ISSN 0035-9696

rudy i metal
Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT) Nakład do 500 egz.
K d 4Ćn 1^7^ ^. w*^1 7 r"!I • C*
R-49 2004
SIGMA
WARUNKI
CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT moŜna
składać w dowolnym terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć do
wolnej liczby kolejnych zeszytów kaŜdego czasopisma. Zamawiający moŜe otrzymywać
zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonani
u wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w
miarę moŜliwości — z posiadanych zapasów magazynowych. Warunkiem przyjęcia i re
alizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złoŜeniem zamówienia.
* Wpłat na prenumeratę moŜna dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzęd
ach Pocztowych (przekazy pienięŜne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazują
c środki na adres:
Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. 00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11 BPH PBK S.
A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6 Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012
* Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolp
ortaŜu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
* Na blankiecie wpłaty naleŜy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, licz
bę zamawianych egzemplarzy, okres prenumeraty oraz własny adres. Na Ŝyczenie pre
numeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład KolportaŜu ul. Bartycka 20, 00-7
16 Warszawa, (tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) w
ysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem cza
sopism. Przyjmujemy zamówienia równieŜ przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-m
ail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail: sekreta
riat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl
. *
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wp
łata dokonywana poza granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami
podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez zamówioną w kraju prenumeratę ze
zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy za gra
nicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyŜszej niŜ cena norm
alnej prenumeraty krajowej). Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 0
0-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022) 827-43-65, (022) 828-27-31
, fax (022) 826-80-16.
* Egzemplarze archiwalne (sprzedaŜ przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) moŜn
a zamawiać pisemnie, kierując zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka
z o.o. Zakład KolportaŜu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20 tel. (022) 840-30-86
, natomiast za gotówkę moŜna je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul.
Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17. * W przypadku zmiany cen w okresie objętym
prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia o dopłatę róŜnicy
cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej. *
Istnieje moŜliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez ind
ywidualnych członków stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz p
rzez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyŜszych. Blankiet wpłaty na pre
numeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lu
b szkoły. CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU w przypadku zmiany cen w okresie objętym
prenumeratą, prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty róŜnicy cen kwartalna norm
alna 45,00 zi ulgowa
22,50 zł
półroczna normalna 90,00 zi ulgowa 45,00 zi normalna 180,00 zł
roczna ulgowa 90,00 zi
SIGMA
i metale
7
Strona
rudy
E S I Ę C
R.49 2004
nieŜelazne
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW PRZEMYSŁU HU
TNICZEGO W POLSCE
M
I
Z
N
I
K
SPIS TREŚCI:
Bratek Ł., ChmielarzA., Kamiński K.: Liberski P., Lejkowski J., Spyra M., Kania
H., Podolski P.: NorwiszJ.: Paruch Z.: Muzykiewicz W.: PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM Kn
ych T., Mamala A., Smyrak B.: METALURGIA PROSZKÓW LeŜańskiJ.: NORMALIZACJA METAL
E SZLACHETNE Gluchowski W., RdzawskiZ.: BIULETYN INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH W
ochM.: ŚWIATOWY RYNEK METALI NIEŻELAZNYCH Butra J.: PRACE DOKTORSKIE I HABILITAC
YJNE KRONIKA
Indeks 37495
Skrót tytułu (dla bibliografii)
Rudy Metale
326 330 335 341 342
344
Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych Wpływ dodatków
stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną blach cynkowych Prze
szłość i teraźniejszość Międzynarodowego Układu Jednostek SI Grupa KĘTY. Kolejne
wielkie inwestycje Eurlng — InŜynier Europejski Odporne cieplnie niskozwisowe p
rzewody elektroenegetyczne wysokiego napięcia Struktura i własności spieków z mi
eszanek proszków Ŝelaza, stali szybkotnącej i grafitu
350
354
355
Przegląd cen metali szlachetnych
361
Biuletyn Instytutu Metali NieŜelaznych
367 372 374
Światowy rynek metali nieŜelaznych
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale NieŜelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministers
two Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inŜ. Zbigniew Misiołek, z-
ca red. naczelnego: doc. dr inŜ. Józef Czernecki, red. działowi: dr hab. inŜ. Ja
n Butra, dr hab. inŜ. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr BoŜena
Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poc
zt. 221. TeUfax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka. Rada Program
owa czasopisma Rudy i Metale NieŜelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inŜ.
Józef Zasadziński. Zastępca Przewodniczącego prof. dr hab. inŜ. Jan Botor. Sekre
tarz dr inŜ. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inŜ. Andrzej Jasiński
, prof. dr hab. inŜ. Andrzej Korbel. Wszystkie artykuły o charakterze naukowym s
ą opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń. Wydawca: Wydawn
ictwo Czasopism i KsiąŜek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 0
0-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax:
619-21-87. Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigm
a-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Rekalmy i Marketingu
e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 7,0 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk u
kończono w lipcu 2004 r. Rudy Metale: R 49, nr 7, s. 325+376, lipiec 2004 r. Dru
k: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikoiowska
lOOa
ŁUKASZBRATEK ANDRZEJ CHMIELARZ KRZYSZTOF KAMIŃSKI
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 66.074.3.001:66.074.7:661.9
BADANIA SORBENTÓW DO USUWANIA FLUOROWODORU Z GAZÓW PRZEMYSŁOWYCH
Omówiono problem usuwania związków fluoru z gazów metalurgicznych bogatych w SO2
, kierowanych do utylizacji w fabrykach kwasu siarkowego. Przedstawiono wyniki b
adań w skali laboratoryjnej oczyszczania gazów z HF z zastosowaniem róŜnych sorb
entów. Dla kaŜdego z testowanych sorbentów wyznaczono skuteczności usuwania fluo
rowodoru i pojemności sorpcyjne.
INVESTIGATION OF SORBENTS FOR HYDROGEN FLUORIDE REMOYAL FROM INDUSTRIAL GASES
The paper describes the problem of fluorine compounds removal front SO7-rich met
allurgical off-gases, directed for utilisation in the sulphuric acidplants. Resu
lts oflaboratory-scale investigation on HF removalprocess with the use ofdiffere
nt types of absorbents are presented. The process ejficiency and the sorptive ca
pacity of each tested absorbent have been determined. Wprowadzenie Zanieczyszcze
nia gazów odlotowych związkami fluoro- i chloropochodnymi stanowią powaŜne zagro
Ŝenia dla środowiska wskutek ich działania toksycznego i korozyjnego. Spośród zw
iązków fluoru dominujący udział w emitowanych zanieczyszczeniach stanowią: HF, S
iF4, H2SiF6, NaF [1]. Fluor elementarny, najbardziej niebezpieczny, rzadko wystę
puje w gazach odlotowych. Wszystkie związki fluoru charakteryzują się duŜą reakt
ywnością chemiczną, a będąc dobrze rozpuszczalne w wodzie, stanowią w tej postac
i największe niebezpieczeństwo dla wszystkich form Ŝycia. Polskie koncentraty mi
edziowe zawierają ok. 0,08 % fluoru [2]. Fluor w koncentracie związany jest ze s
kałą płonną i nie jest moŜliwe usunięcie go w procesie flotacji. Z koncentratów
tych wytwarzana jest miedź katodowa. Producentem miedzi katodowej w Polsce jest
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., w skład, którego wchodzą dwie huty miedzi: HM GŁOGÓW ora
z HM LEGNICA. W HM GŁOGÓW pracują dwie odrębne pod względem technologicznym inst
alacje. W HM GŁOGÓW I technologia oparta jest na procesie szybowym, natomiast w
HM GŁOGÓW II miedź wytwarzana jest w oparciu o technologię pieca zawiesinowego.
Huta Miedzi LEGNICA produkuje miedź w procesie szybowym. W obu technologiach pow
stają gazy zawierające od kilku do kilkunastu % SO7, które poddawane są utylizac
ji w fabrykach kwasu siarkowego. Przed skierowaniem gazów na aparaty kontaktowe
poddaje się je kilkustopniowemu oczyszczaniu. Końcowe oczyszczanie realizowane j
est w tzw. węźle myjącym fabryki kwasu siarkowego, w którym proces prowadzi się
w roztworach kwasu siarkowego. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest obecność
w gazach procesowych gazowego fluorowodoru. Nieusunięty stanowi bardzo powaŜne
zagroŜenie dla tkanin szklanych stosowanych na pokrycie świec demisterów, powodu
jąc ich uszkodzenie. Zasadniczy składnik szkła — krzemionka SiO2 — ulega działan
iu fluorowodoru dając lotny fluorek krzemu [3] SiO2 + 2 H2F2 -^ SiF4 + 2 H2O
(D
Przy nadmiarze fluorowodoru SiF4 przechodzi w kwas fluorokrzemianowy H2SiF6 SiF4
+ H2 2 F 2 •«2SiF6
(2)
Zniszczenie świec demisterów powoduje, Ŝe krople i mgła kwasu siarkowego rozchod
zą się dalej z gazem po instalacji produkcyjnej i ulegają wykropleniu w miejscac
h chłodniejszych. W miejscach
wykroplenia kwas moŜe trawić stal, co prowadzi w kaŜdym przypadku do nadmiernej
korozji. Produkty korozji, szczególnie związki Ŝelaza, tworzą ze składnikami faz
y aktywnej katalizatora nieaktywne układy fazowe, bezpośrednio odpowiedzialne za
spadek aktywności katalizatorów i ich destrukcję fizyczną. Podobnie reaguje flu
orowodór z nośnikiem krzemionkowym katalizatora tworząc SiF4 pośrednio odpowiedz
ialny za trwałą dezaktywację katalizatora. Najsilniejsze szkodliwe działanie flu
oru na katalizator rejestruje się w stosunku do katalizatora świeŜego. Dezaktywa
cja katalizatora oznacza zmniej szenie stopnia przemiany SO2 w SO3, a w konsekwe
ncji zwiększoną emisję ditlenku siarki do atmosfery [3]. W związku z powyŜszymi
problemami w Instytucie Metali NieŜelaznych podjęto prace mające na celu znalezi
enie sorbentu, który mógłby ewentualnie zostać zastosowany jako środek eliminują
cy fluorowodór z odlotowych gazów przemysłowych. Na wstępie przeprowadzono anali
zę literaturową, mającą na celu znalezienie związków trwale wiąŜących fluorowodó
r. Stwierdzono, Ŝe do najmniej rozpuszczalnych fluorków naleŜą następujące związ
ki: CuF, MnF2, Na3AlF6, Al2(SiF6), Ca(SiF6), Na3AlF6, FeF3, CaF2, MgF2, PbF2, Ba
F2, Na2(SiF6), SiF4 [5]. Z wymienionych związków wybrano MgF2, A1F3, Na2(SiF6),
SiF4, CaF2 i wykonano próby ich zastosowania do usuwania fluorowodoru. Przeprowa
dzono badania laboratoryjne na doświadczalnej instalacji z wykorzystaniem gazów
wzorcowych zawierających fluorowodór, testując następujące sorbenty: — szkło wod
ne R-137 o zawartości 35 % Na2SiO3, — odpadowe pyły SILIMICA z Huty Łaziska, — S
IOXID produkt z OFZ Trading a.s. ISTEBNE — Słowacja, — odczynnikowy siarczan gli
nu, — odczynnikowy siarczan magnezu, — wapniak z kopalni wapienia CZATKOWICE, —
wodorotlenek glinu — surowiec do wytwarzania siarczanu glinu w Zakładach Chemicz
nych ZŁOTNIKI S.A. we Wrocławiu, — piasek kwarcowy uŜywany w procesie konwertoro
wania miedzi w HM GŁOGÓW I (podziarno uzyskane w wyniku przesiewania wysuszonego
piasku), piasek kwarcowy uŜywany w procesie konwertorowania miedzi w HM GŁOGÓW
I frakcja 0-0,063 mm, magnezyt surowy mielony z Zakładów Magnezytowych GROCHÓW,
mączka kwarcytowa produkowana w zakładach KWARCE S.A. w Mikołajowicach.
Mgr inŜ- Łukasz Bratek, dr inŜ. Andrzej Chmielarz, mgr inŜ. Krzysztof Kamiński —
Instytut Metali NieŜelaznych. Gliwice.
326
Rotametr Gaz wzorcowy HF
Termometr
Reaktor
Gazomierz mokry
SpręŜone powietrze Kąpiel reaktora PłuczkizO,lMNaOH
Rys. 1. Schemat doświadczalnej instalacji do usuwania fluorowodoru z przemysłowy
ch gazów odlotowych Fig. l. Diagram of the experimental installation for hydroge
n fluoride removal from industrial off-gases (60 °C), po czym włączano mieszadło
magnetyczne. Przez tak przygotowany reaktor przepuszczano strumień gazu zawiera
jącego HF Zadaniem doświadczalnej instalacji, przedstawionej na rysunku l, o stę
Ŝeniu 146 mg/nr N lub 22,3 mg/nr N (stęŜenia dobrane odpobyło umoŜliwienie przep
rowadzenia badań w warunkach laboratowiednio do występujących w gazach przemysło
wych dla obu techryjnych podstawowych parametrów procesu oczyszczania gazów nolo
gii produkcji miedzi). StęŜenie fluorowodoru w gazie utrzymyz fluorowodoru oraz
porównania zdolności absorpcyjnych wybrawano na poziomie 146 mg/mJN lub 22,3 mg/
m3N poprzez zmieszanych materiałów. Wielkości takie, jak: stosunek strumienia ob
jętości nie strumieni gazu wzorcowego oraz spręŜonego powietrza. gazu do ilości
roztworu kwasu siarkowego, gęstość zawiesiny sorNatęŜenie przepływu poszczególny
ch strumieni regulowano zawobentu, stęŜenie kwasu siarkowego, temperatura proces
u, zostały rem redukcyjnym i mierzono rotametrem. Rzeczywiste stęŜenie dobrane t
ak, aby odpowiadały odpowiednim wielkościom stosowafluorowodoru w gazie na wloci
e do instalacji oznaczano metodą nym w instalacjach przemysłowych utylizujących
bogate w SO2 z zastosowaniem elektrody jonoselektywnej. Fluorowodór po przejgazy
przemysłowe w fabryce kwasu siarkowego. ściu przez reaktor był absorbowany w O,
l M roztworze NaOH w płuInstalacja doświadczalna składała się z następujących e
lemenczkach pomiarowych. Po upływie zadanego czasu (15 minut) przetów: rywano do
pływ fluorowodoru do instalacji i wykonywano oznaczea — butli z gazem wzorcowym
25 ppm HF (22,3 mg HF/nr N) oraz nie zawartości fluorowodoru w roztworze poabsor
pcyjnym za 500 ppm HF (464,4 mg HF/m3N) w czystym azocie, reaktorem. Następnie n
apełniano ponownie płuczki pomiarowe b — reduktora z teflonowym wnętrzem oraz ró
wnolegle podłączo0,1 M NaOH i włączano dopływ gazu do reaktora. PowyŜsze czynnym
rotametrem typu FLM 32 do pomiaru natęŜenia przepływu, ności powtarzano w odstę
pach 15-minutowych. Sumaryczny czas c — układu pomiarowego powietrza doprowadzon
ego do instalacji, przepuszczania gazu przez reaktor wynosił 1,5 godziny. W trak
cie składającego się z reduktora ciśnienia, rotametru typu RIN o zakrepomiarów n
otowano następujące parametry: 3 sie pomiarowym CM-250 dm /h, — natęŜenie przepł
ywu gazu na rotametrze, d — reaktora w formie płuczki wykonanej z teflonu, zaopa
trzonego — ciśnienie barometryczne, w mieszadło oraz głowicę z otworami o średni
cy 50 (im, zapewnia— temperaturę w kąpieli reaktora, jącą dobrą dyspersję gazu,
— temperaturę gazu po przejściu przez układ odczytywaną w moe — płuczek plastiko
wych, które zawierały O, l M NaOH — roztwór krym gazomierzu, pochłaniający gazow
y fluorowodór, — ilość gazu przepuszczonego przez instalację za pomocą mokrego f
— gazomierza „mokrego" produkcji VEB Junkalor Dessau, gazomierza, g — przewodów
łączących wykonanych z teflonu lub polipropylenu. — potencjał ogniwa, — stęŜenie
fluoru i jonów fluorkowych. Badania wpływu dodatku róŜnych sorbentów na proces
absorpcji HF Wyniki badań Badania były prowadzone przy zbliŜonym stosunku ilości
sorbentu (1,2 grama) do ilości 15 % oraz 50 % kwasu siarkowego (0,5 dirr). Dwa
róŜne stęŜenia kwasu siarkowego wynikają z istnienia dwóch róŜnych technologii o
czyszczania gazów przemysłowych bogatych w SO2 w fabrykach kwasu siarkowego w KG
HM POLSKA MIEDŹ S. A. 50 % roztwór kwasu siarkowego stosowany jest do oczyszczan
ia gazów procesowych z technologii pieca szybowego, natomiast roztwór 15 % do oc
zyszczania gazów z pieca zawiesinowego. Sposób wykonania badań Reaktor napełnian
o kwasem siarkowym w ilości 0,5 dm . OdwaŜano sorbent i podawano go do reaktora.
Reaktor umieszczano w termostacie w celu uzyskania odpowiedniej temperatury kąp
ieli W pierwszej kolejności wykonano próbę absorpcji fluorowodoru w 15 oraz 50 %
 kwasie siarkowym przy załoŜonych parametrach procesu: temperaturze kwasu (60 °C
), strumieniu objętości (28 oraz 83 dm 3 /h) oraz stęŜeniu wlotowym fluorowodoru
(146 oraz 22,3 mg/m3N). Otrzymane wyniki zilustrowano na rysunkach 2 i 3. Wynik
a z nich, Ŝe równowagowe stęŜenie fluorowodoru w 15 % kwasie siarkowym wynosi l
,4 mg/drrr, a w 50 % kwasie siarkowym 0,54 mg/dm3. Następnie przeprowadzono bada
nia porównawcze w celu określenia zdolności absorpcyjnej fluorowodoru przez wyty
powane sorbenty. W przypadku próby oczyszczania gazu z fluorowodoru w mieszanini
e szkła wodnego R-137 i roztworu kwasu siarkowego, rozcieńczono szkło wodne z wo
dą w stosunku 1:1, poniewaŜ nierozOpis instalacji do badań absorpcji gazowego HF
327
cieńczone szkło wodne ulega procesowi Ŝelowania w kwasie siarkowym. Stopień rozc
ieńczenia dobrano doświadczalnie, dodając porcjami szkło wodne do kwasu siarkowe
go, aŜ do momentu wytrącenia Ŝelu krzemionkowego. Na podstawie badań procesu abs
orpcji fluorowodoru w zawiesinie sorbentów w 15 oraz 50 % kwasie siarkowym wylic
zono skuteczności usuwania fluorowodoru w czasie przepuszczania gazu przez insta
lacje doświadczalną. Wyniki zilustrowano na rysunkach 4*7. Obliczono ponadto poj
emność sorpcyjną jednostki sorbentu
160
w czasie przepuszczania gazu przez doświadczalną instalację. Pojemność sorpcyjną
definiuje się jako ilość HF związaną przez jednostkę masy sorbentu. Otrzymane w
yniki zaprezentowano na rysunkach 8 i 9. Podsumowanie i omówienie wyników Kwas s
iarkowy wykazuje właściwości pochłaniające fluorowodór z gazu przechodzącego prz
ez laboratoryjną instalację doświadczalną. Na podstawie przeprowadzonych badań o
kreślono ró wno wa25
100
80
ł"
x" ..
20 30
45 60 Czas, min
75
105
O
15
30
45
Czas, min
60
Rys. 2. Wykres zmian stęŜeń HF w gazie opuszczającym doświadczalną instalację, 1
5 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm3/h, stęŜenie wlotowe fluorowodo
ru 146 mg/m3N Fig. 2. The HF concentration changes in the off-gas from experimen
tal installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentratio
n at inlet — 146 mg/m3N
Rys. 3. Wykres zmian stęŜeń HF w gazie opuszczającym doświadczalną instalację, 5
0 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm3/h, stęŜenie wlotowe fluorowodo
ru 22,3 mg/m3N Fig. 3. The HF concentration changes in the off-gas from experime
ntal installation, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm3/h, HF concentrati
on at inlet — 22,3 mg/m3N
Rys. 4. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację do
świadczalną, 15 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm3/h, stęŜenie wlot
owe fluorowodoru 146 mg/m3N Fig. 4. Efficiency of HF removal by the experimental
installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentration a
t inlet — 146 mg/m3N
10
—o— Mączka kwarcytowa
50 40 30
--Q- Silimica •••A-- Wodorotlenek glinu -x- Piasek konw (0-0,063mm)
Rys. 5. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację do
świadczalną, 15 % kwas siarkowy strumień objętości gazu 28 dm3/h, stęŜenie wloto
we fluorowodoru 146 mg/m3N Fig. 5. Efficiency of HF removal by the experimental
installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentration at
inlet — 146 mg/m3N
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Czas, min
328
100 -i
90 80 70
H-
3 . * W
B
60
50 40 30
••o-- Silimica a Mączka kwarcytowa
' '• ..^
-ćs- Siarczan magnezu
V "'• ... \ - '\-— \* X 1 80 i 90
Rys. 6. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację do
świadczalną, 50 % kwas siarkowy, 3 strumień objętości gazu 83 dm /h, stęŜenie wl
otowe fluorowodoru 22,3 mg/nr N Fig. 6. Efficiency of HF removal by the experime
ntal installation, 50 % sulphuric ac id, gaś flow ratę — 83 drrrYh, HF^ concentr
ation at inlet — 22,3 mg/nrY*
10
20
30
40
50
60
1 70
Czas, min
• ^ on .
X,^ A-.^^N.^ ~~"~~""~~^--a, "\,
n- . "_**"•-..*>•*
S?
cn _
*"**-tX...
\
' a--r.-.
•W) O C
Q)
•
a
3
cn -
—e— Sioxid
N
-^>^ " -. • -.
-•-. xx."N, •-. x
*^^\
W -^
"•• O • • >~CK \ A..
"'••. \^"~x
- --ń-- Wapniak -•x- Wodorotlenek glinu
1
- : ^ ", "•-^— —— o
40 50 60 70 80 90
Rys. 7. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację do
świadczalną, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm3/h, stęŜenie wlot
owe fluorowodoru 22,3 mg/rrr^ Fig. 7. Efficiency of HF removal by the experiment
al installation, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h, HF concentrati
on at inlet — 22,3 mg/nr N
D
20
30
Czas, min
1,20 l
1,00
*0.80
P Mączka kwarcytowa El Piasek konwertorowy B Magnezyt H Siarczan glinu
C Wodorotlenek glinu B Piasek konwertorowy (0-0,063mm) D Silimica S Szkto wodne
D Mączka kwarcytowa B Wodorotlenek glinu S Szkło wodne
Q Silimica H Siarczan magnezu
Rys. 8. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie usuwania fluorowodoru,
15% kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm 3 /h. stęŜenie wlotowe fluorow
odoru 146 mg/m 3 N Fig. 8. Sorptive capacity of the sorbents examined in the pro
cess of HF removal, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dni" /h, HF concentr
ation at inlet — 146 mg/m3N gową pojemność sorpcyjną kwasu. Wynosi ona l ,4 mg f
luorowodoru w l dm3 15 % kwasu siarkowego i 0,54 mg fluorowodoru w l dm3 50 % kw
asu siarkowego w temperaturze 60 °C. Na podstawie przeprowadzonych badań na labo
ratoryjnej instalacji doświadczalnej w dwóch wariantach prowadzenia prób (róŜne
stęŜenia kwasu siarkowego, gazu wzorcowego HF oraz strumienie objętości gazu prz
epuszczanego przez układ) moŜna stwierdzić, Ŝe mączka kwarcytowa charakteryzuje
się najlepszą, spośród wszystkich przebada-
Rys. 9. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie usuwania fluorowodoru,
50 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm 3 /h, stęŜenie wlotowe fluoro
wodoru 22,3 mg/m3N Fig. 9. Sorptive capacity of the sorbents examined in the pro
cess of HF removal, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h, HF concentr
ation at inlet — 22,3 mg/m3N nych sorbentów, 90 % skutecznością usuwania fluorow
odoru. Spośród innych sorbentów wykorzystanych w przeprowadzonych próbach labora
toryjnych przy załoŜonym reŜimie — 15 % kwas siarkowy, średni strumień objętości
gazu 28 dm J N /h, średnie początkowe stęŜenie fluorowodoru 146 mg/mJN oraz tem
peraturze kąpieli 60 °C, najlepsze wyniki skuteczności usuwania fluorowodoru uzy
skano (w kolejności od najlepszego) dla: szkła wodnego, wodorotlenku glinu, pias
ku uŜywanego w procesie konwertorowania
329
miedzi w HM GŁOGÓW I, magnezytu surowego mielonego, siarczanu glinu oraz pyłów d
ymnicowych z huty Łaziska. Pojemność sorpcyjna dla wodorotlenku glinu jest niema
l taka sama, jak dla mączki kwarcytowej 1,3 mgHF/g sorbentu. Szkło wodne daje do
bre wyniki usuwania fluorowodoru, ale w przeliczeniu na jednostkę masy 35 % szkł
a wodnego, jego pojemność sorpcyjna jest niŜsza w porównaniu do innych sorbentów
. Piasek uŜywany w procesie konweitorowania miedzi w HM GŁOGÓW I oraz magnezyt w
ykazują zarówno wyŜsze skuteczności usuwania fluorowodoru, jak i wyŜsze pojemnoś
ci sorpcyjne w porównaniu do stosowanych dotychczas w warunkach przemysłowych py
łów dymnicowych z huty ŁAZISKA. Natomiast w czasie prowadzenia prób na doświadcz
alnej instalacji w wariancie z 50 % kwasem siarkowym oraz strumieniem objętości
gazu 83 dur /h i stęŜeniem wlotowym fluorowodoru 22 mg/m^ oraz temperaturze kąpi
eli 60 °C najlepsze wyniki skuteczności usuwania fluorowodoru uzyskano (w kolejn
ości od najlepszego) dla: odczynnikowego siarczanu magnezu, pyłów dymnicowych z
Huty ŁAZISKA, SIOXID-u, wodorotlenku glinu, wapniaka oraz szkła wodnego. Pojemno
ść sorpcyjna dla pyłów dymnicowych z huty Łaziska jest 25% mniejsza niŜ pojemnoś
ć sorpcyjna mączki kwarcytowej, która wynosi 0,65 mgHF/g sorbentu. Pojemność sor
pcyjna szkła wodnego jest niŜsza w porównaniu do innych sorbentów. Natomiast odc
zynnikowy siarczan magnezu, charakteryzuje się 85 % średnią
skutecznością usuwania fluorowodoru; produkt SIOXID, wodorotlenek glinu oraz wap
niak wykazują zbliŜone średnie skuteczności usuwania fluorowodoru (40-^50 %) jak
i zbliŜone pojemności sorpcyjne (0,3-^0,4 mg HF na l g sorbentu). Literatura
1. WarychJ.: Oczyszczanie przemysłowych gazów odlotowych. WNT, Warszawa 1998. 2.
Monografia KGHM POLSKA MIEDŹ 1996. Wydaw. CBM CUPRUM Sp. z o.o., Wrocław 1996,
s. 735-736. 3. Jędrz.ejewskiSt.: Sprawozdanie IMN nr3429/I/84 „Analiza moŜliwośc
i eliminacji fluoru z kwasu obiegowego wieŜy Swemco w stopniu pozwalającym na wy
korzystanie tego kwasu w węźle susząco-absorpcyjnym." 4. C/ityńT.. GrzesiakP.: B
adanie skuteczności usuwania fluoru w węźle myjącym FKS Huty Miedzi GŁOGÓW I. Kw
as siarkowy na progu integracji europejskiej. Wydaw. Instytut Ochrony Roślin w P
oznaniu, 2001, s. 333-5-334. 5. Poradnik fizykochemiczny. WNT, Warszawa 1974. 6.
Bratek Ł.: Sprawozdanie IMN nr 5933/02 „Opracowanie sposobu usuwania gazowych z
wiązków fluoru z gazów przemysłowych." 7. BmtekŁ., ChmielarzA., KamińskiK.: Spra
wozdanie IMN nr5984/02 „Opracowanie technologii usuwania fluoru z gazów procesow
ych FKS w oparciu o zastosowanie nowego reagenta."
PIOTR LIBERSKI JACEK LEJKOWSKI MAREK SPYRA HENRYK KANIA PAWEŁ PODOLSKI
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 669.018.8:669-41:669.68:669.56
WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH ORAZ OBRÓBKI WYKAŃCZAJĄCEJ NA ODPORNOŚĆ KOROZYJNĄ BLACH
CYNKOWYCH
Przedstawiono wyniki badań odporności korozyjnej blach cynkowych. Określono wpfy
w dodatków stopowych do cynku na odporność korozyjną wytworzonych blach oraz sku
teczność zabezpieczania stosowanej obróbki wykańczającej blach. Przeprowadzono l
aboratoryjne przyspieszone badania korozyjne w dwóch standardowych ośrodkach kor
ozyjnych: w obojętnej mgle solnej oraz w wilgotnej atmosferze zawierającej SO7.
Stwierdzono, Ŝe stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu i miedzi do cy
nku głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki plastycznej, wpływają r
ównieŜ korzystnie na odporność korozyjną. Korzystnie na odporność korozyjną w po
czątkowym okresie eksploatacji, a takŜe na podniesienie walorów wizualnych, wpty
wa zabieg dodatkowego zabezpieczenia powierzchni cynku powloką polimerową lub po
dwójną powloką fosforanową i polimerową.
AŃ EFFECT OF ALLOY ADDITIYES AND FINISHING TREATMENT ON THE CORROSION RESISTANCE
OF ZINC SHEETS
Results of the investigation into corrosion resistance of zinc sheets are presen
ted. Ań effect of the alloying components added to zinc on the corrosion resista
nce of the sheets fabricated and effectiveness of the applied protective final t
reatment have been determined. Accelerated laboratory-scale corrosion tests were
performed in two standard corrosive environments: neutral salt spray and in a w
et SO^-containg atmosphere. It wasfound that titanium and copper, which are adde
d at present to zinc in order to improve workability of the sheets, exhibit also
a beneficial effect on the corrosion resistance. Moreover, additional protectin
g ofthe zinc surface with a polymer coating or with a combined phosphate/polymer
coating increases the corrosion resistance in thefirst exploitation period and
improves appearance ofthe sheets.
Dr hab. inŜ- Piotr Liberski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Met
ali i Kompozytów. Katowice, mgr inŜ. Jacek Lejktłwski. mgr inŜ. Marek Spyra — Za
kłady Metalurgiczne SILESIA S.A. Grupa Impexmetal, Katowice, dr inŜ. Henryk Kani
a, dr inŜ. Paweł Podolski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Metal
i i Kompozytów, Katowice.
330
Wprowadzenie W strukturze zuŜycia metali bardzo waŜną rolę odgrywa cynk. Metal t
en od wielu lat jest powszechnie wykorzystywany w technice antykorozyjnej oraz o
dgrywa znaczącą rolę jako składnik stopowy zwłaszcza w stopach miedzi. Jak podaj
e International Lead and Zinc Study Group popyt na cynk ciągle rośnie a światowa
produkcja tego metalu wzrosła z 8368 tyś. t w 1999 r. do 9726 tyś. t w 2002 r.
[1]. Polska produkuje rocznie 160 tyś. t cynku. Krajowe złoŜa rud cynku na Górny
m Śląsku oraz w okręgu krakowskim mają znaczenie światowe. ZłoŜa te występują w
dolomitach środkowego triasu (wapień muszlowy) w rejonie Tarnowskich Gór, Bytomi
a, Chrzanowa, Olkusza i Zawiercia. Podstawową rudą cynku jest tutaj sfaleryt ora
z towarzyszące jej wurcyt i hemimorfit [2]. Cynk jest zatem metalem, który obok
miedzi moŜe być wytwarzany bez konieczności importu surowca. Polski przemysł cyn
kowy posiada bardzo bogate tradycje i wnosi duŜy wkład w rozwój branŜy cynkowej
w Europie. Górny Śląsk był kolebką racjonalnej przemysłowej metody wytapiania cy
nku. Opracowana przez Johanna Christiana Ruberga technologia wytopu cynku w piec
ach muflowych była pierwszą tego rodzaju metodą na kontynencie europejskim. Pier
wsza Huta Cynku oparta na tej metodzie została uruchomiona w 1798 r. w Wesołej k
oło Mysłowic a sama technologia przetrwała prawie 200 lat [3]. Dynamiczny rozwój
przemysłu cynkowego dotyczył równieŜ przetwórstwa cynku. Przed II wojną światow
ą. Górny Śląsk był największym producentem blachy cynkowej w Europie [4]. Pomimo
duŜych zasobów minerałów cynku oraz wieloletniej tradycji Polska produkuje znac
znie mniej cynku niŜ kraje wysokorozwinięte. Polski przemysł wykorzystuje zaledw
ie 77 tyś. t krajowej produkcji cynku, w tym blisko połowa przypada na pokrywani
e wyrobów stalowych i odlewów Ŝeliwnych powłokami cynkowymi, uzyskanymi w róŜneg
o rodzaju procesach cynkowniczych, a ok. 30 % jest wykorzystywane jako dodatek s
topowy do stopów miedzi i aluminium. WaŜny, aczkolwiek niezbyt duŜy udział w str
ukturze krajowego zuŜycia cynku zajmuje produkcja blach. W chwili obecnej jedyny
m producentem blachy cynkowej z dodatkiem tytanu i miedzi na krajowym rynku są Z
akłady Metalurgiczne S1LESIA S.A. W 2002 r. ZM SILESIA wykorzystały do produkcji
blachy cynkowej do blisko 2,3 tyś. t cynku. Przez wiele lat blachy produkowano
z cynku rafinowanego (o zawartości do 1,2 % ołowiu). Były one stosowane jako pok
rycia dachów, do wytwarzania instalacji odwadniających itp. Jednak niskie parame
try wytrzymałościowe oraz rosnące wymagania w stosunku do odporności korozyjnej
pokryć dachowych w niektórych środowiskach sprawiły, Ŝe blacha cynkowa stała się
dla wytwórców półwyrobem mało atrakcyjnym. Aby spro-
stać rosnącej konkurencji w branŜy materiałów budowlanych stosowanych na pokryci
a dachowe i instalacje ciągów deszczowych (rynny i rury ściekowe) rozpoczęto wyt
warzanie nowego produktu, jakim są blachy i taśmy cynkowo-tytanowe ZnTiCu. W Eur
opie Zachodniej blachy tego typu są powszechnie stosowane juŜ od blisko 30 lat.
Posiadają one szereg zalet a przede wszystkim charakteryzują się stałością param
etrów takich jakA 5 0 , Rm, R0 2, oraz jednolitym i estetycznym wyglądem. Materi
ał ten jest wyjątkowo plastyczny, wysoki współczynnik wydłuŜenia /150 umoŜliwia
dowolną obróbkę plastyczną, takŜe na zimno, co sprawia, Ŝe blachy łatwo poddają
się wszelkim obróbkom dekarskim. Dodatki stopowe Ti i Cu mają za zadanie głównie
poprawę własności mechaniczno-plastycznych ze szczególnym uwzględnieniem odporn
ości na pełzanie. Produkowane na polskim rynku blachy Zn-Ti-Cu są nowoczesnym ma
teriałem budowlanym, charakteryzującym się wytrzymałością ok. 175 MPa i wydłuŜen
iem trwałym poniŜej 0,1 % [5]. Głównym parametrem decydującym o przydatności bla
ch na pokrycia dachowe jest odporność korozyjna. Celowym zatem staje się określe
nie wpływu dodatków stopowych do cynku na odporność korozyjną wytworzonych blach
. RównieŜ istotnym zagadnieniem jest zapewnienie blasze estetycznego wyglądu na
czas od wytworzenia do rozpoczęcia uŜytkowania, stąd uzasadnione staje się okreś
lenie wpływu dodatkowej obróbki wykańczającej blach na odporność korozyjną. Zakr
es i metodyka badań Przeprowadzone badania miały na celu określenie wpływu dodat
ków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną blach cynkowych
stosowanych na pokrycia dachowe. Do badań wytypowano trzy gatunki blach. Z bieŜą
cej produkcji ZM SILESIA S.A bezpośrednio po walcowaniu pobrano próbki blachy cy
nkowej z dodatkiem Ti i Cu, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu) oraz wytworzono blach
ę Zn(TiCu) z dodatkiem Mn, oznaczoną jako Zn(Mn) a takŜe blachę z czystego cynku
Zl(99,995 % Zn), oznaczoną jako Zn. Próbki z blachy Zn(Ti,Cu) poddano obróbce w
ykańczającej polegającej na pokryciu polimerem o handlowej nazwie Gardobond PC 8
901, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu)_P oraz w drugim wariancie przed nałoŜeniem p
olimeru wykonano warstwę fosforanową — Zn(Ti,CU)_FP. Próbkę z blachy pokrytej po
limerem wykonano dodatkowo z nacięciem krzyŜowym — Zn(Ti,CU)_Px. ZałoŜono, Ŝe ba
dania odporności korozyjnej będą prowadzone w dwóch róŜnych środowiskach korozyj
nych: zawierających chlorki oraz związki siarki. Badania odporności na działanie
obojętnej mgły solnej prowadzono zgodnie z normą PN-76/H-04603 w komorze solnej
typu CORROTHERM Model 610, firmy Erichsen, o pojemności
50
50
o
O)
Zn(Ti,Cu) Zn(Mn) Zn
E
0-1
-100
1-150
R | -200
i ~5<H
£
(Q
-100 -
•| -150 -
| -200 j -250 i
•o -300
-350
200 400
| -250
c 13-300 -J
-350
-Zn(Ti.Cu) - Zn(Ti,Cu)_P -Zn(Ti,Cu)_FP - Zn(Ti,Cu)_Px
200 400
600
Czas, h
600
Czas, h
Rys. l. Wykres jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z róŜnymi d
odatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu róŜnych w
ariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS) Fi
g. l. Diagram illustrating elementary mass changes during neutral salt spray tes
t (NSS) for a — samples of a zinc sheet with different alloy additives, and b —
samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to different options of finishing treat
ment
331
b
2 2000 E
3?
