You are on page 1of 321

ISSN 0208-6336

ISBN 978-83-226-1786-1

Boena Mazurkowa Na ziemskich Studia o poezji Franciszka Zabockiego


i niebieskich szlakach i Franciszka Dionizego Knianina

Cena 43 z

Boena Mazurkowa

Na ziemskich
i niebieskich szlakach
Studia o poezji
Franciszka Zabockiego
i Franciszka Dionizego Knianina

Wydawnictwo
Uniwersytetu lskiego
Katowice 2008

Na ziemskich i niebieskich szlakach


Studia o poezji Franciszka Zabockiego
i Franciszka Dionizego Knianina

Moim Rodzicom z mioci i wdzicznoci


powicam...

NR 2635

Boena Mazurkowa

Na ziemskich i niebieskich szlakach


Studia o poezji Franciszka Zabockiego
i Franciszka Dionizego Knianina

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Katowice 2008

Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej

Marek Piechota
Recenzent

Tomasz Chachulski

Publikacja jest dostpna take w wersji internetowej:


lska Biblioteka Cyfrowa
www.sbc.org.pl

Spis treci

Wprowadzenie .

Poetycki dwugos Franciszka Zabockiego i Franciszka Dionizego Knianina

39

Rozdzia pierwszy
Rozdzia drugi

O dedykacjach Franciszka Zabockiego

85

Wiersze imieninowe Franciszka Zabockiego, Franciszka Dionizego Knianina


oraz innych poetw owieceniowych . . . . . . . . . . . . .

110

Rozdzia trzeci

Rozdzia czwarty

Sen w twrczoci Franciszka Dionizego


Bezsenno
. . . . . . .
Morfeja wdziczne ponty . .
Sen przyjemny oku . . . . .
Sen obraz mierci . . . . .
Sny znikome i prawdziwe . .

Knianina
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

176
179
191
204
212
221

Motywy astralne w poezji Franciszka Zabockiego i Franciszka Dionizego


Knianina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

238

Zakoczenie .

Rozdzia pity

270

Nota bibliograficzna

293

Bibliografia .

294

309

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

.
.

317
318

Indeks osobowy
Summary .
Rsum
.

.
.

.
.

Wprowadzenie

Wczenie do ksiki studiw powiconych wczesnej poezji Franciszka


Dionizego Knianina i Franciszka Zabockiego ma w duej mierze uzasadnienie w ich yciowych powizaniach1. Obaj literaci w pocztkowym okresie
twrczoci dziaali w tym samym rodowisku spoecznym i pisarskim. Mieli
take w pewnym zakresie zblione dowiadczenia poetyckie. Na pocztku
minionego stulecia Stanisaw Paluchowski, zwracajc uwag na rne
aspekty pokrewiestwa Knianina i Zabockiego, w szkicu biograficzno-literackim pisa m.in. o ich przynalenoci do jednej generacji, tej samej hierarchii wartoci i prawej naturze oraz wsplnych ideaach i duchu obywatelskim:
Zbliaa ich do siebie i wsplna wymiana myli, i rwno wieku, i rwnie szlachetny sposb mylenia, a wreszcie odmienno wrodzonych charakterw i usposobie, ktra sprawia, e te dwie natury wzajemnie si
dopeniay, lgny do siebie i zwierzay si sobie. [...] oywiaa ich ta sama
zacno i szlachetno charakterw, ta sama gorca mio ojczyzny, przebijajca si w ich yciu i dzieach, ta sama cze dla ludzi zasuonych, ta
sama szczero i otwarto wzgldem siebie, ktra kazaa im dzieli si radoci i smutkiem, dobr i z dol2.

1 Zastosowana w ksice metoda badawcza nie wie si z biografizmem, ktry wypad


z ywotnego obecnie repertuaru orientacji metodologicznych historii literatury, sta si zabytkiem (J. S a w i s k i: Myli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historycznoliterackiego. W: Biografia geografia kultura literacka. Red. J. Z i o m e k i J. S a w i s k i.
Wrocaw 1975, s. 9. Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 40).
2 S. P a l u c h o w s k i: Knianin i Zabocki w stosunku do siebie i dworu Czartoryskich.
W: Sprawozdanie Dyrekcji c. k. gimnazjum V we Lwowie za rok 1907. Lww 1907, s. 12.

Wprowadzenie

Wyranie nawizujc do biogramu Knianina, sporzdzonego przez


ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego3, Stanisaw Paluchowski nakreli bogaty, wewntrzny wizerunek przyjaci-literatw, preferowan przez nich
hierarchi wartoci oraz postaw wobec siebie i wiata. Do tej pory jednak
mimo postpu, jaki w ubiegym stuleciu poczyniono w badaniach nad literack spucizn obu autorw oraz w ustaleniach natury biograficznej, stosunkowo niewiele wiadomo o nich samych. Wynika to z faktu, i pisarze ci,
jak nadmienia Janina Pawowiczowa, ukryli si za swoj twrczoci4. Nie
do koca wyjanione s rwnie ich dramatyczne losy, chocia podjta zostaa interesujca prba wskazania zoonych, biograficznych oraz historycznych uwarunkowa zamilknicia twrcw pod koniec ycia5. Brakuje takich
dokumentw jak pamitnik, dziennik czy intymna korespondencja, ktre
wyszyby spod pira obu literatw, tote wystpuj powane trudnoci
w bliszym okreleniu okolicznoci i sytuacji, w jakich ksztatoway si
pocztki ponadtrzydziestoletniej przyjani obu poetw, utrwalonej przez
nich samych w tekstach literackich i podtrzymywana bya ta bliska wi6.
Zarysowanie we wprowadzeniu biograficznych powiza Knianina i Zabockiego motywowane jest faktem, i owe relacje znajduj odzwierciedlenie
w sporej grupie utworw omawianych w dalszych czciach publikacji. Dotyczy to nie tylko stosunkw midzy przyjacimi, ale take ich zwizkw
z innymi osobami.
yciowe drogi obu twrcw po raz pierwszy skrzyoway si w Warszawie prawdopodobnie w 1773 roku7. Dwa lata wczeniej, jesieni, Knianin,
3 [A.J. C z a r t o r y s k i]: ycie Knianina. (Z manuskryptu pisanego w r. 1817). Przegld
Poznaski 1853, T. 1, s. 3.
4 J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki (17521821). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992, s. 683. Na zawarte w twrczoci Knianina powiadczenia stanu wewntrznego konfliktu, braku penej
akceptacji czy tylko aprobaty ktrejkolwiek z rl, ktre spenia jako poeta, zwraca uwag
Teresa K o s t k i e w i c z o w a w ksice Knianin jako poeta liryczny. Wrocaw 1971, s. 190.
Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 25.
5 Zob. M. N a l e p a: aobny orszak poetw. Rzeszw 2001, s. 124180.
6 Kilka zachowanych listw Knianina pochodzi z pniejszego, puawskiego okresu biografii poety. Wrd adresatw tej prywatnej korespondencji nie ma jednak Zabockiego. Zob.
T. M i k u l s k i: Listy Knianina. W: I d e m: Ze studiw nad Owieceniem. Zagadnienia i fakty.
Warszawa 1956, s. 259285; R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci, drukach i autografach F.D. Knianina. [Aneks]. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971, s. 386.
7 Gwnym rdem informacji o kolejach ycia i dorobku Zabockiego jest sporzdzone przez Janin P a w o w i c z o w , chronologiczne zestawienie danych w Kalendarium
ycia i twrczoci tego pisarza, zamieszczonym w edycji jego dorobku scenicznego (Teatr Franciszka Zabockiego. T. 5: W stron teatru muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw
1996, s. 327422), a take informacje w opracowanej przez t autork sylwetce osiemnastowiecznego twrcy w tomie: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1..., s. 682701. W przypadku
Knianina podstaw stanowi jego biogram autorstwa Elbiety A l e k s a n d r o w s k i e j

Wprowadzenie

po studiach w suckich i niewieskich kolegiach jezuickich oraz nowicjacie


w tym zgromadzeniu, na polecenie wadz zakonnych podj obowizki nauczycielskie w stoecznym kolegium na Starym Miecie. Tam te zetkn si
z intelektualn elit zgromadzenia oraz gwnymi przedstawicielami umysowego i literackiego ycia stolicy. W roku 1772 da si pozna szerszym
krgom czytelniczym jako zdolny tumacz dwu tekstw Klaudiana,
a w poowie nastpnego roku zosta wydany (informowa o tym kolofon:
Zakoczono drukowa 7 czerwca 1773) pierwszy tom Pieni wszystkich
Horacjusza, przekadania rnych, zawierajcy ponad 20 translacji pira
modego poety. Spord kilkunastu autorw jedynie trzej znani ju wwczas literaci: Adam Naruszewicz, Jzef Koblaski i Jzef Epifani Minasowicz,
zamiecili wiksz liczb przekadw z dorobku rzymskiego liryka. Po kasacie zakonu jezuitw papieskim breve z 21 lipca 1773 roku (zaaprobowanym
przez sejm rozbiorowy 27 wrzenia tego roku) dwudziestoparoletni
modzieniec przywdzia kontusz szlachecki i musia samodzielnie zatroszczy si o swj los8. Mimo wraliwej natury atwiej ze wzgldu na dotychczasowe osignicia twrcze mu jednak byo ni innym osobom, ktre
znalazy si w identycznej sytuacji yciowej. Pod koniec 1773 roku, zapewne dziki przychylnoci naczelnego redaktora Zabaw Przyjemnych i Poytecznych, ktry ju pozna zalety pira Knianina, mody poeta podj
wspprac z pismem, publikujc wiersze oryginalne oraz przekady.
Prawdopodobnie w tym te roku przyby do stolicy Zabocki, pochodzcy z rodziny szlacheckiej, przypuszczalnie mieszkajcej na Woyniu9.
(Knianin Franciszek Borgiasz Dionizy Ignacy. W: Polski sownik biograficzny. T. 13. Wrocaw
1967, s. 122126) oraz pniejsze dopenienia zawarte w literaturze przedmiotu.
8 Na potwierdzenie przypuszcze, i przejcie Knianina do stanu wieckiego po kasacie
zakonu jezuitw nie miao znamion dramatycznych, badacze przywouj fragment wiersza Do
Ignacego Bykowskiego (1778) (zob. m.in. M. K l i m o w i c z: Owiecenie. Warszawa 1999,
s. 339; pierwsze wydanie Warszawa 1972); E. A l e k s a n d r o w s k a: Knianin Franciszek
Borgiasz Dionizy Ignacy..., s. 123. W utworze tym, po raz pierwszy opublikowanym przez
Wacawa B o r o w e g o (Knianiniana. Pamitnik Literacki 1947, s. 266267), poeta pisa
o sobie jako dziecku niegdy zwiedzionym nabonym przesdem. Wspomina o ptach
przyjtych wbrew wasnej naturze, o przykrych kajdanach, ktre wziy w niewol jego ducha i ciao. Refleksje te wi si jednak z sam bytnoci Knianina w zakonie, a nie z odczuciami, ktre wywoaa w nim decyzja o likwidacji zgromadzenia. Jego aciskie utwory zebrane
w tomie Carmina (1781) zawieraj nawizania do bolesnych przey zwizanych z ostatnim
faktem. Midzy innymi w pierwszej, dedykacyjnej elegii adresowanej do Franciszka Bohomolca twrca podkrela, jak wielkim wstrzsem bya dla niego papieska decyzja, odbierajca mu
poczucie yciowej stabilizacji i stawiajca go przed koniecznoci zmiany spoecznej kondycji
(zob. E.J. G b i c k a: aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina. Wrocaw 1993,
s. 2022. Studia z Okresu Owiecenia. T. 24; A. G o l i k - P r u s, B. M a z u r k o w a: aciskie utwory dedykacyjne Franciszka Dionizego Knianina. W: Barokowe przypomnienia i inne szkice historycznoliterackie. Red. R. O c i e c z e k i M. P i e c h o t a. Katowice 1994, s. 138).
9 Niektre charakterystyczne cechy pisowni Zabockiego, zaobserwowane w jego tekstach dramatycznych, przemawiaj za hipotez o woyskim pochodzeniu pisarza (zob.

10

Wprowadzenie

Ze wzgldu na brak materiaw rdowych prawie niemoliwe jest obecnie


dokadne odtworzenie wczeniejszych kolei jego ycia. W tej czci rozwaa osobna uwaga zostanie zatem powicona trzem wczesnym wierszom
poety, adresowanym do osb, z ktrymi by zwizany u pocztku drogi
twrczej. Owe utwory przybliaj poetycki warsztat modego autora, a dwa
z nich zawieraj w rnym stopniu rozwinite wtki autobiograficzne.
Nie wiadomo, jak przebiega okres edukacji Zabockiego, prawdopodobnie przerwanej burzliwymi wydarzeniami wojny domowej, ktra obja
poudniowo-wschodnie obszary Rzeczypospolitej10. Nieznane s te okolicznoci, w jakich trafi pniej na Mazowsze. Wiadomo natomiast, e przez
kilka lat przebywa na dworze Antoniego Grskiego owczego ciechanowskiego, a od roku 1769 stolnika. Wanie w jego domu Zabocki znalaz
schronienie w czasie konfederacji barskiej. Potwierdza to pierwszy zachowany utwr modego literata, adresowany Do W[ielmonego] J[ego] M[o]ci Pana
Antoniego Grskiego, stolnika ziemi ciechanowskiej, przy powrocie z zagranicy
od wd trenczyskich. Bya to, jak informowaa dalsza cz tytuu, oda napisana dla stolnika przez najobowizaszego sug.
Powan tonacj okolicznociowego wiersza sygnalizowao motto zaczerpnite z Eklogi 6 Wergiliusza. Zabocki nawiza do tego epigrafu
w pocztkowych strofach liryku, kierujc do adresata prob o askawe
przyjcie zwizanej rymami przemowy. Zoenie Grskiemu poetyckiego
daru mody twrca motywowa pragnieniem okazania wdzicznoci za
wsparcie, jakiego dowiadczy z jego strony. Zdecydowanie odcina si jednak od chci podych zyskw. Manifestacyjnie odrzuca te dwoiste
M. B r z e z i n a: Jzyk Franciszka Zabockiego. Fonetyka. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagielloskiego. T. 340. Prace jzykoznawcze. Z. 41. Krakw 1974, s. 181244; Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. T. 358. Prace jzykoznawcze. Z. 42. Krakw 1974,
s. 295328.
10 W epistolarnej relacji dotyczcej ycia Zabockiego, napisanej ju po mierci pisarza,
zawarta jest informacja, i: Wychowanie i edukacj musia rwnie odebra wyborne, jak to
by mogo na owe czasy [...] (Wyjtek z listu P. Grmberga do P. Jana [Bogusawa B.M.] Richtera. Cyt. za: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 5..., s. 423). Grmberg (lub Grnenberg), nieznany z imienia autor listu, by, jak wynika ze wspomnie Leona Dembowskiego, nauczycielem
jzyka niemieckiego w Puawach. Jego przyja z Zabockim zawizaa si we wczesnym
okresie pobytu pisarza w Warszawie, gdzie zajmowali wsplne mieszkanie (R. K a l e t a:
O twrczoci satyrycznej Franciszka Zabockiego w okresie Sejmu Czteroletniego. W: I d e m:
Owieceni i sentymentalni..., s. 547548). List Grmberga do redaktora Wiadomoci Brukowych to jeden z dokumentw majcych zasadnicze znaczenie dla docieka nad biografi
pisarza.
By moe, jak poda Franciszek Salezy D m o c h o w s k i w Wiadomoci o yciu i pismach Franciszka Zabockiego, zamieszczonej na czele pierwszego tomu wydanych przez niego
Dzie pisarza (Warszawa 1829), przyszy literat uczszcza do pijarskiego kolegium w Midzyrzeczu Koreckim na Woyniu. Przedruk tekstu w pitym tomie Teatru Franciszka Zabockiego (s. 427431).

Wprowadzenie

11

fasze i powoywa si na gos prawdy, akcentujc szczero wasnych intencji i bezstronno, z jak zamierza wielbi prawe cnoty adresata silnie
zretoryzowanej wypowiedzi poetyckiej. W przypadku modego poety, cakowicie zdanego na ask monego opiekuna, zastrzeenia te byy w peni zrozumiae. Odegnujc si od miana interesownego pochlebcy, Zabocki nie
tylko deklarowa szczery szacunek dla stolnika ciechanowskiego, ale w pewnej mierze broni take wasnej godnoci i twrczej niezalenoci. Do takiego wniosku porednio skania wyjanienie, z jakim zwrci si do swego dobroczycy, dla ktrego po raz pierwszy nuci rymy:
em za dotd, w gbokim zostajc milczeniu,
Na przymiotw twych niemym przestawa zdziwieniu,
Czyniem przez szacunek. Dzi, em jest odwany,
Nie dziw, bo czek w radoci mniej bywa uwany11.
Do W[ielmonego] J[ego] M[o]ci Pana Antoniego Grskiego, stolnika ziemi ciechanowskiej,
przy powrocie z zagranicy od wd trenczyskich [...], w. 1316

W nacechowanej emocjonalnie przemowie, skomponowanej z retorycznym zaciciem, Zabocki wyraa rado z powrotu Antoniego Grskiego na
dwr ciechanowski z trenczyskiego uzdrowiska. Eksponowa podniosy
charakter owego wydarzenia, posugujc si w poetyckiej wypowiedzi silnie
zmetaforyzowanym, z lekka archaizowanym jzykiem. Nie poprzez nagromadzenie motyww laudacyjnych, lecz w sposb poredni konstruowa
w utworze pochlebny wizerunek adresata, kreujc scen jego powitania
i oceniajc postaw osb przybyych na t okoliczno. Zapewnia o szczeroci uczu licznie zgromadzonych przyjaci, z ktrych kady pragnie okaza
uczucia swemu dobroczycy rad otwiera wewntrzne krynice (w. 19).
Akcentowa ojcowsk trosk stolnika o ludzi pokrzywdzonych przez los
i yjcych w ndzy, ukazujc spontaniczn rado, z jak witali swego dobrodzieja. Obiektywizujc charakterystyk i ocen opiekuna, Zabocki wyznaczy sobie rol wyraziciela opinii oraz ocen wypowiadanych przez inne
osoby. Wprowadzajc do utworu sownictwo zdrobniae, podkreli dziecic niemal tkliwo i mio tyche ludzi do Antoniego Grskiego:
Tu za nimi wdw, sierot i potrzebnych mnstwo,
e ich upodlajce podwign ubstwo,
11 Jeli nie zaznaczono inaczej, utwory Zabockiego w caej ksice cytowane s wedug
edycji: Pisma Franciszka Zabockiego. Zebra i wyda B. E r z e p k i. Pozna 1903. Pod przytoczeniem podany jest tytu utworu oraz numery wersw. Tytuy okolicznociowych wierszy
Zabockiego opublikowanych w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych podaj wedug
tego pierwotnego rda, poniewa niektre z nich zostay nieco zmienione przez dwudziestowiecznego wydawc. Zasady transkrypcji tekstw cytowanych w obecnej publikacji podaj na s. 38.

12

Wprowadzenie

Niezwidej otoczywszy skro kwiatem pamici,


Dzie ten dzioneczkiem szczcia wrconego wici.
Nucc piosnk radosn: Witaj! ukochany
Ojcze! odtd ju nie tak stan nasz opakany.
Do W[ielmonego] J[ego] M[o]ci Pana Antoniego Grskiego, stolnika ziemi ciechanowskiej,
przy powrocie z zagranicy od wd trenczyskich [...], w. 2530

W sposb poredni perspektyw pomylnej odmiany losu stolnika


Zabocki sygnalizowa w poetyckim obrazie, jakim poprzedzi retrospektywn cz wiersza. Odwoa si do uksztatowanego w tradycji literackiej
schematu, w ktrym zjawiska zachodzce w przyrodzie traktowane byy
jako metafora ludzkich dowiadcze. Z tej wanie paraleli wypywa
w utworze optymistyczne przekonanie, i nastanie w naturze czasu pogody
po burzach i deszczach (Przepdza chwila krtka wodonone chmury, /
Skoro Febus w pogodne wypeznie lazury, w. 3536) zwiastuje nadejcie
szczcia i radoci w yciu ludzkim po okresie cikich dowiadcze.
Wracajc myl do wydarze sprzed roku, Zabocki przypomnia o bolesnych dowiadczeniach, ktre spowodoway wyjazd stolnika do wd
trenczyskich. Zmiana perspektywy temporalnej pocigna za sob dynamizacj poetyckiej wypowiedzi. Na zasadzie kontrastu wykreowanej uprzednio scenie radosnego witowania przyjazdu gospodarza ciechanowskiego
dworu twrca przeciwstawi dramatyczne obrazy, wice si z zagroeniem
zdrowia, a nawet ycia stolnika. Wczajc do utworu sownictwo o silnym
nacechowaniu emocjonalnym, pocztkujcy wwczas poeta da wyraz zbiorowym uczuciom bezgranicznego alu, cierpienia i rozpaczy z powodu nieszczcia, jakie nieoczekiwanie dotkno opiekuna, a porednio take ludzi,
ktrych wspiera i otacza trosk. W jego szczliwym powrocie do zdrowia
poeta upatrywa askawej woli samego Boga.
Panegiryczny charakter okolicznociowego wiersza wynika przede
wszystkim z wytworzenia w nim aury podniosoci i powszechnego hodu
dla adresata jako czowieka prawego i yczliwego opiekuna ludzi pokrzywdzonych przez los, a nie z nagromadzenia motyww pochwalnych. Analogiczn funkcj peni silne nacechowanie emocjonalne poetyckiej wypowiedzi, bdce wyrazem uczu ywionych do stolnika. W wierszu napisanym
z zaciciem retorycznym i sprawnoci wierszowania12 motywy laudacyjne nie osigny natomiast skali przekraczajcej granice dobrego smaku. Pe12 J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki..., s. 683. Publikacj tego utworu Bolesaw
Erzepki datowa na rok 1770, opierajc si na drukarskich winietach broszury, ktrych tym
samym ksztatem uyto w drukowanym w 1770 wierszu aciskim Izydora Minasowicza na
imieniny ks. Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego. Cyt. za: J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 332. A zatem wyjazd modego literata z domu
stolnika ciechanowskiego naley wiza z nastpnymi latami. Miao to jednak miejsce, jak
uwaa badaczka, nie wczeniej ni w roku 1773.

Wprowadzenie

13

wien wpyw miao na to umiejtne operowanie przez poet apostroficznym


tokiem wypowiedzi oraz narracj harmonijne czenie osobistych odczu
i przemyle z refleksjami wypywajcymi z nakrelonych scen zbiorowych.
Nie bez znaczenia pozostaje fakt, i w utworze o panegirycznym wydwiku
pocztkujcy literat nie przyj postawy pochlebcy, lecz mimo zalenoci
materialnej i bytowej od stolnika ciechanowskiego zdoa zachowa godno.
Nastpny okres ycia Zabockiego wie si ju ze stolic. Modemu
czowiekowi, ktry odkry w sobie pisarski talent, ale nie mia rodkw na
utrzymanie, poniewa nie dysponowa majtkiem rodzinnym, pozostawao
jedynie szukanie opieki wpywowej osoby. Gdy nie powioda si prba pozyskania protekcji biskupa Andrzeja Modziejowskiego, zasili liczne wczenie szeregi stoecznej modziey zarobkujcej pirem. Trafi, podobnie jak
Knianin, do rodowiska skupiajcego byych jezuitw, ktremu sprzyja
Adam Naruszewicz. Przemawia za tym fakt, e ju na pocztku 1774 roku
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych ukazay si francuskie przekady Zabockiego, sporzdzone, by moe, jeszcze przed jego przybyciem
do Warszawy, a pniej poddane ostatecznemu szlifowi.
Porednio, w formie artystycznie przetworzonej o trudnych pocztkach
modego pisarza w stoecznym rodowisku zawiadcza utwr Do J[anie]
W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego], opublikowany w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych w roku
1774 (T. 10, cz. 2). Wiersz pozwala ucili, e wanie adresat poetyckiej
wypowiedzi udziela wsparcia modemu literatowi, ktry boryka si w stolicy z kopotami finansowymi. Podniosa tonacja pocztkowych strof liryku
oraz ciepa, serdeczna aura wykreowana w dalszych czciach utworu s
wyrazem uczu, jakimi Zabocki darzy dobrodzieja. Czynic Naruszewicza
powiernikiem osobistych refleksji nad swym dotychczasowym yciem, metod kontrastu wyeksponowa znaczenie opieki i pomocy wielkiego mecenasa. W opozycji do wczeniejszych, trudnych dowiadcze yciowych usytuowa nastpujcy po nich, tzn. obecny, szczliwy czas.
W sposb aluzyjny Zabocki wspomnia w wierszu o pitrzcych si
przeciwnociach, jakie z woli przeznaczenia przez wiele lat pojawiay si na
jego drodze i ktrym niezmiennie stawia czoa, korzystajc z wszelkiej myli i rady. Posugujc si czyteln metaforyk ocistych cierni i gogw,
jednoznacznie oceni efekty ponawianych, lecz daremnych prb pozyskania
trwaej opieki monego protektora. Nadmieni rwnie o powzitym zamiarze wstpienia do stanu duchownego13. Decyzji o trwaym przywdzianiu su13 Biografowie oraz dawni i wspczeni badacze literackiego dorobku Zabockiego
utrzymywali, i pisarz by jezuit. O wstpieniu modego adepta pira w 1769 roku do tego
zakonu i zetkniciu si w zgromadzeniu z Knianinem pisa jeszcze Ludwik B e r n a c k i
(zob. Wstp. W: F. Z a b o c k i: Sarmatyzm. Tekst ustali, wstpem i objanieniami opatrzy

14

Wprowadzenie

tanny, a moe tylko nieziszczonych planw nie wiza jednak z autentycznym powoaniem, lecz z yciow desperacj czowieka osaczonego przez
nieszczcie i rozpacz gotowego wyrzec si wolnoci dla zapewnienia sobie bezpiecznego bytu. Powrt po trzech latach do upana, czcy si
z nadziej na odzyskanie pogody ducha i korzystanie ze swobody, uzna
jednak za now przepa nieszcz, w ktrej znw zdany by sam na siebie i daremnie poszukiwa wsparcia oraz pomocy. Relacj z yciowych niepowodze poeta zamkn optymistycznym przekonaniem, i los wyznaczy
ju kres tym bolesnym dowiadczeniom. A zatem uzna sw wczesn sytuacj za unormowan na tyle, e mia poczucie bezpieczestwa.
Wydaje si, i nakrelonej w utworze wizji wieloletnich zmaga poety
z pasmem przeciwnoci, prnych zabiegw i nadziei oraz bdnych decyzji
patronowaa potrzeba dostrzeenia jakiej wyszej racji, ktra nadaaby im
sens. Wszystko, czego dowiadczy, zanim jego byt uleg zmianie i zyska
szans na popraw, Zabocki przypisa tajemnym wyrokom przeznaczenia,
czonego z istnoci, tchnc duchem deistycznym. Wanie z jej woli czas
radosny i szczliwy mia by w yciu przyszego literata poprzedzony pasmem cierpie i zawodw: Nigdy tak rozkosz mio nie idzie, / Jak po znoszonej czas dugi bidzie (w. 113114). W filozoficznym uzasadnieniu yciowych niepowodze Zabocki zwrci uwag na wartoci, ktre zyska dziki
takiej wanie kolei rzeczy na dojrzao myli i hart ducha pozwalajcy
wytrwa szczciu krzywemu. Za warunek osignicia prawdziwego
i trwaego szczcia uzna obranie w yciu waciwego celu, zgodnego ze
rodkami, ktre czowiek winien odnale w sobie samym, tzn. z indywidualnymi predyspozycjami i uzdolnieniami. W refleksjach tych mona rwnie
dostrzec wtek o charakterze egzystencjalnym, dotyczcy sensu ycia jednostki oraz moliwoci realizowania przez ni wasnych pragnie i zamiarw.
A e, im czowiek mniej ma od wiata
I szczcia, w darach pochego,
L. B e r n a c k i, przygotowa do druku, wstp i objanienia uzupeni T. M i k u l s k i.
Wrocaw 1954, s. XXV. BN I, 115). By moe na tak opini wpyny informacje zawarte
w licie Grmberga. Dugoletni przyjaciel Zabockiego u schyku ycia wspomina, i
przyszy twrca po ukoczonych studiach wstpi by do zakonu jezuitw. Trudno jednak
zawierzy owej relacji, skoro autor listu, zastanawiajc si, z kim Zabocki opuci zakon
w 1773 roku, myli Knianina z Karpiskim (Wyjtek z listu P. Grmberga..., s. 423). Jak podkrela Janina P a w o w i c z o w a, adne dokumenty zakonne nie potwierdzaj zwizkw
[Zabockiego B.M.] z jezuitami przed jego pojawieniem si w Warszawie (Franciszek
Zabocki..., s. 683). Zdaniem badaczki, w wietle dostpnych materiaw rdowych nie znajduje potwierdzenia sd, i Zabocki by jezuit. Autorka nie wyklucza jednak, e mody literat powzi taki zamiar by moe jeszcze w czasie pobytu na dworze stolnika
ciechanowskiego lecz nie uskuteczni owych planw, poniewa zakon zosta rozwizany
(Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 329).

Wprowadzenie

15

Tym wic nad szczcie ae wylata,


I w sobie siebie samego
Szukajc, rzodki chwyta prawdziwe,
Ktre mu czyni ycie szczliwe.
Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego], w. 115120

czc swe powoanie z talentem pisarskim, Zabocki wanie w pracy


twrczej upatrywa przesanek do szczliwej odmiany, jakiej dziki rymopisowi sawnemu dowiadczy w yciu po wieloletnich niepowodzeniach.
Pochwa wybitnego, cieszcego si uznaniem literata, ktry jest w wielkich
/ Stopniach zaszczytu dla siebie (w. 127128), uj w utworze w sposb
poredni. Uczyni j czci wypowiedzi poddanego antropomorfizacji
Losu, przepowiedni majcej walor obiektywnej i niepodwaalnej prawdy.
Tajemnicze bstwo wyjawiajce mu wyroki przeznaczenia akcentuje wysok
rang dokona cenionego poety Jakiego nigdy nie mia wiek dawny
(w. 126), ale w pewnym stopniu dowartociowuje take rezultaty pisarskiej
pracy pocztkujcego twrcy, skoro skoniy one znakomitego poet do czuwania nad modym autorem wytrwale powicajcym czas nauce Parnasu.
Wyrazy wdzicznoci dla adresata wiersza za pomoc, dziki ktrej Zabocki
zyska nadziej na popraw bytu oraz spokojne i lepsze ycie, zawarte s
w moralnej przestrodze udzielonej przez Los:
Pamitaj jednak, by ycie cae
Sodko dar jego pomienia,
Aby mu serce zachowa stae,
Ani si z szczciem odmienia,
A tym pokaesz, e znajdzie ludzi,
Ktrych niewdziczno szczsna nie udzi.
Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego], w. 133138

Po zamkniciu wizyjnej czci utworu poeta, zwracajc si ju bezporednio do Adama Naruszewicza, dopeni laudacji, piszc z wdzicznoci
o jego bezinteresownoci, cnocie i sawie. Jednoznacznie wskaza rwnie,
i on wanie by dobroczyc, ktrego zesao mu przeznaczenie: Znaj, e
to ciebie gos wytkn boski, / Ktry mi z mojej podwign troski
(w. 149150). Zabocki nie sprecyzowa, jak form miao wsparcie udzielane mu przez adresata poetyckiej wypowiedzi wspomnia jedynie o uyciu
przez niego sposobw wszelkich. O korzystnych efektach owych zabiegw, czynionych z myl o poprawie bytu modego twrcy, bezporednio
wiadczy optymistyczne przekonanie pocztkujcego literata, i po czasie
niepowodze czekaj go chwile, W ktrych ma ndza zbi karki (w. 142).
Poetycka wypowied dotyczya artystycznej pieczy dowiadczonego, wyso-

16

Wprowadzenie

ko cenionego wczenie pisarza nad modym adeptem pira, chocia nie


mona wykluczy, e nawizywaa take do materialnego wsparcia udzielanego pocztkowo przez Adama Naruszewicza przybyemu do stolicy literatowi14.
Drugi wiersz Zabockiego skierowany do tego samego adresata to utwr
gratulacyjny, zatytuowany Oda V, z teje okolicznoci podobnie jak pi
pozostaych wierszy okolicznociowych (autorstwa Fabiana Sakowicza, Jzefa Komorowskiego, Urbana Szostowicza, Jzefa Przyuskiego i Franciszka
Dionizego Knianina) opublikowanych w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych uwietnia konsekracj ksidza Adama Stanisawa Naruszewicza,
biskupa koadiutora smoleskiego15. Zabocki upamitni w odzie uroczysto wyniesienia podopiecznego krla do godnoci biskupiej w dniu 25
maja 1775 roku16. Gratulacyjny wiersz opatrzy mottem zaczerpnitym
z poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego: Pulchro ligari foedere gestiunt /
Libris thiarae. Sigajc do dorobku siedemnastowiecznego twrcy, mia by
moe na uwadze fakt, i Naruszewicz by nie tylko mionikiem, ale take
wydawc twrczoci chrzecijaskiego Horacego (Poemata, Wilno 1757).
Zwracajc si w okolicznociowej odzie do zacnego biskupa, Zabocki
jednoczenie komplementowa Stanisawa Augusta. Opatrzny datek, jaki
bohater uroczystoci w nagrod otrzyma z aski krla, przeciwstawi niestaym darom Fortuny nazwanej w wierszu losu przypadkiem. Powoanie
si na autorytet mdrego i sprawiedliwego monarchy suyo poredniemu
zaakcentowaniu, i wysok godnoci w hierarchii kocielnej zosta obdarowany czowiek w peni zasugujcy na takie wyrnienie wywiczony
w cnotach na dworze. Z nalen powag przypomnia Zabocki o randze pisarskich dokona Adama Naruszewicza, mwic o laurze zdobicym jego
uczone skronie. Nie rozwin jednak w utworze tego wtku laudacji, lecz
stosownie do okolicznoci, na ktr wiersz powsta, skupi uwag na splendorze, jaki spyn na przykadnego pasterza wraz z odebraniem biskupiej
14 W przypisywanych Zabockiemu Mylach nawiasowych Polaka lew rk pisanych narrator z wdzicznoci zwraca si do Adama Naruszewicza jako swego dobroczycy w sprawach bytowych i literackiego patrona, inspirujco oddziaujcego na pocztkujcego poet:
Nie mog przepomnie i ciebie, zacny Naruszewiczu. Wtenczas gdy darto Rzeczpospolit
i twj uczony zakon obdarto niemiociwie. Nim mnie tamte zasiliy rda [Czartoryscy i Potoccy] dawae mi victum i amictum [wikt i ubranie], dostawaem codziennie czwart porcj
twoj w furcie konwiktorskiej. Notandum bywao to dopty tylko, dopki si na mnie nie poznae. Potem dopucie mnie do swojego stou. Ty mnie i wierszw pisa nauczy, z ktrych lubo adnej nie odniosem korzyci, zyskaem jednak nadto, em poeta. Cyt. za:
J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 332333. Cay tekst przedrukowa Roman K a l e t a w Aneksie do obszernego studium O twrczoci satyrycznej Franciszka
Zabockiego..., s. 597611.
15 Zob. Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1775, T. 12, cz. 1, s. 121, 2331.
16 Zob. W. Z a r z y c k i: Biskup Adam Naruszewicz luminarz polskiego Owiecenia. Lublin
1999, s. 5556.

Wprowadzenie

17

mitry. W sposb oglny poeta wyrazi pochlebn ocen jego przymiotw


oraz dotychczasowych dokona, mwic o dawno zasuonych stopniach,
po ktrych wszed do szanownego grona.
Laudacyjny wydwik uzyskay rwnie realia wsptworzce w wierszu
wykreowan sytuacj liryczn, w ktrej formuowana jest poetycka wypowied. Podniosy i zarazem radosny nastrj towarzyszcy uroczystoci wyraa szacunek, jaki zgromadzony lud okazuje swemu pasterzowi. Utwr ma
charakter poetyckiej relacji z niecodziennego wydarzenia. Uycie w wierszu
form czasu teraniejszego powoduje temporaln inwersj, dziki ktrej czytelnik uczestniczy w uroczystoci przebiegajcej niejako w jego obecnoci.
Widzi posta gwnego bohatera schodzcego po stopniach otarza i syszy
radosne gosy zebranych osb oraz wyrazy szacunku kierowane do biskupa.
Stao si! od Paskiego ju idziesz otarza,
egnajc lud skupiony na twe wyniesienie,
I syszysz, jak rado gos czsty powtarza,
Powszechnego szacunku wierne zawiadczenie.
Oda V, z teje okolicznoci, w. 912

Podobnie zatem jak w odzie skierowanej do Antoniego Grskiego wykreowana w wierszu scena zbiorowa umoliwia poredni charakterystyk adresata okolicznociowej wypowiedzi poetyckiej, bez koniecznoci rozbudowywania laudacyjnych partii utworu. Atmosfer powszechnego entuzjazmu
podtrzymuje take apostrofa do szczsnego narodu. Zabocki jednoznacznie wyrazi pochlebne opinie caej spoecznoci o przezacnym mu, w jej
imieniu kierujc do sprawiedliwego monarchy prob o obdarowanie biskupa jeszcze wyszymi dostojestwami.
Zapewne adresatowi wiersza pocztkujcy twrca zawdzicza podjcie
wsppracy z Zabawami Przyjemnymi i Poytecznymi oraz udzia w drugim tomie przygotowanego przeze wydania Pieni wszystkich Horacjusza,
przekadania rnych. Osiem translacji pira Zabockiego, noszcych, jak
przed laty zauway Wacaw Borowy, wyrane lady wpywu poezji, a szczeglnie satyr Naruszewicza17, zostao wczonych do tej znakomitej publikacji prawdopodobnie w ostatnim momencie przed drukiem18. Udzia w tak
17 W. B o r o w y: Zabocki. W: I d e m: O poezji polskiej w wieku XVIII. Nota historycznoliteracka Z. G o l i s k i, posowie Z. S t e f a n o w s k a. Warszawa 1978, s. 264265;
pierwsze wydanie pracy Krakw 1948.
18 W ogoszeniach prasowych drug cz Pieni wszystkich Horacjusza, przekadania rnych, w ktrej znalazo si a 31 tekstw pira Knianina, zapowiadano na jesie roku 1773.
Ostatecznie Gazeta Warszawska z 31 grudnia 1774 roku donosia, i tom alla rustica na
holenderskim papierze z 9 gr 15 jest ju w sprzeday, a na przedniejszym papierze z 18
gr 15 bdzie w drugim miesicu. Zob. S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska
w ogoszeniach prasowych XVIII wieku. rda. T. 1: Gazeta Warszawska 17741785. Cz. 1.

2 Na ziemskich...

18

Wprowadzenie

wanym przedsiwziciu twrczym bez wtpienia przynis Zabockiemu,


a take Knianinowi rozgos oraz uznanie, poniewa znaleli si oni w gronie czoowych przedstawicieli wczesnego ycia literackiego stolicy. Ponadto mia zapewne wpyw na oywienie kontaktw i zacienienie prywatnych
oraz artystycznych wizi midzy obu autorami w pocztkowym okresie znajomoci. Nie zmienia tego fakt, i kady z nich stosowa odmienn metod
przekadu, posugiwa si innym stylem oraz typem obrazowania i ponadto
Zabocki doczy swoje translacje do drugiego tomu, gdy tumaczenia
Knianina byy ju prawdopodobnie gotowe, a ksika czekaa na druk.
Due znaczenie miao jednak przebywanie w jednym miecie, dziaalno
w jednym rodowisku pisarskim, a co si z tym wie: czste kontakty obu
twrcw, wsppraca z redagowanym przez Adama Naruszewicza literackim
pismem do ostatniego roku ukazywania si (1777)19.
Dla staych kontaktw Knianina i Zabockiego, przyczyniajcych si zapewne do umacniania przyjacielskich wizi, bardzo wane byy rwnie
w pocztkowym okresie zwizki z domem Czartoryskich. Przychylno
wiatego opiekuna, ktry zwrci uwag na modych literatw, w znaczcy
sposb wpyna te na ich yciow stabilizacj. Przypuszcza si, e wanie
rekomendacji Adama Kazimierza Czartoryskiego (nie bez porednictwa
Adama Naruszewicza) Zabocki zawdzicza podjcie urzdniczych obowizkw w kancelarii Komisji Edukacji Narodowej od czerwca 1774 roku.
Zwizki modego literata z generaem ziem podolskich zacieniy si prawdopodobnie od pocztku 1775 roku. Adama Kazimierza Czartoryskiego darzy autentycznym przywizaniem i szacunkiem, o czym wiadcz m.in.
okolicznociowe wiersze skierowane do ksicia oraz teksty dedykacyjne adresowane do opiekuna wwczas i pniej20.
Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1992, s. 72. Powodem tak znacznego opnienia byy problemy zwizane z podziaem pojezuickiego majtku, a take z reorganizacj drukarni, ktra
po kasacie zakonu w tym samym roku zostaa przemianowana na Nadworn Jego Krlewskiej Moci. Ponownie informacja o drugim tomie Pieni wszystkich Horacjusza, przekadania
rnych pojawia si w Gazecie Warszawskiej 15 marca 1775 roku, kiedy Micha Grll wystawi t ksik na aukcji na rne rzeczy organizowanej 16 i 17 marca tego roku w Marywilu nr 19. Ksika musiaa cieszy si zainteresowaniem, skoro jej cena aukcyjna bya
wysza od pierwotnej odpowiednio 10 z i 19 z.
19 Pene informacje o utworach Knianina i Zabockiego, ktre ukazay si drukiem
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych, zawiera publikacja Elbiety A l e k s a n d r o w s k i e j: Zabawy Przyjemne i Poyteczne 17701777: monografia bibliograficzna. Wrocaw
1959, s. 6875, 179185. Wyd. 2. Wrocaw 1999, s. 7075, 179185.
20 W zbiorach Biblioteki Czartoryskich w Krakowie (sygnatura 104920 II) znajduje si
okolicznociowy druk zatytuowany Do nowo narodzonego ksicia, syna Janie Owieconych
Ichm[o]ciw Adama i Izabeli z Flemingw Czartoryskich, generaw ziem podolskich (inc. Jue
to, mie ksitko, na wiecie?) ze wskazanym domniemanym autorstwem Zabockiego. Publikacja tego wiersza urodzinowego datowana jest w katalogu na rok 1771 lub nastpne lata.
Podstaw atrybucji sta si odrczny zapis sporzdzany przy wprowadzaniu okolicznocio-

Wprowadzenie

19

Knianin w zblionym czasie jak Zabocki nawiza kontakt z wpywowym rodem nalecym do Familii. Pocztek jego wieloletnich, niemal dozgonnych zwizkw z domem Czartoryskich datuje si prawdopodobnie na
koniec 1774 roku. Miao na to wpyw, jak sdz badacze, opublikowanie
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych przypisywanej Knianinowi ody
adresowanej Do J[anie] O[wieconego] ks[i]cia J[ego] M[o]ci Czartoryskiego,
generaa ziem podolskich, z okazji narodzonego syna Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza 28 padziernika 177421. Pomys zrealizowany w okolicznociowym wierszu wie si gwnie z poetyckim ujciem jednego z gatunkowych wyznacznikw genetliakonu, tzn. laudacji22. Konstanty Aleksander
postrzegany jest w utworze przede wszystkim jako spadkobierca szlachetnych cnt i zasug przedstawicieli caego rodu, a szczeglnie walorw swego ojca. Zasadno takiego postrzegania przyszoci dziecka Knianin motywuje, wyranie nawizujc do jednego z utworw Horacego Pieni IV, 4,
w. 293623. Posuguje si jednoznaczn symbolik przezroczystego rda
wego druku do ewidencji ksinicy (MNK-XVI 2307). Autorstwo Zabockiego wizaoby si
z przesuniciem na wczeniejszy okres jego przybycia do stolicy oraz kontaktw z Czartoryskimi lub czynienia przeze krokw zmierzajcych do pozyskania przychylnoci wpywowego rodu. Wydaje si to jednak wtpliwe nie tylko z uwagi na sugerowan datacj utworu, ale
take ze wzgldu na jego stylistyczno-jzykowy i artystyczny ksztat. Wiersz ten wyranie odbiega bowiem od poezji okolicznociowej uprawianej przez Zabockiego u pocztkw drogi
pisarskiej.
21 O wtpliwociach dotyczcych autorstwa Knianina w przypadku owego wiersza urodzinowego pisze Ewa Jolanta G b i c k a, nawizujc do wczeniejszych opinii, jakie w tej
sprawie sformuowa Andrzej Krzysztof Guzek (aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina..., s. 105107).
22 Zgodnie z normami szkolnej poetyki do staych elementw genetliakonw, dla ktrych wzorem by utwr Stacjusza Genethliacon Lucani (Silv. II, 7), naleay oprcz gratulacji
i ycze skadanych rodzicom z okazji narodzin potomka take przewidywania odnoszce
si do przyszoci dziecka. Dotyczyy one gwnie nadziei ywionych wobec niego jako spadkobiercy zasug i cnt przedstawicieli caego rodu. Zob. T. M i c h a o w s k a: Staropolska
teoria genologiczna. Wrocaw 1974, s. 173. Studia Staropolskie. T. 41; L. l k o w a: Wiersze
uwietniajce narodziny potomka. Ze studiw nad poezj okolicznociowo-rodzinn renesansu i baroku. Pamitnik Literacki 1990, z. 2, s. 1315.
23 W przekadzie Stefana Gobiowskiego wskazany fragment utworu rzymskiego liryka
brzmi nastpujco:
Dzielni i zacni rodz walecznych,
dary natury mdro umacnia,
dziedzicz zdatno cioek i rebiec,
nauka mstwu siy dodaje,
orlik nie spodzi gobki,
lecz wszystko zdolne obrci
jake pochej w potrzebie
wniwecz ze obyczaje.
H o r a c y: Dziea. T. 1: Pieni i Pie stuletnia. Prze. i wstpem opatrzy S. G o b i o w s k i. Warszawa 1980, s. 227. Warto nadmieni, i do przytoczonego fragmentu wiersza antycznego poety nawiza rwnie Adam Naruszewicz w odzie Na urodzenie ksicia
Adama Sapiehy, wojewodzica poockiego, hetmanica poln[ego] lit[ewskiego] (O I, 15), zamieszczonej w pierwszym tomie Dzie (1778) (zob. A.S. N a r u s z e w i c z: Poezje zebrane. T. 1. Wyd.
B. W o l s k a. Warszawa 2005, s. 8788, w. 9198). Jak wynika z ustale Barbary W o l 2*

20

Wprowadzenie

oraz czyteln paralel i wyrazistym kontrastem w odniesieniu do pokoleniowego dziedzictwa:


Jaki szczep, taki owoc, przezroczyste rzodo
Mtnych z siebie pomnikw nigdy nie wywiodo.
[...]
Z wielkich wielcy si rodz, z potnych potni,
Nie id ze lwiej sfory tchrze niedoni24.
Do J[anie] O[wieconego] ks[i]cia J[ego] M[o]ci Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, z okazji narodzonego syna Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza 28 padziernika 1774, w. 910, 2324

Argumentami, ktrymi twrca posuy si w odzie, dowodzc susznoci postawionej tezy, s naladowne wzory zaczerpnite ze staroytnej historii i poezji liczne przykady ojcw, ktrych wspaniae przymioty oraz
czyny odrodziy si w ich synach, m.in. Filipa II i Aleksandra Wielkiego,
Odyseusza i Telemacha, Achillesa i Neoptolemosa. Efektem wprowadzenia
do utworu takiego pomysu laudacji byo wyeksponowanie walorw samego ksicia Czartoryskiego: mdroci, dzielnoci, roztropnoci i rycerskich
predyspozycji. Symboliczny wydwik uzyskao rwnie w okolicznociowym wierszu rozbudowane porwnanie, w ktrym posta generaa ziem
s k i e j, utwr powsta po 28 sierpnia 1772 roku (Komentarze. W: A.S. N a r u s z e w i c z:
Poezje zebrane. T. 1..., s. 260). Nie mona zatem wykluczy, zdaniem Ewy Jolanty G b i c k i e j, e Knianin zna ten wiersz i wzorowa si na nim, piszc nie tylko Genethliacon Constantino principi Czartoryski (C I, 9), ale rwnie opublikowany w Zabawach Przyjemnych
i Poytecznych polski utwr urodzinowy, powicony modszemu synowi ksistwa Czartoryskich (aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina..., s. 102103). Do tego genetliakonu
wprowadzi take inne motywy wyzyskane przez Naruszewicza we wskazanej odzie.
24 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1774, T. 10, cz. 2, s. 319323. Jeli nie zaznaczono
inaczej, utwory K n i a n i n a cytuj w caej ksice wedug nastpujcych edycji jego
dzie: Erotyki. Cz. 12. Warszawa: Drukarnia Nadworna Jego Krlewskiej Moci, 1779 E;
Wiersze. T. 1. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1783: Krotofile i miostki KiM; Poezje.
T. 13. Edycja zupena. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 17871788: Ody, czyli Lirykw
cztery ksigi O; Balon B; Idylle I; Wiersze W. Utwory aciskie cytuj wedug edycji:
F.D. K n i a n i n: Carmina. Edidit, apparatu critico annotationibusque instruxit E.J. G b i c k a. Wratislaviae 1994 C (zachowuj oznaczenia lokalizujce elegie w edycji: Carmina.
Varsaviae: Typis Aulicis Sacrae Regiae Maiestatis, 1781). Ponadto przytaczam fragmenty wierszy z Poezji Franciszka Dionizego Knianina rk wasn pisanych. T. 1. Cz. 12, rkopis Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, sygnatura 2223 II P (obecnie ten kodeks jest rwnie
dostpny w edycji: Poezje Franciszka Dionizego Knianina rk wasn pisane. Druk pomocniczy
do zdj cyfrowych rkopisu Fundacji Ksit Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie. T. 12. [Red. wydania E. B i a o ]. Krakw 2006. Biblioteka Tradycji. Nr 57). Cyframi
rzymskimi oznaczane s numery ksig, natomiast arabsk numery wierszy w ich obrbie.
ale Orfeusza nad Eurydyk () cytuj i oznaczam ich numeracj wedug drugiej, skrconej
i poprawionej edycji zawartej w pierwszym tomie Poezji (1787). W nawiasach wskazuj odpowiedniki poszczeglnych utworw tego cyklu w pierwotnej wersji z 1783 roku.

