lno&- wszystkich.
Jest to spo$ecze%stwo prawdziwej demokracji,
którego system polityczny zapewnia efektywne
zarz)dzanie wszystkimi sprawami spo$ecznymi, coraz
bardziej aktywny udzia$ ludzi pracy w 'yciu pa%stwa
oraz $)czenie realnych praw i wolno&ci obywateli z ich
obowi)zkami i odpowiedzialno&ci) przed
spo$ecze%stwem.
 Rozwini"te spo$ecze%stwo socjalistyczne stanowi
prawid$owy etap na drodze do komunizmu.
Najwy'szym celem pa%stwa radzieckiego jest
zbudowanie bezklasowego spo$ecze%stwa
komunistycznego, w którym rozwinie si" spo$eczny,
komunistyczny samorz)d. G$ównymi zadaniami
socjalistycznego pa%stwa ogólnonarodowego s):
zbudowanie materialno-technicznej bazy komunizmu,
udoskonalenie socjalistycznych stosunków
spo$ecznych i przekszta$cenie ich w stosunki
komunistyczne, wychowanie cz$owieka spo$ecze%stwa
komunistycznego, podwy'szenie materialnego i
kulturalnego poziomu 'ycia ludzi pracy, zapewnienie
bezpiecze%stwa kraju, przyczynianie si" do utrwalenia
pokoju i rozwijania mi"dzynarodowej wspó$pracy.
Naród radziecki,
- kieruj)c si" ideami naukowego komunizmu i
b"d)c wierny swym rewolucyjnym tradycjom,
- opieraj)c si" na wielkich spo$eczno-
gospodarczych i politycznych zdobyczach socjalizmu,
- d)')c do dalszego rozwoju demokracji
socjalistycznej,
-bior)c pod uwag" sytuacj" mi"dzynarodow)
ZSRR jako cz"&ci sk$adowej &wiatowego systemu
socjalizmu i zdaj)c sobie spraw" ze swej
internacjonalistycznej odpowiedzialno&ci,
- zachowuj)c ci)g$o&- idei i zasad pierwszej
Konstytucji z 1918 r.. Konstytucji ZSRR z 1924 r. i
Konstytucji ZSRR z 1936 r., utrwala podstawy ustroju
spo$ecznego i polityki ZSRR, ustanawia prawa,
wolno&ci i obowi)zki obywateli, zasady organizacji
oraz cele socjalistycznego pa%stwa ogólnonarodowego
i proklamuje je w niniejszej Konstytucji.

I
 PODSTAWY USTROJU SPO(ECZNEGO
I POLITYKI ZSRR
Rozdzia$ 1
System
polityczny
Art. 1
Zwi)zek Socjalistycznych Republik Radzieckich
jest socjalistycznym pa%stwem ogólnonarodowym,
wyra'aj)cym wol" i interesy robotników, ch$opów i
inteligencji, ludzi pracy wszystkich narodów i
narodowo&ci kraju.

Art. 2
Ca$a w$adza w ZSRR nale'y do ludu.
Lud sprawuje w$adz" pa%stwow) za
po&rednictwem rad deputowanych ludowych, które
stanowi) polityczn) podstaw" ZSRR.
Wszystkie inne organy pa%stwowe znajduj) si"
pod kontrol) rad deputowanych ludowych i s) im
podporz)dkowane.
 Art. 3
Organizacja i dzia$alno&- pa%stwa radzieckiego
jest zgodna z zasad) centralizmu demokratycznego:
wybieralno&ci wszystkich organów w$adzy pa%stwowej
od najni'szych do najwy'szych, ich odpowiedzialno&ci
przed narodem, mocy wi)')cej decyzji organów
nadrz"dnych dla organów ni'szego szczebla. Centra-
lizm demokratyczny $)czy jednolite kierownictwo z
inicjatyw) i twórcz) aktywno&ci) w terenie, z
odpowiedzialno&ci) ka'dego organu pa%stwowego i
ka'dej osoby urz"dowej za powierzon) spraw".