Zn(Ti.Cu) Zn(Mn) Zn
t
2000 -j
1500
i > n 1500 -l
Ę 1000
-Zn(Ti.Cu) -Zn(Ti,Cu)_P -Zn(Ti,Cu)_FP - Zn(Ti,Cu)_Px
i 1000
500
500 J
200
Czas, h
400
600
200
Czas, h
400
600
Rys. 2. Wykres szybkości korozji a — próbek z blachy cynkowej z róŜnymi dodatkam
i stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu róŜnych wariantó
w obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS) Fig. 2. D
iagram illustrating corrosion ratę during NSS test for a — samples of a zinc she
et with different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjec
tecl to different options of finishing treatment
96h
240h
* PXf "
480H
720h
Rys. 3. Wygląd powierzchni próbek po 96, 240, 480 i 720 h testu korozyjnego w ob
ojętnej mgle solnej (NSS) Fig. 3. Surface of the samples after 96, 240, 480 and
720 hours of the NSS test model 519 firmy Erichsen o pojemności 300 dur1. W czas
ie badań utrzymywano następujące parametry: stęŜenie SO2 w komorze w chwili rozp
oczynania cyklu: 0,66 dm' na l m" komory, temperatura w zamkniętej komorze: 40 +
3 °C przy wilgotności 90-5-100 %, temperatura przy ot wartej komorze: 20 ±5 °Ci
wilgotności względnej do 75 %, cykl badawczy: 8 h eksponowania w zamkniętej komo
rze i następne suszenie przy otwartych drzwiach komory w temperaturze i atmosfer
ze otoczenia przez 16 h, łączny czas badań — 30 cykli dobowych (720 h).
400 dm3 w mgle 5 % wodnego roztworu NaCl w załoŜonej temperaturze badań wynosząc
ej 35 ±2 °C. W celu określenia jednostkowych zmian masy oraz szybkości korozji p
róbek, w trakcie trwania testu przeprowadzono badania grawimetryczne po 24, 48,
96, 240, 480, 720 godzinach ekspozycji próbek w komorze. Ocenę wyglądu próbek w
toku badań prowadzono co 24 h, wykonano równieŜ dokumentację fotograficzną. Bada
nia korozji w wilgotnej atmosferze zawierającej SO2 prowadzono zgodnie z normą P
N-85/H-04636 w komorze Hygrotherm
332
Wyniki badań i ich analiza Wyniki badań korozji ogólnej w obojętnej mgle solnej
ZaleŜność jednostkowych zmian masy próbek wykonanych z badanych rodzajów blach c
ynkowych w trakcie trwania przyspieszonych badań korozyjnych w obojętnej mgle so
lnej (NSS) od czasu testu przedstawia rysunek l. W wyniku dokonanych obliczeń, o
kreślono zaleŜność szybkości korozji próbek od czasu trwania testu (rys. 2). Wyg
ląd powierzchni próbek po kolejnych etapach badań w obojętnej mgle solnej przeds
tawia rysunek 3. Na podstawie wyników przyspieszonych laboratoryjnych badań koro
zyjnych w obojętnej mgle solnej moŜna stwierdzić, Ŝe blachy wykonane ze stopu cy
nku z dodatkiem Ti i Cu wykazały się najmniejszymi ubytkami masy (rys. la). W wa
runkach testu blachy z tego stopu wykazały najlepszą odporność korozyjną. Ubytki
masy blach były prawie 1.5 razy mniejsze niŜ ubytki masy blachy wykonanej ze st
opu cynku z manganem, na której w początkowym okresie badań zanotowano nawet wzr
ost masy. Blacha z dodatkiem tytanu i miedzi wykazała równieŜ nieznacznie mniejs
ze ubytki masy, w warunkach prowadzonego testu od blachy z czystego cynku. W prz
ypadku zastosowania dodatkowej obróbki wykańczającej moŜna podnieść odporność ko
rozyjną blach. Ubytki masy próbek z blachy Zn(Ti,Cu) zabezpieczone dodatkowo war
stwą fosforanową i polimerem były prawie.l ,6 razy mniejsze od ubytków masy prób
ek z blachy bezpośrednio po walcowaniu. NaleŜy jednocześnie stwierdzić, Ŝe nie z
aobserwowano większych róŜnic w zmianie masy próbek w zaleŜności od rodzaju obró
bki wykańczającej. Wygląd powierzchni próbek w trakcie badań w komorze solnej po
96, 240, 480 i 720 h trwania testu przedstawiono na rysunku 3. JuŜ po 96 h eksp
onowania próbek w warunkach obojętnej mgły solnej, próbki blach cynkowych nie po
ddane dodatkowej obróbce wykańczającej, tj. Zn(Ti,Cu), Zn(Mn) i Zn pokryły się p
roduktami korozji białej co świadczy o postępującej korozji cynku. Natomiast pró
bki blach poddane dodatkowej obróbce wykańczającej: Zn(Ti,Cu)_P, Zn(Ti,Cu)_Px or
az Zn(Ti,Cu)_FP po 96 h trwania testu pokryły się nielicznymi produktami korozji
a ich korozja przebiega od krawędzi próbki oraz w miejscu wykonania nacięcia kr
zyŜowego. W miarę upływu czasu badania pojawia się na nich coraz więcej produktó
w korozji białej. Podczas gdy po upływie 480 h badań występują jeszcze obszary,
które nie uległy korozji, to po zakończeniu testu (720 h), cała powierzchnia pró
bek pokrywa się produktami korozji białej, co świadczy o tym, Ŝe zastosowana obr
óbka wykańczająca stanowi jedynie ochronę czasową blach.
Potwierdzeniem powyŜszych spostrzeŜeń są wykresy szybkości korozji próbek w trak
cie badań w komorze solnej (rys. 2). Z najmniejszą szybkością zachodziła korozja
próbki fosforanowanej i następnie pokrytej polimerem— Zn(Ti,Cu)_FP. Biorąc pod
uwagę skład chemiczny blachy, najmniejszą szybkością korozji wykazała się próbka
wykonana ze stopu cynku z dodatkiem tytanu i miedzi — Zn(Ti,Cu). Badania korozj
i w wilgotnej atmosferze zawierającej SO-, ZaleŜność jednostkowych zmian masy pr
óbek z róŜnych gatunków blach oraz przy róŜnych wariantach obróbki wykańczającej
w trakcie trwania badań korozyjnych w wilgotnej atmosferze zawierającej związki
siarki po kolejnych cyklach testu przedstawiono na rysunku 4. W trakcie trwania
testu prowadzono obserwacje wizualne zmian powierzchni próbek. PoniewaŜ nie stw
ierdzono istotnych zmian wyglądu powierzchni badanych, wykonano dokumentację fot
ograficzną jedynie po 10 cyklach i na zakończeniu testu po 30 cyklach badań (rys
. 5). Z przebiegu zaleŜności ubytku masy próbek wykonanych z blach o róŜnym skła
dzie chemicznym od czasu ekspozycji (rys. 4a) wynika, Ŝe dla blach wykonanych ze
stopu cynku z dodatkiem tytanu i miedzi — Zn(Ti,Cu) ubytki masy są nieznacznie
mniejsze niŜ dla blach wykonanych z czystego cynku Zł — Zn. Znacznie gorzej w pr
zeprowadzonym teście wypadła blacha cynkowa z dodatkiem manganu — Zn(Mn). W pocz
ątkowym okresie badań (do ok. 10 cykli) jednostkowe ubytki masy tej blachy były
porównywalne z ubytkami masy blachy cynkowej Zn i cynkowej z dodatkiem tytanu i
miedzi Zn(Ti,Cu). W dalszym okresie badań korozja blachy Zn(Mn) zachodziła z wię
kszą intensywnością, a ubytek masy na zakończenie testu był prawie 1,5 razy więk
szy od ubytku masy pozostałych blach. Zastosowanie dodatkowej obróbki wykańczają
cej pozwala na nieznaczną poprawę odporności korozyjnej. Najmniejsze ubytki masy
zarejestrowano dla blachy zabezpieczonej warstwą fosforanową i polimerową Zn(Ti
,Cu)_FP (rys. 4i>). Z przebiegu krzywych na wykresie jednostkowych zmian masy pr
óbek, w czasie badań, moŜna zauwaŜyć, Ŝe ubytki masy próbek poddanych dodatkowej
obróbce wykańczającej są bardzo niewielkie do około 8 cyklu badań. Następnie sz
ybkość rozpuszczania próbki w warunkach badania wzrasta i masa próbki zmienia si
ę z podobną intensywnością jak zmiana masy próbki Zn(Ti.Cu) bez dodatkowego zabe
zpieczenia. Zatem zastosowana obróbka wykańczająca skutecznie zabezpiecza powier
zchnię blach tylko w pewnym okresie czasu.
50
^>
O
-50-1
"g 50 "5
E
S
g -100 ra £-150 S -200 -
-50
|-100
(U
J-150
-Zn(Ti.Cu) -Zn(Mn)
1-250
c-300
-
—«— Zn(Ti.Cu) —Q— Zn(Ti,Cu)_P —©— Zn(Ti,Cu)_FP —X— Zn(Ti,Cu)_Px
'-350
10 15 20 liczba cykli
25 30
-250
10
liczba cykli
20
30
Rys. 4. ZaleŜność jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z róŜnym
i dodatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu róŜnyc
h wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań korozyjnych w wilgotnej atmos
ferze, zawierającej SO2 Fig. 4, Elementary mass changes during corrosion tests p
erformed in a wet, SO2-containg atmosphere for a — samples of a zinc sheet with
different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to d
ifferent options of finishing treatment
333
10 cykli
30 cykli
Rys. 5. Wygląd powierzchni próbek po 10 oraz 30 cyklach badań w wilgotnej atmosf
erze zawierającej SO2 Fig. 5. Surface of the samples after 10 and 30 test cycles
performed in a wet SO2-containg atmosphere Podsumowanie Podsumowując przedstawi
one wyniki badań naleŜy stwierdzić, Ŝe przeprowadzone badania korozyjne mają cha
rakter badań porównawczych, a ich wyniki mogą odnosić się bezpośrednio do zastos
owanych środowisk korozyjnych. Środowisko badań wykazuje znaczną agresywność, po
dniesioną w stosunku do środowisk rzeczywistych zawartością chlorków lub związkó
w siarki. Dodatkowo podniesiona temperatura badania wzmaga agresywność tego środ
owiska. Takie środowiska mogą znaleźć odniesienie do środowisk rzeczywistych atm
osfery morskiej, która jest bogata w chlorki lub atmosfery przemysłowej stale za
silanej agresywnymi tlenkami siarki. Dobór metodyki badawczej daje jednak moŜliw
ość porównania odporności korozyjnej badanych blach w agresywnych środowiskach b
ędących potencjalnym obszarem ich zastosowania. Na podstawie przeprowadzonych ba
dań moŜna stwierdzić, Ŝe stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu i mie
dzi do cynku, głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki plastycznej,
wpływają równieŜ korzystnie na odporność korozyjną. Blacha Zn(Ti,Cu) wy kazała n
ieznacznie lepszą odporność korozyjną w obojętnej mgle solnej, jak i w wilgotnej
atmosferze zawierającej związki siarki od blachy z czystego cynku, i znacznie l
epszą od blachy ze stopu cynku z manganem. Przeprowadzone badania pozwalają równ
ieŜ stwierdzić, Ŝe korzystnie na odporność korozyjną wpływa zabieg dodatkowego z
abezpieczenia powierzchni cynku powłoką polimerową, a jeszcze lepiej fosforanową
i polimerową. Przede wszystkim podnosi on odporność korozyjną w początkowym okr
esie eksploatacji a takŜe walory wizualne. Zastosowanie dodatkowej obróbki wykań
czającej wydłuŜa czas do wystąpienia pierwszych śladów korozji cynku. Literatura
1. International Lead and Zinc Study Group, www.ilzsg.org. 2. PolańskiA.: Geoch
emia i surowce mineralne. Wydaw. Geologiczne, Warszawa 1988. 3. Jammzy T.: 200 r
ocznica hutnictwa cynku na ziemiach polskich. Materiały Pokonferencyjne Sympozju
m Cynkowników Polskich, Głuchołazy lOn-12 wrzes'nia 1997. 4. Boi-yczka A., Blach
a L.: Hutnictwo cynku na Śląsku w XX wieku. Rudy Metale 2002, nr 12. 5. PN EN 98
8 Cynk i stopy cynku. Płaskie wyroby walcowane dla budownictwa. 6. PN-76/H-04603
— Badania laboratoryjne przyśpieszone w obojętnej mgle solnej. 7. PN-85/H-04636
— Badania laboratoryjne przyśpieszone w atmosferze dwutlenku siarki z kondensac
ją wilgoci
334
JANNORWISZ
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD389.16"74"(100)
PRZESZŁOŚĆ l TERAŹNIEJSZOŚĆ MIĘDZYNARODOWEGO UKŁADU JEDNOSTEK Sl
Międzynarodowy System Jednostek jest stosowany od lat. Mimo powszechnej akceptac
ji ukladu SI wciąŜ zdarzają się znaczące biedy w jego stosowaniu. Dlatego warto
jest przypomnieć sobie zasady Międzynarodowego Ukladu Jednostek SI, wskazać na z
miany i modyfikacje dokonane w ostatnich latach, aby stosować go w sposób zgodny
z intencjami twórców, w sposób poprawny i jednoznacznie czytelny dla calego śro
dowiska naukowego i gospodarczego.
THE PAST AND THE PRESENT OF THE INTERNATIONAL SYSTEM (Sl)
The International System of Unitshasbeen in usefor manyyears, butdespiteitsgener
alacceptance, someerrorsormistakes in its practical use can still be encountered
. Therefore, it seems to be purposeful to recall the basics ofthe System indicat
ing revisions and modifications introduced in recentyears, so as to use SI accor
ding to the concepts of its initiators, in a manner fully correct and clearfor t
he scientific and economic community. Wstęp Historia miar w swej nowoczesnej for
mie to ostatnie dwieście lat, gdy rozwój techniki narzucił zwiększone wymagania,
co do precyzji pomiarowej. System metryczny powstał j ako konsekwencja racjonal
izmu Oświecenia, gdy istniejące wówczas róŜnorodne i nieprecyzyjne systemy pomia
ru długości i ilości substancji przestały wystarczać. W klimacie rewolucji franc
uskiej wydawało się moŜliwym stworzenie międzynarodowego systemu jednostek miar,
jednakowych dla całego cywilizowanego świata. W 1790 r. francuskie Zgromadzenie
Narodowe podjęło prace nad propozycją nowych jednostek miar i wag przedłoŜoną p
rzez biskupa Autun, księcia Ch. M. Talleyranda. Chciano, aby jednostki nowego sy
stemu metrologicznego były moŜliwe do odtworzenia w dowolnym punkcie globu ziems
kiego, na podstawie pomiaru wielkości naturalnych, bez potrzeby tworzenia fizycz
nego wzorca (etalonu). Za jednostkę długości, nazwaną metrem, przyjęto jedną dzi
esięciomilionową część ćwiartki południka ziemskiego. Jednostki mniejsze i więks
ze miano tworzyć przez stosowanie krotności liczby dziesięć. Logicznym krokiem b
yło uznanie za jednostkę pojemności sześcianu o boku równym jednej dziesiątej me
tra a masy — masę tego sześcianu wypełnionego najbardziej dostępnym medium, jaki
m jest woda. Dla podkreślenie wspólnoty cywilizacyjnej stosowano nazwy z wykorzy
staniem źródłosłowia greckiego. Nazwa jednostki długości — metr i systemu wykorz
ystującego tę jednostkę — metryczny, odwołuje się do greckiego określenia metrik
os — odnoszący się do miary. Inne nazwy równie często wykorzystują słowa greckie
go pochodzenia, np. gramma — drobna miara wagi — dla nazwy jednostki masy czy li
tron — dawna miara dal sypkich — dla nazwy jednostki pojemności. W trakcie przyg
otowywania nowego systemu metrologicznego nie podjęto jednak decyzji, co do zmia
ny jednostki czasu. Widocznie, wcześniejsze eksperymenty, związane z tzw. kalend
arzem rewolucyjnym, nie zachęcały do innowacji, ujawniając liczne trudności, cho
ciaŜby tak oczywiste, jakimi była np. niemoŜność uzgodnienia kalendarza słoneczn
ego i księŜycowego. Nowy system jednostek został ogłoszony ustawami z 1791 i 179
9 r. Rozpowszechnienie systemu metrycznego trwało jednak dłuŜej niŜ jego opracow
anie. Układ dziesiętny, przyjęty u jego podstaw, jest bowiem trudniejszy w stoso
waniu niŜ inne np. dwójkowy, trójkowy — stosowane w systemach przedmetrycznych.
Stąd nawet we Francji system metryczny nie przyjął się od razu. Dopiero ustawa 1
837 r. wprowadziła obowiązek powszechnego jego stosowania, co jednak i tak spotk
ało się z oporem, nawet o charakterze wystąpień zbrojnych. Najwcześniej system m
etryczny wprowadzono w Niderlandach (1817^-1820 r.). Od 1867 r. zalecano uŜywani
e systemu metrycznego w pracach naukowych. 20 maja 1875 r. 17 państw podpisało t
zw. Konwencję Metryczną (Convention du Metre). W wyniku — Austria wprowadziła sy
stem metryczny w 1876 r. a Prusy — 1884 r. W odrodzonej Polsce dekretem z 1919 r
. uznano system metryczny za jedyny obowiązujący. Aktualnie sygnatariuszami Konw
encji Metrycznej jest 48 państw, wśród nich i Polska. Zadania sygnatariuszy Konw
encji realizuje Międzynarodowe Biuro Wag i Miar (Bureau International des Poids
et Mesures — BIMP) kierowane przez Komitet Międzynarodowy Wag i Miar (Comite Int
ernational des Poids et Mesures — CIMP), który jest powoływany przez Generalną K
onferencję Wag i Miar (Conference Generale des Poids et Mesures — CGPM). Te ciał
a międzynarodowe są odpowiedzialne za: — ustanowienie podstawowych standardów i
skal dla pomiarów wielkości fizycznych oraz utrzymywanie i zachowanie prototypów
odpowiednich jednostek, — porównywanie międzynarodowych i krajowych standardów
jednostek, — zgodność technik pomiarowych pomiarów kalibracyjnych, — koordynację
badań nad wyznaczaniem wartości podstawowych stałych fizycznych. System i układ
jednostek Wprowadzanie systemu metrycznego ujawniło pewne problemy logiczne zwi
ązane z wykonywanymi pomiarami, wcześniej nie zauwaŜone. Badania naukowe wskazyw
ały bowiem na związki pomiędzy róŜnymi wielkościami mierzonymi, co naturalną kol
ei rzeczą rodziło pytanie co do minimalnego zbioru jednostek potrzebnych do opis
u wszystkich mierzonych wartości fizycznych. Gdy w 1832 r. K. Gauss wprowadził,
prawdopodobnie jako pierwszy, pojęcie układu jednostek miar w dzisiejszym zrozum
ieniu, podstawowe jednostki systemu metrycznego były juŜ zdefiniowane (1795 r.).
K. Gauss zaproponował uporządkowanie zbioru jednostek poprzez utworzenie tzw. u
kładu absolutnego, czyli wybór określonych jednostek miary wielkości podstawowyc
h oraz zbiór równań definiujących
Dr hab. inŜ. Jan Norwisz. prof. niw. — Akademia Górniczo-Hutniczu. Katedra Teori
i i InŜynierii Procesów Metalurgicznych, Kraków.
335
jednostki wielkości pochodnych. System metrologiczny, jako definiujący metody wy
znaczania jednostek wielkości podstawowych i relacje między nimi a pozostałymi j
ednostkami, jest pojęciem szerszym niŜ tzw. układ jednostek. W ramach danego sys
temu moŜna utworzyć róŜne układy jednostek w postaci zbioru wybranych jednostek
podstawowych i pochodnych. Jednym z pierwszych takich układów jednostek, opartyc
h na systemie metrycznym, był układ CGS (centymetr-gram-sekunda) zaproponowany w
1874 r. przez Brytyjskie Towarzystwo Naukowe (British Association for Advanceme
nt of Science — BAAS). W 1880 r. ten układ jednostek został poszerzony przez doł
ączenie do niego jednostki słuŜącej do opisu zjawisk elektrycznych — ampera. Ocz
ekiwano, Ŝe poprawnie sformułowany układ jednostek powinien operować minimalną l
iczbą jednostek podstawowych oraz tworzyć koherentny zbiór jednostek pochodnych.
Pod pojęciem koherencji (zgodności) rozumiano, iŜ równania definiującejednostki
pochodne nie będą uŜywały innych współczynników liczbowych jak tylko o wartości
jeden. W praktyce ten ostatni postulat oznaczałby sprowadzenie wszystkich oddzi
aływań do mechanicznych, co limitowało zbiór jednostek podstawowych do trzech, w
yraŜających: długość, czas i masę. To zbyt purystyczne podejście prowadziło do p
ewnych praktycznych utrudnień, dlatego w 1948 r. w trakcie 9 Generalnej Konferen
cji Wag i Miar sformułowano potrzebę dopracowania jednolitego, praktycznego ukła
du jednostek pomiarowych. W wyniku prowadzonych analiz i dyskusji 11 Generalna K
onferencja Wag i Miar, 1960 r., zaaprobowała Międzynarodowy Układ Jednostek (Sys
teme International d'Unites — SI), który charakteryzuje się wysokim stopniem jed
norodności, dąŜąc do wyraŜenia wszystkich wielkości poprzez równania jednorodne
i wypierając ze stosowania jednostki pochodne nie stosujące się do tych wymogów.
Jednak układ SI nie jest tworem statycznym, wciąŜ podlega zmianom i doprecyzowy
waniu. Obowiązującą postać układu określiła 14 Generalna Konferencja Wag i Miar
1971 r. jako system bazujący na jednostkach siedmiu podstawowych wielkości pomia
rowych: długości, masy, czasu, prądu elektrycznego, temperatury termodynamicznej
, liczności substancji i jasności. W Polsce układ SI obowiązuje od 1967 r. Jedno
stki układu SI Jak wspomniano powyŜej, jednostka długości — metr — miał być równ
y, zawsze i wszędzie, jednej dziesięciomilionowej części ćwiartki południka ziem
skiego. Przeprowadzone pomiary wykazały jednak, Ŝe jednostka ta byłaby jednak ró
Ŝna w zaleŜności od wyboru określonego południka. Sporządzony, na podstawie pomi
arów długości południka przechodzącego przez ParyŜ, wzorzec metra ze stopu platy
ny i irydu PtlrlO w postaci pręta o przekroju w kształcie litery X wpisanego w k
wadrat o boku 20 mm, został wykorzystany w 1889 T. przez I Generalną Konferencję
Wag i Miar (CGPM) dla zdefiniowania podstawowej jednostki długości. Podobnie zr
ezygnowano z „naturalnego" wzorca jednostki masy na rzecz fizykalnego etalonu pl
atynowego, znajdującego się obecnie w Sevres pod ParyŜem, o masie zbliŜonej do m
asy l dnr wody. Fizyczny prototyp jednego metra, stanowił wzorzec jednostki dług
ości do 1960 r. pozwalając na wykonanie pomiarów z niedokładnością l • 10~7. Jed
en metr definiowano jako odstęp między osiami nacięć na poziomo ustawionym i w o
dpowiednich punktach podpartym wzorcu, zmierzony w temperaturze 0,0 °C i pod ciś
nieniem l atm. (W wyniku dokładnych pomiarów okazało się, Ŝe wzorzec metra jest
o 0,2 mm krótszy od jednej dziesięciomilionowej części ćwiartki południka przech
odzącego przez ParyŜ, co było podstawą do jego wyznaczenia). MoŜliwości i potrze
by wykonywania bardziej dokładnych pomiarów doprowadziły do przyjęcia przez 11 C
GPM w 1960 r. nowej definicji jednostki długości. Zgodnie z nią jednostka podsta
wowa jeden metr miała odpowiadać l 650 763,73 długości fal w próŜni emitowanych
przez atom izotopu Kr (kryptonu) przy przejściu z poziomu energetycznego 5d5 na
poziom 2p . Względna niepew-
ność odtwarzania tak zdefiniowanego metra wynosiła 4-10 . Narastające wymogi co
do precyzji pomiaru długości spowodowały, Ŝe 17 CGPM w 1983 r. wprowadziła nową,
obecnie obowiązującą, definicję jednostki długości. Jeden metr, in, jest to dłu
gość drogi przebytej w próŜni przez światło w czasie 1/299 792 458 sekund\. Przy
jęto tutaj stałą prędkość światła c = 299 792458 m/s. Względna 9 niepewność odtw
arzania jest lepsza niŜ l • l O" . Jeden kilogram, kg, jest to masa międzynarodo
wego wzorca jednostki przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar i Wag (BIPM)
w Sevres pod ParyŜem. Wykonany jest w postaci walca o wysokości i średnicy 39 m
m, ze stopu platyny i irydu (90 % 1 Pt i 10 % Ir). W przybliŜeniu odpowiada to m
asie l dcnr wody 0 temperaturze 4 °C, co zresztą, jak wspomniano powyŜej, było b
ezpośrednim impulsem do takiego zdefiniowania jednostki masy. W BIPM znajduje si
ę równieŜ 6 kopii międzynarodowego prototypu l kg. W odstępach 30-letnich porówn
ywane są państwowe wzorce l kg wykonywane ze stopu platyny (90 %) i irydu (-10%)
z domieszką nie większą niŜ 0,2 % rodu lub palladu, 0,05 % Ŝelaza 1 0,02 % inny
ch pierwiastków — ze wzorcem międzynarodowym. Badania wykazały trwałość tych wzo
rców, co pośrednio sugeruje trwałość „prototypu". RóŜnice masy stwierdzone w okr
esie 108 lat, pomiędzy 1875 r. a 1983 r. nie były większe niŜ 30 |Jg. Stosowane
techniki gwarantują więc dokładność nie mniejszą niŜ 2 • 10 kg. Podział godziny
na mniejsze jednostki nie odgrywał znaczącej roli w Ŝyciu zwyczajnego człowieka
jeszcze nawet w XVII wieku. Jego znaczenie ujawniło się wraz z konstrukcją zegar
a mechanicznego, co nastąpiło w wyniku odkrycia prawidłowości ruchu wahadła w 15
84 r. przez Galileusza. Pierwszy zegar mechaniczny opisał w 1656 r. holenderski
fizyk Christian Huyghens i dopiero z tym momentem pomiar małych odcinków czasu n
abrał społecznego znaczenia. Dotychczas bowiem mniejsze jednostki czasu intereso
wały jedynie astronomów, którzy dzielili godzinę na 4 punkty, 40 momentów, 480 u
ncji i 21 600 atomów. Z czasem coraz większe uznanie zyskiwał jednak system stos
owany juŜ w Babilonii z podziałem godziny na 60 min i 3600 s. Wybór jednostki cz
asu dla potrzeb systemu metrycznego był określony przez pomiar czasu zjawisk ast
ronomicznych. Początkowo definiowano jedną sekundę jako 1/86 400 część „średniej
doby słonecznej". Okazało się to jednak być pojęciem mało dokładnym, ze względu
na nieprzewidywalność zjawisk nieregularności zmian prędkości obrotu Ziemi wokó
ł osi. Dlatego 11 Generalna Konferencja Wag i Miar w 1960 r. na wniosek Międzyna
rodowej Unii Astronomicznej (International Astronomical Union — IAU) przyjęła no
wą definicję sekundy jako odstępu czasu równego 1/31 556 925,9747 części zwrotni
kowego roku 1900, styczeń O, godzina 12, tzw. czasu efemeryd. Okazało się, Ŝe st
osowanie tzw. zegara atomowego pozwala jednak na osiągnięcie jeszcze większej pr
ecyzji wyznaczania sekundy. Zgodnie z decyzją 13 CGPM 1968 r. aktualna definicja
określa, Ŝe jedna sekunda, s, jest to trwanie równe 9 192 63 J 770 okresom prom
ieniowania fali elektromagnetycznej emitowanej lub absorbowanej przez atom cezu
Cs przy przejściu międz\' dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego. Uzup
ełnienie z 1997 r. stwierdza, Ŝe dotyczy to „atomu cezu pozostającego w stanie p
odstawowym w temperaturze O kelwina". Nowa jednostka czasu jest wyznaczana z nie
dokładnością 2 - 10~ . Pozostałe jednostki podstawowe układu SI definiowano głów
nie poprzez określenie procedury prowadzącej do ich wyznaczenia. Od 9 CGPM w 194
8 r. jeden amper, A, jest definiowany jako natęŜenie stałego prądu elektrycznego
, który płynąc w dwóch równoległych nieskończenie długich przewodach o pomijalni
e małych średnicach, umieszczonych w próŜni w odległości jednego metra wywołuje
wzajemne oddziaływanie siłą 2 • 10 N na jeden metr przewodu. Niedokładność pomia
ru jest tu oszacowana jako rzędu l • 10~". Definicjęjednostki temperatury termod
ynamicznej ustanowiono w trakcie 10 CGPM 1954 r. Jeden kelwin, K, jest to dokład
nie J/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody. Oszacowana nie
dokładność wyznaczania tej jednostki jest rzędu l • 10~5. Wymogi nauk chemicznyc
h odnośnie do pomiaru liczności sub-
9
336
dwóch ostatnich kolumn tablicy 3 wskazuje na korzyść stosowania stancji spowodow
ały konieczność wprowadzenia odpowiedniej jednostki do układu SI. Zgodnie z decy
zją 14 CGPM 1971 r. jeden mol, nazw własnych jednostek pochodnych. Miano wielkoś
ci pochodmol, jest to ilość materii, gdzie liczba cząstek danej substancji jest
nych moŜe być przedstawione w postaci iloczynu róŜnych nazw równa liczbie atomów
zawartych w 0,012 kg C (węgiel). Uzupełwłasnych jednostek pochodnych — tam, gdz
ie jest to moŜliwe — nienie z 1980 r. uściśla, Ŝe dotyczy to masy spoczynkowej a
tomów lub potęg mian jednostek podstawowych. Pewne przykłady podano znajdujących
się w stanie podstawowym. w tablicy 4. Jako jednostkę światłości wprowadzono po
czątkowo luminancję Tablica l ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięci
a platyny (w 1946 r. przez 9 CGPM.) Ze względu na trudności realizacji tak Symbo
le jednostek podstawowych układu SI zdefiniowanej jednostki 16 CGPM 1979 r. wpro
wadziła nową defiSI Base Units nicję zgodnie, z którą jedna kandela, cd, jest to
świattość, jaką ma w określon\m kierunku źródło emitujące promieniowanie monoWi
elkość Nazwa Oznaczenie chromatyczne o częstotliwości 540 • 10 Hz i którego natę
Ŝenie w tym kierunku jest równe 1/683 wat na steradian. Długość metr m Jednostki
uzupełniające, jakimi były radian i steradian, decyzją Masa kilogram kg 20 CGPM
1995 r. zostały włączone do grupy jednostek pochodnych. Czas sekunda s Dla przy
pomnienia —jeden radian, rad, jest to kąt piaski zawarty A NatęŜenie prądu elekt
rycznego amper między dwoma promieniami kola wycinającymi luk okręgu o długoTemp
eratura termodynamiczna kelwin K ści równej promieniowi tego kola, a jeden stera
dian, sr, jest to kąt Liczność substancji mol mol brylowy o wierzchołku w środku
kuli wycinający z jej powierzchni Luminancja kandela cd część równą powierzchni
kwadratu o boku równym promieniowi tej kuli. Tablica 2 Symbole jednostek Symbol
e wybranych wielkości pochodnych układu SI Examples of SI Derived Units Oznaczen
ie jednostek podstawowych podano w tablicy 1. Są one unikalne dla kaŜdej z wielk
ości podstawowych. Jednostki pochodne tworzone są za pomocą odpowiednich równań
definicyjnych, których współczynnik ma wartość równą l, co jest wyrazem koherent
ności jednostek układu SI. KaŜdej wielkości pochodnej odpowiada odpowiednia jedn
ostka. Pewne przykłady wymiarów (miana) wielkości pochodnych podano w tablicy 2.