Wprowadzenie

21

podolskich zostaa uwzniolona przez powizanie jej z motywem solarnym


z ywioem ognia, uobecnionym w poetyckiej wypowiedzi przez przywoanie soca jako rda wiata25:
Jako wic miae orl na dbie wysokiem,
Patrzy na blask soneczny niezmruonym okiem,
A gdzie ociec chlubnymi skrzydy wiatr umiata,
Przyrodnim sobie duchem w te tropy polata.
Do J[anie] O[wieconego] ks[i]cia J[ego] M[o]ci Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, z okazji narodzonego syna Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza 28 padziernika 1774, w. 2528

Nawizujc aluzyjnie do odlegej, zaszczytnej genealogii domu Czartoryskich, Knianin przywoa w poetyckiej wypowiedzi posta mnego zaoyciela dynastii jagielloskiej, a take staroytne rody dzielnych Kamillw
i Pompejw bitnych. Bez zagbiania si w szczegy, w toku wyliczeniowym wspomnia o duchu obywatelskim, patriotyzmie oraz trosce o sprawy
ojczyzny, cnotach nagradzanych wysokimi urzdami: Te posochem, laskami i orem donie, / Te wawrzynem i mitr ozdabiay skronie (w. 4344).
Po retrospektywnej czci laudacyjnej wypowiedzi Knianin skupi uwag
na wczesnej rzeczywistoci. W bezporednim zwrocie do ksicia nadmieni
o powszechnym uznaniu dla jego walorw i zasug. Projektowana w utworze przyszo syna generaa ziem podolskich dodatkowo eksponuje pochlebny wizerunek ojca:
Lecz na co prnym pirem to na oko stawi,
Czego si caa Polska nie moe odsawi?
Nie sigajmy w gb czasu: oto nam na jawi
Przytomnych jeszcze mw ywy model stawi.
Najcelniejszym, sam ksi, stoisz tu przykadem;
Twym mody Konstantynek postpujc ladem,
Wyrwna krom pochyby, przez ozdobne czyny,
Z wielkimi Aleksandry wielkie Konstantyny.
Do J[anie] O[wieconego] ks[i]cia J[ego] M[o]ci Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, z okazji narodzonego syna Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza 28 padziernika 1774, w. 4552

Narodziny Konstantego byy dobr okazj do ofiarowania generaowi


ziem podolskich okolicznociowego utworu i pozyskania jego przychylnoci
bardzo pochlebn charakterystyk. Po opublikowaniu wiersza w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych, tzn. u schyku roku 1774 lub (co rwnie
prawdopodobne) na pocztku 1775 Knianin w dowd uznania za poetycki
25

Zob. B. W o l s k a: W wiecie ywiow, Boga i czowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza. d 1995, s. 98.

22

Wprowadzenie

talent, ktrym doda splendoru adresatowi ody i caemu rodowi Czartoryskich, trafi na dwr ksistwa. Zosta zatrudniony w ksicej kancelarii na
stanowisku osobistego sekretarza i razem z Zabockim pracowa w prywatnym gabinecie opiekuna. W tym czasie doszo zapewne do zacienienia wizi i kontaktw midzy przyjacimi. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, i
wanie w 1775 roku Zabocki, spontaniczny w okazywaniu emocji i otwarty na wiat, opublikowa w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych pierwszy utwr bdcy literackim powiadczeniem szczerych uczu, jakimi darzyli si z Knianinem.
Z powodw natury urzdniczej w niedugim czasie ochodziy si stosunki midzy Zabockim a ksiciem Czartoryskim, lecz dziki temu mody
literat wyzwoli si z cicego mu ceremoniau dworskiego i spod arystokratycznego dydaktyzmu pryncypaa26. Ugruntowa w sobie poczucie godnoci i niezalenoci pisarskiej, skupiajc si na twrczoci poetyckiej
i przekadowej ta druga przyniosa mu bardzo wysokie dochody. Wkrtce
odkry w sobie dramaturgiczne powoanie przez dziesi lat wsppracowa ze stoecznym teatrem i pozostawa w rodowisku krlewskim. W przypadku Knianina zwizki z Czartoryskimi byy dusze i o wiele silniejsze.
Wyjtek stanowi krtki epizod od 1 kwietnia 1781 do 1 padziernika
1783 roku.
Na zaproszenie generaa ziem podolskich w poowie 1780 roku do Warszawy przyby Franciszek Karpiski. ladem przyjani obu twrcw oraz
prowadzonych przez nich rozmw o poezji s pamitnikarskie zapiski piewaka Justyny:
W tym czasie bawienia u Czartoryskich poznaem si lepiej z Knianinem
[...]. Pisywa on wiersze, ale, czsto szkolnej przysady pene, nie wszystkim
podoba si mogy. Poprzyjaniwszy si z tym poczciwym czowiekiem, radziem mu, aeby bardziej prostej a tkliwej natury w wyrazach swoich szuka [...]27.

Z du ostronoci naley jednak podchodzi do wiarygodnoci protekcjonalnych rad Karpiskiego, gdy wtedy Knianin by ju dowiadczonym i znanym poet. Utrwalajc w materii literackiej przyja czc go ze
piewakiem Justyny, zaleca mu lechick lir czarnoleskiego mistrza jako
wzr do naladowania. Uczyni to w dedykacyjnej elegii Ad Franciscum Karpiski, ktr w zbiorze Carmina poprzedzi przekad Trenw Jana Kochanowskiego28. W pierwszym tomie Poezji (1787) rwnie zamieci wiersz
26

J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki..., s. 690.


F. K a r p i s k i: Historia mego wieku i ludzi, z ktrymi yem. Wydanie przygotowali
E. A l e k s a n d r o w s k a i Z. G o l i s k i. Oprac. R. S o b o l. Warszawa 1987, s. 116.
28 Zob. E.J. G b i c k a: aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina..., s. 8992;
A. G o l i k - P r u s, B. M a z u r k o w a: aciskie utwory dedykacyjne..., s. 132135. Wsp27

Wprowadzenie

23

adresowany Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6). Ponadto do przygotowywanej pod koniec ycia nowej redakcji swego dorobku pisarskiego wczy
jeszcze jeden utwr skierowany do przyjaciela (Do Franc[iszka] Karpiskiego
P VI, 5). W owym liryku, zwracajc si do adresata, pisa o uznaniu, jakim si powszechnie cieszy i o wysokich walorach jego poezji. Aby wyrazi
takie wanie intencje, posuy si symbolik wawrzynu (czonego ze
saw poetyck) i ry (wicej si z tematyk wierszy Karpiskiego):
Mio mi sysze, co z kadej strony
Gosi szacunek o tobie,
e wawrzyn z r masz oeniony
Ku twoich skroni ozdobie.
Do Franc[iszka] Karpiskiego (P VI, 5), w. 14

Knianin nie ograniczy si do powtrzenia obiegowych sdw, w ktrych upatrywa zimnego szacunku. Z emocjonalnym zaangaowaniem
i gorliw przyjani wykazywa zainteresowanie rzeczywist kondycj yciow przyjaciela, a nie jej obrazem wyidealizowanym przez ludzi postronnych na podstawie wierszy poety. Pyta Karpiskiego o zdrowie, stan serca
i umysu, o przychylno Fortuny, korzystanie z upragnionej przeze niezalenoci i wolnoci, a take o bliskie mu osoby, ktre darzy uczuciem i dowiadcza z ich strony wsparcia. Z nut pesymizmu Knianin wspomnia
w ostatniej strofie o sawie, sytuujc j nie tyle w sferze spenienia, ile raczej
wiecznej nadziei i oczekiwania:
Sawa! tej pole niezbyt owocne,
Nadzieja- tylko zielona;
A wzgldy? znamy yskania nocne,
Suchej pogody znamiona
Do Franc[iszka] Karpiskiego (P VI, 5), w. 1720

Karpiski wkrtce zastpi przyjaciela w kancelarii, a pniej jako sekretarz do interesw politycznych wyruszy z ksiciem na trybuna litewski
do Grodna i Wilna. Tymczasem Knianin na zalecenie generaa ziem poczenie polsk i acisk wersj funeralnego cyklu renesansowego twrcy wydaa Ewa Jolanta Gbicka (J. K o c h a n o w s k i: Treny. Joannis Cochanovii Threni in linguam Latinam
a Francisco Dionysio Kniaznin versi. Oprac. E.J. G b i c k a. Warszawa 1981). Elegia dedykacyjna adresowana do Franciszka Karpiskiego nie zostaa jednak umieszczona na czele
przekadu, chocia w pierwszej edycji aciskiego dorobku (1781) oraz ponownej, rkopimiennej redakcji (Carmina selecta) Knianin poprzedzi owym utworem przekad Trenw.
Zwize informacje o tym poetyckim przypisaniu Ewa Jolanta G b i c k a zamiecia
w Posowiu zamykajcym edycj (s. 63) i przytoczya dwa fragmenty wiersza, zawierajce formuy ofiarowania dziea oraz ocen poezji Jana Kochanowskiego. aciska elegia dedykacyjna poprzedza natomiast przekad Trenw w wydaniu z 1994 roku: Carmina..., s. 3536.

24

Wprowadzenie

dolskich od 1 kwietnia 1781 roku zosta zatrudniony w Bibliotece Zauskich. Wedug Tadeusza Mikulskiego, pracowa wprawdzie w paacu
Daniowiczowskim, lecz nadal mieszka w paacu Bkitnym29. Wytrwa
w przydzielonych mu obowizkach do 1 padziernika 1783 roku. Wydaje
si jednak, e Knianin nieco wczeniej planowa rezygnacj z uciliwej dla
niego pracy w Bibliotece Zauskich, majc nadziej na ponowne przyczenie si do dworu Czartoryskich po powrocie generaa ziem podolskich
z Grodna i Wilna. Do takich przypuszcze skania fakt, i na czele tomiku
Wierszy, wydanego na pocztku 1783 roku, mody poeta umieci wiersz
dedykacyjny adresowany wanie do ksicia Czartoryskiego30. Posugujc
si obrzdowymi formuami, w rozbudowanym akcie ofiarowania skada
swemu dobroczycy plony twrczej pracy zebrane pod jego dachem. W pogodnym wierszu, napisanym lekkim i potoczystym stylem, nawiza nie tylko do opieki, ktr zawdzicza generaowi ziem podolskich, ale rwnie
porednio do inspirujcego oddziaywania ksicia-literata na jego poezj:
Nios- zysk z twego ogrodu, / Wieniec z r twoich uwity (w. 1112).
W liryku da wyraz uczu ywionych do opiekuna i nadziei na uznanie poetyckiego daru za godny ksicej rki. Dedykacja bya zatem dla Knianina
dogodn form przypomnienia o sobie generaowi ziem podolskich i skonienia go do ponownego przygarnicia pod swj dach. Istotnie tak si stao,
poniewa pod koniec 1783 roku Knianin znw przyczy si do Czartoryskich i po odbyciu z ksiciem podry na Woy, Podole i Ukrain z caym
dworem osiad w nowej rezydencji w Puawach, gdzie peni funkcj
nadwornego poety i wypenia obowizki edukacyjne.
Przyjacielskie wizi czce Knianina i Zabockiego umacniaa literacka
dziaalno, a na pocztku take zacieniajca kontakty wsplna praca pod
patronatem ksicia generaa oraz udzia w yciu dworu Czartoryskich. Wydaje si, e rwnie wany, a moe nawet bardziej znaczcy by dla nich czas
spdzany wsplnie na prywatnych rozmowach oraz zabawie w szerszym
gronie znajomych i przyjaci, nierzadko rwnie literatw. Do biesiadnych
spotka odbywajcych si poza dworskim protokoem, a take do rozmw
29 T. M i k u l s k i: Knianin w Bibliotece Zauskich. W: I d e m: Ze studiw nad Owieceniem..., s. 246, 250251.
30 Informacja o Wierszach Knianina oraz cenie tego tomiku (3 z i 15 gr) zostaa podana
w Gazecie Warszawskiej z 12 kwietnia 1783 roku. Zob. S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII wieku. rda. T. 1: Gazeta Warszawska
17741785. Cz. 2. Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1992, s. 97.
O wadze, jak Czartoryscy przywizywali do dedykacji, przed laty pisaa ju Alina
A l e k s a n d r o w i c z: Zachowa si w Archiwum Domowym Czartoryskich wykaz dzie
dedykowanych ksistwu. [...] wiadomo, z jak ledzono dedykacje, mwi, e byy one traktowane jako swego rodzaju dokument, i e nie by to dokument byle jaki, obojtny ksistwu.
(Puawy rodowisko kulturalne i literackie. Wiek XVIIIXIX. W: Puawy. Materiay z sesji popularnonaukowej. Red. Z. H i r s z, A. Z a g r s k a - C z a r n e c k a. Lublin 1964, s. 99100).

Wprowadzenie

25

z przyjacielem oraz wielorakich przemyle, dowiadcze i przey (radosnych i dramatycznych) osadzonych w ich biografiach Knianin nawizywa
w licznych drobnych utworach. Przedmiotem refleksji obu poetw staa si
rwnie czca ich przyja. Jedynie wydany w 1776 roku tomik Bajek
Knianina, ofiarowany w poetyckim przypisaniu ksiciu Czartoryskiemu
wraz z podzikowaniami za opiek, z racji dydaktyczno-moralizatorskiego
charakteru nie sprzyja wprowadzaniu treci prywatnych i osobistych. Nie
ma powodw sdzi, i na bliskie relacje midzy obu twrcami niekorzystnie mogo wpyn rozlunienie si ich zwizkw z domem Czartoryskich
trwae u Zabockiego, a czasowe u Knianina. Potwierdza to w peni materia
literacki pira obu autorw. Wyjazd dworu do nowej rezydencji w Puawach
spowodowa jedynie zawieszenie bezporednich kontaktw przyjaci. Natomiast usamodzielnienie si Zabockiego doszo do gosu w jego tekstach,
ktre po tym fakcie skierowa do ksicia Czartoryskiego.
U schyku XIX wieku Marian Gawalewicz w obszernym szkicu powiconym autorowi Fircyka w zalotach pisa, majc na uwadze brak dostatecznego
zainteresowania historykw literatury spucizn jednego z najaktywniejszych
twrcw owieceniowych: W literaturze bywaj dugi, ktre im bardziej zadawnione, tym rzetelniej spaca naley...31. T opini bez wtpienia odnie
mona zarwno do Zabockiego, jak i do Knianina. Wprawdzie proces zmierzajcy do waciwej oceny charakteru i rangi ich dokona pisarskich przebiega rnymi drogami, lecz w obu przypadkach by on dugotrway.
Wyznaczenie autorowi Erotykw nalenego miejsca wrd pisarzy drugiej poowy XVIII wieku przez dugi czas utrudnia fakt, i zbytnio skupiano uwag na literackiej legendzie, jak otoczono i uwzniolono jego osob,
a w mniejszym stopniu na rzeczywistych walorach jego pisarskich dokona.
Jeszcze w pocztkowym okresie dwudziestowiecznych bada widziano
w nim jedynie tkliwego, rzewnego poet sentymentalnego, zwykle mniej cenionego od piewaka Justyny. Jak stwierdzi Wacaw Borowy:
W historii literatury jak gdyby nie byo osobnego pomieszczenia dla jego
poezji: lokowao si j w przechodnim pokoju za Karpiskim. [...] Od
Karpiskiego nie umieli go odczy nawet ci, ktrzy mu przyznawali
wikszy talent32.

Wanym momentem, ktry zdecydowa o waciwej ocenie pisarskich


dokona Knianina, byo przejcie od zainteresowania utrwalonymi w le31

M. G a w a l e w i c z: Franciszek Zabocki. Szkic biograficzno-krytyczny. Krakw 1894,

s. 29.
32 W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie. W: I d e m: Studia i rozprawy. T. 1. Przygotowali
do druku T. M i k u l s k i, S. S a n d l e r, J. Z i o m e k. Wrocaw 1952, s. 7778; pierwsze
wydanie rozprawy Krakw 1936.

26

Wprowadzenie

gendzie literackiej dramatycznymi rysami jego losu i powierzchownej oceny


jego poezji do obiektywnego, wnikliwego badania dzie. Szczeglne znaczenie miay studia uwzgldniajce rne przyczyny przemian, jakim poddawa
on swj warsztat twrczy oraz wpisane w jego dorobek rozumienie roli poety i poezji od najwczeniejszych wierszy po pn liryk.
Zapocztkowane przez Wacawa Borowego, a nastpnie kontynuowane
w okresie powojennym gruntowne, pozbawione krzywdzcych uprzedze,
badania nad literackim dorobkiem Knianina ujawniy niezwykle szerok
skal tematyczn jego poezji oraz zrnicowanie konwencji stylistycznych,
koncepcji tworzenia patronujcych kolejnym etapom pracy pisarskiej. Twrczo autora Erotykw, zdaniem Teresy Kostkiewiczowej, nosi lady nieustannego i w znacznej mierze wiadomego poszukiwania wzorca poetyckiego, ktry pozwoliby pogodzi rnokierunkowe tendencje literackie
epoki i indywidualne denia niepowtarzalnej osobowoci autora33. Efektem dotychczasowych studiw nad literackim dorobkiem Knianina jest
uznanie tego twrcy za jednego z najciekawszych poetw drugiej poowy
XVIII wieku, a zarazem autora, ktrego liryka, wedug Andrzeja Krzysztofa
Guzka, nie podlega jednoznacznym klasyfikacjom.
Analizowana w perspektywie jzyka poetyckiego, rozwijaa si od formuy
barokowo-rokokowej, poprzez sentymentaln, do preromantycznej, nie
opuszczajc nigdy podstawowego traktu, jakim by klasycyzm antyczny i renesansowy. W podejmowaniu problemw przechodzia od rokokowej powierzchownoci tematyki miosnej i zabawowej, poprzez pogbiajc si
z czasem analiz przey wewntrznych czowieka, a do otwierajcej si
przed mylc jednostk perspektywy metafizycznej i egzystencjalnej34.

Przekadom i parafrazom Knianina z poezji Horacego uwag powici


Jacek Wjcicki, a znaczcy wpyw recepcji twrczoci Jana Kochanowskiego
na ksztatowanie si artystycznego programu tego twrcy nawietli Tomasz
Chachulski35.
Po raz pierwszy w peni oryginalne oblicze tego poety ujawniy Erotyki,
z ktrych pochodzi wikszo wierszy omawianych w tej publikacji.
W przedmowie do pierwszego tomu edycji zupenej z lat 17871788
Knianin, zwizany ju wwczas na stae z dworem puawskim, w obliczu
zmiany orientacji politycznej, literackiego gustu ksistwa Czartoryskich,
33

T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 9.


A.K. G u z e k: Wstp. W: F.D. K n i a n i n: Poezje wybrane. Wyboru dokona
i oprac. A.K. G u z e k. Warszawa 1980, s. 15.
35 J. W j c i c k i: Franciszek Dionizy Knianin. W: Historia literatury polskiej w dziesiciu
tomach. T. 4: Owiecenie. Cz. 2. Red. A. S k o c z e k. BochniaKrakwWarszawa 2003,
s. 119130; T. C h a c h u l s k i: Opnione pokolenie. Studia o recepcji gbokiej Jana Kochanowskiego w poezji polskiej XVIII wieku. Warszawa 2006, passim.
34

Wprowadzenie

27

a take przemian swego warsztatu pisarskiego, oficjalnie odci si od tej


wczesnej twrczoci, ktra swego czasu przyniosa mu rozgos i saw
w stolicy. Wypowied poety bya na tyle sugestywna, i przez dugi czas oddziaywaa na oceny dwuczciowego zbioru, dokonywane nie tylko przez
czytelnikw, ale take przez badaczy.
Krytyczny osd Knianina pierwszy zweryfikowa Wacaw Borowy, dokonujc susznej rehabilitacji poezji z cypryjskiego powiatu. W obszernym studium zwrci uwag na niezaprzeczalny urok i wdzik utworw
zebranych w Erotykach oraz mistrzostwo warsztatowe, sprawno w operowaniu konwencjami barokowego erotyku i pomysowo jzykow osiemnastowiecznego autora. Ujawniajc blask i dwik zota wierszy zamieszczonych w tej edycji, wskaza antyczne rda inspiracji modego twrcy,
a take nawizania do nowoytnej poezji erotycznej. Podkrela bogactwo
i wewntrzne zrnicowanie jzyka poetyckiego w caym zbiorze, pene lekkoci i wdziku, liczne ujcia tematyki miosnej. Nie poczy jednak Knianina z rokokiem uczyni to dopiero Tadeusz Mikulski36, a Elbieta Aleksandrowska wprowadzia ten aspekt charakterystyki dorobku poety do jego
biogramu37.
W opublikowanej tu po wojnie pracy powiconej naszej rodzimej poezji wieku XVIII (1948) Wacaw Borowy powtrzy wczeniejsze opinie na
temat Erotykw, ograniczajc jednak uwagi na temat ich oryginalnoci.
Zwilej ni wczesn poezj scharakteryzowa pozostay dorobek pisarski
tego autora, wyodrbniajc liryk osobist, refleksyjn, okolicznociowo-polityczn i religijn. Ponadto zwrci uwag na wiersze o charakterze dydaktycznym (bajki), poematy (niesusznie zreszt uznane za heroikomiczne) oraz sztuki pisane dla teatru dworskiego. W skrconej wersji owe uwagi
zawar we wstpie do edycji wybranych utworw Knianina38. Sceniczne
36

Zob. uwagi Tadeusza M i k u l s k i e g o w dwu studiach: Listy Knianina..., s. 252;


Nad tekstami Knianina. W: I d e m: W krgu owieconych. Studia szkice recenzje notatki.
Warszawa 1960, s. 254.
37 E. A l e k s a n d r o w s k a: Knianin Franciszek Borgiasz Dionizy Ignacy..., s. 123.
38 Zob. nastpujce prace Wacawa B o r o w e g o: W cypryjskim powiecie..., s. 77108;
Wstp. W: F.D. K n i a n i n: Wybr poezji. Oprac. W. B o r o w y. Wrocaw 1948, s. 1922.
BN I, 129; Knianin. W: W. B o r o w y: O poezji polskiej w wieku XVIII..., s. 233240.
Warto doda, e w drugim, zmienionym wydaniu antologii liryki polskiej Od Kochanowskiego do Staffa (Londyn 1954) Wacaw Borowy umieci a 6 tekstw z Erotykw, co
niewtpliwie byo wyrazem uznania dla literackich walorw wczesnego dorobku puawskiego twrcy, zwaywszy, jak surowym kryteriom podporzdkowany zosta dobr wierszy w tej
edycji. Take w opracowanym przez badacza Wyborze poezji Knianina (1948) znalaz si stosunkowo duy zesp erotykw (32) pierwotnie opublikowanych w tomie z 1779 roku. Dla
porwnania warto doda, i z Lirykw zamieszczonych w Poezjach Wacaw Borowy wybra 19
utworw, a z d pomiertnie wydanych przez Franciszka Salezego Dmochowskiego pochodzi
27 utworw. Oprcz tego edycja zawiera 2 przekady z Horacego oraz po 4 bajki, liryki z cyklu Krotofile i miostki oraz anakreontyki.

28

Wprowadzenie

dziea puawskiego twrcy wyda i opracowa Augustyn Jendrysik39. Sporo


miejsca pisarskiemu dorobkowi Knianina, a zwaszcza Erotykom, powici
Mieczysaw Klimowicz w historycznoliterackiej syntezie Owiecenia. Sygnalizujc powizania owego zbioru z dokonaniami czoowych lirykw polskich XVII wieku, ju przed laty pisa o anakreontycznych inspiracjach oraz
rokokowym sztukmistrzostwie autora40. Obszerne studium, zawierajce
wnikliwe spostrzeenia powicone biografii i twrczoci Knianina oraz
drukowanym i rkopimiennym przekazom jego dzie, opublikowa Roman
Kaleta41.
Najszersze omwienie pisarskiej spucizny Knianina zawara Teresa
Kostkiewiczowa w jedynej jak dotd monografii jego poetyckiego dorobku.
Analizujc wiersze metapoetyckie pomieszczone w Erotykach, uznanych za
najwybitniejsze osignicie poezji rokokowej drugiej poowy XVIII wieku,
dokonaa rekonstrukcji programu literackiego zrealizowanego w tym zbiorze i podkrelia dojrza wiadomo twrcz modego autora. Podobnie
jak wczeniej Wacaw Borowy42, badaczka zwrcia uwag na wspistnienie
w edycji z 1779 roku przeciwstawnych tendencji rokokowych i sentymentalnych43, ktre zblia do siebie program pisarski odmienny od zaoe polskiego klasycyzmu. Nawietlajc proces przemiany warsztatu twrczego
Knianina, wskazaa, i liryka sentymentalna zdominowaa jego pisarskie
dokonania w dwu poetyckich cyklach, skadajcych si na tom Wierszy
Krotofile i miostki oraz ale Orfeusza nad Eurydyk44 natomiast artystyczn peni osigna w trzytomowych Poezjach, ktre kontynuuj
wczeniejsze propozycje artystyczne autora, a rwnoczenie ujawniaj i krystalizuj nurt klasycystyczny, realizowany gwnie przez poezj okolicznociow. Jej konwencjonalno dostrzegalna [jest B.M.] przede wszystkim
w normach gatunkowych ody45.
39

F.D. K n i a n i n: Utwory dramatyczne. Wybr. Oprac. A. J e n d r y s i k. Warszawa

1958.
40

M. K l i m o w i c z: Owiecenie..., s. 342346.
R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie..., s. 329390.
42 W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie..., s. 101103.
43 Do nurtu sentymentalnego Rolf Fieguth zaliczy liryki powicone w Erotykach Korynnie ze wzgldu na poetyk i filozofi podmiotu, ktry jest wiadomy siebie, swojej saboci, swojej mocno ograniczonej wolnoci woli, niecaoci i melancholii. Wedug badacza,
w omawianych utworach ta koncepcja silnie odbija si na uksztatowaniu obrazu autora cyklu (Powab Korynny serce mi rozrania. O pierwiastku quasi-narracyjnym w Erotykach Franciszka Dionizego Knianina. W: Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice o polskim cyklu
poetyckim. Red. B. K u c z e r a - C h a c h u l s k a. Warszawa 2004, s. 123).
44 Zob. take T. C h a c h u l s k i: Orfeusz. W: I d e m: Opnione pokolenie..., s. 223
254. Por. J.M. D b r o w s k a: wiat wartoci czowieka czuego. ale Orfeusza nad Eurydyk Franciszka Dionizego Knianina. W: Wiek Owiecenia. T. 19: Owiecenie pnocne. Warszawa 2003, s. 150160.
45 T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 190.
41

Wprowadzenie

29

Nawizujc do wczeniejszych prac Ludwika Kalisza, Wacawa Borowego oraz Tadeusza Mikulskiego46 autorka ksiki zwrcia uwag na
znaczenie, jakie dla badania przemian poetyckiego warsztatu Knianina
maj tekstowe warianty jego wierszy. Okrelia relacj poematw Balon
i Rozmaryn wobec tradycji gatunkowej. Zaja si rwnie poetyk wierszy
okolicznociowych, m.in. utworw pochwalnych na cze mecenasw,
wrd ktrych nierzadko s wypowiedzi o moralistycznym ukierunkowaniu, propagujce denie do powszechnego dobra i pomylnoci ojczyzny.
W liryce osobistej Knianina autorka wyodrbnia utwory zawierajce refleksje nad sytuacj czowieka w wiecie i problemami zwizanymi z przeyciami miosnymi oraz tematy o charakterze religijnym. Do wierszy, ktre
poeta powici Bogu oraz relacji midzy czowiekiem a Najwyszym, badaczka powrcia w odrbnej rozprawie47.
Pnej poezji Knianina dwie prace powici Andrzej Krzysztof Guzek.
W pierwszym szkicu zaj si lirykami z ostatnich lat jego ycia, zwracajc
w nich uwag na ekspresywne elementy natury, destrukcyjnie oddziaujce
na rzeczywisto otaczajc czowieka48. Badacz zaj si te motywem osamotnienia powracajcym w lirykach Knianina z owego czasu. Natomiast
we wprowadzeniu do edycji wyboru wierszy tego twrcy poczy charakterystyk jego patriotycznej i okolicznociowej poezji napisanej w duchu
obywatelskim, wyraajcej stosunek do przeszoci, z uwagami na temat
utworw wsptworzcych wizj puawskiej arkadii oraz spostrzeeniami
dotyczcymi pnej liryki zawierajcej apokaliptyczn wizj zagady wiata49. Tene badacz opracowa charakterystyk pisarskiego dorobku i kolei
ycia Knianina w edycji obejmujcej sylwetki naszych rodzimych literatw
owieceniowych50. Spord poetw stanisawowskich jak zauwaa
Andrzej Krzysztof Guzek wyrnia si Knianin w caej swej twrczoci
(17721796) gbok powag w traktowaniu tekstu poetyckiego i sta autorefleksj, sigajc rnych poziomw procesu twrczego51.
Wielostronnym opracowaniem aciskiej poezji tego autora jest przywoywana ju ksika Ewy Jolanty Gbickiej, korygujca wczeniejsze, myl46 L. K a l i s z: Liryka Knianina a poezja klasyczna. Pamitnik Literacki 1924/1925,
s. 4261; W. B o r o w y: Knianin..., s. 241243; T. M i k u l s k i: Nad tekstami Knianina...,
s. 247305.
47 T. K o s t k i e w i c z o w a: Transcendencja w liryce Knianina. W: Motywy religijne w twrczoci pisarzy polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Lublin 1995, s. 191214.
48 A.K. G u z e k: Zamt i harmonia. (O pnej liryce Franciszka Knianina). Poezja 1970,
nr 5, s. 916.
49 I d e m: Lekcja historii w puawskim parku. [Wstp]. W: F.D. K n i a n i n: Wiersze wybrane. Wybra, oprac. i wstpem poprzedzi A.K. G u z e k. Warszawa 1981, s. 531.
50 A.K. G u z e k: Franciszek Dionizy Knianin (17501807). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1..., s. 567607.
51 Ibidem, s. 570.

30

Wprowadzenie

ne sdy na temat czasu powstania, a take problemu oryginalnoci oraz autobiograficznego charakteru lirykw zawartych w tomie Carmina. Skupiajc
uwag na oryginalnych wierszach Knianina (elegiach autobiograficznych
i utworach panegiryczno-okolicznociowych), badaczka ujawnia ich zakorzenienie w antycznej i nowoytnej poezji aciskiej. Zaja si translatorskim warsztatem Knianina, a take jego wypowiedziami na temat poezji
i poetw52. Waciwa ocena chronologii aciskich wierszy wskazuje na konieczno wprowadzenia korekt do biogramu poety.
O paradoksalnej sytuacji drugiego literata ju pod koniec XIX wieku pisa
Marian Gawalewicz, majc na uwadze przypisywanie autorstwa satyrycznych
i politycznych wierszy tego poety innym pisarzom, m.in. Stanisawowi Trembeckiemu. Stwierdzi ponadto, i trzeba mie prawdziw fatalno za ycia
i po mierci, jak ma Zabocki, aby by tak cigle pomijanym i pokrzywdzanym w rzeczach najwaniejszych, ktre dotycz czowieka lub pisarza53.
Istotnie, dugo trwa i nadal przebiega we wspczesnych badaniach proces
zmierzajcy do zarysowania wielostronnego wizerunku Zabockiego jako
czowieka, pisarza i wiadka czasw, w ktrych y. Niejednokrotnie charakterystyka sylwetki tego twrcy wizaa si z przywoywaniem niesprawdzonych faktw biograficznych (dotyczcych m.in. wczesnych i modzieczych
lat ycia, wstpienia do zakonu jezuitw, uczestniczenia w obiadach czwartkowych, zakresu prac w domu ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego),
niepotwierdzonych materiaami rdowymi, przekazami pamitnikarskimi
ani tekstami literackimi. Wieloletnie studia i archiwalne poszukiwania pozwoliy Janinie Pawowiczowej nawietli niektre, niejasne dotd momenty
zoonego i naznaczonego pitnem dramatyzmu ycia tego twrcy. Biografia
owego autora zostaa uporzdkowana oraz udokumentowana przekazami
z epoki w Kalendarium ycia i twrczoci, zamykajcym ostatni tom imponujcego wydania Teatru Franciszka Zabockiego, obejmujcego caoksztat zachowanego dorobku teatralnego tego pisarza54. Zdaniem Teresy Kostkiewiczowej, obecna wiedza o Zabockim i jego szeroko rozumianym dziele nadal
jest niepena i wymaga ucile:
[...] ujawnia niepokojce niejasnoci i luki, ktre nie pozwalaj zarysowa
caociowego obrazu czowieka, uczestnika ycia publicznego, a przede
wszystkim pisarza tak gboko wtopionego w dzieje rnych instytucji,
52

E.J. G b i c k a: aciska twrczo Franciszka Dionizego Knianina..., passim.


M. G a w a l e w i c z: Franciszek Zabocki..., s. 21.
54 Oprcz chronologicznego zestawienia udokumentowanych rdami informacji o biografii Zabockiego w pitym tomie Teatru Franciszka Zabockiego w tym wydaniu podane s
rwnie wiadomoci na temat premier oraz zachowanych przekazw i przedrukw jego
sztuk. Janina P a w o w i c z o w a zawara je w Notach edytorskich (T. 15) oraz w Bibliografii utworw dramatycznych (T. 5).
53

Wprowadzenie

31

przedsiwzi i dziaa najbardziej fundamentalnych w Rzeczypospolitej


drugiej poowy XVIII wieku55.

Cigle istniej, jak stwierdza badaczka, niejasnoci w zoonej biografii


pisarza zwaszcza w okresie pocztkowym, po przybyciu do stolicy, w typie zaj urzdniczych w agendach Komisji Edukacji Narodowej, w yciu
rodowiska urzdniczo-literackiego stolicy, a take w odniesieniu do kilkuletniego pobytu w Rzymie, skd wrci jako osoba duchowna.
Historycy literatury przez dugi czas utrwalali status tego twrcy niemal
wycznie jako znakomitego, oryginalnego komediopisarza. Pniej ustalono obcojzyczne rda jego dzie scenicznych56. Z czasem przyznano mu
zasuone miano niezrwnanego mistrza najostrzejszych bodaj w tonie
pamfletw i paszkwilw z okresu Sejmu Czteroletniego. Uznajc t twrczo za wyraz gbokiego patriotyzmu57, Juliusz Kleiner stwierdzi, i poeta
55 T. K o s t k i e w i c z o w a: Odkrywanie Zabockiego. Uwagi na marginesie interpretacji
dramatw. [Wstp]. W: Dramaty Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i
i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw 2000, s. 5.
56 Pierwsze obszerne, dzi ju przestarzae, studium powicone scenicznym tekstom Zabockiego napisa Marian G a w a l e w i c z (Franciszek Zabocki..., s. 3083). Do ustalenia dramaturgicznego dorobku osiemnastowiecznego autora przyczyni si Bronisaw Nacz Ksinowski, ktry ogosi wasnorczny spis jego 42 sztuk (Pamitnik Literacki 1905, s. 5364)
i rda niektrych drukowanych komedii (Fircyka w zalotach, Sarmatyzmu, Zabobonnika).
Francuskie pierwowzory komedii osiemnastowiecznego pisarza jako pierwszy ujawni Ludwik
B e r n a c k i: rda niektrych komedii Fr. Zabockiego. Pamitnik Literacki 1907 (Lww
1908). Problemami tymi przez wiele lat zajmowaa si rwnie Janina P a w o w i c z o w a
(zob. Bruliony Franciszka Zabockiego. W: Miscellanea z doby Owiecenia. T. 3. Red. R. K a l e t a.
Wrocaw 1969, s. 271273. Archiwum Literackie. T. 13; Noty edytorskie i Bibliografia utworw
dramatycznych w Teatrze Franciszka Zabockiego). We wszystkich przedwojennych syntezach historycznoliterackich i wikszoci powojennych publikacji tego typu w czci powiconej
Zabockiemu omwienia scenicznego dorobku zajmuj najwicej miejsca.
57 Pierwszym badaczem, ktry wyrni paszkwile Zabockiego bardzo wysok ocen,
by Ignacy C h r z a n o w s k i. Usprawiedliwia wzgldami patriotycznymi uprawiany przez
pisarza gatunek literacki i zjadliwo wierszy, ktre wypyway z gorcej mioci ojczyzny, ze
witego gniewu na jej zdrajcw. Z wyjtkiem paszkwilw Niemcewicza jak stwierdzi
nie ma nic w caej satyrze staropolskiej, co by serdeczn si oburzenia i jadowit zoliwoci szyderstwa mogo dorwna paszkwilom Zabockiego (Historia literatury niepodlegej
Polski (9651795) (z wypisami). Sowem wstpnym poprzedzi J.Z. J a k u b o w s k i. Wyd.
13. Warszawa 1983, s. 609610; pierwsze wydanie Warszawa 1906, a waciwie 1908).
Odtd paszkwilancka twrczo Zabockiego, jak zauway Roman K a l e t a, przestaa by
spraw wstydliw, ktr w XIX wieku albo pomijano, albo mwiono o niej z pobaliwoci
nie zawsze przychyln Zabockiemu, cho przyznawano autorowi etyczne i polityczne racje
(Twrczo satyryczna Franciszka Zabockiego..., s. 572). Oficjalnym satyrykiem caego obozu
Branickiego nazwa Zabockiego Juliusz N o w a k, ktry omwi cykl antyhetmaskich satyr tego autora w ksice powiconej zaangaowanej politycznie poezji z czasw Sejmu
Wielkiego (Satyra polityczna Sejmu Wielkiego. Krakw 1933).
Roman Kaleta w przywoanym, obszernym studium (ibidem, s. 542611) zaj si problemem przynalenoci autorskiej zwartego, pokrewnego ideowo oraz stylistycznie bloku

32

Wprowadzenie

by biczem Boym dla zacofacw i zdrajcw, nielitociwie, ale sprawiedliwie pitnujc kadego z nich w citych wierszach ulotnych58. Za jednego
z najwietniejszych i najzoliwszych satyrykw politycznych uzna go
rwnie Julian Krzyanowski:
miay a do zuchwalstwa, wypomina on dygnitarzom koronnym wszelkie bdy ycia domowego i publicznego, krtactwa i matactwa, apwki
brane od rezydentw rosyjskich, tak e sta si ich postrachem, a rwnoczenie najarliwszym wsppracownikiem kotajowskiej Kunicy.
[Jego druki ulotne B.M.] przyczyniy si do spopularyzowania ideaw
wyraonych w Konstytucji 3-go Maja moe skuteczniej ni uczone rozprawy powanych publicystw59.

Prawie zupenym milczeniem badacze pomijali natomiast wczesny, liryczny dorobek tego twrcy. Autorzy syntez historycznoliterackich niewiele
miejsca powicali jego poezji w wikszoci drukowanej w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych, w sposb wymijajcy, uproszczony, a nawet tendencyjny oceniajc wiersze, jakie Zabocki opublikowa, zanim zwiza si
ze stoeczn scen. Nie zagbiajc si w owe liryki, podawano lakoniczne
informacje o wczesnym etapie jego twrczoci, formuowano niepochlebne
sdy o tych utworach lub w ogle pomijano je milczeniem (np. Julian Krzyanowski, Zdzisaw Libera)60.
Pod koniec XIX wieku Piotr Chmielowski, czynic przedmiotem obserwacji pocztki twrczej drogi Zabockiego, w krytycznym tonie nadmieni
o sielankach, uwaajc, i pisarz nie uwydatni w nich bynajmniej uczucia
tkliwego i rzewnego. Podajc przykad zaczerpnity z Pasterki I (niemal
wszyscy pniejsi badacze przywoywali t strof o incipicie Gdy capia
trzdka w ozach si gzia...), uzna, i w najpowaniej nawet utrzymanych
[sielankach B.M.] dostrzec mona ukryt artobliwo, a nawet drwiny.
paszkwilw, a take satyr politycznych na podstawie dziewitnastowiecznej tradycji przyznawanych Zabockiemu. Podda te propozycje krytycznej ocenie i dokona rozstrzygajcych
ustale, uwzgldniajc materiay rdowe. Przesdzi na korzy Zabockiego wieloletni spr
dotyczcy autorstwa rewelacyjnego bloku sejmowych paszkwilw. Ponadto podda krytycznej ocenie stanowiska zajmowane w tej sprawie przez innych badaczy, m.in. przez Juliusza
Wiktora Gomulickiego.
58 J. K l e i n e r, W. M a c i g: Zarys dziejw literatury polskiej. Cz. 12 (od pocztkw
do 1918 r.) napisa J. Kleiner; cz. 3 (19181980) napisa W. Macig. Cz. 12 przejrzeli i uzupenili S. K a w y n i T. U l e w i c z. Wyd. 4. Warszawa 1985, s. 155; pierwsze wydanie
Cz. 1 Lww 1932 (recte 1931).
59 J. K r z y a n o w s k i: Dzieje literatury polskiej, od pocztkw do czasw najnowszych.
Warszawa 1969, s. 198.
60 Zob. Z. L i b e r a: Owiecenie. W: Literatura polska od redniowiecza do pozytywizmu.
Red. J.Z. J a k u b o w s k i. Warszawa 1974, s. 217312. Przedruk w ksice: Z. L i b e r a,
J. P i e t r u s i e w i c z o w a, J. R y t e l: Literatura polska od redniowiecza do Owiecenia. Warszawa 1989, s. 227348.

Wprowadzenie

33

Powoanie poety widzia w pisaniu satyr z uwagi na to, e jego usposobienie sprzeciwiao si wszelkiemu rozzawieniu, a tym bardziej rozmazgajeniu61. Std za najlepsze w jego wczesnym dorobku uzna wiersze, w ktrych wystpuje ywio satyryczny.
W jedenacie lat pniej Stanisaw Tarnowski, porwnujc wczesn
i pn poezj Zabockiego, drog uoglnienia wspomnia o pewnych walorach jego twrczoci pasterskiej. Nie skonkretyzowa jednak swej opinii,
przechodzc do bardzo pochlebnej oceny poezji politycznej z czasw Sejmu
Wielkiego, liczebnie zanionej w odniesieniu do rzeczywistego dorobku
Zabockiego w tym zakresie:
Z drobnych jego wierszy dayby si wybra niektre adne ustpy, mianowicie z sielanek, ktrych jest kilka. Ale wszystko to zamione jest wartoci
i saw jego paszkwilw. Jest ich kilkanacie, wszystkie z czasw Czteroletniego Sejmu. [...] Namitnoci w nim wicej jak we wszystkich wspczesnych, tak zjadliwym, tak gryzcym nie jest aden. [...] Bezwzgldno,
otwarto, nazywanie po nazwisku i rzeczy, i ludzi dalej i nie moe,
a w caej poezji XVIII wieku nie znajdzie si moe nic rwnie namitnego62.

O wczesnej twrczoci poetyckiej Zabockiego oraz wyrazistym, dosadnym stylu jego przekadw zdawkowo wspomnia tylko Ignacy Chrzanowski63. Przekady z Horacego i inne drobne wiersze drukowane w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych przywoa Roman Pilat. Uzna je za rzeczy
sabe, pisane w znacznej czci cikim stylem, w gucie poezji Naruszewicza, ktrego Zabocki, zdaniem badacza, naladowa (szczeglnie w dziwacznych epitetach). Roman Pilat zwrci jednak uwag, e ju w tej
wczesnej twrczoci znajdoway si wiersze humorystyczne, artobliwe,
wiadczce o satyrycznym talencie modego poety i zapowiadajce w nim
przyszego komediopisarza. Pocztkow cz dorobku Zabockiego traktowa zatem jako wprawki pira, umoliwiajce szlifowanie zadatkw prawdziwego talentu, ktry doszed do gosu w dzieach dramatycznych, pisanych z wrodzonej skonnoci, pod wpywem popularnoci tego typu
pisarstwa lub z powodu zachty ze strony Adama Kazimierza Czartoryskiego64. Take Juliusz Kleiner czy waciwe powoanie Zabockiego z teatrem, tote nie zatrzyma si duej przy jego wczesnym dorobku. Wymieni
61 P. C h m i e l o w s k i: Historia literatury polskiej. (Z ilustracjami). T. 1. Z przedmow
B. C h l e b o w s k i e g o. Warszawa 1899, s. 221222.
62 S. T a r n o w s k i: Historia literatury polskiej. T. 3: Wiek XVIII. Wyd. 2 uzupenione. Krakw 1904, s. 457458; pierwsze wydanie Lww 1900. Badacz wspomnia o kilkunastu zaledwie paszkwilach Zabockiego, poniewa wwczas nie byo ujawnione w peni rzeczywiste
autorstwo tych wierszy, niejednokrotnie przypisywanych Stanisawowi Trembeckiemu.
63 I. C h r z a n o w s k i: Historia literatury niepodlegej Polski..., s. 613.
64 R. P i l a t: Historia poezji polskiej XVIII wieku. Cz. 1: Czasy Stanisawa Augusta (1764
1795). Oprac. L. B e r n a c k i. LwwWarszawa 1908, s. 261. Charakteryzujc wczesne

3 Na ziemskich...

34

Wprowadzenie

go tylko wrd innych autorw publikujcych rymotwrcz sztuk w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych i wspomnia jedynie o wahaniach poety midzy sympati dla satyry a pocigiem do sielanki65. Bardzo wysoko
oceni jzykowe walory dorobku Zabockiego (na ktre ju w XIX wieku
zwrci uwag Kazimierz Brodziski), stawiajc go obok Ignacego Krasickiego i Stanisawa Trembeckiego. Swe uwagi odnis do przekadw dzie scenicznych, wydaje si jednak, e mona t opini obj take efekty translatorskich dokona poety w zakresie liryki:
[...] by obok Krasickiego i Trembeckiego trzecim mistrzem jzyka, poniewa umia nadawa mu rozmaito i ywo jak nikt inny w tej epoce,
i jak nikt inny bawi si rymami wic niekiedy blade oryginay dopiero
pod jego rk nabieray barw ycia66.