Art. 4
Pa%stwo radzieckie i wszystkie jego organy
dzia$aj) zgodnie z zasad) praworz)dno&ci
socjalistycznej, zapewniaj) ochron" porz)dku
prawnego oraz interesów spo$ecze%stwa, praw i
wolno&ci obywateli.
Organizacje pa%stwowe i spo$eczne oraz osoby
urz"dowe obowi)zane s) przestrzega- Konstytucji
ZSRR i praw radzieckich.
Art. 5
Najwa'niejsze sprawy 'ycia pa%stwowego
poddaje si" pod ogólnonarodow) dyskusj", a tak'e
ogólnonarodowe g$osowanie (referendum).

Art. 6
Kierownicz) i przewodni) si$) spo$ecze%stwa
radzieckiego, trzonem jego systemu politycznego oraz
wszystkich organizacji pa%stwowych i spo$ecznych jest
Komunistyczna Partia Zwi)zku Radzieckiego. KPZR
istnieje dla narodu i s$u'by narodowi.
Uzbrojona w nauk" marksistowsko-leninowsk)
partia komunistyczna wytycza generalne perspektywy
rozwoju spo$ecze%stwa, lini" polityki wewn"trznej i
zagranicznej ZSRR oraz kieruje wielk) twórcz)
dzia$alno&ci) narodu radzieckiego, nadaje planowy,
naukowo uzasadniony charakter jego walce o zwy-
ci"stwo komunizmu.
 Wszystkie organizacje partyjne dzia$aj) w
ramach Konstytucji ZSRR.

Art. 7
Zwi)zki zawodowe, Wszechzwi)zkowy
Leninowski Komunistyczny Zwi)zek M$odzie'y,
organizacje spó$dzielcze i inne organizacje spo$eczne,
zgodnie ze swymi zadaniami statutowymi, uczestnicz)
w kierowaniu sprawami pa%stwowymi i spo$ecznymi
oraz w rozwi)zywaniu problemów politycznych,
gospodarczych i spo$ecznych.

Art. 8
Kolektywy pracownicze uczestnicz) w dyskusji i
rozwi)zywaniu spraw pa%stwowych i spo$ecznych, w
planowaniu produkcji i rozwoju socjalistycznego,
przygotowaniu i rozmieszczaniu kadr, w dyskusji i
rozwi)zywaniu problemów kierowania
przedsi"biorstwami i instytucjami, polepszaniu
warunków pracy i bytu, wykorzystaniu &rodków
przeznaczonych na rozwój produkcji, a tak'e na
przedsi"wzi"cia socjalno-kulturalne i bod#ce
materialne.
Kolektywy pracownicze rozwijaj)
wspó$zawodnictwo socjalistyczne, sprzyjaj)
upowszechnianiu przoduj)cych metod pracy,
umocnieniu dyscypliny pracy, wychowuj) swoich
cz$onków w duchu moralno&ci komunistycznej,
troszcz) si" o podnoszenie ich &wiadomo&ci
politycznej, kultury i kwalifikacji zawodowych.

Art. 9
Podstawowy kierunek rozwijania systemu
politycznego spo$ecze%stwa radzieckiego stanowi
dalszy rozwój demokracji socjalistycznej: coraz
szerszy udzia$ obywateli w kierowaniu sprawami
pa%stwa i spo$ecze%stwa, usprawnianie aparatu
pa%stwowego, zwi"kszanie aktywno&ci organizacji
spo$ecznych, wzmo'enie kontroli ludowej,
umacnianie podstaw prawnych 'ycia pa%stwowego
i spo$ecznego, rozszerzanie jawno&ci i sta$e
uwzgl"dnianie opinii publicznej.

Rozdzia$ 2
System
gospodarcz
y
Art. 10
Podstaw" systemu gospodarczego ZSRR
stanowi socjalistyczna w$asno&- &rodków
produkcji w formie pa%stwowej
(ogólnonarodowej) i ko$chozowo-spó$dzielczej.
[...]