Niektóre z mian wielkości pochodnych mają swe nazwy własne, co znacznie ułatwia
stosowanie tych, zazwyczaj bardziej popularnych, jednostek. Ustanowione w ramac
h układu SI jednostki wielkości pochodnych o nazwach własnych podano w tablicy 3
. Porównanie Wielkość Pole powierzchni Prędkość Gęstość StęŜenie Gęstość prądowa
Kąt płaski Entropia Nazwa metr kwadratowy metr na sekundę kilogram na metr sześ
cienny mol na metr sześcienny amper na metr kwadratowy radian dŜul na kelwin Ozn
aczenie
m2 m/s kg/m3 mol/m3 A/m2 1 J/K
Tablica 3
Jednostki wielkości pochodnych o nazwach własnych włączone do układu SI SI Deriv
ed Units with Special Names WyraŜona w innych jednostkach SI WyraŜona w jednostk
ach podstawowych
Wielkość
Nazwa
Oznaczenie
Kąt płaski Kat bryłowy Częstotliwość Siła Ciśnienie Energia Moc Ładunek elektryc
zny Potencjał elektryczny Pojemność elektreyczna Rezystancja Przewodność elektry
cznna Strumień magnetyczny Gęstość strumienia magnetycznego Indukcja elektomagne
tyczna Temperatura empisryczna Jasność NatęŜenie jasności Aktywność promieniowan
ia Wielkość zaadsorbowanego promieniowania Aktywność katalityczna
radian steriadian hertz niuton paskal dŜul wat kolumb wolt farad om Siemens webe
r tesla henry stopień Celsjusza lumen lux becąuerel gray siewert katal
rad sr Hz N Pa J W C V F Q S Wb T H °C Im lx Bq Gy Sv kat
N/m2 N/m J/s
m m"1 = 1 m 2 nT 2 =ł s' 1 m kg s"2 m"1 kg s~2 m2 kg s"2
m kg s
2i -3
W/A
sA
m kg s' A' m"2 kg'1 s4 A2 2 3 2 m kg s" A" m"2 kg-1 s3 A2 2 2 1 m kg s~ A" 2 1 k
g s' A' 2 2 2 m kg s" A'
2 3 1
c/v
V/A
A/V Vs Wb/m2 Wb/A
cd sr Im/m2 J/kg J/kg
K
m m" cd = cd nT2cd
2 2
s-1
m s"
m2 s-2 s"' mol
337
Tablica 4 Przykłady preferowanych zestawień jednostek wielkości pochodnych układ
u SI Examples of SI Preferred Forms of Derived Units Wielkość pochodna Lepkość d
ynamiczna Prędkość kątowa Moment siły Napięcie powierzchniowe Prędkość kątowa En
tropia Pojemność ciepła właściwa Gęstość źródeł energii Molowa energia Molowa en
tropia Przewodność cieplna Gęstość strumienia energii Oznaczenie
Pas rad/s Nm N/m rad/s J/K J/(kg K) 3 J/m J/mol J/(mol K) W/(m K) 2 W/m
Ciekawy jest tutaj przypadek miar kątowych: radian i steradian. Są to bowiem wie
lkości bezwymiarowe. JeŜeli jednak stosuje się w zapisach wielkości fizycznych m
iano tej bezwymiarowej wielkości, które mogłoby być w zasadzie pominięte, wynika
to zazwyczaj z potrzeby unaocznienia fizykalnej rzeczywistości danej wielkości
pochodnej. Częstotliwość jest podawana raczej w hercach, niŜ jako odwrotności se
kundy. Podobnie prędkość kątowa podawana jest w radianach na sekundę, aczkolwiek
formalnie wystarczałoby podanie odwrotności sekundy. Wielokrotności i podwielok
rotności jednostek tworzy się przez dodanie oznaczeń krotności liczby tysiąc (ta
bl. 5). Nazwy poszczególnych potęg tworzone są zazwyczaj na podstawie źródłosłow
u łacińskiego lub greckiego, co wynika z tradycji tworzenia nazw wielkości układ
u metrycznego w oparciu o te dwa martwe jeŜyki kulturalnej Europy. Nie mniej, wy
korzystano równieŜ słowa pochodzące z języka hiszpańskiego czy duńskiego. Obowią
zuje zasada niełączenia przedrostków, a krotności podaje się zawsze w stosunku d
o jednostki podstawowej. Istnieje więc zapis l nm lecz nie— l mfim. Wyjątkiem je
st tutaj zapis krotności jednostek masy, gdzie odpowiednie wielokrotności tworzy
się w stosunku do jednego grama, nie zaś—do jednostki masy, jakąjest jeden Tabl
ica 5
Przedrostki wielokrotności jednostek układu SI SI Prefixes Potęga Oznaliczby cze
nie dziesięć
24
''Jazwa
yotta
Źródło słów
Yotta i yocto wyprowadzono w od octo, sugerowanej ze względu na to, Ŝe są to ósm
e potęgi tysiąca, duŜe i małe „z" dodano dla uniknięcia ewentualnych pomyłek z w
artością zero. Okto — w złoŜeniach — zawierający osiem (punktów, grup, atomów) o
d octo (łac.), okto (gr.) — osiem. Zetta i zepto — nazwa wyprowadzona analogiczn
ie od septo sugerowanej ze względu na to, Ŝe są to siódme potęgi tysiąca, duŜe i
małe ,,z" zostały dodane dla uniknięcia pomyłek z oznaczeniem sekundy. Septy- w
złoŜeniach — siedem. Od septem — w złoŜeniach siedem, np. Septentriones — 7 gwi
azd w pobliŜu bieguna (łac.) (łac.) (lać.) Tera- w złoŜeniach tysiąc miliard (bi
lion), od teras — dopełniacz od teratos — potwór (gr.) Giga- w złoŜeniach miliar
d jednostek podstawowych, od Gigas — dopełniacz od Gigantos — w mitologii grecki
ej ród olbrzymów zrodzonych z Gai i krwi Uranosa, zwycięŜony przez Zeusa i bogów
z Olimpu (gr.) Mega- w złoŜeniach duŜy, wielki, wyŜszego rzędu, od megas — dope
łniacz od megalou — wielki (gr.) Kilo- w złoŜeniach tysiąc jednostek podstawowyc
h, od chiłioi — tysiąc (gr.) Hekto- w złoŜeniach sto jednostek podstawowych, od
hekaton — sto (gr.) Deka- w złoŜeniach dziesięć jednostek podstawowych, od deka
— dziesięć (gr.) Decy- oznacza dzisiątą część jednostki podstawowej od decimali
— dziesiąta część, decimus — dziesiąty (łac.) Centy- setna część jednostki podst
awowej, od centrum — sto (łac.) Mili- tysięczna część jednostki podstawowej, od
mille — tysiąc (łac.) Mikro- w złoŜeniach mały, drobny, milionowa część jednostk
i podstawowej, od mikros — mały (gr.) Nano- w załoŜeniach karłowaty, miliardowa
część jednostki podstawowej, od nanoś — karzeł (gr.) Piko- bilionowa część jedno
stki podstawowej, od pico- dziób, spić (hiszp.) (duń.) (duń.) patrz zetta patrz
yotta
Y
21
Z
zetta
18 15 12
E P T
eksa peta tera
9
G
iga
6 3 2 1
-1 _2 -3
M k h
da
mega kilo hekto deka decy centy mili mikro nano piko femto atto Zepto yocto
d
c m m
n P f
-6
-9 -12 -15 -18 -21 -24
a z
y
338
kilogram. Na przykład 10 kg oznacza się jako l mg, nie zaś — l H-kg. Wynika to z
ogólnej zasady niełączenia prefiksów. Przedrostek pisze się bezpośrednio przed
wymiarem odpowiedniej jednostki (podstawowej lub pochodnej) i odtąd zapis taki t
raktowany jest jako nierozłączna całość. Stąd wynika oczywisty wniosek, 2 2 2 4
2 Ŝe np. l cm oznacza l • (10~ m) =1 • 10~ m , nie zaś jedną setną jednego metra
kwadratowego. Innym przykładami tego rodzaju są 5 1 6 2 np.: l ns~' = (l(T s)'
= l • 10 s"' czy l V/cm = (l V)/(10~ m) = l • 102 V/m. Nie mniej, przedrostek ni
e moŜe być uŜywany samo3 dzielnie. Zapis l O /m nie moŜe być prezentowany jako M
/m . UŜywanie oznaczeń literowych jednostek układu SI podlega określonym regułom
: — Dla oznaczenia miana jednostek są stosowane małe litery o kroju romańskim, j
edynie w przypadku, gdy nazwa jednostki jest wy-
Jednostki spoza układu SI
W krajach, które podpisały Konwencję Metryczną i stosują układ jednostek SI, wci
ąŜ jednak pozostają w uŜytkowaniu róŜne jednostki nie naleŜące do tego zbioru. W
yraŜają one rzeczywistość gospodarczą i społeczną w sposób, jaki akceptuje więks
zość członków tego społeczeństwa. Początkowo wydawało się, Ŝe jednostki takowe b
ędą stopniowo usuwane ze stosowania, ale naleŜy się chwilowo pogodzić z ich obec
nością. Dlatego Międzynarodowy Komitet Wag i Miar (CIMP) w 1969 r. podzielił jed
nostki nie naleŜące do układu SI na trzy kategorie: te, które zostaną włączone d
o układu, te, które będą uŜytkowane w okresie przejściowym oraz te — wykluczone
z uŜytkowania wraz z jednostkami układu SI. Jednak doświadczenia minionych lat z
musiły do zmiany systemu kategoryzacji takich jednostek. Od 1996 r. jednostki sp
oza ukłaTablica 6 du SI zalicza się do czterech grup jednostek: akceptowanych w
ramach układu SI (tabl. 6), akceptowanych do uŜytkowania w ramach Jednostki spoz
a układu SI akceptowane układu SI, lecz których dokładna wartość jest wyznaczana
doświaddo stosowania w ramach układu SI czalnie (tabl. 7) oraz jednostek spoza
układu SI, których stosowanie Non-SI Units Accepted for Use in the International
System jest czasowo dozwolone, ze względu na specyficzne oczekiwania społeczne
(tabl. 8), oraz jednostek nie wymienionych w powyŜszych OznaNazwa WyraŜone w jed
nostkach SI zestawieniach i nie dopuszczonych do stosowania wraz z jednostkaczen
ie mi układu SI. Miano logarytmu naturalnego z liczby bezwymiarowej ma wyminuta
min 1 min = 60 s miar jeden, co niekiedy podaje się w tzw. neperach. Jeden neper
, Np, godzina h 1 h = 60 min = 3600 s oznacza wartość logarytmu naturalnego licz
by „e". Z tą wielkością 1 d = 24 h = 86 400 s doba d wiąŜe się bardziej popularn
a jednostka, jaką jest tzw. bel, częściej stopień (kątowy) 1° = (Ti/180) rad spo
tykany jako decybel. Jeden bel jest równy wartości logarytmu !' = ( 1/60)° = (7i
/10 800) rad minuta (kątowa) ' dziesiętnego z liczby 10. W belach wyraŜa się wie
lkości będące sekunda (kątowa) 1" = (1/60)' = (Tt/648 000) rad " 3 3 3 stosunkie
m dwóch wielkości mocowych P\/PQ lub wielkości zaleŜlitr Ił=ldm =10- m 1,L nej o
d mocy i spełniających zaleŜność PI/PQ = (AjA4 0 ) , gdzie k = 2 tona t 1 t=103k
g dla napięcia elektrycznego lub ciśnienia akustycznego. Stąd wynika Np 1 Np=l n
eper B 1 B = (1/2) In 10 • Np = 1 ,151 292 Np postać przelicznika wartości wyraŜ
onych w neperach na wielkości bel w belach podana w tablicy 6.
0
Tablica 7 Jednostki akceptowane do uŜytkowania w ramach układu SI, których warto
ść jest wyznaczana doświadczalnie Non-SI Units Accepted for Use with the Interna
tional System whose Yalues Are Obtained Experimentally Nazwa Elektronowolt Jedno
stka atomowa masy Jednostka stronomiczna Oznaczenie Definicja Energia osiągnięta
przez elektron przy przejściu w próŜni w polu potencjału równym 1 V 1/12 masy s
poczynkowej atomu węgla 12C w jego stanie podstawowym (tzw. dalton — Da) Średnia
odległość Ziemi od Słońca WyraŜone w jednostkach SI l e V = 1,602 177 33 (49)-
10~19J lu= 1,6605402(10)- 10~27kg
eV
u
ua
1 ua = 1,495 978 706 91 (30) - 10 m
!1
prowadzona od nazwiska — pierwsza litera jest pisana wersalikiem. Zapis słowny j
ednostki jest pisany z małej litery, jedynym wyjątkiem jest tutaj stopień Celsju
sza (nie ma stopnia Kelwina —jest kelwin). Nie wprowadza się dodatkowego zapisu
dla liczby mnogiej danej jednostki. Oznaczenia jednostek nie kończy się Ŝadnym z
nakiem przystankowym (np. kropką), chyba, Ŝe wynika to z zasad interpunkcji. W p
rzypadku jednostek pochodnych: Pomiędzy oznaczeniami poszczególnych jednostek za
chowuje się odstęp jednej spacji lub zaznacza się kropką na wysokości małej lite
ry, co przypomina, Ŝe powstała ona w wyniku mnoŜenia jednostek podstawowych. W p
rzypadku wyraŜenia ilorazowego stosuje się ukośnik, kreskę ułamkową lub odpowied
ni iloczyn wielkości opatrzonych ujemnymi wykładnikami potęgowymi. Dla uniknięci
a ewentualnych niejasności naleŜy stosować nawiasy. Nie wolno powtarzać wyraŜeni
a ilorazowego. MoŜna więc napisać m kg/(s" A) lub m kg s~ A , lecz nie m kg/s /A
lub m kg/s" A.
Tablica 8 Inne jednostki spoza układu SI czasowo dopuszczone do stosowania wraz
z jednostkami układu SI ze względu na potrzeby społeczne Other Non-SI Units Curr
ently Accepted for Use with the International System Oznaczenie WyraŜone w jedno
stach SI (wartość definicyjna — dokładna) 1 mila morska = 1852 m 1 mila morska n
a godzine= ( 1 852/3600)m/s 1 a = dam = 1 0" m" 1 ha= I h m 2 = 10 4 m 2 1 bar =
9,l Mpa = kPa = 1000hPa= 105Pa 1 A = 0,lnm=10" 1 0 m lb= 100fm 2 = 10" 28 m 2
Nazwa Mila morska Węzeł Ar Hektar Bar Angresztrem Barn
a ha bar A
b
339
Jak widać stosowanie krotności dziesiętnych jednostki czasu, s, nie jest stosowa
ne. W miejsce tego wprowadzono większe jednostki czasu jak minuta, godzina czy d
oba. Tak więc, mimo Ŝe system metryczny wiąŜe się ze stosowaniem zunifikowanych
krotności liczby dziesięć dla tworzenia jednostek mniejszych lub większych od po
dstawowych, to jednak jednostka podstawowa czasu — sekunda i wielkości większe:
godzina, doba itd. — nie są powiązanie ze sobą w ten sam sposób, nawet pomijając
sprawę roku kalendarzowego o zmiennej długości. Nieco odmienna jest sytuacja w
zakresie miar kątowych. Aczkolwiek dopuszczone są takie wielkości jak minuta i s
ekunda kątowa, to jednak zaleca się stosowanie krotności dziesiętnych wszędzie t
am, gdzie jest to moŜliwe bez burzenia tradycyjnych określeń. Dopuszcza się, wbr
ew ogólnej zasadzie stosowania małych liter dla oznaczenia jednostek, oznaczenie
litra duŜą literą L, jako Ŝe istnieje moŜliwość pomylenia tego oznaczenia pisan
ego z małej litery — z cyfrą jeden. Istnieje równieŜ, nieliczna, grupa jednostek
akceptowanych w ramach układu SI, których wartość musi być jednak wyznaczona do
świadczalnie, jako Ŝe ich definicje wynikają z operacyjnego opisu przebiegu okre
ślonych zjawisk fizycznych. Jeden elektronowolt jest miarą energii kinetycznej e
lektronu, jaką uzyskuje po przebyciu w próŜni drogi między dwoma punktami o róŜn
icy potencjału równej jeden wolt. Jednostka atomowa masy jest równa 1/12 masy iz
otopu węgla C. Jednostka astronomiczna definiuje średnią odległość Ziemi od Słoń
ca. Wartości współczynników pozwalających na przeliczenie tych jednostek na jedn
ostki układu SI podano w tablicy 7. Wartości w nawiasach okrągłych określają odc
hylenie standardowe danej wartości, wyznaczone w jednostkach ostatniego miejsca
dziesiętnego podanej wartości. W układzie SI dozwolone jest stosowanie oznaczani
a miejsca dziesiętnego zarówno według systemu anglosaskiego — kropki dziesiętnej
, jak i francuskiego (stosowanego w Polsce) — przecinka dziesiętnego. Stosowalno
ść układu SI we współczesnym świecie Stosując układ SI naleŜy mieć jasny obraz s
posobu konstrukcji stosowanych jednostek. PoniewaŜ wiele wartości wielkości wyra
Ŝonych w innych niŜ SI mianach moŜna wprost przeliczać na jednostki układu SI, t
o moŜe zaskakiwać fakt, Ŝe przelicznik jednostek w ramach tego samego systemu me
trycznego trzeba niekiedy określać na podstawie pomiaru, czego wyrazistym przykł
adem jest spotykany w otoczeniu energetyki — elektronowolt. Wynika to z zasady k
oherencji układu SI. Nie mogą być bowiem wielkości tego samego rodzaju (dotycząc
e np. energii) określane za pomocą róŜnie definiowanych jednostek. Zadaniem Międ
zynarodowego Biura Wag i Miar (BIMP) jest czuwanie nad zwartością całego układu
jednostek, kierując się zasadą zgodności, biorąc jednak pod uwagę równieŜ przyda
tność praktyczną. Ten aspekt praktycyzmu często umyka uwadze uŜytkownikom układu
SI, którzy widzą tylko zagadnienie zwartości systemu, opartego na siedmiu jedno
stkach podstawowych. Brak wyczucia idei leŜących u podstaw układu SI moŜe prowad
zić do pewnych trudności w stosowaniu. Do takich naleŜy np. problem relacji prze
drostków i potęg miana jednostki podstawowej, rozstrzygnięty przez zasadę nieroz
łącznego traktowania miana i przedrostka we wszelkich operacjach, mnoŜenia czy p
otęgowania. Wydaje się, Ŝe jasne stwierdzenie faktu, iŜ przedrostek wiąŜe się w
jedną całość z mianem jednostki i tylko jeden przedrostek moŜe być łączony z mia
nem pozwala na precyzyjne określenie potęgi dziesiętnej stojącej przy mianie jed
nostek podstawowych. Przykładem wynikającym ze zderzenia potrzeb dnia codzienneg
o z precyzyjnym charakterem definicji jednostek podstawowych moŜe być błędne, hi
perpoprawne stosowanie przedrostków określających wielokrotności stosowanych mia
n wielkości. PoniewaŜ w układzie SI nie dopuszczalne jest ani jawne, ani ukryte
łączenie przedrostków, to za powaŜny błąd naleŜy uznać często spotykane np. 10 t
yś. Mg. W tym przypadku moŜna wybrać określenie 10 Gg,
w przypadku opracowań o charakterze naukowym, lub 10 tyś. t — gdy kieruje się wy
powiedz pod adresem szerszego forum. Pewnym pozornym problemem jest stosowanie s
topnia Celsjusza. Niektórzy uwaŜają błędnie, Ŝe nie moŜna go stosować wraz z jed
nostkami układu SI. A przecieŜ występuje on jako miano o nazwie własnej jednej z
wielkości pochodnej, włączonej do układu SI (tabl. 3). Jest to wynik zaakceptow
ania przez CIMP w 1989 r. Międzynarodowej Skali Temperatury 90 (ITS-90). Skala t
a definiuje kelwin jako określoną część termodynamicznej skali temperatury oraz
stopień Celsjuszajako równyjednemu kelwinowi. Jednocześnie w ramach ITS-90 przyj
ęto, iŜ zero stopni Celsjusza odpowiada dokładnie punktowi termodynamicznej skal
i temperatury o wartości 273,15 K. Zgodni e z decyzją 13 Międzynarodowej Konfere
ncji Wag i Miar z 1968 r. stopień Celsjusza moŜe być równieŜ stosowany dla oznac
zenia przedziału temperatury. Stosowanie kropki dziesiętnej (lub przecinka dzies
iętnego) nie prowadzi do moŜliwości błędnego zrozumienia, gdyŜ nie wolno stosowa
ć Ŝadnych dodatkowych znaków dla oddzielenia grup cyfr danej liczby. Zalecane je
st dzielenie grup cyfr po trzy, w prawo i lewo, począwszy od znaku dziesiętnego.
Powinno być juŜ raczej 3 662 190 TJ niŜ 3662190 TJ. Zapis miana jednostek skład
a się z ciągu mian poszczególnych jednostek wielkos'ci podstawowych lub pochodny
ch w zaleŜności od własnej decyzji autora. Zalecane w ramach układu SI struktury
miana, podane powyŜej, ułatwiają jednakowoŜ korzystanie z róŜnych zbiorów danyc
h. Pozwalają bowiem na szybką jakościową ocenę róŜnic podawanych wartości. Odstę
p jednej spacji pomiędzy nazwami mian składowych pozwala zachować czytelność zap
isu. Pojedyncza kreska ułamkowa lub ukośnik równieŜ nie tworzy wątpliwości co do
wzajemnych relacji między wielkościami. Stosowanie nawiasów dla podkreślenie ja
sności miana jest zalecane. Patrząc na układ SI jako system zapisu wyników pomia
rowych moŜna spostrzec, Ŝe jego systematyczne stosowanie wraz z całym aparatem f
ormalnym moŜe być dobrym wsparciem dla precyzyjnego i jednoznacznego, zrozumiałe
go powszechnie przedstawienia wyników wykonanej pracy badawczej czy analitycznej
. Pozwala równieŜ na zachowanie poprawności wypowiedzi bez tworzenia pseudohiper
poprawnych określeń, takich jak na przykład wspomniane powyŜej tysiące megagramó
w zamiast tysięcy ton. Literatura 1. Durlik H.. Kwiatkówska H.: Wzorce i odtwarz
anie jednostki masy. Metrologia i Probiernictwo 1969, t. 4, nr l, s. 2-M5. 2. Gl
iwa-Gliwlński J.: Realizacja międzynarodowej definicji metra w Głównym Urzędzie
Miar. Metrologia i Probiernictwo, 1996, t. 2, nr 5, s. 1*4. 3. GómiakH.. Gundlac
h W., Ochęduszko S.: Zastosowanie Międzynarodowego Układu Jednostek w energetyce
cieplnej. Wydaw. III poprawione. PWN 1970, Warszawa, Wrocław. 4. KijasZ. (red.)
: Czas i kalendarz. Wydaw. Nauk. Papieskiej Akademii Teologicznej, 2001, Kraków.
5. Massalski J. M.: Legalne jednostki miar i stałe fizyczne. PWN 1999, Warszawa
. 6. Sokolski W., Norwisz J.: Anglosaski system jednostek we współczesnym świeci
e. 2003 [oddano do druku]. 7. Szymański J.: Nauki pomocnicze historii. Wydaw. no
we przejrzane i zmienione. PWN 2001, Warszawa, www. phys 2002. www.phys.uni.totu
n.pl/-kwejer/SI. 8. SI 1998: The International System of Units (SI). 7lh edition
. Bureau International des Poids et Mesures. Organisation Intergouvernementale d
e la Convention du Metre. 9. SI 2000: The International System of Units. Supplem
ent 2000: Addendaand corrigenda to the 7 thl edition (1998). Bureau Internationa
l des Poids et Mesures. Organisation Intergouvernementale de la Convention du Me
tre Autor dziękuje Akademii Górniczo-Hutniczej za moŜliwość wykonania niniejszej
pracy w ramach umowy 11.11.279/2004.
340
ZBIGNIEW PARUCH
Rudy Metale R 49 2004 nr 7
UKD 65.011-1:669(438):621(438):336.45:334.2(4438):330.322(438)
GRUPA KĘTY KOLEJNE WIELKIE INWESTYCJE
Grupa KĘTY rozpoczęta realizację nowego programu inwestycyjnego o wartości ponad
130 m.in złotych. Wszystko po to, by więcej produkować i w szerszym, niŜ dotych
czas, asortymencie. Firma chce w ten sposób umocnić pozycję lidera branŜy alumin
iowej w Polsce i zdobyć podobną w Europie Środkowo-Wschodniej.
THE KĘTY GROUP NEW GREAT INVESTMENTS
The KĘTY Group S.A. has commenced realisation of a new investment program, over
130 niillion PLN in value. The main objective is to increase production volume a
nd to widen assortment ofthe products offered so as to strengthen Company's posi
tion as a leader ofthe aluminium sector in Poland, and to win similar position o
n the Central and East European market. Inwestycje, które ruszyły z początkiem r
oku, obejmują swym zasięgiem trzy podstawowe biznesy spółki — profile aluminiowe
, systemy aluminiowe oraz opakowania giętkie. KaŜdy z segmentów wzbogaci się o n
owoczesne urządzenia, które reprezentują pod względem technicznym i technologicz
nych światowy poziom, wykorzystując najnowsze zdobycze wiedzy w zakresie przerób
ki plastycznej i galwanotechniki, a takŜe metalizacji tworzyw sztucznych i papie
ru. Inwestycje umoŜliwią osiągnięcia najwyŜszych parametrów odnośnie do jakości
i wydajności. Pozwolą teŜ na zwiększenie mocy produkcyjnych i bardziej komplekso
wą obsługę klientów, co w efekcie powinno wzmocnić pozycję poszczególnych segmen
tów jako liderów w swoich branŜach — podkreśla Jan Kryjak, prezes Zarządu. Fleks
ografia, metaliza i folia na wieczka Największym wyzwaniem będzie budowa nowego
zakładu produkcyjnego w strefie ekonomicznej w Tychach, w ramach działającej tam
spółki Alupol. Planuje się w nim rozpoczęcie produkcji opakowań przy uŜyciu now
ej, dotychczas nie stosowanej techniki fleksograficznej, a takŜe uruchomienie zd
olności produkcyjnych w zakresie metalizacji tworzyw sztucznych i papieru. Stwor
zenie alternatywnej dla rotograwiury metody nadruku wraz ze wzrostem wartości do
danej na laminatach tworzywowych (metaliza) pozwolą Segmentowi Opakowań Giętkich
umocnić pozycję na rynku oraz umoŜliwią kompleksową obsługę klientów. Ponadto p
oszerzą i tak juŜ bogaty asortyment o opakowania dla branŜy chemicznej, koncentr
atów spoŜywczych, cukierniczej, farmaceutycznej, mleczarskiej i tłuszczowej. SOG
przygotowując się do uruchomienia nowych produktów unowocześnił swoje zaplecze.
Główną częścią inwestycji realizowanej w 2003 r. był zakup automatycznej linii
galwanicznej, w skład której wchodzą: wanna do niklowania, dwie wanny do miedzio
wania, wanna do elektrolitycznego odtłuszczania, wanna do chromowania, wanna do
odchromowania oraz dwie szlifierki (do powierzchni miedziowej i do powierzchni c
hromowej). Cały transport cylindrów pomiędzy wannami i szlifierkami jest obsługi
wany przez automat Robostar, który optymalizuje czas procesu wykonania cylindra.
Wszystkie wanny wyposaŜone są w pełną automatykę pomiaru i sterowania temperatu
rą, dozowaniem odczynników chemicznych i dopasowaniem parametrów prądowych do wa
runków technologicznych.
Zbigniew Paruch — Grupa KĘTY S.A.. Kęty.
Zwiększone zostały takŜe moŜliwości wykonawcze z zakresu grawerowania. Zakupiono
nowoczesną grawerkę, która pracuje z częstotliwością do 8600 Hz, co znacznie sk
raca czas wygrawerowania cylindra. MoŜna wykonywać na niej równieŜ cylindry z tz
w. głębokim grawerowaniem do 90 mikronów. Cały nowy park maszynowy znajduje się
w pełni klimatyzowanych halach. Przygotowalnia cylindrów pracująca na urządzenia
ch zakupionych wcześniej w 1994 r., wraz z zakupionymi teraz urządzeniami, ma zd
olność produkowania l O tyś. cylindrów rocznie i jest największym tego typu prze
dsięwzięciem w Polsce. Taki poziom produkcji moŜliwy jest dzięki wykorzystaniu s
pecjalnej technologii wykonania cylindrów z koszulką Ballarda. Całość produkcji
Zakładu Produkcji Cylindrów Drukarskich, wykorzystywana jest przez Zakład Opakow
ań w Kętach i firmę Alupol w Tychach. Inwestycje te w połączeniu z zakupionymi w
cześniej drukarkami (9- i 10-kolorowa) oraz urządzeniami laminującymi pozwolą SO
G realizować więcej zamówień w krótszych terminach. Pierwszym efektem realizacji
programu inwestycyjnego będzie uruchomienie w Kętach produkcji folii termozgrze
walnej z przeznaczeniem na wieczka do jogurtów, śmietany, kefirów itp. W dalszej
kolejności produkowana będzie folia aluminiowa przeznaczona do produkcji blistr
ów wykorzystywanych do pakowania leków, a SOG będzie jej jedynym producentem w P
olsce. Nowe prasy i anodownia Inwestycje czekają takŜe drugi ze strategicznych s
egmentów Grupy KĘTY, który zajmuje się produkcją wyrobów wyciskanych. Wzbogaci s
ię on między innymi o nowoczesną prasę o nacisku 28001, na której będą produkowa
ne pręty i kształtowniki z aluminiowych stopów twardych metodą wyciskania przeci
wbieŜnego. W odróŜnieniu od klasycznej metody wyciskania (tzw. metoda współbieŜn
a) kształtowników, w wyciskaniu przeciwbieŜnym nie występuje tarcie pomiędzy pow
ierzchnią wlewka i recypientem, co pozwala na obniŜenie siły wyciskania, a to z
kolei wpływa między innymi na wzrost szybkości wyciskania i zwiększenie „uzysków
". Wyrób wyciskany metodą przeciwbieŜną posiada jednakową strukturę metalografic
zną na całej swej długości i przekroju. Dodatkowo regulowana szybkość chłodzenia
prasówki w fali wodnej umoŜliwia uzyskanie wzorowej struktury i optymalizację w
łasności wytrzymałościowych wyrobu — podkreślają fachowcy. Prasa wyposaŜona będz
ie w nagrzewnicę indukcyjną wlewków oraz wybieg składający się między innymi z f
ali wodnej, pullera,
341
pola chłodzącego, rozciągarki o sile prostowania 250 t, piły oraz urządzeń pomoc
niczych. Planuje się równieŜ uruchomienie drugiej prasy o sile nacisku 1600 t wy
posaŜonej w urządzenia pomocnicze pracujące w cyklu automatycznym. Prasa ta, pod
obna do działającej juŜ w Tychach, wytwarzać będzie cienkie kształtowniki nie pr
odukowane dotychczas w Polsce. Uzupełnieniem tych inwestycji, realizowanych głów
nie w Kętach, będzie nowoczesna anodownia — największa w Europie Środkowo-Wschod
niej, która oprócz obsługi SWW będzie świadczyć usługi anodowania na zewnątrz, p
rzejmując między innymi dotychczasowych klientów Metalplast-Bielsko. Wydajnos'ć
w pełni zautomatyzowanej linii do obróbki wstępnej, anodowania i elektrokolorowa
nia profili aluminiowych wynosi 3001 na miesiąc. Zastosowane w niej rozwiązania
techniczne i technologia procesu uwzględniają wszystkie nowości z tej dziedziny,
między innymi kaskadowy system płukania, wykorzystanie wody osmotycznej, imadła
chłodzone wodą, automatyczne dozowanie chemikaliów procesowych, moŜliwość mycia
belek anodujących w trakcie procesu. Ponadto linia jest wyposaŜona w nowoczesny
system odciągu i neutralizacji oparów procesowych oraz oczyszczalnię ścieków, p
rzez co jest mało uciąŜliwa dla środowiska. Nowoczesne centrum dystrybucji Spółk
a Metalplast-Bielsko realizowała głównie inwestycje, które były podporządkowane
jednemu celowi - zmianie zewnętrznego wizerunku firmy. W tym celu dokonano remon
tu głównego budynku
biurowca oraz biur przylegających do hali produkcyjnej. Udało się te/ zaadaptowa
ć jeden z obiektów na centrum sprzedaŜy okien i drzwi „Mertz", które oferuje wyr
oby z aluminium, PCV oraz drewna firm kooperujących z Metalplast-Bielsko. Zmiany
te połączone z renowacją i uporządkowaniem terenu wokół zakładu (wyremontowano
drogi dojazdowe i parkingi) sprawiły, iŜ obiekty Metałpłast-Bielsko przekształci
ły się w nowoczesne centrum dystrybucji systemów aluminiowych. Przeprowadzono ró
wnieŜ szereg prac adaptacyjnych w hali produkcyjnej i magazynach. Wszystko po to
, aby kompletowanie systemu przebiegało w sposób sprawny i szybki, a gotowy prod
ukt mógł jak najkrótszą drogą dotrzeć do klienta. W roku 2004 będą kontynuowane
prace modernizacyjne, których efektem będzie sprawnie funkcjonujące centrum logi
styczne. Finalizowana będziejednocześnie modernizacja biurowca w zakresie adapta
cji pomieszczeń. Dzięki temu obecna siedziba Metalplast-Bielsko stanie się jedny
m z ładniejszych architektonicznie obiektów nie tylko w mieście, ale i w regioni
e. Na 2004 rok zaplanowane są inwestycje mające na celu unowocześnienie parku ma
szynowego. Zakupiona zostanie między innymi nowoczesna linia do zagniatania prof
ili zespolonych, która pozwoli na dokładniejsze wykonywanie kształtowników zespo
lonych oraz przyczyni się do znacznego zwiększenia wydajności. Przewiduje się ta
kŜe zakup kabiny lakierniczej (tzw. szybkozmiennej) umoŜliwiającej skrócenie cza
su zmiany kolorów podczas malowania profili, co z kolei pozwoli na szybszą reali
zację zamówień.
WACŁAW MUZYKIEWICZ
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD62(4)66(4)62.000141(4):339.923(4):6-057.4(4):378.6
62
EUR ING — INŻYNIER EUROPEJSKI*/
EUR ING — European Engineer
Tytuł InŜyniera Europejskiego (w jednolitym określeniu międzynarodowym — EUR ING
) ustanowiła w 1987 r. Europejska Federacja Narodowych Stowarzyszeń InŜynierskic
h FEANI. Jest to organizacja niedochodowa o charakterze otwartym, aktualnie zrze
szająca narodowe organizacje inŜynierskie z 26 krajów. Zasadą jest, Ŝe kaŜde pań
stwo moŜe być reprezentowane tylko przez jedną organizację inŜynierską. Narodowe
organizacje członkowskie stanowią tak zwane Narodowe Komitety FEANI. Polskę rep
rezentuje Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT, zrzeszająca 37 branŜo
wych stowarzyszeń inŜynierskich, w tym Stowarzyszenie InŜynierów i Techników Prz
emysłu Hutniczego (SITPH). Od kilku lat siedziba FEANI mieści się w Brukseli. Wc
ześniej znajdowała się w ParyŜu — od utworzenia asocjacji w 1951 r. do jej przen
iesienia w 1997 r. FEANI posiada status konsultatywny UNESCO, UNIDO i Rady Europ
y, ściśle współpracuje z Komisją Europejską w sprawach dotyczących zawodu inŜyni
era oraz uznawania dyplomów dla celów akademickich i zawodowych. NaleŜy przy tym
podkreślić, Ŝe EUR ING jest tytułem zawodowym, nie akademickim czy naukowym. Cz
łonkostwo FSNT NOT w FEANI, które nastąpiło w 1992 r., stworzyło polskim inŜynie
rom moŜliwość ubiegania się o tytuł InŜyniera Europejskiego, a polskim uczelniom
technicznym umoŜliwiło uznanie na równi z uczelniami zachodnioeuropejskimi. Pol
skie tytuły „magister inŜynier" i „inŜynier" są uznawane w Europie na równi z ni
emieckimi „Diplom Ingenieur" i „Ingenieur" czy teŜ brytyjskimi „Master ot Scienc
e" i „Bachelor of Science". Dotyczy to wyłącznie uczelni, które znalazły się w t
zw. Indeksie FEANI. Indeks FEANI, wydany po raz pierwszy w 1992 r. przy wsparciu
ze strony Komisji Europejskiej i Europejskiej Fundacji Kultury, zawiera opis sy
stemów kształcenia inŜynierów w poszczególnych kra-
Dr inŜ. Waclaw Muzykienicz — Prodziekan Wydziału Metali NieŜelaznych Akademii Gó
rniczo-Hutniczej w Krakowie. *' Opracowano na podstawie oficjalnych materiałów F
EANI i Polskiego Komitetu Narodowego ds. FEANI i ds. Rejestru FEANI.
342
jach członkowskich i wykaz akredytowanych przez FEANI uczelni i kierunków studió
w oraz nadawanych tytułów inŜynierskich w tychŜe krajach. Akceptacja polskiego r
ozdziału Indeksu FEANI miała miejsce w marcu 1994 r. Po przyjęciu przez Europejs
ki Komitet ds. Rejestru FEANI materiałów, dotyczących polskich uczelni techniczn
ych i kierunków studiów inŜynierskich, a zwłaszcza programów i planów studiów i
po wizycie ekspertów FEANI w wybranych przez nich uczelniach, akredytację FEANI
otrzymało 26 polskich uczelni, w tym Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, 13 p
olitechnik, 4 wyŜsze szkoły inŜynierskie i wydziały inŜynierskie 8 akademii roln
iczych. Wyłącznie renomowane uczelnie państwowe. Wśród kierunków studiów, które
znalazły akceptację zespołu ekspertów europejskich ds. kształcenia inŜynierów or
az zawodu inŜyniera i tym samym uzyskały akredytację, jest metalurgia i inŜynier
ia materiałowa. WaŜnym kryterium akredytacji kierunku w FEANI jest zachowanie wy
maganego parytetu poszczególnych grup przedmiotów w programie studiów — przedmio
ty kształcenia ogólnego ok. 10 %, przedmioty podstawowe ok. 35 % i przedmioty ki
erunkowe (techniczne) ok. 55 %. Wymóg ten znajduje odzwierciedlenie w aktualnie
obowiązujących w Polsce standardach nauczania, które określa Minister Edukacji N
arodowej i Sportu. Sekretariat Generalny i Komitety Narodowe FEANI prowadzą „Rej
estr InŜynierów Europejskich". Jego celem jest ułatwianie przepływu inŜynierów c
zynnych zawodowo wewnątrz i na zewnątrz Wspólnoty FEANI, stworzenie ram dla wzaj
emnego uznawania kwalifikacji inŜynierów — gwarancji ich kompetencji i umiejętno
ści oraz dostarczanie przyszłym pracodawcom danych o inŜynierach (m.in. poprzez
internetowe bazy danych). Decyzję o przyznaniu tytułu EUR ING i wpisie do Rejest
ru podejmuje Europejski Komitet ds. Rejestru FEANI (European Monitoring Committe
e) na podstawie złoŜonych przez kandydata dokumentów i rekomendacji Narodowego K
omitetu ds. Rejestru FEANI (National Monitoring Committee). O tytuł InŜyniera Eu
ropejskiego mogą ubiegać się wyłącznie inŜynierowie czynni zawodowo, zrzeszeni w
narodowych organizacjach członkowskich FEANI, którzy ukończyli uczelnię technic
zną i kierunek studiów dziennych, znajdujących się w Indeksie FEANI, posiadają o
dpowiednie, udokumentowane doświadczenie inŜynierskie, wynoszące łącznie z nomin
alnym czasem trwania studiów minimum 7 lat (tzw. formacja inŜyniera), wykazują s
ię czynną znajomością przynajmniej jednego z języków FEANI (angielskiego, francu
skiego lub niemieckiego), poświadczoną certyfikatem oraz zobowiązują się do prze
strzegania Kodeksu Etycznego FEANI, obejmującego etykę osobistą, zawodową i społ
eczną. Przez zawodowe doświadczenie inŜynierskie naleŜy rozumieć pracę na stanow
iskach inŜynierskich oraz posiadanie odpowiedniego dorobku w zawodzie inŜyniera
(sama praca dydaktyczna w uczelni nie jest uwaŜana przez FEANI za pracę inŜynier
a). FEANI nie określa górnej granicy wieku kandydata do tytułu EUR ING. Opłata r
ejestracyjna w 2004 r. wynosi 250 EURO. W myśl Kodeksu Etycznego, osoby wpisane
do Rejestru FEANI mają obowiązek zdawać sobie sprawę z ogromnego znaczenia nauki
i techniki dla ludzkości, a takŜe z własnej odpowiedzialności wobec społeczeńst
wa, wynikającej z wykonywania zawodu inŜyniera. InŜynier Europejski wykonuje swó
j zawód zgodnie z przyjętymi w społeczeństwach europejskich zasadami moralnymi i
cywilizacyjnymi, przestrzegając w szczególności godności osobistej osób, z któr
ymi współpracuje. Zobowiązany jest utrzymywać swoją wiedzę fachową na najwyŜszym
poziomie, dąŜąc do perfekcyjności
świadczonych przez siebie usług. Podejmuje się tylko tych zadań, które leŜą w za
kresie jego kompetencji i wiedzy fachowej. Jego uczciwość intelektualna winna gw
arantować obiektywność analiz i ocen oraz podejmowanie konsekwentnych decyzji. I
nŜynier uwaŜa się za związanego sumieniem przez jakąkolwiek poufną umowę biznesu
, do której dobrowolnie przystąpił. Nie przyjmuje innych form gratyfikacji poza
uzgodnionymi z pracodawcą, ale teŜ pobiera wynagrodzenie, odpowiednie do wykonyw
anej pracy oraz stopnia ponoszonej odpowiedzialności. O to samo stara się dla os
ób, z którymi współpracuje. Nadrzędnym celem działalności zawodowej inŜyniera wi
nno być zachowanie zdrowego i przyjemnego środowiska Ŝycia, zarówno społecznego
jak i przyrodniczego. InŜynier winien umoŜliwiać społeczeństwu właściwe rozumien
ie problemów technicznych, będących w interesie publicznym. W swojej działalnośc
i zobowiązany jest podchodzić z największym szacunkiem do wartości tradycyjnych
i kulturowych krajów, w których wykonuje swój zawód. Swoją toŜsamość zawodową i
przynaleŜność do stanu inŜynierskiego manifestuje poprzez udział w przedsięwzięc
iach swoich Stowarzyszeń, InŜynier, któremu FEANI przyznała tytuł InŜyniera Euro
pejskiego, otrzymuje dyplom i certyfikat EUR ING, podpisane przez władze FEANI i
zostaje wprowadzony do centralnego Rejestru InŜynierów Europejskich. Tytuł ten
stanowi gwarancję poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych inŜyniera zgod
nie ze standardami europejskimi, popartą przez dwie organizacje inŜynierskie — n
arodową i europejską. Poprzez przynaleŜność do wybranej elity inŜynierów europej
skich stanowi teŜ swoistą nobilitację zawodową. Jest waŜnym czynnikiem ambicjona
lnym — utwierdza inŜyniera w przekonaniu, Ŝe jest on dobrym inŜynierem o kwalifi
kacjach zawodowych na wysokim poziomie europejskim. Podnosi prestiŜ firm, zatrud
niających inŜynierów z tytułem EUR ING, zwłaszcza w kontaktach z partnerami zagr
anicznymi. Tytuł ten daje inŜynierom swego rodzaju „paszport" oraz lepszy start
do wykonywania zawodu na stanowiskach inŜynierskich w kraju i za granicą, moŜe s
tanowić kartę przetargową w negocjacjach płacowych z pracodawcami. Jest uznawany
równieŜ w USA, Kanadzie i Australii. UmoŜliwia zatrudnienie za granicą na stano
wisku inŜyniera bez długotrwałego i kosztownego procesu nostryfikacji dyplomu, a
poprzez umieszczenie danej osoby w międzynarodowej sieci Internet zwiększa szan
sę uzyskania atrakcyjnej oferty pracy. System FEANI oparty na Rejestrze oraz tyt
uł EUR ING zyskały wysoką ocenę Komisji Europejskiej. Jej zdaniem „wpis do rejes
tru FEANI wskazuje, Ŝe inŜynier osiągnął określony poziom umiejętności zawodowyc
h, poświadczonych przez kompetentne gremia inŜynierskie na szczeblu narodowym i
europejskim" (Official Journal of the European Communities, Yolume 37, 26 Sept.