W pniejszych, powojennych studiach i syntezach historycy literatury


rwnie nie zagbiali si we wczesn, zwaszcza liryczn cz dorobku
Zabockiego. W nowszych, caociowych charakterystykach literatury owieceniowej nie zmieni si status tej poezji autora Fircyka w zalotach. W materiale opracowanym przez Wacawa Wonowskiego z owego obszaru pisarskich dowiadcze osiemnastowiecznego literata wspomniane zostay
jedynie (bez wskazania przykadw) sielanki, ody, anakreontyki i listy poetyckie z tytuu przywoano jedynie poemat Cztery ywioy (bez wskazania podtytuu Poema umizgw). Badacz bliej zarysowa natomiast sylwetk
Zabockiego jako znakomitego komediopisarza i autora okolicznociowych
wierszy politycznych. Skupi uwag na satyrycznym talencie, ktry poeta
mistrzowsko ujawni w przypisywanych mu kilkudziesiciu najostrzejszych
pamfletach z lat 1788179267. Podobn problematyk tene badacz podj
w odrbnych publikacjach68.
i pne utwory satyryczne oraz paszkwile Zabockiego, badacz podkreli, i poeta pisa
w nich ywo, z wyran werw i dosadnie, poruszajc aktualn problematyk, palcym sarkazmem pitnowa rozmaitych zdrajcw i warchow politycznych. Zwrci uwag na wiadomy wybr takiej formy literackiej, a take instrumentalne, polityczne cele, jakie autor
wyznaczy owym wierszom. Pozytywnie oceni cito pira i bezkompromisowo pisarza,
ale broni utworw operujcych imienn inwektyw przed mianem paszkwilu (s. 273274).
65 J. K l e i n e r, W. M a c i g: Zarys dziejw literatury polskiej..., s. 155.
66 Ibidem, s. 157.
67 W. W o n o w s k i: Owiecenie. W: Historia literatury polskiej w zarysie. T. 1. Red.
M. S t p i e i A. W i l k o . Warszawa 1980, s. 178180. Zabocki, jak podkreli badacz,
nada poezji okolicznociowej szczegln rang literatury stanu wyjtkowego i sformuowa pewne zasady jej poetyki.
68 Zob. nastpujce prace Wacawa W o n o w s k i e g o: Koncepcja literatury walczcej
w czasach Stanisawa Augusta. Pamitnik Literacki 1971, z. 1, s. 47; Pamflet obyczajowy w czasach Stanisawa Augusta. Krakw 1973, s. 4754; Pamflet. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw 1991,
s. 383386.

Wprowadzenie

35

Jeden przykad ody autorstwa Zabockiego przywoaa Teresa Kostkiewiczowa w ksice powiconej dziejom tego gatunku w literaturze polskiej69,
a zaledwie kilka zda, co zaskakuje, jego wczesnej poezji powici Mieczysaw Klimowicz w obszernej, najnowszej edycji syntezy literatury polskiego owiecenia. W utworach w wikszoci drukowanych w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych, za jednym wyjtkiem niewymienionych z tytuu, a tylko przyporzdkowanych gatunkowo, badacz ten nie dopatrzy si
szczeglnej wartoci:
Te wiersze nie wiadcz jeszcze o dojrzaym talencie poetyckim przyszego
komediopisarza i autora lirykw patriotycznych, niemniej zwraca uwag
spora ilo sielanek o budowie dramatycznej oraz eksperymenty jzykowe
przypominajce Naruszewicza i Trembeckiego [...]70.

W wypowiedzi Mieczysawa Klimowicza pobrzmiewa opinia, jak na temat tego samego obszaru pisarskich dowiadcze Zabockiego przed laty
sformuowa Wacaw Borowy. W szkicu powiconym owemu autorowi na
krtko zatrzyma si przy wczesnym dorobku i podda go w wikszoci krytycznej ocenie. W jego opinii, przekady z Horacego, niesusznie zreszt
uznane przez badacza za pisarski debiut, s na og nieszczeglne, a drukowane w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych oryginalne utwory
sabe, przewanie blade, mao indywidualne albo nudne jak sielanki dialogowe, w ktrych z rzadka pojawiajcy si, ywszy ton zmysowoci ginie
w obfitej i bezbarwnej cieczy wierszowej. Na wyyny prawdziwej poezji nie
wznis si rwnie Zabocki zdaniem Wacawa Borowego w poemacie
Cztery ywioy. Poema umizgw, podejmujcym tematyk miosn zaczerpnit z mitologii. We wczesnym dorobku autora Fircyka w zalotach za godn
uwagi badacz uzna tylko jzykow inwencj. Przychylnie oceni rwnie realistyczne rysy w konwencjonalnych utworach pasterskich. Na tle wczesnych
utworw, uznanych w wikszoci za blade i mao wyraziste, Wacaw Borowy
wyrni pisane w tonie satyrycznym wiersze, w ktrych Zabocki z werw
i dosadnoci przedstawi typy i zjawiska, jakich nie uwzgldnia, mimo
swej gwatownoci, przewanie tradycyjna w swoim repertuarze satyra naruszewiczowska. Uzna on osiemnastowiecznego pisarza za niezwyky fenomen literatury Taki talent prawdziwy, a tak niezupeny71.
69

W monograficznej publikacji Oda do przyjaciela zostaa wymieniona w czci powiconej filozoficzno-moralnej odmianie gatunku, a we wczeniejszej pracy sownikowej wrd
utworw reprezentujcych okolicznociow odmian ody figuruje napisana przez Zabockiego Oda z okolicznoci imienin ksicia Adama Czartoryskiego. Zob. T. K o s t k i e w i c z o w a:
Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku. Wrocaw 1996, s. 194; E a d e m: Oda. W: Sownik literatury polskiego owiecenia..., s. 324.
70 M. K l i m o w i c z: Owiecenie..., s. 237.
71 W. B o r o w y: Zabocki..., s. 265266, 279.
3*

36

Wprowadzenie

Najobszerniej wczesn twrczo Zabockiego omwia dotychczas Janina Pawowiczowa72. Powizaa niektre liryki okolicznociowe z biografi
osiemnastowiecznego autora i wyodrbnia trzy gwne nurty w jego poezji
z tego czasu (zabawowy, nacechowany erotyzmem i oszoomieniem urod
ycia; refleksyjny oraz satyryczny), przyporzdkowujc do nich poszczeglne wiersze. Za osobn grup badaczka uznaa przekady z Horacego,
w ktrych element zabawy czy si z satyr i z pogodn zadum nad losem. Zwrcia rwnie uwag na spor grup przekadw z jzyka francuskiego, wrd ktrych znajduj si utwory artobliwe, pene przekory i werwy oraz poetyckie wypowiedzi o tematyce powanej, ukazujce czowieka
zagubionego midzy wiar w ywot wieczny a ciarem ziemskiego bytowania, z Bogiem czcego nadziej na pomoc w zrozumieniu fenomenu
ycia i mierci. W tego typu rozwaaniach Janina Pawowiczowa upatruje
odwoa do wtpliwoci i niepokojw wypywajcych z myli deistycznej
i racjonalistycznej. Sygnalizuje rwnie problem obecnoci w poezji Zabockiego utajonego nurtu refleksji egzystencjalnej, o czym wiadczy zainteresowanie utworami Fryderyka Wilhelma II (listami i satyrami), stanowicymi dla modego poety dobry materia do translatorskich dowiadcze
i ksztatowania si charakterystycznych cech jego stylu. W pierwszym okresie twrczoci, jak konkluduje badaczka, poeta osign biego warsztatow: z rwn swobod pisa piosenk blisk folkloru i wierszowany dyskurs filozoficzny, satyr i list poetycki oraz sielank i liryczny poemat.
Autorka wyznaczya te gwne kierunki bada nad wczesn poezj
Zabockiego, ktra czeka na wnikliwe studia i obserwacj zarwno w sferze
oryginalnych dokona artystycznych, jak i osigni translatorskich. Mimo
znaczcego postpu docieka nad biografi oraz pisarskim dorobkiem
Zabockiego, o czym przypomniaa przed kilku laty Teresa Kostkiewiczowa,
do tej pory ciekawo budz szczegy jego przyjani z Knianinem oraz
[...] subtelnie wpisane w wiersze ich obu echa osobistych przey i rodzinnej tragedii autora Fircyka w zalotach. Wnikliwych bada oczekuj cigle
rozproszone drobne wiersze liryczne Zabockiego, rzucajce wiato na
krg zainteresowa modego twrcy, na jego literackie wybory, na poszukiwania wzorcw i inspiracji73.

Wychodzc naprzeciw pierwszemu postulatowi, w ksice sporo uwagi


powiciam wczesnej liryce Zabockiego. Objcie obserwacj analogicznej
72 J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki..., s. 683690. Poza schematyczne opinie
o wczesnej liryce Zabockiego wychodzi te Radosaw G r z e k o w i a k, piszc m.in.
o konstrukcji bajek i kompozycji Czterech ywiow, o ludowych inspiracjach w pasterkach,
motywach laudacyjnych i wtkach autotematycznych (Franciszek Zabocki. W: Historia literatury polskiej w dziesiciu tomach. T. 4..., s. 6571).
73 T. K o s t k i e w i c z o w a: Odkrywanie Zabockiego..., s. 56.

Wprowadzenie

37

czci dorobku Knianina, bdcej ju przedmiotem badawczej penetracji,


wie si z prb przyblienia warsztatowych rozwiza zastosowanych
w konkretnych wierszach, poddanych szczegowej analizie. Duo miejsca
zajmuj w ksice rozwaania powicone poetyckiej korespondencji Zabockiego i Knianina, utrwalajcej ich przyja, bdc ju dla krgw,
w ktrych si wczenie obracali, swoistym fenomenem. Przedmiotem obserwacji uczyniam ponadto dedykacyjne, imieninowe oraz inne utwory liryczne obu autorw, powstae gwnie w pocztkowym (u Knianina take
pnym) etapie ich drogi pisarskiej. Celem analizy oraz interpretacji wierszy
jest prba rekonstrukcji ksztatu, a take uwarunkowa relacji midzy obu
twrcami i osobami, z ktrymi byli zwizani. Na potrzeby porwnawcze
w jednym z rozdziaw skupiam uwag na wierszach imieninowych autorstwa w wikszoci liczcych si wczenie ludzi pira.
Celem podjtych rozwaa jest poszukiwanie w znaczcej czci omawianych utworw elementw zwizanych z literack biografi obu poetw. Objcie obserwacj dedykacyjnych d oraz wierszy okolicznociowych autora
Fircyka w zalotach motywowane jest faktem, i przybliaj one specyfik poetyckiego warsztatu jego wczesnej twrczoci, a porednio rwnie znamienne cechy jego osobowoci oraz zrnicowane relacje czce go z adresatami
lub tylko projektowane. Skupiajc uwag na artystycznym ksztacie i funkcjach wybranych motyww, ktre obaj autorzy wprowadzali do swych utworw poetyckich, zwracam uwag na podobiestwa i rnice dotyczce roli,
jak niektre ujcia odgrywaj w ich wczesnym dorobku literackim
w przypadku Knianina uwzgldniam take niektre pne liryki.
Mimo sygnalizowania w wielu miejscach nawiza obu twrcw do rodzimej tradycji literackiej zasadniczo cel rozwaa prowadzonych w kolejnych
czciach ksiki nie jest genetyczny. W niektrych miejscach wskazywane
s rzeczywiste lub prawdopodobne, przypuszczalne odwoania obu poetw
do rozwiza stosowanych przez poprzednikw lub podawane tylko zblione ujcia. Tego rodzaju ustalenia lub hipotezy nie stanowi jednak gwnego przedmiotu podjtych bada. Nadrzdnym zaoeniem jest bowiem skupienie uwagi na konkretnych utworach Zabockiego i Knianina na
wybranym materiale literackim i charakterystycznych cechach poetyckiego
warsztatu autorw, a take na artystycznych pomysach, ktre realizowali
a nie szczegowe dociekanie, zmierzajce do wskazania rde tyche uj.
*

Materiay zgromadzone w ksice byy ju przedstawiane na konferencjach naukowych i drukowane. Na potrzeby obecnej publikacji zostay poszerzone i uzupenione, a w wielu miejscach zmienione. Szczegowy wykaz
tych studiw i rozpraw zawarty jest w Nocie bibliograficznej zamieszczonej

38

Wprowadzenie

na s. 293. Pragn zoy podzikowania recenzentowi ksiki, Panu dr. hab.


Tomaszowi Chachulskiemu za wszelkie uwagi oraz inspirujce sugestie
i wskazania, dziki ktrym obecna publikacja uzyskaa ostateczny ksztat.
Cytowane w pracy utwory niezaczerpnite z edycji wspczesnych zostay poddane modernizacji. W transkrypcji tekstw uwzgldniam nastpujce, gwne zasady:
rozdzielna i czna pisownia wyrazw oraz interpunkcja wedug wspczesnych norm, za wyjtkiem niektrych autorskich oznacze emocjonalnych (gwnie w utworach Knianina);
czna pisownia ruchomych czstek 1. i 2. osoby czasu przeszego (-m, -)
oraz partykuy -, -, -e, np. alem, com, jeeli, ali, jue, kiedym; za
wyjtkiem form typu: rzadki-, prny-, nadzieja-;
pisownia z dywizem partykuy -li, np. chcesz-li;
uycie wielkich i maych liter wedug wspczesnych norm za wyjtkiem formu grzecznociowych (np. Jej Mo, Waszmo Pan, Wielmony
Pan, Jegomo) oraz nazw personifikacji poj abstrakcyjnych (np. Prawda, Mio, Godziny);
zachowanie grup rz-, rz-, np. wporzd, rzdo;
zastpienie dawnego narzdnika l. poj. r. m. i n. oraz l. mn. przymiotnikw i zaimkw (-em, -emi) formami wspczesnymi (-ym, -ymi); zachowanie ich tylko w pozycjach rymowych;
modernizacja samogosek nosowych;
utrzymanie w pozycjach rymowych e pochylonego (), majcego warto
y lub i tylko wwczas, gdy wymaga tego zachowanie dokadnego rymu,
np. myli : krli;
modernizacja pisowni o, u, , ale pozostawienie o, jeli wymaga tego czysto rymu, np. roy : woy;
zachowanie ladowych form liczby podwjnej, np. do rku;
zachowanie form obocznych przecie//przecie; chocia//chocia;
zachowanie dialektycznych i archaicznych form niektrych czasownikw:
myli, drani, locha, poszali, drzyma;
zachowanie pisowni zaimka mi oraz takich wyrazw, jak: nadgroda, ociec,
krotofila, przysada, sumnienie, zawisny, nadgrodzi, podchlebstwo, ptastwo,
yskanie, szczyre, szczyrze, letki, mitki, aony;
redukcja podwojonych liter w wyrazach obcego pochodzenia zgodnie
z dzisiejsz pisowni, np. tessalski tesalski;
zastpienie x literami ks, np. Xa ks[idz]a;
rozwinicie form grzecznociowych, inicjaw lub skrtw imion i nazwisk oraz innych nazw wasnych i godnoci podane jest w nawiasach
kwadratowych, np. J[anie] O[wiecony], Do Fr[anciszka] Zabockiego, W[ielkie] K[sistwo] L[itewskie], ks[idz], ks[i].

Rozdzia pierwszy

Poetycki dwugos Franciszka Zabockiego


i Franciszka Dionizego Knianina

Ty mi sprzyjasz, ja tobie, lubisz mnie, mnie luby,


Nie tajmy si przed wiatem, warta przyja chluby!
F. Z a b o c k i: Franciszkowi Dionizemu Knianinowi,
przyjacielowi swojemu, w. 2526 (Balik gospodarski)

Usytuowanie dzie w porzdku historii to przede wszystkim ich miejsce


w biografii autora, wszelkie dziaania twrcze zdaniem Janusza Sawiskiego zatopione s bowiem w strumieniu jego ycia. Badajc literatur,
nie mona, wedug tego badacza, pomin aspektu personalnego, ktry
czy si ze sfer decyzji pisarskich. Twrca patrzy na swoje przypadki,
a take na przypadki innych osb zapltanych w jego biografi, jako na
szanse dzie [...]1. Za szczeglny rodzaj tego typu przekazw mona uzna
nie tylko listy, pamitniki, ale rwnie literack korespondencj ujt
w ramy wiersza majc nie tylko cile gatunkow form listu poetyckiego. W utworach, ktre literaci kieruj do siebie bezporednio poprzez formu tytuow lub porednio ze wzgldu na rozwaane problemy, interesujce s wszelkie zapisy zdarze i przey. Nie ulega, oczywicie,
wtpliwoci, jak podkrela Janusz Sawiski,
[...] e zarwno dokonywane przez pisarza interpretacje wasnych dowiadcze, jak te interpretacje owych dowiadcze, ktre zawdziczamy
jego wspczesnym, nierzadko kolegom po pirze, zawieraj w sobie moment literackiej inscenizacji2.

Nie tylko w bezporednich kontaktach, ale jak przystao na ludzi


pira take w ogaszanych drukiem utworach, Knianin i Zabocki dawali
wyraz szczerej i gbokiej przyjani, ktra poczya ich od momentu
zetknicia si w stoecznym rodowisku, co potwierdzaj materiay z epo1 J. S a w i s k i: Myli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historycznoliterackiego. W: Biografia geografia kultura literacka. Red. J. Z i o m e k i J. S a w i s k i.
Wrocaw 1975, s. 14. Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 40.
2 Ibidem.

40

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

ki3. Na t swoist korespondencj poetyck, w przewaajcej czci autorstwa Knianina, zwrcono ju uwag w dawnych i najnowszych studiach,
powiconych pisarskiemu dorobkowi obu autorw oraz prywatnym wizom, jakie ich czyy. Na pocztku minionego stulecia owym wierszom po
raz pierwszy bliej przyjrza si Stanisaw Paluchowski. Wskaza i opatrzy
biograficznym komentarzem niektre liryki Knianina oraz dwa utwory Zabockiego4. Natomiast we wspczesnych badaniach poetyckiej korespondencji obu poetw sporo uwagi powicia Janina Pawowiczowa5. Przedmiotem
rozwaa sta si rwnie adresowany do Zabockiego wiersz dedykacyjny,
jakim Knianin poprzedzi ale Orfeusza nad Eurydyk6. Utwory przyjacielskie zawarte w Erotykach Rolf Fieguth przywoa w warsztatowym studium
powiconym kompozycji dwuczciowego dziea. Wyodrbni grup wierszy na temat Zabosia i opatrzy je zwizymi komentarzami, najczciej
dotyczcymi ich treci oraz miejsca w kompozycji lirycznego cyklu7.
3 Ksi Adam Jerzy C z a r t o r y s k i w biogramie Knianina wspomina, i poeta zaprzyjani si z wieloma znanymi wczenie pisarzami odwiedzajcymi dom generaa ziem
podolskich. Doda jednak, e najcilejsze zabra zwizki z Zabockim, ktry jednego prawie
z nim wieku, acz temperamentu ywszego, jednakie mia skonnoci i rwny sposb mylenia. (ycie Knianina. (Z manuskryptu pisanego w r. 1817). Przegld Poznaski 1853, T. 1,
s. 3). Zob. rwnie J.U. N i e m c e w i c z: Pamitniki czasw moich. T. 2. Tekst opracowa
i wstpem poprzedzi J. D i h m. Warszawa 1957, s. 352353 (Nota autora). Obu poetw
jako tumaczy dzie rzymskiego liryka przywoa w jednym ze swoim utworw Jzef Epifani
Minasowicz:

Wspomnie i was naley, z Z a b o c k i m, K n i a n i n i e,


Ktrym ju wije Dafne swj wieniec w daninie;
Cocie liry stroili w sodko-brzmice strony,
Trafiajc polsk nut w H o r a c e g o tony.
Wiersz Muzofila Wierszpolskiego o poetach yjcych, w. 6972

Cyt. za: E. A l e k s a n d r o w s k a: Jzef Epifani Minasowicz (17181796). W: Pisarze polskiego


owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992, s. 211.
4 S. P a l u c h o w s k i: Knianin i Zabocki w stosunku do siebie i dworu Czartoryskich.
W: Sprawozdanie Dyrekcji c. k. gimnazjum V we Lwowie za rok 1907. Lww 1907, s. 1218.
5 J. P a w o w i c z o w a: Wstp. W: F. Z a b o c k i : Fircyk w zalotach. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wyd. 3. Wrocaw 1986, s. VIIXIV. BN I, 176; pierwsze wydanie Wrocaw 1961; drugie wydanie uzupenione 1969; Kalendarium ycia i twrczoci. W: Teatr
Franciszka Zabockiego. T. 5: W stron teatru muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 1996, s. 338342, 348350; O Pasterzu szalonym. Prba interpretacji. W: Dramaty
Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw 2000, s. 184193.
6 B. M a z u r k o w a: Literacka rama wydawnicza dzie Franciszka Dionizego Knianina (na
tle porwnawczym). Katowice 1993, s. 9596; T. C h a c h u l s k i: Orfeusz. W: I d e m: Opnione pokolenie. Studia o recepcji gbokiej Jana Kochanowskiego w poezji polskiej XVIII wieku.
Warszawa 2006, s. 247248.
7 R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina jako cykl poetycki. W: Romantyzm. Poezja. Historia. Prace ofiarowane Zofii Stefanowskiej. Red. M. P r u s s a k i Z. T r o j a n o w i c z o w a. Warszawa 2002, s. 132147.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

41

Przyjaciele-poeci, nawizujc w wierszach do sytuacji i wydarze z ycia


prywatnego, o swych problemach oraz relacjach, jakie midzy nimi istniay,
informowali spoeczno czytelnicz, gdy prawo i s t n i e n i a wsplnoty
odbiorczej jest z reguy o b i e k t y w n s p o e c z n d e t e r m i n a n t wszelkich dziaa pisarskich8. Utwory, zawierajce echa osobistych przey modych wwczas poetw, zawiadczajce o wybranych momentach i wydarzeniach z ich ycia osobistego, a take o emocjonalnych
wiziach, bd rozpatrywane pod ktem poetyki przyjacielskich rozmw
utrwalonych pirem. Wyodrbnione zostan wtki bezporednio lub aluzyjnie podejmowane w wierszach oraz cechy stylistycznej tonacji patronujcej
owym wypowiedziom, przeznaczonym wprawdzie do publicznej wiadomoci, lecz operujcym gwnie poredni form odwoa do biografii obu autorw. Celem rozwaa prowadzonych na kanwie lirykw, ktre Knianin
i Zabocki nawzajem do siebie kierowali, jest rwnie prba odtworzenia literackiego zapisu ich portretw wyaniajcych si z omawianych utworw,
sytuacji, w jakich toczyli rozmowy, a take tematyki owych dialogw. Lektura wierszy skadajcych si na poetyck korespondencj prowadzon przez
obu autorw zmierza rwnie do przyblienia osobowoci twrcw oraz
wskazania jednostkowego i konkretnego charakteru zachodzcych midzy
nimi relacji.
Trudno jednoznacznie ucili, ktry z literatw da pocztek tej poetyckiej korespondencji, poniewa nie zachoway si rkopimienne wersje ich
wczesnego dorobku. W druku jako pierwsza ukazaa si w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych w roku 1775 Oda do przyjaciela autorstwa
Zabockiego. Dopiero pi lat pniej twrca, skupiony ju na pisaniu sztuk
teatralnych, ponownie podj w dialog poetycki. Drugim i zarazem ostatnim wierszem bezporednio skierowanym przeze do autora Erotykw by
wiersz Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, majcy
cechy listu poetyckiego. Zabocki poprzedzi nim oper Balik gospodarski
(1780), wyznaczajc mu funkcj epistolarnej wypowiedzi dedykacyjnej.
O wiele liczniejszy jest zesp utworw, w ktrych drugi poeta prowadzi
poetyckie rozmowy z przyjacielem. Znakomita wikszo tych wierszy ukazaa si w obszernym, bo liczcym a dziesi ksig dwuczciowym zbiorze
poetyckim pt. Erotyki (1779), bdcym jak wynika z obserwacji Rolfa Fiegutha przemylanym kompozycyjnie cyklem lirycznym. Edycja, obejmujca ponad 370 tekstw, zawieraa utwory pisane w cigu kilku lat od
wydania Bajek (1776). Nie mona oczywicie wykluczy, e cz wierszy
powstaa przed opublikowaniem niewielkiego tomiku ofiarowanego ksiciu
Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu, w tym rwnie liryki, ktre odwo8

E. B a l c e r z a n: Biografia jako jzyk. W: Biografia geografia kultura literacka...,


s. 3637.

42

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

yway si do prywatnej sfery ycia obu poetw i Zabocki mg je zna, zanim trafiy do druku. Niestety, nie zachoway si rkopimienne wersje tekstw objtych dwutomow edycj z 1779 roku, pozwalajce zweryfikowa
to przypuszczenie. By moe mia w tym udzia sam autor, ktry z perspektywy czasu, w obliczu zmian, jakim podda swj warsztat twrczy, w przedmowie do pierwszego tomu Poezji (1787) bardzo krytycznie oceni wczeniejszy dorobek pisarski, nieobjty przez edycj zupen. Wstydzi si
zwaszcza Erotykw, gdzie vox, vox praeteraque nihil, piro tam suche, dziecinne, bez si i bez tego wszystkiego, co wiek Stanisawa ozdobnym czyni9.
W wydanym dwa lata po Erotykach aciskim tomiku Carmina (1781)
Knianin zamieci dwie elegie adresowane do przyjaciela Ad Franciscum
Zabocki (C I, 8; II, 12). Poetyckim darem dla druha by ponadto zawarty
w Wierszach (1783) cykl funeralny ale Orfeusza nad Eurydyk, poprzedzony wierszem dedykacyjnym skierowanym do Zabockiego. Przyjacielski dialog w pewnej mierze obejmuje rwnie te utwory, w ktrych znajduj si
porednie nawizania do uwag i refleksji lub pewnych obrazw poetyckich
i wyrae zawartych w innych wierszach obu poetw.
Warto nadmieni, i w pniejszym, puawskim okresie Knianin napisa wiele utworw skierowanych do osb, z ktrymi rwnie czyy go bliskie wizy. Adresatami jego wierszy byli m.in. Karol Berken, Jzef Szymanowski, Franciszek Karpiski, Ignacy Nagurczewski, Piotr Borzcki, Jzef
Kazimierz witorzecki, Jzef Koblaski, Stanisaw Kokocki. Znamienne
jednak, i tylko poetyckie rozmowy z Zabockim, utrwalone pirem we
wczesnym okresie twrczoci, cechowa cakowicie prywatny charakter
niezalenie od wtkw podejmowanych w utworach. Tematyka tych wypowiedzi poetyckich ostentacyjnie niemal wymykaa si historii, poniewa
Knianin porusza si prawie wycznie w krgu spraw pozostajcych poza
sfer ycia publicznego, a drugi twrca tylko w niewielkim stopniu odwoa
si do tego obszaru wczesnej rzeczywistoci.
W obu wskazanych wierszach Zabocki podj zagadnienia o charakterze
prywatnym, lecz nie tyle dokumentowa w literackiej materii wasne oraz
wsplne, przyjacielskie przeycia, ile raczej skupi uwag na podobiestwie
losw i yciowych dowiadcze. Odrbn refleksj obj niezwyky charakter przyjani czcej go z Knianinem, eksponujc si oraz rang wizi
i uczu, ktre napaway go dum, a w cikich chwilach i bolesnych dowiadczeniach byy rdem wsparcia i pociechy. W ocenie wasnego ycia
oraz przejaww przychylnoci losu zachowa w Odzie do przyjaciela optymistyczn i pogodn postaw, ktrej poetyckie ujcie przypomina refleksje, jakimi niegdy Jan Kochanowski dzieli si we fraszce Na dom w Czarnolesie
9

F.D. K n i a n i n: [Przedmowa do:] Poezje. T. 1. Edycja zupena. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1787, s. nlb.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

43

(III, 37)10. Bez alw, pretensji i narzeka pisa Zabocki o dobrach, ktre
nie stay si jego udziaem, ponad mizern kondycj materialn wznoszc
wartoci trwalsze ni krysztay, marmury i zoto spokojne ycie, przyja
i walory moralne, kryjce si pod pojciem cnoty:
Nie mam ja w swojej chatce obicia,
Drogich krysztaw, marmuru, zota,
Ale mam za to spokojno ycia,
Ktr mi jedna przyja i cnota.
Oda do przyjaciela, w. 14

Utyskiwania poety na niedostatek miay do pewnego stopnia uzasadnienie. Jego dochody w niewielkim stopniu zasilaa wsppraca z Zabawami
Przyjemnymi i Poytecznymi. Pensja pobierana za prac w Komisji Edukacji Narodowej, wynoszca w tym czasie 3000 z rocznie, nie zapewniaa mu
w peni godziwego ycia. Nie pozwalaa realizowa potrzeb materialnych
stosownych do jego statusu spoecznego, wynikajcego z penienia wanej
funkcji w instytucji pastwowej o tak wielkim znaczeniu by bowiem jednym z trzech urzdnikw w kancelarii Komisji Edukacji Narodowej. Niemay wpyw na finansowe kopoty modego czowieka miaa jednak jego
niegospodarno i rozrzutno11.
Optymistyczn myl patronujc wyznaniu zawartemu w przytoczonym
fragmencie wiersza mona powiza z dobrodziejstwem pewnej stabilizacji,
jak (po trudnych pocztkach) mody, zdolny i ambitny twrca osign
w stoecznym rodowisku dziki poparciu i opiece ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego. W tej sytuacji nie dziwi fakt, i w przyjaznym i bardzo
10 Zob. J. K o c h a n o w s k i: Na dom w Czarnolesie. W: I d e m: Fraszki. Oprac.
J. P e l c. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1991, s. 133134. BN I, 163.
11 Dla porwnania warto przypomnie, e Knianin za prac w Bibliotece Zauskich
otrzymywa miesicznie 108 z, a po rezygnacji z tej posady kadego miesica wypacano mu
uposaenie emerytalne w wysokoci 600 zotych. Jego pensja na dworze puawskim w roku
1793 wynosia 1500 zotych, ale przypuszcza si, e w latach wczeniejszych bya wysza.
Zob. W. B o r o w y: Wstp. W: F.D. K n i a n i n: Wybr poezji. Oprac. W. B o r o w y.
Wrocaw 1948, s. 9. BN I, 129; T. M i k u l s k i: Knianin w Bibliotece Zauskich. W: I d e m:
Ze studiw nad Owieceniem. Zagadnienia i fakty. Warszawa 1956, s. 236.
O obiektywnych i subiektywnych przyczynach oraz skutkach finansowych kopotw Zabockiego wwczas, a take pniej wspomina Grmberg w licie do Jana Bogusawa Richtera: W tym czasie najbardziej cierpia wielkie niedostatki i takie ubstwo w garderobie, e
majc honor prezentowania si na pokojach generaa ziem podolskich, przed wybieraniem
si na bale wieczorne, crowa sam sobie najpotrzebniejsz do przystrojenia si przystojnego
odzie. [...] Ubstwa tego przyczyn bya maa pensja Zabockiego w Komisji Edukacyjnej
i nieumiejtno kalkulacji, przez co do dugw zacignitych na dworze na garderob przybyway nowe i wiele mu kopotw czyniy. (Wyjtek z listu P. Grmberga do P. Jana [Bogusawa B.M.] Richtera. Cyt. za: J. P a w o w i c z o w a: Aneks do Kalendarium [ycia
i twrczoci B.M.]. W: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 5..., s. 424).

44

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

pochlebnym pozbawionym jednak przesady i nachalnego panegiryzmu


wizerunku generaa ziem podolskich jako mdrego, hojnego i dobroczynnego pana pobrzmiewa wyrany ton autentycznej, spontanicznej wdzicznoci
oraz serdecznoci, podobnie jak w innych wierszach, ktre w tym okresie
Zabocki powici przedstawicielom domu Czartoryskich12:
Zna mi pan mdry, co, swymi dary
Dwignwszy los mj, nie da innj
Po sercu wdzicznym dla si ofiary;
Do na tym, e sam jest dobroczynny.
Rzadki- to przykad, mj przyjacielu,
Co niewystawna hojno w tym wiecie!
On przecie jeden wzorem jest wielu,
Daje, nie zdziera, wspiera, nie gniecie.
Oda do przyjaciela, w. 512

Aby jednoznacznie skonkretyzowa, do kogo odnosi si pochlebne wyraenie pan mdry, Zabocki opatrzy je stosownym przypisem: Ks[i]
Adam Czartoryski, genera ziem podolskich. Nietrudno si te domyli,
z jakiego powodu z pochwa ksicia poeta zwrci si do swego przyjaciela. Od Knianina, ktry rwnie by podopiecznym uczonego mecenasa,
oczekiwa, by moe, potwierdzenia susznoci wasnych sdw i opinii na
temat generaa ziem podolskich jako zacnego i szlachetnego czowieka, ktry wspiera utalentowanych, lecz niemajtnych ludzi:
Z tych i ty grona, luby Franciszku,
Bdc na celu paskiej szczodroty,
Pod jego okiem yjesz w zaciszku,
Pren kopotw, trosk i zgryzoty.
Oda do przyjaciela, w. 1720

W przywoanej strofie, na co przed laty zwrci ju uwag Wacaw Borowy w studium powiconym Erotykom, po raz pierwszy pojawi si charakterystyczny, a przy tym dowcipny rym Franciszku w zaciszku, ktry
pniej Knianin kilkakrotnie powtrzy w swych wierszach poprzez tytu
lub porednio adresowanych do przyjaciela. Wspomniany przez Zabockiego zaciszek mona, jak si wydaje, czy z domem Czartoryskich (w nastpnych latach byy nim dla Knianina rwnie wiejskie rezydencje opiekunw). To wanie tu mody, wraliwy poeta po trudnych pocztkach pobytu
w stolicy, po okresie wspierania go przez Naruszewicza, odnalaz oaz bez12

Por. J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki (17521821). W: Pisarze polskiego


owiecenia. T. 1..., s. 689.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

45

pieczestwa i spokoju. Do korzyci, jakie pod opiek ksicia (pod jego


okiem) stay si udziaem przyjaciela, Zabocki aluzyjnie nawiza w ostatnim wersie przytoczonej strofy.
By moe refleksje zawarte w tej wanie odzie Knianin przypomnia
Zabockiemu w biesiadnym utworze Ukontentowanie (E IV, 4), przekonujc
o potrzebie akceptacji wasnego stanu kondycji yciowej wyznaczonej
z woli nieba i zadowolenia si tym, co zostao im dane.
Bdmy kontenci ze swojego stanu,
Precz std starania i zgryzoty chore!
[...]
Nie mylmy wicej, a nili potrzeba,
Do nam na szczodrej mecenasa asce.
Mamy z niej dla si i soli, i chleba,
Za c kry czoo w pospnoci masce?
By, nie wiem, zysku jak wiele naliczy,
Nigdy dz twoich nie bd ostatki.
Wicej ma Pan Bg, nieli uyczy;
Da na potrzeb, da i na przypadki.
Ukontentowanie (E IV, 4), w. 12, 1724

Serdecznym tonem, zdradzajcym pogod ducha oraz pene optymizmu


usposobienie, zaleca przyjacielowi umiarkowanie w daniach i pretensjach
wobec losu, a jednoczenie przekonywa, i rdem szczcia nie jest gromadzenie dbr (bo tych nigdy do przy sabociach ludzkiej natury), lecz
umiejtno czerpania zadowolenia oraz radoci z najmniejszych nawet
oznak ludzkiej i boskiej przychylnoci.
Z myl o wsplnych dowiadczeniach yciowych, Knianin aluzyjnie
odwoa si w Ukontentowaniu (E IV, 4) do opieki ze strony Adama Kazimierza Czartoryskiego uy nawet podobnego sformuowania. Zawart
w Odzie do przyjaciela uwag Zabockiego na temat paskiej szczodroty
zastpi refleksj powicon szczodrej mecenasa asce. Wydaje si jednak, i w poetyckiej wypowiedzi autora Erotykw na temat hojnoci ksicia
generaa oraz w pytaniu skierowanym do przyjaciela pobrzmiewa agodna
ironia i z lekka artobliwy ton. Wyrazem mecenasowskich ambicji i dziaalnoci Czartoryskiego byo bowiem nie tyle materialne, finansowe wspieranie podopiecznych, ile raczej inspirujcy twrczo patronat intelektualny,
a take pomoc (nierzadko w formie protekcji) w zdobywaniu urzdniczych
stanowisk oraz innych posad stanowicych rdo utrzymania. Przykadem
choby sam Knianin, ktremu praca w Bibliotece Zauskich z porczenia
ksicia zapewnia doywotnie uposaenie emerytalne. Z kolei Adamowi Naruszewiczowi genera ziem podolskich umoliwi pozyskanie mecenasow-

46

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

skiej opieki Stanisawa Augusta, przedstawiajc go w 1764 roku nowo obranemu krlowi13. Ksi Czartoryski zapewnia take niektrym osobom
zajcie w swym domu lub przydziela obowizki we wasnym gabinecie.
Trudno sprecyzowa, na ile jego opieka bya szczodra dla Zabockiego
i Knianina poetycka wypowied pierwszego twrcy skania raczej do
ostronoci w jej szacowaniu. Uwaga na temat soli i chleba kojarzy si nie
tyle z dostatnim bytem, ile raczej zaspokajaniem podstawowych potrzeb.
Analogiczny wydwik ma, jak si wydaje, wyraona w liryku nadzieja na
popraw materialnej kondycji czona ju nie z osob mecenasa, lecz
z przychylnoci nieba. Moliwe, i do sformuowania tych refleksji skoni
Knianina wiersz Zabockiego Duma ubogiego literata. W utworze, opublikowanym w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych (1775, T. 12, cz. 1), poeta narzeka na ciki los i bied ludzi pira, daremnie oczekujcych uczciwego wynagrodzenia za swj pisarski trud:
Gdy czytam pd mej pracy, com ni, wieszcz ubogi,
Drzyma w kcie nieznanym i ziemskie czci bogi,
Upatrujc jakiego zysku promyk lichy,
I pacz mnie rzewny bierze, i niewczesne michy.
Duma ubogiego literata, w. 14

W przyjacielskich rozmowach poetyckich obaj twrcy, co zrozumiae,


powicali uwag swym yciowym dowiadczeniom, zasadniczo nie podejmowali natomiast problemw, jakie niosa z sob historyczna rzeczywisto
tego czasu. Powstaje jednak pytanie, czy taka decyzja wynikaa z braku chci i ambicji wpywania na bieg wypadkw, czy raczej bya konsekwencj
sceptycznej, lecz realnej oceny wasnych moliwoci oraz szans w tym
wzgldzie? Pewnych wskazwek dostarczaj refleksje, jakie Knianin zawar
w Ukontentowaniu (E IV, 4). Wspomnia wprawdzie o kilku oderwanych
faktach z midzynarodowej areny politycznej, o ktrych w dziale nowin donosia wczesna prasa, nie opatrzy jednak tych informacji adnym komentarzem. Co wicej, przypominajc o nich przyjacielowi, wyranie je bagatelizowa, jako wieci dla nich obu mao wane, nieistotne:
Do czego nam te zdadz si powieci,
e si Algierczyk uciera z Hiszpanem,
e straci Anglik okrtw trzydzieci,
e si kojarzy Moskwa z Muzumanem?
Ukontentowanie (E IV, 4), w. 58

13

Zob. W. Z a r z y c k i: Biskup Adam Naruszewicz luminarz polskiego Owiecenia. Lublin


1999, s. 2830.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

47

Z wikszym zaangaowaniem emocjonalnym odwoa si wprawdzie


Knianin do bolesnych dowiadcze narodu, wynikajcych z dziaa
pastw zaborczych14 i wicych si ze staym zagroeniem ze strony Prus
oraz Austrii, lecz pod znakiem zapytania postawi sens podejmowania
owych powieci w rozmowie z przyjacielem i zamartwiania si nimi.
Odciga uwag Zabockiego od polityki, ktra absorbowaa jego uwag
od myli o zaborcach pldrujcych ojczyzn i ludziach rzdzcych krajem.
Otwarcie, cho nie bez ironiczno-artobliwego dystansu (o czym wiadczy
m.in. uwaga dotyczca osb odpowiedzialnych za losy ojczyzny), Knianin
zrezygnowa z poddawania rozwaaniom spraw, na ktrych bieg i tak obaj
z Zabockim nie mieli adnego wpywu. Odwoujc si porednio do stoickiej formuy zotej miernoci, radzi przyjacielowi, by zadowolili si i cieszyli tym, co los im zesa czc ich przyjani i dobrodziejstwem opieki
wsplnego mecenasa.
W poetyckiej materii wierszy powstaych w okresie okoo trzech lat i zamieszczonych w Erotykach Knianin z zadziwiajcym zaangaowaniem
utrwala przeyte z przyjacielem chwile i wydarzenia (zarwno radosne, jak
i bolesne) oraz prowadzone z nim rozmowy15. Chocia pozostawa z nim
w bezporednim, bliskim kontakcie, wykazywa bardzo siln potrzeb pisania o tych dowiadczeniach, udzielania rad, przestrzegania i pocieszania,
jednym sowem dzielenia si z nim wielorakimi przemyleniami. Owe liryki
stanowi literack dokumentacj wybranych faktw z prywatnej sfery ycia
obu twrcw z akcentem pooonym na sposobie ich przeywania, postrzegania i poddawania refleksji przez Knianina. Konkretyzujc w Erotykach niektre fakty i zdarzenia na forum publicznym, autor odebraby im
cile osobisty wymiar i charakter, jaki miaa jego twrczo we wczesnym
okresie. By moe wanie dlatego poeta nie opatrzy ich objaniajcym komentarzem w przypisach, jak uczyni to pniej w odniesieniu do utworw
14 Ma od elegijn na wolno, ktrej nie mamy nazwa Rolf F i e g u t h utwr Do
Bugu (E IV, 28), w ktrym Knianin zawar aluzje do wspczesnych nieszcz kraju po
pierwszym rozbiorze. (Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 138).
O powizaniach licznych wierszy zamieszczonych w Erotykach z rnorodnymi realiami odnoszcymi si do wczesnej rzeczywistoci pisa ju Wacaw B o r o w y w rozprawie W cypryjskim powiecie. W: I d e m: Studia i rozprawy. T. 1. Przygotowali do druku T. M i k u l s k i,
S. S a n d l e r, J. Z i o m e k. Wrocaw 1952, s. 9597.
15 W pamitnikarskich zapiskach na temat pniejszego okresu ksi Adam Jerzy Czartoryski zwrci uwag na znamienn dla Knianina skonno do spontanicznego utrwalania
pirem pewnych sytuacji i postaci. We wspomnieniach dotyczcych podry ksistwa na
Woy, Podole i Ukrain w 1783 roku po mierci wojewody ruskiego pisa m.in., e towarzyszy im Julian Ursyn Niemcewicz (nadskakujcy wszystkim paniom adiutant ksicia Adama
Kazimierza Czartoryskiego) i Knianin, ktry korzysta z kadego zdarzenia lub wypadku,
by go poetycznie opisa (Pamitniki ks. A.J. Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem
Aleksandrem I. T. 1. Przekad K. S c i p i o, sowo wstpne L. G a d o n, przedmowa K. de
M a z a d e. Krakw 1904, s. 22).

48

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

z puawskiego okresu, zamieszczonych w trzytomowych Poezjach


(17871788)16. Wtedy jednak zmieniy si nie tylko tematyczne preferencje
Knianina, ale take realizowane w utworach jego przekonanie o funkcjach
poezji i roli poety.
W caym lirycznym cyklu autor Erotykw wielokrotnie przywoywa
imiennie Zabockiego w swych utworach, zwracajc si do ciepo, serdecznie, a nierzadko artobliwie (Franciszku, miy Franciszku, Zabosiu)
lub piszc o nim familiarnie jako o Franku. Analogiczn funkcj peni apostrofy: przyjacielu, przyjacielu miy, bracie, miy bracie, bracie mj
miy, drubo. By moe Zabockiego mia rwnie Knianin na myli
w Odpowiedzi (E IV, 26)17. Zwracajc si do kochanego Spytka, wyranie
oddziela swe osobiste dowiadczenia oraz problemy zwizane ze sfer
uczu od tematw i wtkw podejmowanych w poezji miosnej:
Czsto mi pytasz, kochany Spytku,
Co mi za profit z mojej czuoci,
e wrzd Cytery bawic przybytku,
Miosne ycie mam bez mioci?
Latam po Hybli i zrywam kwiaty,
I w Cyprze czasem odprawiam noce,
Lecz mi ni boek rani skrzydlaty,
Ni sodko-gorzkie gryzem owoce.
Odpowied (E IV, 26), w. 18

Niezalenie od tematyki wierszy imienne zwroty do przyjaciela i nacechowane emocjonalnie, oglne apostrofy s wyranym sygnaem kontynuowanych lub rozpoczynanych z nim rozmw ujtych w poetycki ksztat. Pobrzmiewa w nich ton serdecznoci, a niekiedy artobliwej poufaoci
i familiarnoci wyranej zwaszcza wtedy, gdy Knianinek zwraca si
do Zabosia. W przyjacielskich wierszach autora Erotykw przedmiotem
refleksji byy nie tylko problemy zakorzenione w biografii obu literatw, ale
take zagadnienia podejmowane w utworach przez niego tumaczonych lub
parafrazowanych. Sygnaem wczania cudzych rozwaa w obrb poetyckich rozmw z przyjacielem czyni Knianin zarwno imienne, jak i oglne
zwroty do niego.
W wierszach adresowanych bezporednio lub porednio do Zabockiego
autor Erotykw nie podejmowa szerzej problemw zwizanych z wasnym
pisarstwem. Dwukrotnie tylko, w wierszu Ukontentowanie (E IV, 4) i Z Katulla (E IV, 16), wspomnia o zainteresowaniu twrczoci Safony, artobliwie okrelajc antyczn poetk mianem kochanej Greczki. Natomiast
16
17

Zob. B. M a z u r k o w a: Literacka rama wydawnicza..., s. 123130.


R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 137.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

49

tematem poetyckich rozmw z przyjacielem czyni wasne uczucia, pragnienia, tsknoty, niepokoje i skrywane przeycia. Dzielc si z nim refleksjami
i dowiadczeniami, nierzadko ujmowa swe wypowiedzi w artobliwy nawias.
W utworze Sen ciekawy (E III, 16) z du doz humoru i sarmack fantazj zdawa mu relacj ze swych dotkliwych przey w krainie Morfeusza.
Odwoujc si artobliwie, podobnie jak w poetyckiej parafrazie Z Anakreonta (E III, 34), do schematu snu wrebnego, prosi Zabockiego o wyjanienie na opak sensu onirycznej przygody: mio by mi zjada, / By tak napada18. W zachcie skierowanej do Zabockiego w ostatniej strofie
wyranie sugerowa dowcipn, humorystyczn tonacj przyjacielskiej rozmowy, ktra peni w utworze funkcj kompozycyjnej klamry, poprzedza bowiem i zamyka relacj z onirycznej sfery. Proba o pomoc we waciwej interpretacji snu dotyczcego przey miosnych wizaa si z uznaniem
rozmwcy za autorytet w tej dziedzinie, za osob uprawnion do objanienia wrebnej mocy opisanych zdarze, dowiadczonych we nie. By moe
zatem w wierszu, jak stwierdzi Stanisaw Paluchowski19, zawarta bya aluzja do licznych miostek i romansw Zabockiego.
Form poetyckiego artu ma take krtki utwr Z Katulla (E IV, 16), dotyczcy ukochanych oczu Dafne, ktre mogyby porni przyjaci. Zabawowy charakter owego erotyku, w caoci utrzymanego w apostroficznym
toku, jednoznacznie zapowiadaj wprowadzone do pierwszej strofy, artobliwie i familiarnie brzmice (wskutek zdrobnienia) formy nazwisk obu
poetw.
Chcesz-li, Zabosiu, aby Knianinek
Winien ci by swoje oczy?
Lub, jeli droszy mie upominek,
Nad jego podasz oczy?
Z Katulla (E IV, 16), w. 14

Sytuacj swobodnej, zabawnej rozmowy konstytuuj w utworze gwnie


pytania bezporednio (imiennie i poprzez grzecznociowy zwrot) skierowane do przyjaciela, zachcajce go niejako do podjcia dowcipnego dialogu
z podtekstem. Analogicznej funkcji mona by si dopatrywa rwnie w radach, a zarazem probach adresowanych do tego konkurenta w admirowaniu ukochanych oczu, bdcych przyczyn toczcej si gry czy te rywalizacji. Przemawiajc poufaym tonem, do ktrego daj prawo jedynie bliskie
i serdeczne wizi, Knianin nie uchyli rbka tajemnicy, do jakich konkret18
19

Zob. blisze uwagi na temat obu wierszy w czwartym rozdziale ksiki.


S. P a l u c h o w s k i: Knianin i Zabocki w stosunku do siebie i dworu Czartoryskich...,

s. 14.
4 Na ziemskich...