1994). W specjalnej deklaracji z 1994 r. Komisja Europejska podała system FEANI
jako doskonały przykład samoregulacji zawodu i zaleciła krajom członkowskim Unii
Europejskiej uznanie tytułu EUR ING w miejsce konieczności nostryfikacji narodo
wych dyplomów inŜynierów. Aktualnie tytuł EUR ING posiada w Europie ok. 28 tyś.
inŜynierów. Pierwsi czterej polscy inŜynierowie uzyskali ten tytuł we wrześniu 1
994 r. W chwili obecnej jest ich ponad 180. NaleŜą do szesnastu stowarzyszeń nau
kowo-technicznych — najwięcej, bo 48 do SIMP (Stowarzyszenie InŜynierów Mechanik
ów Polskich), a do SITPH zaledwie 7. Jak się okazuje, największą przeszkodą w zd
obyciu tytułu nie są zbyt surowe kryteria, ale po prostu brak informacji.
343
ALUMINIUM PROCESSING Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inŜ. W O J C
I E C H LIBURA, prof. nzw.
TADEUSZ KNYCH ANDRZEJ MAMALA BEATA SMYRAK
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 669.716:621.316.17:621.315.1
ODPORNE CIEPLNIE NISKOZWISOWE PRZEWODY ELEKTROENERGETYCZNE WYSOKIEGO NAPIĘCIA
Zaprezentowano nowoczesną rodzinę przewodów elektroenergetycznych typu HTLS (Hig
h Temperaturę Low Sag Conductors), przeznaczonych do napowietrznych linii wysoki
ego napięcia. Omówiono syntetycznie rodzaje takich przewodów oraz istotę ich roz
wiązań technicznych. W liniach klasycznych jako przewody fazowe wykorzystuje się
przewody o budowie bimetalowej, tj. składające się z rdzenia wykonanego z wysok
owytrzymałych drutów stalowych oraz powłoki przewodzącej wykonanej z umocnionych
drutów alumininiowych. Taka konstrukcja przewodu, chociaŜ wystarczająca do typo
wych zastosowań, uniemoŜliwia przesyłanie natęŜeń prądu generujących długotrwale
przegrzewanie przewodu (na ogól powyŜej +90 °C). Wskutek ekspozycji na działani
e podwyŜszonych temperatur degradacji ulegają bowiem własności wytrzymałościowe
aluminium oraz pojawia się szereg innych problemów eksploatacyjnych. Rozwiązanie
m powyŜszego problemu są właśnie przewody HTLS. UmoŜliwiają one podwyŜszenie tem
peratury roboczej przewodu nawet o ponad 100 °C. Dzięki temu istotnie zwiększyć
moŜna moŜliwości przesyłowe linii na drodze jej modernizacji (tj. wymiany przewo
dów i ich osprzętu) bez wymiany, czy przebudowy najdroŜszych jej elementów, jaki
mi są konstrukcje wsporcze. Przewody typu HTLS zyskały uznanie na świecie i są z
powodzeniem stosowane w strategicznych odcinkach systemów energetycznych, linia
ch międzynarodowych oraz w liniach monitorowanych z systemami DTCR.
THERMALLY RESISTANT LOW SAG CONDUCTORS FOR HIGH YOLTAGE POWER LINES
A modern family ofthe HTLS-type electric power conductors (High Temperaturę Low
Sag Conductors) designed for high voltage overhead lines ispresented. Types ofth
ese conductors are described and the concept oftechnical solutions applied in th
em is outlined. In the classical lines, bimetallic conductors consisting of a có
rę from high-strength steel wires and a conducting layer madę of reinforced alum
inium wires are used as phase conductors. Such construction of a conductor, alth
ough sufficientfor typical applications, makes transmission of high currents cau
sing long-term overheating of a conductor (usually over +90 °C) impossible. As a
result ofbeing exposed to elevated temperatures, mechanical properties of alumi
nium undergo degradation, and many other exploitation problems arise. The HTLS c
onductors provide reliable solution of this problem, sińce they withstand temper
aturę increase even by over 100 °C. Power transmission capability of a linę can
be significantly increased by its modernisation through the replacement of condu
ctors andfittings, without the necessity to replace or rebuild the most expensiv
e linę components such as supporting constructions. The HTLS conductors are char
acterised by smaller rangę of sag changes compared to those ofthe classical ones
, and are resistant to elevated temperatures. They may be of homogeneous or bime
tallic structure. In case of homogeneous structure, all conductor wires are madę
ofthe identical, high strength and thermally resistant aluminium alloy. Product
ion of such material is technologically difficult and expensive, which is why co
mposite conductors, i.e. consisting of a conducting layer madę of soft aluminium
(ora thermally resistant conducting aluminium alloy ofthe resistance close to t
hat of classical aluminium wires) and a córę, which can befor instance from spec
iallyfabricatedsteel, invar, cermetallic composites or carbonfibres, are morę co
mmonly used. The HTLS conductors have won world-wide recognition and are being s
uccessfully applied in strategie segments of power systems, International lines
and in lines monitored by the DTCR systems.
Dr hab. inŜ. Tadeusz Knych, dr inŜ. Andrzej Mamala, mgr inŜ. Beata Smyrak— Akade
mia Górniczo-Hutnicza. Kraków.
344
Wprowadzenie Rozwój myśli technicznej w dziedzinie konstrukcji przewodów przezna
czonych do pracy w liniach napowietrznych wysokiego napięcia zaowocował w ostatn
ich latach wprowadzeniem do techniki liniowej nowej generacji przewodów typu HTL
S, umoŜliwiających istotne zwiększenie efektywności systemu energetycznego. W mn
iemaniu autorów niniejszej pracy warto, z uwagi na aktualność tematyki, zapoznać
czytelników krajowych z przedmiotowymi rozwiązaniami tym bardziej, Ŝe brak jest
w literaturze krajowej systematycznego, a zarazem syntetycznego przeglądu powyŜ
szego zagadnienia. Postawienie problemu Klasyczne linie napowietrzne wysokiego n
apięcia pracują w oparciu o przewody bimetalowe, w których rolę warstwy czynnej
elektrycznie spełnia umocnione aluminium, zaś rdzeń nośny przewodu wykonany jest
z wysokowytrzymałych drutów stalowych w osłonie antykorozyjnej. Wynikowe własno
ści przewodu stanowią prostą superpozycję własności zastosowanych składników, ta
k więc poprzez odpowiednie skonfigurowanie udziału aluminium i stali w przekroju
poprzecznym przewodu moŜna w prosty sposób uzyskiwać Ŝądane własności wytrzymał
ościowe lub elektryczne. RównieŜ pozostałe parametry projektowe przewodu, takie
jak współczynnik wydłuŜenia spręŜystego i cieplnego, czy cięŜar objętościowy zal
eŜą jednoznacznie od stosunku przekrojów aluminium i stali. Rosnące wymagania w
zakresie przepustowości i elastyczności systemu linii napowietrznych, jakie zauw
aŜamy w krajach wysoko rozwiniętych, i z którymi, wobec przemian strukturalnych
i ekonomicznych sektora energetycznego, liczyć naleŜy się równieŜ w kraju, spraw
iają, Ŝe najbardziej interesującym zagadnieniem staje się modernizacja istniejąc
ych linii w celu zwiększenia ich obciąŜalności prądowej [1]. Co oczywiste, znami
onowa obciąŜalność prądowa typowego przewodu bimetalowego jest funkcją nie tylko
ilości i średnicy drutów aluminiowych lecz równieŜ przyjętej przez projektanta
temperatury granicznej roboczej przewodu. Oczekiwane przez uŜytkowników linii zw
iększenie obciąŜalności osiąga się więc najczęściej poprzez zwiększenie temperat
ury granicznej roboczej przewodu, bez znaczących zmian w konstrukcjach wsporczyc
h (jakie towarzyszą wymianie istniejących przewodów fazowych na przewody o więks
zych przekrojach). Jest to praktyka powszechnie stosowana w krajach zachodnich.
NaleŜy jednak mieć świadomość, Ŝe nadmierny wzrost temperatury granicznej robocz
ej (a co za tym idzie i temperatury średniej), niesie istotne zagroŜenia dla trw
ałości przewodu. PoniewaŜ druty aluminiowe, w celu uzyskania odpowiedniej nośnoś
ci mechanicznej, poddaje się procesowi ciągnienia na zimno, ich własności ulegaj
ą degradacji skutkiem ekspozycji na działanie podwyŜszonych temperatur, tj. temp
eratur wyŜszych niŜ +80 °C [2]. Oznacza to permanentne obniŜanie się wytrzymałoś
ci na rozciąganie przewodu podczas jego eksploatacji, co niesie zagroŜenie uszko
dzeń linii w warunkach katastrofalnych, jak równieŜ (i co gorsze), zwiększenie w
ytęŜenia przewodów w warunkach występowania drgań eolskich, co skutkuje spontani
cznym pękaniem zmęczeniowym drutów. Ponadto aluminium jest podatne na działanie
procesów reologicznych, które są aktywowane cieplnie. Oznacza to, z praktycznego
punktu widzenia, trudności eksploatacyjne we współpracy układu przewód-osprzęt,
tzn. przegrzewanie się złączek i zacisków, zmniejszenie sił wyślizgu przewodu z
uchwytu lub złączki skutkiem relaksacji napręŜeń oraz zwiększenie zwisów skutki
em pełzania przewodu. Alternatywą pozwalającą wyeliminować opisane powyŜej trudn
ości powstające podczas świadomego przegrzewania przewodów aluminiowo-stalowych
w celu poprawy obciąŜalności prądowej jest nowa generacja przewodów typu HTLS (H
igh Temperaturę Low Sag Conductors). Są to najnowsze typy przewodów wdroŜone w l
iniach napowietrznych wysokiego napięcia. Omawiana rodzina przewodów cechuje się
wspólnym zespołem własności eksploatacyjnych,
takich jak: wysoka wartość temperatury granicznej dopuszczalnej długotrwale oraz
przy zwarciu (przy zagwarantowaniu stabilności własności mechanicznych), niŜszy
zakres zmiany zwisów wskutek zmian temperatury oraz zadowalająca odporność reol
ogiczna, zmęczeniowa i korozyjna. Główne zastosowania przewodów HTLS dotyczą mod
ernizacji istniejących linii napowietrznych. Przewody te posiadają graniczną rob
oczą temperaturę pracy na poziomie 150-^250 °C w zaleŜności od budowy, co pozwal
a zwiększyć obciąŜalność prądową modernizowanej linii o ponad 200 % bez istotnej
ingerencji w budowę konstrukcji wsporczych. Przewody te stosuje się równieŜ prz
y budowie nowych, strategicznych odcinków systemu przesyłowego [1,3]. Rozwiązani
a techniczne przewodów typu HTLS Szczegółowe rozwiązania techniczne przewodów HT
LS są bardzo zróŜnicowane. Wynika to z faktu, Ŝe jak wspomniano wyŜej, przewody
takie stosuje się najchętniej podczas modernizacji linii, a tam mamy do czynieni
a z konkretną infrastrukturą i konkretnymi potrzebami co do obciąŜalności prądow
ej, które są w róŜnych krajach róŜne [2-s-6]. Najbardziej oczywistym intuicyjnie
rozwiązaniem przewodu typu HTLS jest zastąpienie drutów aluminiowych w przewodz
ie o budowie klasycznej drutami wykonanymi ze specjalnego materiału o wysokiej p
rzewodności i odporności na działanie podwyŜszonych temperatur [7]. Taki prosty
zamiennik eliminuje oczywiście trudności eksploatacyjne, wynikające z zastosowan
ia aluminium, jednak przyrost temperatury powodować moŜe wzrost zwisu przewodu p
owyŜej wartości zwisu normalnego, co ogranicza moŜliwość jego praktycznego zasto
sowania przy wyŜszych temperaturach. Z drugiej strony, zmniejszenie wartości zwi
sów uzyskuje się najłatwiej poprzez wyeliminowanie cięŜkiego rdzenia nośnego i z
astosowanie przewodu monometalowego na bazie stopu aluminium. Klasyczne przewody
z tej grupy nie posiadają jednak znamion ,.Ŝarowytrzymaiości". Jak zasugerowano
powyŜej przewody HTLS mogą posiadać budowę jednorodną lub złoŜoną. W przypadku
przewodów jednorodnych wszystkie druty przewodu wykonane są z identycznego mater
iału „Ŝarowytrzymałego" i mogą posiadać kształt okrągły lub profilowy. W przypad
ku przewodów złoŜonych powłoka przewodząca wykonana z miękkiego aluminium lub sp
ecjalnego stopu „Ŝarowytrzymałego" nałoŜona jest na nieprzewodzący lub słaboprze
wodzący rdzeń nośny. Szczegółowe zestawienie typów przewodów HTLS przedstawiono
w tablicy l. Dla lepszego zrozumienia istoty ich funkcjonowania, na rysunku l pr
zedstawiono schematycznie charakterystyki zwis-temperatura przewodu. Koncepcja p
racy przewodów typu GTACSR [6, 8] (rys. \A, 2A) opiera się na specjalnej technic
e ich montaŜu. Mianowicie ustala się napręŜenie montaŜowe jedynie w rdzeniu stal
owym. Powłoka przewodząca wykonana ze specjalnego stopu aluminium jest odciąŜona
. Wraz ze wzrostem temperatury, wynikającym ze zmiany warunków otoczenia bądź pr
zepływu prądu, powłoka przewodząca podlega tylko odkształceniom cieplnym zaś rdz
eń nośny odkształceniom cieplnym i spręŜystym. Obie warstwy rozdzielone są specj
alną szczeliną wypełnioną odpowiednim smarem. Smar ten nie moŜe wypływać poza sz
czelinę (ryzyko zabrudzenia wierzchniej warstwy przewodu potęgujące zjawisko cor
ony) więc na pierwszej warstwie nad rdzeniem stosuje się specjalnie profilowane
druty. Właściwie zaprojektowana szczelina umoŜliwia niezaleŜną pracę poszczególn
ych części przewodu. Fakt, Ŝe tylko rdzeń przenosi obciąŜenia mechaniczne przekł
ada się na wysoki moduł spręŜystości wzdłuŜnej przewodu oraz niŜszy, niŜ w klasy
cznych przewodach, współczynnik wydłuŜenia cieplnego, a poprzez to i na niŜsze z
wisy. Powłoka ze stopu aluminium stanowi rodzaj sadzi dla czynnego mechanicznie
rdzenia.Tak więc rzeczywisty cięŜar objętościowy przewodu przyjmowany do oblicze
ń w równaniu stanów jest zdecydowanie wyŜszy niŜ w przewodach aluminiowo-stalowy
ch, chociaŜ jednostkowa masa przewodu GTACSR moŜe być zbliŜona do masy ekwiwalen
tnych przewodów konwencjonalnych.
345
Tablica l Konstrukcje przewodów HTLS Constructions of HTLS conductors Typ przewo
du — nazwa przyjęta w literaturze Klasyczny AFL-ACSR Aluminium Conductor Steel R
einforced Materiał rdzenia nośnego wysokowytrzymała stal Materiał powłoki przewo
dzącej twarde aluminium odporny ciepnie stop aluminium miękkie aluminium odporny
ciepnie stop aluminium niŜszy współczynnik wydłuŜenia spręŜystego, niŜszy współ
czynnik wydłuŜenia cieplnego, wyŜszy cięŜar objętościowy niŜszy współczynnik wyd
łuŜenia spręŜystego, niŜszy współczynnik wydłuŜenia cieplnego, wyŜszy cięŜar obj
ętościowy analogiczny współczynnik wyłuŜenia spręŜystego, analogiczny współczynn
ik wydłuŜenia cieplnego, analogiczny cięŜar objętościowy analogiczny współczynni
k wyłuŜenia spręŜystego, niŜszy współczynnik wydłuŜenia cieplnego, analogiczny c
ięŜar objętościowy niŜszy współczynnik wydłuŜenia spręŜystego, niŜszy współczynn
ik wydłuŜenia cieplnego, niŜszy cięŜar objętościowy niŜszy współczynnik wydłuŜen
ia spręŜystego, niŜszy współczynnik wydłuŜenia cieplnego, niŜszy cięŜar objętośc
iowy niŜszy współczynnik wydłuŜenia spręŜystego, wyŜszy współczynnik wydłuŜenia
cieplnego, niŜszy cięŜar objętościowy Parametry przewodu w odniesieniu do konstr
ukcji tradycyjnych
wysokowytrzymała GTACSR Gap type Thermo-resistant Aluminium-alloy stal Conductor
Steel Reinforced ACSS Aluminium Conductors Steel Suported TACSR Thermo-resistan
t Aluminium-alloy Conductor Steel Reinforced TACIR Thermo-resistant Aluminium-al
loy Invar Reinforced ACCR Aluminium-alloy Conductor Composite Reinforced ACFR Al
uminium-ałloy Conductor carbon-Fiber Reinforced TAAAC Thermo-resistant Aluminium
-Alloys Conductor kompozyt A1-A12O3 wysokowytrzymała stal wysokowytrzymała stal
odporny ciepnie stop aluminium odporny ciepnie stop aluminium
kompozyt z włókien odporny ciepnie węglowych stop aluminium brak odporny ciepnie
stop aluminium
Jak łatwo się domyślić, omawiana grupa przewodów cechuje się istotnymi trudności
ami eksploatacyjnymi. Chodzi tu w szczególności o problemy montaŜowe — osobno mo
ntuje się rdzeń nośny, osobno warstwę aluminium. Zaletą rozwiązaniajest natomias
t skłonność do samotłumienia drgań eolskich. Budowa geometryczna przewodu ACSS [
9, 10] jest identyczna jak w konstrukcjach klasycznych (rys. 2B). RóŜnicą jest z
astosowanie miękkiego aluminium, co pozwala poprawić własności elektryczne przew
odu. Istota koncepcji wprowadzenia takiego materiału jako budulca napowietrznego
przewodu elektroenergetycznego leŜy w tym, Ŝe wyŜarzone aluminium moŜe podlegać
działaniu temperatur do 240 °C bez istotnych zmian w strukturze. Jak wynika z c
harakterystyk przedstawionych na rysunku 2B, kąt nachylenia zaleŜności zwis-temp
eratura dla przewodów typu ACSS jest mniejsza niŜ dla klasycznych przewodów. Z u
wagi na niski poziom własności mechanicznych druty aluminiowe nie przenoszą bowi
em znaczących naraŜeń mechanicznych, i to stalowy rdzeń nośny przenosi większość
sił naciągu, oznacza to, Ŝe współczynnik wydłuŜenia cieplnego takich przewodów
jest limitowany przez rdzeń nośny, jest on więc mniejszy niŜ w typowych rozwiąza
niach. Przewody TACSR [11] mają budowę identyczną z klasycznymi przewodami stalo
wo-aluminiowymi, z tym, Ŝe w miejsce umocnionego na zimno aluminium stosuje się
specjalny, odporny cieplnie, przewodowy stop aluminium (rys. 2C). Konkurencyjne,
w stosunku do klasycznych przewodów, zwisy osiąga się dzięki specjalnemu doboro
wi proporcji stali i stopu aluminium w przekroju przewodu. Oryginalność tego roz
wiązania leŜy w tym, Ŝe obserwowane w kla-
sycznych przewodach załamanie charakterystyki zwis-temperatura (z którym moŜemy
mieć do czynienia przy temperaturach zwarciowych) w przypadku przewodów TACSR wy
korzystano do zwiększenia zakresu zwisów roboczych. Udział stali i stopu alumini
um w całkowitym przekroju przewodu ustala się bowiem w taki sposób, aby wobec ró
Ŝnicy we współczynnikach rozszerzalności stali i stopu aluminium po osiągnięciu
odpowiedniej temperatury (najczęściej ok. 100 °C), stop aluminium został całkowi
cie odciąŜony. PowyŜej tej temperatury obciąŜenia mechaniczne przenosi rdzeń prz
ewodu i całość zaczyna pracować w analogiczny sposób jak GTACSR. Warunkom odciąŜ
enia płaszcza przewodzącego towarzyszy pojawienie się załamania na charakterysty
ce zwis-temperatura przewodu TACSR i wraz z dalszym przyrostem temperatury, powy
Ŝej 100 °C, zwis zmienia się mniej znacząco (rys. l C — punkt załamania oznaczon
o czarną kropką). Podobnie rozpatrywać moŜna pracę omówionych juŜ wcześniej prze
wodów typu GTACSR. Punkt złamania ich charakterystyki to w istocie właśnie punkt
montaŜu przewodu. W temperaturach wyŜszych od temperatury montaŜu przewód taki
pracuje na charakterystyce znamiennej dla „stalowego rdzenia z sadzią", zaś przy
temperaturach niŜszych od temperatury montaŜu jak klasyczny przewód aluminiowo-
stalowy. Przewody TACIR [4, 5], posiadają budowę geometryczną identyczną jak kla
syczne przewody stalowo-aluminiowe z tym, Ŝe miejsce aluminium zajmuje odporny c
ieplnie przewodowy stop aluminium, a miejsce rdzenia stalowego rdzeń wykonany z
invaru (rys. 2D). Istota rozwiązania tkwi we wprowadzeniu rdzenia invarowego. In
var posiada, co prawda, zbliŜony do stali cięŜar właściwy oraz
346
A
B
AFLj
-r-
'G
T,
AFLi
A< T GR
1
TEMPERATURA PRZEWODU
TEMPERATURA PRZEWODU
i
Q
UJ
D
T
™c
'GR
TEMPERATURA PRZEWODU
TEMPERATURA PRZEWODU
Q
UJ N
Q O
UJ N
o: o.
C/3
o: o.
M
TGR
AFU
T1
ACCR:
GR
•
'
T,
TAAAt
TEMPERATURA PRZEWODU
TEMPERATURA PRZEWODU
Rys. 1. Charakterystyki zwis-temperatura przewodów HTLS Fig. 1. Sag-temperature
characteristics of HTLS conductors moduł spręŜystos'ci lecz równocześnie bardzo
niski współczynnik rozszerzalności cieplnej, co przekłada się na niski współczyn
nik wydłuŜenia termicznego całego przewodu, a więc na niŜszy przyrost zwisu wraz
ze wzrostem temperatury. Jak wynika z charakterystyk przedstawionych na rysunku
ID, podobnie jak w grupie TACSR wykorzystuje się złamanie charakterystyki zwis-
temperatura. Wobec większej róŜnicy we współczynnikach rozszerzalności cieplnej
zastosowanych materiałów (niŜ w przypadku TACSR) załamanie na charakterystyce po
jawia się przy niŜszych temperaturach, a zmiana kata nachylenia jest większa, bo
wiem w wysokich temperaturach naciągi przenosi invar posiadający znikomą w stosu
nku do stali rozszerzalność cieplną. Dzięki temu uzyskuje się mniejsze niŜ w TAC
SR zwisy. Pozwala to bardziej znacząco zwiększyć temperaturę graniczną przewodów
w modernizowanej linii bez zmiany wartości zwisu normalnego. Omawiana grupa prz
ewodów, z uwagi na bliźniaczą do ACSR budowę, cieszy się największą popularności
ą poniewaŜ konstrukcje słupów, osprzęt, techniki montaŜu czy konserwacji są iden
tyczne jak dla klasycznych przewodów. Przewody ACCR [12] to jedne z najbardziej
zaawansowanych technicznie konstrukcji przewodów elektroenergetycznych (rys. 2E)
. Istnieją juŜ pierwsze aplikacje w ramach badań eksploatacyjnych w naturze. Rdz
eń nośny przewodu wykonany jest z kompozytu stanowiącego mieszaninę proszków alu
minium i A12O3. Objętościowy udział tlenku wynosi ok. 45 %. Dzięki temu rdzeń no
śny jest lekki
347
B
:
:
E
F
Rys. 2. Przykłady przewodów typu HTLS A — przewód typu GTACSR [24], B — Przewód
typu ACSS [9], C — przewód typu TACSR [11], D — przewód typu TACIR [l 1], E — pr
zewód typu ACCR [12], F — przewód typu AFCR [13] Fig. 2. Examples of HTLS conduc
tors A — GTACSR conductor [8], B — ACSS conductor [9], C — TACSR conductor [10],
D — TACIR conductor [11], E— ACCR conductor [12], F — AFCR conductor [13] (cięŜ
ar jedynie ok. 20 % wyŜszy od aluminium), wysokowytrzymały (porównywalny ze stal
ą) i Ŝarowytrzymały (praca ciągła do 500 °C!). Ponadto kompozyt taki cechuje się
stosunkowo niskim współczynnikiem rozszerzalności cieplnej (dwa razy niŜszym od
stali i około dwa razy wyŜszym od invaru) oraz wysokim, porównywalnym do stali
modułem spręŜystości wzdłuŜnej. Jako warstwę przewodzącą stosuje się odporny cie
plnie stop aluminium. Konstrukcja ACCR jest więc wysokowytrzymała, lekka, bardzi
ej uniwersalna niŜ pozostałe rozwiązania przewodów HTLS i nawiązuje swoją ideą d
o przewodów jednorodnych. Jak łatwo zauwaŜyć podczas modernizacji linii to właśn
ie tego typu przewody osiągają zwis normalny przy najwyŜszej temperaturze. Chara
kter zmian zwisu przewodów ACCR poosiada podobny charakter jak przewody TACSR i
TACIR (rys. IE) jednak brak cięŜkiego rdzenia pozwala jeszcze bardziej niŜ inne
konstrukcje obniŜyć zwisy. RóŜnice we własnościach rdzenia i warstwy przewodzące
j wykorzystuje się jak w innych bimetalowych konstrukcjach ustalając w odpowiedn
im punkcie charakterystyki załamanie. Regularna budowa przewodu pozwala stosunko
wo łatwo zaadaptować istniejący osprzęt. Istotnym ograniczeniem jest jednak wyso
ka cena wyrobu. Jedno z najnowszych opracowań japońskich to przewody ACFR (rys.
2F) Wprowadzenie rdzenia z włókien węglowych daje porów-
348
nywalne korzyści jak wprowadzenie rdzenia kompozytowego w przewodach ACCR, jest
jednak mniej skomplikowane technicznie. Rdzeń z włókien węglowych jest lŜejszy o
d aluminium i posiada szczególnie niski współczynnik rozszerzalności cieplnej (m
niejszy niŜ invar). Dzięki temu powstał przewód o szczególnie atrakcyjnej charak
terystyce zwis-temperatura (rys. IF). Rozwiązania tego typu nie zostały jeszcze
wdroŜone na szerszą skalę i znajdują się na etapie badań w naturze. Alternatywą
dla przewodów bimetalowych są przewody jednorodne TAAC. Stosuje się w nich specj
alne wysokowytrzymałe i Ŝaroodporne stopy aluminium. PodwyŜszenie temperatur rob
oczych jest moŜliwe dzięki niŜszemu cięŜarowi objętościowemu przewodu, wskutek c
zego przewód taki posiada niŜsze zwisy niŜ klasyczny przewód bimetalowy, co wida
ć na charakterystykach z rysunku l E. Opracowanie jednorodnych przewodów HTLS je
st jednak duŜym wyzwaniem z punktu widzenia inŜynierii materiałowej. Stop przewo
dowy cechować się bowiem musi nie tylko odpowiednim poziomem własności elektrycz
nych, wytrzymałościowych i odpornością cieplną, lecz równieŜ szczególnie wysoką
odpornością Teologiczną i zmęczeniową. Podsumowując przeprowadzoną analizę zauwa
Ŝmy, Ŝe podwyŜszenie temperatur pracy przewodu uzyskuje się poprzez dobór odpowi
ednich nowoczesnych materiałów przewodzących, zaś zmianę zakresu zwisów poprzez
odpowiednią konstrukcję przewodów. I tak zmierza się do obniŜenia cięŜaru objęto
ściowego przewodu poprzez wyeliminowanie cięŜkiego rdzenia nośnego, zmniejszenie
współczynnika wydłuŜenia cieplnego przewodu poprzez wprowadzenie materiałów o n
iskim współczynniku rozszerzalności cieplnej oraz takie skonfigurowanie rdzenia
i warstwy przewodzącej, by uzyskać korzystne załamanie na charakterystyce zwis-t
emperatura przewodu.
Literatura 1. Douglass D.: Maximize Use of Existing Route. Transmission & Distri
bution World, march, 2002. 2. Morgan V. T.: Effect of elevated temperaturę opera
tion on the tensile strength of overhead conductors. IEEE Trans, on PWRD., vol.
11, 1996. 3. Peterson J. Jr., Hoffmann S.: Transmission Linę Conductor Design Co
mes of Agę. Transmission & Distribution World, Jun 2003. 4. Sasaki S.. Taekebe T
., Miyazaki K., Yokota M., Sato K., Yoshida S., Matsubara L: ZTACIR — New Extra
Heat Resistant Galvanized Invar-Reinforced Aluminum Alloy Conductor. Sumitomo El
ectric Technical Review
1985, No. 24.
5. Sakabe S., Mori N., Sato K., Miyake Y., Tanaka A.: Development of extremely I
ow sag invar reinforced ACSR (XTACIR). IEE trans, on PAS vol. PAS-100, 1981, No.
4. 6. Kotaka S., Itou H., Matsuura T., Yonez.awa K., Morikawa H.: Application o
f Gap-type Small-Sag Conductors for Overhead Transmission Lines. Sumitomo Electr
ic Technical Review 2000, No. 50. 7. Heat-Resistant Aluminum Alloy Furukawa Tech
nical Newsletter
1999, No. 3.
8. Materiały informacyjne firmy Sumitomo. 9. Materiały informacyjne firmy Alcan.
10. Adams H. W.: Steel supported Aluminium Conductors (SSAĆ) for Overhead Trans
mission Lines. IEEEPES WinterMeeting, New York, jan.n-febr.
1974.
11. Materiały informacyjne firmy LG Cable. 12. Materiały informacyjne firmy 3M.
13. Materiały informacyjne firmy EXSYM. 14. Sato F.. BikoH.:Development of alumi
nium conductor carbonfibber reinforced. Showa Electric Wire & Cable Review 2002,
vol. 52, No. 1. 15. New Gap Conductors Are Different...But Maybe Not Ali That D
ifferent. Transmission & Distribution World, oct. 2003.
ZAPRASZAMY DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia i info
rmacje na temat góraiczo-hutniczego przemysłu metali nieŜelaznych oraz innych po
dmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieŜel
aznych, a takŜe o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów. Podajemy nasz adres:
Redakcja czasopisma Rudy i Metale NieŜelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego
13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77
349
mm
JAN LEŻAŃSKI
m
POWDER METALLURGY
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 621.762.5:669.018.9:620.18
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r i n Ŝ . S T A N I
S Ł A W S T O L A R Z
STRUKTURA l WŁASNOŚCI SPIEKÓW Z MIESZANEK PROSZKÓW ŻELAZA, STALI SZYBKOTNĄCEJ I
GRAFITU
Przeprowadzono badania procesu formowania spieków z mieszanek proszków Ŝelaza, s
tali szybkotnącej i grafitu. Badano wpływ składu mieszanki proszków na gęstość w
yprasek oraz wpływ składu mieszanki i parametrów spiekania na strukturę i własno
ści spieków.
STRUCTURE AND PROPERTIES OF SINTERS FROM MIXED POWDERS OF IRON, HIGH-SPEED STEEL
AND GRAPHITE
The process offorming sinters from mixed powders of iron, high-speed steel and g
raphite was investigated. The effects of mixed powder composition on the density
ofcompacts, and ofthe powder composition and sintering parameters on the struct
ure and properties ofthe compacts, were analysed. Wstęp We wcześniejszych opraco
waniach [l, 2] przedstawiono wyniki badań dotyczące przebiegu spiekania oraz bad
ania struktury i własności spieków uformowanych z mieszanek proszków Ŝelaza i st
ali szybkotnącej. Niniejsza praca obejmuje podobny zakres badań dotyczący spiekó
w z mieszanek proszków: Ŝelaza, stali szybkotnącej 1 grafitu. Zasadniczym celem
badań jest poznanie zjawisk zachodzących podczas spiekania i ich wpływu na struk
turę i własności wyrobów. Materiały do badań i przebieg badań Do badań stosowano
rozpylany wodą proszek stali szybkotnącej, gatunku M 3/2, proszek Ŝelaza gatunk
u NC 100.24 oraz węgiel w postaci grafitu. Wybrane własności stosowanych proszkó
w przedstawiono w tablicy l. Do badań przygotowano 3 mieszanki proszków Ŝelaza N
C 100.24 i stali szybkotnącej gatunku M3/2 oraz grafitu, oznaczone symbolami: l—
FelOMO,3C 2 — Fe30MO,3C 3 — Fe50MO,3C gdzie M — oznacza stal szybkotnącą gatunku
M3/2,
Dr hab. ini Jan LeŜański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków
C — oznacza grafit, a znajdujące się przed tymi literami liczby oznaczają procen
towy dodatek odpowiednio stali szybkotnącej i grafitu. Mieszanie proszków przepr
owadzono w mieszalniku dwustoŜkowym w czasie ł godziny. Skład chemiczny proszku
stali szybkotnącej M poszczególnych mieszanek proszków, obliczony z uwzTablica l
Własności fizyczne i wielkości cząstek stosowanych proszków Ŝelaza, stali szybk
otnącej i grafitu Physical properties and particle sizes of the applied powders
of iron, high-speed steel and graphite Gęstość
g/cm ZageszZakres czalność wielkości przy cząstek 600 MPa proszku
Rodzaj proszku
nasypowa
Sypkość s/50g
g/cnr
6,08 6,90
um
Stal szybkotnąca M3/2 Żelazo NC 100.24 Grafit naturalny
2,26 2,45 0,25
38 30
0+160 0+160 0+80
350
Tablica 2 Skład chemiczny mieszanek proszków Ŝelaza, stali szybkotnącej i grafit
u Chemical composition of the mixed powders of iron, high-speed steel and graphi
te Rodzaj mieszanki Zawartość składników, % masowe
C
1,23 0,42 0,67 0,92
Cr
4,27 0.43 1,28 2,16
Co
0,39 0,04 0,12 0,20
Cu
0,11 0,01 0,03 0.05
Mn
0,21 0,02 0,06 0,10
Mo
5,12 0,51 1,54 2,56
Ni
0,32 0,03 0,10 0,16
P
0,020 0,002 0,010 0,010
S
0,020 0,002 0,010 0,010
Si
0,18 0,02 0,05 0,09
V
3,10 0,31 0,93 1,50
W
6,22 0,62 1,86 3,11
Fe
°2
M
Fe! OM Fe30M FeSOM
78,61 97,69 93,44 89,23
0,20 0,20 0,20 0,20
ro
l5!
Q Fe10MO,3C S Fe30MO,3C • Fe50MO,3d
100,0
H 1200°C Temperatura spiekania;S 1250°C • 1300°C
90,0
O
Fe10MO,3C Fe30MO,3C Rodzaj wyprasek Rys. 1. Wpływ składu mieszanki proszków na g
ęstość wyprasek Fig. l. Ań effect of mixed powders composition on the density of
compacts Fe50MO,3C Fe10MO,3C Fe30MO,3C Rodzaj spieków Rys. 4. Wpływ składu mies
zanki proszków i temperatury spiekania na twardość spieków Fig. 4. Ań effect of
mixed powders composition and sintering temperaturę on the hardness of the sinte
rs D 1200°C Temperatura spiekania: H 1250°C • 1300°C Fe50MO,3C
Fe10MO,3C
Fe30MO,3C Rodzaj spieków
Fe50MO,3C
Fe10MO,3C
Fe30MO,3C Rodzaj spieków
Fe50MO,3C
Rys. 2. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na gęstość spiek
ów Fig. 2. Ań effect of mixed powders composition and sintering temperaturę on t
he compression ratio of the sinters Rodzaj spieków Fe10MO,3C Fe30MO,3C Fe50MO,3C
Rys. 5. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na wytrzymałość
na zginanie spieków Fig. 5. Ań effect of mixed powders composition and sintering
temperaturę on the bending strength of the sinters
D 1200°C Temperatura spiekania: H 1250°C " 1300°C
Fe50MO,3C Rodzaj spieków Obszar stali Rys. 3. Wpływ składu mieszanki proszków i
temperatury spiekania na stopień zagęszczania podczas spiekania Fig. 3. Ań effec
t of mixed powders composition and sintering temperaturę on the compression rati
o during sintering
Fe50MO,3C Obszar Ŝelaza
Rys. 6. Wpływ temperatury spiekania na mikrotwardość składników struktury spiekó
w Fe50MO,3C Fig. 6. Ań effect of sintering temperaturę on micro-hardness of stru
ctural components of the Fe50MO,3C sinters
351
ględnieniem składu chemicznego stali przedstawiono w tablicy 2. Określa on w prz
ybliŜeniu skład spiekanych stali otrzymanych z tych mieszanek. Prasowanie prowad
zono w sztywnej matrycy o działaniu jednostronnym, pod ciśnieniem 800 MPa. Wypra
ski spiekano w temperaturze 1200, 1250 lub 1300 °C
a)
w czasie 60 minut w atmosferze o zawartości 10 % H2 o 90 % N2, o punkcie rosy -2
9 °C, pod zasypką z tlenku glinu, Własności wyprasek i spieków Gęstość wyprasek
przedstawiono na rysunku l, a własności
b)
Rys. 7. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększenie
: a — 125x; b — 500x Fig. 7. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering tempe
raturę 1200 °C, magniflcation: a — 125x; b — 500x
a)
b)
*"'"' ; :'«*?}«».—•;;-;' v»:?'i ,
'
;
Rys. 8. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C. powiększenie
: a — 125x; b — 500x
a)
Fig. 8. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1250 °C, magni
flcation: a — 125x; b — 500x b)
t^mm&L-m^ *^iiZsB W t*;..-,.