50

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

nych sytuacji i zdarze odwoa si w utworze. Aluzyjnie, ale dyskretnie napomkn jedynie o takich szczegach ycia osobistego, ktre byy zapewne
znane tylko jemu i adresatowi poetyckiej wypowiedzi.
Autorefleksji, wiadczcej o umiejtnoci zdystansowania si wobec
wasnej osoby, Knianin da natomiast wyraz w utworze Sabo ludzka
(E V, 29), odkrywajc przed kochanym Franciszkiem swe prawdziwe oblicze dalekie od przyjmowanej na zewntrz, beznamitnej pozy, wolnej od
pragnie i pozbawionej naturalnych odruchw serca. Z nieukrywan, lecz
agodn ironi pisa o yciowej nieprzydatnoci stoickich wskaza, nakazujcych tumi uczucia i zbroi si w chodn emocjonalnie, wewntrzn
cnot. W zarysowanym autoportrecie wyeksponowa rozdwik midzy rzeczywistymi, lecz skrztnie skrywanymi w gbi serca pragnieniami oraz
uczuciami a przywdziewan dla wiata i ludzi, powiadczan pirem mask
hartownej zbroi uczuciowej obojtnoci.
Nie wierzaj temu, kochany Franciszku,
Z czego si chepi i fortunnym sdz,
Jakobym nie czu nic w moim zaciszku.
Oj mam i czuj niepozbyt dz!
dz, co w srogim czstokro zapale
Rani m dusz i nieznacznie gubi,
A cho si czasem z mej cnoty pochwal,
Inak myl czuje, a inak si chlubi.
Sabo ludzka (E V, 29), w. 1320

Mimo artobliwych akcentw, jakie Knianin wprowadzi do rozwaa


powiconych wasnej osobie i szerzej: ludzkiej naturze, skonnej do korzystania z daru mioci, w poetyckiej wypowiedzi mona uchwyci take
szczer i powan myl, z ktr wie si poczucie emocjonalnego niespenienia, a rwnoczenie silne pragnienie dowiadczenia prawdziwego
uczucia. Zwiastunem obu tych wtkw jest w wierszu retoryczne pytanie:
Czy to by moe, by nie czuo serce? (w. 12). Aluzyjnie nawizuj do
nich rwnie refleksje Knianina nad skrywanymi przeze emocjami i namitnociami, niepodlegajcymi wadzy rozumu. O niespenionych uczuciach, bdcych rdem tajonych przed wiatem, bolesnych dozna wewntrznych, pisa rwnie w adresowanym do Zabockiego wierszu Do
druby (E X, 20). W przyjacielskim wyznaniu dotyczcym skrywanej w sercu dotkliwej mioci oraz samotnego zmagania si z cich ran brzmi
ton autentycznego cierpienia:
C tedy pocz? Ja, chocia od celu
Myli nie zwrc i czu nie przestan,

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

51

Nie majc jednak na ten cios fortelu,


Bd w milczeniu cich tai ran.
Przywykem dobrze ukrywa i znosi
Mylne a dotd w mym yciu nadzieje,
O rzeczy drogie nie miem nigdy prosi,
Widzc przeciwne mych losw koleje.
Do druby (E X, 20), w. 2128

W przytoczonej wypowiedzi poetyckiej Knianin nie zawar pomysowych konceptw, jak czyni to w wielu innych wierszach dotyczcych zmaga lirycznych bohaterw z Kupidynem. Nie ma tu onglowania motywami
nawizujcymi do mitologicznego schematu ujmowania miosnych zapaw. Jest w zamian agodny smutek, dotkliwa samotno i wymowne,
wzruszajce milczenie. Z gorycz odwoa si rwnie poeta do czcych
go z przyjacielem yciowych dowiadcze i niepowodze. Piszc o znoszonym wsplnym stanie Nieszczcia, smutku i okropnej doli (w. 10), z determinacj odegnywa si od przeszoci, w ktrej obaj nie zaznali przychylnoci losu:
Co ju nam zeszo, nie wspominaj o tem,
Nie wart los przeszy jest naszej pamici,
Zaprawny bowiem ci i kopotem,
Zdradza nadzieje, a mie tru chci.
Do druby (E X, 20), w. 58

Gorzkie refleksje nad niedostatkami losu dzielonego z przyjacielem nie


przeszkadzay Knianinowi w utrwalaniu radosnych chwil i przey, ktre
byy im wsplnie dane. W niektrych wierszach mona by si dopatrywa
poetyckiego zapisu czasu spdzonego z druhem, zabaw okraszanych trunkami. Autor Erotykw wielokrotnie zachca do nich przyjaciela przekonujcymi argumentami, przy okazji odkrywajc swe drugie oblicze, wasne
upodobania, pogodne usposobienie i zmysow, chonn wrae natur.
W Ukontentowaniu (E IV, 4) owym namowom i zachtom patronuje epikurejski i anakreontyczny duch, pozbawiony jednak elementw hedonizmu.
Jdrzeju! ywo podaj smyczek panu.
Zabrzmij, Zabosiu, w sodk wildamor.
[...]
We no miosny instrument do rku,
A zarnij co nam sfornie a wesoo;
Czeka ju ucho na wdzik twego brzku,
Twarz si raduje, wypogadza czoo.
4*

52

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Mia po stokro w tej rozrywka ciszy,


Gdzie mi tak sodko twoje echta granie,
Myl si usypia, serce z lekka dyszy,
Zmysy rozbiera ukontentowanie.
Ukontentowanie (E IV, 4), w. 34, 2532

Czynic Bachusa wspuczestnikiem zabaw i rozmw prowadzonych


w biesiadnym gronie, Knianin z humorystycznym zaciciem nakania
przyjaciela nie tylko do wychylenia kielicha, ale take do ucieszenia caego
towarzystwa przyjaznymi dla ucha, sodkimi dwikami instrumentu. Sam
rwnie chonny by muzycznych wrae wyzwalajcych rado i pogod
ducha, bdcych rdem przyjemnych dozna emocjonalnych20.
Podobnie skomponowany zosta utwr Z Alceusza (E III, 8), ktry
wprawdzie nie zawiera imiennej apostrofy do Zabockiego, lecz jak si
wydaje porednio rwnie mg by do niego adresowany. Poetyck
wypowied skierowan do przyjaciela Knianin poprzedzi dwiema strofami o charakterze refleksyjnym, filozoficznym. Rozpocz wywd od penego
powagi retorycznego pytania, mentorskim tonem akcentujc potrzeb przyjmowania aktywnej postawy wobec przeciwnoci losu oraz dotkliwych dowiadcze yciowych i nieszcz. Podkreli konieczno stawiania czoa
kaprynej Fortunie nie tylko przez hart i pogod ducha, ale take rozumow perswazj.
Czy jue zaraz, gdy przeciwno trudzi,
Mamy nieszczciu wzda umys i serce?
Podych to tylko jest gatunek ludzi,
Ktrych los nka w smutnej poniewierce.
Nie trzeba zemu ustpowa nigdy,
Musi z nim walczy yjcy na wiecie.
Smutkiem nic czowiek nie dokae i gdy
Bardziej si trapi, bardziej bieda gniecie.
Z Alceusza (E III, 8), w. 18

Przestrodze przed pograniem si w smutku w obliczu przykrych i bolesnych zrzdze losu towarzyszy w utworze zalecenie przeciwstawiania si
20

O upodobaniach Knianina do pogodnej muzyki, agodnych i spokojnych dwikw


wydawanych przez dawn lutni basow pisa w pamitnikach jego przyjaciel Ignacy Jaksa
Bykowski, wspominajc swj pobyt w wiejskiej rezydencji Czartoryskich w Woczynie
(1778): A ja nawzajem grywaem mu na teorbanie, co on mocno lubi. Cyt. za: H. K o s i e n k o w s k a: Ignacy Jaksa Bykowski (1750po 1818). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 2.
Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1994, s. 516. O przyjacielskich
i literackich zwizkach Knianina z Bykowskim zob. rwnie: T. T u r o w s k i: Bykowski
Ignacy Jaksa (1750po 1818). W: Polski sownik biograficzny. T. 3. Krakw 1937, s. 162163.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

53

zu i nieszczciom, ktre dotykaj czowieka. W duchu stoicyzmu poeta


przekonywa te adresata poetyckiej wypowiedzi o koniecznoci zachowania pogody ducha, yciowego optymizmu i radoci mimo niepowodze
i przeciwnoci. Powany ton pocztkowych partii wiersza znika jednak, gdy
Knianin przechodzi do wskazywania praktycznych sposobw ochrony
umysu i serca przed skutkami biedy i nieszcz. Podporzdkowujc poetyck wypowied konwencjom pieni biesiadnej, autor uzna Bachusa za
najlepszego medyka na dolegliwoci i uciliwoci ycia, ble i frasunki,
a dobry trunek za najskuteczniejsze lekarstwo na wszelkie zgryzoty. W duchu epikurejskim gosi te pochwa wizw przyjani zacienianych w biesiadnym gronie. Z entuzjazmem przekonywa przyjaciela o susznoci
swych sdw, powoujc si na przynalene im prawo modoci do cieszenia si yciem i korzystania z jego urokw:
Bracie mj miy! jeszczemy to modzi,
Mech si nam wsem dopiero wyrzuca.
Nieche si uy tego czasu godzi,
Ktry zazwyczaj cieszy, nie zasmuca.
Z Alceusza (E III, 8), w. 1316

Potrzeb wsplnej, beztroskiej zabawy Knianin motywowa rwnie nakazem przyjani wiernej zarwno wtedy, kiedy szum we bie, jak
i w zupenym rozumie. Wedle formuy mio szale, kiedy czas po temu,
patronujcej biesiadnym utworom nie tylko czarnoleskiego mistrza, z poczuciem humoru zachca te adresata pogodnej wypowiedzi do mdrego
korzystania z dobrodziejstwa trunku:
cisa nas przyja poczya mile,
Ujwszy w klub umysy przyjemn,
A zatem wdziczne pdmy krotofile,
Ja z tob wes, a ty wes ze mn.
Popijaj, bracie, gdy popija bd,
Kiedym ja mody i ty bd modzieniec;
Ty do swej duszki, ja do mej przysid,
W na skro i ty, gdy ja wo wieniec.
Kiedy szum we bie, a zapa przy szumie,
I ty zarwno chciej ze mn poszali,
Lecz znw, gdy bd w zupenym rozumie,
I ty te pomnij swj rozum ocali.
Z Alceusza (E III, 8), w. 1728

Aur wsplnej zabawy wsptworz w wierszu elementy bachiczne (popijanie trunku, zdobienie skroni wiecami), a take konkretyzacja biesiady,

54

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

w ktrej uczestnicz rwnie kobiety. Bliski i miy dla obu stron charakter
wizi czcych poetw zosta oddany przez paralelne konstrukcje w drugiej i trzeciej strofie. Dziki temu akcentowana jest wsplnota ich dowiadcze oraz zachowa w biesiadnym gronie. Pogodny charakter utworu wynika z wyraonej w nim radoci ycia, witalnoci, chci miego spdzenia
czasu w dobrej komitywie, a take modzieczej beztroski. W artobliwym
liryku Knianin nie poczy pocztkowych partii wiersza z adnym konkretnym faktem czy dowiadczeniem, wskutek czego owe przemylenia nabray charakteru oglnej refleksji o filozoficznym podtekcie. Nie mona
jednak wykluczy, i zachcajc miego brata i samego siebie do korzystania z przywilejw modoci, do porzucenia w przyjacielskim gronie myli
o troskach, blach i zgryzotach, mia na uwadze jakie konkretne powody
smutku i przygnbienia.
Wrd potencjalnych przyczyn znalazyby si zapewne uczuciowe perypetie Zabockiego i zwizane z nimi przeycia osobiste. Nie mona jednak
bezkrytycznie (jak uczyni to niegdy Stanisaw Paluchowski) wiza z jego
osob wszystkich lirykw, w ktrych sowa pocieszenia i przyjacielskie rady
cz si z podejmowanym wielokrotnie w Erotykach motywem nieszczliwej mioci oraz nieobecnoci, utraty lub mierci ukochanej. Tak decyzj
uzasadnia natomiast pojawienie si w wierszach jeszcze innych przesanek,
np. imiennych apostrof lub wyranych odwoa biograficznych.
Aranujc w wierszach dialogi z Zabockim, Knianin kilkakrotnie sugerowa wyranie, i poetyckie wypowiedzi stanowi kontynuacj rozmw
prowadzonych z przyjacielem w zwizku z jego skonnoci do miostek
i romansowych przygd. Czyni mu wymwki i artobliwie napomina za
niestao uczu, ktrej skutkiem byo, jeli wierzy sowom zawartym
w Sabym przedsiwziciu (E III, 12), cige popadanie w skrajne nastroje.
Z cieniem pretensji zarzuca przyjacielowi, i nie wywiza si z obietnicy
dotyczcej zaprzestania miostek:
Gdzie owa, bracie, stao przedsiwzita?
Kupid ci znowu w swoje wichli pta,
Do Kasi wdzicznej od powabnej Zosi
Mio przenosi.
Darmo! nie moesz, mj miy Franciszku,
By filozofem w ustronnym zaciszku.
Mio ci serce od kta do kta,
Gdzie stpisz, plta.
Sabe przedsiwzicie (E III, 12), w. 18

Pogodny charakter przestrg wynika nie tylko ze wskazania walorw


Kasi i Zosi (wdziczna, powabna), bdcych powodem wewntrznych

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

55

niepokojw oraz rozterek przyjaciela, ale take z przywoania postaci Kupidyna i jego broni obezwadniajcej czowieka, tzn. pt mioci. Pokpiwa te
Knianin nieco z filozoficznej pozy, jak miy Franciszek, przywdziawszy
mask stoickiej obojtnoci wobec dowiadcze losu, przyjmowa po kolejnych, niefortunnie zakoczonych zwizkach miosnych: Zosi straciwszy,
miae by szczliwy, / A si znw mieszasz, filozofie tchliwy (w. 1718).
Tonem mentorskim, a przy tym sceptycznie ocenia rwnie deklarowan
przez przyjaciela stao w nowym uczuciu, ktre wwczas zawadno jego
sercem i umysem. Nazwanie afektw miosnych chuci, ktra pali, dalekie jest od kurtuazji, lecz dopuszczalne w rozmowie z blisk osob
a waciwie w reprymendzie udzielanej druhowi:
Wszake niedugo pali chu czowieka.
Znowu mi bdziesz filozof Seneka,
Gdy ci myl nowa lub przypadek zgasi
Mio do Kasi.
Sabe przedsiwzicie (E III, 12), w. 2528

Nie mona te wykluczy, e wanie skonny do miostek Zabocki by


przyjacielem, ktremu Knianin w jednym z ostatnich wierszy pomieszczonych w trzeciej ksidze Erotykw udziela ujtej artobliwie przestrogi
w sprawie podjcia decyzji o oenku. W utworze Z francuskiego (E III, 35)21
z wyranym podtekstem humorystycznym zaleca w owym wzgldzie zarwno sobie, jak i niewskazanemu imiennie adresatowi, wielk rozwag
oraz roztropno. Owe postawy zostay dowartociowane autorytetem wieku i dowiadczenia, a take wiedzy zaufanych, jak sugerowa poeta, lecz nieskonkretyzowanych doradcw:
Wiele skorzyci mog, przyjacielu!
Partyja, widzisz, zdarza mi si cudna,
Ale z tym wszystkim nie pieszmy do celu,
Pochwyci on, rzecz to cale trudna.
Myl tu powinna zway niepochopnie.
Rozumni ludzie, w ktrych ufam wieku,
Mwili mi tak: e to jest roztropnie,
Caluchne ycie myli nad tym czeku.
Z francuskiego (E III, 35), w. 18

21 Po raz pierwszy utwr ten, opatrzony tytuem Maestwo, z francuskiego Pana Maucroix, ukaza si w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych w roku 1775 (T. 11, cz. 2,
s. 310). Jeli zatem intencjonalnym adresatem wiersza by Zabocki, to wanie wskazany
liryk daby pocztek przyjacielskiej korespondencji poetyckiej.

56

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Trudno oceni, na ile realne odniesienie miay zawarte w wierszu zapewnienia o planach maestwa, poczonych z wymiernymi materialnie
i spoecznie korzyciami uzyskanymi po opuszczeniu kawalerskiego stanu.
Problem oenku podj rwnie Knianin w utworze Porada (E VII, 12),
majcym form poetyckiej odpowiedzi na prob przyjaciela o pomoc
w podjciu decyzji dotyczcej planowanego przeze maestwa z pann
o imieniu Kostunia. Ju pocztkowe wersy skaniaj do wniosku, i autor
wiersza, zapewne z racji wasnych dowiadcze yciowych, nie czu si na
siach, aby udzieli miarodajnych i rozstrzygajcych wskazwek we wspomnianej materii: Darmo w tym mojej zasigasz rady, / Czy moesz poj
Kostuni (w. 12). W sposb poredni zaleca jednak przyjacielowi du
ostrono w podjciu decyzji o oenku. Wymieniwszy szereg walorw
przywoanej z imienia panny: duszy liczne przymioty, urod, mi powierzchowno oraz wzbudzajcy przychylno sposb bycia, przestrzega
jednak przed zbytnim zawierzaniem tym przymiotom przy planowaniu
maestwa. Uzna bowiem owe zalety za zwodnicz mask, pod ktr
moe kry si emocjonalna pustka. Nie bez powodu wic ani sowem nie
wspomnia o uczuciach owej panny. Nie mio, lecz kruszec zoty uzna
poeta za gwarancj trwaoci wizw czcych przyjaciela z Kostuni:
Mog jej duszy liczne przymioty
Uczyni ciebie szczliwem,
Ale twj kruszec w tej mierze zoty
cilejszym bdzie ogniwem.
Mia- i grzeczna, i wcale adna,
Ale to pozr zwodniczy,
Tai jad w sercu twarz umie zdradna,
Pena po wierzchu sodyczy.
Porada (E VII, 12), w. 512

Skierowana do wsprozmwcy zachta, aby przed podjciem decyzji


o oenku w pierwszej kolejnoci rozsdnie oszacowa wasny status materialny (Naprzd dla pewnej szczcia zasady / Twojej si przypatrz fortunie, w. 34), skania do wniosku, i proszcy o rad przyjaciel nie by
czowiekiem majtnym. Cechowaa go ponadto, jak mona sdzi, niespokojna, popdliwa i pocha natura. W wierszu mowa o niestaoci uczu oraz
skonnoci do romansowania. Uwag dotyczc mioci dozgonnej mona
zatem potraktowa jako aluzj do emocjonalnej zmiennoci intencjonalnego
adresata poetyckiej wypowiedzi.
Co by mia poj, mj przyjacielu,
Uway trzeba nieponnie,

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

57

Wprzd wybra jedn spomidzy wielu,


A potem kocha dozgonnie.
Za nic jest mio i zapa szczery,
Jeeli z pochoci leci.
Prno podasz, gwiazda Wenery
Jeeli niedobrze wieci.
Porada (E VII, 12), w. 1320

W wierszu dowartociowana zostaa szczero uczu oraz trwae, emocjonalne zaangaowanie. Porednia charakterystyka adresata poetyckiej wypowiedzi w kilku zasadniczych rysach zgodna jest z wizerunkiem Zabockiego, utrwalonym w innych lirykach ze zbioru Erotykw. Trudno jednak
definitywnie stwierdzi, e Knianin do niego wanie kierowa swoje uwagi
i przestrogi, poniewa utwr nie zawiera ani imiennej apostrofy, ani wyranych odwoa biograficznych. Moliwe wic, e przyjacielskie rady dotyczyy problemw oraz rozterek, jakie byy udziaem bd konkretnego adoratora wdzikw Kostuni (Konstancji?), o ktrej mowa w utworze, bd te
innej osoby z szerszego nieco grona modych literatw, z ktrymi zarwno
Knianin, jak i Zabocki kontaktowali si w stoecznym rodowisku22.
Postaci kobiet, ktre Zabocki (jeli wierzy Knianinowi) darzy silnym
uczuciem, zostay przywoane take w innych wierszach ze zbioru Erotykw.
O pierwszej z nich, powabnej Zosi, nie wiadomo niczego konkretnego.
Kobiet o tym imieniu (wraz z Basi, Marysi i Rozet) Zabocki wspomnia
w Pieni pasterskiej. W wikszym stopniu mia jednak na uwadze, jak si wydaje, jej zalotno ni wasne uczucia: Darmo mnie moda lubi Zofija, /
22 W Zabawach Przyjemnych i Poytecznych (1777, T. 15, cz. 1, s. 7981) ukaza si
wiersz Do Kostusi, w ktrym mona zauway pewne podobiestwo do Porady (E VII, 12)
Knianina. Dotyczy ono nie tylko imienia kobiety przywoanej w obu utworach, ale take
wtkw podjtych w liryku. Mona odnie wraenie, e w poetyckiej wypowiedzi krytycznej ocenie poddane zostay przestrogi zawarte w wierszu Knianina. Wyznaniom mioci ywionej do Kostusi obdarzonej czu dusz towarzyszy wyrana deklaracja, ktra dotyczy
umiejtnego radzenia sobie z faszem i pozorami oraz stanowczego postpowania z kobietami: e u mnie zwodzi jest niczym, / e umiem bia pe kaza (w. 2728). W kilku wariantach powraca w utworze sformuowany ju w pierwszej strofie sd, e nie bogactwo
i dostatek, lecz szczero i sia uczu s gwarancj trwaoci wizw czcych zakochanego
z adresatk wiersza.

Kostusie, co nam po zocie,


Za ktrym dza dry pocha.
O naszej mylmy pieszczocie,
Ten jest szczliwy, kto kocha.
Do Kostusi, w. 14

Trudno jednak ucili, czy utwory Porada (E VII, 12) i Do Kostusi faktycznie koresponduj ze sob, tzn. ich geneza wie si z rzeczywistymi powizaniami midzy autorami, czy
te powstay niezalenie od siebie. Brak rwnie jednoznacznych przesanek do ucilenia
kolejnoci powstania tych wierszy.

58

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Darmo si sama do mnie nabija (w. 12). Bez wtpienia natomiast z przyjacielem Knianina mona czy kobiet o takim samym imieniu, wspomnian w pogodnym, rokokowym erotyku Oczta Zosi (E IX, 33). Drugi wariant tego liryku, zatytuowany Oczta Nicy, zosta wczony do Wierszy
(KiM I, 5), natomiast w pierwszym tomie Poezji Knianin kolejn wersj
owego wiersza zatytuowa Do Fr[anciszka] Zabockiego (I, 15), jednoznacznie wskazujc, kto od pocztku by adresatem poetyckiej wypowiedzi, poddawanej kolejnym zmianom. Utwr jest popisem sztuki komplementowania. Chocia poeta nie zarysowa konwencjonalnego portretu wskazanej
w tytule panny, w sposb poredni pochwali jej zalety, wdzik i urok.
Oczta Zosi, oczta ywe,
Nadto powabne, nadto zdradliwe,
Umiej czuo serc baamuci,
Cieszy i smuci.
Oczta Zosi (E IX, 33), w. 14

Knianin skupi uwag na niezwykych walorach jednego, najbardziej


wyrazistego detalu urody Zosi. Posugujc si metod kontrastu, wyeksponowa powab jej oczu oraz nieodpart, lecz zdradliw si, jaka z nich emanuje. Rysujcy si w podtekcie wizerunek adoratora baamutnej panny, popadajcego w skrajne nastroje, bliski jest portretowi kochliwego przyjaciela,
zawartemu w Sabym przedsiwziciu (E III, 12). Mio emanujca z oczu
Zosi to uczucie, ktre zwodzi i wywouje skrajne reakcje emocjonalne. Jej
obrazowym odpowiednikiem jest w liryku tworzywo mitologiczne zuchway boek wyrzuca strzay z kobiecych oczu23. Przed takim wanie
przykrym dowiadczeniem przyjaciel jest ostrzegany w wierszu, a tym samym w sposb pogodny i serdeczny zachcany do zaprzestania miostek
lub do wytrwaoci w uczuciach:
Ostrzegam ja was, o czue serca,
Kiedy ten chytry zrani morderca,
23 Jak zauwaa Mirosawa H a n u s i e w i c z, obrazy oczu jako rda wiata i ognia,
ktry siga w gb serca i zapala pomie uczucia, s echem tradycji platoskiej. Motyw promieni i wiata oczu, pojawiajcy si w naszej rodzimej poezji ju w XVI wieku, ma liczne
realizacje w erotyce barokowej, czc si nierozerwalnie z wyobraeniami o narodzinach
mioci. Przy czym w utworach renesansowych oczy jako posacy mioci nacechowane s
agodnoci, natomiast w wierszach siedemnastowiecznych autorw ogniste promienie
oczu maj moc destrukcyjn s zdobywcze, niebezpieczne i stanowi skuteczn bro kobiety w miosnym pojedynku (Promienie oczu. Z dziejw pewnego motywu w erotyce staropolskiej. W: Inspiracje platoskie literatury staropolskiej. Materiay z konferencji zorganizowanej
przez Zesp Bada Literackich nad Histori Kultury Epok Dawnych Instytutu Literatury Polskiej
Uniwersytetu Warszawskiego, 1415 padziernika 1998 r. Red. A. N o w i c k a - J e o w a
i P. S t p i e . Warszawa 2000, s. 151).

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

59

Lub si uchylcie, lub bdc miae,


Bdcie wytrwae.
Oczta Zosi (E IX, 33), w. 912

W powanej tonacji utrzymane s natomiast dwa inne wiersze, w ktrych Knianin take przywoa posta Zosi: Tren aosny (E I, 34) i Do druby (E X, 20). Nie ma jednak jasnoci i pewnoci, czy w obu utworach mowa
o tej samej osobie. Trudno rwnie jednoznacznie stwierdzi, w jakiej relacji
do biografii Zabockiego pozostaje wskazany wiersz z pierwszej ksigi Erotykw. W utworze, majcym form tkliwego i rzewnego monologu lirycznego, samotny i nieszczliwy kochanek usytuowany jest na tle czuostkowo-pasterskiej scenerii. Opakuje on bezpowrotn utrat lubej Zosie,
z ktr wiza plany lubw wiecznych. W skardze lirycznego bohatera
jednoznacznie mowa o mierci ukochanej:
Nie masz mej chluby, z ktr ja luby
Wieczne stanowi miaem.
Cios nas aony mierci nieznonj
Srogim przeci rozdziaem.
Tren aosny (E I, 34), w. 58

Kanw alw nieszcznika trafionego grotem Kupidyna i schncego


z ponnego poaru stanowi w wierszu mit o Eos i Titonosie szczliwej
parze maonkw, ktrzy dziki przychylnoci Zeusa mogli by razem na
wieczno. Zarwno temporalna konkretyzacja tej konwencjonalnej scenki,
jak i wyobraenie miejsca, w ktrym Zosi wyrok posadzi boski, take
pozostaj w krgu wyobrae mitologicznych. W deklarowanym przez lirycznego bohatera zamiarze nawiedzenia podziemnej krainy mona by si
dopatrywa aluzji do losu trackiego krla i piewaka, ktry chcia wyprowadzi ukochan on z krainy Hadesa. W Trenie aosnym (E I, 34) mowa jednak o chci zejcia do Tenaru w celu ujrzenia ukochanej, a nie wydostania
jej stamtd.
W zarysowanym z wielk starannoci obrazie brzasku, rozjaniajcego
niebo przed nadejciem dnia, miosnej tematyce wiersza zostay podporzdkowane zaczerpnite z mitologii i poddane personifikacji zjawiska
astralne wyraajce upyw czasu obraz Zorzy gubicej rane rumiece,
posta zotowosego Feba i bladej Jutrzenki majcej twarz Zosi24. W zgodzie
z normami rokokowej wraliwoci i czuoci wyrazem uczu samotnego
kochanka, jego tsknoty za ukochan i bezgranicznego alu po stracie roz24 Stosujc zabieg naturalizacji tworzywa mitologicznego w celach laudacyjnych, barokowi autorzy utworw miosnych i sielankowych zwykle ziemiankom przypisywali przymioty
bogi. Por. spostrzeenia Marzeny W a l i s k i e j w ksice Mitologia w staropolskich cyklach sielankowych. Katowice 2003, s. 9196.

60

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

koszy jedynej jest nieco teatralnie wyraana i okazywana ch rozstania si


z yciem: Ach! umys, tusz, razem i dusz / U twej zo mogiy
(w. 4344) ostatnie sowo rwnie wie ze mierci posta, ktr wspomina bohater liryczny.
Ujcie lirycznego monologu w form pierwszej osoby liczby pojedynczej
uwiarygodnia al rozpaczajcego kochanka. By moe do napisania owego
utworu Knianina zainspiroway nieszczliwe przeycia miosne Zabockiego, lecz trudno jednoznacznie je skonkretyzowa i okreli, w jakim stopniu
zostay literacko przetworzone. Gdyby odczytywa wiersz biograficznie, to
naleaoby przyj, i matrymonialnym planom, ktre przyjaciel wiza
z kobiet o imieniu Zofia, na przeszkodzie stana mier ukochanej. Wypowied lirycznego bohatera byaby zatem skarg samego Zabockiego. Czuostkowy, konwencjonalny erotyk nie zawiera jednak ani apostrof, ani adnych innych, wyrazistych odwoa pozaliterackich, dajcych podstawy do
takiej konkretyzacji wyzyskanych w nim realiw, a tym samym do czenia
intencjonalnego adresata poetyckiej wypowiedzi z osob pniejszego komediopisarza. Z podobnych wzgldw brak uzasadnionych przesanek, by
z Zabockim wiza Pasterk (E IV, 17), w ktrej paczca bohaterka skary
si na utrat Franka.
Takich kopotw nie nastrcza natomiast utwr skierowany Do druby
(E X, 20), w ktrym ju pierwsza strofa, zawierajca imienny zwrot do
wskazanego w tytule adresata, kreuje sytuacj przyjaznej i serdecznej rozmowy z blisk osob:
Prosisz o rad, mj miy Franciszku,
Prosisz o rad, c ja ci poradz?
Znasz to, i siedzc w ukrytym zaciszku,
Bez adnych praktyk lata me prowadz.
Do druby (E X, 20), w. 14

Ujte w poetyck form odpowiedzi na pytania przyjaciela i jego proby


o rad przeplataj si w wierszu z lirycznym monologiem zawierajcym
przemylenia poety nad ich wsplnym losem i dotychczasowym yciem
oraz wtek osobistych zwierze i skarg. Nie tylko imienna apostrofa, ale
take liczne bezporednie zwroty do druha oraz powoywanie si na jego
wypowiedzi (prosisz o rad, jak mwisz, powiadasz, nie wspominaj
o tem) konkretyzuj w utworze sytuacj dialogow i uobecniaj posta
miego Franciszka. Eksponujc dialogowy charakter wiersza, wyranie sugeruj nawizania do wczeniejszej wymiany opinii oraz faktycznych rozmw obu poetw.
Wprawdzie Knianin wspomnia w utworze o dotkliwej mioci,
bdcej rdem cierpienia, lecz wypowiedzi powiconej przyczynom wewntrznych niepokojw przyjaciela nie nada znamion powanej, mentor-

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

61

skiej tyrady. Z lekkim dystansem pisa o jego uczuciach do piknej Zosi,


o przeszkodach, ktre stany druhowi na drodze do szczcia (Lecz ci do
szczcia szalony przeszkodzi, / Jak mwisz, boek, to jest boek winny,
w. 1718), a take o zmaganiach druha z nadmiernie pobudzonymi emocjami, wywoanymi przez miosny ywio. Mwic o tkliwym i czuym sercu
Zabockiego, myla by moe o zbyt czstym i atwym uleganiu uczuciom
i ustawicznym przeywaniu dotkliwych skutkw zawodw oraz niepowodze miosnych. Dla rwnowagi radzi mu zatem poddanie si wadzy rozumu i zdrowego rozsdku.
Co za do ciebie, masz rozum i zdanie,
Za ich i serce niech idzie osnow.
Nie mona gwatem uici kochanie,
Muru twardego nie przebijesz gow.
Do druby (E X, 20), w. 2932

Dwa kocowe wersy przytoczonej strofy przypominaj formuy sentencyjne, dziki czemu w poetyckiej wypowiedzi wzmocniony zosta walor
prawdy uprzednich wskaza. Konsolacyjny charakter ma zalecenie poddania si przemonej sile czasu, ktry agodzi i leczy miosne cierpienia (Lub
on dopali twych reszt pomieni, / Lub te pozwoli gorczk ochodzi;
w. 5152). Szansy na ugaszenie zbytecznej wntrznoci poogi i odzyskanie przez Franciszka spokoju ducha, jasnoci mylenia oraz rwnowagi
uczu upatrywa Knianin w wyciszeniu zbyt wybujaych emocji oraz uzbrojeniu si w cierpliwo. Serdeczny i ciepy ton, jakim przemawia do
Zabockiego, a take fakt, i wczy do utworu refleksje nad wasnymi
uczuciami i pragnieniami skrywanymi przed osobami postronnymi, akcentuj osobisty, intymny charakter oraz szczero poetyckiej wypowiedzi. Potwierdzaj rwnie porednio autentyczno podjtych w niej problemw,
z jakimi borykali si obaj twrcy w yciu prywatnym.
Apostroficzn form wypowiedzi Knianin utrzyma rwnie w drugim
wariancie tego utworu, zatytuowanym Do przyjaciela (KiM I, 22). Do rozmw z druhem nawiza w sposb poredni przez pytanie c robi?
i ocen charakteru wasnej wypowiedzi masz rad przykr. Sprecyzowa
natomiast problem, z jakim zmaga si adresat utworu: Kochasz, nie bdc
kochany (w. 1), a nastpnie udzieli rwnie jednoznacznej, zdrowej rady
porzu. W nowej redakcji wiersza nie wskaza jednak imienia adresata,
nie podj wtku osobistych, intymnych zwierze i zrezygnowa z rozwaa
nad wspln kondycj yciow dzielon z druhem. Z pierwotnej wersji zachowa, z niewielkimi zmianami, jedynie dwie i p strofy, koczc liryk na
odwoaniu do historii nieszczliwie zakochanego Telemacha. Wskutek tych
zmian utwr utraci tak silnie eksponowany w pierwotnej wersji osobisty
charakter.

62

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Istnieje wiele przesanek skaniajcych do zawierzenia refleksjom Knianina na temat miosnych rozterek przyjaciela. Trudno jednak definitywnie
stwierdzi, czy Zosia przywoana w wierszu Do druby (E X, 20) bya t
sam kobiet, o ktrej poeta wspomnia w lirykach wczonych do pocztkowych ksig Erotykw. Nie mona bowiem wykluczy, e owo imi posiadao w utworze tylko konwencjonalny charakter. Podobnie rzecz si
miaa z Korynn, ktr Knianin, jeli wierzy jego wyznaniu zawartemu
w wierszu Do druby (E X, 20), darzy prawdziwym, lecz skrywanym
w gbi serca uczuciem (Bd w milczeniu cich tai ran, w. 24), ktremu
na przeszkodzie stany wzgldy materialne. Ten ostatni problem poeta wyranie sygnalizowa, przywoujc w wierszu posta Plutosa, bdcego personifikacj bogactwa25: Mnie skpy Plutus t drog zagrodzi, / Ktr bym
chcia i do serca Korynny (w. 1920).
Jeeli jednak Zosia przywoywana w kilku utworach bya t sam
osob, to nasuwa si pytanie, dlaczego wiersz Do druby (E X, 20) zosta
umieszczony dopiero w ostatniej ksidze poetyckiego zbioru, skoro we
wczeniejszych lirykach (poczwszy od ksigi III, a skoczywszy na VIII)
mowa ju bya o mioci przyjaciela do Kasi? Odpowied wizaaby si
z wnioskiem, i nie kryterium chronologiczne decydowao o usytuowaniu
wierszy przyjacielskich w obrbie Erotykw. Przemawiaj za tym z jednej
strony uwagi Teresy Kostkiewiczowej na temat usytuowania w owej edycji utworw o charakterze metapoetyckim26, a z drugiej ustalenia Rolfa
Fiegutha dotyczce kompozycji tego dziea jako obszernego cyklu lirycznego, w ktrego strukturze szczeglnie wan rol odgrywa temat poetologiczny (tzn. odnoszcy si do egzystencji poety jako podmiotu czynnoci twrczych i odnoszcy si do poezji27), powizania midzy
dziesicioma ksigami oraz tzw. grupy tematyczne, m.in. grupa wierszy na
temat Zabosia:
Wyrana puenta cykliczna jest w tym, e ostatni wiersz powicony Zabosiowi [Do druby (E X, 20) B.M.] wymienia imi wczeniejszej jego
partnerki. Taka jest charakterystyka diagez lub historii cyklicznych
25

Wskazane imi odnosio si do Hadesa, tzn. Niewidzialnego. Boga zmarych nie nazywano zazwyczaj po imieniu z obawy przed jego gniewem. Eufemistycznie mwiono o nim
Pluton lub Bogacz, aluzyjnie nawizujc do niewyczerpanych zasobw kruszcw kryjcych si pod ziemi. Symbolem bogactwa tego boga by rg obfitoci, z ktrym go przedstawiano. Zob. P. G r i m a l: Sownik mitologii greckiej i rzymskiej. Hasa prze. M. B r o n a r s k a,
B. G r s k a, A. N i k l i b o r c, J. S a c h s e, O. S z a r s k a, przedmow prze. J. a n o w s k i. Red. J. a n o w s k i. Wyd. 2. Warszawa 1990, s. 118.
26 Zob. T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny. Wrocaw 1971, s. 1415.
Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 25.
27 R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 148 (przypis 5).

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

63

ich koniec wskazuje na pocztek, a pocztek zawiera w sobie koniec, id


w kko28.

Jednym z pierwszych utworw, zawierajcych uwagi na temat uczu, jakimi pisarz po zakoczonym niefortunnie poprzednim zwizku darzy kobiet o imieniu Katarzyna (polubion przeze, jak przypuszcza Janina
Pawowiczowa, prawdopodobnie w roku 177629), byo Sabe przedsiwzicie
(E III, 12): Do Kasi wdzicznej od powabnej Zosi / Mio przenosi
(w. 34). W teje ksidze znajduje si pogodna w tonie Parodia, z Pindara
(E III, 28), w ktrej Zabocki zosta przywoany jako nadobnej Kasi kochanek. Plany mariau druby z ow pann zdradza w wierszu jego zamiar
powicenia si subie Hymena. To wanie dlatego przyjaciel-literat, wspierajcy si wzorem antycznego mistrza, rym nuci, komponujc stosown
na t okazj pie weseln. Autor Erotykw przywoa rwnie posta Kasi
w Ukontentowaniu (E IV, 4) oraz w anakreontyku Tryumf mioci (E VI, 34)
tu w korowodzie osb bdcych we wadzy serdecznych uczu Franek
trawiony przez ognie mioci przy Kasi / Pomienie gasi (w. 4748).
Pozostae liryki, w ktrych Knianin powici uwag kobiecie o tym
imieniu, utrzymane s w tonacji powanej. Do Zabockiego poeta zwrci si
bezporednio tylko w dwu utworach: Do przyjaciela (E VIII, 33) i Pogrzeb
(E VIII, 37), lecz motyw wspominania Kasi i alu po jej stracie wprowadzi
rwnie do kilku wierszy usytuowanych w VIII ksidze Erotykw pomidzy
owymi tekstami, a oznaczonych numerami 3436: Do gwiazd, Do Echa i Do
soca30. Kanw trzech podobnie skomponowanych lirykw Knianin uczyni zaczerpnite z mitologii obrazy i epizody, czce si z tytuowymi zjawiskami astralnymi oraz postaci niemej nimfy siostry wilanych bogi.
Posta Kasi przywoywana jest w kocowych partiach owych lirykw, po obszernej czci obejmujcej rozbudowane, nastpujce po sobie apostrofy.
W cigu peryfrastycznych, kunsztownych okrele odnoszcych si do
gwiazd w pierwszym utworze (Do gwiazd; E VIII, 34), wykazujcym pokrewiestwo z hymnem lub od, Knianin odwoa si gwnie do percepcji
wzrokowej. Zwieczy apostroficzny tok wypowiedzi komplementami pod
adresem wdzikw przyjemnych i sodkich pieszczot Kasi w ostatniej,
pointowej strofie, ktra, wedug Czesawa Zgorzelskiego:
[...] nadaje sens liryczny apostrofom wiersza. [...] Bo wtedy dopiero rozumiemy, e w monolog do gwiazd wypowiedziany jest w sytuacji, poza
28

Ibidem, s. 147.
J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 344.
30 R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 143144.
Do grupy wierszy na mier Kasi autor studium zalicza rwnie utwr Z Anakreonta
(E VIII, 38), lecz liryk ten nie zawiera adnych odniesie do owej postaci. Porednio z biografi Zabockiego czy go jedynie konwencjonalna pochwaa poety i sztuki tworzenia.
29

64

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

ktr kryje si historia losw ludzkich; ukazano j w aluzjach, w napomknieniach tylko, w perspektywie wstecz odwrconej, ale wyranie,
cho bez szczegw, tragicznym finaem zaamanej31.

Na tragiczny wymiar lirycznej warstwy tego utworu wczeniej zwrci


ju uwag Marian Maciejewski, cho nie dopatrywa si w wierszu, podobnie jak Czesaw Zgorzelski, odwoa do biografii Zabockiego. Pisa o zawartym w utworze dysonansie midzy radosn wizj wiata a bolesnymi
dowiadczeniami ludzkimi. wiato gwiazd to, zdaniem badacza, odpowiednik natury yjcej wasnym rytmem, a tchnca agodnym liryzmem myl
o pustym domu, w ktrym ju nie ma Kasi, wiadczy o alu spowodowanym jej odejciem. W rokokowym wierszu przyroda nie wspodczuwa
z czowiekiem. Cechuje j obojtno wobec jego spraw, a nawet zdolna
jest potgowa tragizm ycia32.
W wierszu Do soca (E VIII, 36) przedmiotem metaforycznych uj
Knianin uczyni z kolei zawrotny i nieubagany upyw czasu. Stosownie do
takich obrazw miar amplifikowanej pochway lubej pani staa si
w kocowych wersach (motywowana jej nieobecnoci, a wzmocniona
przez powtrzenie) obawa przed zachwianiem ustalonego od wiekw
porzdku nastpstwa wiata dnia po mroku nocy:
Lecz Kasi nie masz, nie masz lubej pani!
Nie wejdzie moje ju na wieki soce.
Do soca (E VIII, 36), w. 1516

Natomiast w poetyckiej wypowiedzi adresowanej do na p niemej i na


p wymownej nimfy (Do Echa; E VIII, 35), unoszcej w powietrzu wszelkie dwiki, piewy i odgosy, zwiastunem odejcia miej Katarzyny ze
wiata ywych poeta uczyni cisz, jaka pozostaa po nuconych kiedy przez
ni sodkich piosnkach. Jednoznacznie w fakt eksponuje rwnie anafora Ju onej nie masz, otwierajca trzy kocowe strofy. Mowa w nich
o smutku i bolesnej aoci niemej nimfy z powodu umilknicia gonych,
radosnych pieww. Rwnie czytelny jest, nawizujcy do wyobrae mitologicznych, obraz przejcia Katarzyny na inny brzeg, do cudzej krainy.
Podmiot wypowiadajcy si w trzech wskazanych utworach zosta wyposaony w cechy osoby, ktra wraz ze mierci Katarzyny poniosa dotkliw,
osobist strat. Tak postaw mona przypisa samemu autorowi,
czcemu si z przyjacielem w alu, blu i aobie. Uzasadnione wydaje si
31 C. Z g o r z e l s k i: Wrd gwiazd liryki stanisawowskiej. W: I d e m: Od Owiecenia ku
Romantyzmowi i wspczesnoci. (Szkice historycznoliterackie). Krakw 1978, s. 101.
32 M. M a c i e j e w s k i: Od erudycji do poznania. Z dziejw romantycznej liryki opisowej.
Roczniki Humanistyczne 1966, z. 1, s. 24.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

65

jednak przypuszczenie Rolfa Fiegutha, i w tych trzech lirykach Knianin


woy sowa skargi w usta rozpaczajcego druha, niejako w jego imieniu,
z jego perspektywy formuujc poetyck wypowied.
Pierwowzorem Kasi bya nieznana z nazwiska aktorka, std by moe
w wierszu Do Echa (E VIII, 35) znalazy si odwoania do jej gonych pieww i nucenia sodkich piosnek. mier ony (w poogu) wraz z dzieckiem bya dla pisarza dotkliwym ciosem33. Do rozpaczajcego druha Knianin skierowa bezporednio dwa utwory utrzymane w rzewnej tonacji.
Trudno ucili, w jakiej kolejnoci powstay, lecz wiersz pt. Pogrzeb (E VIII,
37) bez wtpienia nawizuje do chronologicznie wczeniejszego momentu
biografii Zabockiego ni poetycka wypowied adresowana Do przyjaciela
(E VIII, 33) mimo odmiennej kolejnoci w Erotykach. Pierwszy utwr
z uwagi na kompozycj, dobr realiw i rekwizytw oraz dziaania przywoanych postaci ma form literackiego zapisu pogrzebowego obrzdu.
Nawizujc do rodzimej obyczajowoci z krgu mierci, Knianin nada
swej wypowiedzi, wystylizowanej ju w pierwszej strofie na relacj z autopsji, cechy pogrzebowego lamentu. Funeraln problematyk jednoznacznie
sygnalizuj w utworze none znaczeniowo rekwizyty (smutny katafalk
i czarny caun) oraz uczucia blu, alu i cierpienia wyraone retorycznym
pytaniem.
Ot i smutny katafalk stoi,
Czarny go caun okrywa!
Komu tu serca al nie rozdwoi?
Ciebie najbardziej przeszywa.
Pogrzeb (E VIII, 37), w. 14

Knianin opakuje w utworze odejcie Kasi ze wiata ywych i kreli jej


laudacyjny wizerunek. Metaforyka wyzyskana w opisie odwouje si do
utrwalonego przez tradycj (zwaszcza Treny Jana Kochanowskiego) porwnywania osoby zmarej do picej i nazywania kresu ycia, jak czyni to
wanie Knianin, pocztkiem nocy wiecznej. Ponadto aktualizacji poddany zosta schemat mitologiczny, zwizany z postaci Kloto i symbolicznymi
konotacjami cyprysu. Obraz Kasi przywoany w smutnej relacji ujmuje
agodnoci, spokojem i wyciszeniem emocji. W laudacyjnym portrecie
zmarej Knianin eksponuje urod, a tym samym porednio przedua wi
33 Janina P a w o w i c z o w a zwrcia uwag, i w protokoach Komisji Edukacji Narodowej z 5 czerwca 1778 roku zawarta jest informacja o wydaniu Zabockiemu pozwolenia
na opuszczenie stolicy na niedziel cztery. Jedn z przyczyn tak dugiej nieobecnoci protokolisty moga by wanie zdaniem badaczki potrzeba wyjazdu po mierci ony i dziecka poeta chcia zmieni na pewien czas rodowisko i to mu umoliwiono (Kalendarium
ycia i twrczoci..., s. 346347).

5 Na ziemskich...

66

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

kobiety ze wiatem ywych. Analogiczn funkcj peni wskazania udzielane przyjacielowi.


U ze zami ciao maonki
Na tyme samym wezgowiu,
Na ktrym niegdy zemdlone czonki
W zupenym skaniaa zdrowiu.
Narzu girlandy na jej ramiona,
Na piersi syp r szkaraty,
[...]
Szafuj balsamem, uma jej skronie,
Nie wszystkie perfumy dla nij,
Pogrzeb (E VIII, 37), w. 1318, 2122

Akcentujc w utworze wdzik i urod Kasi, a rwnoczenie przywoujc


realia pogrzebowego obrzdu, poeta eksponuje autentyzm poetyckiej relacji
i wyranie sugeruje utrwalenie w utworze scen oraz obrazw widzianych
bezporednio po mierci ony przyjaciela. Mowa tu o zemdlonych czonkach i krzepniciu zwok aobnych, a take o katafalku okrytym czarnym caunem i trumnie, w ktrej spoczy powagi i wdziki jak niegdy
Orszula Kochanowska i jej posag W jednej skrzynce zamkniona (Tren
VII, w. 18). Ukadanie Kasi do snu, ozdabianie jej ciaa kwiatami i upikszajca toaleta w rzeczywistoci byy zatem poetyckim odpowiednikiem czynienia zgodnie z tradycj ostatnich powinnoci. Wszystkie te ozdoby
razem ze zmar le bowiem w trumnie.
W wierszu harmonijnie poczone s konwencje znamienne dla liryki
aobnej i miosnej. Nawizujc do rodzimej obyczajowoci, Knianin przyzywa na funeralny obrzd postaci mitologiczne i wanie im kae, niejako
w zastpstwie ywych, tzn. krewnych i okrytego aob ma, dopeni pogrzebowej ceremonii przy odgosach jkw i ka. Na prawach prozopopei
wyraaj bl po stracie Kasi, a jednoczenie ich przybycie mona potraktowa jako uwzniolenie postaci Kasi oraz opakujcego j ma. Na koniec,
na znak aoby, niczym w barokowej ceremonii pogrzebowej, mitologiczne
postaci pozbywaj si swych nieodcznych rekwizytw, bdcych w wiecie
mitu znakami przypisanych im, staych atrybutw wadzy. Zastp amorkw
amie uk oraz koczan, rzuca strzay na ziemi i przykrywa ciao zmarej
obcitymi wosami. Hymen, zwykle prowadzcy orszak weselny, gasi pochodni i rozrywa rany wieniec. Rozpaczaj te boginie wdziku i Wenera.
Co raz aosne podnoszc gosy,
Rzewni si bokowie mili,

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

67

Uciwszy zote ze smutku wosy,


Ciao jej nimi przykryli.
A strat pani aujc z duszy,
Caluchny poczet struchlay:
Ten amie koczan, a ten uk kruszy,
w ciska pod nogi strzay.
Hymen strapiony, co pierwej pali,
Gasi pochodni przybywa,
A gdy si na zgon srodze uali,
Wze z r wity rozrywa.
Wenus boleje tknita okrutnie,
e mier ozdob jej gasi.
Charyty rzekn ze zami smutnie:
Nie masz, ach, nie masz Kasi!
Pogrzeb (E VIII, 37), w. 2944

Udramatyzowana scenka jest w utworze odpowiednikiem pochway


wdziku i urody zmarej oraz siy maeskiej mioci. W poetyckim lamencie, majcym form ostatniego poegnania podobnie jak w innych lirykach nawizujcych do mierci Katarzyny Zabockiej pobrzmiewa echo
dramatycznego zawoania, jakim niegdy czarnoleski mistrz zamkn epitafium dedykacyjne dla wdzicznej Orszuli. Wskutek wprowadzenia do wiersza licznych zdrobnie oraz silnie nacechowanych emocjonalnie, nieco teatralnych apostrof i zapyta, a take wystylizowanych estetycznie motyww
kwietnych, wypowied Knianina, mimo szczeroci przyjacielskich intencji,
jest nazbyt tkliwa i czuostkowa.
Wtek aobny i lamentacyjny, bdcy kanw Pogrzebu (E VIII, 37), pojawia si rwnie w wierszu Do przyjaciela (E VIII, 33) bezporednio, poprzez
formu tytuow, skierowanym do Zabockiego. W trzech kocowych strofach, do ktrych wprowadzone zostay konwencjonalne realia pasterskie,
mowa jest o powierzaniu ziemi zwok ukochanej Kasi i sypaniu z darniny
prostej, zielonej mogiy34. Przywoanie w poetyckiej wypowiedzi licznych
motyww kwietnych suy zagodzeniu alu przyjaciela po stracie bliskiej
osoby. Pachnce zioa i barwne kwiaty, ktre bd okryway mogi dziki
cyklicznemu odradzaniu si natury, symbolizuj trwao uczu ywionych
przez Zabockiego do ony oraz alu, ez i lamentw po jej stracie uwiecznionych rwnie zapisem wycitym na pobliskiej topoli: Tu ley Kasia!
Rwnej m strapiony / Nie znajdzie ony! (w. 4344).
34 We wstpie do Fircyka w zalotach te trzy strofy wiersza Do przyjaciela (E VIII, 33) zostay bdnie uznane za fragment Trenu aosnego (E I, 34), ktry, nawiasem mwic, znajduje si w pierwszej, a nie w drugiej czci Erotykw. Zob. J. P a w o w i c z o w a: Wstp...,
s. XI, przypis 18.

5*

68

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

W wierszu Do przyjaciela (E VIII, 33) Knianin z pewnego dystansu pisze o dramacie osobistym swego druha i stara si obj te bolesne dowiadczenia wywaon refleksj. Mona zatem przypuszcza, e utwr nie powsta bezporednio po mierci Katarzyny. W apostrofie do pogronego
w aobie przyjaciela C to, Zabosiu! kir woye na si? (w. 1) naley si dopatrywa nie tyle paradoksalnie artobliwego tonu, jak proponuje Rolf Fieguth35, ile raczej serdecznoci, emocjonalnego wsparcia
i wspczucia okazywanego Zabockiemu przez osob uprawnion niejako
do posuenia si tym familiarnym zwrotem z racji bardzo bliskich, uczuciowych wizi. W poetyckiej wypowiedzi sygnalizowana jest te gotowo towarzyszenia druhowi w trudnych chwilach i udzielania mu duchowego
wsparcia.
Przypomnienie niedalekiej przeszoci, w ktrej Zabocki zazna prawdziwej mioci i (niewiadom krtkotrwaoci szczcia) snu optymistyczne
plany na przyszo, nie suy jednak rozpamitywaniu w utworze dramatu
przyjaciela. Retrospekcja wie si z konsolacyjnym wtkiem poetyckiej wypowiedzi. Knianin pociesza bowiem druha, akcentujc w dowiadczonej
przeze tragedii nie indywidualne aspekty, lecz ponadjednostkowy wymiar
ludzkiego cierpienia, zdeterminowany przez nasz smutny, niezbadany los,
ktremu z woli i wedle zamiarw Najwyszego podlegaj wszyscy ludzie.
Bg, co w ukryciu ma wieczne wyroki,
Co way z ziemi firmament wysoki,
artuje z ludmi, a dranic ich chci,
Cieszy i smci.
Jak wic ze swymi ociec dobroczynny
Bawi si z dziemi, tene sam i inny,
Jak si mu zdaje, i jako si zechce,
Karze i echce.
Ucauj Rzdzcy Najwyszego rk,
Ktra nam niesie i rado, i mk.
Jego w tym wola, cho okropnie boli,
Znie to atoli.
Do przyjaciela (E VIII, 33), w. 1324

W wizerunku Boga jako niezalenego w swych decyzjach dawcy smutku


i radoci, nagrody i kary, obrazie odwoujcym si do pierwowzoru psalmicznego, a jeszcze bardziej wyrazicie do szstego rozdziau Ewangelii
wedug w. Mateusza, Knianin wyeksponowa jego dobroczynne, przyjazne czowiekowi rysy ojcowskie. Mwic o ulotnoci szczcia oraz daremno35

Zob. R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 142.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

69

ci wszelkich ludzkich planw i nadziei, w cierpieniu, jakie Pan w swej niezbadanej mdroci zsya na czowieka, dopatrywa si wyszego sensu,
uchwytnego tylko z perspektywy wiecznoci. Skaniajc przyjaciela do pokory wobec wyrokw Najwyszego, agodn perswazj przekonywa go o koniecznoci otrznicia si z tragedii. Mwi o potrzebie pogodzenia si ze
strat ukochanej osoby, odzyskania wewntrznej rwnowagi i zajcia si
prac twrcz.
Refleksje zwizane z pisarskim talentem Zabockiego poeta wczy tylko do dwu, identycznie uksztatowanych pod wzgldem wersyfikacyjnym
utworw, zawierajcych refleksje na temat uczuciowej sfery ycia. W Sabym
przedsiwziciu (E III, 12) z wyran wymwk, a rwnoczenie przyjazn
trosk pisa o niekorzystnym wpywie, jaki na literackie zatrudnienia przyjaciela miay rozterki, wewntrzne niepokoje i zmienne nastroje wywoane
przez miosne afekty:
Prno twe piro po papierze krli,
Zgarniajc w kup rozbkane myli.
Saby jest umys, gdy serce pochlebcze
Do ucha szepcze.
Zapd dowcipu w niwecz si obraca,
Prny- usiek, prna, widz, praca,
Gdzie niszczy mio i we dnie, i w noce
Prac twych owoce.
Sabe przedsiwzicie (E III, 12), w. 916

W kierowaniu si gosem serca a nie rozumu upatrywa Knianin przyczyn rozterek przyjaciela. Na wp powanym, na wp artobliwym tonem
przywoywa kochliwego druha do porzdku, karcc go nie tyle za zaniechanie czy zaniedbywanie pracy pisarskiej, ile za skazywanie na niepowodzenie podejmowanych prb utrwalania pirem twrczych pomysw. Przyczyny owego stanu upatrywa w ustawicznym poddawaniu si przyjaciela
wadzy miosnych uczu, wpywajcych destrukcyjnie na jego pisarskie zatrudnienia, a by moe rwnie na wypenianie obowizkw wicych si
z posad w kancelarii Komisji Edukacji Narodowej36.
Ponownie nawiza do poetyckich uzdolnie Zabockiego w przywoanym ju wierszu Do przyjaciela (E VIII, 33), gdy go pociesza i podtrzymywa na duchu po mierci ony. Miejsce dawnych przymwek i napomnie zajo wspczucie oraz pragnienie niesienia ulgi druhowi
dowiadczonemu przez nieprzychylny los. Knianin zachca pogronego
w rozpaczy przyjaciela, aby szuka ukojenia w poezji by sign po piro
36

Por. J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 345.

70

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

i wyrazi, a tym samym utrwali osobiste przeycia oraz uczucia, jakie zrodzia w nim strata ukochanej osoby cierpienie, al, bl, smutek i gorycz.
Tymczasem, we zach i serdecznym alu,
Przystp do zdrojw czystego Kastalu.
Tam ze sodkimi pom gorzkie wody,
Jczc przygody.
Tak z skconego czerpajc Aonu,
Opakuj Kasi i piewaj do zgonu.
Zyskacie zaszczyt, tym pieniem nabyty,
I ona, i ty.
Do przyjaciela (E VIII, 33), w. 2532

Zachta do tworzenia, do utrwalenia w materii literackiej uczu wywoanych przez tragiczne dowiadczenia zostaa sformuowana przez odwoanie do konwencjonalnych motyww mitologicznych. Patronowao jej
jednak przekonanie o szczeglnej wartoci dziea zrodzonego nie z abstrakcyjnie pojmowanego natchnienia poetyckiego, lecz z autentycznych, w tym
konkretnym przypadku bolesnych przey.
Wydaje si, e ju wtedy Knianin by przekonany o wysokiej randze
poezji inspirowanej przez osobiste dowiadczenia. Sam zapewnia przyjaciela o uznaniu, ktre stanie si jego udziaem, jeli ujmie w artystyczny
ksztat szczere uczucia ywione do ony oraz autentyczny al po jej stracie.
Tym samym aluzyjnie podj wtek sawy, ktr druh i kolega po pirze zyska nowym dzieem. Do realizacji twrczych planw, jakie rysowa przed
pogronym w aobie przyjacielem, w niedugim czasie przystpi sam.
Efektem bya pierwsza redakcja alw Orfeusza nad Eurydyk (1783)37.
W funeralnym cyklu lirycznym da wyraz wraliwoci na sytuacj innego
czowieka, a take utrwali okazywan przyjacielowi ju wczeniej gotowo
spontanicznego wspodczuwania z nim38.
37

Zasug przyczynienia si do powstania tego lirycznego cyklu przypisywa sobie Franciszek K a r p i s k i, ktry radzi Knianinowi, aby w poezji wyraa bardziej tkliw
i prost natur ni czyni to we wczeniejszej twrczoci, majc zapewne na uwadze Erotyki
(Historia mego wieku i ludzi, z ktrymi yem. Wydanie przygotowali E. A l e k s a n d r o w s k a i Z. G o l i s k i. Oprac. R. S o b o l. Warszawa 1987, s. 116117).
38 Za niezbdny warunek powstania prawdziwej poezji Franciszek K a r p i s k i, ktrego teoretyczne rozwaania patronoway literaturze nurtu sentymentalnego, uzna nie tyle
okolicznoci zewntrzne, ile predyspozycje samego twrcy, a wrd nich najwaniejsz
czuo serca. Wyjania rwnie, w jaki sposb mona j w sobie wypracowa, jeli jej
kto z natury nie wzi: Niechaj nie umiejcy, co to jest czuo serca, ucze przestaje i rozmawia z tymi, ktrzy ju ze swojej tkliwoci serca dobrze s znani, a takim towarzystwem,
odwyknwszy dzikoci, nabierze sodkiego naogu czuoci serca. Niech wprawia si sucha,
albo stara si widzie niewinnego w przeladowaniu, poczciwego w ubstwie, zdatnego do
wielkich rzeczy w pogardzie [...]. Niech czsto poglda na kalekw w niedostatku, na cho-

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

71

W kontekcie wierszy przywoujcych imiennie posta Katarzyny (ywej


lub umarej) warto si teraz bliej przyjrze utworom, ktre nasuwaj trudnoci w jednoznacznym odczytaniu. Do upatrywania w Zabockim adresata
wiersza Zraona mio (E I, 26) skania naznaczona ciepem i serdecznoci, imienna apostrofa Franciszku, miy Franciszku! (w. 1), od ktrej rozpoczyna si wypowied, a take uyte w liryku zaimki, wyranie czce
z jego osob rozwaane problemy. Utwr zawiera kilka poetyckich wariantw refleksji na temat siy, z jak na emocjonaln oraz mentaln sfer ycia
czowieka wpywaj odczucia, doznania i wraenia (sodycz, czuo,
powaby i ponty), majce rdo w pierwszej prawdziwej mioci, odciskajcej trway lad na ludzkim sercu i umyle. Jak mona sdzi, Knianin
by przekonany o dowiadczeniu przez miego Franciszka takiego wanie
silnego, gbokiego i autentycznego uczucia, okreli je bowiem (wyzyskujc
metaforyk zotego pocisku Kupidyna) mianem postrzau pierwotnej chci i zastrzaem nieomylnym. Piszc o zraonym sercu, akcentowa, i
owe doznania pozostawiy po sobie niezatarte, bolesne znami. Nie wymieni wprawdzie imienia kobiety, ktr przyjaciel darzy tak silnym uczuciem,
lecz da do zrozumienia, i przyczyn jego cierpienia by nieszczliwy fina
mioci.
Wczenie do poetyckiej wypowiedzi motywu zamanej strzay oraz pustego koczanu mona by uzna za konwencjonalny, inspirowany mitologi
znak koca miosnego afektu. Wydaje si jednak, e w utworze jest mowa
o mioci zwieczonej zalubinami. wiadcz o tym uwagi dotyczce wyzibionego oa (Nie acno rozgrza druga mio moe / Stracone oe,
w. 78), siy i trwaoci uczu czcych mitologicznych maonkw (Odyseusza i Penelopy oraz Orfeusza i Eurydyki), a take przywoanie przykadu
synogarlic symbolu mioci i wiernoci maeskiej.
Tak synogarlic yje para w zgodzie;
Nieche si jedna zatraci w przygodzie,
Smutnych lat reszt na suchej gazi
Druga uwizi.
Zraona mio (E I, 26), w. 1720

Trudno skonkretyzowa wystpujce w utworze, aluzyjne odwoania do


biografii Zabockiego. Niewykluczone, i Knianin, piszc o niewrotnoci
pierwszego prawdziwego kochania, myla jedynie o niezatartym ladzie,
jaki w yciu przyjaciela zostawi powany, lecz niefortunnie zakoczony
rych opuszczonych i niech w tej szkole uczy si by czowiekiem, podobnym kademu nieszczliwemu. (O wymowie w prozie albo wierszu. W: Owieceni o literaturze. [Cz. 1]:
Wypowiedzi pisarzy polskich 17401800. Oprac. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i.
Warszawa 1993, s. 202).

72

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

zwizek uczuciowy, z ktrym by moe wiza szczere, lecz ostatecznie nieziszczone plany mariau39. Jeli natomiast w wierszu mowa jest o mioci
zwieczonej zalubinami, to przyczyn smutku i samotnoci miego Franciszka byaby wwczas mier maonki.
Do ostronoci w formuowaniu ostatecznych sdw w tej sprawie
skania fakt, i Knianin powica w wierszu uwag wycznie bolesnym dowiadczeniom miego Franciszka, niczego natomiast nie mwi o kobiecie,
ktr przyjaciel darzy mioci, ale utraci z przyczyn, najoglniej mwic:
losowych. By moe w poetyckiej wypowiedzi aluzyjnie odwouje si do postaci Katarzyny, chocia nie przywouje jej imienia, jak czyni to w innych
utworach powiconych zwizkowi Zabockiego z t kobiet. Nie mona
rwnie wykluczy, e pann wspomnian w Zraonej mioci (E I, 26) bya
Zosia, przywoana w kilku wierszach zamieszczonych w pierwszej ksidze
Erotykw. W tej wanie czci poetyckiego cyklu, w niedalekim ssiedztwie
owego utworu, w ktrym mowa o zranionym sercu i straconej pierwszej
mioci, usytuowany jest Tren aosny (E I, 34), majcy form bezporedniej
wypowiedzi wyraajcej al po mierci lubej Zosi. Nieszczliwy kochanek
wspomina m.in. o planach wiecznych lubw, udaremnionych przez w
srogi rozdzia. Midzy obu wierszami widoczne s zatem pewne powizania tematyczne, nie ma jednak pewnoci, czy adresatem Trenu aosnego
(E I, 34) by Zabocki, poniewa utwr nie zawiera imiennych apostrof do
niego, wskutek czego poetycka wypowied nie ma formy rozmowy z przyjacielem ani lirycznego monologu intencjonalnie do niego kierowanego.
Z drugiej strony nie jest wykluczone, e inspiracji do napisania owego wiersza autorowi Erotykw dostarczya wanie nieszczliwie zakoczona
mio druha do kobiety obdarzonej w utworze imieniem: Zosia, zwaszcza
e w Sabym przedsiwziciu (E III, 12) rwnie mowa o utracie osoby
noszcej to imi (Zosi straciwszy, miae by szczliwy, w. 17). W takiej
sytuacji Zabocki byby porednim, nienazwanym wprawdzie imiennie, lecz
zakadanym przez Knianina adresatem Trenu aosnego (E I, 34).
Jeli przyjmiemy, e trzy wskazane utwory w rnej formie nawizyway
do tego samego, bolesnego dowiadczenia Zabockiego, to powstaje pytanie, czy kres silnego uczucia rwnie wiza si ze mierci kobiety, ktr
poeta darzy uczuciem, zanim pozna przysz on, w wierszach nazywan
Kasi. Prbujc wyjani ten problem, nie mona, niestety, uzna za wskazwk usytuowania tekstw w obrbie Erotykw, poniewa kolejno wierszy w tej edycji (o czym bya ju mowa) nie zawsze odpowiada chronologii
faktw, do ktrych si odnosz. Naley jednak podkreli, i w Zraonej
mioci (E I, 26) Knianin po raz pierwszy, mwic o sile prawdziwej
mioci, da za przykad mitycznego bohatera, ktry nie pogodzi si ze
39

W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie..., s. 93.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

73

mierci ony gdy nie udao mu si cofn boskich wyrokw, nie pokocha ju innej kobiety:
Jako raz wdzicznej Eurydyki strada,
A za ni Orfej i po piekle pada,
Do drugiej swoich, gdy jedna zasmuci,
dz nie obrci.
Zraona mio (E I, 26), w. 1316

Do tej historii oraz rozpaczy przyjaciela po mierci ony Knianin powrci kilka lat pniej, czynic je kanw alw Orfeusza nad Eurydyk
(1783). W przypadku wiersza pt. Zraona mio (E I, 26) moliwe jest zatem jedno z dwu potencjalnych odwoa biograficznych. Knianin mg
nawiza (podobnie jak w kilku innych lirykach zamieszczonych w pocztkowych ksigach Erotykw) do dramatycznych przey Zabockiego
zwizanych z utrat (w sensie metaforycznym lub dosownym) kobiety darzonej przeze pierwszym, prawdziwym i gbokim uczuciem, z ktr by
moe wiza nawet plany oenku. Zawarte w wierszu porwnanie, wiadczce o sile uczu mitycznego poety, miaoby wic charakter autoinspiracji
rozwinitej przez poet w aobnym cyklu, odwoujcym si do tragicznych,
lecz pniejszych dowiadcze przyjaciela, zwizanych ze mierci ony.
Moliwo nieco innego odczytania poetyckiej wypowiedzi daje pierwsza
i ostatnia strofa utworu:
[...] zraone
Ju si twe serce nie obrci w stron,
Nigdy nie zejdzie postrza ci z pamici
Pierwotnej chci.
[...]
Zoty to pocisk i pewnie by silny,
Co zastrza w tobie utkwi nieomylny,
Ten si gdy zama, innego w koczanie
Ju mu nie stanie.
Zraona mio (E I, 26), w. 14, 3740

Nie jest wykluczone, e Knianin odwoa si w owym liryku (mimo


jego usytuowania w pierwszej ksidze) do autentycznych przey Zabockiego po mierci Katarzyny. Za sygna takiego wanie odwoania biograficznego mona by uzna zarwno przypomnienie w Zraonej mioci
(E I, 26) historii Orfeusza, dla ktrego Eurydyka (nawet gdy j bezpowrotnie utraci) pozostaa jedyn mioci ycia, jak i sygnalizowany przez
Knianina niemoliwy do uleczenia stan zranionego na zawsze serca
miego Franciszka. A zatem trzeba przyj za Rolfem Fieguthem, i po-

74

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

cztek grupy wierszy mwicych o Zabosiu traktuje jednoczenie o pocztku i o kocu dziejw serca protagonisty40.
Odpowiedzi Zabockiego na liczne, utrwalone pirem w Erotykach dowody serdecznoci i przywizania, jakich dowiadczy ze strony Knianina, by utwr dedykacyjny zaczony do Baliku gospodarskiego (1780)41.
W owym wierszu, utrzymanym w powanej, bardzo osobistej tonacji zoy
pikn deklaracj szczerej i gbokiej przyjani. Chocia dzieli si z adresatem niewesoymi refleksjami na temat wsplnego losu chudego literata,
jego wiersz ma wydwik optymistyczny. W pocztkowych strofach poetyckiego przypisania krytycznie konstatowa, jak niegdy Jan Kochanowski
w Muzie, i mimo upywu czasu w wiecie niezmiennie trwa pogo ludzi za
dobrami materialnymi. Poddajc wczesn rzeczywisto negatywnej ocenie, nie rozwin tego wtku w tonie skarg i narzeka na nieprzychylno
Fortuny, jak czyni to Knianin w wierszu Do druby (E X, 20) oraz w utworze Filozof z biedy (E IX, 24), w ktrym z wyran determinacj i alem pisa
o zyskach i splendorach, ktrych los mu w yciu poskpi:
egnam was, marne tego wiata sprzty,
Stopnie, honory, zyski hodownicze.
Kiedy nic nie mam spoecznego z wami,
Nieche wasz pozr oczu mi nie mami.
Filozof z biedy (E IX, 24), w. 3942

Wbrew logice wspierajcej si na powszechnych, lecz faszywych sdach


i mniemaniach, a take na przekr narzekaniom swego druha Zabocki
wprowadzi do wypowiedzi refleksje dotyczce innych, niezwykle rzadkich,
a przy tym cennych, bo co wane trwaych wartoci, ktrymi los ich
wyrni. Przekonywa przyjaciela, e cho ominy ich przywileje, zaszczyty i honory, obaj s bogaczami. Z du sugestywnoci i pewnym tonem zapewnia go o szczciu, jakiego wbrew pozorom los im nie poskpi:
Jake? czy los nasz przeto mniej ma by szczliwy,
e nam nie mwi: panie, grafie, miociwy?
Nie pjdziemy, Knianinie, za przesdem wielu,
Milej rzec: mj ty bracie, mj ty przyjacielu.
Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, w. 58 (Balik gospodarski)

Si emocjonalnych wizi Zabocki przeciwstawi wpywom wiata wielkopaskich dworw, a szczero uczu wznis ponad prno monych
40

R. F i e g u t h: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 144.


F. Z a b o c k i: [Dedykacja] Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu. W: I d e m: Balik gospodarski, opera komiczna we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1780, s. 36.
41

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

75

oraz pogo za pienidzem, urzdami, tytuami i honorami. Pojcie szczcia


poczy zatem z dobrami, ktre wzbogacaj czowieka wewntrznie (emocjonalnie i duchowo), a nie ze sfer wpyww, splendorw i dbr materialnych, czyli wartoci nietrwaych, podlegajcych nie tylko niszczcej sile czasu, ale take ludzkiej zazdroci. Zwrci uwag na niezwykle rzadki i trway
skarb przyjani, jaki ofiaroway im przychylne nieba, naznaczajc tym samym ich ycie szlachetnym stygmatem. Poetycka wypowied akcentujca
si emocjonalnych wizi czcych obu twrcw utrzymana jest w tonie
osobistego wyznania. Zabocki podkreli trwao tych uczu, przywoujc
imiona nierozcznych braci bliniakw, synw mitycznej Ledy:
Jam w tobie, mj Knianinie, znalaz ten skarb drogi,
Uwielbiam te zrzdzenie, wielbi za to bogi;
Myl ma na mizantropij ju odtd nie chora,
Bdzie zawsze Polluksem, kto znajdzie Kastora.
Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, w. 2124 (Balik gospodarski)

Przyja z Knianinem uzna Zabocki za warto, ktra w pewnym


sensie pozwolia mu przezwyciy trudne dowiadczenia yciowe i odnale swoje miejsce w wczesnych realiach. Uroczyst, pen powagi apostrof oraz pytaniem retorycznym poeta sytuowa przyjacielskie wizy pord najszlachetniejszych i najcenniejszych wartoci danych czowiekowi
przez przychylne nieba: Przyjani! ty askawych niebios darze wity! /
Czy moe by sodszego co nad twe ponty? (w. 910)42. Zabocki zawar
w wierszu pochwa przyjani jako wzniosej wartoci, ktra w zmiennym
i skaonym wiecie pomaga czowiekowi odnale sens ycia i staje si
42 Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e w poetyckiej pochwale przyjani
Zabocki nawiza do dwch wierszy swego niegdysiejszego dobroczycy, Adama Naruszewicza. Oba utwory po raz pierwszy ukazay si w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych: Do
przyjani (z francuskiego) o incipicie Folgo myli stroskanych, niebios darze zoty... (1771,
T. 3, cz. 2, s. 329) oraz Hymn do przyjani o incipicie Szacowny darze askawych bogw..., zawierajcy rwnie podnios apostrof wita przyjani! (1774, T. 9, cz. 1, s. 2425). Wiersze te na pewno byy znane Zabockiemu, poniewa zostay nie tylko opublikowane
w literackim pimie, ale take przedrukowane w zbiorowej edycji Dzie (1778) Adama Naruszewicza odpowiednio w tomie trzecim epigramat VI (s. 229230) i w drugim tomie lirykw oda III, 12 (s. 49). Bardzo podobnie, w sposb podniosy do uczucia sawionego przez
autora Baliku gospodarskiego zwraca si take Jzef Kazimierz witorzecki w utworze o incipicie: wita przyjani, wielowadna pani.... Jego Oda do przyjani ukazaa si w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych w 1774 roku (T. 9, cz. 1, s. 161164), a zatem wczeniej ni ukaza si drukiem wiersz dedykacyjny Zabockiego. By moe wic autor Baliku gospodarskiego
czerpa inspiracje zarwno od Adama Naruszewicza, jak i od autora, z ktrym razem z Knianinem pozostawali w przyjacielskich kontaktach. Zapewne take Ignacy Krasicki, publikujc
pod kryptonimem X.B.W. Hymn do mioci ojczyzny (wita mioci kochanej ojczyzny...)
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych pod koniec 1774 roku (T. 10, cz. 2, s. 318), zna
wskazane utwory Adama Naruszewicza oraz Jzefa Kazimierza witorzeckiego.

76

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

rdem szczcia, a w trudnych momentach ycia pociechy. Uzna j za


nobilitujcy dar, bdcy nie tylko rzadkim przywilejem, ale take powodem
do chluby i dumy. O wysokiej randze wyznaczonej przez Zabockiego uczuciom czcym go z adresatem dedykacyjnego wiersza wiadczy fakt, i nadziej na pami u potomnych w rwnej mierze powiza z pozostawionymi pismami, jak i szczer przyjani, ktr si darzyli i dawali jej wyraz
w swej twrczoci:
Miejmy do, e zapisz w pamici kociele:
Knianin z Zabockim prawi byli przyjaciele.
Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, w. 3940 (Balik gospodarski)

Knianin rwnie ma w swym dorobku utwr powicony przyjani


w ogle oraz uczuciom czcym go z Zabockim. Jest to elegia Ad Franciscum Zabocki (C I, 8) zamieszczona w tomie Carmina (1781). W laudacyjnym wierszu bliskie wizi czce autora z adresatem utworu oddane s
przez silnie zretoryzowan pochwa przyjani. To uczucie ilustruj w utworze liczne przykady zaczerpnite przez Knianina ze staroytnoci. Wziwszy pod uwag si emocjonalnych wizi czcych obu twrcw i sposb,
w jaki dawali im wyraz w innych utworach, nie mona wtpi zdaniem
Ewy Jolanty Gbickiej w szczero wyzna zawartych w owej panegirycznej elegii43. Zwracajc si do adresata w dwu pocztkowych dystychach,
poeta zapowiada tematyk utworu:
Qualis amor veros rite coniugat amicos,
Francisce, antiquis discitur historiis.
Siqua fides rebus, cecinit quas nobilis Hellas,
Mutuo amor crevit semper ab officio.
Ad Franciscum Zabocki (C I, 8), w. 14

Przywoujc przykady ze staroytnych historii, Knianin zamierza zatem pisa o przyjani, jaka czy prawdziwych przyjaci. Te opowieci, znane z antycznej mitologii i poezji, miay ilustrowa przekonanie poety, i owo
uczucie rodzi si (wzrasta) z wzajemnych przysug44. Zgodnie z zapowie43 Zob. rozwaania, jakie elegii Ad Franciscum Zabocki (C I, 8) powicia Ewa Jolanta
G b i c k a, omawiajc mitologiczne wtki podjte w utworze oraz wzory poezji rzymskiej,
do ktrych Knianin nawizywa w tym utworze: aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina. Wrocaw 1993, s. 6374. Studia z Okresu Owiecenia. T. 24.
44 O wysokiej randze przyjani przekonany by rwnie Ignacy Krasicki, majc jednak
na wzgldzie wartoci, ktre ona wnosi w ycie czowieka, a nie przysugi, to znaczy obowizki, jakimi j obarczano: le to podobno, i o przyjani pisano ksigi, bo uczyniono j
na koniec niepodobn. Dzieem ona serca, nie pira jest, i ten, ktry si nad jej zbyt przesadzonymi obowizkami rozcign, nie pisa z dowiadczenia. [...] Nie z ksiek wic, ale

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

77

dzi w dalszej czci utworu zamieci opowieci o wizach czcych Kastora z Polluksem, Tezeusza z Pejritoosem, Orestesa z Pyladesem, Eneasza
z Achatesem, Achillesa z Patroklesem oraz Nizusa z Euryalosem. Warto
przypomnie, i do synw Ledy, ktrych historia jako pierwsza zostaa
przywoana w aciskim wierszu, Zabocki porwna siebie i Knianina
w omawianym uprzednio utworze dedykacyjnym. Opowie ta, jak zauwaya Ewa Jolanta Gbicka, nie ilustruje jednak przekonania autora elegii, i
prawdziwi przyjaciele zawsze si wspieraj. Stanowi raczej przykad mioci
Polluksa do brata, ktr okaza ratujc go z Hadesu i obdarzajc go poow
wasnej niemiertelnoci (s. 65). Pozostae opowieci skaniaj do wniosku,
i dopiero w niebezpieczestwie lub w jakich nieprzewidzianych, trudnych
okolicznociach poznaje si, kto jest prawdziwym przyjacielem.
W kocowej czci elegii autor zamkn wyliczone przykady przyjacielskich zwizkw uoglniajc refleksj:
Haec sunt, quae volui paucis cecinisse, probatur
Queis non solvendae nexus amicitiae.
Exigua est vatum ratio. Tamen inclitus ollis
Est ardor, plebisque eximitur numero.
Quae reges decorat virtus humilesque poetas
Nequaquam absimilis condecoret ratio.
Ad Franciscum Zabocki (C I, 8), w. 121126

Knianin przypomnia przyjacielowi, e przywoane w utworze historie


to kilka przykadw trwaych wizi przyjani, ktre chcia w wierszu opiewa. Piszc o sile owego uczucia, zwrci uwag na jego moc. Wyrazi rwnoczenie przekonanie, e prawdziwa cnota moe zdobi nie tylko wadcw, ale take skromnych poetw.
Si minime heroas at nos bene grata poetas
Concordes olim posteritas celebret.
Ad Franciscum Zabocki (C I, 8), w. 127128

W kocowym dystychu Knianin przekonywa adresata wiersza, i


wdziczna potomno bdzie kiedy sawia ich skromnych poetw-przyjaci a nie jedynie bohaterw. A zatem aciska elegia bya wyrazem nie
tylko hodu dla Zabockiego i jednoczenie dla przyjani czcej obu poetw (s. 63), ale take marze o sawie literackiej, o ktrych przyjaciel
i z czucia, i dowiadczenia niech mi si powiedzie godzi, i nie jest przyja tak cika ku
nabyciu i utrzymaniu, jak j by mieni. Cyt. za: T. C h a c h u l s k i: Powrt nad Prut. W:
I d e m: Opnione pokolenie..., s. 122. Postrzeganie przyjani jako dziea serca, a nie dziea
pira, wiadczy, zdaniem badacza, i autor Uwag w dziedzinie egzystencji przyznawa prymat dowiadczeniu przed kultur (s. 122).

78

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Knianina w sposb bezporedni rwnie pisa w swoim utworze. Nie jest


wykluczone, i wiersz wydany w 1781 roku mg powsta przed utworem
Zabockiego, skoro, jak wynika z ustale Ewy Jolanty Gbickiej, aciski tomik obejmowa teksty pisane w tym samym okresie, co przekady z Horacego, Bajki i Erotyki (s. 31). Jednak na odwrotn relacj midzy owymi
lirykami wskazuje fakt, i w aciskiej elegii autor zwielokrotni przykady
przyjani, rozpoczynajc od dwu postaci mitologicznych przywoanych
przez Zabockiego. Nie rozwin natomiast samej pochway owego uczucia,
skoro szeroko, w sposb podniosy uczyni to Zabocki w utworze
penicym funkcj dedykacji.
Druga przyjacielska elegia zamieszczona w tyme zbiorze, rwnie adresowana bezporednio Ad Franciscum Zabocki (C II, 12), to artobliwy
utwr, w ktrym Knianin ostrzega przyjaciela przed zasadzkami mioci.
Owe przestrogi ilustrowane s w wierszu trzema opowieciami zaczerpnitymi z greckiej poezji. W aciskiej elegii mowa o Wenerze poszukujcej
zbiegego Kupidyna, o zdradliwych poczynaniach przewrotnego boka,
a take o cierpieniu, jakie niesie z sob nieodwzajemniona mio. Jeden
z epizodw zawartych w tym wierszu Knianin rozwin ju w utworze
Z Anakreonta (E IV, 27), niezawierajcym jednak adnych odwoa do samego Zabockiego45. Odnajdujemy je dopiero w dwu dystychach otwierajcych
i zamykajcych acisk elegi. Najpierw, bezporednio zwracajc si do
przyjaciela, autor zapowiedzia miosn tematyk utworu, a pniej powrci do tego wtku, udzielajc adresatowi rady dotyczcej ognia miosnego:
Quid sit amor, Francisce, cano, que tela facesque
Quas puer Idalius cordibus insinuet.
Non ista expertus cano: sed tu, qui bene nosti
Has pueri flammas et sua tela, probes.
[]
Quid sit amor, Francisce, vides: sua tela facesque
Eheu! quam miseros conficiunt homines.
Ah, fuge, si sapis, et tantis te subtrahe flammis!
Haud deceant sanum talia Zablocium.
Ad Franciscum Zabocki (C II, 12), w. 14, 9396

Posugujc si metaforyk nawizujc do mitologicznych realiw, czcych si z narodzinami i si uczucia mioci, powiadamia przyjaciela, e
zamierza pisa o zdradliwym idalskim chopcu, lecz zastrzeg si, i sam
nie dowiadczy jego wadzy. Proszc natomiast adresata elegii o przyjcie
45

Utwr Z Anakreonta (E IV, 27) omawiany jest w pitym rozdziale ksiki ze wzgldu
na zawarte w nim motywy astralne, s. 259260.

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

79

i (zapewne) ocen utworu, nadmieni, e dobrze pozna on ognie i strzay


owego boka, co niejako motywowao skierowanie do Zabockiego poetyckiej wypowiedzi. W zakoczeniu elegii, przypominajc adresatowi, jakie historie przeledzi, czytajc utwr, z pewn emfaz konkludowa, i mio
czyni ludzi nieszczliwymi. Radzi zatem przyjacielowi, by ucieka przed
ogniami tego uczucia, bo uwaa, e nie przystoj one tak roztropnemu (rozumnemu) czowiekowi jak on.
Powstaje zatem pytanie, czy utwr o takiej tonacji i treci Knianin mg
skierowa do przyjaciela, po tym jak prawdopodobnie w 1778 roku straci
on? Czy pami o zmarej Katarzynie, utrwalona w licznych wierszach zawartych w Erotykach, nie bya jeszcze zbyt wiea, aby prowadzi z przyjacielem rozmow na temat zasadzek mioci? Motyw nieszcz, jakie sprowadza na czowieka zdradliwy boek, Knianin podejmowa w poetyckich
wypowiedziach intencjonalnie skierowanych do przyjaciela w lirycznym cyklu z 1779 roku, ale niewtpliwie dotyczyy one sytuacji i dowiadcze
wczeniejszych ni mier wdzicznej Kasi. W aciskiej elegii ognie
i strzay mioci s metaforycznym ekwiwalentem przey, ktre adresat
zdy ju pozna. W przestrogach przed poddawaniem si owym uczuciom Knianin odwouje si do roztropnoci przyjaciela. Trudno jednak
ucili jednoznacznie, czy owe aluzje i zalecenia dotyczyy okresu przed
mierci ony, czy po tej tragedii. Bardzo podobnie zwraca si bowiem
poeta do Zabockiego w utworze Do druby (E X, 20), przekonujc przyjaciela spokojnym, penym troski tonem, i niepowodzenia miosne nie powinny wprowadza w jego ycie cigego niepokoju i rozterek. Obrony przeciw nim ju wtedy, zanim w yciu przyszego komediopisarza pojawia si
Katarzyna, upatrywa w rozsdku (rozumie i zdaniu) swego druha. Natomiast w strofie zamykajcej utwr dedykacyjny, poprzedzajcy pierwsz
edycj alw Orfeusza nad Eurydyk i niewiele zmieniony w drugiej redakcji,
Knianin pisa o dugotrwaej rozpaczy Zabockiego po rodzinnej tragedii:
Dugo czekawszy, a ci czas ukoi,
Jeszcze si przyja o twe serce boi.
Ofierze mojej nie chc tak winszowa,
By miaa wicej ez twoich kosztowa.
Do Franciszka Mikoaja Zabockiego, w. 2528 (ale Orfeusza nad Eurydyk)

Nie mona wykluczy, i aciska elegia powstaa w czasie, gdy Knianin tworzy Erotyki, a dokadniej: przed rodzinn tragedi Zabockiego. Jeli
jednak wiersz zosta napisany po owym zdarzeniu, to musia to by na tyle
dugi dystans czasowy, by poetycka wypowied nie naruszaa emocjonalnej,
wewntrznej rwnowagi adresata aciskiej elegii46. W utworze dedykacyj46

F.D. K n i a n i n: [Dedykacja] Do Franciszka Mikoaja Zabockiego. W: I d e m: Poezje. T. 1..., s. 221. Gwnym celem poetyckiej dedykacji, powstaej dwa lata po aciskim

80

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

nym zaczonym do Baliku gospodarskiego Zabocki odwoa si do tych


wanie bolesnych faktw z wasnej biografii i z przyjani poczy siy
zdolne wesprze i umacnia czowieka w zmaganiach z nieprzychylnym losem, nie ulg oraz pocieszenie strapionym mylom w chwilach dotkliwych dowiadcze yciowych. Z wdzicznoci i wzruszeniem wspomnia
w utworze o emocjonalnym wsparciu, jakiego Knianin udziela mu w trudnych chwilach. Wracajc myl do dramatycznych przey, zoy przyjacielowi-poecie podzikowanie za wspcierpienie i opakiwanie wraz z nim
utraty bliskiej osoby oraz utrwalenie pirem tych uczu.
Czyta bdzie twe treny, ktre w zgonie mojj,
Gdym nad ni ycie roni, wdzicznie piewa Chloi.
Cieszyy mnie aonie, pakaem te na nie!
Miae m za to wdziczno, dzi masz jej wyznanie.
Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, w. 2932 (Balik gospodarski)

Mianem trenw Zabocki okreli pomieszczone w Erotykach liryki wyraajce al po mierci lubej Kasi, a take wiersze, jakimi przyjaciel podtrzymywa go na duchu po stracie ony, pociesza w cierpieniu i pomaga
otrzsn si z nieszczcia. Do tych bolesnych okolicznoci Knianin powrci w trzy lata pniej w poetyckim przypisaniu, jakim w edycji Wierszy
poprzedzi ale Orfeusza nad Eurydyk47. Deklaracj niezmiennej przyjani
poczonej z obaw przed naruszeniem emocjonalnej rwnowagi swego
druby porednio opatrzy informacj o czasie dzielcym powstanie poetyckiego cyklu i samej dedykacji od dramatycznych wydarze, do ktrych
si ponownie odwoywa. Zmarej ony przyjaciela nie obdarzy jednak
imieniem Kasia, jak we wczeniejszych utworach, lecz nimfy Chloe tak
wanie, jak uczyni to Zabocki w poetyckim przypisaniu do Baliku gospodarskiego. Bardzo czytelnie powiza w wierszu dedykacyjnym genez aobnego cyklu z dramatycznymi przeyciami przyjaciela po mierci ony,
a rwnoczenie jednoznacznie wskaza, i rzeczywistym bohaterem lirycznego cyklu jest Zabocki, ktrego cierpienie upodobnio do Orfeusza.
W analogii dowiadcze przyjaciela oraz mitycznego poety trackiego akcenzbiorze, byo akcentowanie skali oraz zewntrznych i wewntrznych znamion cierpienia osamotnionego przyjaciela, a take ujawnienie wielowymiarowego charakteru bohatera utworu,
tzn. jego tosamoci z postaciami Zabockiego, Orfeusza i samego autora.
47 Rolf F i e g u t h nie zwrci bliszej uwagi na poetyckie przypisanie Knianina, chocia odgrywa ono bardzo wan rol w kompozycji funeralnego cyklu. Ponadto w duej mierze konstytuuje posta gwnego bohatera lirycznego, silnie zakorzenion w biografii
i Zabockiego, i Knianina (O kompozycji cyklu Franciszka Dionizego Knianina ale Orfeusza
nad Eurydyk (1783). Prze. T. J e . W: I d e m: Poezja w fazie krytycznej i inne studia z literatury polskiej. Prze. K. C h m i e l e w s k a [i inni]. Izabelin 2000, s. 100101).

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

81

towa skal ich alu i rozpaczy po bezpowrotnej utracie ukochanej osoby,


obdarzonej szczeglnymi przymiotami:
Taki w biedny Orfeusz przed laty,
W srogiej rozpaczy szuka swej utraty.
[...]
Com sysza o nim, a widzia na tobie,
Te czucia w jednej zczyem osobie.
Rwny al mw, rwne on przymioty,
To czujesz, co on, a on to czu, co ty.
Do Franciszka Mikoaja Zabockiego, w. 1718, 2124 (ale Orfeusza nad Eurydyk)

Poeta zaakcentowa wspomnieniowy charakter dedykacyjnej wypowiedzi


(Jeszcze mi w oczach ywy obraz stoi, pomn, Com [...] widzia na
tobie). Na zasadzie retrospekcji przywoa w wierszu znane z autopsji obrazy oraz wydarzenia i sceny, ktrych by naocznym wiadkiem i wspuczestnikiem. Zawar w liryku refleksje dotyczce Katarzyny, rozpaczy ma po
jej stracie, swoich wasnych odczu oraz opinii osb trzecich, obserwujcych rodzinny dramat Zabockiego:
Znam twoj czuo, wielbiem jej cnoty.
[...]
Gdy zgon jej srogi dusz ci wydziera,
Tone we zach i prawie umiera.
Truchlaem na tak bolesny przypadek,
Uczestnik alu i rozpaczy wiadek.
Pomn, jak cichy smutek midzy nami
Twymi gwatownie przerywa jkami.
Gos niejednego powtarza ze strony:
O, jake zacnej ten m pacze ony!
Do Franciszka Mikoaja Zabockiego, w. 5, 916 (ale Orfeusza nad Eurydyk)

W dwu zaledwie strofach zgromadzony zosta spory zasb sw czcych si z polem znaczeniowym mierci oraz leksyki wyraajcej ludzki bl
i cierpienie. Knianin podda hiperbolizacji aobn i lamentacyjn tonacj
przywoanego z przeszoci obrazu, w ktrym pobrzmiewaj jki rozpaczajcego przyjaciela, towarzyszce jego zom oraz dramatycznym gestom.
W przypisaniu doszed rwnie do gosu szczery al i wspczucie poety,
a take lk o stan ducha, serca i umysu przyjaciela. W pewnym stopniu poetycka wypowied czy zatem cechy dwu wczeniejszych lirykw, zatytuowanych Pogrzeb (E VIII, 37) i Do przyjaciela (E VIII, 33).
6 Na ziemskich...

82

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Niewtpliwie genezy alw Orfeusza nad Eurydyk, a nawet pierwowzoru


niektrych wierszy wchodzcych w skad funeralnego cyklu, naley upatrywa w utworach, jakie w Erotykach zostay porednio lub bezporednio skierowane do Zabockiego w zwizku ze mierci Katarzyny48. Zasadnicze znaczenie dla powstania owego dziea miay jednak zmiany, jakim Knianin
podda swj warsztat pisarski, preferencje estetyczne, a take przekonania
dotyczce rde inspiracji oraz roli poety i funkcji poezji, wiadczce o wyranym ju wczeniu si w nurt sentymentalizmu. Pod uwag naley rwnie wzi inspirujce oddziaywanie na artystyczny ksztat funeralnego cyklu Trenw Jana Kochanowskiego49, ktre Knianin przeoy na jzyk
aciski i wyda w tomie Carmina jeszcze przed opublikowaniem dziea zadedykowanego Zabockiemu. ale Orfeusza nad Eurydyk byyby zatem jak
pisze Tomasz Chachulski dramatyczn kontynuacj Erotykw w nowej tonacji, w nowych konwencjach, po nowych zupenie dowiadczeniach50.
Omawiane utwory bez wtpienia powiadczaj opini, i bardzo wiele
czyo Knianina i Zabockiego, chocia w sferze osobowoci zachowali odrbno. Autor Erotykw zawar w przyjacielskich wierszach dwa swoje wizerunki. Pierwszy cechowaa otwarta, pogodna i towarzyska natura, pragnienie
korzystania z urokw ycia, spontaniczno w reagowaniu na wszelkie podniety pynce z zewntrz i potrzeba utrwalania w materii literackiej wszelkich
wrae51. O gwnych rysach drugiego, wewntrznego portretu skrywanego
48 Rolf F i e g u t h jako pierwszy zwrci uwag na fakt, i poprzednikiem utworu Ju
noc zapada (alu XV w wersji z 1783 roku, a alu XII w wersji z 1787 roku) by wiersz Do
gwiazd (E VIII, 36) Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina..., s. 148.
49 Bardzo wysoko funeralny cykl Knianina oceni Franciszek Ksawery D m o c h o w s k i w Sztuce rymotwrczej (1788). W drugiej pieni poematu, majc na uwadze Treny czarnoleskiego poety i ale Knianina, stwierdzi: Sama tylko do paczu wzbudzi czua dusza
(w. 116). Wzmiank o autorze, ktry wyda niedawno ale Orfeusza (w. 115), opatrzy
w przypisie nastpujcym komentarzem: ale Orfeusza po mierci Eurydyki dzieo p. Knianina, dla delikatnoci pira, czuoci wyrazw, mog i obok z trenami J. Kochanowskiego.
(Sztuka rymotwrcza. Poema we czterech pieniach. W: Owieceni o literaturze. [Cz. 1]..., s. 377).
50 Zob. T. C h a c h u l s k i: Orfeusz..., s. 247. Wedug badacza, ale maj rdo w Trenach jakby podwjnie (dwukrotnie) i niezalenie od siebie: w cyklu wierszy aobnych powiconych mierci najbliszej osoby i w figurze Orfeusza-poety, o ktrym Kochanowski
pisa zarwno w Trenach, jak i gdzie indziej (s. 242). Autor ksiki zwraca rwnie uwag na
inne utwory poetyckie, dziea operowe oraz prace sownikowe, ktre mogy inspirujco oddziaa na Knianina, ktry podj zadomowiony w rodzimej oraz europejskiej literaturze
i kulturze wtek Orfeusza i Eurydyki (s. 229233).
51 Ignacy Jaksa Bykowski, ktremu Knianin pomaga w ksztatowaniu pisarskiego talentu, wspomina, i poet cechowa nie tylko dowcip wysoki, ale take grzeczno ujmujca
i charakter agodny (cyt. za: H. K o s i e n k o w s k a: Ignacy Jaksa Bykowski..., s. 516).
agodn, poetyczn natur puawskiego twrcy utrwali rwnie Julian Ursyn N i e m c e w i c z, przytaczajc w pamitnikarskich zapiskach rubaszn wypowied Jana Borysawskiego, dawnego sugi ksicego dworu, z ktrej wynikao, e nawet zimow por twrca prawi
androny o rach, fiokach, strumykach (Pamitniki czasw moich. T. 1..., s. 140141).