:J
,.«r;sT *
; •«>/•'
*^&i/^
1
Rys. 9. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C, powiększenie
: a — 125x; b — 250x Fig. 9. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering tempe
raturę 1300 °C, magniflcation: a — 125x; b — 250x
352
a)
b)
Rys. 10. Struktura spieków Fe50M0.3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększeni
e: a — 125x: b — 250x Fig. 10. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sinterina tem
peraturę 1200 °C. masnification: a — 125x- b — 250x a) " b)
•m r------; • -l
» -.-'
c: ^je^S
Rys. 11. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C, powiększeni
e: a — 125x; b — 500x Fig. 1 1 . Structure of the Fc50M0.3C sinters. Sintering t
emperaturę 1250 °C. magnification: a — 125x: b — 500x
a) b)
Rys. 12. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C. powiększeni
e: a — 125x; b — 250x Fig. 12. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sintering tem
peraturę 1300 °C, magnification: a — 125x; b — 250x spieków na rysunkach 2-KJ. W
łasności wytrzymałościowe spieków z mieszanek proszków Ŝelaza i stali szybkotnąc
ej są tym większe, im większa zawartość stall szybkotnącej w mieszance. Ze wzros
tem temperatury spiekania ulegają one zmniejszeniu. Struktura spieków Badania st
ruktury spieków w zaleŜności od zawartości składników i temperatury spiekania pr
zeprowadzono na zgladach trai ych 3 % roztworem kwasu azotowego w alkoholu etylo
wym Ml krofotografie struktury w zaleŜności od temperatury spiekania ' przedstaw
iono na rysunkach 7+12. Na strukturę spieków (rys. 7+12) duŜy wpływ wywiera zawa
rto^ składnikóworaz temperatura spiekania. Większy dodatek stali szybkotnącej po
woduje skrócenie drogi dyfuzji zawartych w niej
w on
353
składników (tabl. 2), z uwagi na zmniejszenie odległości miedzy cząstkami proszk
u stali, oraz powoduje zwiększenie udziału pierwiastków stopowych w stali do war
tości przedstawionych w tablicy 3. Na przebieg dyfuzji składników stali i Ŝelaza
oraz węgla duŜy wpływ wywiera temperatura spiekania. W temperaturze 1200 °C wys
tępuje znaczący rozrost ziarn Ŝelaza (rys. 7 i 10), ale procesy dyfuzji składnik
ów są względnie powolne. W tych warunkach, na cząstkach proszku stali szybkotnąc
ej powstaje jaśniejsza warstwa zuboŜona w składniki stopowe, które dyfundują do
obszarów Ŝelaza. Na granicy cząstek Ŝelaza i stali powstają pory dyfuzyjne. Wyst
ępuje takŜe rozrost porów wewnątrz ziarn Ŝelaza. Z uwagi na duŜą niejednorodność
składu chemicznego składników struktury występują duŜe róŜnice mikrotwardości i
ch struktury (rys. 6). Zwiększenie temperatury spiekania do 1250 i 1300 °C powod
uje przyspieszenie procesów dyfuzji. Przy mniejszej zawartości stali szybkotnące
j w spieku (rys. 8 i 9) składniki stopowe rozpuszczają się w Ŝelaznej osnowie. W
pierwotnych obszarach cząstek stali szybkotnącej powstają pory dyfuzyjne, które
wraz z innymi porami rozrastają się tym bardziej, im wyŜsza temperatura spiekan
ia. Przy większej zawartości stali szybkotnącej w spiekach (rys. 10-H2) z uwagi
na większą zawartość pierwiastków stopowych (tabl. 2) pierwotne obszary Ŝelaza s
topniowo ulegają większemu wzbogaceniu w te pierwiastki, co wpływa na spowolnien
ie procesów dyfuzyjnych oraz powoduje zmniejszenie róŜnicy mikrotwardości składn
ików struktury (rys. 6). Pierwotne obszary stali szybkotnącej pozostają wzbogaco
ne w pierwiastki stopowe nawet po spiekaniu w temperaturze 1300 °C (rys. 12). Po
stępujące procesy dyfuzji składników stopowych powodują porowatość wtórną i frag
mentację pierwotnych cząstek stali szybkotnącej. W przyjętych warunkach, nawet p
rzy najwyŜszej temperaturze spiekania, struktura spieków nie ulega ujednorodnien
iu.
Wnioski Przy prezentacji wniosków dotyczących spieków Ŝelazo-stal szybkotnąca-gr
afit uwzględniono wyniki wcześniej przeprowadzonych badań [1] dotyczących spiekó
w Ŝelazo-stal szybkotnąca. 1. Zgęszczalność mieszanek proszków: Ŝelaza NC 100.24
, stali szybkotnącej M3/2 i grafitu zmniejsza się ze wzrostem zawartości stali s
zybkotnącej, podobnie jak Zgęszczalność mieszanki bez grafitu, ale grafit powodu
je zwiększenie zgęszczalności mieszanek. 2. Gęstość spieków z mieszanek proszków
z dodatkiem grafitu zmienia się podobnie jak gęstość spieków z mieszanek bez gr
afitu, czyli maleje ze wzrostem zawartości stali i temperatury spiekania. Powode
m takich zmian gęstości jest powstająca porowatość dyfuzyjna. 3. Gęstości spiekó
w z dodatkiem i bez dodatku grafitu są bardzo zbliŜone, pomimo faktu, Ŝe wyprask
i z mieszanek z dodatkiem grafitu odznaczają się większą gęstością. Wynika z teg
o, Ŝe grafit w procesie spiekania przyczynił się do zmniejszenia stopnia zagęszc
zenia kształtek. 4. Przez dodatek grafitu uzyskano znaczące zwiększenie twardośc
i i wytrzymałości na zginanie spieków. Literatura
1. LeŜański J.: Struktura i własności spieków z mieszanek proszków Ŝelaza i stal
i szybkotnącej. Rudy Metale 2003, r. 48. nr 10-11, s. 554. 2. BoczarA.: Praca dy
plomowa, Wydział Metalurgii i InŜynierii Materiałowej AGH, 2000.
Praca wykonana w ramach badań statutowych, finansowanych przez KBN, umowa nr 11.
11.110.491.
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieŜelaznych. Polskie Normy w
prowadzające normy europejskie metodą uznania: — PN-EN 576:2004 (U) Aluminium i
stopy aluminium — Gąski z aluminium niestopowego do przetopienia — Specyfikacje
zastępuje: PN-EN 576:1998 Ankieta powszechna projektów Polskich Norm: — prPN-EN
13957, Aluminium i stopy aluminium •— Rury okrągłe wyciskane ogólnego stosowania
w kręgach — Specyfikacja zastępuje: PN-EN 13957:2004 (U) — prPN-EN 13958, Alumi
nium i stopy aluminium — Rury okrągłe ciągnione ogólnego stosowania w kręgach —
Specyfikacja
zastępuje: PN-EN 13958:2004 (U) — prPN-EN 13981-1, Aluminium i stopy aluminium —
Wyroby stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki techniczne kontroli i dos
tawy — Część l: Wyroby wyciskane zastępuje: PN-EN 13981-1:2004 (U) Uwagi do proj
ektów PN moŜna zgłaszać w terminie do 15 lipca 2004 r. do: Polski Komitet Normal
izacyjny Zespół Hutnictwa i Górnictwa ul. Dąbrowskiego 22 40-032 Katowice tel/fa
x: (032) 256 33 73 e-mail: zhgsekr@pkn.pl
354
NOBLE METALS Redaktor o d p o w i e d z i a l n y :
WOJCIECH GŁUCHOWSKI ZBIGNIEW RDZAWSKI
doc. dr hab. inŜ. Z B I G N I E W R D Z A W S K I
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 338.5(100):669.2/.8:658.l
PRZEGLĄD CEN METALI SZLACHETNYCH
Przeanalizowano zmiany cen pięciu podstawowych metali szlachetnych złota, srebra
, platyny, palladu i rodu. Stwierdzono, Ŝe ceny zmieniają się gwałtownie w krótk
ich okresach czasu, przez co powstają trudności przy projektowaniu przedsięwzięć
z zastosowaniem metali szlachetnych. Niemniej jednak w dłuŜszych okresach nie t
racą one na wartości, a ich cena ma tendencję rosnącą. W związku z tym metale sz
lachetne są dobrą długoterminową lokatą kapitału.
PRECIOUS METALS PRICES OVERVIEW
Fluctuations of market prices of five basie precious metals: gold, silver, plati
num, palladium and rhodium have been analysed. It wasfound that these prices are
changing rapidly within short periods oftiine, which creates specific problems
in planning ventures with the involvement ofprecious metals. However, over longe
r periods oftime these metals don 't lose their value and their price show s gro
wing tendency. Therefore, the precious metals can be a good long-term investment
. i zmniejsza ze spadkiem cen. Wiadomo, Ŝe cena ma tendencję rosnącą wraz ze wzr
ostem popytu przy stałej podaŜy i tendencję spadkową w miarę wzrostu podaŜy przy
stałym popycie. Polityka moWszelkie decyzje w dziedzinie gospodarowania, w tym
w zanopoli moŜe zmieniać te prawidłowości lub nawet powodować ich kresie produkc
ji, techniki i inwestycji muszą być podporządkowane zanik [2]. W pracy tej zdecy
dowano się przeanalizować zmiany cen rachunkowi ekonomicznemu. Prawie kaŜde rozw
iązanie techniczne (wartości średnioroczne) podstawowych metali szlachetnych: zł
ota, rzutuje w sposób bezpośredni lub pośredni na zuŜycie materiałów. srebra, pl
atyny, palladu i rodu na przestrzeni ubiegłych lat. W tym przypadku konieczna je
st znajomość cen materiałów, szczególne gdy stosujemy materiały bardzo drogie, a
do takich naleŜą Cena złota metale szlachetne. Wyliczenie efektu ekonomicznego
przedsięwzięcia jest utrudnione o ile ma on obejmować pewien okres i jeŜeli na p
rzestrzeni tego czasu mogą ulec zmianie ceny surowców i materiałów decydujące w
znacznym stopniu o osiągnięciu danego efektu. Tempo wzrostu zapotrzebowania na m
etale szlachetne uzaleŜnione jest od róŜnych czynników. Wzrost produkcji jest zw
iązany z rozwojem przemysłu i innych dziedzin w których wdraŜa i rozwija się sto
sowanie metali szlachetnych. Istotnym czynnikiem jest cena, stanowiąca przedmiot
niniejszego opracowania. Bardzo duŜy wpływ na kształtowanie się cen surowców, p
ółwyrobów i gotowych wyrobów, oprócz kosztu własnego mają podaŜ i popyt. DuŜe ws
półzaleŜności zachodzą między wielkościami określającymi zapotrzebowanie, produk
cję i ceną danego metalu [1]. ZaleŜność między zmianami podaŜy i popytu jest nas
tępująca — wielkość popytu zmienia się zazwyczaj w kierunku odwrotnym niŜ cena,
podczas gdy podaŜ zwiększa się zwiększa się ze wzrostem Analizując kształtowanie
się cen metali naleŜy wyodrębnić dwa zagadnienia, a mianowicie kształtowanie si
ę cen w długich okresach np. dziesięcioleci oraz występujące wahania cen w okres
ach krótkich, kilkuletnich, rocznych czy miesięcznych. Zmiany cen złota w dolara
ch za troy uncj ę (l troyuncj a=31,1042 gram) w latach 1833-5-2003 przedstawiono
na rysunkach 1^3. W okresie początkowym (lata 1833^-1920, rys. 1) cena złota by
ła wyjątkowo stabilna, w okresie tym obserwuje się minimalną tendencję do wzrost
u ceny. Pierwsze wahania wystąpiły na przełomie wieku XIX i XX. Okres przed wybu
chem I wojny światowej charakteryzował się obniŜeniem ceny, po wybuchu działań w
ojennych cena złota wzrosła. Nie mniej jednak cały zakres wahań był minimalny wy
nosił zaledwie 10 centów. W następnym okresie (lata 1930-^1960, rys. 2) cena poc
zątkowo Wstęp
Mgr inŜ- Wojciech Gluchowski, doc. dr hab. inŜ. Zbigniew Rdzawski — Instytut Met
ali NieŜelaznych. Gliwice.
355
Cena złota 1833-1920
20,7
-
'• | Jjjjj j | ' j.
•/ ; :^':i, ;.!.. ......
i:
": : s iWi
1 •••'• ' ' * '£v:,.
•••,;;
1830
1840
1850
1860
1870
1880
1890
1900
1910
1920
Lata
tych. O niestabilności ceny złota świadczy fakt, Ŝe juŜ w 1982 r. wynosiła ona t
ylko 376 dol. Następny okres to silne wahania ceny, obserwujemy tu wzrosty do 42
4 dol. w 1985 r. i 446 dol. w 1987 r. oraz spadki ceny do 317 dol. w 1986 r. i 3
43 dol. w 1992 r. Po 1992 r. (okres I wojny w Zatoce Perskiej) cena złota zaczęł
a rosnąć i osiągnęła wartość 388 dol. Druga połowa lat dziewięćdziesiątych to zn
aczne spadki ceny złota do 270 dol. w 2001 r. Po tym czasie ceny zaczęły rosnąć,
do poziomu 364 dol. w 2003 r. Z analizy zmian cen złota obejmujących większe pr
zedziały czasu wynika, Ŝe po gwałtownym wzroście ceny złota pozostaje ona na wys
okim poziomie. NiezaleŜnie czy weźmiemy pod uwagę skok ceny w latach trzydziesty
ch czy osiemdziesiątych, cena złota utrzymała się na podwyŜszonym poziomie w sto
sunku do lat poprzednich. Zatem mimo częstych i znacznych zmian cen w przedziała
ch krótkoterminowych w dłuŜszym okresie obserwujemy stały wzrost ceny złota. W z
wiązku z tym nadaje się ono znakomicie na długoterminową lokatę kapitału. Sztabk
a złota kupiona w latach sześćdziesiątych byłaby obecnie warta dziesięciokrotnie
więcej. Za wzrostem ceny Cena złota 1960-2003
600
USD/uncję
Rys. 1. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1833+1920 wraz z lin
ią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. l. Gold price fluctuations in
USD per troy ounce in the years 1833+1920 with a trend linę (acc. to www.kitco.c
om ) Cena złota 1910-1960
40 -i 35
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Lata
Rys. 3. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1960+2003 wraz z lin
ią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com)
1920 1925 1955 1960
Fig. 3. Fłuctuations of gold price in USD per troy ounce in the years 1960+2003
with a trend linę (acc. to www.kitco.com)
-•— Cena złota 1990-2003 linia trendu ceny złota »»- Produkcja złota 1993-2002]
Rys. 2. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1920+1960 wraz z lin
ią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 2. Fluctuations of gold price
in USD per troy ounce in the years 1920+1960 with a trend linę (acc. to www.kitc
o.com) utrzymywała się na poziomie ok. 21 dol. Lata wielkiego kryzysu to początk
owo spadek ceny (do 17 dol. za troy uncję w 1931 r.) i silny wzrost do ok. 35 do
l. w 1934 r., poziom taki utrzymał się do końca omawianego okresu. Miały tu miej
sce jedynie nieznaczny spadek ceny do 34 dol. podczas drugiej wojny światowej (1
940+1944) oraz spadek do ok. 32 dol. w 1949 r. W tym okresie nie obserwujemy zna
cznych zmian ceny poza silnym spadkiem wartości dolara w stosunku do złota na po
czątku lat trzydziestych. Cena złota najsilniej zmieniła się w ostatnim z analiz
owanych okresów (lata 1960+2003, rys. 3). O ile do 1970 r. cena utrzymywała się
na stałym poziomie 35 dol., to odejście od porozumienia Bretton Woods na początk
u lat siedemdziesiątych i uwolnienie ceny dolara spowodowało wzrost i wahania ce
ny złota. W efekcie zwyŜki notowań cen ropy juŜ w 1975 r. cena złota wynosiła 16
1 dol. za troy uncję. Po spadku w 1976 r. do 125 dol, w 1980 r. osiągnęła zawrot
ną i niespotykaną dotychczas w historii wartość 612 dol. za troy uncję. Przyczyn
ił się do tego z pewnością okres kryzysu gospodarczego i inflacji. Nie bez znacz
enia był równieŜ rozwój zastosowania złota w elektronice na przełomie lat siedem
dziesiątych i osiemdziesią-
3200
260
1990 1992 1994 1996 1998 Lata 2000 2002
3000 2004
Rys. 4. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z lin
ią trendu oraz zmiana wielkości produkcji złota w latach 1993+2002. (Dane na pod
stawie www.kitco.com i NEWMONT Gold Information Handbook September 2003) Fig. 4.
Fluctuations of gold price in USD per troy ounce in the years 1990+2003 with a
trend linę and the change in gold production volume in the years 1993+2002 (acc.
to www.kitco.com and NEWMONT Gold Information Handbook September 2003)
356
złota przemawia równieŜ ciągły rozwój dziedzin, w których znajduje ono zastosowa
nie, w szczególności elektronice, stomatologii i innych. Na rysunku 4 zilustrowa
no zmiany cen złota w latach dziewięćdziesiątych. Widzimy tu opisane wcześniej w
ahania ceny. Pomimo faktu, Ŝe linia trendu w tym okresie jest malejąca, to ostat
nie lata (po 2001 r.) wskazują na stały wzrost ceny złota. Na rysunku zaznaczono
równieŜ zmiany w wielkości produkcji złota w tymŜe okresie. Charakterystyczną c
echą wszystkich metali szlachetnych jest bardzo gwałtowne wahanie cen w krótkich
okresach. Stabilność ceny moŜemy określić za pomocą współczynnika v będącego st
osunkiem odchylenia standardowego ceny do średniej arytmetycznej (tzw. współczyn
nik zmienności) [3]. Im większa jest wartość tego współczynnika, tym większym wa
haniom ulega badana cena, natomiast gdy badana wartość, w naszym przypadku cena,
nie ulega zmianie w całym przedziale przyjmuje on wartość 0. Dla złota wartość
współczynnika v przyjmuje wartości podane w tablicy 1. Współczynnik v ceny złota
w całym przedziale 1833-2003 jest większy od jedności. Wynika z tego, Ŝe wahani
e ceny złota w całym okresie było bardzo duŜe. Analizując poszczególne okresy cz
ąstkowe widzimy Ŝe w wieku XIX i na początku XX cena złota była bardzo stabilna.
Pierwsza połowa wieku XX charakteryzowała się umiarkowanymi zmianami ceny, nato
miast druga połowa poprzedniego wieku to znaczne zaburzenia i zmiany ceny złota.
Inną interesująca wartością jest współczynnik korelacji T pomiędzy ceną oraz pr
odukcją i zuŜyciem złota. Jest on obliczany ze wzoru [3]
Cena srebra 1920-1960
3
2,5
2
1,5
0,5- —
1920
1925 1930
19351940
Lata
1945
1950
1955 1960
Rys. 6. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1920-1960 wraz z li
nią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 6. Fluctuations of silver pri
ce in USD per troy ounce in the years 1920-1960 with a trend linę (acc. to www.k
itco.com) Cena srebra 1960-2003
gdzie x — cena, y — produkcja/zuŜycie metalu,
A — X — -^średnie,
W sytuacji gdy badane wielkości są proporcjonalne przyjmuje on Tablica l Wartość
współczynnika zmienności v cen złota Gold price fluctuation index v Okres 1833-
2003 1833-1920 1920-1960 1960-2003 Wartość v v= 1,5794 v = 0,0011 v = 0,2194 v =
0,6542
~~ }' ~ ./średnie'
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995 2 0 00
20 05
Lata
Rys. 7. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1960-2003 wraz z li
nią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 7. Fluctuations of silver pri
ce in USD per troy ounce in the years 1960-2003 with a trend linę (acc. to www.k
itco.com)
Cena srebra 1800-1920
wartości od O do l, natomiast gdy są one odwrotnie proporcjonalne przyjmuje wart
ości od -l do 0. JeŜeli otrzymany wynik znajduje się w pobliŜu jedności to ma mi
ejsce silna zaleŜność, natomiast jeŜeli znajduje się on w pobliŜu zera oznacza t
o, Ŝe zaleŜność pomiędzy badanymi wielkościami nie istnieje. Współczynnik korela
cji dla ceny i produkcji złota w latach 1993-2002 wynosi -0,7989. Potwierdza to
fakt powiązania produkcji i ceny złota, przy czym wraz ze spadkiem ceny rośnie p
rodukcja złota. Cena srebra W artykule przedstawiono zmiany cen srebra notowane
juŜ od 1800 r. W pierwszym okresie (lata 1800-1920, rys. 5) cena początkowo utrz
ymywała się na stabilnym poziomie ok. l ,3 dol. za troy uncję. Jedynie w 1815 r.
odnotowano jednorazowy skok ceny do 1,48 dol. Wybuch wojny secesyjnej w Ameryce
przyczynił się do gwałtownego skoku ceny — w 1864 r. wynosiła ona 2,94 dol. za
troy uncję. Następnie cena zaczęła spadać, by w 1902 r. osiągnąć wartość 0,49 do
l. za troy uncję. Dopiero wybuch I wojny światowej odmienił tę sytuację. Przez c
ały okres wojny cena srebra rosła i w 1919 r. powróciła do poziomu l ,34 dol. za
troy uncję. W pierwszej połowie XX wieku (rys. 6) cena obniŜała się, aŜ do 0,25
dol. w 1932 r. W kolejnych latach odnotowano nieznaczny wzrost ceny do 0,91 dol
. za troy uncję w 1960 r. O ile w wieku XIX linia trendu ceny miała charakter ma
lejący to w pierwszej połowie XX wieku zmienia
o
1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920
Lata
Rys. 5. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1800-2003 wraz z li
nią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 5. Fluctuations of silver pri
ce in USD per troy ounce in the years 1800-2003 with a trend linę (acc. to www.k
itco.com)
357
się on na rosnący. Analizując zmiany cen srebra w drugiej połowie XX wieku (rys.
7) stwierdzamy Ŝe do początku lat siedemdziesiątych była ona dość stabilna i ge
neralnie nie przekraczała wartości 2 dol. za troy uncje. Inflacja i inne perturb
acje na rynkach światowych przyczyniły się do wzrostu ceny w połowie lat siedemd
ziesiątych. W 1974 r. wynosiła ona juŜ 4,39 dol. by w 1979 r. osiągnąć niespotyk
any dotychczas w historii poziom 21,79 dol. Po tym gwałtownym wzroście ceny, cha
rakterystycznym dla wszystkich metali szlachetnych na przełomie lat siedemdziesi
ątych i osiemdziesiątych nastąpił spadek ceny srebra. W 1981 r. było to 8,43 dol
., a w 1992 r. zaledwie 3,71 dol. za troy uncję. W latach dziewięćdziesiątych (r
ys. 8) cena srebra podlegała pewnym wahaniom. Maksymalną wartość uzyskała w 1997
r. — 5,95 dol. za troy uncję, po czym nastąpił spadek ceny do wartości 4,37 dol
. w 2001 r. Ostatnie lata to okres wzrostu do poziomu 4,88 dol. w 2003 r. (w gru
dniu 2003 r. cena wynosiła 5,62 dol. za troy uncję). W drugiej połowie XX wieku
cena srebra wzrosła, potwierdzają to linie trendu na wykresach, z poziomu ok. l
dol. do 4+5 dol. za troy uncję. Wartość współczynnika v określającego wahania ce
ny srebra w określonych przedziałach czasu przedstawiono w tablicy 2. Wynika z t
ego, Ŝe w całym badanym okresie wahania ceny srebra były dość znaczne. Niemniej
jednak w wieku XIX i w pierwszej połowie wieku XX wahania ceny byłe jeszcze niez
byt duŜe dopiero druga połowa wieku XX to okres znaczniejszych zmian ceny srebra
. Na rysunku 8 przedstawiono oprócz zmian ceny równieŜ zmiany wielkości produkcj
i srebra. Współczynnik korelacji pomiędzy tymi wielkościami wynosił -0,0515, a w
ięc moŜna przyjąć Ŝe praktycznie nie stwierdzono zaleŜności pomiędzy ceną i wiel
kością produkcji
Cena platyny 1960-2003
100 -ffse* 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Lata
Rys. 9. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję w latach 1960+2003 wraz z l
inią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 9. Fluctuations of platinum
price in USD per troy ounce in the years 1960+2003 with a trend linę (acc. to ww
w.kitco.com)
-Cena platyny 1960-2003 -ZyŜycie platyny 1993-2002
-Produkcja platyny 1993-2002 linia trendu ceny platyny
• Cena srebra 1990-2003 • linia trendu ceny srebra
Produkcja srebra 1993-2002
Rys. 10. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z
linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zuŜycia platyny w latach 1993+200
2. (Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)
1996
Lata
1998
2002
300
Rys. 8. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z li
nią trendu oraz zmiana wielkości produkcji srebra w latach 1993+2002. (Dane na p
odstawie www.kitco.com, www.silverinstitute.org i World Silver Survey 2003) Fig.
8. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce in the years 1990+2003 wi
th a trend linę and the change in silver production volume over the years 1993+2
002 (acc. to www.kitco.com, www.silverinstitute.org and World Silver Survey 2003
) Tablica 2 Wartość współczynnika zmienności v cen srebra Silver price fluctuati
on index v Okres 1800+2003 1800+1920 1920+1960 1960+2003 Wartość v v= 1,2943 v =
0,3020 v = 0,3282 v = 0,7822
Fig. 10. Fluctuations of platinum price in USD per troy ounce in the years 1990+
2003 with a trend linę, and the change in platinum production volume and consump
tion over the years 1993+2002 (acc. to www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum
2003)
srebra. Główną przyczyną tej sytuacji jest fakt, Ŝe srebro jest w znacznych iloś
ciach produktem ubocznym powstającym przy wytwarzaniu innych metali, np. miedzi
i w związku z tym ilość srebra wprowadzanego na rynek jest wymuszona i zaleŜna o
d rozwoju innych gałęzi przemysłu metalurgicznego. Ceny platyny Platyna w porówn
aniu do złota czy srebra jest pierwiastkiem stosunkowo młodym dlatego notowania
jej cen rozpoczęto w drugiej połowie XX wieku (rys. 9). W pierwszej połowie lat
sześćdziesiątych cena wynosiła ok. 83 dol. za troy uncję. Pierwszy skok ceny odn
otowano w 1968 r. na 256 dol. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych cena pla
tyny była stosunkowo wyrównana, lecz nie ominął jej wzrost cen metali w 1980 r.,
równieŜ i ona osiągnęła wtedy zawrotną wartość 677 dol. za troy uncję. Cena spa
dła o połowę w latach następnych, niemniej jednak przełom lat osiemdziesiątych i
dziewięćdziesiątych to kolejny wzrost ceny do 553 dol. w 1987 r. Okres wysokiej
ceny nie utrzymał się jednak zbyt długo, podczas I wojny w Zatoce Perskiej cena
wynosiła 376 dol. Ten poziom
358
utrzymywał się przez całe lata dziewięćdziesiąte (rys. 10), dopiero na przełomie
wieku XX i XXI odnotowano wzrost ceny platyny aŜ do najwyŜszej w historii 692 d
ol. za troy uncję w 2003 r. Na rysunku tym przedstawiono równieŜ zmiany w produk
cji i zuŜyciu platyny. Stały wzrost produkcji i zastosowania tego metalu to efek
t wdraŜania nowych rozwiązań technicznych i rozwój innych gałęzi przemysłu stosu
jących platynę. Przede wszystkim chodzi tu o przemysł samochodowy (40 % zuŜycia
platyny), jubilerstwo, inwestycje, przemysł chemiczny i naftowy. Cena platyny wz
rosła od lat sześćdziesiątych do współczesnych w przybliŜeniu sześciokrotnie. Ws
półczynnik v określający intensywność wahań ceny platyny wynosi 0,5604, a więc c
eny platyny nie moŜna uznać za stabilną w badanym okresie. Współczynnik korelacj
i pomiędzy ceną platyny a wielkością produkcji wynosi 0,7772 natomiast pomiędzy
ceną platyny a wielkością zuŜycia 0,6772. Zatem wielkości te są dość mocno skore
lowane przy czym zaleŜność ceny i wielkości produkcji jest silniejsza Cena palla
du Kolejnym metalem szlachetnym, którego stosowanie rozpoCena palladu 1968-2003
Cena rodu 1972-2003
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Lata
Rys. 13. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję w latach 1972-5-2003 wraz z l
inią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 13. Fluctuations of rhodium
price in USD per troy ounce in the years 1972-5-2003 with a trend linę (acc. to
www.kitco.com)
—e—Cena rodu 1990-2003 -*— ZuŜycie rodu 1993-2002
».-. Produkcja rodu 1993-2002 Linia trendu ceny rodu
3500
1965
1970
1975
1980
1985 Lata
1990
1995
2000
2005
1990 1992 1996 1998
2000
2004
Rys. 11. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję w latach 1968-^-2003 wraz
z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 11. Fluctuations of palla
dium price in USD per troy ounce in the years 1968*2003 with a trend linę (acc.
to www.kitco.com)
Lata
Rys. 14. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję w latach 1990-5-2003 wraz z l
inią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zuŜycia rodu w latach 1993-5-2002.
(Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003) Fig, 14. Fluc
tuations of rhodium price in USD per troy ounce in the years 1990-5-2003 with a
trend linę, and the change in rhodium production volume and consumption over the
years 1993-5-2002 (acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum 2003) wsz
echniło się w ostatnich kilkudziesięciu latach jest pallad. W momencie rozpoczęc
ia notowania ceny tego pierwiastka w latach sześćdziesiątych (rys. 11), wartość
jego wynosiła ok. 46 dol. za troy uncję. Skok ceny w połowie lat siedemdziesiąty
ch (126 dol. w 1974 r.) i na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
(201 dol. w 1980 r.) odpowiadający wzrostowi cen innych metali szlachetnych jest
zauwaŜalny, ale nie tak znaczący. Do lat dziewięćdziesiątych cena stabilizowała
się mniej więcej na poziomie nieco wyŜszym niŜ 100 dol. za troy uncję. W drugie
j połowie lat dziewięćdziesiątych (rys. 12) cena zaczęła rosnąć począwszy od 199
7 r. i osiągnęła w 2000 r. wartość 681 dol. Na wzrost ceny miały wpływ nowe rozw
iązania techniczne zmierzające do zastąpienia platyny w katalizatorach samochodo
wych właśnie palladem. W 2003 r. cena palladu spadła jednakowoŜ do poziomu 200 d
ol. Oznacza to nie tak wyraźny, jak w przypadku innych metali szlachetnych, ale
jednak wzrost ceny równieŜ i tego metalu. Współczynnik v określający intensywnoś
ć zmian ceny dla palladu wynosi 0,9406, wynika z tego Ŝe równieŜ w tym przypadku
cena jest raczej niestabilna. Współczynnik korelacji ceny palladu do wielkości
produkcji wynosi 0,3955, natomiast ceny do wielkości zuŜycia wynosi 0,5765. Świa
dczy to o wzajemnym związku ceny i wielkości zuŜycia oraz
~A-Cena palladu 1990-2003 —i— ZuŜycie palladu 1993-2002
-»-- Produkcja palladu 1993-2002 —— linia trendu ceny palladu
O£
1992 1998
2000
2002
2004
Lata
Rys.12. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję w latach 1990-5-2003 wraz z
linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zuŜycia palladu w latach 1993-5-
2002. (Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003) Fig. 12.
Fluctuations of palladium price in USD per troy ounce in the years 1990-5-2003
with a trend linę, and the change in palładium production volume and consumption
over the years 1993-5-2002 (acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum
2003)
359
0 tym, Ŝe spadek zuŜycia palladu po 2000 r. wpłynął na obniŜenie jego ceny. Głów
ne dziedziny stosowania palladu to przede wszystkim elektronika, stomatologia, p
rzemysł motoryzacyjny, jubilerstwo i przemysł chemiczny. Cena rodu Najmłodszym z
omawianych w tym opracowaniu metali jest rod, początek notowań jego ceny datuje
się na 1972 r. Wówczas wynosiła ona 195 dol. za troy uncję (rys. 13). Podobnie
jak w przypadku innych metali szlachetnych zanotowano tu wzrosty cen w 1974 r. d
o 627 dol. i w 1979 r. do 770 dol. Największy skok ceny rodu miał jednak miejsce
w 1991 r. wówczas to cena rodu wynosiła 3738 dol. za troy uncje. W latach dziew
ięćdziesiątych cena rodu spadła ponownie do 268 dol. w 1997 r. (rys. 14). Kolejn
y wzrost odnotowano w 2000 r. do 1963 dol. za troy uncję, by spaść w 2003 r. do
poziomu 481 dol. Na wahania ceny rodu miał wpływ rozwój zastosowania tego metalu
w róŜnych dziedzinach — przede wszystkim w przemyśle motoryzacyjnym, chemicznym
, elektrycznym 1 szklarskim. Współczynnik v określający intensywność zmian ceny
rodu wynosi 0,9237 i oddaje tendencję do znacznych wahań ceny tego metalu. Anali
zując zmiany ceny oraz wielkości produkcji i zuŜycia rodu otrzymujemy współczynn
ik korelacji pomiędzy ceną a wielkością produkcji równy 0,5111, natomiast pomięd
zy ceną a wielkością zuŜycia metalu równy 0,6791. Wynika stąd, Ŝe mimo znacznych
wahań ceny istnieje zaleŜność szczególnie pomiędzy ceną i wielkością zuŜycia ro
du. Podsumowanie Cechą szczególną wszystkich metali szlachetnych jest silne waha
nie ich ceny w krótkich odstępach czasu. Zjawisko to odnotowuje się głównie od d
rugiej połowy XX w. W pierwszej połowie tegoŜ stulecia oraz w wieku XIX ceny not
owanych wówczas metali szlachetnych były stabilne. Najbardziej stała była cena z
łota. Współczynnik v określający stabilność ceny dla złota w latach 1833-^1920 w
ynosił zaledwie 0,0008, by wzrosnąć w następnym okresie 1920-^1960 do v = 0,1955
. Nieco mniej, ale równieŜ stabilna była cena srebra, współczynnik v w tych okre
sach wynosił odpowiednio 0,2210 i 0,2847. W drugiej połowie XX wieku metalem, kt
órego cena była najmniej stabilna był rod. Współczynnik v za dla rodu wynosi aŜ
0,6417. Zaobserwowano w tym przypadku największy skok ceny z 313 dol. za troy un
cję w 1983 r. do 3738 dol. w 1991 r. Silnym wahaniom ulegała równieŜ cena złota
v = 0,5828 i palladu v = 0,5875. Najmniejsze wśród metali szlachetnych, ale wcią
Ŝ znaczne wahania ceny zaobserwowano dla platyny v = 0,4871 i srebra v = 0,4734.
NaleŜy podkreślić, Ŝe analizowane ceny to średnie roczne. Silne wahania dotyczą
równieŜ okresów krótszych, miesięcznych lub tygodniowych. Dla przykładu cena pa
lladu 26 stycznia 2001 r. wynosiła 1090 dol. za troy uncję, natomiast 13 listopa
da tego samego roku zaledwie 315 dol. za troy uncję.
Stosując metale szlachetne jako wsad w dowolnym procesie produkcyjnym niezmierni
e trudno przewidzieć, jak zmieni się ich cena i w jakim stopniu wpłynie na końco
wy efekt ekonomiczny i opłacalność danego przedsięwzięcia. Obecnie moŜna się spo
dziewać wzrostu cen wszystkich metali szlachetnych, ale jak długo on potrwa i po
ilu miesiącach czy latach nastąpi spadek nie wiadomo. Z drugiej strony analizuj
ąc zmiany cen metali szlachetnych w długich okresach stwierdzamy, Ŝe mają one st
ałą tendencję rosnącą. Od lat sześćdziesiątych do dzisiaj cena złota w dolarach
wzrosła dziesięciokrotnie, srebra pięciokrotnie, platyny sześciokrotnie, palladu
czterokrotnie i rodu dwukrotnie. Wynika z tego, Ŝe metale szlachetne są dobrą d
ługoterminową lokatą kapitału. Porównując cenę, wielkość produkcji i zuŜycia stw
ierdzamy, Ŝe rynkiem metali szlachetnych nie rządzą klasyczne współzaleŜności. J
edynie cena złota rośnie ze spadkiem produkcji i maleje wraz z jej wzrostem (wsp
ółczynnik korelacji wynosi -0,78989, a więc wielkości te są dość mocno powiązane
). Praktycznie nie istnieje związek pomiędzy ceną i wielkością produkcji srebra
(współczynnik korelacji wynosi -0,0515). Cena pozostałych metali szlachetnych (p
latyny, palladu i rodu) jest proporcjonalna do wielkości produkcji oraz zuŜycia.