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

83

przed postronnymi ludmi, rozmawia tylko z przyjacielem. Ten osobisty


konterfekt czy si z uczuciowym niespenieniem, wewntrznym cierpieniem i samotnoci. W osobowoci swego przyjaciela Knianin wyeksponowa natomiast towarzysk natur, skonno do romansowania, uczuciow
niestao i wice si z tym atwe popadanie w skrajne nastroje. Ta ostatnia
cecha wizaa si z wraliwoci, ktra prowadzia do intensywnego przeywania osobistych dowiadcze, a take do dystansowania si wobec wiata.
Ksi Adam Jerzy Czartoryski wspomina po latach o Knianinie jako
o czowieku cichym i potulnym na zewntrz, lecz wewntrz miotanym przez
zbyt tkliwe serce i nieujt wyobrani, a take o Zabockim znanym
z rzewnych uczu i ostrego pira52.
Stanisaw Paluchowski, zachcajc na pocztku ubiegego stulecia do
lektury licznych wierszy Knianina, w ktrych zachowa si lad przyjacielskich wizi czcych go z Zabockim, przekonywa, e mona w nich znale cenne szczegy dotyczce ycia obu pisarzy. Jak wynika z dotychczasowych rozwaa, bez wtpienia wiele jest takich szczegw, problem jednak
w tym, i wikszo poetyckich wypowiedzi autora Erotykw cechuje daleko
posunita aluzyjno, co znacznie utrudnia konkretyzacj faktw biograficznych, do jakich nawizyway owe teksty, a take sytuacji i wydarze, w ktrych uczestniczyli obaj twrcy. W wierszach kierowanych do przyjaciela
Knianin w sposb serdeczny, ciepy, a niekiedy artobliwy mwi o sprawach, zajciach, zdarzeniach i osobach doskonale znanych tak jemu, jak
i miemu Franciszkowi, nie dostrzega zatem potrzeby ich bliszej charakterystyki. W sposb aluzyjny odwoywa si rwnie do sfery osobistych
przey, z ktrych zwierza si przyjacielowi. Z kolei Zabocki skupia uwag na ich wsplnej kondycji spoecznej i twrczej oraz na randze czcego
ich uczucia przyjani.
Zastanawia jednak fakt, i poetyck korespondencj prowadzon we
wczesnym okresie twrczoci obaj autorzy skupili niemal wycznie na dowiadczeniach prywatnej sfery ycia oraz czcej ich przyjani. W owych
wierszach przedmiotem odrbnych refleksji nie staa si sama poezja, preferowane przez obu autorw koncepcje pracy pisarskiej, estetyczne i tematyczne upodobania ani rozterki zwizane z dokonywanymi przez nich artystycznymi wyborami. Wyjtkiem byy trzy utwory Knianina: Do przyjaciela
(E VIII, 33) oraz porednio dedykacja poprzedzajca ale Orfeusza nad Eurydyk i aciska elegia Ad Franciscum Zabocki (C II, 12). W lirykach pisanych u pocztkw drogi twrczej tego typu rozwaania Zabocki wprowadzi m.in. do wierszy dedykacyjnych (Cztery ywioy. Poema umizgw,
52 A.J. C z a r t o r y s k i: ywot J.U. Niemcewicza. BerlinPozna 1860, s. 26. Cyt. za:
L. D b i c k i: Puawy (17621830). Monografia z ycia towarzyskiego, politycznego i literackiego
na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie. T. 1. Lww 1887, s. 146147.

6*

84

Rozdzia pierwszy: Poetycki dwugos...

Zabobonnik). Czasem w artobliwej i przekornej formie wcza owe refleksje do drobnych utworw (np. do Pieni bachicznej) lub z gorycz pisa
o niedostatkach ludzi pira (np. w Dumie ubogiego literata). Natomiast
Knianin wielokrotnie podejmowa analogiczne problemy w metapoetyckich lirykach otwierajcych i zamykajcych kolejne ksigi Erotykw, w aciskich przypisaniach, jakimi poprzedzi edycj z 1779 roku, Carmina i zawarty w owym zbiorze przekad Trenw Jana Kochanowskiego, w innych
elegiach wchodzcych w skad tego tomiku, a take w wypowiedziach okalajcych utwory zawarte w Poezjach.
Za spraw druku przyjacielskie wiersze nabray charakteru wypowiedzi
otwartych, ale pozosta w nich spory margines gwarantujcy ukrycie przed
postronnymi ludmi szczegw osobistego ycia obu autorw. Aluzyjne
odwoania poetw do wybranych aspektw ich ycia wiadczyy o wiadomym posueniu si jzykiem biografii, rozumianym przez Edwarda Balcerzana jako te wydarzenia w yciu twrcy, ktre co mwiy wspczesnym
i ktre pisarz wykorzysta w ten sposb, aby im co mwiy. Zapewne,
jak stwierdza badacz, penoprawnym i uprzywilejowanym adresatem tego
rodzaju tekstw jest przyszo, pny wnuk, przy czym rwnie wany
jest dialog twrcw ze wspczesnoci53. A zatem intencje patronujce pisaniu utworw bdcych zastygymi fragmentami [...] ycia54 obu poetw,
naleaoby wiza z nadziej autorw na pami u wspczesnych oraz potomnych, a tym samym na poetyck saw.
53
54

E. B a l c e r z a n: Biografia jako jzyk..., s. 30.


J. S a w i s k i: Myli na temat: biografia pisarza..., s. 15.

Rozdzia drugi

O dedykacjach Franciszka Zabockiego

Wic si z tym dzieem garn przyzwoicie,


Dajc go z sercem tobie na wizanie.
F. Z a b o c k i: Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[oci] Adama
Czartoryskiego, generaa ziem podolskich [...] (Cztery ywioy. Poema
umizgw), w. 2728

ywotno sztuki dedykacji w drugiej poowie XVIII wieku do pewnego


stopnia wynikaa z powiza wierszowanych ofiarowa z odami i listami
poetyckimi, ktre wwczas cieszyy si du popularnoci1. Franciszek
Zabocki twrczo korzysta z obyczaju opatrywania publikowanych dzie
przypisaniami i w przemylany sposb wybiera adresatw tekstw dedykacyjnych. Nada ofiarowaniom oryginalny ksztat, co wynika z doboru tematyki tych wypowiedzi oraz ich formy artystycznej, dalekiej od schematyzmu2. Chocia by jednym z najaktywniejszych literatw drugiej poowy
XVIII wieku, tylko z piciu dzie uczyni pisarski dar dla imiennie wskazanych osb. O fakcie tym zdecydowao kilka przyczyn wynikajcych z cech
osobowoci Zabockiego, a take z charakteru jego dorobku pisarskiego.
Wczesny okres twrczoci tego autora obejmuje gwnie drobne, zrnicowane gatunkowo wiersze niesprzyjajce formuowaniu odrbnych przypisa. Dwa najwczeniejsze to pochwalne ody okolicznociowe, skrelone dla
osb, z ktrymi po ukoczeniu szk utalentowany, lecz niezamony literat
wiza nadzieje na trwalsz opiek. Oba utwory zostay wprawdzie wydane
jako druki samoistne, lecz nie poprzedzaj ich dedykacyjne wypowiedzi,
poniewa akt ofiarowania dziea nalea do poetyki wierszy pochwalnych
1 Por. R. O c i e c z e k: Saworodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych
z XVII wieku. Katowice 1982, s. 131136; P. M a t u s z e w s k a: List poetycki. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw 1991, s. 279280.
2 Poetyk tekstw dedykacyjnych z drugiej poowy XVIII wieku, a take rozwaania, jakie tej ponadgatunkowej formie wypowiedzi literackiej powicali wczenie sami autorzy
przypisa oraz teoretycy, omawiam we wczeniejszych publikacjach: Twrcy owieceniowych
dedykacji wobec problemu panegiryzmu. W: Szkice o dawnej ksice i literaturze. Red. R. O c i e c z e k. Katowice 1989, s. 7599; Literacka rama wydawnicza dzie Franciszka Dionizego Knianina (na tle porwnawczym). Katowice 1993, s. 1834.

86

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

i gratulacyjnych. Zwykle formuowany by na pocztku lub na kocu


poetyckiej wypowiedzi albo w obrbie rozbudowanej tytulatury. Pretekstem
do napisania panegirycznej ody skierowanej do Antoniego Grskiego by,
jak wynika z tytuu, powrt adresata z zagranicy od wd trenczyskich. Rozbudowan tytulatur utworu zamyka formua penica w wierszach i listach
dedykacyjnych funkcj subskrypcji: oda napisana przez najobowizaszego
sug Franciszka Zabockiego. Do obrzdowych formu ofiarowania dziea3
zblione jest natomiast motto zaczerpnite z Eklogi 6 Wergiliusza: Hos Tibi
dant calamos, en accipe, Musae. Sowami ofiarowania, poczonymi z motywami laudacyjnymi, poeta zwieczy podnios, rozbudowan apostrof
otwierajc okolicznociowy liryk:
Mu! co mimo paskiej krwi zacno i bytu
Z cnt wielkich wietniejszego nabye zaszczytu,
A hojno ycia swego wziwszy za prawido,
W sodkiej dani serc wdzicznych przyjmujesz kadzido,
We askawie ode mnie ten haracz powinny
Za aski odebrane z rki dobroczynnj.
[...]
Wszak tobie nuc rymy, ktry sercem prostem
Lubisz prawd, podchlebnym niezk pokostem;
Do W[ielmonego] J[ego] M[o]ci Pana Antoniego Grskiego, stolnika ziemi ciechanowskiej,
przy powrocie z zagranicy od wd trenczyskich [...], w. 16, 910

Nieco innym rozwizaniem kompozycyjnym Zabocki posuy si,


wprowadzajc formu przypisania dziea do imieninowej ody skrelonej
dla Andrzeja Modziejowskiego ju po przybyciu do stolicy. Sownie ujty
akt ofiarowania utworu przypominaj dwa kocowe wersy dedykacji, ktr
Krzysztof Kochanowski pierwotnie poprzedzi Proporzec albo Hod pruski
(wyd. 1587) Jana Kochanowskiego, a osiemnastowieczny poeta umieci na
czele swego okolicznociowego wiersza:
Z tymi [rymami B.M.] si ja chc stawi, na to piro swoje
Sposabia, by umiao sawi imi twoje4.
w. 910

Zob. R. O c i e c z e k: Saworodne wizerunki..., s. 9.


Fragment wiersza Krzysztofa Kochanowskiego cytuj wedug unikatowego egzemplarza okolicznociowego druku, znajdujcego si w zbiorach Biblioteki Instytutu Bada Literackich Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (sygn. XVIII 2.560): Na dzie imienin Janie
Wielmonego Jego Moci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego, orderw Ora Biaego i . Stanisawa kawalera oda Franciszka
Zabockiego. [B.m. i r.w.], 8 ss. nlb.
4

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

87

Pisaniu odrbnych dedykacji nie sprzyjaa rwnie pozostaa cz


wczesnego dorobku Zabockiego, publikowana od 1774 roku w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych. Zoyy si na ni utwory tumaczone (m.in. Pie bachiczna, Rady modej Dorotce dane, Niemiertelno duszy, fragment z Mizantropa Moliera, pi bajek Isaaca de Benseradea,
Pikno, rozum, cnota Madeleine de Scudry oraz listy i ody Fryderyka
Wilhelma II), a take oryginalne (m.in. Pasterki IIII, dialogowe sielanki
Pasterka Chloe i Lukas, Syloret i Mirtyl, Portret. Pie, Kupido wizie, Duma
ubogiego literata). W przypadku wierszy ujtych w ramy ody intencje
ofiarowania jednoznacznie wyraay formuy tytuowe, wskazujce adresatw poetyckich wypowiedzi oraz okolicznoci majce wpyw na powstanie utworw. Spord dzie drukowanych w tym literackim pimie jedynie Cztery ywioy. Poema umizgw Zabocki opatrzy dedykacj dla
Adama Kazimierza Czartoryskiego. Rokokowy poemat osnuty na kanwie realiw mitologicznych, pierwotnie opublikowany w tyme pimie
pod koniec 1777 roku5, autor poprzedzi poetyckim przypisaniem dopiero w osobnym wydaniu owego dziea. W wczesnej prasie nie zamieszczono jednak informacji o tej edycji, co utrudnia sprecyzowanie
roku druku6.
Rezultatem wsppracy Zabockiego z narodow scen byo kilkadziesit sztuk, ale tylko trzy wczesne dziea dramatyczne Balik gospodarski
(1780), Zabobonnika (1781) i Fircyka w zalotach (1781) twrca opatrzy
poetyckimi przypisaniami. Spord przekadw jedynie wczesne Rozmowy
sokratyczne w rnych materiach politycznych i moralnych (1775) autorstwa
znanego genewczyka Jacoba Verneta poprzedzi listem dedykacyjnym, nie
zaczy natomiast dedykacji do dwu innych, obszernych przekadw z jzyka francuskiego, tzn. Dzie Csara Vicharda de Saint-Rala (T. 13
5

Zob. Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1777, T. 16, cz. 2, s. 305339.


Na osobnym wydaniu poematu nie odnotowano miejsca i roku druku. Wspczenie
istniej rozbienoci w opiniach badaczy na ten temat. W Nowym Korbucie oraz w dwch
wydaniach monografii bibliograficznej Zabaw Przyjemnych i Poytecznych druk datowany
jest na rok 1777, podobnie jak w Bibliografii polskiej Karola Estreichera (zob. Bibliografia polska. Cz. 3. T. 24, z. 1. Krakw 1951, s. 37; Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 6:
Owiecenie. Hasa osobowe P. Addenda AO. Oprac. E. A l e k s a n d r o w s k a z zespoem.
Red. tomu do r. 1958 T. M i k u l s k i. Wrocaw 1970, s. 488; E. A l e k s a n d r o w s k a:
Zabawy Przyjemne i Poyteczne 17701777: monografia bibliograficzna. Wrocaw 1959, s. 185.
Wyd. 2. Wrocaw 1999, s. 185). Opini t pierwotnie podzielaa rwnie Janina P a w o w i c z o w a, uwaajc, e Zabocki ofiarowa poemat wraz z dedykacj Adamowi Kazimierzowi
Czartoryskiemu na imieniny w roku 1777 (Wstp. W: F. Z a b o c k i: Fircyk w zalotach.
Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wyd. 3. Wrocaw 1986, s. VIII. BN I, 176). Obecnie badaczka przesuwa osobny druk dziea na rok 1778 (Franciszek Zabocki (17521821). W: Pisarze
polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992,
s. 697; Kalendarium ycia i twrczoci. W: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 5: W stron teatru
muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 1996, s. 347).
6

88

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

1778)7 oraz powieci Tom Jones Henryego Fieldinga (tumaczonej z francuskiej translacji Pierrea Antoinea de La Placea Histoire de Tom Jones), ktrej
w polskiej wersji nada tytu Podrzutek, czyli Historia Tom Dona (T. 14
1793)8. Z oczywistych wzgldw przypisania nie towarzyszyy te rozpowszechnianej bezimiennie satyrycznej i paszkwilanckiej twrczoci Zabockiego z okresu Sejmu Czteroletniego.
Na adresatw dedykacji pisarz wybra osoby, z ktrymi by zwizany
w yciu prywatnym, w pracy pisarskiej oraz w dziaalnoci pozaliterackiej.
Dwa poetyckie przypisania skierowa do Adama Kazimierza Czartoryskiego,
z ktrym w pocztkowym okresie znajomoci czyy go silne wizy. Najpierw wsppracowa z generaem ziem podolskich w kancelarii Komisji
Edukacji Narodowej. Pod dyktando ksicia jako jednego z komisarzy lub samodzielnie prowadzi korespondencj w sprawach owiatowych. Pniej,
ju jako osobisty sekretarz Czartoryskiego, redagowa rwnie inne pisma
i prawdopodobnie wprowadza poprawki do tekstw dramatycznych swego
opiekuna. W okresie tym darzy go szczerym przywizaniem, szacunkiem
i okazywa protektorowi autentyczn wdziczno za opiek. Z uznaniem
pisa te o jego zaletach, talentach i aktywnoci w yciu publicznym.
Osob ksicia Czartoryskiego przywoa Zabocki w najwczeniejszym,
napisanym proz licie dedykacyjnym, ktrym poprzedzi przekad Rozmw sokratycznych w rnych materiach politycznych i moralnych9. Autorem
oryginau francuskiego (Dialogues socratiques ou Entretiens sur divers sujets
de morale), wydanego w Paryu w 1745 roku i wznowionego w wersji poszerzonej o dwa dialogi w 1755 roku, by Jacob Vernet (16981789), pastor, profesor teologii w Genewie, znany wczenie myliciel, utrzymujcy
7 Gazeta Warszawska z 13 czerwca 1778 roku donosia, e ukaza si ju pierwszy
tom Dzie Csara Vicharda de Saint-Rala w przekadzie Zabockiego (zob. S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII wieku. rda. T. 1:
Gazeta Warszawska 17741785. Cz. 1. Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1992, s. 198).
8 Osoby, ktre nabyy przekad powieci Henryego Fieldinga drog prenumeraty, powiadamiano w Gazecie Warszawskiej z 17 kwietnia 1793 roku, e za okazaniem rewersu
mog ju odbiera pierwszy tom dziea u Michaa Grlla w Marywilu w Sali nad Bram
(S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII wieku.
rda. T. 3: Gazeta Warszawska 17931800. Aneks 17741793. Red. Z. G o l i s k i. Krakw 1996, s. 3738).
9 F. Z a b o c k i: [List dedykacyjny] Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[o]ci Adama
Aleksandra Czartoryskiego, generaowicza ziem podolskich. W: J. V e r n e t: Rozmowy sokratyczne
w rnych materiach politycznych i moralnych, z francuskiego przetumaczone od P. Zabockiego.
Warszawa: [B.druk.], 1775, 4 ss. nlb. Na karcie tytuowej podano, i ksika znajduje si u Michaa Grlla / w Warszawie w drukarni P. Dufoura. Take w Gazecie Warszawskiej z 6
kwietnia 1776 r. zamieszczono anons, i tom, w oprawie alla rustica kosztujcy 3 z, znajduje
si u Michaa Grlla. By zainteresowa ksik potencjalnych nabywcw, podano tytuy
omiu rozdziaw-rozmw, z ktrych skada si to dzieo. Zob. S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII wieku. rda. T. 1..., s. 126.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

89

kontakty z Monteskiuszem, Wolterem i Jeanem Jacquesem Rousseau10.


W edukacyjnym dziele o charakterze moralizatorskim, a nie poznawczym
poszukiwanie prawdy i dochodzenie do niej odbywa si metod dialogu.
Sokrates, posugujc si zrcznymi pytaniami, poucza swych uczniw
(m.in. Ewagora, Protyma, Mikrofila). Dzieo zawiera plan ksztacenia i wychowania zalecany przez nauczyciela syna ksicia Fryderyka III von Sachsen-Gotha-Altenburg. Vernet zarysowa w plan w omiu dialogach, traktujcych m.in. I. O powinnociach czowieka, na wysokim w ojczynie swojej
dostojestwie zostajcego; III. Jak si trzeba obchodzi z niszymi od nas;
VI. Jak szacowa mamy saw i szacunek drugich; VII. O niecierpitliwoci;
VIII. O humorze (tzn. przejawach zego nastroju, chimerach).
Na adresata listu dedykacyjnego Zabocki wybra, jak wynika z formuy
inskrypcyjnej, Adama Aleksandra Czartoryskiego. Wrd wspczesnych badaczy panuje (z wahaniami) przekonanie, e pisarz skierowa wypowied
do modszego syna generaa ziem podolskich, czworga imion Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza11. Dziwi jednak fakt, e Zabocki pomin
pierwsze imi wysoko urodzonej osoby, ktrej ofiarowa plon translatorskiej
pracy, zwaszcza e chodzio o dziecko opiekuna pisarza. Nie podwaajc
opinii na temat wskazanego problemu, naleaoby jednak rozway, czy pisarz nie mia na uwadze najstarszego syna Czartoryskich, urodzonego 14
stycznia 1770 roku. Pocztkowo prawdopodobnie nosi on, jak przypuszcza
Ewa Jolanta Gbicka, imiona: Adam Aleksander, a dopiero pniej jako
drugie imi otrzyma Jerzy12. Ponadto, w chwili wydania przekadu Konstanty mia zaledwie rok i dwa miesice, a jego starszy brat ju blisko sze
lat i edukacyjne dzieo Verneta mogo by pomocne przy jego edukacji.
Warto rwnie zwrci uwag na rnice w usposobieniach obu synw
10 Niektre publikacje bdnie datuj pierwsz edycj dziea Verneta na rok 1746
(np. Nouvelle biographie gnrale [...]. Publie [...] sous la direction de M. le d[octeur] [J.Ch.F.]
H o e f e r. 46m T. Paris: F i r m i n D i d o t Frres, 1866; Grand Larousse encylopdique en
dix volumes. 10m Vol. Librairie Larousse. Paris 1964). Do wyjtkw nale m.in.: Biographie
universelle, ancienne et moderne [...]. Ouvrage entirement neuf, rdig par une socit de gens
de lettres et de savants. 48m T. Paris: M i c h a u d Frres, 1827; Dictionnaire gnral de biographie et dhistoire [...] par Ch. D e z o b r y, Th. B a c h e l e t [...]. 2me partie. 5me d. revue.
Paris: Ch. D e l a g r a v e et Cie, 1869; Notice historique sur la vie et les crits de Jacob Vernet.
In: J. V e r n e t: Instruction chrtienne. Faite sur la dernire revue et augmentative. 1r T. 4me
d. Paris: Chez Gautier et Bretin, 1807, s. 1112.
11 Zob. Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 6: Owiecenie..., s. 495; J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki..., s. 689, 700; Karol E s t r e i c h e r nie ucili, e adresatem dedykacji by modszy syn Czartoryskich, a jedynie przywoa imiona generaowicza
podane przez owieceniowego tumacza w inskrypcji epistolarnej wypowiedzi (Bibliografia
polska. Cz. 3. T. 21. Wyd. S. E s t r e i c h e r. Krakw 1938, s. 380). Podobnie postpia Janina P a w o w i c z o w a w Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 344).
12 Zob. E.J. G b i c k a: aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina. Wrocaw
1993, s. 101. Studia z Okresu Owiecenia. T. 24.

90

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

Czartoryskich. Z Adamem Jerzym, ktry by sensatem od dziecka, rodzice


od pocztku wizali wielkie nadzieje i starali si (zwaszcza ksi Adam)
gruntownie przygotowa syna do ycia spoeczno-politycznego13.
Zabocki, wyjaniajc w licie dedykacyjnym pobudki i szlachetne cele,
jakimi kierowa si, tumaczc francuskie dzieo przeznaczone dla przyszych wadcw, zawierajce moralne pouczenia oraz wykad zasad dobrego
rzdzenia, zaakcentowa uytkowy charakter pracy. Podkreli jej przydatno w ksztatowaniu osobowoci i sylwetki moralnej wysoko urodzonych
dzieci, a take w przygotowywaniu ich do penienia w przyszoci wanych
funkcji w pastwie:
Do tumaczenia ksiki pod tytuem Rozmowy sokratyczne nie miaem innych pobudek, jak tylko wewntrzn samego dziea warto, ani innego
celu nad poytek powszechny. Ksika ta, od J[anie] Pana Wernet, nauczyciela ksicia de Saxe-Gotha-Altenb[o]urg, w cigu edukacji jego napisana, miaa za cel, przy uformowaniu ze poczciwego czowieka, sposobienie go oraz do rzdw politycznych i wmwienie we sentymentw jego
urodzeniu przyzwoitych, a tym samym do wyszego ju niejako stanu odstrychnion zostaa.

Do przekadu tej pracy Zabockiego zachci prawdopodobnie Adam Kazimierz Czartoryski, ktremu jako komisarzowi Komisji Edukacji Narodowej oraz komendantowi Szkoy Rycerskiej bliskie byy problemy zwizane
z nowoczesnym ksztaceniem oraz obywatelskim i patriotycznym wychowaniem modziey, a co si z tym wie z odpowiednim doborem
podrcznikw i kadry nauczycielskiej. Opracowane przez siebie i wpajane
wychowankom Korpusu Kadetw zasady wieckiej etyki ksi zawar
w Katechizmie kadeckim opublikowanym pierwotnie w roku 1767, a siedem lat pniej pod tym samym tytuem w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych (T. 10, cz. 1) i w osobnym wydaniu oraz w wersji poszerzonej pt.
Katechizm moralny dla uczniw Korpusu Kadetw. Definicje rnych cnt towarzyskich i przepisy wewntrznej karnoci Korpusu14. Kiedy genera ziem podolskich zosta jednym z komisarzy Komisji Edukacji Narodowej oraz wizyta13

Zob. M. H a n d e l s m a n: Czartoryski Adam Jerzy; M. K u k i e l: Czartoryski Konstanty Adam Aleksander. W: Polski sownik biograficzny. T. 4. Krakw 1938, s. 257 i 284.
14 W Gazecie Warszawskiej z 31 grudnia 1774 roku zamieszczono informacj o jeszcze
innym, poszerzonym wydaniu pracy ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Do Katechizmu kadeckiego doczone zostay dwa utwory: Dzieci poprawione. Bajeczka oraz satyra
O prawdziwym szlachectwie. W rzeczywistoci byy to przedruki dzie opublikowanych w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych Katechizmu kadeckiego (1774, T. 10, cz. 1) w osobnym wydaniu b.m. i r.w. z poszerzonym tytuem: dla czwartej brygady; satyry Adama
Naruszewicza (1771, T. 3, cz. 1) i jego przekadu bajki Guillaumea Antoinea Lemonniera
(1770, T. 2, cz. 2). Zob. S. G r z e s z c z u k, D. H o m b e k: Ksika polska w ogoszeniach
prasowych XVIII wieku. rda. T. 1..., s. 72.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

91

torem departamentu ziem ruskich, przystosowa t prac do potrzeb szk


wojewdzkich kierowanych przez Komisj. W nowej wersji publikacja
nosia tytu Obowizki studenckie przez pytania i odpowiedzi i bya czci
zbioru pt. Prawida moralne dla Szkoy Rycerskiej (1774)15.
Adam Kazimierz Czartoryski wielk wag przywizywa rwnie do edukacji wasnych dzieci. Moliwe zatem, i przekad Rozmw sokratycznych powsta wanie na potrzeby prywatnej edukacji synw generaa ziem podolskich. To wyjaniaoby ofiarowanie powanej pracy kilkuletniemu chopcu,
niezalenie od tego, ktry z nich (Adam Jerzy Czartoryski czy jego modszy
brat) by adresatem epistolarnej wypowiedzi. Zabocki, tumaczc decyzj
zwizan z wyborem adresata dedykacji, powoa si wanie na przydatno
dziea w czekajcym generaowicza procesie edukacji, dziki ktrej sprosta
obywatelskim obowizkom i stanie si godnym kontynuatorem najszlachetniejszych tradycji swego rodu, od pokole wiernie sucego ojczynie:
Nikomu zatem przyzwoiciej nie mogem jej ofiarowa jako Waszej
Ksicej Moci, ktry w podobnych wanie wieku i wiczenia swego jako
tamten ksi zostajc stopniach, lubo nie te od wielkiego ojca, a wikszego jeszcze w ojczynie naszej obywatela bierzesz maksymy, aby si mia
kiedy z obywatelskiej wycza rwnoci; w czasie jednak gosem powszechnym przewiadczony, acz skromnie bdziesz w sobie musia uzna
i pierwszestwo z urodzenia, dotykajc krwi szlachetn dobroczynnych
niegdy krajowi naszemu Jagiew, i przodek z zasug przewietnej familii
swojej, ktre nard cay im lepiej pozna, tym duej i wdziczniej wspomina jest obowizany.

W epistolarnej wypowiedzi pisarz zwrci si bezporednio do generaowicza, w rzeczywistoci jednak (intencjonalnie), jak mona przypuszcza, kierowa refleksje nie do kilkuletniego adresata, lecz do jego ojca, a zarazem swego protektora. Zapewne dla ksicia Adama Kazimierza, ktremu
tak bliskie byy problemy zwizane z nowoczesn edukacj modziey, przeznaczy uwagi dotyczce potrzeby podporzdkowania procesu ksztacenia
i wychowania syna nadrzdnym zasadom majcym na wzgldzie przede
wszystkim poszanowanie obywatelskiej rwnoci i powszechny poytek.
Zabocki zaakcentowa w licie spoeczn rang modelu edukacyjnego,
15

Jeden z wychowankw Szkoy Rycerskiej, Julian Ursyn N i e m c e w i c z, tak po latach wspomina: Najwiksz atoli nauk, najwikszym dobrem byy upominania ksicia jeneraa Czartoryskiego, komendanta naszego. Nie opuszcza on adnej okolicznoci, by nie
wpaja w mode serca nasze uczu mioci ojczyzny, prawide honoru i wstrtu, i oburzenia
do tego wszystkiego, co przynosio wstyd i zaka. Dalszy bieg ycia wielu bardzo kadetw
dowid, jak prawida tego szanownego, najlepszego, nieodaowanego ma gboko w sercach ich zagniedziy si. (Pamitniki czasw moich. T. 1. Tekst opracowa i wstpem poprzedzi J. D i h m. Warszawa 1957, s. 57).

92

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

majcego na celu uksztatowanie moralnej, duchowej, emocjonalnej oraz intelektualnej sylwetki czowieka poczciwego, a zarazem odpowiedzialnego
obywatela, ktrego powoaniem jest przede wszystkim dziaalno publiczna, rzdy polityczne suce dobru i poytkowi caego narodu. Pisarz nie
umniejsza znaczenia szlachetnego urodzenia, ale nie sprowadza wysokiej
pozycji spoecznej jedynie do dziedziczenia zaszczytw i przywilejw. Podkreli natomiast zadania, do jakich zobowizuje szlachetna krew i zasugi
rodu. Przyszo modego adresata powiza z pozytywnymi wzorami, ktre
zaszczepiao ofiarowane mu dzieo, a take realizowa w swym yciu i publicznej dziaalnoci jego wasny ojciec.
Wszake te wszystkie z krwi wzite i domowi twemu dziedziczne zaszczyty, ma by ci przyniosy korzy, gdyby si ich tylko chlubic okazaoci, na wasne potem zarabia nie mia. Nie t ci mdry ojciec w troskliwej edukacji ukazuje drog, ktra do gnunego ycia i nieczynnoci
prowadzi; nie te i Wasza Ksi[]ca Mo z piknych przymiotw czynisz
nam nadzieje. Najokazalsze honory w czasie bd ci same szuka jako
zacnie urodzonego, najpracowitsze dostojestwa jako zdolnego, najtrudniejsze urzdy jako owieconego; wszystkie razem jako poczciwego czowieka i obywatela. Ot masz, Moci Ksi, obraz przyszego ycia, z zacnoci urodzenia, piknych przymiotw i troskliwej (ktr okoo ciebie
czyni) edukacji odmalowany. Gdy za t przeczytasz ksik, uznasz bez
wtpienia, e ten jest plan wiczenia twego, i nie inne sentymenta, ktre
na twoj dusz wrazi usiuj.

W radach i pouczeniach udzielonych modemu adresatowi tumacz zarysowa model edukacji i hierarchi wartoci, ktre przywiecay wzorcom
wychowawczym i procesowi ksztacenia programowo realizowanym w nowoczesnym systemie szkolnictwa, reformowanym wczenie przez Komisj
Edukacji Narodowej. Wskaza najistotniejsze elementy waloryzowanego modelu osobowego, czc zalecenia zawarte w przeoonej pracy z pochwa
obywatelskiej suby ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego. W duchu
idei owiecenia pisarz przekonywa, i o wartoci czowieka nie przesdza
wietno rodu, ale cnoty, osobiste przymioty i talenty, zdobyta wiedza oraz
aktywny udzia w yciu publicznym.
List dedykacyjny przyblia obywatelskie i moralne aspekty postpowej
postawy twrcy wobec problemw, jakie niosa z sob wczesna rzeczywisto polska, w ktrej jednym z kluczowych zagadnie spoecznych staa si
zmiana modelu wychowania i ksztacenia modziey. Zabocki mia bezporednio do czynienia z tymi problemami jako stay urzdnik kancelarii Komisji Edukacji Narodowej. Z polecenia generaa ziem podolskich, jako jednego z komisarzy, jesieni 1774 roku wyjecha do departamentu ruskiego
w celu wizytowania szk podlegych tej instytucji w czterech wojewdz-

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

93

twach. Prawdopodobnie wanie w tym czasie tumaczy dzieo Verneta. By


moe, i powaga, z jak w licie dedykacyjnym akcentowa rang obywatelskich wzorcw wychowawczych, w czci wynikaa rwnie z dowiadcze,
ktre zdoby podczas owej wizytacji.
Nawizujc w pewnym zakresie do laudacyjnego schematu genetliakonu, Zabocki zarysowa przyszo modego adresata listu. Wzi pod uwag
dostrzeone w nim zadatki cnt i zdolnoci, patriotyczne tradycje rodu,
a przede wszystkim pouczenia oraz szlachetny wzr mdrego i wielkiego
ojca. Nie rozbudowa w wypowiedzi pochway ksicia Adama Kazimierza
Czartoryskiego, a jedynie zasygnalizowa obywatelskie aspekty jego aktywnej dziaalnoci publicznej oraz szczegln trosk o waciw edukacj
syna. Ta ocena pozostawaa w cisym zwizku z charakterem dziea skadanego w darze generaowiczowi, a take z nadrzdnym celem, ktremu
miao ono suy.
Umiarkowane elementy pochwalne pisarz wprowadzi rwnie do dwu
poetyckich przypisa bezporednio ju adresowanych do Adama Kazimierza
Czartoryskiego. W wierszu dedykacyjnym zaczonym do dziea Cztery ywioy. Poema umizgw16 laudacyjny wydwik ma porednio wyraone podzikowanie ksiciu za opiek, ktra w swoim czasie umoliwiaa poecie
spokojne tworzenie. Aluzja ta dotyczya czasu (w dedykacji wspominanego
ju z pewnego dystansu), gdy twrca by cile powizany z rodzin Czartoryskich oraz ich dworem. A zatem, zdaniem Janiny Pawowiczowej, poetyckie przypisanie pozwala ucili w okres na lata 1774177617. Zgrabnym
komplementem, dalekim od jakiejkolwiek przesady, Zabocki wybra swego
protektora na patrona dziea, ktre powstawao w krgu tego opiekuna:
Jeszcze to w on czas sodki ku wspomnieniu,
Ktrym z twej aski pdzi bez mozow,
Pisaem, panie, to dzieo ywiow,
Co dzi swych ozdb szuka w twym imieniu.
Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich [...], w. 14 (Cztery ywioy. Poema umizgw)

Pozosta cz utworu, nie liczc ostatniej strofy zamknitej aktem ofiarowania dziea, Zabocki powici rozwaaniom dotyczcym samego poematu, a cilej: tworzywa mitologicznego, ktre uczyni kanw czteroczciowego dziea. Zasadniczy wtek swobodnego w tonie wiersza nawizuje,
jak si wydaje, do podjtej wczenie, a rozpocztej ju w wieku XVI, dys16 F. Z a b o c k i: [Dedykacja] Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, kawalera orderw Ora Biaego, . Andrzeja i . Stanisawa,
etc. W: I d e m: Cztery ywioy. Poema umizgw. [B.m. i r.w.], 2 ss. nlb.
17 J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci..., s. 329.

94

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

kusji na temat mitw18. Jeszcze przed wydaniem poematu Zabockiego przeciw wprowadzaniu do poezji wtkw mitologicznych wypowiedzia si
Ignacy Krasicki w artykule bdcym adaptacj tekstu Josepha Addisona
(Monitor 1772, nr 67), motywujc sw opini wzgldami religijnymi. Poetw, ktrzy w apostrofach, metaforach czy porwnaniach odwoywali si do
pogaskich bstw, nazwa bawochwalcami lepo zapatrzonymi w antyczne
wzorce literackie. Krasicki podway tez, i bez mitologii stracioby rymotwrstwo okras, dali albowiem przeciwny przykad wielcy teraniejszych
wiekw poetowie: Milton, Voltaire, Polignac etc. Nie poezj wic, ale
szczupo umysu niepodnego oskaraj ci, ktrzy rozumiej, i poezja
bez dawnych bajek obej si nie moe19. Z opini Krasickiego polemizowa Franciszek Maurycy Karp, eksponujc w broszurze Obrona mitologii
(1773) alegoryczny charakter bohaterw mitw oraz ich znaczc rol
w uplastycznianiu zagadnie podjtych w dzieach, a take w formuowaniu
sdw wartociujcych. W nastpnym dziesicioleciu problemem obecnoci
motyww mitologicznych w poezji zajli si w teoretycznych rozwaaniach
m.in. Franciszek Karpiski w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu
(1782) i Joachim Litawor Chreptowicz w artykule Poezja, zamieszczonym
w encyklopedycznej pracy Ignacego Krasickiego Zbir potrzebniejszych wiadomoci, porzdkiem alfabetu uoonych (T. 12 17811783)20.
18 Zob. E. S a r n o w s k a - T e m e r i u s z: Mitologia. W: Sownik literatury staropolskiej.
(redniowiecze Renesans Barok). Red. T. M i c h a o w s k a przy udziale B. O t w i n o w s k i e j, E. S a r n o w s k i e j - T e m e r i u s z. Wrocaw 1990, s. 484485. Programow wypowied na temat mitologii jako tworzywa literackiego sformuowa m.in. Walerian
Otwinowski w przedmowie do przeoonych przez siebie Metamorfoz Owidiusza. Zob.
R. O c i e c z e k: Przedmowy w ksikach wieku XVII. W: E a d e m: Studia o dawnej ksice.
Katowice 2002, s. 3840.
19 [I. K r a s i c k i:] [Przeciwko mitologii w rymotwrstwie]. W: Monitor 17651785. Wybr.
Wybr i opracowanie E. A l e k s a n d r o w s k a. Wrocaw 1976, s. 339. BN I, 226.
20 Franciszek Karpiski w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu sprzeciwia si
wprowadzaniu mitologii do literatury wspczesnej: Ale my, po co tych Muz, tych Apollinw w naszych wzywamy poezjach, o ktrych prnoci a nadto przewiadczeni jestemy,
a tym jeszcze sposobem odbiegamy od jednej spomidzy wasnoci tak poezji, jako i pisma
kadego: aeby powszechnie rozumiane byy [...]. (Zob. Owieceni o literaturze. [Cz. 1]: Wypowiedzi pisarzy polskich 17401800. Oprac. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i.
Warszawa 1993, s. 206). Natomiast Joachim Litawor Chreptowicz uwaa, e poezja bez tworzywa mitologicznego byaby czcz i prn, nie miaaby czym bawi suchacza i wprawia
go w sodkie zadumienia. Przekonany o tym, pyta dalej: Kt nie czuje wntrznej rozkoszy, przypominajc sobie trzy Gracje, ktre pikno otaczaj, pas Wenery z wasnoci wdzikw i przymilenia, Armidy z mioci i wyrokw utkany, sie stalow Wulkana,
cyrkiel zoty w rku boskich, ktrym okrg wiata zarysowany i inne tym podobne dowcipu pody, ktrymi dziea poetw janiej. (Owieceni o literaturze..., s. 175). Zob. take
B. G u b r y n o w i c z: Walka o mitologi. Epizod z dziejw krytyki literackiej w Polsce z XVIII
wieku. Prace Filologiczne 1927, T. 12, s. 488500; S. P i e t r a s z k o: Doktryna literacka polskiego klasycyzmu. Warszawa 1966, s. 581594. Studia z Okresu Owiecenia. T. 4;

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

95

Zabocki z pozornym zawahaniem podj w wierszu dedykacyjnym problem wartoci dziea, ktre ma za temat miosne historie mitycznych bohaterw.
Licha- to moe praca moja bdzie.
Bo co std, e tam wziwszy niegdy bycz
Jowisz postaw, biega za zdobycz,
I zdradza w puchy przemienion abdzie?
Lub e si Zefir umizga do Chlory,
Pelej Tetyd podchodzi upion,
Wulkana w rogi stroi Mars z Dyjon,
I tym podobnych bredni poczet spory.
Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich [...], w. 512 (Cztery ywioy. Poema umizgw)

Bez wtpienia nie autor Czterech ywiow uzna realia mitologiczne wyzyskane w poemacie za bezwartociowe brednie, poniewa byoby to
rwnoznaczne z podwaeniem wasnych kompetencji twrczych, deprecjonowaniem dziea, a take w pewnym sensie z lekcewaeniem osoby, ktrej
utwr by skadany w darze. Krytyczna ocena wtkw mitologicznych wyzyskanych przez poet wyraa argumenty przeciwnikw mitw, ujta jest
zatem w form mowy pozornie zalenej, ktr po mistrzowsku posugiwa
si w satyrach Ignacy Krasicki21. Natomiast, gdy Zabocki przechodzi do
formuowania wasnej opinii na ten temat, powouje si na antyczne wzorce nobilitujce realia mitologiczne jako tworzywo poetyckie. Pisarz wyranie oddziela literackie walory historii bajecznej od jej religijno-obrzdowego aspektu. Wspominajc o zainteresowaniu staroytnych twrcw
mitami, powoa si na przykad jednego z najznakomitszych poetw antycznych: Przecie te dawniej cze sw miay baje, / Uczony nimi bawi
si Owidy (w. 1314). Wartociujc funkcj peni rwnie podana
w przypisie informacja, e poeta rzymski Dzieo Metamorphoseon pierwej
pisa [...] ni Tristium. Zabocki w dedykacyjnym utworze wypowiedzia si
na temat historii mitycznych jako literat. Upatrywa w nich nie tajemnicy
wiary, lecz rda twrczej inspiracji, a rwnoczenie wanego klucza,
ktry pozwala oceni walory dzie tworzonych przez artystw duta, pdzla i pira:

E. S a r n o w s k a - T e m e r i u s z: Mitologia. W: Sownik literatury polskiego owiecenia...,


s. 292293.
21 Zob. J.T. P o k r z y w n i a k: Wstp. W: I. K r a s i c k i: Satyry i listy. Wstp J.T. P o k r z y w n i a k, oprac. tekstw i komentarze Z. G o l i s k i. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw
1988, s. LXIVLXIX. BN I, 169.

96

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

Nie znajdziem wdzikw ni w pdzlu, ni w docie,


Nie bdzie wielka i wierszom zaleta,
Jeli ich rzebiarz, malarz i poeta
Z mitologiji nie da swej robocie.
Do Janie Owieconego ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich [...], w. 2124 (Cztery ywioy. Poema umizgw)

Wasn opini na temat mitologii jako rda natchnienia i cennego tworzywa poetyckiego Zabocki wzmocni w ostatniej strofie, powoujc si na
gust i pisarskie preferencje Adama Kazimierza Czartoryskiego, ktry w niedugim czasie zacz skania si ju ku rokokowym tendencjom w literaturze i teatrze, o czym wiadczy m.in. programowy List o dramatyce, jaki
zaczy do jednoaktowej Kawy (1779). W utworze dedykacyjnym pisarz
odwoa si do autorytetu ksicia-literata, a zatem znawcy problemw z krgu sztuki tworzenia. Zwrci uwag na artystyczne walory pomysu literackiego zrealizowanego w czteroczciowym poemacie, pochlebnie oceniajc
poetyckie upodobania patrona dziea: I w twym jest ona gucie, zacny panie, / Znasz jej, jak wielki literat, uycie (w. 2526).
Chocia Zabocki skierowa dedykacyjny wiersz do swego opiekuna, pozbawi utwr jakichkolwiek przejaww unionoci wobec niego. W poetyckiej wypowiedzi, dotyczcej wsplnego dla nich obszaru pisarskich zainteresowa i kompetencji oraz estetycznych upodoba, potraktowa ksicia
jako partnera, a nie swego przeoonego. Z problemami dotyczcymi sztuki
tworzenia oraz rde inspiracji literat zwraca si do literata. Utrzymany
w pogodnej aurze wiersz dedykacyjny cechuje potoczysto, atwo wyczuwalna rytmiczno, co wynika z posuenia si przez autora klarown,
przejrzyst skadni, zharmonizowan z wzorcem regularnego 11-zgoskowca (5+6). Walorem utworu jest rwnie lekko stylu oraz daleka od oficjalnoci, swobodna, miejscami nawet z lekka artobliwa tonacja wypowiedzi.
Wskazane cechy dedykacyjnej ody zostay wzmocnione w ostatniej strofie,
a zwaszcza w kocowym ofiarowaniu, w ktrym pobrzmiewa niemal przyjacielski ton. Poeta spaca wierszem dug wdzicznoci wobec ksicia
i zgrabnym komplementem czyni ukon w stron jego talentu pisarskiego,
ale na pierwszy plan wysun w utworze wasne przemylenia dotyczce
poetyckiego warsztatu oraz rde twrczej inspiracji.
atwo wyczuwalna swoboda, z jak Zabocki zwraca si do Adama Kazimierza Czartoryskiego, wynikaa zapewne ze zmian, ktre wczenie
zaszy w relacjach midzy nimi. U schyku lat siedemdziesitych XVIII wieku twrca nie by ju zdany na cis zaleno od protektora, a zatem
w adresowanej do niego poetyckiej dedykacji mg sobie pozwoli na wiksz bezporednio zwaszcza w sytuacji, gdy formuowa wypowied
jako ofiarodawca. Zmniejszenie owego dystansu wizao si w duej mierze
z popraw materialnego statusu pisarza. Znaczne dochody przynis mu

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

97

przekad szkicw historycznych Csara Vicharda de Saint-Rala przygotowany na zamwienie Komisji Edukacji Narodowej i zakupiony dla podlegych
jej szk. Podwojono te Zabockiemu pensj w Komisji, dziki czemu uzyska wiksz niezaleno yciow oraz samodzielno twrcz.
Wyranym symptomem zmiany jego orientacji pisarskiej bya ujawniajca si w powstajcych wczenie utworach krytyczna postawa wobec
polskiej rzeczywistoci, a take podjcie w niedugim czasie bliskiej
wsppracy ze stoecznym teatrem. Uznanie Stanisawa Augusta i caego
rodowiska krlewskiego przyniosa Zabockiemu sztuka Zabobonnik. Zosta te za ni sowicie nagrodzony. Krl wyrni dramatopisarza, przesyajc mu (zapewne przez Adama Naruszewicza) medal Merentibus 17
sierpnia 1780 roku, zanim komedia zostaa wydana na przeomie stycznia
i lutego nastpnego roku. By to wyraz duego uznania, poniewa w tym
czasie Stanisaw August starannie dobiera kandydatw do medalu, zamierzajc utworzy swego rodzaju akademi literatury i nauki, ktrej czonkami
byliby wszyscy odznaczeni22. Z polecenia Poniatowskiego Zabocki otrzyma rwnie 8 lutego 1781 roku 100 dukatw. Mona by zatem oczekiwa,
e w druku zadedykuje komedi krlowi, a jednak ofiarowa sztuk generaowi ziem podolskich, dajc tym samym wyraz duej niezalenoci
wasnych decyzji twrczych23. Jak zauwaa Janina Pawowiczowa, w odzie
do Czartoryskiego brak nawet sakramentalnej formuki Najunieszy
suga. Wyraajc dawnemu opiekunowi wdziczno za opiek, czyni to
Zabocki bez pokory i unionoci, a jego wiersz jest swego rodzaju poegnaniem z famili Czartoryskich24.
W dedykacyjnej odzie wypowiedzia si przede wszystkim jako literat
ywo zainteresowany problemami ludzi pira, rezultatami ich pracy oraz
statusem spoecznym. Swe refleksje skierowa do czowieka, ktrego z racji
wielostronnej dziaalnoci oraz pisarskich zatrudnie te zagadnienia rwnie interesoway. Wysoka pozycja spoeczna umoliwiaa jednak ksiciu
postrzeganie sygnalizowanych problemw z innej perspektywy. Zabocki
z duym krytycyzmem dokona oceny niekorzystnych zjawisk, ktre miay
wpyw na ksztat rodzimej kultury. W rozrachunkowym utworze podj
wtki, ktre wczeniej Adam Naruszewicz wprowadzi do Chudego literata
(1774):

22 J. P a w o w i c z o w a: Wstp. W: F. Z a b o c k i: Fircyk w zalotach. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wyd. 3. Wrocaw 1986, s. XVII. BN I, 176.