Rośnie ona wraz ze wzrostem produkcji, ma to z pewnością związek z rozwojem now
ych zaawansowanych technicznie dziedzin stosujących metale szlachetne. Gra na gi
ełdzie metali szlachetnych moŜe przynosić zyski porównywalne do zysków osiąganyc
h na giełdach papierów wartościowych, w tym równieŜ zysków spekulacyjnych. Natom
iast stały wzrost wartości metali szlachetnych moŜe powodować poczucie bezpiecze
ństwa osoby lokującej w nich swoje środki finansowe. Tak specyficzne zachowanie
się cen metali szlachetnych jest spowodowane ich wielorakim i rosnącym zastosowa
niem oraz rolą, jaką pełnią w gospodarce. Są one uŜywane w bardzo licznych dzied
zinach Ŝycia. Niemal kaŜdy człowiek ma z nimi kontakt poprzez np. wyroby jubiler
skie i zdobnicze, urządzenia elektroniczne codziennego uŜytku (komputery, telefo
ny), katalizatory samochodowe, materiały stomatologiczne i inne. O stabilności e
konomicznej państw świadczą posiadane rezerwy, w tym równieŜ rezerwy metali szla
chetnych. Istotne jest takŜe ich znaczenie psychologiczne i socjologiczne jako w
artości poŜądanej i gromadzonej. W efekcie produkcja, przetwórstwo i obrót metal
ami szlachetnymi są jednymi z najbardziej dochodowych dziedzin działalności czło
wieka. Literatura
1. Gluchowski H.: Prognostyka światowej koniunktury metali nieŜelaznych. Rudy Me
tale 1967. r 12. nr 9, s. 488-493. 2. Podobiński A.: Ceny Srebra na rynku świato
wym. Rudy Metale 1990, r 35, nr 5/6 s. 152*155. 3. Gluchowski H.: Kształtowanie
się cen metali nieŜelaznych. Rudy Metale 1967, r 12, nr 7, s. 380*383. 4. Christ
ian J. M.: Platinum group metals. Moving through a transition. Eng. Min. J. 1994
, t. 195, nr 3, s. 61*63.
360
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS Redaktor odpowiedzialny: dr MIEC
ZYSŁAW WOCH
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
GÓRNICTWO MIEDZI — ROZWÓJ W KIERUNKU OCENY WPŁYWÓW UŻYTKOWANIA GRUNTU I WODY COP
PIEUS S., BAUER CH., SCHETELIG K.: COPPER MINING-TOWARDS AŃ ASSESSMENT OF IMPACT
S BY LAND AND WATER USE. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 453-458, póz. 75621 — A
G W niemieckim Centrum badawczym CRC (Collaborative Research Center) 525 jako cz
ęść podprogramu „środowisko" przeprowadzono badania polegające na określeniu i p
rzeanalizowaniu światowych danych dotyczących potencjalnych wpływów środowiska p
owiązanych z pierwotną produkcją metali na przykładach miedzi i aluminium. Metod
ologia, specjalizowana dla uŜytkowania wody i gruntów, wnosi wkład do oceny wpły
wów specyficznego środowiska miejscowego i polega na połączeniu dwu procedur rob
oczych, tzn. badania in situ na miejscu oraz zebranie danych światowych i opraco
wanie ogólnych parametrów wpływów. Przedstawiona procedura jest punktem startowy
m dla regionalnego rozróŜniania wpływów środowiska, będących wynikiem procesów p
rodukcji pierwotnych metali. Na przykładzie procesów produkcji miedzi, opracowan
o dobre narzędzia dla innych podobnych przypadków. W opisanym raporcie ujawniono
szczegóły o danych jak równieŜ przedstawiono pierwsze badanie zastosowań ograni
czone wyłącznie do procesów z górnictwa miedzi. Podejście obejmuje szczegółowe b
adania danych zebranych z ponad 650 miejsc produkcji górniczej miedzi, dla który
ch informacje regionalne (np. o klimacie, glebie itp.) obejmuje system SARIS (Si
te-Specific Natural Resource Information System). Praca stanowi pierwszy etap dl
a zintegrowanej koncepcji przyczyniającej się do zarządzania gruntami i wodą, i
pozwalająca na przystosowanie do innych kategorii wpływów, takich jak np. drenaŜ
kwasowy w kopalniach. W metodologii posłuŜono się danymi na temat produkcji gór
niczej miedzi w Zambii i w Polsce. MODELOWANIE PRODUKCJI MIEDZI PIERWOTNEJ. SCEN
ARIUSZ WPŁYWÓW ZMIANY TECHNIKI MULLER T., FRIEDRICH B., ZAPP P.: MODELLING OF TH
E COPPER PRIMARY PRODUCTION. A SCENARIO APPROACH TO TECHNIQUE YARIATION IMPACTS.
ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s .437*443, póz. 75620 —AG W raporcie ze Światoweg
o Szczytu na temat ZrównowaŜonego Rozwoju (Johannesburg 2002 r.) stwierdzono, Ŝe
naleŜy rozpocząć działania na wszystkich poziomach w celu udoskonalenia wkładu
metali w zrównowaŜony rozwój. Pewne zasady wykorzystania odnawialnych i nieodnaw
ialnych zasobów naturalnych, zdolność asymilacyjna środowiska i właściwy moment
czasowy zostały zdefiniowane przez grupy specjalistów zgodnie z wymaganiami w ce
lu zbilansowania aspektów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Postęp tec
hniczny moŜe być opisany jako moŜliwość tworzenia zrównowaŜonych systemów produk
cyjnych poprzez dematerializację lub wzrost sprawności. Określenie ilościowe pos
tępu technicznego jest trudne i jego wpływ na wykorzystanie zasobów i emisje moŜ
e być jedynie oszacowany dla pewnych warunków. ZłoŜoność systemów rzeczywistych
przeanalizowano na wybranym przykładzie produkcji katod miedzianych w Europie (U
E, Europa Wschodnia bez Rosji), Ameryka Południowa (Chile, Peru) i Północna (USA
, Kanada). Dane do badań wzięto z róŜnych źródeł literaturowych i komercyjnych b
az danych. Większość publikacji referowała dane z lat 1995-5-2000. Za podstawę p
rzyjęto rok 2000. Wprowadzono pojęcie postępu technicznego produkcji katod, dają
c szczegółowy opis oczekiwanego postępu technicznego do 2015 r. Następstwem taki
ego podejścia jest koncepcja modelowania analizy łańcucha procesowego. W modelu
zintegrowano trzy części: produkcja pirometalurgiczna miedzi, produkcja hydromet
alurgiczna i odzysk. Stosując podejście scenariuszowe i rozróŜnienie pomiędzy ma
ksymalnym i oczekiwanym potencjałem technicznym określono ilościowo wpływy wprow
adzenia w Ŝycie nowoczesnych koncepcji technicznych na wykorzystanie zasobów i e
misje. Zdefiniowano trzy przypadki. Pierwszy z nich dotyczył danych podaŜy na ry
nku krajowym w 2000 r. w trzech regionach. W drugim — obliczono zastąpienie pełn
ej wydajności przez maksymalny potencjał techniczny, biorąc pod uwagę wyłączne z
astosowanie najnowszej technologii dla kaŜdego przypadku w 2000 r. W trzecim wzi
ęto pod uwagę aspekty finansowe i rynkowe, co prowadzi do częściowej wymiany i k
olejno unowocześnienia istniejących instalacji. MODELOWANIE DŁUGOTERMINOWYCH PRO
GNOZ ŚWIATOWEGO PRZEPŁYWU MATERIAŁÓW MIEDZIOWYCH POGANIETZ W. R., KUNCKSHINRICHS
W., ZAPP P.: MODELLING THE LONG -TERM PERSPECTIYES OF THE GLOBAL COPPER MATERIA
Ł FLOW. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 478*483, póz. 75622
— AG
Miedź jest popularnym metalem ze względu na swe róŜnorodne własności. Jej cechy
fizyczne, chemiczne i estetyczne powodują, Ŝe jest wybierana jako materiał do ró
Ŝnych zastosowań przemysłowych i w gospodarstwach domowych. Niemniej jednak, z e
kologicznego punktu widzenia, przetwarzanie miedzi ma pewne minusy. Rudy miedzi
zawierają pierwiastki takie, jak np. siarka, których emisja powoduje wzrost zani
eczyszczenia środowiska. WaŜne jest rozwaŜenie dróg redukcji niekorzystnego oddz
iaływania miedzi na
361
środowisko, bez utrudniania stosowania wyrobów z miedzi, oraz podjęcie kroków —j
eŜeli to jest niezbędne — do osiągnięcia zaproponowanych rozwiązań. Po zasugerow
aniu sposobów i moŜliwych kroków naleŜy przeanalizować ich przydatność. W opisyw
anej pracy przedstawiono pojęcie modelu jako adekwatnego instrumentu do analizow
ania stosowalności róŜnych kroków. Model, który uznaje moŜliwości technologiczne
, popyt i konsekwencje ekologiczne przepływu materiałów, naleŜy do grupy modeli
ekonomicznych opartych na procesach. Podano charakterystykę modelu. Określono gr
anice systemu przepływu materiałów, które zdefiniowano przez modelowanie łańcuch
a procesowego, system geograficzny i horyzont czasowy dla prowadzonych badań. St
ruktura modelu obejmuje: parametry (np. koszty, popyt na katody miedziane), algo
rytmy (algorytm symulacji rynku), model produkcji pierwotnej i model produkcji w
tórnej. W połączeniu z dogodnym scenariuszem, model jest adekwatnym narzędziem d
o analizowania wyzwań dla przepływu materiałów. WYTAPIANIE ZAWIESINOWE W FUNKCJI
UTLENIANIA W ŚRODOWISKU WODNYM
HABASHI F.: FLASH SMELTING YERSUS AQUEOUS OXIDATION. METALL 2003. t. 57, nr 11,
s. 732-738, póz. 75451 — AG
Roztwór alkaliczny złomu uŜytego w badaniach posiadał wysoką zawartość wolframu
(ponad 90 kg/m3 WOs) i niską zawartość wanadu (ok. 0,18 kg/m" V). Proces odzysku
wolframu przez wytrącanie moŜe być tańszy niŜ proces ekstrakcji rozpuszczalniko
wej. Odzysk wanadu jako produktu ubocznego rnoŜe zwiększyć zysk. Odzyskiwano wol
fram i wanad po praŜeniu złomu, z roztworu po ługowaniu. Ługowanie prowadzono w
następujących warunkach: temperatura 473 K, ciśnienie 8 x 105 Pa, czas 3 godz. i
15 % zawartość NaaCO.-;. Cały proces przebiega w trzech stadiach: oczyszczanie
wstępne oraz kolejno odzysk wanadu i wolframu.
CORAZ SZERSZE ZAINTERESOWANIE PIANKAMI METALOWYMI O BARDZO NISKIM CIĘŻARZE EL BA
RADIE Z. M.: THE LIGHTWEIGHTS START TO ATTRACT WIDER AUDIENCES. MET. POWD. REP.
2003, t. 58, nr 12. s. 24-27, póz. 75616 —AG
Podczas otrzymywania miedzi, niklu, ołowiu i cynku z rud siarczkowych powstaje w
duŜych ilościach dwutlenek siarki. 30 % tego gazu jest obecnie przerabiane na P
bSCU, a reszta emitowana jest do atmosfery, co stanowi rocznie miliony ton. Rudy
siarczkowe zawierają małe ilości rtęci, arsenu, selenu i telluru. Zanieczyszcze
nia te albo przechodzą do gazów przerabianych na hbSCU, albo emitowane są do atm
osfery, stwarzając niebezpieczeństwo przedostania się do cyklu Ŝywieniowego. Kon
struowane są wysokie kominy, najwyŜszy na świecie komin o wysokości 381 m zbudow
ano w Sudbury (Kanada). Jednak koszty budowy tak wysokich kominów są bardzo wyso
kie. Miedź od wieków produkowana jest na drodze pirometalurgicznej. W nowoczesny
ch metodach pirometalurgicznych dąŜy się głównie do oszczędności energii. NajwaŜ
niejsze procesy to: wytapianie zawiesinowe (proces Outokumpu), wytapianie w kąpi
eli (procesy Noranda i INCO) oraz ciągły proces Mitsubishi. Charakteryzują je m.
in. takie zalety, jak: moŜliwość oszczędnego wyłapywania wytwarzanego dwutlenku
siarki, wykorzystywanego do produkcji kwasu siarkowego, niskie zuŜycie energii w
procesie elektrolitycznej rafinacji miedzi, gromadzenie metali szlachetnych jak
o stałej pozostałości podczas rafinacji elektrolitycznej. Wadą procesów są m.in.
: duŜe ilości pyłów, konieczność specjalnej obróbki ŜuŜla, nieciągłość przepływu
SOa w instalacjach do produkcji kwasu siarkowego. Huty w wielu krajach borykają
się z problemem nadprodukcji kwasu siarkowego jako produktu ubocznego. Przykład
owo w hutach miedzi na l t metalu produkuje się 3 t kwasu. W nowoczesnych techno
logiach pirometalurgicznych gorące gazy bogate w SO2 mogą być redukowane do siar
ki elementarnej poprzez wtryskiwanie do strumienia gazu czynnika redukującego, t
akiego jak węgiel lub gaz ziemny. MoŜna teŜ zamiast kwasu produkować siarczan am
onowy.
ODZYSK WOLFRAMU I WANADU ZE ZŁOMU STOPÓW WOLFRAMU LIN LUO I IN.: RECOYERY OF TUN
GSTEN AND YANADIUM FROM TUNGSTEN ALLOY SCRAP. HYDROMETALLURGY 2004, t. 72, nr 12
, s. 1*8, póz. 75619 — AG
Pianki metalowe o strukturze komórkowej są materiałami super lekkimi, a ich włas
ności sprawiają, Ŝe znajdują one zastosowanie jako sztywne i lekkie panele do tr
ansportu i w architekturze oraz części wytłumiające uderzenia energii w samochod
ach. Stosowane są teŜ na opakowania i jako ochrona przed wybuchami. Inne moŜliwe
zastosowania to obudowy maszyn do absorpcji dźwięku, ściany dźwiękoszczelne wzd
łuŜ szyn kolejowych i autostrad oraz ekrany elektromagnetyczne. Niezwykłe połącz
enia własności mechanicznych, elektrycznych, cieplnych i akustycznych w piankach
powodują, Ŝe są one bardzo interesującymi materiałami na lekkie struktury, przy
absorpcji energii i w zarządzaniu ciepłem. Parametry struktury, takie jak wzglę
dna gęstość, stopień do którego komórka jest otwarta lub zamknięta, średnia wiel
kość komórki, średnia grubość ścianki i stopień anizotropii, są całkiem efektywn
e w kontrolowaniu własności otrzymanego materiału w postaci piany. Przygotowano
w Egipcie projekt, którego celem było scharakteryzowanie porowatości i parametró
w mikrostruktury, morfologii, gęstości i zdolności absorpcji energii pianek z ni
ektórych stopów aluminium. Szczegółowe badania przeprowadzono dla stopów Al-7Si
oraz Al-7Si-lFe, które otrzymano poprzez mieszanie proszków metali z 3 % wag. Mn
O. Do mieszaniny dodawana jest substancja powodująca powstawanie struktury piank
owej, działającajako lepiszcze. Otrzymany materiał poddano wyŜarzaniu w czasie 3
godz. w temperaturach 300-600 °C, co pozwoliło na utrzymanie optymalnych warunk
ów do powstawania pianki. Próbki pianki chłodzono powietrzem. Badano ich morfolo
gię i strukturę komórkową za pomocą mikroskopii skaningowej (SEM). Mierzono poro
watość, przewodność elektryczną, obliczono gęstość, przeprowadzono badania wytrz
ymałości na rozciąganie prostopadłościennych próbek. Wykazano, Ŝe pianki Al-Si c
harakteryzują się większą średnicą komórki niŜ stopu Al-Si-Fe. Ich przewodność e
lektryczna jest taka sama dla obu stopów.
NOWY ROK, NOWE MYŚLENIE I NOWE PRASY NEW YEAR, NEW THINKING AND NEW PRESSES. MET
. POWD. REP. 2004, t. 59, nr l, s. 18-19. póz. 75617 — AG
Wolfram znajduje zastosowanie przemysłowe w obszarach wysokich temperatur i wytr
zymałości. W rudach występuje jako niejednolity rozproszony materiał o niskiej j
akości. Główną zaletą wtórnego źródła surowcowego wolframu (złomu) jest to, Ŝe t
u wolfram występuje jako materiał wysokogatunkowy. Zawartość wolframu w złomie w
olframowym wynosi 40^-95 % mas. Około 1/3 światowego zapotrzebowania na wolfram
zaspokajana jest dzięki odzyskowi wolframu ze złomu. Złom wolframowy zawiera teŜ
inne wartościowe metale, takie jak V, Co, Ni, Cu, Ta, Nb, Ti, Re, Ag i inne. Mo
gą być one wartościowymi produktami ubocznymi. Ale nie ma zbyt wiele informacji
na temat odzysku wanadu i wolframu ze złomu zawierającego wolfram. Przedstawiono
dogodny sposób oczyszczania złomu, w którym wanad jest sprawnie oddzielany od w
olframu.
Nowe prasy mogą czasami spełnić to, co jeszcze pięć lat temu wydawało się tylko
marzeniem. Nowe prasy, stosowane w takich technologiach, jak smarowanie ścian ma
trycy, zagęszczanie na ciepło i zagęszczanie z wysoką prędkością (HYC), pojedync
zo lub w połączeniu, mogą przyczynić się do osiągnięcia wysokiej gęstości proszk
ów stalowych. Obecnie producenci proszków dąŜą do osiągnięcia 100 % gęstości. W
systemie Mii (W. Brytania) zastosowano technologię cyfrową oraz specjalne układy
hydrauliczne do produkcji złoŜonych części o wysokiej gęstości. System jest zwa
rty i lekki. Dzięki cyfrowej kontroli, moŜliwa jest produkcja o wysokiej dokładn
ości i zdalne zarządzanie jakością. Gdy to jest wymagane, w systemie moŜe być st
osowane smarowanie ścian matrycy i zagęszczanie na ciepło. Prasy Mii wymagają wy
kwalifikowanej obsługi, znającej technologie informacyjne i ich zastosowanie. 10
00-tonowe urządzenie charakteryzuje się lekkością konstrukcji, która sprawia, Ŝe
moŜe być ono przemieszczane bez kłopotu w linii produkcyjnej lub w inną lokaliz
ację. Prasy wyposaŜono w system dozowania. Ładowany do matrycy proszek metalu je
st waŜony. W matrycy osiągana jest jego uniformizacja w opatentowanym procesie f
luidyzacji, po czym poddany jest prasowaniu z wykorzystaniem narzędzi hydraulicz
nych,
362
kontrolowanych komputerowo. Otrzymywane części posiadają wysoką gęstość i wykazu
ją niŜszy skurcz niŜ wytwarzane w procesie spiekania. Dzięki obsłudze za pomocą
PC, system jest „samodokumentujący" i wymaga minimum interwencji operatora. Twór
cy systemu deklarują pracę nad zintegrowaniem systemu wytwarzania, w którym speł
niają się wymagania techniczne i osiągana jest obiektywność ekonomiczna.
WODÓR W OBRÓBCE CIEPLNEJ STRATTON P.: HYDROGEN FOR HEAT TREATING. METALLURGIA 20
03, t. 70, nr l, s. 11+12, póz. 75618— AG
Wodór stosowany jest jako reduktor, ale rośnie jego zastosowanie w procesach obr
óbki cieplnej, dzięki wysokim własnościom wymiany ciepła. W 100 % stosowany jest
w piecach kołpakowych do obróbki cieplnej i jako gaz do szybkiego chłodzenia w
piecach próŜniowych. Obecnie jest prawdopodobne, Ŝe więcej niŜ 50 % wodoru stoso
wanego w świecie, poza przemysłem chemicznym i rafinacyjnym, przeznaczone jest d
o zastosowań w procesach obróbki cieplnej. Dla procesów, w których jest wymagana
atmosfera ochronna, typowa dla wyŜarzania, gaz obojętny (zwykle azot) mieszany
jest z dostateczną ilością wodoru, aby zapobiec pojawianiu się tlenu, pochodzące
go z przecieków powietrznych. Atmosfery wytwarzane są syntetycznie poprzez dodaw
anie czystego wodoru do czystego azotu. Typowe atmosfery to przykładowo dla mied
zi (azot/2 % wodoru); brązu (azot/5 % wodoru); mosiądzu (azot/25 % wodoru) oraz
stopów wysokochromowych — wodór. W innych procesach, takich jak galwanizacja, sp
iekanie i lutowanie
wymagane są atmosfery aktywnie redukujące tlenki. Do takich procesów zwykle potr
zeba więcej wodoru, niŜ w procesach wyŜarzania tych samych materiałów. W niektór
ych procesach obróbki cieplnej wykorzystuje się wysoki współczynnik wymiany ciep
ła wodoru. MoŜna to uzyskać stosując rosnący poziom wodoru w strefie chłodzącej
pieca ciągłego, z zastosowaniem technologii Nitrazone opracowanej przez brytyjsk
a firmę BOĆ Gases. PodwyŜsza się wydajność pieca. Wodór jest dostarczany zazwycz
aj w postaci spręŜonego gazu, w postaci ciekłej, lub wytwarzany jest na miejscu
w zakładzie produkcyjnym. SpręŜony wodór dostarczany jest do odbiorcy w butlach
lub cysternach i jakkolwiek dostawa nie jest tania, to i tak dla małych i średni
ch przedsiębiorstw jest to sposób dostawy najbardziej efektywny pod względem kos
ztów. Dostarcza się równieŜ wodór w postaci cieczy kriogenicznej, w ten sam spos
ób jak ciekły azot. Ale taka dostawa jest zawsze droŜsza niŜ wodoru gazowego. Pr
odukowanie wodoru na miejscu najkorzystniejsze jest przy duŜej produkcji i zapot
rzebowaniu, np. do wyŜarzania na duŜą skalę taśm stalowych do galwanizacji. Jedn
ą z metod produkcji wodoru na miejscu jest elektroliza w roztworach wodnych, wyk
orzystywana w firmach produkujących na małą skalę, szczególnie tam, gdzie niedos
tępne są niskokosztowe butle gazowe, lub gdy nie ma warunków technicznych do wyt
worzenia wodoru na miejscu. Obecnie firma BOĆ współpracuje z firmą Yandenborre H
ydrogen Systems w Belgii, która jest ich generalnym dostawcą elektrolitycznych u
rządzeń do produkcji wodoru.
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
BLAKNĄ PERSPEKTYWY NA INWESTYCJE W EUROPIE LINDSBERG P.: OUTLOOK BLEAK FOR TECHN
OLOGY INYESTMENT IN EUROPĘ. MET. POWD. REP. 2004, t. 59. nr 2, s. 12. póz. 75474
— BŁ
Inwestycje technologiczne w przemyśle europejskim gwałtownie spadają, chociaŜ zg
odnie z danymi posiadanymi przez Komisję Europejską nie brak na nie kapitału. Ra
port dotyczący inwestycji w spółki niepubliczne w przemyśle europejskim pokazał
trudną sytuację przede wszystkim tych nowatorskich przedsiębiorstw, które są mał
e, bądź średniej wielkości i które poszukują kapitału na początku swego rozwoju.
W raporcie PricewaterhouseCoopers „Money for Growth", na podstawie danych z 200
2 r., przedstawiono bardzo waŜny wniosek, mówiący o tym, Ŝe „w atmosferze bezpie
cznego inwestowania, jaka panuje w Europie występuje potrzeba zdecydowanego i st
ałego oŜywienia w sektorze technologicznym". W 2002 r. w przemyśle europejskim z
ainwestowano 27,6 mld euro w porównaniu do 35 mld euro zainwestowanych w 2000 r.
Według raportu kapitał jest dostępny, ale na niŜszym poziomie. Inwestycje techn
ologiczne spadły o 29 % i osiągnęły wysokość 5,3 mld euro i w dalszym ciągu od 2
000 r. kontynuują tendencję spadkową. Prawdziwym powodem do obaw jest jednak sum
a inwestycji w nowe spółki niepubliczne, tj. ta część, która asygnowana jest na
inwestycje podejmowane w trakcie okresów waŜnych dla przyszłości firmy, tzn. na
początku jej działalności i w trakcie wczesnego jej rozwoju. Zainwestowane na te
n cel środki w 2002 r. wynosiły 4,3 mld euro i w porównaniu do 2001 r. nastąpiło
ich olbrzymie zmniejszenie. W 2002 r. stanowiły one zaledwie 16 % wszelkich inw
estycji podejmowanych w Europie i spadły o 24 % w czasie tylko jednego roku. Wed
ług Komisji Europejskiej jest to niepokojąca tendencja dla tych wszystkich, któr
zy są zaangaŜowani w nowatorskie technologie. Według raportu „Money for Growth"
fundusze zarezerwowane dla firm, będących na początkowym etapie rozwoju, są zami
ast tego kierowane na finansowanie firm będących juŜ na dalszych etapach rozwoju
, jak równieŜ są asygnowane na wykupy. We wszelkich sektorach przemysłowych wyku
py wzrosły do ponad 60 % wszystkich inwestycji w porównaniu do 40 %, które zazwy
czaj notowano
w latach poprzednich. W sektorze technologicznym działalność ta podwoiła się z 1
5 do 29 %. Według Keitha Arundalea, głównego autora raportu, występują dwa aspek
ty związane ze zmianą kierunku przepływu kapitału. Po pierwsze obecnie inwestorz
y są mniej skłoni do ryzyka i czują, Ŝe technologie, takie jak np. telefony 3G r
ozwijają się szybciej od rynku. Są entuzjastyczni, jeśli chodzi o nadchodzące te
chnologie, ale instynkt podpowiada im, Ŝe lepiej „zaczekać i poobserwować". Z dr
ugiej strony ogromna część funduszy jest zablokowana przez wcześniejsze inwestyc
je. Niskie oceny rynkowe firm technologicznych za bardzo nie skłaniają do wyprze
dawania i ponownego inwestowania, co powoduje Ŝe większość woli dalej finansować
bieŜące inwestycje i oczekiwać na poprawę sytuacji na rynku, która pozwoli na a
trakcyjniejsze rozwiązania. Raport „Money for Growth" objął dane z 21 państw. Cz
ołowe miejsce pod względem inwestycji w spółki niepubliczne zajęła Francja, a za
nią kolejno Wielka Brytania i Szwecja. Dokonano równieŜ porównania ze Stanami Z
jednoczonymi, z którego wynika, Ŝe amerykańskie inwestycje były pięć razy wyŜsze
niŜ w Europie, pomimo panującego w ostatnich latach w USA kryzysu. Europa musi
dokonać jeszcze wielu zmian nim dorówna Stanom Zjednoczonym w dojrzałości, w wie
lkości inwestycji i w tolerancji dla ryzyka.
PODWYŻKI CEN UDERZAJĄ W NABYWCÓW MIEDZI I NIKLU PRICE RISES HIT US COPPER AND NI
CKEL CONSUMERS. MET. BULL. 2004, nr 8836, s. 17, póz. 75596 — BŁ
Nabywcy amerykańskiej miedzi i niklu oświadczyli, Ŝe złom nieŜelazny nadal będzi
e zalewał Chiny ze szkodą dla całego sektora dostawczego, dopóki nie poczyni się
odpowiednich kroków w kierunku rewaloryzacji juana i zmian regulacji prawnych w
USA, dotyczących zarządzania odpadami przemysłowymi. House Committee on Smali B
usiness zwołał po raz kolejny posiedzenie, celem przeanalizowania przyczyn gwałt
ownych skoków cen metali. Joseph Rupp, z firmy Olin, a takŜe przewodniczący Copp
er and Brass Fabrication Council, opisał tendencje cenowe i eksportowe dla złomu
miedziowego i mosięŜnego. Po raz kolejny powołał
363
się na Chiny jako centrum zagranicznego popytu. Stwierdził, Ŝe „nienasycone" pot
rzeby ze strony Chin na złom miedzi i jej stopów oraz na katody miedziane były d
odatkowo zafałszowane w związku z niedoszacowaniem juana i deficytem handlowym p
omiędzy USA i Chinami. Joseph Rupp w związku z powyŜszym naciskał na rząd, aby z
ajął się sprawą niestabilności waluty.
FIRMA WMC ZAMIERZA PODNIEŚĆ O 40 % PRODUKCJĘ MIEDZI WMC AIMS TO LIFT COPPER PROD
UCTION B Y 40 PERCENT. MET. BULL. 2004. nr 8837, s. 10, póz. 75600 — BŁ
Firma WMC Resources (Australia) zamierza w 2004 r. zgodnie z zapisem, który zami
eściła w swoim rocznym sprawozdaniu, wyprodukować ponad 230 tyś. t miedzi, w por
ównaniu do 160,08 tyś. t w 2003 r. Jeśli w 2004 r. uda się osiągnąć zakładany ce
l to produkcja na poziomie 230 tyś. t będzie oznaczać ponad 43 % wzrost w stosun
ku do 2003 r. Potwierdzono równieŜ, Ŝe w ciągu 2003 r. kontynuowane były prace p
rzygotowawcze nad programem zwiększenia tempa produkcji do poziomu od 350 do 600
tyś. t/r. Obejmowały one m.in. program wiertniczy, którego celem jest dalsza an
aliza wielkości złóŜ rudy w Olympic Dam. Andrew Michelmore, dyrektor generalny f
irmy WMC, zwrócił uwagę na to, Ŝe zarówno jego firma jak i cały rynek oczekuje t
eraz przedłuŜonego okresu mocnych cen.
WEDŁUG PROGNOZ UMICORE KATALIZATORY PALLADOWE BĘDĄ W UŻYCIU NAJPÓŹNIEJ W 2005 RO
KU MAGNOWSKI D.: PALLADIUM CATALYSTS WILL BE IN USE BY 2005-UMICORE. MET. BULL.
2004. nr 8837. s. 14, póz. 75597 — BŁ
kontroli eksportowej złomu miedzianego. Osobny wniosek domagający się zastosowan
ia tegoŜ aktu do kontroli eksportu złomu Ŝelaznego został przygotowany przez Eme
rgency Steel Scrap Coalition, której członkami są m.in. Steel Founders' Society
of America i Steel Manufacturers Assn. R.C. Reiley z Departamentu Handlu potwier
dził, Ŝe amerykański przemysł miedziany dynamicznie podejmuje kroki niezbędne do
zwiększenia swojej konkurencyjności na rynku światowym oraz Ŝe Departament Hand
lu analizuje dane dotyczące chińskiego systemu obniŜania podatku VAT, sposobu je
go pobierania, jak równieŜ sposobu ustalania cen na giełdzie w Szanghaju. Powied
ział on: „ZauwaŜyliśmy, Ŝe przez ostatnie kilka lat cena miedzi na giełdzie w Sz
anghaju była zawsze wyŜsza o ok. 40 % od cen miedzi na Londyńskiej Giełdzie Meta
li i na giełdzie Comex. Zwróciliśmy się do Chińczyków z prośbą o wyjaśnienia. St
wierdzili oni, Ŝe cena zawiera koszty przewozu, podatek VAT i wiele innych opłat
, które są od wielu lat naliczane w tej branŜy. Wobec powyŜszego moŜna się tylko
zastanawiać, w jaki sposób podtrzymuje się taką róŜnicę cen, a przede wszystkim
, dlaczego ma ona miejsce."
WYSOKIE CENY MIEDZI I JEJ NISKIE ZAPASY NAKŁANIAJĄ DO ZWIĘKSZANIA PRODUKCJI BARR
Y S.: HIGH COPPER PRICES AND LOW STOCKS ENCOURAGING PRODUCTION RAMP UP. MET. BUL
L. 2004, nr 8837, s. 10, póz. 75599 —BŁ
Firma Umicore rozwinęła technologię, która pozwała producentom samochodów na sto
sowanie palladu zamiast platyny w dieslowskich układach kontrolujących emisję sp
alin. Oświadczono, Ŝe klienci firmy zostali powiadomieni o tym przełomie. Umicor
e szacuje, Ŝe powyŜsza technologia będzie mogła być stosowana w produkcji samoch
odów najpóźniej w 2005 r. Tim Weekes, rzecznik firmy, potwierdził, Ŝe po przepro
wadzeniu jeszcze dodatkowych testów nowa technologia zostanie wprowadzona do 200
5 r. Szacuje się, Ŝe umoŜliwi ona zastąpienie palladem około jednej czwartej zuŜ
ywanej obecnie platyny. Nowa technologia pozwoli producentom samochodów na pewie
n stopień elastyczności przy wyborze materiałów do produkcji katalizatorów w die
slowskich układach kontrolujących emisję spalin. Ma to istotne znaczenie zwłaszc
za w czasach, gdy istnieje ogromna rozpiętość pomiędzy cenami platyny i palladu,
a taka sytuacja występuje obecnie. Na powyŜsze informacje zareagowały zarówno c
eny platyny, jak i palladu. Na początku kwietnia 2004 r. cena platyny na londyńs
kiej giełdzie wynosiła 888 S USA za troy uncję i spadła z poziomu 908 $ USA. W t
ym samym czasie cena palladu wzrosła z 290 $ USA za troy uncję do 315 S USA i by
ła to najwyŜsza cena zanotowana od listopada 2002 r. Analitycy sądzą, Ŝe taka sy
tuacja będzie korzystna zarówno dla rynku platyny jak i dla odbiorców palladu. Z
łagodzi braki platyny i „doda skrzydeł" palladowi. Według opinii specjalistów: „
Platyna spełnia waŜne zadanie, ale jeśli pallad sprawdzi się, będzie on wspomaga
ł platynę, a nie działał przeciwko niej".
PROBLEMY W HANDLU MIEDZIĄ POMIĘDZY USA I CHINAMI KELLY N.: REYIEW FINDS PROBLEMS
WITH USA/CHINA COPPER TRADE. MET. BULL. 2004. nr 8836, s. 17, póz. 75595 — BŁ
Robert C. Reiley, szef działu Departamentu Handlu do spraw handlu metalami, suro
wcami i chemikaliami, poinformował uczestników spotkania Copper and Brass Servic
enter Assn, Ŝe wstępne zestawienia danych dotyczące dwóch poprzednich lat pokazu
ją gwałtowny wzrost amerykańskiego eksportu złomu miedzianego. W tym okresie eks
port wzrósł średnio o 55 %, z tym, Ŝe eksport do Chin o 84 %, a do Korei Południ
owej o 71 %. Reiley oświadczył, Ŝe oczekuje się iŜ Copper and Brass Fabricators
Council i Non-Ferrous Founders Society złoŜą wkrótce wniosek na mocy Export Admi
nistration Act, w którym domagać się będą kontroli eksportowej złomu miedzianego
. Twierdzi on, Ŝe taki wniosek byłby pierwszą próbą, podjętą w przeciągu 30 lat,
wprowadzenia
Producenci miedzi mają zamiar zwiększyć produkcję i w ten sposób spróbować zarob
ić na wysokich cenach i kurczących się zapasach. Giganty wydobywcze, firmy takie
, jak: BHP Billiton, Placer Dome i WMC Resources na początku kwietnia 2004 r. po
dały do publicznej wiadomości, Ŝe planują zwiększyć produkcję. Na Londyński ej G
iełdzie Metali światowe zapasy miedzi spadły się o 25251 osiągając poziom 176 60
0 t, a cena miedzi nadal jest wysoka i oscyluje wokół maksimów nie notowanych od
ośmiu lat. Ingrid Sternby, który jest analitykiem ds. metali nieszlachetnych w
Barclays Capital, powiedział, Ŝe „Jest to naturalna reakcja w okolicznościach, g
dy panują wysokie ceny i reakcja ta wskazuje, Ŝe wysokich cen oczekuje się równi
eŜ przyszłości. PomoŜe to rynkowi ruszyć do przodu, a dodatkowe zapasy surowca p
owinny być bez trudności wchłonięte w związku z wysokim popytem." Barclays Capit
al przewiduje, Ŝe w drugim kwartale 2004 r. cena miedzi w transakcjach trzymiesi
ęcznych osiągnie średnią równą 3200 $ USA/t. Oczekuje się równieŜ, Ŝe zapasy w t
rakcie całego roku będą stale malały w związku z silnym popytem. Wysoce prawdopo
dobne jest równieŜ to, Ŝe ceny w transakcjach krótkoterminowych będą takŜe wysok
ie. Jak potwierdzają analitycy: „Teraz panuje doskonała rozpiętość pomiędzy kosz
tami produkcji a cenami miedzi. W takich warunkach producenci mogą być tylko bar
dzo zadowoleni i mogą produkować więcej surowca". The International Copper Study
Group (ICSG) szacuje, Ŝe w 2004 r. wydobycie w kopalniach wzrośnie o kolejne 7,
5 % z poziomu równego 13,6 min t, który odnotowano w 2003 r. ICSG twierdzi, Ŝe w
ydobycie w kopalniach miedzi zwiększy się w 2005 r. o następne 4 % i prawdopodob
nie pojawi się nadwyŜka surowca. Szacuje się, Ŝe dodatkowa produkcja doprowadzi
do nadwyŜki w wysokości 130 tyś. t w 2006 r., a w 2007 r. do nadwyŜki o kolejne
115 tyś. t. W związku z ogromnym popytem ze strony Chin i Stanów Zjednoczonych o
raz rosnącym zainteresowaniem wykazywanym przez nabywców europejskich oczekuje s
ię, Ŝe wysokie ceny miedzi utrzymają się przez dłuŜszy okres.