23 F. Z a b o c k i: [Dedykacja] Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama
Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza,
orderw Ora Biaego, . Stanisawa i . Jdrzeja kawalera, etc. etc. W: I d e m: Zabobonnik, komedia we trzech aktach. Warszawa: [Drukarnia Piotra Dufoura], 1781, 4 ss. nlb.
24 J. P a w o w i c z o w a: Wstp. W: F. Z a b o c k i: Fircyk w zalotach..., s. XIV.

7 Na ziemskich...

98

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

Peno skarg, e si gnuny Polak pisa leni,


A nie masz, kto by cign rk do kieszeni.
Nie masz owych skutecznych ze zota pobudek25;
Chudy literat, w. 2325

Do tej satyry Zabocki nawiza w dedykacji (Nie winujmy Polaka, e


si pisa leni, / Wytkn nam kto wspczesny nie bez fundamentu,
w. 3132) i przypisie do wiersza (Adam Naruszewicz, b[iskup] k[oadiutor]
s[moleski] w satyrze Chudy literat). Problem trudw wicych si z kondycj pisarza wielokrotnie podejmowa Ignacy Krasicki, m.in. w satyrze Do
krla, w Licie 7. Do pana Rodkiewicza, w drobnych utworach i wierszach
proz. Mia na uwadze gwnie trudn sytuacj finansow ludzi pira, ktra
pocigaa za sob ich nisk pozycj spoeczn. Zwraca te uwag na uciliwoci pisarzy w sferze psychologicznej i w dziedzinie relacji midzyludzkich, w stosunku otoczenia do rezultatw pracy twrczej26. Zabocki zaj
si problemem niskiej rangi i biedy ludzi pira, zdanych na ask pseudo-mecenasw, ktrzy wspieraj pochlebcw, a nie utalentowanych twrcw. Z trzewoci oraz ironicznym dystansem zarzuci pisarzom, dla ktrych Fortuna bya askawa, utrwalanie upoetyzowanego, a tym samym
zafaszowanego obrazu wiata. Konfrontujc mit z rzeczywistoci, krytycznie odnis si do arkadyjskich wizji Wergiliusza:
Pasterze, zawsze biedni, w ndzy zawsze yli,
Poetowie od wiekw nie byli szczliwi.
C prawd? To, e Maron nie by niewdzicznikiem,
Ich los sawi, sam bdc aski uczestnikiem.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza [...], w. 912 (Zabobonnik)

Majc zapewne i swoje dowiadczenia na wzgldzie, z gorycz pisa


Zabocki o niesprawiedliwych zrzdzeniach losu, ktry pozbawia nalenej
nagrody ludzi zdolnych, szlachetnych i wyksztaconych: Miej cnot, miej
talenta, nie wiem, rozum jaki! / Pochwal: czek to zacny. I z tym pjdzie
w braki (w. 1718). Sceptyczna opinia twrcy dotyczya problemu braku
waciwej opieki nad pisarzami i uczonymi. W poetyckiej wypowiedzi
Zabocki zaakcentowa potrzeb materialnego wspierania zdolnych i wy25

A. N a r u s z e w i c z: Chudy literat. W: I d e m: Satyry. Oprac. S. G r z e s z c z u k.


Wrocaw 1962, s. 64. BN I, 179.
26 T. K o s t k i e w i c z o w a: Ksigi, wiersze, dzienniki.... O pogldach na ksiki i czytanie w epoce owiecenia i w pismach Ignacego Krasickiego. W: Prace Literackie. T. 31: Antynomie
Owiecenia. Tom specjalny w 200. rocznic Konstytucji 3 Maja. Red. P. M a t u s z e w s k a,
B. Z a k r z e w s k i. Wrocaw 1991, s. 7880; zob. rwnie T. C h a c h u l s k i: Na dom
w Heilsbergu. W: I d e m: Opnione pokolenie. Studia o recepcji gbokiej Jana Kochanowskiego w poezji polskiej XVIII wieku. Warszawa 2006, s. 157159.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

99

ksztaconych ludzi. Wanie dojrzay, przemylany program opieki nad utalentowanymi twrcami oraz uczonymi uzna za niezbywalny warunek rozwoju rodzimej kultury:
Niech fawor nie do osb, lecz lgnie do talentu;
Rozkrzewi si nauki i Polska uczona
Kilku nam za jednego da moe Marona.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza [...], w. 3436 (Zabobonnik)

Adresata wiersza dedykacyjnego pisarz przedstawi wanie jako czowieka wiatego, wyksztaconego i szlachetnego w peni przygotowanego
do odpowiedzialnej opieki nad zdolnymi ludmi, umiejcego wyszukiwa
oraz waciwie oceni i doceni prawdziwe talenty. Z mecenasowsk dziaalnoci swego protektora powiza wycznie znakomite cele. Pochwa
Adama Kazimierza Czartoryskiego za inspirujce oddziaywanie na ludzi
pira, a take za trosk o waciwe rozwijanie u podopiecznych posiadanych przez nich uzdolnie i talentw Zabocki wyrazi, posugujc si obrazem metaforycznym, ktrego kanw uczyni rozbudowane porwnanie.
Dziki temu zabiegowi, unikajc panegirycznej pozy, w sposb obrazowy
wyeksponowa pozytywne cechy ksicia mecenasa.
Tak w baczny ogrodnik, piknych szczepw chciwy,
Aeby swj ogrdek w nowe zamc plony,
Szuka ich, skoro pora, wychodzi na niwy
I zaraz do ogrdka wnosi znaleziony,
Sadzi, wily, zagrzewa, prostuje, osania.
Szczep ronie; byby usech bez tego starania.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza [...], w. 2530 (Zabobonnik)

Zabocki podkreli w dedykacyjnym wierszu uznanie dla ksicia Czartoryskiego za dojrzae czuwanie nad literatami, posugujc si rwnie metod kontrastu. Ukaza bowiem opakane skutki, jakie w skali caego kraju
pociga za sob brak dobrych gospodarzy, sprawujcych opiek nad
nauk i literatur. W sposb wyjaskrawiony, lecz zgodnie z wczesn
optyk, zarysowa w utworze przytaczajcy obraz upadku rodzimej kultury
i owiaty w okresie poprzedzajcym wiek Stanisawa. Z satyrycznym zaciciem pisa o szerzeniu si religijnej nietolerancji, ciemnoty, zabobonu
oraz wiary w gusa, czary i prognostyki27. Podjcie tego problemu w dedy27

Por. M. K l i m o w i c z: Owiecenie. Warszawa 1999, s. 1516. O popularnoci astrologii wrebnej i prognostykw zawartych w kalendarzach z drugiej poowy XVIII wieku
7*

100

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

kacyjnej odzie wynikao z faktu, i wanie wiara Anzelma, gwnego bohatera ofiarowanej ksiciu sztuki, we wszelkiego rodzaju wrby i wpyw cia
astralnych na ludzkie losy decyduje o charakterze intrygi komediowej
w tym dziele28. Zabocki pomstowa rwnie na upadek literackiego gustu,
przejawiajcy si powstawaniem miernych podw pira, ktre powielay
utarte wzorce stylistyczne, panegirykw, fantastycznych opowieci, prognostykw, ksiek o astrologii oraz dzie o tematyce religijnej i dewocyjnym
charakterze, w skostniay sposb nawizujcych do tradycji redniowiecznej
literatury wizyjnej oraz mistycyzmu hiszpaskiego XVI wieku. Negatywna
ocena dotyczya zatem nie tylko krgu twrcw, ale take odbiorcw dbr
kultury ich gustu oraz intelektualnych horyzontw.
Wstyd wspomnie pody owych czasw opakanych,
Bujne arcybystrego iskry genijusza,
Wojsko afektw nowo zarekrutowanych29,
Sejm diabw30, Banieluk31, Czyciec Patrycjusza32;
szerzej pisze Danuta K o w a l e w s k a w rozprawie pt. Maestwa z kalendarza. Astrologia
wrebna w owieceniu. W: Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006, s. 249263.
28 Zob. P. M a t u s z e w s k a: Zabobonnik prba lektury. W: Dramaty Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw 2000,
s. 2944.
29 Omieszone ju w Monachomachii (1778) Ignacego Krasickiego dewocyjne dzieo Hilariona Falckiego Wojsko serdecznych nowo rekrutowanych na wiksz chwa bosk afektw (1739),
w ktrym rozbudowana metaforyka, wyraajca uczucia religijne na wzr konwencji stylistycznej znamiennej dla hiszpaskiej poezji mistycznej, w sposb dziwaczny zostaa nasycona
sownictwem z zakresu wojskowoci, nie zawsze przystajcym do duchowej problematyki.
30 Powstay w krgu rybatowskim, wielokrotnie przedrukowywany w XVII wieku
i pierwszej poowie XVIII stulecia (1726, 1750) Sejm piekielny straszliwy i Examen Ksicia
piekielnego, abo suchanie liczby wszytkich czartw, co ktry zrobi na wiecie za te lata od strcenia z nieba ae do sdnego dnia. Anonimowy autor na potrzeby problematyki moralistycznej
opisa w utworze posiedzenie piekielnej rady, odwoujc si do wierze i zabobonw zwizanych z Lucyferem i zastpami wiernych sug wadcy ciemnoci. Zob. K. B a d e c k i: Literatura mieszczaska w Polsce XVII wieku. Monografia bibliograficzna. Lww 1925, s. 315329;
Sejm piekielny. Satyra obyczajowa (1622 r.). Wyd. A. B r c k n e r. Krakw 1903.
31 Wznowiona w 1752 roku Historia ucieszna o zacnej krlewnie Banialuce (1650) Hieronima Morsztyna utrzymana w konwencji baniowej fantastyczna opowie, kreujca wizj
wiata na granicy prawdopodobiestwa i niezwykoci.
32 Dokonany przez Stefana Wielowiejskiego przekad relacji rycerza Owena o pobycie
w czycu witego Patryka, ktra zamykaa popularny w caej Europie, w Polsce zachowany
w pitnastowiecznych rkopisach Tractatus de purgatorio Sancti Patricii (ok. 1190 roku) Henryka z Saltrey. Po raz pierwszy tumaczenie to ukazao si w 1739 roku w spisanych przez
ksidza Wielowiejskiego Nowych ywotach witych. Powtrna, osobna edycja owego przekadu nosia tytu ywot witego Patrycjusza arcybiskupa i apostoa Hibernii oraz Krtkie opisanie
o czycu tego witego, ktry Macrobius i Baronius studni zowi (1761). Zob. J. S o k o l s k i:
Staropolskie zawiaty. Obraz pieka, czyca i nieba w renesansowej i barokowej literaturze polskiej
wobec tradycji redniowiecznej. Wrocaw 1994, s. 7487.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

101

Z reszt panegiryki, tak ciemne, jak wieki,


Zajy gowy puste i biblijoteki.
Jaki sposb mylenia, tak si w sprawach dzieje,
Czek siebie nie zna, wzi si do metafizyki:
Potworzy cuda, strachy, gusa, czarodzieje,
Jedne pali, czci drugie, dra na prognostyki.
Nie byo komu uczy, wszdzie byy schizmy,
Ambona graa sceny, teatr katechizmy.
Opuszczone nauki, niewsparte od rzdu
I panw, przez kogo si miay rozkorzenia?
[...]
Kto, powicon ubstwu, dorobkiem si bidzi,
Mao czyta, mniej pisa, a gdy pisa, brydzi.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza [...], w. 4356, 5960
(Zabobonnik)

Z ironi i satyryczn intencj Zabocki przywoa w wierszu dedykacyjnym tytuy konkretnych dzie, ktre potraktowa jako dowd szerzenia si
zego gustu oraz powielania wynaturzonych wzorcw literackich. Za symptomy ywotnoci negatywnie ocenianych tendencji pisarskich uzna popularno w krgach twrcw i w rodowisku czytelnikw wybujaego, zwyrodniaego stylu, dziwacznej i zaskakujcej metaforyki oraz irracjonalnej
tematyki barokowej literatury, a take pimiennictwa o charakterze uytkowym i propagandowym. Jeszcze bardziej alarmujca bya opinia Adama Naruszewicza o stanie rodzimego czytelnictwa, sformuowana w Chudym literacie: Lecz w naszym kraju jeszcze ten dzie nie zawita, / eby kto
w domu pisma poyteczne czyta (w. 5354)33.
Krytyczn diagnoz dotyczc kulturalnego marazmu minionego okresu
Zabocki uczyni punktem wyjcia pochlebnej oceny dziaalnoci przedstawicieli rodu Czartoryskich, ktrzy u progu nowej formacji podjli starania
o podniesienie w kraju poziomu nauki i owiaty. Do wielkich odmian
przekonywa poeta wielkich zawsze trzeba ludzi (w. 60). Konkretyzujc
to przesanie, wspomnia o chwalebnej dziaalnoci Augusta i Michaa Czartoryskich, ktrzy ywo interesowali si nowoczesnymi przemianami systemu ksztacenia oraz wychowania modziey. Pochlebn opini o stryju
i ojcu ksicia Adama Kazimierza Zabocki dopeni w przypisie do 65 wersu
dedykacyjnej ody:
p. ksi Micha, kanclerz wielki W[ielkiego] Ks[istwa] Lit[ewskiego],
i August, wojewoda ruski, jeszcze yjcy, dwaj wielcy i peni zasug dla
33

A. N a r u s z e w i c z: Chudy literat..., s. 66.

102

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

swojej ojczyzny mowie, pisali do generaw zgaszonego zakonu ksiy


jezuitw i ksiy pijarw o zalecenie swoim zgromadzeniom odmiany sposobu nauk na wzr cudzoziemskich. Im Polska winna reform nauk.

Pisarz zwrci rwnie uwag na korzyci, jakie z reformatorskich przedsiwzi odnis wiek Stanisawa, w ktrym powoano do ycia instytucj
programowo, w sposb odpowiedzialny sprawujc opiek nad rodzim
owiat i nauk. Z uznaniem pisa te o publicznej subie ksicia-komisarza oraz jego trosce o te dwie dziedziny, a take o literatur. Za dowd kulturotwrczej dziaalnoci generaa ziem podolskich uzna publikowane
dziea, zawierajce powiadczenia jego zasug jako opiekuna inspirujcego
i sprawiedliwie nagradzajcego utalentowanych twrcw: Same ksiek
przypisy wywiadcz to z czasem, / e pierwszym w swoim wieku by muz
mecenasem (w. 8384).
Podejmujc wspprac z warszawsk scen, a tym samym wchodzc
w orbit dziaalnoci krla, Zabocki rozpocz kolejny, bardzo wany etap
pisarskich dowiadcze. Poetyckim przypisaniem zaczonym do pierwszej
sztuki, ktra przyniosa mu rozgos w nowym okresie, spaca dug wdzicznoci wobec swego dawnego protektora. W wierszu dedykacyjnym nawiza
do inspirujcego oddziaywania opiekuna na jego wczeniejsz prac pisarsk. Wydaje si, e z uwagi na charakter ofiarowanego dziea, zwraca si
do ksicia przede wszystkim jako autora utworw scenicznych oraz teoretyka sztuki dramatycznej, wyranie sugerujc, e on wanie zachci go do
pisania dla teatru.
Mog si i ja liczy midzy te dowcipy,
Ktre nard swoimi podami bogac?
Wiem, e mao czerpaem w zdroju Aganippy,
Do jednak chci miaem, do suyem prac,
Ktrym, jeli si jaki genijusz udzieli,
Tobiem winien, ty, ksi, pisa mnie omieli.
Przyjmij wic dobrotliwie i to moje dzieo,
Tak jak inne raczye przyjmowa askawie.
Nie wiem, skd mi si pisa komedyje wzio,
Bdzie to ku naganie czy ku mojej sawie?
Tymczasem los mj taki, jak zabobonnika:
On diabw, ja ciemnego lkam si krytyka.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich, przew[ietnej] Komisji Edukacji Narodowej komisarza [...], w. 8596 (Zabobonnik)

Sztuka zyskaa uznanie w rodowisku krlewskim przed drukiem, wic


w pytaniu Zabockiego skierowanym do Adama Kazimierza Czartoryskiego
naley upatrywa nie tyle wtpliwoci co do wasnego talentu dramaturgicz-

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

103

nego, literackiej wartoci i spoecznej rangi jego dzie scenicznych, ile raczej
zwiastuna charakterystycznej dla utworw dedykacyjnych topiki skromnoci autora34. Analogiczn funkcj peni wprowadzony do poetyckiej wypowiedzi motyw mitologiczny, wicy si z ocen twrczych predyspozycji pisarza. Aganippe, crka krla rzeki Termessos (lub Permessos), bya nimf
rda o tej samej nazwie, powiconego muzom u stp Helikonu. Pijcym
z niego, wedug wierze, dawao natchnienie poetyckie35. Zabocki uj
odwoanie do tych wyobrae niemal identycznie jak autor zbioru Foricoenia sive Epigrammatum libellus (1584) w poetyckiej dedykacji skierowanej
Ad Petrum Myscovium: Non Aganippaeo fonte sed hausta cado i nie mona
wykluczy, i uczyni to wiadomie36. Warto jednak zwrci uwag, i mitologiczne tworzywo odgrywa w jego wierszu inn rol ni w ofiarowaniu renesansowego mistrza. Jan Kochanowski, przekonujc adresata, i przy pisaniu aciskich fraszek rdem natchnienia bya dla zawarto dzbana,
a nie woda z aganippejskiego rda, przekornie przyblia artobliwy charakter i zabawowe funkcje oddawanych mecenasowi wierszy, powstaych na
potrzeby ycia towarzyskiego. Natomiast Zabocki bardzo podobnie ujte
odwoanie do mitologicznych wyobrae zwizanych z moc twrcz wyzyska w wierszu dedykacyjnym na potrzeby topiki afektowanej skromnoci
autora37. Nie tyle jednak odmawia sobie talentu, ile raczej akcentowa zapa
34 Zob. rozwaania, jakie przejawom tej topiki we wstpach do dzie powici Ernst Robert C u r t i u s: Topika. W: I d e m: Literatura europejska i aciskie redniowiecze. Tum.
i oprac. A. B o r o w s k i. Krakw 1997, s. 9092.
35 Zob. Maa encyklopedia kultury antycznej. AZ. Red. Z. P i s z c z e k. Wyd. 7. Warszawa 1990, s. 18.
36 Zob. R. O c i e c z e k: Dedykacje Jana Kochanowskiego. W: E a d e m: Studia o dawnej
ksice..., s. 60. Na wiadome signicie przez Zabockiego do aciskiego przypisania Jana
Kochanowskiego wskazywayby powiadczenia innych jego powiza z renesansowym
twrc. Pisarz mia zapewne w rku edycj Proporca albo Hodu pruskiego, skoro zaczerpn
z niej dwie strofy poetyckiego przypisania i wczy do imieninowego wiersza dla Andrzeja
Modziejowskiego. Ponadto, o czym w dalszych rozwaaniach, znajomoci Muzy dowodzi
pocztek dedykacji dla Knianina.
37 Sposb ujcia tworzywa mitologicznego w wierszu dedykacyjnym (w. 87) i funkcja
tego zabiegu oraz akcentowanie w utworze inspirujcego oddziaywania Adama Kazimierza
Czartoryskiego na twrczo Zabockiego (w. 8990) nasuwaj rwnie skojarzenie z fragmentem poetyckiej dedykacji skierowanej przez Daniela N a b o r o w s k i e g o Do Ksicia
Imci Krzysztofa Radziwia, wojewody wileskiego i hetmana wielkiego W. K. L. (Poezje. Oprac.
J. D r r - D u r s k i. Warszawa 1961, s. 144). Chocia barokowy twrca w o wiele wikszym
zakresie ni owieceniowy operowa mitologicznymi odwoaniami, lecz mia na uwadze podobne intencje:

Znam, em nie by na skale licznej Kalijopy


I nie wiem, kdy pyn kastalijskie zdroje:
Ty mj Febus, ty, ksi, Hipokrene moje,
Ty mi ducha dodawasz, ty wyjmujesz z ceny
Tych, co teraz ubogie biczuj Kameny.

104

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

i wytrwao, z jakimi podj nowe dowiadczenia pisarskie. Z rzeteln


prac, a nie z upoetyzowanym wyobraeniem natchnienia poetyckiego
powiza swe sceniczne dziea. wiadom by swoich umiejtnoci twrczych,
ale uj to przewiadczenie w sposb okrelony przez konwencje patronujce wypowiedziom dedykacyjnym. Wyraona w poetyckim przypisaniu
nadzieja na askawe przyjcie daru przez ksicia, ktry arkana sztuki pisarskiej zna w teorii i realizowa w praktyce, jest porednio wiadectwem przekonania autora o wartoci ofiarowanego dziea. Skadajc Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu w darze Zabobonnika, Zabocki czyni rwnie ukon
w stron literackiego talentu protektora. Pomysowo wyzyska to nawizanie
do oceny swojej twrczoci scenicznej. Zwrci uwag na inspirujce oddziaywanie na obdarzonego geniuszem ksicia-literata, porednio z t wysok ocen wic rwnie swe pisarskie umiejtnoci oraz ich efekty.
Po odebraniu znaczcych dowodw uznania ze strony krla Zabocki
mia, jak stwierdzia Janina Pawowiczowa, wiadomo pewnej dwuznacznoci sytuacji zwizanej z wyborem adresata dedykacyjnej ody38. By moe
w przywoanym fragmencie wiersza zastanawia si, jak ocen zyska u krytykw nie tylko jego komedia, ale i on sam jako autor poetyckiego przypisania. Nie czeka zatem dugo z podzikowaniami dla Stanisawa Augusta.
Uczyni to w wierszu zamieszczonym na czele powstaego kilka miesicy
pniej Fircyka w zalotach (1781)39. Dedykacj napisan z polotem, sprawnym, lekkim pirem podporzdkowa modelowi pochwalnej ody, po ktry
twrcy z krlewskiego krgu najczciej sigali w wierszach adresowanych
do wadcy40. W poetyckiej wypowiedzi Zabocki skupi uwag na ustawiczPoeta biraski, jak dowodzi Renarda O c i e c z e k, obnay panegiryzm i polemizowa
ze stereotypami treciowymi konwencjonalnych przypisa, nawizujc przekornie do sownika i frazeologii dedykacji Jana Kochanowskiego do Psaterza Dawidowego. Takie lekkie traktowanie przypisa znamienne byo dla twrcw o wysokiej kulturze literackiej (Saworodne
wizerunki..., s. 134135). Zdaniem Marioli J a r c z y k o w e j, Przyznanie si Naborowskiego do nieudolnoci poetyckiej, w zestawieniu z jego widoczn dbaoci o kunszt wiersza, tworzyo napicie pomidzy pozorn a istotn ide wiersza (Zabawa z czytelnikiem
w wierszach Daniela Naborowskiego. W: Szkice o dawnej ksice i literaturze. Red. R. O c i e c z e k. Katowice 1989, s. 1112). Analogicznie naleaoby oceni postaw, jakiej da wyraz
Zabocki w swoim wierszu dedykacyjnym, aktualizujc mitologiczne wyobraenie o rdle
twrczej weny i oceniajc wasny talent, warto napisanego dziea oraz rol opiekuna
w podjciu przeze twrczoci dramaturgicznej.
38 J. P a w o w i c z o w a: Franciszek Zabocki..., s. 692.
39 F. Z a b o c k i: [Dedykacja] Do Najjaniejszego Stanisawa Augusta, Krla Polskiego,
Wielkiego Ksicia Litewskiego etc., Pana Miociwego, przy podaniu na posiedzenie czwartkowe
tej komedii. W: I d e m: Fircyk w zalotach, komedia we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1781, 3 ss. nlb.
40 Zob. m.in. J. P l a t t: Stanisaw August jako opiekun poetw i uczonych w twrczoci Zabaw Przyjemnych i Poytecznych. W: Wiek Owiecenia. T. 4: Z historii sztuki, literatury i idei.
Warszawa 1984, s. 3965.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

105

nej pracy, jakiej adresat oddawa si ofiarnie, w trosce o los ojczyzny i poddanych, a tym samym o dobr saw. Skadajc wadcy w darze pogodn,
pen humoru i wdziku komedi, akcentowa rozrywkowy charakter sztuki
pozbawionej dydaktyzmu i moralizatorstwa. Uzna kontakt z dzieem za
okazj do beztroskiego miechu i zabawy, ktre pozwoliyby krlowi oderwa si od wanych spraw i trudw panowania:
Wporzd tylu spraw wanych, wporzd stara tyla,
Ktre Ci zaprztaj, Najjaniejszy Panie,
Godzi si, chocia jedna, odetchnieniu chwila,
Godzi si pracy, chocia na moment, przerwanie.
Nadto si wiele trudzisz kwoli Twojej sawie;
Bdziesz j mia, cho oddasz chwil i zabawie.
Do Najjaniejszego Stanisawa Augusta, Krla Polskiego, Wielkiego Ksicia Litewskiego,
etc., Pana Miociwego [...], w. 16 (Fircyk w zalotach)

Anafora zastosowana w pierwszej strofie ody potguje wyobraenie


o staraniach i zabiegach krla wok dobra powszechnego. Analogiczny wydwik maj frazy podkrelajce wielkie zaangaowanie Poniatowskiego
w sprawy publiczne. Powtrzenia zastosowane w utworze eksponuj pracowito wadcy. Nie precyzujc, jakie to wane sprawy ustawicznie zajmoway krla, w czym przejawiay si wspomniane starania, niepozwalajce
nawet na chwil wytchnienia, Zabocki drog uoglnie wykreowa Stanisawa Augusta na tytana pracy. Jego panowaniu nada wymiar heroicznej
suby obywatelskiej w imi wsplnego dobra. W zgodzie z klasycystycznymi wzorcami poetyckimi, obowizujcymi w rodowisku krlewskim, do
uwzniolenia pochwalnego wizerunku adresata twrca wyzyska motywy
mitologiczne. Wyeksponowa ofiarno krla przez porwnanie go do Jowisza trudzcego si ,rzdem wiata. Zmagania wadcy z przeciwnociami
i zdrad przyrwna do walki gromowadnego z gigantami41. Laudacyjny
wydwik uzyskaa rwnie wyraona w utworze obawa o zdrowie przepracowanego pana, ktre Bardzo dugo dla polskiej potrzebne jest doli
(w. 20).
Kreujc wizerunek Stanisawa Augusta jako cieszcego si przychylnoci nieba wadcy, ktry czy wielko duszy z cnot, Zabocki pooy
akcent na jego pene oddania zaangaowanie w sprawy wagi pastwowej,
a take na osobiste zalety, wysokie walory intelektualne i przymioty ducha.
Pochwa obj rwnie inspirujcy wpyw krla na twrcw kultury. Wspo41

Wtek zmagania si Stanisawa Augusta z przeciwnociami, zdradami i potwarzami


kilkakrotnie przewija si rwnie w adresowanych do wadcy wypowiedziach dedykacyjnych
Adama Naruszewicza. Zob. B. M a z u r k o w a: Stanisaw August jako adresat tekstw dedykacyjnych. W: Wiek Owiecenia. T. 13: W dwusetn rocznic mierci Adama Naruszewicza. Warszawa 1998, s. 122128.

106

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

minajc w wierszu i w osobnym przypisie o medalu Merentibus oraz innych dobrodziejstwach askawie otrzymanych od Poniatowskiego, take
wasn osob usytuowa w krgu oddziaywania wiatego wadcy. Jego trosk o ludzi ksztatujcych oblicze narodowej sceny uzna za przejaw obywatelskiej suby. Zapewne w takich kategoriach pojmowa rwnie zadanie,
jakie postawi przed sob, kreujc w dedykacyjnej odzie pochlebny wizerunek wadcy zmagajcego si z przeciwnociami i ustawicznie zabiegajcego
o dobro pastwa. Pisarz osign zamierzony cel, nie popadajc w panegiryczn poz, nuce pochlebstwo ani w przesadn uniono. Umiarkowana topika skromnoci autora wprowadzona do poetyckiej wypowiedzi miaa
w pewnym sensie realne podstawy. Ofiarujc Poniatowskiemu zabawn komedi, Zabocki rzeczywicie wystpowa w roli dunika. Jako komediopisarz dowiadczy bowiem ze strony krla nie tylko zachty do wsppracy
z teatrem, ale zyska take materialnie wymierne dowody uznania. A zatem
i tym utworem dedykacyjnym, podobnie jak poprzednim, spaca dug
wdzicznoci wobec osoby, w ktrej krgu tworzy.
W porwnaniu z dotychczas omawianymi wypowiedziami Zabockiego
bardzo osobistym charakterem wyrnia si, przywoany ju w poprzednim
rozdziale, dedykacyjny wiersz, ktrym pisarz poprzedzi oper Balik gospodarski (1780). Tytu utworu (Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu42) peni funkcj elementw inskrypcyjnych. Wieloletni przyja obu twrcw dokumentuj take inne liryki, nawizujce do ich
prywatnego ycia oraz wsplnej kondycji chudych literatw.
W wierszu adresowanym do przyjaciela Zabocki zrezygnowa ze stylistycznych ozdobnikw, metaforyzacji jzyka, dziki czemu poetyck wypowied utrzyman w osobistym tonie wyrnia prostota, naturalno i wielka
sugestywno. W utworze poeta nawiza do dzielonego z Knianinem,
wsplnego losu ludzi pira, ktrych omijaj Pochway, uwielbienia, cze,
sawa, honory (w. 3). Na przekr tym niedostatkom zaakcentowa si
emocjonalnych wizi czcych go z adresatem przypisania. W lirycznej wypowiedzi, utrzymanej w tonie osobistego wyznania, z wdzicznoci i wzruszeniem wspomina te o wsparciu, jakiego przyjaciel udziela mu w trudnych chwilach po mierci ony. Od poprzedzajc Balik gospodarski
Zabocki traktowa jako wyraz wdzicznoci za wiersze, w ktrych Knianin
pisa o tej bolesnej stracie. Zawar wic w dedykacji najodpowiedniejsze podzikowanie, ktre czowiek pira moe zoy przyjacielowi-literatowi.
Ocena obustronnych darw w formuach ofiarowania zgodna jest z wymogami topiki skromnoci, lecz nienaznaczona nuc przesad:
42 F. Z a b o c k i: [Dedykacja] Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu. W: I d e m: Balik gospodarski, opera komiczna we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1780, s. 36.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

107

[...] za uczon prac


Niechaj ci take dzieem, cho lekkim, zapac.
Przyjmij moj oper, std wart zalety,
e imi przyjaciela nosi i poety.
Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, w. 3336 (Balik gospodarski)

Poetyckiej dedykacji napisanej dla przyjaciela, podobnie jak mottu, ktrym Zabocki opatrzy imieninowy wiersz dla Andrzeja Modziejowskiego,
patronuje gboka wiara w si poetyckiego sowa, ktre saw opromienia
twrc i ludzi, z ktrymi czyy go bliskie wizi. Nadziej na pami u potomnych autor wiza zarwno z pisarskim dorobkiem, jak i szczer przyjani, ktr darzy ze wzajemnoci adresata dedykacyjnego wiersza.
Zabocki nie traktowa przypisa jako ozdobnikw dodanych do utworw czy jedynie daniny skadanej na rzecz obyczaju, wic pod jego pirem
sztuka dedykacji nie ulega konwencjonalizacji. By pisarzem niepokornym,
tote w pochwaach osb, ktre wyrni aktem ofiarowania dziea, nigdy
nie posun si do niskiego pochlebstwa. Wszystkim wypowiedziom, ktre
jako twrca i zarazem osoba prywatna kierowa do imiennie wskazanych
adresatw, nada staranny ksztat literacki. W licie dedykacyjnym proz
dopeni wszelkich wymogw, jakie w zakresie kompozycji oraz operowania
formuami grzecznociowymi wyznaczaa sztuka epistolarna. Z rwn starannoci uksztatowa poetyckie przypisania. Uj je w form popularnej
i wysoko cenionej wczenie ody, uzaleniajc tonacj i przedmiot wypowiedzi od typu wizi, jakie czyy go z adresatami, a take od tematyki
ofiarowanych dzie. Przypisanie dla Knianina zblione jest do listu poetyckiego. Z uwagi na walory artystyczne i podejmowan problematyk jego poetyckie przypisania maj w zasadzie status samodzielnych utworw. Zapewne ten fakt skoni Bolesawa Erzepkiego do zamieszczenia w edycji Pism
Zabockiego dedykacyjnych wierszy, ktrymi twrca poprzedzi trzy dziea
dramatyczne. Sw decyzj wydawca wyjania w jednym z przypisw:
Dla uzupenienia niniejszego zbioru d Zabockiego zaczamy tu rwnie
wiersz dedykacyjny do Knianina, umieszczony w komedii Balik gospodarski tudzie dwie nastpujce a wane w swej treci ody (do ks. Ad[ama]
Czartoryskiego i do krla Stanisawa Augusta), wyjte z komedii Zabobonnik i Fircyk w zalotach43.

Tematyczne zrnicowanie dedykacyjnych wypowiedzi Zabockiego wynikao, jak si wydaje, z faktu, i wbrew powszechnej wczenie praktyce
pisarskiej twrca ten nie opatrywa swych utworw przedmowami. Jedynym
43

B. E r z e p k i: [Przypis w:] Pisma Franciszka Zabockiego. Zebra i wyda B. E r z e p k i. Pozna 1903, s. 29.

108

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

wyjtkiem jest pod tym wzgldem edycja przekadu powieci Henryego


Fieldinga Podrzutek, czyli Historia Tom Dona. Pierwszy tom dziea otwiera
kilka tekstw wstpnych: Wiadomo o yciu Henryka Fieldinga wyjta z nowego Dykcjonarza historycznego44, Krtkie uwiadomienie o celu i umyle,
w ktrych jest pisanym romans Tom Dona oraz Przypis do powyszego pisma
przez tumacza dziea Tom Dona. Szeciostronicowa wypowied powicona Henryemu Fieldingowi zawiera zwize informacje dotyczce kolei ycia,
osobowoci oraz cech charakteru angielskiego twrcy, a take gwnych rysw jego pisarstwa i tumacze romansw moralnych na jzyk francuski.
Funkcj przedmowy do dziea peni Krtkie uwiadomienie, nadesane tumaczowi anonimowo przez Adama Kazimierza Czartoryskiego. Wprawdzie nazwisko ksicia nie figuruje pod jego tekstem, lecz Zabocki wymienia je
w zredagowanym przez siebie Przypisie do powyszego pisma.
Kompozycja omiostronicowego tekstu napisanego przez tumacza czy
cechy przedmowy i listu45. Do pierwszego wzorca nawizuje tytulatura wypowiedzi oraz uwagi Zabockiego dotyczce dziea Henryego Fieldinga. Natomiast cz druga, powicona osobie ksicia, odpowiada wymogom listu
dedykacyjnego. Pochlebna ocena nader wiatych uwag, jakie z poytkiem
dla czytelnikw sformuowa autor nadesanej tumaczowi przedmowy (zacny ze wszech miar Polak Wszechgodnicki), stanowi punkt wyjcia pochwalnej charakterystyki, w ktrej wyeksponowane zostay: skromno,
szlachetne serce i cnoty ksicia, jego aktywna dziaalno publiczna, a take
pisarskie predyspozycje i dojrzay zmys krytyczny. Mimo upywu lat
Zabocki, ktry w okresie Sejmu Czteroletniego ponownie zbliy si do generaa ziem podolskich, niezmiennie, z nalenym szacunkiem i wdzicznoci pisa w tekcie wstpnym o swym protektorze zawsze dobroczynnym
i zawsze wzgldnym:
Mame sobie bra za ublienie, gdy wyznam, e Przemowa moja, acz starannie pisana, nigdy by tyle nie rzucia wiata na Tom Dona, ile on go teraz szczciem zyskuje dla siebie z tych nadesanych nader wiatych
uwag? [...] Tu by mi naleao zaraz Ci wymieni zacny wysokoci rodu,
44

Nowy dykcjonarz historyczny albo Historia skrcona wszystkich ludzi, ktrzy si wsawili
cnot, mdroci, rozumem, przemysem to najobszerniejsze encyklopedyczne opracowanie
o charakterze biograficznym, jakie ukazao si w Polsce pod koniec XVIII wieku. Autorem
francuskiej wersji dziea by Louis Mayeul de Chaudon. Przekadu pracy na jzyk polski dokonali: Jzef Ignacy Boelcke i Wincenty Roch Karczewski. Omiotomowa edycja, wydana
przez Piotra Dufoura w latach 17831788, cieszya si wielkim zainteresowaniem czytelnikw, skoro na ogln liczb 483 egzemplarzy miaa a 390 prenumeratorw (Z. G o l i s k i: Encyklopedie sowniki. W: Sownik literatury polskiego owiecenia...., s. 102).
45 F. Z a b o c k i: Przypis do powyszego pisma przez tumacza dziea Tom Dona.
W: Podrzutek, czyli Historia Tom Dona, tumaczona z dzie angielskich pana Fieldinga. T. 1.
Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1793, s. XVIIXXIV.

Rozdzia drugi: O dedykacjach Franciszka Zabockiego

109

cnotami domowymi i publicznymi sprawami, mu! Nie przystoi bowiem


ukrywa przed publicznoci imienia Twego, Publikolo polski! Ty to
w caym yciu Twoim, czcicielu publicznoci i przyjacielu! A ze wszech
miar godzi si ostrzec j, komu winna jest to nowe swojej literatury pomnoenie: na Twoje bowiem danie tumaczyem Tom Dona, a dla przypodobania si Tobie starannie go tumaczyem. [...] Odebrawszy szacowne
pismo pod tytuem: Krtkie uwiadomienie o celu i umyle, w ktrych jest pisanym romans Tom Dona, [...] uwielbiam Autora, a dzieo dla chluby mojej
na czele pracy mojej umieszczam.
Przypis do powyszego pisma przez tumacza dziea Tom Dona, s. XIXXXIII (Podrzutek, czyli Historia Tom Dona)

Formuy zakoczenia wypowiedzi zredagowanej przez tumacza take


zostay uksztatowane wedug schematu epistolarnego. Kocowe pozdrowienie oraz wyrazy uszanowania i oddania zamyka subskrypcja (s. XXIV),
zawierajca wymagane formuy grzecznociowe:
Nikt mi atoli nie moe zabroni [...], abym z najwikszym ukontentowaniem nie wyzna, jak peen wdzicznoci, jak peen gbokiego uszanowania jestem i by na zawsze pragn
Janie Owieconego Waszej Ksicej Moci
Dobrodzieja
najniszym sug
Franciszek Zabocki

Pisarz planowa zatem, jak mona przypuszcza, opatrzenie przekadu


powieci wasn przedmow w Przypisie do powyszego pisma wspomnia
nawet, jak problematyk chcia si zaj w przygotowywanym wprowadzeniu. Zrezygnowa jednak z pierwotnego zamiaru po otrzymaniu od ksicia
gotowego ju wstpu. Nie mona wykluczy, e pocztkowo zamierza ofiarowa Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu przekad powieci, skoro to
wanie genera ziem podolskich nakoni dawnego podopiecznego do wzicia na warsztat dziea Henryego Fieldinga. Wydaje si, i dwudzielna kompozycja ostatecznej wersji wstpnej wypowiedzi Zabockiego, czcej cechy
przedmowy oraz listu, porednio zawiadcza o tych pierwotnych planach
pisarza.

Rozdzia trzeci

Wiersze imieninowe Franciszka Zabockiego,


Franciszka Dionizego Knianina
oraz innych poetw owieceniowych
Przyjmij, ksiniczko, gos mej cytary
I bukiet wdziczn rk uwity.
F. Z a b o c k i: Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy
Anny Czartoryski[ej], generawny ziem podolskich, w dzie jej imienin,
w. 4849

Wiersze imieninowe, pozostajce w zwizku z rocznicowymi utworami


dies natalis, miay ju twrcze powiadczenia w okolicznociowej poezji polskiej drugiej poowy XVII wieku, lecz zostay spopularyzowane dopiero
w nastpnym stuleciu. W odniesieniu do praktyki pisarskiej baroku ten problem sygnalizowaa Ludwika lkowa. Dokonujc frekwencyjnych rozpozna w obrbie staropolskiej poezji rodzinnej, zwrcia uwag na fakt, i
wprawdzie utwory na okoliczno imienin powstaway ju w drugiej
poowie XVII stulecia, ale zwyczaj publikowania ich drukiem upowszechni
si dopiero w drugiej poowie XVIII wieku1. Wielu cennych spostrzee
wzbogacajcych rozwaania powicone wierszom, jakimi autorzy owieceniowi uwietniali imieninowe uroczystoci konkretnych osb, dostarczaj
prace dotyczce gatunkowych preferencji literatw tego okresu, a przede
wszystkim okolicznociowej ody i listu poetyckiego, w ktrych ramy czsto
byy ujmowane utwory wskazanego typu2.
1

L. l k o w a: Wiersze uwietniajce narodziny potomka. Ze studiw nad poezj okolicznociowo-rodzinn renesansu i baroku. Pamitnik Literacki 1990, z. 2, s. 16.
W Pracach Polonistycznych z 2004 roku (T. 59) ukazay si cztery teksty naukowe powicone imieninowym wierszom z drugiej poowy XVIII wieku trzy krtkie szkice autorstwa Moniki Urbaskiej, Joanny Napirkowskiej i Zbigniewa Tuty oraz obszerne studium
Barbary Wolskiej. Autorzy zajli si utworami drukowanymi w Zabawach Przyjemnych
i Poytecznych oraz poza owym pismem literackim, a take wierszami pozostajcymi w rkopisach. Cz tych okolicznociowych wypowiedzi poetyckich charakteryzowaam ju
w rozprawie Imieninowe powinszowania, wrby i przestrogi w poezji drugiej poowy XVIII wieku,
opublikowanej w roku 2001 (zob. Not bibliograficzn na kocu ksiki s. 293). Do ustale
wymienionych badaczy bd si odwoywaa w dalszych rozwaaniach, odnotowujc owe
nawizania w przypisach.
2 Zob. T. K o s t k i e w i c z o w a: Miejsce ody w poezji polskiego owiecenia. W: Studia
z teorii i historii poezji. Red. M. G o w i s k i. Seria 1. Wrocaw 1967, s. 547. Z Dziejw

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

111

Charakteryzowany rodzaj wierszy o laudacyjnym wydwiku bliej omwi Edmund Kotarski w (poprzedzonych rozprawami) monografiach powiconych spucinie gdaskich literatw dwu stuleci. W efekcie penetracji
imponujcego materiau rdowego siedemnasto- i osiemnastowiecznej
poezji okolicznociowej powstaej w grodzie nad Motaw badacz ten sformuowa szereg interesujcych, uoglniajcych wnioskw dotyczcych gatunkowej struktury, kompozycji i topiki wierszy imieninowych, pozostajcych w krgu tradycji ody pindarycznej oraz antycznych pieni
gratulacyjnych3. Z genologicznego punktu widzenia utwory imieninowe
przynale do sylw, chocia tradycja antyczna nie wyksztacia dla nich odrbnej nazwy4. Okrelenie dies natalis pierwotnie odnosio si do wierszy pisanych z okazji kolejnych urodzin solenizanta, a dopiero pniej zaczto
nim obejmowa rwnie imieninow mow wizan. W obu przypadkach
mamy do czynienia z rocznicowymi gratulacjami, std te niejednokrotnie
wystpuj midzy nimi podobiestwa pod wzgldem treci i kompozycji ycze, doboru motyww laudacyjnych oraz zarysowanych w wypowiedziach
relacji midzy autorami powinszowa a solenizantami.
ywotno pochwalnych utworw okolicznociowych bya nadal silna
w Owieceniu, mimo i w stosunku do tradycji barokowej zmieniy si zadania stawiane literatom, a take waloryzowany model jzyka poetyckiego,
kanon estetyczny i hierarchia wartoci5. Decydowao o tym w duej mierze
spoeczne zapotrzebowanie na wiersze dodajce blasku uroczystociom wyznaczonym przez rytm narodzin i mierci. Poezj imieninow uprawiao
wielu przecitnych czy nawet miernych rymopisw, ale rwnie szereg
liczcych si wczenie twrcw6, a jednak tego typu utwory nie cieszyy
Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 9. Monograficznym ujciem przemian owego
gatunku w praktyce pisarskiej polskich twrcw jest ksika teje autorki: Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku. Wrocaw 1996. Zob. rwnie rozpraw Przemysawy M a t u s z e w s k i e j: List poetycki w wiadomoci literackiej polskiego owiecenia. Pamitnik Literacki 1970,
z. 2, s. 119147.
3 Zob. nastpujce prace Edmunda K o t a r s k i e g o: Gdaska poezja okolicznociowa
XVII wieku. W: Barok w polskiej kulturze, literaturze i jzyku. Materiay z konferencji naukowej
2529 sierpnia 1987 r. w Krakowie. Red. P. S t p i e , S. U r b a c z y k. WarszawaKrakw 1992, s. 9499; Gdaska poezja okolicznociowa XVII wieku. Gdask 1993; O gdaskiej
poezji rodzinnej XVIII wieku. W: Napis. Seria 2. Warszawa 1995, s. 1952; Gdaska poezja
okolicznociowa XVIII wieku. Gdask 1998.
4 Zob. H. S z e l e s t: Genethliaca. W: E a d e m: Sylwy Stacjusza. Wrocaw 1971,
s. 5864.
5 Por. uwagi powicone zwizkom literatury owieceniowej z barokiem: P. B u c h w a l d - P e l c o w a, J. P e l c: Kontynuacje i tradycje baroku w dobie polskiego owiecenia.
Przegld Humanistyczny 1993, nr 4, s. 102103.
6 Wiersze imieninowe pira m.in. Adama Naruszewicza, Urbana Szostowicza, Grzegorza
Piramowicza, Franciszka Dionizego Knianina, Franciszka Zabockiego i innych autorw byy
drukowane w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych. Zob. E. A l e k s a n d r o w s k a:

112

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

si, by tak rzec, dobr pras. Mona nawet powiedzie, i stay si swoist
ofiar w rozrachunkowych polemikach zwolennikw nowej, owieconej literatury z czytelniczymi, poetyckimi upodobaniami doby baroku. Te ostatnie ilustrowano jednak tendencyjnie nie zjawiskami najwartociowszymi
w poezji XVII wieku, ale majcymi ju w czasach saskich posta skostniaych, powielanych schematw, pozbawionych pierwotnego blasku oraz
znamion oryginalnoci, a ponadto nieprzystajcymi do nowej formuy poetyckoci. Zgodnym gosem pomstowano na liczebno okolicznociowych
laudacji, upodobania do pochwa herbowych klejnotw i antenatw oraz do
czynionego wierszami haasu na Parnasie. Wrd konceptw jednym
tchem wymienianych i deprecjonowanych, m.in. przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego i Tomasza Kajetana Wgierskiego, znalazy si rwnie
rymy, ktre zwyky gosi imieniny7. Pozostaje jednak pytanie, jak wczesna praktyka literacka w zakresie okolicznociowej poezji pochwalnej sytuuje
si wobec tych zarzutw. Czy rzeczywicie utarte barokowe koncepty i laudacyjna pompa w zym gucie nadal wiciy tryumfy?
Pen odpowied na postawione pytania oraz ucilenia frekwencyjne
w odniesieniu do caej twrczoci imieninowej autorw drugiej poowy
XVIII stulecia przyjdzie odoy na pniej, mimo i w ostatnich latach badacze bliej zainteresowali si t odmian okolicznociowej poezji owieceZabawy Przyjemne i Poyteczne 17701777: monografia bibliograficzna. Wrocaw 1959.
Wyd. 2. Wrocaw 1999. Wedug Barbary W o l s k i e j, publikowaniu na amach pisma bukietowych wierszy imieninowych, gwnie adresowanych do kobiet, mg sprzyja sam redaktor,
ktry w czasie pobytu w Lyonie zetkn si we Francji z tak wanie poezj (Oglne uwagi
o twrczoci okolicznociowej Adama Naruszewicza. Wiersze podarunkowe i bilety. Prace Polonistyczne 2004, T. 59, s. 156). Charakteryzujc w rozprawie wiersze imieninowe tego twrcy,
autorka wskazuje, jakie gatunki reprezentuj ze wzgldu na rozpito wersow, tematyk, relacj midzy autorem a solenizantem oraz obecno metaforyki kwietnej lub jej brak (oda, list
poetycki, bilet, bukiet).
7 Franciszek Ksawery D m o c h o w s k i w drugiej pieni dziea powiconego sztuce
poetyckiej pomstowa na drce rymopisy [...] / Co w wierszach swoich zwyky gosi imieniny, / lubne zwizki wychwala, piewa urodziny (Sztuka rymotwrcza. Poema we czterech
pieniach. W: Owieceni o literaturze. [Cz. 1]: Wypowiedzi pisarzy polskich 17401800. Oprac.
T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1993, s. 378, w. 137, 143144).
Wierszom okrelonym jako suchych rozmw jeszcze suchsze pody (w. 142) odmwi miana ody. Take Tomasz Kajetan Wgierski, surowo oceniajc panegirystw, krytycznymi uwagami obj utwory pisane na okoliczno imienin i urodzin:
Wiersze pisze, byle czyje imieniny,
Wiersze znowu, byle czyje urodziny.
[...]
Jcz prasy i biedni drukarze si poc,
Gupie si mzgownice ledwie nie przewroc.
List do wierszopisw, w. 2930, 3334

(K. W g i e r s k i: List do wierszopisw. W: I d e m: Wiersze wybrane. Wybra, tekst ustali


oraz wstpem poprzedzi J.W. G o m u l i c k i. Warszawa 1974, s. 104).