MIEDŹ: — ROKOWANIA NA ROK 2004 COPPER: FORECAST FOR 2004. METALL 2004, t. 58, nr
1*2, s. 63. póz. 75602 — BŁ
Wdniachod 12do 13 listopada2003 r. w Lizbonie, w Portugalii, odbyło się posiedze
nie International Copper Study Group. Zebrali się tam delegaci rządowi i radcy p
rzemysłowi z krajów, które są w czołówce pod względem produkcji bądź konsumpcji
miedzi. Celem spotkania było omówienie najbardziej istotnych kwestii dla tego śr
odowiska. W trakcie spotkania wypracowano jednomyślny pogląd w sprawie światowej
równowagi w produkcji i zuŜyciu miedzi rafi-
364
nowanej. Oczekuje się, Ŝe w 2003 r. światowe wydobycie miedzi wzrośnie o 120 tyś
. t, tj. (+0,9 %) i będzie wynosić 13.69 Mt, a w 2004 r. wzrośnie o dodatkowe 99
0 tyś. t (+7,2 %) i osiągnie poziom 14,68 Mt. Spodziewane jest, Ŝe to Ameryka Ła
cińska w głównej mierze przyczyni się do wzrostu wydobycia. Szacuje się, Ŝe w 20
03 r. światowa produkcja miedzi rafinowanej spadnie o około 205 tyś. t, tj. o (-
1,3 %) do 15.15 Mt. Przewiduje się, Ŝe w 2004 r. produkcja miedzi rafinowanej wz
rośnie o 823 tyś. t, tj. (+5,4%) do 15,97Mt. Spadek produkcji miedzi rafinowanej
, który miał miejsce w 2003 r., to po części rezultat wciąŜ ograniczonych dostaw
zarówno koncentratu miedziowego jak i złomu miedzianego. Oczekuje się, Ŝe wzros
t wydajności produkcji miedzi rafinowanej w Azji (w Chinach, Indiach i Tajlandii
) w największej mierze przyczyni się do wzrostu, który ma być odnotowany w 2004
r. Szacuje się, Ŝe w 2003 r. światowa konsumpcja miedzi rafinowanej wzrośnie o o
koło 2,5 %, czyli o 379 tyś. t i osiągnie poziom 15,51 Mt. Przewiduje się, Ŝe w
2004 r. zuŜycie miedzi wzrośnie o dodatkowe 5,5 %, czyli o 847 tyś. t i wyniesie
16,36 Mt. Oczekuje się, silnego wzrostu popytu w Azji. Natomiast w Europie w 20
03 r. był on słaby, za to w 2004 r. będzie bardziej zauwaŜalny. Jeśli chodzi o A
merykę Północną, to oczekuje się, Ŝe konsumpcja w 2003 r. spadnie, ale w 2004 r.
zacznie powoli wracać do stałego poziomu. PoniewaŜ spodziewane jest, Ŝe w 2003
r. produkcja miedzi rafinowanej spadnie, a jej zuŜycie wzrośnie, to nadwyŜka świ
atowej produkcji miedzi rafinowanej z 2002 r. równa 222 tyś. t powinna w 2003 r.
zamienić się w deficyt równy 362 tyś. t. Oczekuje się, Ŝe w 2004 r. konsumpcja
i produkcja miedzi rafinowanej będą mniej więcej na tym samym poziomie, a równow
aga rynkowa będzie utrzymywała się z porównywalnym deficytem.
BHP BILLITON POTWIERDZA CHĘĆ ZAINWESTOWANIA 870 MLN $ USA W MIEDŹ BHP BILLITON A
PPROYES $870 MILLION COPPER PROJECT. MET. BULL. 2004, nr 8837, s. 10, póz. 75598
— BŁ
katod miedzianych. Poinformowano, Ŝe projekt zakłada wykorzystanie procesu ługow
ania bakteryjnego w procesie przeróbki złóŜ. Diego Hernandez, jeden z szefów w B
HP oświadczył m.in., Ŝe: „Nowe udoskonalenia technologiczne pozwolą nam teraz na
ekonomiczne przerabianie surowca niskowartościowego, który wcześniej wydobywano
i traktowano jak odpady". Firma i jej partnerzy będą przerabiać 1,3 mld t nisko
wartościowej miedzi w kopalniach w Escondida i Escondida Norte. W związku z tym
produkcja katod miedzianych ostatecznie wzrośnie do poziomu 250 tyś. t/r.
PLACER DOME ROZWAŻA BUDOWĘ W CHILE KOPALNI MIEDZI O ROCZNEJ WYDAJNOŚCI RÓWNEJ 13
0 TYŚ. T
PLACER DOME CONSIDERS CONSTRUCTING 130000 TPY COPPER MINĘ IN CHILE. MET. BULL. 2
004. nr 8837, s. 10, póz. 75601 — BŁ
Gigant wydobywczy firma BHP Billiton (Australia) potwierdza chęć zainwestowania
870 min $ USA w miedź, a dokładnie w przeróbkę niskowartościowych złóŜ miedzi w
kopalni Escondida w Chile. Oświadczono, Ŝe przedsięwzięcie związane z technologi
ą ługowania miedzi umoŜliwi w ciągu 25 lat wyprodukowanie 180 tyś. t/r.
Kanadyjska firma wydobywcza Placer Dome potwierdziła, Ŝe powtórnie w ramach chil
ijskiego zakładu miedzi i złota — Cerro Casale — opracowuje plany budowy kopalni
wartej 1,3 mld$ USA. Według informacji podanych przez firmę kopalnia odkrywkowa
jest w stanie w ciągu 18 lat wyprodukować rocznie 130 tyś. t miedzi i w przybli
Ŝeniu 975 tyś. uncji złota. Cerro Casale to jedna z największych na świecie i ni
e w pełni wykorzystanych kopalni złota. William Hays — prezes Compania Minera Ca
sale, stwierdził w swoim oświadczeniu, Ŝe: „kontynuowane są wysiłki, których cel
em jest poczynienie wszelkich przygotowań, które pozwolą temu przedsięwzięciu ru
szyć do przodu i jest pewien, Ŝe w obecnych okolicznościach rynkowych, firma osi
ągnie cel". Placer Dome stwierdziło, Ŝe oczekuje iŜ pomysłodawcy projektu Cerro
Casale, który jest wspólnym przedsięwzięciem Placer, Berma Gold i Arizona Star R
esources, spotkają się wkrótce, aby zatwierdzić budŜet dotyczący transakcji. Osz
acowano, opierając się na wynikach optymistycznych rozmów z ewentualnymi kredyto
dawcami, zakres finansowania. Określono warunki, które zabezpieczą korzystną str
ukturę finansową oraz umoŜliwią podjęcie decyzji w sprawie projektu. Firma Place
r Dome przedstawiła plany budowy kopalni w Andach (Chile) zawieszone w 2000 r. p
o ujawnieniu przez przeprowadzoną wówczas analizę wykonalności, iŜ projekt ten j
est finansowo nierealny ze względu na obowiązujące w tamtym czasie niskie ceny m
etali.
WYBRANE KONFERENCJE szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe zwią
zane z metalami nieŜelaznymi w latach 2004-2006
22+24 września 2004, Essen, RFN Aluminium 2004 Źródło: Light Metal Agę 2003, t.
62, nr 1-2, s. 80 www.aluminium2004.com 26+29 września 2004, Madryt, Hiszpania R
EWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treatment and Clean Technology Ź
ródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s.311 www.inasmet.es/rewas04 17+21 październ
ika 2004, Wiedeń, Austria PM 2004 Powder Metallurgy Źródło: Metal Powder Report
2003, t. 58, nr 11, s. 43 www.epma.com 26+30 października 2004, Hannover, RFN Eu
ro Blech 2004 Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1+2, s. 80 www.euroblech.c
om 27+30 października 2004, Las Yegas, USA MINExpo International 2004 Źródło: Mi
n. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704 8+9 listopada 2004, Cape Town, RPA Solid-Liąui
d Separation 04 Źródło: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: b
wills@min-eng.com 10+12 listopada 2004, Cape Town, RPA Precious Metals 04 Źródło
: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: bwills@min-eng.com 17+1
9 grudnia 2004, Yaranasi, Indie International Conference on Recent Advances in C
omposites Materials Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942 13+17 luty 200
5, San Francisco, USA TMS Meeting@Exhibition
365
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887 e-mail: mtgserv@tms.org
14^15 marca 2005, Cape Town, RPA Pyrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering.
2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: bwills@min-eng.com 16^-18 marca 2005, Cape To
wn, RPA Bio-& Hydrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9
, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com 17n-19 października 2005, Kyoto, Japonia Internationa
l Lead-Zinc Processing Symposium Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9,
s. 88 e-mail: akiofuwa@waseda.jp 12*16 marca 2006, San Antonio, USA TMSMeeting
& Exhibition Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 8! e-mail: mgts
erv@tms.org
Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali NieŜelaznych w Gliwicach tworzy j
edyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale NieŜelazne dostępną
w sieci INTERNET pod adresem: www.imn.gliwice.pl.
Zintegrowana Baza Danych Metale NieŜelazne obejmuje trzy bazy danych:
Baza Metale NieŜelazne (BMN) Baza danych Metale NieŜelazne jest informacyjną baz
ą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie, przetwórst
wo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieŜelaznych, jak teŜ dziedziny interdy
scyplinarne, takie jak: ochrona środowiska, automatyzacja, zagadnienia gospodarc
ze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane
bibliograficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza
danych Metale NieŜelazne jest jedyną w kraju bazą danych obejmującą całość zagad
nień metali nieŜelaznych. Obecnie baza danych Metale NieŜelazne liczy ok. 75 000
rekordów. Biblioteczna (BZB) Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny
jak bazy Metale NieŜelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich typac
h dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Techniczne] Instytutu Metali Nie
Ŝelaznych. Rekordy zawierają opis bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy
. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów Opracowania Wlasne (ÓW) Za
daniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali NieŜ
elaznych, o róŜnorodnych opracowaniach pracowników IMN takich jak: ksiąŜki, arty
kuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacy
jne, patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy ob
ecnie ponad 5500 rekordów. MoŜliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo
po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie domowe
j Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy równieŜ usługi przeszukiwania baz da
nych na miejscu za pośrednictwem sieci LAN. Zamówienia na nasze usługi przyjmuje
my na bieŜąco. Nasz adres: Instytut Metali NieŜelaznych Dział Informacji i Marke
tingu 44-101 Gliwice ul. Sowińskiego 5 Dział Informacji i Marketingu Kierownik D
ziału Informacji i Marketingu mgr Alicja Skotnicka tel.(0-32) 2380-263 fax(0-32)
2316933; 2380350 e-mail: AlicjaS@imn.gliwice.pl
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketi
ngu Instytutu Metali NieŜelaznych w składzie: mgr inŜ. Jadwiga Kapryan — JK, mgr
inŜ. Beata Łaszewska — BŁ, mgr inŜ. Anna Gorol — AG, Alicja Wójcik — AW.
366
Światowy rynek metali nieŜelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : d
r hab. inŜ. JAN B U T R A
Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
WYDARZENIA GOSPODARCZE
ASARCO WALCZY O ODZYSKANIE POZYCJI NA RYNKU ASARCO EMERGES FIGHTING FIT AFTER SL
IMMING DOWN, Metal Bulletin l March 2004, No. 8831, p. 11. GRUPO MEXICO TO BOOST
OUTPUT, Mining Journal, 5 March 2004,
p. 5
Grupo Mexico S.A. de CV, trzeci co do wielkości producent miedzi na świecie, za
sprawą wysokich cen miedzi planuje w tym roku zwiększenie produkcji o 181 tyś. t
. Firma rozpoczęła juŜ proces zwiększania produkcji w kopalniach w Arizonie, Mek
syku i Peru, gdzie wcześniej wstrzymano produkcję z powodu niskich cen metalu. P
rzedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję w kopalni Ray do poziomu 130-5-135
tyś. t, a w kopalni Mission do 25 tyś. t. Obie kopalnie połoŜone w Arizonie stan
owią własność Asarco, przedsiębiorstwa kontrolowanego przez Grupo Mexico. Natomi
ast w kopalni Silver Bell oczekiwany poziom produkcji to 22 tyś. t. W czwartym k
wartale 2003 r. przedsiębiorstwo zanotowało przychód netto na poziomie 19,8 min
$ w porównaniu do 95,3 min $ w odpowiadającym okresie 2002 r. SWIL ROZPOCZĄŁ PRO
DUKCJĘ SWIL START, Mining Journal, 19 March 2004, p. 4 SWIL Ltd, trzeci najwięks
zy producent miedzi w Indiach, rozpoczął produkcję w hucie Bharuch w zachodnim G
ujarat, której zdolności produkcyjne wynoszą 70 tyś. t/r. Produkcja miedzi katod
owej w br. prognozowana jest na 40 tyś. l. W pierwszym roku działalności huta bę
dzie przerabiała złom miedziany, koncentraty miedzi i materiał z lokalnego złomo
wiska. Przedsiębiorstwo ma nadzieję wyeksportować 40 % produkcji do 2006 r. ARME
NIA USTALA OSTATECZNY TERMIN PRZETARGU DLA ZANGEZUR ARMENIAN SETS DEADLINE FOR Z
ANGEZUR TENDER, Mining Journal, 19 March 2004, p. 5 Armenia dała inwestorom jede
n miesiąc na zgłoszenie udziału w rozmowach dotyczących prywatyzacji największej
kopalni miedzi i molibdenu w kraju. Rząd zamierza uzyskać z transakcji przynajm
niej 130 min $. Oferta dotyczy pakietu kontrolnego firmy Zangezur JSC, która pro
wadzi eksploatację w kopalni Kajaran w południowej Armenii. Rocznie kopalnia prz
erabia około 8 min t rudy i produkuje 18 tyś. t koncentratów miedzi oraz 4 tyś.
t koncentratów molibdenu. Całkowite bogactwa Kajaran wynoszą około 1,7 min t o ś
redniej zawartości 0,27 % Cu i 0,055 % Mo. W ciągu następnych kilku lat rząd pla
nuje cztero- lub pięciokrotne zwiększenie produkcji w kopalni, co wymaga inwesty
cji i środków finansowych w wysokości 400-500 min $.
ROZPORZĄDZENIE DOTYCZĄCE PROJEKTU KOLWEZI KOLWEZI DECREE, Mining Journal, 19 Mar
ch 2004, p. 8 Prezydent Demokratycznej Republiki Kongo Joseph Kabila podpisał ro
zporządzenie (nr 04/020) zatwierdzające utworzenie Kingamyambo Musonoi Tailings
SARL (KMT). Przedsiębiorstwo uzyska pozwolenie na wykorzystanie odpadów Kolwezi.
Właścicielem 82,5 % udziałów w KMT będzie America Minerał Fields Inc (AMF), 12,
5 % udziałów otrzyma państwowe przedsiębiorstwo Gecamines. a 5 % rząd DRC. KOPAL
NIA OK TEDI WZNAWIA PRODUKCJĘ KONCENTRATÓW MIEDZI OK TEDI AIMS TO RESTART COPPER
PRODUCTION, Metal Bulletin, 15 March 2004, No. 8833, p. 14. OK TEDI RESTART, Mi
ning Journal, 26 March 2004, p. 4 Kopalnia Ok Tedi w Papua Nowej Gwinei powrócił
a w tym tygodniu do pełnej produkcji koncentratów miedzi. Awaria dwóch młynów sp
owodowała utratę ok. 15 tyś. t miedzi, co stanowi 40 % całkowitej produkcji kopa
lni w styczniu. Roczny poziom produkcji Ok Tedi to około 675 tyś. t koncentratów
miedzi i 200 tyś. t miedzi metalicznej. Największym udziałowcem kopalni jest PN
G Sustainable Development Program, który w 2003 r. kupił ponad 52 % udziałów od
BHP Billiton. 30 % udziałów naleŜy do władz Papua Nowej Gwinei, a pozostałe 18 %
jest własnością kanadyjskiej firmy Inmet Mining Corp. Kopalnia zajmuje się takŜ
e produkcją złota, która w ubiegłym roku wyniosła 15 t. INDYJSKA HUTA WZNAWIA DZ
IAŁALNOŚĆ INDIAN SMELTER RESTART, Mining Journal, 26 March 2004, p. 7 Państwowy
Hindustan Copper Ltd (HCL) wznowił działalność huty miedzi Ghatsila we wschodnim
Jharkhand, której zdolności produkcyjne wynoszą 16 tyś. t/r. Huta została zamkn
ięta w ubiegłym roku z powodu wysokich kosztów eksploatacji i niskich cen miedzi
. JednakŜe przedsiębiorstwo nie planuje otwierać ponownie kopalni miedzi Mosabon
i, która zaopatrywała hutę w koncentraty. Ostatnio przedsiębiorstwo wycofało dec
yzję o zamknięciu kopalni miedzi Khetri w Rajasthan, która dostarcza koncentraty
hucie Khetri w wysokości 31 tyś. t/r. JIANGXI COPPER ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ JIANGXI
COPPER TO BOOST OUTPUT, Metal Bulletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 25 Ze wzglę
du na rosnący popyt na miedź Jiangxi Copper Co zamierza do 2005 r. zwiększyć pro
dukcję miedzi katodowej o ponad 30 % do poziomu 450 tyś. t. W ubiegłym roku prze
dsiębiorstwo
367
wyprodukowało 343 lys. t. Ponadto Jiangxi planuje 50 % wzrost produkcji złota do
poziomu 15 t i 63 % wzrost produkcji srebra do poziomu 3601. Kapitał na realiza
cję planów będzie pochodził z przepływów gotówkowych firmy. Priorytetem Jiangxi
na 2004 r. jest podniesienie produkcji miedzi katodowej do poziomu 400 tyś. t, z
łota do poziomu 12 t i srebra do poziomu 280 t. Przy załoŜeniu, Ŝe huta osiągnie
wyŜszy poziom wydajności, firma będzie w stanie wyprodukować nawet 420 tyś. t m
iedzi katodowej i 300 t srebra. Dochody netto za 2003 r. wyniosły 61 min $, nato
miast całkowita produkcja miedzi katodowej wzrosła w stosunku do 2002 r. 0 48.1
%, złota o 25,4 % i srebra o 81,9 %. METALLICA ROZPOCZYNA BUDOWĘ W MEKSYKU METAL
L1CA STARTS CONSTRUCTION IN MEX1CO, Mining Journal. 5 March 2004, p. 9 Metallica
Resources Inc. osiągnął porozumienie z Glamis Gold Ltd w zakresie wzajemnych pł
atności dotyczących nabycia 50 % udziałów w projekcie złota i srebra Cerro San P
edro w środkowym Meksyku. Metallica rozpoczęła budowę w Cerro San Pedro i spodzi
ewa się pierwszej sztabki złota w listopadzie tego roku. Przedsiębiorstwo przewi
duje, Ŝe roczna produkcja wyniesie 95 tyś. oz złota 1 2, l min oz srebra. Na baz
ie zasobów o wielkości 61.1 min t i średniej zawartości 0,59 g/t Au oraz 24,0 g/
t Ag Metallica prognozuje działalność kopalni na około 8 lat i 3 miesiące. AMBIT
NY ROK DLA NOYAGOLD AMBITIOUS YEAR AHEAD FOR NOYAGOLD. Mining Journal. 5 March 2
004, p. 11 NovaGold Resources przygotował ambitny program poszukiwawczy i rozwoj
owy na 2004 r., na który zamierza wydać ponad 22 min $C. Część pieniędzy, tj. 10
min $C, wniosą partnerzy j v. Przedsiębiorstwo zamierza przeznaczyć 6,7 min $C
na rozbudowę projektu Rock Creek na Alasce, gdzie rozpoczęto opracowanie końcowe
go feasibility study. Ponadto NovaGold oczekuje w drugiej połowie 2004 r. uzyska
nia pozwolenia na rozpoczęcie w 2005 r. budowy kopalni. Przedsiębiorstwo prognoz
uje roczną produkcję w Rock Creek na poziomie 100 tyś. oz przy koszcie eksploata
cyjnym 200 $/oz. Tymczasem NovaGold kontynuuje prace inŜynieryjne na pobliskim o
bszarze Nome, gdzie bogactwa zmierzone i wskazane zawierają 1,2 min oz złota. Ko
lejne 700 tyś. $C przedsiębiorstwo przeznaczy na uruchomienie eksploatacji zawie
szonej w 1998 r. z powodu niskich cen złota. Partnerem jv w projekcie Donlin Cre
ek jest Placer Dome posiadający 30% udziałów i prawo do nabycia dodatkowych 40 %
w zamian za wydanie 32 min $ na rozbudowę i zakończenie feasibility study oraz
podjęcie do listopada 2007 r. pozytywnej decyzji w sprawie budowy. Bogactwa zmie
rzone i wskazane projektu Donlin Creek będą eksploatowane metodą odkrywkową, a p
rodukcja wyniesie ponad l min oz/r. Placer Dome zamierza wydać w tym roku 8 min
$C na badania środowiskowe i inŜynieryjne na projekcie. Tymczasem Hatch Engineer
ing jest w trakcie badań dotyczących aktualizacji modelu geologicznego oraz osza
cowania bogactw projektu miedzi i złota Galore Creek w Kolumbii Brytyjskiej. BAN
K CENTRALNY WZNAWIA POROZUMIENIE DOTYCZĄCE ZŁOTA CENTRAL BANK GOLD AGREEMENT REN
EWED, Mining Journal. 12 March 2004, p. l 8 marca 2004 r. Bank Centralny podpisa
ł we Frankfurcie drugie porozumienie dotyczące limitu sprzedaŜy złota. Europejsk
i Bank Centralny i 14 europejskich banków krajowych zgodziło się na limit roczne
j sprzedaŜy złota w wysokości 500 t w ciągu pięciu lat licząc od 27 września 200
4 r. Całkowita sprzedaŜ przez ten okres nie przewyŜszy 2,5 tyś. t.
wynoszą 1,16 min oz o średniej zawartości 3,5 g/t Au. Wielkość zasobów pozwoli k
opalni funkcjonować do 2009 r. RUSZYŁ PLAN OXUS OXUS AHEAD OF SCHEDULE. Mining J
ournal, 26 March 2004, p. 7 Oxus Gold plc ogłosił, Ŝe uruchomiona ostatnio kopal
nia Amantaytau w Uzbekistanie przewyŜszyła oczekiwania przedsiębiorstwa. Do 23 m
arca br. kopalnia wyprodukowała 17,5 tyś. oz złota, a odzysk metalu przewyŜszył
90 %. Przedsiębiorstwo zamierza wyprodukować 190 tyś. oz/r. złota w tym roku prz
y koszcie eksploatacyjnym 106 S/oz. BEMA PRZEDSTAWIŁA PROGRAM ROZBUDOWY PROJEKTU
KUPOL BEMA OUTLINES TIMETABLEFOR KUPOLDEYELOPMENT, Mining Journal, 26 March 200
4. p. 8 Clive Johnson, prezes zarządu Bema Gold Corp., przedstawił wstępny progr
am rozbudowy projektu złota Kupol w regionie Czukotka na Dalekim Wschodzie Rosji
. Będzie to druga kopalnia złota tego przedsiębiorstwa w Rosji. Pierwsza kopalni
a to Julietta w sąsiednim regionie Magadan. Przedsiębiorstwo opublikowało wstępn
e oszacowanie bogactw, zgodnie z którym bogactwa wskazane wynoszą 2,55 min t o ś
redniej zawartości 22,3 g/t Au i 232 g/Mg Ag, a bogactwa wnioskowane 7.17 min t
o średniej zawartości 18,4 g/t Au i 243 g/t Ag. Aktualne plany przewidują przeró
bkę około 3 tyś. t/d i produkcję na poziomie 600-;-700 tyś. oz/r. Wstępna budowa
 rozpocznie się pod koniec 2005 r., a pierwsza produkcja ruszy w 2007 r. BARRICK
PLANUJE ZWIĘKSZENIE PRODUKCJI ZŁOTA O 40 % BARRICK PLANS TO BOOST GOLD OUTPUT B
Y 40 PERCENT, Metal Bulletin, l March 2004, No. 8831. p. 11 Barrick Gold do 2007
r. oczekuje wzrostu produkcji złota o 40 % do poziomu 6,8-5-7 min t/r. Przedsię
biorstwo osiągnie dodatkową produkcję, dzięki nowo nabytym kopalniom. W bieŜącym
roku Barrick skoncentruje się na budowie nowych kopalń w Australii, Argentynie,
Peru i Tanzanii. Pierwsi górnicy mają zacząć pracę w nowych kopalniach w pierws
zym kwartale 2005 r. Firma zastanawia się równieŜ nad uczestnictwem w eksploatac
ji złoŜa złota Sukhoi Log w Rosji. Wielkość rezerwowych zasobów złoŜa Sukhoi Log
szacowana jest na około 46 min oz złota, co plasuje złoŜe na drugim miejscu pod
względem światowej wielkości. Barrick przewiduje w br. całkowitą produkcję złot
a na poziomie 4,9-^-5 min oz. W ubiegłym roku produkcja Barrick Gold wyniosła 5,
51 min oz złota. NARASTAJĄCE PROBLEMY POLITYCZNE PRZYCZYNĄ SPADKU POZIOMU PRODUK
CJI ZŁOTA W ZIMBABWE ZIMBABWEGOLD OUTPUTFALLS FORFOURTH YEAR IN SUCCESSION AS TE
NSIONS MOUNT. Metal Bulletin, 22 March 2004. No. 8834,
p. 22
Producenci złota w Zimbabwe przeŜywają powaŜny kryzys związany z ubiegłorocznym
spadkiem produkcji o 18,8 % do poziomu 12 564 kg. Według obserwatorów rynku złot
a, producenci muszą pogodzić się z 50 % spadkiem produkcji na przełomie ostatnic
h czterech lat. Firmy działające na terenie Zimbabwe swoje kłopoty wiąŜą z duŜym
i wahaniami kursu dolara, hiperinflacją, brakiem odpowiedniego wyposaŜenia (licz
ne kradzieŜe sprzętu). Wszystkie te czynniki przyczyniają się do ograniczenia ko
rzyści związanych z wysokimi cenami złota na świecie. Istotną kwestią dla produc
entów złota są równieŜ narastające problemy polityczne w Zimbabwe. DOE RUN PERU
PLANUJE ZAMKNIĘCIE Z A K Ł A D Ó W PRODUKUJĄCYCH CYNK DOE RUN PERU TO CLOSE SECT
ION OFZINC PLANT, Metal B ulletin, l March 2004, No. 8831, p. 11 Doe Run Peru za
mierza do końca 2005 r. zmniejszyć produkcję cynku o 40 % do 45 tyś. t/r. poprze
z zamknięcie przestarzałych i mniej wydajnych oddziałów kompleksu rafineryjno-hu
tniczego w środkowych Andach. Planowane likwidacje są jednym z kilku etapów oper
acji mającej na celu poprawę stanu środowiska naturalnego wokół miasta La Oroya
(190 km od Limy). Najbardziej szkod-
RUSZYŁA PRODUKCJA W KOPALNI BOROO
BOROO START-UP, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3 Kopalnia złota Boroo w półno
cnej Mongolii, stanowiąca własność Cameco Corp., rozpoczęła produkcję rynkową. N
a ten rok kopalnia prognozuje produkcję złota na poziomie 210 tyś. oz przy koszc
ie eksploatacyjnym 170 $/oz. Zasoby prawdopodobne kopalni
368
li wy dla środowiska dwutlenek siarki, emitowany przez hutę, będzie zredukowany
poprzez zamknięcie najstarszego oddziału. Firma Doe Run Peru musiała wydać przes
zło 134 min $ na filtry i zabezpieczenia związane z ochroną środowiska. Według p
lanów na następne osiem lat firma będzie przeznaczała rocznie 155 min $ na opłat
y związane z ochroną środowiska oraz dodatkowo 71 min $ na pozostałe koszty oper
acyjne. CHELYABINSK ZINC OBNIŻA POZIOM PRODUKCJI ZE WZGLĘDU NA WYSOKIE CENY KONC
ENTRATÓW CHELYABINSK ZINC LOWERS PRODUCTION ON HIGH CONCENTRATE PRICES, Metal Bu
lletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 16 Wysokie ceny koncentratów cynku na świato
wym rynku oraz słaby poziom dostaw stanowią przyczynę cięć w produkcji Chelyabin
sk Electrolitic Zinc Plant. Rosyjski producent zamierza w 2004 r. zredukować poz
iom produkcji do 150 tyś. t. Euromin, jedyny dostawca koncentratów cynku dla Che
lyabinsk spoza WNP, przewiduje w 2004 r. dostawy koncentratów cynku na poziomie
70 tyś. t. Pomimo wzrostu w ostatnich latach produkcji cynku w krajach WNP popyt
na cynk jest ciągle niezaspokojony i umoŜliwia Chelyabinsk Zinc działalność na
„pełnych obrotach". Od lutego na Londyńskiej Giełdzie Metali (LME) cena loco za
cynk plasuje się na poziomie 1100 $/t, jednak w maju moŜliwy będzie mały spadek
do poziomu 740 $/t. WESTERN AREAS PRZEDSTAWIA PLANY ROZBUDOWY WESTERN AREAS OUTL
INES DEYELOPMENT PLANS, Mining Journal, 5 March 2004, p. 10 Western Areas NL pla
nuje szybką rozbudowę projektu niklu Forrestania w zachodniej Australii i przewi
duje rozpoczęcie produkcji pod koniec tego roku. Wstępna produkcja koncentratów
niklu prognozowana jest na czwarty kwartał 2005 r. na poziomie l O-*-12 tyś. t/r
. do 2006 r. Przedsiębiorstwo odkryło w Forrestania trzy strefy mineralizacji o
wysokiej zawartości niklu: Daybreak, Daybreak Deeps i Flying Fox Deeps. Aktualni
e Forrestania posiada bogactwa o wielkości 3,2 min t i średniej zawartości 2,3 %
Ni, co stanowi 74 tyś. t niklu. GLENCORE PODPISUJE UMOWĘ Z JINCHUAN DOTYCZĄCĄ D
OSTAW NIKLU GLENCORE SIGNS NICKEL DEAL WITH JINCHUAN, Metal Bulletin, 22 March 2
004, No. 8834, p. 20. JINCHUAN-GLENCORE DEAL, Mining Journal, 19 March 2004, p.
3 Największy chiński producent niklu, Jinchuan Group Ltd i Glencore Internationa
l AG podpisali pięcioletnią umowę na dostawy
koncentratów niklu. Zgodnie z warunkami umowy od początku 2004 r. Jinchuan będzi
e otrzymywał rocznie koncentraty zawierające 10 tyś. t niklu. Koncentraty będą p
ochodziły z kopalni Aguablanca w Hiszpanii, która częściowo jest własnością kana
dyjskiej firmy Rio Narcea Gold Mines. Wielkość złoŜa kopalni Aguablanca szacowan
a jest na 5,7 min t. W styczniu 2003 r. Glencore podpisało umowę, która gwaranto
wała dostawy całej produkcji koncentratów z kopalni Aguablanca do 2010 r. W ubie
głym tygodniu Jinchuan podpisał umowę na zakup koncentratów niklu i miedzi wypro
dukowanych w przeciągu następnych trzech lat w kopalni Radio Hill, będącej własn
ością Fox Resources. Fox, który na koniec 2002 r. zakupił od Titan Resources chw
ilowo nieczynną kopalnię Radio Hill, zamierza rocznie dostarczać Jinchuan 30 tyś
. t koncentratów niklu i 5 tyś. t koncentratów miedzi. Pierwszy transport Fox pl
anuje na czerwiec br. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję niklu do 100
tyś. t/r. w 2006 r. w porównaniu do 70 tyś. t w roku ubiegłym. BHP BILLITON ZWI
ĘKSZA PRODUKCJĘ NIKLU BHP BILLITON TO EXPAND IN NICKEL, 26 March 2004, p. l BHP
Billiton group przedstawił plany zwiększenia produkcji w australijskiej kopalni
o 140 % do 76 tyś. t/r. do końca 2008 r. Przedsiębiorstwo zainwestuje l ,4 mld $
w rozbudowę kopalni odkrywkowej w Ravensthorpe w zachodniej Australii oraz rozw
ój rafinerii w kompleksie przetwórczym niklu Yabulu zlokalizowanym w pobliŜu Tow
nsville w Queensland. Przedsięwzięcie zwiększy zdolności produkcyjne kopalni aus
tralijskich i kolumbijskich naleŜących do BHP Billiton z 85 do 130 tyś. t/r. do
2007 r. Według planu przedsiębiorstwo udostępni trzy laterytowe złoŜa Halleys, H
aleBopp i Shoemaker-Levy, które w sumie zawierają bogactwa o wielkości 253 min t
i średniej zawartości 0,69 % Ni i 0,03 % Co, co wystarczy na 25 lat działalnośc
i. JINCHUAN NON-FERROUS CO PODWAJA PRODUKCJĘ KOBALTU
JINCHUAN NON-FERROUS CO TO DUBLE COBALT PRODUCTION. Metal Bulletin, 8 March 2004
, No. 8833, p. 16 Chińska firma Jinchuan Non-Ferrous Co zamierza przeprowadzić k
olejne inwestycje w celu podwojenia do 2006 r. produkcji kobaltu do poziomu 4 ty
ś. t/r. Plany inwestycyjne są częścią całego projektu modernizacyjnego, jaki fir
ma wdroŜyła w grudniu ubiegłego roku. W 2003 r. produkcja kobaltu wzrosła o okoł
o 5001, a całkowita produkcja wyniosła 2 tyś. t. Ceny wysokiej jakości kobaltu p
lasowały się na poziomie około 27 $/lb.
INFORMACJE GIEŁDOWE
FIRST MAJESTIC PLANUJE INWESTYCJE W MEKSYKU FIRST MAJESTIC SEEKS MEXICAN GROWTH,
Mining Journal, 5 March 2004, p. 12 First Majestic Resource Corp. podpisał w st
yczniu br. list intencyjny dotyczący nabycia kopalni srebra La Parrillia w półno
cno-zachodnim Meksyku za 3 min $ płatne w ciągu 12 miesięcy. Zakup obejmuje młyn
i zakład przeróbczy oraz koncesję na poszukiwania na obszarze o powierzchni 280
ha. Kopalnia została zamknięta w 1999 r. z powodu niskich cen srebra. W ciągu 4
0 lat działalności La Parrilla wydobyła 750 tyś. t rudy o średniej zawartości 30
0 g/t Ag, 1,5 % Pb i 1,5 % Zn. First Majestic przewiduje ponowne uruchomienie pr
odukcji nie dalej niŜ dwa miesiące od daty zakończenia transakcji. Początkowa pr
odukcja na poziomie 360 t/d. wzrośnie do około 500 t/d. do końca 2005 r. Przedsi
ębiorstwo oszacowało, Ŝe koszt inwestycyjny uruchomienia i zwiększenia produkcji
wyniesie w przybliŜeniu 2,5 min $. Ponadto First Majestic posiada udziały w dwó
ch obszarach poszukiwawczych, tj. projekcie srebra Niko w Chihuahau w północnym
Meksyku i projekcie miedzi i złota Platino w prowincji Chubut w Argentynie. IYAN
HOE ZRZEKA SIĘ UDZIAŁÓW W PROJEKCIE PHUOC SON IYANHOE FLIPS PHUOC SON, Mining Jo
urnal, 5 March 2004, p. 13 Ivanhoe Mines Ltd zwiększy swoje udziały w Olympus Pa
cific Minerals Inc z 11 do 20 %. Przedsiębiorstwo zgodziło się zrzec 33 % udział
ów w New Yietnam Mining Co, który posiada 85 % udziałów w projekcie Phuoc Son, n
a rzecz Olympus Pacific w zamian za jego 10,28 min akcji. Olympus Pacific zakupi
takŜe 10% udziałów (od Zedex Ltd) w New Yietnam Mining za akcje dające prawo wł
asności do 85 % udziałów w projekcie Phuoc Son. Rozpoczęcie produkcji złota na p
rojekcie zaplanowano na koniec br. Przedsiębiorstwo zamierza produkować 50 tyś.
oz/r. przez siedem lat przy koszcie eksploatacyjnym mniejszym niŜ 100 $/oz. ORIE
L PRZYSTĘPUJE DO AIM ORIEL JOINS AIM, Mining Journal, 12 March 2004, p. 13 11 ma
rca br. Oriel Resources plc rozpoczął obrót akcjami na Alternative Investment Ma
rket po zebraniu 40,6 min £ w wyniku wstępnej oferty publicznej. Przedsiębiorstw
o wyemitowało 62,4min akcji po 0,65 £/akcję, których sprzedaŜ znacząco przewyŜsz
yła oczekiwaną sumę 25 min £. Część dochodu zostanie wykorzystana
369
na sfinansowanie zakupu 51 % udziałów w projekcie niklu Shevchenko w Kazachstani
e i nabycie projektów złota zlokalizowanych na Wyspach Kurylskich oraz w Kirgizj
i i Kazachstanie.
miona w 2006 r. Koszt inwestycyjny przedsięwzięcia oszacowano na 177 min $A. Abe
lle jest takŜe właścicielem projektu złota Wafi i projektu miedzi i złota Gulpu
połoŜonych w Papua Nowej Gwinei. ALBIDON NA AIM I ASX ALBIDON ON AIM AND ASX, Mi
ning Journal, 26 March 2004, p. 12 23 marca br. afrykańskie przedsiębiorstwo pos
zukiwawcze niklu Albidon Ltd zostało dopuszczone do obrotu giełdowego jednocześn
ie na londyńskim Alternative Investment Market i Australian Stock Exchange. Prze
dsiębiorstwo w wyniku wstępnej oferty publicznej akcji zebrało 6,2 min £. Albido
n wyemitował w sumie 20 min nowych akcji po 0,21 £/akcję. Dochód netto zostanie
przeznaczony na rozwój projektów poszukiwawczych niklu i platyny w południowowsc
hodniej Afryce oraz projekty miedzi oraz cynku i tlenków w północnej Afryce. DEB
IUT EUROPEAN NICKEL EUROPEAN NICKEL LISTING, Mining Journal, 26 March 2004. p. 1
3 European Nickel plc 31 marca br. zadebiutował na AIM po zebraniu 15 min £ w wy
niku emisji 46,9 min akcji po 0,32 £/akcję. Dochód netto zostanie przeznaczony n
a rozwój laterytowego projektu niklu Caldag w zachodniej Turcji. SPRZEDAŻ ZINCOX
ZINCOX SALE, Mining Journal, 26 March 2004, p. 15 ZincOx Resources plc otrzymał
od JSC Kazzinc, największego producenta cynku w środkowej Azji, 7,5 min $ w got
ówce za 95 % udziałów w złoŜu cynku i tlenków Shaimerden w Kazachstanie. Rozpocz
ęcie produkcji zaplanowano na początek 2006 r.
SPRZEDAŻ PROJEKTU SEPON ZAKOŃCZONA
SEPON SALE COMPLETED. Mining Journal, 12 marca 2004, p. 13 Oxiana Ltd w wyniku e
misji praw poboru zebrała 189 min $A, z których 85 min $ przekazała Rio Tinto gr
oup w zamian za 20 % udziałów w projekcie złota i miedzi Sepon w Laosie. Przedsi
ębiorstwo nabyło 80 % udziałów w projekcie cztery lata temu. Reszta dochodu z em
isji praw zostanie przeznaczona na zwiększenie produkcji złota w Sepon z aktualn
ego poziomu 165 tyś. oz/r. do 230 tyś. oz/r. do 2005 r. Ponadto przedsiębiorstwo
jest w trakcie budowy kopalni miedzi na projekcie Sepon i spodziewa się podjęci
a produkcji w pierwszym kwartale następnego roku. OFERTA HARMONY DLA ABELLE HARM
ONY MAKES OFFER TO ABELLE MINORITIES, Mining Journal. 19 March2004, p. 12 Połudn
iowoafrykański Harmony Gold Mining Co Ltd proponuje 125 min SA za wszystkie akcj
e zwykłe i opcje w Abelle Ltd, których nie jest jeszcze właścicielem. Obecnie Ha
rmony posiada 83,2 % akcji i 69,7 % opcji Abelle, której pozostało jeszcze 206,3
min akcji zwykłych. Oferta Mamiony obejmuje 2,00 $A w gotówce za kaŜdą akcję zw
ykłą Abelle i 1,70 SA w gotówce za kaŜdą opcję Abelle. Głównym aktywem Abelle je
st projekt złota i srebra Hidden Yalley w Papua Nowej Gwinei, który zawiera rozp
oznane bogactwa o wielkości 4,35 min oz złota i 54 min oz srebra. Według feasibi
lity study kopalnia będzie produkowała rocznie 300 tyś. oz, a zostanie urucho-
WYNIKI FINANSOWE
WZROST ZYSKÓW NA SKUTEK WYŻSZYCH CEN KRUSZCU PROFITS SOAR ON HIGHER BULLION PRIC
E, Mining Journal. 5 March 2004, p. 15 Wyniki North American i australijskich pr
oducentów złota zanotowane w ciągu paru ostatnich tygodni sugerują, Ŝe sektor cz
erpie korzyści z utrzymującej się wyŜszej ceny złota. Kanadyjski Płacer Dome Inc
. dzięki 11 % wzrostowi ceny złota zanotował podwojenie zysku netto w porównaniu
do 2002 r. Ponadto przedsiębiorstwo uzyskało 37 % wzrost produkcji złota wskute
k zakupu australijskiego przedsiębiorstwa AurionGold Ltd i East African Gold Min
es Ltd w Tanzanii. Podobnie trzeci największy producent złota na świecie Kinross
Gold Corp. zwiększył produkcję w wyniku wyŜszych cen metalu. Połączenie Kinross
z Echo Bay Mines Inc. i TVX Gold Inc. spowodowało 82 % wzrost produkcji w 2003
r. Przedsiębiorstwo uzyskało sprzedaŜ po cenie 357 $/oz tj. 17 % więcej w stosun
ku do 2002 r. Tymczasem Goldcorp Inc. zanotował w 2003 r. rekordowy dochód w wys
okości 99 min $, tj. 38 % wzrost w porównaniu do 2002 r. przy wzroście ceny złot
a o 17 %. Przedsiębiorstwo zwiększyło dochód m.in. poprzez sprzedaŜ 266,7 tyś. o
z zapasów złota w czwartym kwartale 2003 r. Inaczej sytuacja wygląda w Kanadzie,
gdzie Agnico Eagłe Mines Ltd zanotował stratę netto w wysokości 19 min $ w poró
wnaniu do 4 min $ zysku netto w 2002 r. Przyczyną takiego wyniku jest 9 % spadek
produkcji złota i 52 % wzrost kosztów eksploatacyjnych. Wzrosła takŜe opłata am
ortyzacyjna do 4,5 min $. Z kolei australijski Lihir Gold Ltd, w którym 16,3 % u
działów posiada Rio Tinto group, zanotował 35 % spadek zysku netto w wyniku niŜs
zej produkcji i wyŜszych kosztów zamknięcia zakładu przeróbczego w Papua Nowej G
winei. Największy australijski producent złota Newcrest Mining Ltd ogłosił, Ŝe z
ysk netto w trzecim i czwartym kwartale 2003 r. wzrósł ponad dwukrotnie w porówn
aniu do 2002 r. na skutek niŜszych kosztów eksploatacyjnych. ANTOFAGASTA OSIĄGNĘ
ŁA PODWÓJNY WZROST ZYSKÓW NA SKUTEK WZROSTU FTSE 100 ANTOFAGSTA ENTERS FTSE 100
AS PROFITS DOUBLE, Mining Journal, 12 March 2004, p. 13 Producent miedzi Antofag
asta plc w wyniku wzrostu indeksu FTSE 100 zanotował 87 % zwiększenie zysków. Do
chód netto za 2003 r. wzrósł do 180,7 min $ w porównaniu do 96,8 min w 2002 r. D
o wzrostu przyczyniły się wyŜsze ceny miedzi i molibdenu oraz większa sprzedaŜ.
Średnia cena miedzi na LME w 2003 r. wyniosła 0,81 $/lb w stosunku do 0,71 $/lb
w 2002 r. Produkcja miedzi w Antofagasta wzrosła z 460,7 tyś. t (2002 r.) do 471
,8 tyś. t w 2003 r.
CENY METALI
GROŹBA DEFICYTU MIEDZI COPPER SHORTAGE LOOMS, Mining Journal, 19 March 2004, p.
3 Według banku inwestycyjnego HSBC rynek szykuje się do dalszego zaciskania pasa
zwłaszcza w świetle deficytu miedzi rafinowanej, który według prognozy na ten r
ok wyniesie 600 tyś. t. HSBC podał, Ŝe całkowite zapasy miedzi spadły o prawie 9
00 tyś. t w stosunku do poziomu z lata 2002 r. Obecnie poziom zapasów jest mniej
szy niŜ 800 tyś. t, co według największego producenta miedzi na świecie Codelco
jest normalne. Przedsiębiorstwo sprzedaje teraz 200 tyś. t zgromadzonych zapasów
. W magazynach LME w Europie pozostało tylko ponad 20 tyś. t miedzi, w Stan. Zje
dnoczonych 125 tyś. t, a w Azji nie ma Ŝadnych zapasów. Według HSBC europejskie
premie za miedź wynoszą ok. 120-^-140 S/t, jednak w Grecji i Turcji mogą one wzr
osnąć do 180 $/t. Premie w Japonii i Tajwanie są o 30
370
$/t wyŜsze, a w Stanach Zjednoczonych premie wynoszą obecnie 99-s-l 10 $/t. HSBC
przewiduje, Ŝe ceny miedzi jeszcze wzrosną. ANALITYCY PRZEWIDUJĄ SPADEK CEN TOW
ARÓW ANALYSTS PREDICT SOME COMMODITY PRICES WILL DROP, Mining Journal, 26 March
2004, p. 7 Według prognoz PricewaterhouseCoppers w ciągu najbliŜszych dwunastu m
iesięcy spadną ceny około połowy z jedenastu metali, tj. kobaltu, srebra, platyn
y, ołowiu i nikielu. Wzrosną natomiast ceny palladu, miedzi, aluminium, cynku i
cyny. W poniŜszej tabeli przedstawiono prognozowane zmiany cen. Metal Złoto Sreb
ro Platyna Pallad Aluminium Miedź Cynk Ołów Kobalt Nickiel Cyna I kwartał 2004 r
. 410(2) 6,38 (7) 840 (2) 210(5) 0,76 (5) 1,13(7) 0,48 (4) 0,35 (6) 22 (45) 6,80
(7) 2,87 (8) 11 kwartał 2004 r-1 kwartał 2005 r. 418,50(6) 6,35 (10) 830 (6) 22
5(10) 0,77 (4) 1,18(10) 0,50 (2) 0,33 (9) 18(47) 6,57 (6) 2,95 (7) Długoterminow
a 380(13) 6(18) 617,50(20) 222,50 (26) 0,67 (6) 0,85 (38) 0,46 (4) 0,24 (4) 8(10
) 3,37 (8) 2,31 (7)
dług Reuters'a obie firmy jako powód obniŜek wymieniają mocną pozycję jena. Tak
silna pozycja japońskiej waluty jest oznaką oŜywieniajapońskiej ekonomii. Średni
e miesięczne ceny metali Styczeń-Marzec 2004 Marzec 2004 Metal cena cena najniŜs
za najwyŜsza 2336,75 2326,00 729,75 717,00 1001,75 1020,00 3105,25 3015,00 974,5
0 933,00 1 155,00 1168,50 cena średnia 3007,97 2938,89 885,98 855,07 1105,37 112
1,83 13715,00 13 678,70
Miedź Grade A ($/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzed
aŜ Ołów ($/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzedaŜ Cynk
(S/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzedaŜ
Nikiel ($/Mg) transakcje natychmiastowe 12 197,50 17760,00 transakcje trzymiesię
czne-sprzedaŜ 12210,00 17660,00 Kobalt (S/Mg)
min. 99,8 % min. 99,3%
cena miesięczna najniŜsza marzec 2004 cena miesięczna najwyŜsza mar/cc 2<X)4
$/oz lub Ib (standardowe odchylenie wyraŜone w %) SPADEK JAPOŃSKICH CEN OŁOWIU I
CYNKU JAPANESE LEAD AND ZINC SMELTERS LOWER PRICES, Metal Bulletin, 29 March 20
04, No. 8835, p. 16 Dwie największe huty cynku i ołowiu w Japonii obniŜyły po ra
z drugi w marcu swoje ceny za metale. Mitsui Mining and Smelting Co obniŜyło cen
y cynku o 3 tyś. jenów do poziomu 161 tyś. jenów/t, natomiast Mitsubishi Materia
ls Corp. obcięło ceny ołowiu o 6 tyś. jenów do poziomu 132 tyś. jenów/t. Pierwsz
e obniŜki cen miały miejsce na początku marca, kiedy to Mitsui obniŜyło ceny cyn
ku o 4 tyś. jenów, a Mitsubishi obniŜyło ceny ołowiu o 6 tyś. jenów. We-
27000 24444
28033 25500 405,97609 406,66739 722,54348
Złoto ($/oz) poranna popołudniowa Srebro (doz.) Spot March Averages, Metal Bulle
tin, 5 April 2004, No. 8836, p. 28
ZAPASY MIEDZI
414071 348917 283763 218608 153454]^ 04/01/16 101030 93715 86400 79085 717704. 0
41)1/16
ZAPASY OŁOWIU
0*02/13
04/D3/12
04U4/14
04/02/13
0*03/12
04/04/14
Data sesji
Data sesji
ZAPASY CYNKU
792026' 765213
ZAPASY NIKLU
r
« o
•e
s
/
738400
-^
^''"—-.
1
••
1 711588)
i
"~"--~^
X
/•/""'
i'
684775 04/01/16
04/02/13
04*3/12^
. 04/0
0*01/18
04/02/16
04/03/16
04/04/15
Data sesji
Data sesji
371
ZAMACH PRZYCZYNIŁ SIĘ DO WZROSTU CEN ZŁOTA
KILLING BOOSTS GOLD, Mining Journal, 26 March 2004, p. 3
DLA RESTRICTIONS BOOST COBALT PRICES, Mining Journal, 26 March 2004, p. 4
Izraelski zamach na Sheika Ahmed Yassina, duchownego przywódcę palestyńskiej gru
py Hamas, spowodował 23 marca br. wzrost ceny złota do poziomu 420,15 $/oz (ofer
ta), a następnie nieznaczny jej spadek. Cena srebra osiągnęła poziom 7,74 $/oz.
DLA ZAMIERZA OGRANICZYĆ SPRZEDAŻ KOBALTU W 2004 R.
DLA WILL RESTRICT 2004 COBALT SALES, Metal Bulletin, 15 March 2004, No. 8833, p.
16
Tanie oferty z Chin spowodowały spadek cen metalu o niskiej zawartości kobaltu d
o poziomu 20-5-30 $/lb. W bieŜącym roku Amerykańska Defense Logistics Agency (DL
A) została upowaŜniona do sprzedaŜy 6 min Ib kobaltu i jak dotąd sprzedała 3,69
min Ib. Jednak przy aktualnej cenie metalu Agencja zamierza zmniejszyć sprzedaŜ
z 2,3 min Ib do 750 tyś. Ib. W lutym DLA sprzedała 475 tyś. Ib kobaltu po średni
ej cenie 25,26 $/lb, natomiast w połowie marca oferowała jedynie 77 tyś. Ib koba
ltu granulowanego.
Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CU
PRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy we Wrocławiu w składzie: dr inŜ. Jan
Kudełko, mgr Aneta Baranska, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.
l
DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES
Mgr inŜ. KATARZYNA PANTOŁ Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali NieŜelaznyc
h, Kraków Tytuł rozprawy doktorskiej:
Analiza zjawisk strukturalnych w metalu w zmiennych warunkach płaskiego stanu od
kształcenia
Promotor: Recenzenci: Dr hab. inŜ. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH, Krakó
w Prof. dr hab. inŜ. Franciszek Grosman — Politechnika Śląska, Katowice, Prof. d
r hab. inŜ. Józef Zasadziński — AGH WMN, Kraków. stempla, kolejno następującymi
ruchami dwóch stempli, przemieszczających się w prostopadłych do siebie kierunka
ch (zmodyfikowana próba kanalikowa). W procesie walcowania zmianę drogi odkształ
cenia realizowano poprzez cykliczne zmiany schematu obciąŜenia prostopadle do ki
erunku walcowania, oraz zgodnie z kierunkiem walcowania, czemu w pierwszym przyp
adku słuŜyło poosiowe przesuwanie jednego walca względem drugiego, a w drugim pr
zyspieszenie i opóźnienie prędkości obrotowej jednego walca względem drugiego.
Praca koncentruje się na badaniach metali w warunkach płaskiego stanu odkształce
nia w: zmodyfikowanej próbie kanalikowej (miedź, aluminium, ołów), procesie walc
owania miedzi z cyklicznym ścinaniem, prostopadłym do kierunku walcowania (metod
a KOBO), procesie walcowania miedzi i mosiądzu MO59 z cyklicznym ścinaniem, zgod
nym z kierunkiem walcowania (metoda Cyclicform). Zmianę drogi odkształcenia w pr
óbie kanalikowej zrealizowano poprzez zastąpienie odkształcenia wywołanego ruche
m jednego
372
Metoda Cyclicform, czyli walcowanie ze ścinaniem zgodnym z kierunkiem walcowania
, umoŜliwia kontrolowane cykliczne rozładowywanie gromadzonej podczas procesu en
ergii odkształcenia. Zarówno konwencjonalne walcowanie, jak i walcowanie metodą
Cyclicform sprzyja lokalizacji odkształcenia w pasmach ścinania tym intensywniej
, im większy zastosowany gniot. Z drugiej strony
zbyt silna lokalizacja odkształcenia moŜe spowodować zniszczenie odkształcanego
metalu. Walcowanie metodą Cyclicform ma na celu zintensyfikowanie plastycznego p
łynięcia w drobnych, jednorodnie rozmieszczonych pasmach ścinania, indywidualnie
nie przenoszących zbyt duŜego odkształcenia, a więc nie prowadzących do zniszcz
enia metalu.
Analysis of structural phenomena in metal in variable conditions of flat deforma
tion state
The work focuses on metal testing in pianę strain conditions: on modified pianę
strain compression (copper, aluminum, lead), copper rolling process with cyclic
shearing perpendicular to rolling direction (KOBO method), copper and MO59 brass
rolling with cyclic shearing along the rolling direction (Cyclicform method). C
yclicform method, allows cyclic controlled revealing of the strain energy accumu
lated during the process. The larger is the work-hardening the morę intense both
conventional and Cyclicform rolling fosters strain localization in shear bands.
On other hand too strong strain localization may cause materiał destruction. Th
e goal of Cyclicform method rolling is intensification of plastic flow in smali
homogeneously located shear bands, which do not introduce too large strain i.e.
do not lead to metal failure.
***
Mgr inŜ. OLGA WOZNICKA Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali NieŜelaznych,
Kraków
Tytuł rozprawy doktorskiej:
Analiza procesu heterogenicznego wydzielania w stopach Al-Cu w zaleŜności od war
unków obróbki cieplno-mechanicznej
Promotor: Recenzenci: Dr. hab. inŜ. Ludwik BłaŜ, prof. nzw. — AGH, Kraków. Prof.
dr hab. inŜ. Stanisław Wierzbiński — Akademia Pedagogiczna, Kraków, Dr hab. inŜ
. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH WMilM, Kraków
W pracy analizowano proces wydzielania dynamicznego w zakresie temperatur poniŜe
j temperatury solvus. Próby wysokotemperaturowego ściskania przeprowadzono w tem
peraturze 463-5-764 K z prędkością odkształcenia 7 x 10~3, 1,5 x 10~3, 3 x 1CT4
s"1 na wstępnie przesyconych oraz przestarzonych próbkach stopów Al-Cu o róŜnej
zawartości miedzi: Al-0,8%Cu, Al-3,8%Cu oraz Al-4,5%Cu. W warunkach wysokotemper
aturowego odkształcenia uzyskano krzywe oc-a wykazujące maksimum napręŜenia popr
zedzające zakres obniŜania napręŜeń uplastyczniających podczas odkształcenia sto
pów przesyconych. W literaturze efekt obniŜania napręŜeń plastycznych w niektóry
ch stopach miedzi opisano jako efekt makroskopowej lokalizacji odkształcenia poł
ączonej z przyspieszoną koagulacją wydzieleń w strefach lokalizacji. W stopach A
l-Cu nie stwierdzono lokalizacji w warunkach wydzielania dynamicznego. Efekt nie
jednorodnego wydzielania w stopach Al-Cu moŜe być ewentualnie związany z tworzen
iem się stref wolnych od wydzieleń w pobliŜu granicy Stwierdzono, Ŝe początkowe
umocnienie stopów przesyconych i wzrost napręŜeń obserwowany na uzyskanych chara
kterystykach oc-o jest wynikiem intensywnego dynamicznego wydzielania bardzo dro
bnych wydzieleń 6' i ograniczenia dynamicznego zdrowienia
w zakresie względnie niskich temperatur odkształcenia. Badania elektronomikrosko
powe próbek ujawniły praktycznie jednorodny rozkład wydzieleń, z niewielką tende
ncją do heterogenicznego wydzielania na granicach ziarn. WyŜsze temperatury odks
ztałcenia sprzyjały koagulacji wydzieleń. Zastosowanie duŜej prędkości odkształc
ania materiału w procesie walcowania na gorąco powoduje zwiększenie tendencji do
 lokalizacji odkształcenia i heterogenizacji wydzielania. Zmiana drogi odkształc
enia i destabilizacja wytworzonej podstruktury dyslokacyjnej, sprzyjała intensyf
ikacji procesu lokalizacji odkształcenia w materiale. Badania struktury za pomoc
ą mikroskopu elektronowego wykazały znaczną skłonność do intensywnego wzrostu wy
dzieleń na pasmach zlokalizowanego odkształcenia, szczególnie widoczną w stopie
z najwyŜszą zawartością miedzi odkształconego i starzonego w temperaturach blisk
ich temperaturze solvus (673 i 723 K). Preferencyjny rozkład wydzieleń obserwowa
no na liniach grubego poślizgu przebiegających głównie wewnątrz ziarn. Stwierdzo
no, Ŝe odpowiednie wymuszenie lokalizacji odkształcenia moŜe być skutecznym narz
ędziem do uzyskania uporządkowanego zarodkowania i wzrostu wydzieleń co sprzyja
tworzeniu struktury „naturalnego kompozytu".
373
The analysis of the process of the heterogeneous precipitation in Al-Cu alloy in
relation to thermo-mechanical treatment
In this work the process of dynamical precipitation in the temperaturę rangę bel
ow the solvus temperaturę was analysed. High temperatures compression tests were
performed in temperaturę 3 3 4 1 463-764 K with strain ratę 7 x 10~ , 1.5 x 1CT
, 3 x 1CT s" on solution treated and overaged samples with different chemical c
omposition of the Al-Cu alloy Al-0.8Cu, Al-3.8Cu and Al-4.5Cu. The curves a-o ha
ve shown maximum followed by the decrasing of the plastic stresses. In the liter
aturę softening effect in some copper alloys was described as non-homogeneous de
formation connected with acceleration coagulation of particles in deformation ba
nds. In Al-Cu alloys strain localization in dynamical precipitation conditions h
asn't been found. The effect of heterogeneous precipitation in Al-Cu alloys may
be connected with creating of free-precipitation Ŝonę near the grain boundary. I
t was proved that the initial hardening of the solution treated alloys is the re
sult of intensive dynamical precipitation of very fine 0' particles and constrai
nt the dynamical recovery process in the rangę of relatively law temperatures. T
he electron microscope results showed rather uniform distribution of particles w
ith same tendency to heterogeneous precipitation on grain boundary. Higher tempe
ratures deformation favored the coagulation of particles. The use of high deform
ation strain ratę of materiał in hot rolling process caused increasing of tenden
cy to strain localization and heterogeneous precipitation after this process. Th
e change of deformation path and destabilization dislocation substructure favore
d the intensification of the strain localization in materiał. The electron micro
scope observations showed notable tendency to intensive growth of particles on d
eformation bands, especially shown in the alloy with the highest content of copp
er, strained and aged in temperatures near solvus temperatures (673-723 K). The
preferential particles distribution observed on coarse slip lines which proceede
d inside grains. It was found that strain localization may be an effecti ve tool
to receive the ordered nucleation and growth of the particles, what influence c
reation of "natural composite" structure.
L.K.
CHRONICLE
Posiedzenie Zarządu Głównego SITPH
W dniu 2 czerwca 2004 r. w Domu Technika NOT, Katowice, odbyło się posiedzenie Z
arządu Głównego SITPH. Pod nieobecność prezesa SITPH zebraniu przewodniczył jego
I zastępca Eugeniusz Rączka. Do waŜniejszych punktów porządku dziennego naleŜał
o: przyjęcie i zatwierdzenie bilansu Stowarzyszenia za 2003 T. oraz zatwierdzeni
e planu finansowego na 2004 r., informacja o wynikach finansowych ZG za 4 miesią
ce 2004 r. oraz realizacja uchwały ZG podnoszącej składkę członków indywidualnyc
h od stycznia 2004 r. Wobec bardzo starannie i obszernie przygotowanych materiał
ów sprawozdawczych, które dostarczono członkom ZG z duŜym wyprzedzeniem, obecni
zrezygnowali z ich referowania. Przewodnicząca GKR koi. ElŜbieta Łabuda przedsta
wiła ocenę merytoryczną i finansową działalności wszystkich struktur Stowarzysze
nia ze szczególnym uwzględnieniem Zarządu Głównego podkreślając, Ŝe 2003 r. zako
ńczył się bardzo dobrym wynikiem, głównie dzięki działalności wydawniczej. W opa
rciu o przedstawioną ocenę Zarząd Główny po krótkiej dyskusji przyjął sprawozdan
ie z działalności Stowarzyszenia i zatwierdził bilans SITPH oraz rachunek zysków
i strat za 2003 r., jak równieŜ plan finansowy na 2004 r. Zamykając ten punkt o
brad prowadzący podziękował GKR za wnikliwą ocenę i wnioski aktywizujące do podj
ęcia nowych zadań i powrotu do niektórych, sprawdzonych w ubiegłych latach, prow
adzących do oŜywienia działalności i zwiększenia image SITPH. Sposób i zakres re
alizacji przedstawionych wniosków zostaną omó-
374
wionę na najbliŜszym posiedzeniu Prezydium ZG. Główny księgowy SITPH mgr Feliks
SłuŜewski przedstawił informacje o wynikach finansowych ZG za okres 4 miesięcy 2
004 r. W wyniku skutecznej działalnos'ci gospodarczej (wydanie jednego informato
ra teleadresowego — drugi wydany będzie w czerwcu 2004 r. oraz odbytych konferen
cji i seminariów) udało się w omawianym okresie skompensować ujemny wynik na dzi
ałalności statutowej wykazując łącznie nieznaczny zysk. Stan środków finansowych
dzięki przedpłatom jest zadowalający. Uzupełniając tę wypowiedź koi. E. Rączka
stwierdził, Ŝe w stosunku do przyjętego planu finansowego niepokojąco niskie są
wpływy z tytułu składek członkowskich (w tyś. zł): indywidualnych w wys. 20,8 (p
lan 92) oraz zbiorowych 37 (plan 50.5). Przedstawił teŜ informację na temat real
izacji uchwały nr 12 ZG podnoszącej wysokość podstawowej części indywidualnej sk
ładki członkowskiej od stycznia 2004 r. Jedynie 16 kół przekazało dotychczas skł
adki za 2004 r., a 7 spośród nich przekazało składki nie uwzględniając przedmiot
owej uchwały. W wyniku wystosowanych pism do tych kół, dwa z nich zastosowały si
ę do uchwały, pozostałe nie zareagowały dotychczas. Główny księgowy poinformował
, Ŝe w maju wystosowano monity do tych kół, które dotychczas nie przekazały skła
dek. Po krótkiej dyskusji, w której udział wzięli koi. koi. E. Łabuda, J. Kobic,
K. Sobolewski, zebrani wysunęli wniosek o zaproszenie przedstawicieli kół, któr
e nie podporządkowują się uchwale, na jedno z najbliŜszych posiedzeń Prezydium Z
G. Kolega E. Rączka przekazał informacje, jakie uzyskał w czasie uczestnictwa w
152. konferencji kwartalnej OMN w Szklarskiej Porębie. Grupa inicjatywna opracow
ała statut nowej organizacji p.n. Stowarzyszenie InŜynierów i Techników Metali N
ieŜelaznych i złoŜyła wniosek do sądu o jej rejestrację. Zakłada się, Ŝe nowa or
gani-
zacja powstanie w II półroczu 2004 r., skupiać ma hutników i górników związanych
z metalami nieŜelaznymi i rejestrowana ma być jako stowarzyszenie poŜytku publi
cznego. Dlatego wywiązała się dłuŜsza dyskusja z udziałem prawie wszystkich obec
nych na posiedzeniu, z której wynikało przekonanie, Ŝe podjęte przez OMN działan
ia dezintegrują środowisko i stanowią raŜącą sprzeczność z powszechną globalizac
ją i wzmocnieniem istniejących struktur przez łączenie i Ŝe dzielenie funkcjonuj
ącego stowarzyszeniajest pomysłem chybionym. ZobowiąŜ ano Prezydium ZG do rozezn
ania głównych przyczyn działań separatystycznych i wyjaśnienia, czy podjęte krok
i są nieodwracalne. KoleŜanka E. Łabuda zwróciła uwagę na konieczność przystąpie
nia do nowelizacji statutu SITPH stwierdzając, Ŝe kilka uregulowań straciło swą
aktywność, rozwaŜano celowość podjęcia działań w kierunku przekształcenia SITPH
w stowarzyszenie poŜytku publicznego. Kolega E. Rączka poinformował, Ŝe uczestni
czył w uroczystości otwarcia sali stowarzyszeniowej Oddziału w Częstochowie w ta
mtejszym hotelu Patria Mercure. Sala została odrestaurowana przez Oddział SITPH
i będzie na bieŜąco wykorzystywana w miarę potrzeb. W uroczystości wzięło udział
ok. 50 osób, w tym senator Ryszard Lipowski oraz delegacja z Trzyrica. W czasie
spotkania wysłuchano referatu na temat rysu historycznego hutnictwa na ziemi cz
ęstochowskiej na przestrzeni ponad 4 tyś. lat oraz udekorowano zasłuŜonych człon
ków odznakami honorowymi SITPH. Kolega W. Ciuk poinformował zebranych, Ŝe Oddzia
ł w Częstochowie wzbogacił się o nowo powołane koło SITPH Elektroanalityków i El
ektrochemików przy Pracowni Elektroanalizy Chemicznej Wydziału Chemii Uniwersyte
tu Warszawskiego. Zarząd Główny podjął uchwałę o przyznaniu odznak honorowych SI
TPH i NOT dla członków koła przy CMC Zawiercie SA.
Eugeniusz Rączka
Wyzwania dla hutnictwa i wyŜszych uczelni w przededniu integracji z Unią Europej
ską
Pod takim hasłem, 26 kwietnia br., w nowej sali wykładowo-konferencyjnej Wydział
u Metali NieŜelaznych odbyła się konferencja, zorganizowana przez Zarząd Główny
Stowarzyszenia InŜynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce, pod patrona
tem JM Rektora AGH prof. zw. dr. hab. inŜ. Ryszarda Tadeusiewicza. Celem konfere
ncji była wymiana poglądów środowiska akademickiego oraz kadr zarządzających prz
emysłu hutnictwa stali i metali nieŜelaznych na temat nowych problemów, które po
jawiają się w obszarze kształcenia inŜynierów w związku z wejściem naszego kraju
 w struktury Unii Europejskiej. Otwarcia Konferencji dokonał Prezes SITPH dr inŜ
. Andrzej Szydło, a w imieniu JM Rektora uczestników Konferencji powitał Prorekt
or ds. Kształcenia prof. Andrzej Łędzki. Prof. Andrzej Korbel — Prorektor AGH ds
. Międzynarodowych wygłosił referat wprowadzający pt. „Wyzwania dla szkolnictwa
technicznego". Kolejne dwa referaty dotyczyły sytuacji przemysłu w okresie przeo
braŜeń. Dyrektor Marketingu Strategicznego i Ochrony Rynku PHS S.A. Marek Teresz
kiewicz mówił o wyzwaniach dla hutnictwa na przykładzie PHS S. A. (Ispat Polska
Stal S.A.), a prof. Janusz Szpytko z Wydziału InŜynierii Mechanicznej i Robotyki
AGH o innowacyjności przedsiębiorstwa w aspekcie globalizacji rynku. Przedstawi
ciel LNM Holdings N.V. Bernd Webersinke przedstawił oczekiwania przemysłu od ucz
elni technicznych we współczesnej rzeczywistości gospodarczej. Autorzy kolejnych
dwóch referatów skoncentrowali się na problematyce kształcenia inŜynierów. Prof
. Wojciech Z. Misiołek z Institute for Metal Forming, Lehigh University, Bethłeh
em, PA (absolwent Wydziału Metali NieŜelaznych ACH, tutaj teŜ doktoryzował się)
opisał sylwetkę inŜyniera XXI wieku, widzianą z amerykańskiej perspektywy, a pro
f. Jan Kusiak — Dyrektor Ośrodka Edukacji Niestacjonarnej AGH omówił nowe formy
kształcenia inŜynierów, w tym moŜliwo-
375
ści i dotychczasowe doświadczenia ośrodka AGH. Plenarną część konferencji zamknę
ło wystąpienie autora tej informacji na temat szans, jakie stwarza polskim inŜyn
ierom tytuł EUR ING (InŜyniera Europejskiego). Obradom przewodniczył Dziekan Wyd
ziału Metali NieŜelaznych prof. Wojciech Libura. Konferencję poprzedziła miła ur
oczystość, związana z Jubileuszem 80-lecia urodzin prof. zw. dr. hab. inŜ. Zbign
iewa Misiołka — Prezesa Honorowego SITPH, z udziałem najbliŜszej rodziny i przyj
aciół Jubilata. W spotkaniu wziął udział Prezes Federacji Stowarzyszeń Naukowo-T
echnicznych NOT dr inŜ. Wojciech Ratyński. Syl-
wetkę Jubilata przedstawił Prezes SITPH dr inŜ. Andrzej Szydło i jego pierwszy z
astępca, Sekretarz Generalny SITPH Eugeniusz Rączka. Osobistymi refleksjami i ws
pomnieniami podzielili się teŜ koledzy Jubilata z okresu studiów i przedstawicie
le instytucji, z którymi Dostojny Jubilat związany był zawodowo, zwłaszcza Insty
tutu Metali NieŜelaznych z Gliwic i Politechniki Śląskiej. Były gratulacje, Ŝycz
enia, kwiaty, wiele ciepłych słów, po czym Szanowny Jubilat skierował do najbliŜ
szych i przyjaciół, do uczestników spotkania słowa podziękowań i bardzo osobisty
ch wspomnień, refleksji, nie ukrywając przy tym wzruszenia. WACŁAW MUZYKIEWICZ P
rodziekan Wydziału Metali NieŜelaznych AGH
INFORMACJA
24-K26 listopada 2004 r. w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie odbędzie się X
III Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:
TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR w PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
połączona z Jubileuszem
40-lecia pracy naukowej Panów Profesorów Antoniego Pasierba i Kazimierza Świątko
wskiego
Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Me
tali NieŜelaznych oraz Koło SITPH przy Wydziale Metali NieŜelaznych AGH. Problem
atyka Konferencji obejmuje: • teorie i technologie procesów produkcji rur, • pro
blemy jakości i własności uŜytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania, • z
agadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych). Zgłoszenia r
eferatów (komunikatów, posterów), a takŜe samego uczestnictwa prosimy pilnie kie
rować na adres: Akademia Górniczo-Hutnicza Katedra Przeróbki Plastycznej i Metal
oznawstwa Metali NieŜelaznych (Rury 2004) Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków Szcz
egółowe informacje o Konferencji, a takŜe formularze zgłoszeniowe dostępne są w
internecie: www.rury-wmn.agh.edu.pl Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr
inŜ. Wacław Muzykiewicz: tel: 012/617 39 53,fax/teL 012/617 26 32, e-mail: muzy
wac@agh.edu.pl
376
Szanowni Autorzy
wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki przygotowania artykułów do druku w naszym cz
asopiśmie
Wskazówki dla Autorów
współpracujących z czasopismem RUDY i METALE NIEŻELAZNE
1. Rudy i Metale NieŜelazne zamieszczają artykuły naukowo-techniczne z dziedziny
geologii złóŜ oraz górnictwa metali nieŜelaznych, wzbogacania mechanicznego i o
gniowego, h u t n i c t w a i przetwórstwa metali nieŜelaznych, organizacji, eko
nomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu metali nieŜelaznych,
które dzielą się na: artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekompl
etne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne), artykuły przeglądowe (om
ówienia informacji juŜ opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego
stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów), artyk
uły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające). 2. Tr
eść artykułów powinna odpowiadać następującym wymaganiom: a. uŜywać jednoznaczne
go słownictwa naukowo-technicznego, a wprowadzając nowe określenia podać dla nic
h ścisłe definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; b. wzory matematyc
zne pisać w oddzielnych wierszach tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy
chodzi o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z pod
aniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa; c. naleŜy stosować obowiązujące jedno
stki miar w układzie międzynarodowym SI. 3. Materiały do czasopisma Rudy i Metal
e NieŜelazne prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i pliku sporządzon
ego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97, 2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba
zaopatrzyć w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora. 4. Z maszynopisu naleŜ
y wyodrębnić wykresy i fotografie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich m
iejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę r
ysunków. Rysunki (czarno-białe) powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm)
lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy pod rysunkami
naleŜy zamieścić na osobnej stronie w języku polskim i angielskim. 5. Tablice n
aleŜy zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tyt
uł tablicy naleŜy podać równieŜ w języku angielskim. 6. NaleŜy przestrzegać nast
ępującej konstrukcji opracowania: a. na początku z lewej strony u góry maszynopi
su podać pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (autorów)
artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy; b. tytuł artykułu, który powinie
n być jak najzwięźlejszy podany w języku polskim i języku angielskim; c. pod tyt
ułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języku polskim, w którym naleŜy p
odać najwaŜniejsze tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim pow
inno być obszerniejsze do l strony maszynopisu. d. na początku artykułu poŜądane
j e s t krótkie wprowadzenie a na końcu w n i o s k i ; e. naleŜy przestrzegać
honorowania o p u b l i k o w a n y c h prac na dany temat i przepisów o własnoś
ci autorskiej (powoływanie się w bibliografii); f. spis literatury podaje się pr
zy końcu artykułu i powinien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszyc
h. W tekście powołanie na pozycję literatury zaznacza się w n a w i a s a c h kw
adratowych np.: [10]. Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale 1991, t. 36. nr 3, s
. 97*99, dla pozycji ksiąŜkowej — Nowak M.: Geologia kopalniana. Warszawa 1990,
Wydaw. Geolog, s. 504. 7. Redakcja zastrzega sobie moŜność poprawek terminologic
znych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów. Natomiast ewentualne
zmiany merytoryczne będą uzgadniane z autorem. 8. Na odrębnej kartce naleŜy poda
ć tytuł artykułu, ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym fotografii ora
z imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszkania i pracy z podani
em kodów pocztowych i nr telefonów, fax i e-mail. 9. Za publikację artykułów red
akcja nie płaci honorariów 10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adre
s redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13, skr. po
czt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777. Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwrac
a. We wszystkich innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy si
ę bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja
Działamy w branŜy od ponad 50 lat. Nic dziwnego, Ŝe sztukę przetwarzania alumlni
ur opanowaliśmy do perfekcji. Nasi pracownicy zgłębili jej największe tajemnice,
zdobyli bezcenn doświadczenie na temat przetwórstwa aluminium i jego stopów. Gr
omadzona łatami wiedza dzisia procentuje, umoŜliwiając nam realizację nowych inw
estycji i korzystanie z najbardziej zaawansowanycl technologii. Z połączenia doś
wiadczenia i nowoczesności stworzyliśmy zupełnie nową jakość, któri pozwala nam
produkować wyroby z aluminium i opakowania spełniające najwyŜsze światowe standa
rd)
KĘTY S A
Grupa Kęty SA, 32-650 Kęty, ul. Kościuszki 111, tel. +48 33 844 60 00, fax +48 3
3 845 30 93, e-mail: kety@gk-kety.com.pl, www.gk-kety.co