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

113

niowej. Obecnie przedmiotem obserwacji bdzie kilkanacie wierszy imieninowych, wybranych w wikszoci z dorobku liczcych si poetw drugiej
poowy XVIII wieku. Wydaje si bowiem, e twrcza korespondencja ze
sposobami ksztatowania tego typu lirykw, stosowanymi przez autorw barokowych, miaa wiksze szanse ujawni si pod pirem takich poetw, jak
Adam Naruszewicz, Franciszek Karpiski, Franciszek Dionizy Knianin czy
Franciszek Zabocki ni rymopisw, dla ktrych muzy byy mniej askawe.
Celem rozwaa w pierwszej czci obecnego rozdziau jest prba wskazania gwnych tendencji znajdujcych wyraz w kompozycji owych wierszy
i w doborze motyww laudacyjnych, wsptworzcych portrety solenizantw w poetyckich wypowiedziach kilku wybranych autorw owieceniowych. Obserwacji poddane zostan take stosowane przez pisarzy sposoby
sygnalizowania okolicznociowego charakteru lirykw. W czci drugiej
przedmiotem analizy bd imieninowe wiersze Zabockiego i Knianina.
Omawiane utwory mieszcz si zasadniczo w dwu grupach wyodrbnionych przez Edmunda Kotarskiego8. Jedne niezalenie od doboru i skali
motyww laudacyjnych maj charakter wypowiedzi osobistych, eksponujcych w ciepej tonacji emocjonalne wizi czce autorw z adresatami.
Te zwizki nie s jednak motywowane (z jednym wyjtkiem), jak w przypadku wierszy omawianych przez przywoanego badacza, rodzinnymi koneksjami. Inne utwory s kierowane intencjonalnie do szerszego audytorium, co oczywicie nie wyklucza emocjonalnego zaangaowania, z jakim
autorzy ujmuj sylwetki solenizantw, lecz wie si raczej z podporzdkowaniem okolicznociowych aplauzw funkcjom moralizatorskim lub polityczno-propagandowym. W dalszej czci rozwaa przedmiotem bliszej
obserwacji stan si utwory mieszczce si w pierwszej ze wskazanych
grup.
Niektre z tych wierszy powstay z inspiracji osb trzecich. Gdy Adam
Naruszewicz w latach siedemdziesitych bra lutni w dzie imienia Teresy Humieckiej, w podtytule dopowiada, i czyni to Imieniem Aleksandra
i Ludwika Tyszkiewiczw, kasztelanicw mcisawskich (O II, 31)9. Sygnalizo8 Imieninowe i urodzinowe wiersze osiemnastowiecznych literatw gdaskich Edmund
K o t a r s k i podzieli na oficjalne (rozdzia zatytuowany: W krgu gdaskiej elity) oraz prywatne (rozdzia zatytuowany: W rodzinie i wrd przyjaci): Gdaska poezja okolicznociowa
XVIII wieku..., s. 126142, 188199.
9 Utwory Adama Naruszewicza opublikowane w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych, a nastpnie przedrukowane w pierwszym tomie Dzie pisarza, wydanych przez Franciszka Bohomolca (Warszawa 1778), przytaczam wedug najnowszej edycji jego poetyckiego
dorobku: A.S. N a r u s z e w i c z: Poezje zebrane. T. 1. Wyd. B. W o l s k a. Warszawa 2005.
Biblioteka Pisarzy Polskiego Owiecenia. T. 5. Jeli nie zaznaczono inaczej, podstaw cytowania innych utworw tego autora s pozostae tomy zbiorowego wydania osiemnastowiecznego. W nawiasach cyfr arabsk podaj numer ody (O) w obrbie wskazanej ksigi,
oznaczonej cyfr rzymsk.

8 Na ziemskich...

114

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

wa zatem, i skomponowa powinszowania na prob, a moe na zamwienie krewnych solenizantki. ona Ignacego, stolnika wielkiego koronnego,
nie bya jednak, jak autor wskaza w utworze, babk Tyszkiewiczw, lecz
siostr ich dziadka, Aleksandra Pocieja, wojewody trockiego10.
Podobn genez, jak wynika z korespondencji tego twrcy, miay imieninowe aplauzy dla Wojciecha Jakubowskiego. Stanisaw August, ktry planowa wrczenie solenizantowi wieca laurowego w czasie czwartkowego
spotkania, w licie skierowanym do Adama Naruszewicza 24 kwietnia 1774
roku pisa:
Na dzisiejszego imiennika Jakubowskiego prosz W. Pana na obiad [...]
oraz bardzo by mi ucieszy, eby z kilka wierszykw na t okazj
z sob przynis11.

Speniajc yczenie krla, Naruszewicz skreli pogodny, peen elegancji


liryk adresowany jak wskazuje tytu Do Wojciecha Jakubowskiego, brygadiera wojsk francuskich. Bukiet w dzie imienin (O III, 27). Wiersz ten ma form zgrabnego komplementu dla uczestnika obiadw czwartkowych. Uzyska zreszt ujt w ramy wiersza Odpowied od solenizanta12. Rzeczywisty
animator poetyckiego biletu imieninowego zosta wskazany z waciwym
dla etykiety dwornym ukonem w stron krlewskiej przychylnoci, yczliwoci, a take hojnoci13. W okolicznociowym wierszu Adam Naruszewicz
uj sowa ofiarowania w form apostrofy:
Wdziej na powane ten wieniec skronie,
A do uciskaj dajc:
Pan ci go daje, co- na swym onie
Mieci i kocha gorco.
Do Wojciecha Jakubowskiego, brygadiera wojsk francuskich. Bukiet w dzie imienin (O III,
27), w. 912

W obrbie tytulatury wierszy imieninowych, co zrozumiae, podawano


imi i nazwisko solenizanta lub solenizantki, a niekiedy rwnie genologiczne przyporzdkowanie utworu. Rzadko odstpowano od pierwszej z podanych zasad przykadem moe by Bukiet na imieniny pewnej damy
10 Zob. B. W o l s k a: Komentarze. W: A.S. N a r u s z e w i c z: Poezje zebrane. T. 1...,
s. 320321.
11 Korespondencja Adama Naruszewicza 17621796. Z papierw po L. B e r n a c k i m
uzupeni, oprac. i wyda J. P l a t t. Red. T. M i k u l s k i. Wrocaw 1959, s. 2122.
12 Wiersz Adama Naruszewicza wraz z Odpowiedzi solenizanta zosta opublikowany
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych w roku 1774 (T. 10, cz. 1, s. 105107).
13 Por. uwagi Zdzisawa L i b e r y na temat tego utworu i poetyckiej Odpowiedzi, jakiej
solenizant udzieli wierszem Adamowi Naruszewiczowi: Krl i obiady czwartkowe. W: I d e m:
ycie literackie w Warszawie w czasach Stanisawa Augusta. Warszawa 1971, s. 8283.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

115

(O IV, 5) Adama Naruszewicza lub wiersz Franciszka Karpiskiego Na imieniny swojej pani (P II, 15), w pierwotnej, rkopimiennej wersji, powstaej
w 1781 lub 1782 roku, ofiarowany Izabeli Czartoryskiej14. Wydaje si, i
brak imiennego adresu w obu utworach mona potraktowa jako prb nadania poetyckim wypowiedziom cile prywatnego charakteru. Z nieco inn
sytuacj mamy natomiast do czynienia w przypadku osawionych, mistrzowskich Portretw piciu Elbiet (1776) pira Tomasza Kajetana Wgierskiego15. Umieszczenie inicjaw bohaterek i zarazem adresatek wierszy
przed kolejnymi, rymem zwizanymi wizerunkami nadao zoliwym utworom znamiona paszkwilu. Wiersze krce w odpisach stay si przyczyn
towarzyskiego skandalu, poniewa z racji czytelnych aluzji do ycia osobistego solenizantek nikt nie mia wtpliwoci, kogo autor sportretowa. Obraz powikszao, jak zauway Juliusz Wiktor Gomulicki, dodanie do inicjaw wysokich godnoci mowskich wpywowych Elbiet16.
Peryfrastyczne okrelanie okolicznociowych gratulacji w tytuach mianem bukietw imieninowych lub bukietw na imieniny miao zwizek
z czstym wyzyskiwaniem motyww kwietnych i przyzywaniem si natury
w tego rodzaju wierszach przed Owieceniem oraz w drugiej poowie XVIII
wieku. Konwencjonalne, zblione do konceptu obdarzanie powinszowa
owym mianem wynikao std, i w niesprzyjajcej porze roku (zim i wczesn wiosn) poetyckie gratulacje miay zastpi ywe kwiaty. Badania nad
wierszami imieninowymi z drugiej poowy XVIII wieku pozwoliy ustali
francuskie rdo tych nazw Jean Franois Marmontel mianem bukietu
okrela bilet z imieninowymi powinszowaniami (lments de littrature)17.
14 Utwr Franciszka Karpiskiego, bez podania imienia i nazwiska solenizantki, zosta
ogoszony w czwartym tomie Zabawek wierszem i proz (1783) i w takiej wersji by pniej
przedrukowywany. Po raz pierwszy adresatk tego imieninowego wiersza wskaza Konstanty
Marian G r s k i na podstawie zachowanego rkopisu Czartoryskich (Franciszek Karpiski.
W: Pisma literackie. Z bada nad literatur polsk XVII i XVIII wieku. Warszawa 1913, s. 486).
Poeta zmieni w druku nie tylko pierwotny tytu wiersza: Do Janie Owieconej ksiny Jej
M[o]ci Izabeli z Flemingw Czartoryskiej, generaowy ziem podolskich, w dzie jej imienin, ale
take apostrof w trzeciej zwrotce zamiast Ksino! da Pani! (zob. R. K a l e t a: Dwa
imieninowe wiersze Franciszka Karpiskiego. (Z autografu). W: Miscellanea z doby Owiecenia.
T. 3. Red. R. K a l e t a. Wrocaw 1969, s. 276277. Archiwum Literackie. T. 13).
15 K. W g i e r s k i: Portrety piciu Elbiet bezstronnym pdzlem malowane i w dzie ich
imienin ofiarowane od przyjaznego osobom ich sugi. W: I d e m: Wiersze wybrane..., s. 113114.
16 Zob. J.W. G o m u l i c k i: Mody gniewny polskiego owiecenia. [Wstp]. W: K. W g i e r s k i: Wiersze wybrane..., s. 22.
17 Zob. M. U r b a s k a: Bukiety Adama Naruszewicza, Adama Wawrzyca Rzewuskiego
i Franciszka Ksawerego Wojny na amach Zabaw Przyjemnych i Poytecznych. Prace Polonistyczne 2004, T. 59, s. 45 nazw bukiet autorka odnosi do podarunkowego wiersza niewielkich rozmiarw, majcego charakter yczenia, pochway lub powinszowania skierowanego
do konkretnego adresata; Z. T u t a: Wierszowane podarunki imieninowe Jzefa Koblaskiego, zapomnianego poety owiecenia. Prace Polonistyczne 2004, T. 59, s. 113. Autor przypomina, powoujc si na ustalenia Przemysawy M a t u s z e w s k i e j (List poetycki

8*

116

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Zazwyczaj takie okolicznociowe utwory byy drukowane w formie wolantu i wrczane solenizantom, natomiast nie w kadym przypadku mona
ustali, czy miao to miejsce w dniu witowanym przez solenizanta. Niekiedy pomocne bywaj drobne dopowiedzenia w obrbie tytulatury wierszy.
Na przykad skrelone pirem Adama Naruszewicza Naczynie do kwiatw
(O IV, 9) zostao, jak wynika z podtytuu, W dzie imienin J[ego] K[rlewskiej] M[o]ci dane. Podobnie Jzef Epifani Minasowicz sygnalizowa, i napisa Na imieniny Najjaniejszego Pana. Wiersz podany roku 1766, dnia 8 maja18.
Analogicznie naleaoby, jak si wydaje, traktowa dopowiedzenia, i utwory byy kierowane do adresatw w dzie imienin lub w dzie dorocznych
imienin, natomiast forma na dzie doroczny imienin sygnalizuje tylko
okoliczno, ktrej poetycka wypowied zostaa powicona. Te krtkie adnotacje sygnalizuj, e wiersze pisano na konkretny dzie i by moe jako
form ycze skadano w darze solenizantom. Sam akt ofiarowania nie zosta w nich sownie wyraony, co do pewnego stopnia mona potraktowa
jako prb nadania im statusu penoprawnych utworw, a nie wyznaczenia
wycznie statusu okolicznociowych gratulacji, jak ma to miejsce w przypadku powinszowa niezbyt lotnym pirem skomponowanych dla przeoonych i pryncypaw, np. dla prefektw oficyn drukarskich19. Dopisek
Kajetana Wgierskiego do tytuu utworu powiconego piciu Elbietom, informujcy, i portrety wpywowych arystokratek byy: bezstronnym
pdzlem malowane i w dzie ich imienin ofiarowane od przyjaznego osobom ich
sugi, mieci si w poetyce paszkwilu i mia przede wszystkim charakter
intencjonalnego ofiarowania, akcentujcego wiarygodno skrelonych
w wierszach wizerunkw solenizantek.
Zdarzao si jednak, e bez zoliwych intencji, niejako mimochodem,
autorzy gratulacji lub skrelonych na t okazj portretw solenizantw przekazuj porednio informacje o samej uroczystoci imieninowej. To wskazywaoby, i wiersze zostay napisane ju po fakcie upamitniaj bowiem
wraz z osobami solenizantw take uroczysto zorganizowan na ich cze.
Utrzymana w konwencji sielanki Piosnka pastusza. Z okazji imienin ksiniczki Anny Sapieanki, Anny Szaniawskiej i Anny Leforowej, ktre czestowa ksi
niegdy sekretarz wielki koronny (O I, 27), pira Adama Naruszewicza zawiera
w wiadomoci literackiej..., s. 125), i w dobie owiecenia bukiety byy traktowane jako wierszowana odmiana twrczoci epistolarnej, zawierajcej powinszowania.
18 J.E. M i n a s o w i c z: Na imieniny Najjaniejszego Pana. Wiersz podany roku 1766, dnia
8 maja. W: I d e m: Zbir mniejszy poezji polskich drobniejszych albo Suplement do Zbioru wikszego rytmw jego ojczystych wydanego w II tomach, a w IV czciach w Warszawie R.P. 175556.
Przydane s na kocu aciskie tego autora poezje, etc. Warszawa: Nakadem i drukiem Michaa Grlla, 1782, s. 34.
19 Zob. m.in. gratulacje imieninowe i noworoczne pisane w drugiej poowie XVIII wieku
dla prefektw drukar przez towarzyszw sztuki drukarskiej. A. K e m p a: Drukarskie powinszowania. Rocznik Biblioteki Narodowej 19911992, T. 2728, s. 8896.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

117

w podtytule informacj o przyjciu, jakie dla trzech stoecznych arystokratek noszcych to samo imi zorganizowa poza Warszaw najmodszy brat
krla Micha Jerzy Poniatowski. W czwartej strofie poeta dopeni t informacj, kierujc pod adresem ksicia stosowne komplementy:
Wierny przyjaciel i w wierze stateczny,
wezwawszy na dar ogrodny i mleczny,
obchodzi wito, jak nam mwiono,
czestujc trzech dam szacowne grono.
Wic im i my w swoje
zagrajmy oboje!
Piosnka pastusza. Z okazji imienin ksiniczki Anny Sapieanki, Anny Szaniawskiej
i Anny Leforowej [...] (O I, 27), w. 1924

Uroczysto, ktrej dotyczy wiersz, odbya si okoo 26 lipca 1773


roku. Okolicznociowe przyjcie, jak wynika z utworu, byo zorganizowane
w stylu wiejskim i przebiegao na wieym powietrzu, dlatego autor nazwa
wiersz piosnk pastusz i posuy si stylem poezji pasterskiej. Kreujc
w pogodnym utworze idylliczn aur, w apostrofie otwierajcej poetyck
wypowied zwrci si do mieszkacw sioa zaszczyconego odwiedzinami
zacnych goci, nimf nadwilanych Wiejska druyno, pastuszkowie proci!. W wierszu mowa take o darach natury, ktrymi gospodarz czstowa
solenizantki (w. 20). Jak wskazuje Barbara Wolska, poeta wyranie zarysowa te w utworze opozycj midzy miastem naznaczonym faszem i obud
a wsi reprezentujc proste i cnotliwe ycie zgodne z natur20.
Do teatralnych upodoba i uzdolnie, ktrym Izabela Czartoryska
dawaa wyraz, organizujc ywe obrazy, rodzinne uroczystoci jeszcze przed
osiedleniem si z dworem w Puawach, nawizuj trzy utwory imieninowe
chocia nie ona ksicia bya solenizantk. Imieninowe przyjcie na cze
Adama Kazimierza Czartoryskiego z 23 grudnia 1774 roku utrwali Feliks
Oraczewski, dopowiadajc w podtytule wiersza, i opisane wito natury
byo z okolicznoci imienin J[anie] O[wieconego] ks[icia] J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego przez J[anie] O[wiecon] ksin Jej M[o] generaow obchodzone. Take Grzegorz Piramowicz wystpi z mow wizan Z okolicznoci obchodu imienin dnia 23 grudnia na pokojach J[anie] O[wieconej] ksinej
Jej M[o]ci generaowej ziem podolskich danego, konkretyzujc dat przyjcia
wydanego dzie przed waciwym witem solenizanta21. Poetyck wypowied intencjonalnie skierowa do dzieci ksistwa. Zawieraa pochwa rodzicw i mioci, jak darzyli swe potomstwo.
20

B. W o l s k a: Komentarze. W: A.S. N a r u s z e w i c z: Poezje zebrane. T. 1..., s. 278.


Utwory Piramowicza i Oraczewskiego ukazay si w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych na pocztku 1775 roku (T. 11, cz. 1, s. 3338). O genezie i historii ywych obrazw zob. M. K o m z a: ywe obrazy. Midzy scen, obrazem i ksik. Warszawa 1995.
21

118

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Znaczna cz utworu Feliksa Oraczewskiego ma charakter poetyckiej


relacji z imieninowej uroczystoci, nazwanej witem cnt i przyrodzenia.
Uwag autora przycigna nie jak mona by oczekiwa osoba solenizanta, lecz najblisi jego sercu uczestnicy okolicznociowej imprezy, tzn.
ona i dzieci. Ponadto literat poetycko uj szczegln, nacechowan
czuostkowoci, sentymentalnie wystylizowan atmosfer aur, jak roztaczaa wok siebie Izabela Czartoryska przy okazji tego typu przyj rodzinnych. Poetyck reminiscencj z przebiegu samej uroczystoci s uwagi
Feliksa Oraczewskiego o znakach radoci, na ktre skaday si ciskania, w niewinnych ustach piewania, zy rozkoszne czuoci i prawe
ust z usty czenia. Mona tu rwnie dopatrywa si nawiza do swoistego scenariusza rodzinnej, bo witowanej take przez dzieci, ceremonii, ktrej animatork, a porednio i bohaterk bya sama ksina:
III
Ta matka, co z przeznaczenia
Do pierwszych losw zrodzona,
[...]
IV
Prowadzi grono niewinne
Owocw prawej czuoci,
Oddaje daniny winne
Szczciu, nadziei, mioci.
wito natury z okolicznoci imienin J[anie] O[wieconego] ks[icia] J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, w. 2122, 3134

Jakby mimochodem autor sygnalizuje, i grudniowa uroczysto miaa


charakter swoistego celebrowania spektaklu rodzinnego, wyreyserowanego
zapewne przez Izabel Czartorysk, podobnie jak ywe obrazy organizowane z jej inicjatywy w Powzkach, a pniej w Puawach.
Ociec przyjemnie zdziwiony,
Przed otarz przyprowadzony.
Gdzie przyrodzenie szanuj,
Matk i dziatki cauje,
T rno rozkoszy czuje,
Co rne wdziki sprawuj.
wito natury z okolicznoci imienin J[anie] O[wieconego] ks[icia] J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, w. 3540

W pitej czci relacji ze witowania imienin gowy ksicej rodziny


mona take dopatrzy si nawiza do towarzyskich atrakcji, zabaw
i kwietnej oprawy caej imprezy.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

119

V
Tu skoczne igraszki, pienia,
Tu sodkie muzyki dwiki,
Tu z r i z girland plecienia
Rysuj gust licznej rki.
Czua niewinno wyznaje,
e ojcu serce oddaje
Na zakad i na wizanie.
Ojciec swawole, pieszczoty
Dzieli, przywraca wiek zoty.
Wszdzie brzmi wdziczno, kochanie.
wito natury z okolicznoci imienin J[anie] O[wieconego] ks[icia] J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, w. 4150

Oraczewski dokona zapewne poetyckiego retuszu utrwalonej pirem


uroczystoci, co wynika z idyllicznej tonacji nakrelonych obrazw. Model
rodziny Izabeli i Adama Czartoryskich traktowa jako namiastk arkadii. Poetyckie reminiscencje z przyjcia w domu ksistwa przyniosy bowiem ujt
w ramy sentymentalnych konwencji wizj speniania si zapowiedzi o nadejciu zotego wieku.
Jeszcze bardziej upoetyzowan relacj z rodzinnej uroczystoci celebrowanej przez Czartoryskich, czc (niczym barokowy koncept) ycie
i mier, przynosi sielanka Franciszka Karpiskiego Rocznica imienin
zmarej ksiniczki Teresy Czartoryskiej, generawnej ziem podolskich, w Powzkach obchodzona. Dnia 15 padziernika 1780 roku (S I, 21). Niekonwencjonalny charakter przywoanego w wierszu wydarzenia wynika std, i
w podwarszawskiej posiadoci rodzina i przyjaciele domu uczcili przypadajce na wskazany dzie imieniny dziewczynki zmarej 13 stycznia tego
roku. W swym pamitniku Karpiski nadmieni o tragicznych okolicznociach mierci kilkunastoletniej Teresy Czartoryskiej (ur. 1765 roku),
o smutnym wicie wspomnianym w poetyckiej wypowiedzi, a take
o uznaniu, jakie dziki wskazanemu utworowi zyska ze strony pogronej
w aobie ksinej Izabeli22.
Imieninowy wiersz w rzeczywistoci ma cechy utworu funeralnego. Sceneri, w jakiej odbya si przywoana przez poet uroczysto, konkretyzuj
dwa przypisy, ktrymi ten liryk zosta opatrzony. W pierwszym autor zlokalizowa same Powzki i wspomnia o pasterskiej stylizacji zabudowy tamtejszego ogrodu. W drugim, nawizujc do tsknego wyrzutu czynionego
zmarej w elegijnej wypowiedzi: Rzuca nas nawet twj domek sierota
22

Zob. F. K a r p i s k i: Historia mego wieku i ludzi, z ktrymi yem. Wydanie przygotowali E. A l e k s a n d r o w s k a i Z. G o l i s k i. Oprac. R. S o b o l. Warszawa 1987,
s. 102103.

120

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

(w. 8), pisa o zmianach poczynionych w parku przez Izabel Czartorysk


po mierci crki. W tak realistycznie skonkretyzowanej scenerii aobnej
uroczystoci imieninowej osadzona zostaa poetycka relacja Franciszka Karpiskiego ze smutnego obrzdu.
Tam czua matka i wierne ssiady,
Chcc uroczycie odprawi roczyny,
Gdzie je przewodnik wiedzie, smutek blady,
Krep wizane nios rozmaryny.
Insze z cyprysu wiecem otaczaj
Domek: i gdy je ao przycisna,
Wrd ez po bliskich gazach wyraaj,
Co ktrej tkliwa bole poszepna.
Rocznica imienin zmarej ksiniczki Teresy Czartoryskiej, generawnej ziem podolskich,
w Powzkach obchodzona. Dnia 15 padziernika 1780 roku (S I, 21), w. 132023

Dalsze partie utworu, zawierajce wspomnienia o zmarej ksiniczce,


utrzymane s w tonie aobnego zapiewu. Niewtpliwie autor czerpa twrcze inspiracje z epicedialnego cyklu czarnoleskiego mistrza. Obraz zarysowany w okolicznociowym wierszu, cznie ze znikniciem postaci ksiniczki, to czytelne nawizanie do artystycznego pomysu zastosowanego ju
w Trenie XIX albo nie, nie dorwnuje jednak, zdaniem Wacawa Waleckiego, literackim walorom renesansowego pierwowzoru24. W wizji nakrelonej
przez Franciszka Karpiskiego Teresa Czartoryska, chocia przeniosa si
ju w zawiaty, przybywa na powicon jej uroczysto i zwraca si bezporednio do matki, napominajc opakujce j bliskie osoby. Wedug Tomasza Chachulskiego, ten zabieg bliszy jest retoryce kazania pogrzebowego
ni cechom poematu epicedialnego, do ktrego nawiza Jan Kochanowski
w Trenie XIX albo nie mwi matka, a Urszula milczy. Natomiast zawarta
w wierszu Franciszka Karpiskiego deskrypcja ubioru dziecka i przeciwstawienie wiecznego szczcia troskom ycia wedug tego badacza jawnie odzwierciedlaj szesnastowieczny wzorzec25.
W kategoriach zabawy, mieszczcej si w poetyce rokokowych drobiazgw mona z kolei odczytywa czterowiersz Wojciecha Miera, opatrzony
tytuem Do Pana Jzefa Szymanowskiego, ktrego w dzie jego imienin nie za23

Utwory Franciszka K a r p i s k i e g o cytuj wedug wydania: Dziea wierszem


i proz. Za pozwoleniem Zwierzchnoci. T. 1. Edycja [F.K. D m o c h o w s k i e g o] nowa
i zupena, wiel pismami od autora nadesanymi pomnoona. Warszawa 1806. W nawiasach
podaj numer pieni (P) oraz sielanki (S) w obrbie wskazanych ksig.
24 Por. W. W a l e c k i: Jan Kochanowski w literaturze i kulturze polskiej doby owiecenia.
Wrocaw 1979, s. 133. Rozprawy Literackie. T. 26.
25 T. C h a c h u l s k i: Powrt nad Prut. W: I d e m: Opnione pokolenie. Studia o recepcji
gbokiej Jana Kochanowskiego w poezji polskiej XVIII wieku. Warszawa 2006, s. 103.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

121

staem26. Z jednej strony, nieobecno solenizanta staa si pretekstem do


skrelenia pogodnego utworu, a z drugiej zostaa artobliwie potraktowana jako wyjanienie przyczyny niezoenia przyjacielowi okolicznociowych
ycze mimo szczerych chci deklarowanych przez autora. Wspomniana
w czterowierszu gala na Parnasie stanowi dyskretn aluzj Wojciecha Miera do talentu solenizanta, natomiast udaremnion ch witowania mona
uzna za poetycki ekwiwalent powinszowa stosownych na imieninow
uroczysto. Zatem nie tyle same yczenia, ile dowcipne wyjanienia ich braku stay si kanw zabawnego, krtkiego utworu.
Laudacyjne wizerunki solenizantw wpisane byy w poetyk wierszy
imieninowych, podobnie jak innych odmian poezji okolicznociowej. Interesujcy sposb odwieenia utartych schematw pochwalnych na gruncie rodzimym, a take przeksztacenia tradycyjnej kompozycji ycze obserwujemy w lirykach nazwanych w tytuach bukietami imieninowymi. Intencje
ofiarowania utworw solenizantom poczone s w tego typu wierszach
z komplementami stosownymi na ow okazj. Nierzadko samo splatanie
poetyckich bukietw lub wiecw, penych elegancji odpowiednikw laudacji, staje si gwnym przedmiotem tych okolicznociowych lirykw lub stanowi tylko zwieczenie rozbudowanej pochway solenizanta. Drugi wariant
wprowadzi Fabian Sakowicz do wiersza, ktrym w imieniu stoecznego
Collegium Nobilium skada powinszowania Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Uznajc solenizanta za ozdob rodu i caego kraju, zwraca si
do ksicia w strofie zamykajcej utwr z zapewnieniami o czekajcej go
wiecznej sawie, ktrej znakiem uczyni w okolicznociowej odzie wieniec
spleciony z lici wawrzynu i dbu:
Tej ci ojczyzna chway, ksi, wiadkiem:
Za to- potomno niezwidy na gow
Gotuje wieniec, w upominku rzadkiem
Z wawrzynem licie mieszajc dbowe27.
Do Janie Owieconego ks[i]cia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich. W dzie imienin Collegium Nobilium warszawskiego J[ego] K[rlewskiej] M[oci]
i Rzeczypospolitej oda, w. 3740

Z kolei Adam Naruszewicz w Bukiecie na imieniny ksiniczki Elbiety Lubomirskiej, marszakwny koronnej, 1768 (O I, 23) kanw kompozycyjn
caego utworu uczyni metaforyk kwiatow, z elegancj powizan z tworzywem mitologicznym o podobnym charakterze28. Trzynastoletnia ww26

W. M i e r: Poezje zebrane. Zebra i oprac. E. R a b o w i c z, uzupenienia i przygotowanie E. A l e k s a n d r o w s k a. Wrocaw 1991, s. 90.


27 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1776, T. 13, cz. 1, s. 6.
28 Por. B. W o l s k a: Oglne uwagi o twrczoci okolicznociowej Adama Naruszewicza...,
s. 157159. Jak przypuszcza badaczka, w utworze adresowanym do Elbiety Lubomirskiej

122

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

czas adresatka wiersza bya crk Stanisawa Lubomirskiego i Elbiety


z Czartoryskich. Utwr ze wzgldu na przynaleno solenizantki do wysokiego rodu nabra podniosego charakteru. Kunsztowne ujcie jej cnt
moralnych oraz przymiotw duszy i ciaa uzyskao w wierszu panegiryczne
nacechowanie. Wysoki styl wypowiedzi zosta osignity w wyniku zastosowania retorycznych ozdobnikw (apostrof, przerzutni, pyta retorycznych,
inwersji). Z du swobod i wdzikiem Adam Naruszewicz przeksztaci na
potrzeby imieninowych gratulacji wezwanie kierowane zwykle przez poetw do muz, zawierajce prob o natchnienie. Zwrci si w utworze nie
do crek Mnemosyne, lecz do ziemskiej bogini. Przywoujc nazw herbu
(jednego z najstarszych w Polsce), jakim piecztowa si rd solenizantki,
upatrywa rde poetyckiej weny nie w janiejcych szkaratem ozdobach
helikoskich k zastpujcych w wierszu tradycyjne helikoskie zdroje lecz w walorach modziutkiej adresatki poetyckiej wypowiedzi, rzeniawy nimfy zotolitej:
Nie trzeba w grnym szuka Helikonie
adnych, ksiniczko, ozdb na twe skronie;
[...]
Niech si ten w obce przybiera ozdoby,
kto nie ma z wasnej zaszczytu osoby;
Bukiet na imieniny ksiniczki Elbiety Lubomirskiej, marszakwny koronnej, 1768 (O I,
23), w. 12, 910

Trzeba przyzna, i poeta, aluzyjnie nawizujc do kobiecej prnoci,


rozpocz imieninowe powinszowania adresowane do trzynastoletniej ksiniczki niezwykle kunsztownym konceptem, skomponowanym z nienagann
elegancj i zwieczonym dwornym komplementem. Temu wanie pomysowi podporzdkowa dalsze partie utworu. Eksponujc walory adresatki, autor uzna je za zbir kwiatw obfity (w. 12), z ktrych komponuje
poetycki bukiet dla solenizantki. Byy nimi jednak nie ozdoby obce ksiniczce (Wydatne farby, zotogw, klejnoty, w. 27), lecz korespondujce
z wczesn hierarchi wartoci cnoty adresatki, milsze nad kwiat wdziki
(w. 31): skromno, serce naukom i cnocie powabne (w. 16), erudycja
oraz wdzik i sodycz mowy. Nie chcc przy tym przemilcze wysokiego
urodzenia Elbiety Lubomirskiej, a jednoczenie zamierzajc unikn panegiryczno-genealogicznej laudacji, twrca posuy si figur pominicia. Kurtuazyjnie dopeni splatany bukiet blaskiem rzeniawy zotolitej i krwi
po raz pierwszy pojawi si przejty przez Adama Naruszewicza z literatury francuskiej termin bukiet na oznaczenie rymem zwizanych powinszowa z okazji imienin lub urodzin,
w ktrych metaforyka kwiatowa zostaa wykorzystana w pochwale solenizanta. Zob.
B. W o l s k a: Komentarze. W: A.S. N a r u s z e w i c z: Poezje zebrane. T. 1..., s. 273.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

123

ksicej oraz miym cieniem mdrego dziada (Augusta Aleksandra Czartoryskiego) i cnej babki (Marii Zofii z Szaniawskich). Tradycyjn laudacj
Adam Naruszewicz zastpi amplifikowanymi komplementami, kryjcymi
si w symbolice kwiatw i drzew przywoanych w wierszu: narcyza, lilii,
ry, cedru i palmy. Ofiarujc solenizantce, uobecnionej w utworze przez
apostroficzny tok wypowiedzi, bukiet ywy skomponowany kunsztownym
pirem, unikn paskiego pochlebstwa. Z kurtuazyjn swobod i wdzikiem odwoa si do genealogiczno-herbowych motyww pochwalnych,
liczc by moe na przychylno dwu monych rodw, z ktrymi zwizana
bya moda adresatka wiersza pniejsza ona Ignacego Potockiego.
Z poetyckim portretem Elbiety Lubomirskiej, wykreowanym przy
umiarkowanym doborze laudacyjnych ozdobnikw, harmonizuje filozoficzne przesanie, w ktrym pobrzmiewaj sowa fraszki Jana Kochanowskiego:
Zacno, uroda, moc, pienidze, sawa, / Wszystko to minie jako polna trawa (O ywocie ludzkim, I, 3, w. 56)29. Refleksja Adama Naruszewicza nad
ulotnoci cudzych skarbw podanych przez pe pikn do pewnego
stopnia odebraa poetyckiej wypowiedzi jednostkowy wymiar. Nie bya to
myl obliczona tylko na uwietnienie konkretnej uroczystoci prywatnego
ycia adresatki wiersza. Mwic o wspomnianych wczeniej cnotach, poeta zwrci si do solenizantki sowami, ktrym patronowao przekonanie
o ulotnoci, rychym i nieuchronnym przemijaniu pozornych wartoci
(pikna ciaa waciwego dla modoci), a take o ponadczasowym wymiarze walorw moralnych.
Z tymi, Elbieto, cho lat minie wiosna
i spdzi gadko z ust jesie zazdrosna,
zostan w tobie milsze nad kwiat wdziki,
bo kt zgluzuje dzieo Boskiej rki?
Bukiet na imieniny ksiniczki Elbiety Lubomirskiej, marszakwny koronnej, 1768 (O I,
23), w. 2932

Filozoficzna zaduma autora nad si czasu odbierajcego powab urokom


kobiecego ciaa, wzmocnia spokojn tonacj wypowiedzi, przesycon ciepym
liryzmem, stosownym do wieku solenizantki i do samej uroczystoci, na ktr
liryk zosta napisany. Zawarte w utworze oglne refleksje o charakterze moralnym, a take skupienie uwagi na osobie adresatki, uobecnianie jej w wierszu
przez apostrofy, zbliyy ten wiersz do poetyckich form epistolarnych.
Analogiczne rozwizanie kompozycyjne, lecz zrealizowane przez zastosowanie odmiennych konwencji stylistycznych, patronuje Bukietowi na imieniny pewnej damy (O IV, 5), ktry Adam Naruszewicz po raz pierwszy wyda
29

J. K o c h a n o w s k i: O ywocie ludzkim. W: I d e m: Fraszki. Oprac. J. P e l c. Wyd.


2 zmienione. Wrocaw 1991, s. 45. BN I, 163.

124

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych w 1771 roku (T. 3, cz. 2). Pogodny, peen delikatnoci, wdziku i czuoci, a miejscami nawet frywolny
liryk przypomina rokokowe drobiazgi poetyckie. Chocia wiersz ten nie zawiera herbowych aluzji, jest uderzajco podobny do poprzednio omawianego utworu. Pochwaa uroku gadkiego ciaa i dusznych zalet adresatki
kryjcej si pod imieniem Filorety ma znamiona dwornego, rokokowego
komplementu:
Nie mog milej na adnym czele
Wasze si zoy gwki ozdobne,
Jak na tej pani, co w gadkim ciele
Zczya wszystkie wdziki osobne.
Acz, gdy na duszne rzucam zalety
Ciekawe oko, a mijam ciaa,
Wtpi, by sama cnej Filorety
Wdzikom piknoci Flora zrwnaa.
Bukiet na imieniny pewnej damy (O IV, 5), w. 916

Zarwno motywy kwietne, jak i przywoana posta Flory wzmacniaj sygnalizowane uprzednio wraenie. Natomiast liczne zdrobnienia i zmysowe
akcenty wprowadzone do portretu Filorety nadaj utworowi Adama Naruszewicza cech bardziej wyrafinowanej wypowiedzi salonowej, ujmujcej
wdzikiem i lekkoci. Sporo tu czuostkowoci, jeszcze wicej kurtuazji
i zabawy w prawieniu dwornych komplementw ni samej pochway.
Utwr ten, co podkrela Barbara Wolska, bardzo wyranie nastawiony jest
na odbiorc, ale takie cechy, jak delikatno, wesoy ton i ckliwo cz go
z bukietami, o ktrych pisa Marmontel, a nie z poetyk ody czy listu poetyckiego30.
Z rwn swobod i towarzysk ogad Adam Naruszewicz kreli lekkim
pirem komplementy dla solenizantw, dokonujc oczywicie stosownej
modyfikacji motyww pochwalnych. Majc na wzgldzie zatrudnienia Wojciecha Jakubowskiego jako poety i brygadiera wojsk francuskich, nie z Flor
i Zefirem, lecz z Charytami i Marsem splata dla imieninowy wieniec
z kwiatw i gazek laurowych. Czytelne konotacje przywoanych rekwizytw poetyckich o laudacyjnym wydwiku uwolniy twrc od pochlebstw,
podobnie jak uwaga o znamionujcej solenizanta dzielnoci w marsowym
haasie. Adam Naruszewicz, czynic ukon w stron towarzyskiej ogady,
szlachetnoci natury oraz onierskich powinnoci i umiejtnoci cenionego
wczenie literata i bywalca obiadw wydawanych przez krla, pozbawi
poetyck wypowied podniosoci i dystansu wobec adresata. Przyjazna,
a nawet serdeczna tonacja wiersza wspgra z umiarem w doborze moty30

B. W o l s k a: Oglne uwagi o twrczoci okolicznociowej Adama Naruszewicza..., s. 161.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

125

ww pochwalnych. Speniajc prob wyraon w licie przez Poniatowskiego, poeta napisa utwr przeznaczony dla Wojciecha Jakubowskiego z gracj, niewymuszon elegancj i polotem.
Ten okolicznociowy wiersz, podobnie jak wczeniej przywoane bukiety, w niczym nie ustpuje walorami poetyckimi innym lirykom Adama
Naruszewicza. Lekko pira, potoczysta i swobodna fraza oraz elegancja
wysowienia s niezaprzeczalnymi walorami imieninowych drobiazgw jego
autorstwa, znakomicie harmonizujcych z aur ycia towarzyskiego wczesnej elity dworskiej. W peni zasadna jest opinia Juliusza Wiktora Gomulickiego, ktry waloryzuje w przywoanych utworach imieninowych owego
autora bardzo udatne poczenie zewntrznego kunsztu z wewntrzn prostot. Kady z tego typu wierszy stwierdza dalej badacz:
[...] odznacza si, pomimo swojej bahoci, prawdziwie europejskim polorem. I jeszcze jedno: kady z nich to walny argument w sporze z tymi krytykami, ktrzy twierdzili czy twierdz, e Naruszewicz nie umia pisa
z w d z i k i e m i z e s m a k i e m [...]31.

Tene poeta zdobywa si na serdeczny, przyjazny ton nie tylko w imieninowych wierszach kierowanych do przyjaci, znajomych, ale take jako
jeden z nielicznych wczenie autorw do Stanisawa Augusta, ktremu
okazywa w utworach podarunkowych szacunek, uznanie i niemal przyjacielskie uczucia. W jednym z takich wanie lirykw oryginalnie przetworzy czsto przez siebie wykorzystywany pomys na poetycki bukiet. To
znaczy ze skomponowaniem przeznaczonej dla krla, okolicznociowej
wizanki sownej i wpisanych w ni powinszowa czeka na czasy radoniejsze i bardziej przychylne dla solenizanta, a w zastpstwie ofiarowa
wadcy jedynie Naczynie do kwiatw (O IV, 9)32. Przywoany w wierszu koszyk Amaltei, porednio czcy si z yczeniami stosownymi na imieninow okazj, poeta uczyni czytelnym zwiastunem przyszoci askawszej
dla Stanisawa Augusta.
Poetyckiej wypowiedzi towarzyszy smutna aura. Akcentujc wielorakie,
intelektualne i moralne walory polskiego wadcy, Adam Naruszewicz ubolewa w utworze nad niewdzicznoci narodu, ktry nie umie doceni tych
zalet i wielkoci serca. Wyraa al z powodu osamotnienia krla, nawizujc, jak przypuszcza Barbara Wolska, albo do czasu pierwszego sejmu
rozbiorowego (17731775), albo, co mniej prawdopodobne, do okresu konfederacji barskiej (17681772), kiedy to ogoszono detronizacj Stanisawa
31 J.W. G o m u l i c k i: Krzywda Naruszewicza. [Wstp]. W: A. N a r u s z e w i c z: Liryki
wybrane. Wybra i wstpem poprzedzi J.W. G o m u l i c k i. Warszawa 1964, s. 17.
32 Zob. refleksje Barbary W o l s k i e j na temat tego wiersza (Oglne uwagi o twrczoci
okolicznociowej Adama Naruszewicza..., s. 141143).

126

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Augusta (22 padziernika 1770 roku) i zorganizowano jego porwanie ze


stolicy 3 listopada 1771 roku. Spokojny ton poetyckiej wypowiedzi przemawia, zdaniem autorki, za pierwsz moliwoci.
Adam Naruszewicz przewrotnie nawizuje w wierszu do bukietowego
konceptu. Zwracajc si do Stanisawa Augusta z pytaniem: Skde ci, Panie, do bukiet uwinie? (w. 20), brak kwiatw, z ktrych mgby skomponowa okolicznociowy bukiet, tumaczy zym czasem, jaki nadszed dla
wadcy. Zamiast radosnego ogrodu wszdzie wida chwasty i ciernie, kojarzce si z niechci i niewdzicznoci poddanych. yczc krlowi lepszego losu, deklaruje wasne uczucia i jednoczenie wyjania przyczyny, dla
ktrych nie skreli pogodnego wiersza imieninowego:
Lepszego losu, lepszej godzien dole,
Darmo si, krlu, sposobi na kwiatki;
Zasia czas chwastem nieprzyjemne pole,
Dotykajc ci rnymi przypadki.
Serce chce ry, kochajc ci wiernie,
A rka, co tknie, to trafi na ciernie.
Naczynie do kwiatw. W dzie imienin J[ego] K[rlewskiej] M[o]ci dane (O IV, 9), w. 16

Wiersz nie zosta nazwany bukietem, poniewa w naczyniu nie ma kwiatw. W okolicznociowym utworze na uwag zasuguje jednak operowanie
wieloznacznoci sowa prny. Ofiarowane krlowi prne naczynie,
mimo zastrzee autora, nie jest tak naprawd puste, gdy wypeniajcym
je bukietem jest napisany przez poet wiersz.
Jednym z elementw, zwykle wystpujcych w wizanych rymem, imieninowych komplementach, ktrym towarzyszyy formuy ofiarowania, bya
topika skromnoci autora. W poezji owieceniowej twrcy odnosili si do
niej z dystansem, podobnie jak do laudacji naznaczonych patosem. Ostatecznie ocena postawy pisarza zaleaa od zarysowanej w wierszu relacji
midzy nim a solenizantem. Na przykad imieninowy trjpiew skierowany
do Anny Sapieanki, Anny Szaniawskiej i Anny Leforowej w zgodzie
z przyjt w utworze sielankow konwencj Adam Naruszewicz zamkn
bezporednim, dalekim od koturnowej oficjalnoci czy unionoci cho
moga go zobowizywa do tego spoeczna pozycja solenizantek i wspomnianego w utworze gospodarza okolicznociowego przyjcia wezwaniem, w ktrym wyrane s formuy ofiarowania oraz toposu captatio benevolentiae:
Przyjmijcie, mie panienki i panie,
te wiejskie dary, to proste piewanie!
Jeli smakowi co nie dogadza,
niech gospodarza przyja osadza.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

127

I chleb smaczny z sol,


kiedy z dobr wol.
Piosnka pastusza. Z okazji imienin ksiniczki Anny Sapieanki, Anny Szaniawskiej
i Anny Leforowej [...] (O I, 27), w. 8590

Rezultaty bardziej interesujce z artystycznego punktu widzenia dao


poczenie przez Adama Naruszewicza topiki skromnoci z kwiatow metaforyk w poetyckim bukiecie krasnym zatytuowanym Do Karoliny Dziekoskiej, stranikowej polnej W[ielkiego] Ks[istwa] Lit[ewskiego], bukiet na
imieniny (O II, 24), po raz pierwszy opublikowanym w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych na pocztku listopada 1773 roku (T. 8, cz. 2)33. Solenizantce twrca powici drug cz utworu, cechujc si pogodnym nastrojem. Z poetyckiej wypowiedzi wyania si subtelny i zmysowy portret
Karoliny Dziekoskiej. Adam Naruszewicz osign efekt laudacji, wznoszc
ponad urok kwiatw walory duchowe i fizyczne pikno adresatki wiersza.
Z wdzikiem i elegancj wyeksponowa jej skromno oraz nienagann kultur, a take podkreli emocjonalny charakter wizi czcych go z on
jego brata ciotecznego, Antoniego Dziekoskiego34. Bukiet ofiarowany adresatce poetyckiej wypowiedzi to, podobnie jak w innych wierszach okrelanych tym mianem, zbir kwiatw zebranych w ogrodzie przymiotw i cnt
solenizantki.
Ofiarowane Karolinie Dziekoskiej martwe zika, jak i wizane
z przyszoci jasne kwiaty maj w tym utworze charakter metaforyczny
i dotycz osobistej sfery ycia autora. Niejako wbrew oglnie przyjtym
wymogom pierwsz cz okolicznociowej wypowiedzi poetyckiej cechuje
elegijny nastrj, liryczny smutek, a nawet aobna zaduma, ktra nie harmonizuje z imieninow uroczystoci. W postawie bezradnoci poety wyczekujcego na nadejcie lepszego czasu na uprawianie poetyckiego ogrodu,
w formuowaniu nie powinszowa, a przeprosin za dar niebogaty Ten
[bukiet B.M.], ktrym dzisiaj brat wdziczny darzy, / mao twe wito
ozdobi (w. 1718) mona by si dopatrywa topiki skromnoci, ale nie
naley do niej sprowadza wskazanej autokreacji twrcy.
W wierszu uwag zwraca zarysowanie wyranej opozycji midzy
przeszoci, do ktrej odnis poeta pozytywne odczucia (luby pokj,
krasne bukiety, fortunna doba, wesoe w mylach ogrody), a teraniejszoci naznaczon pesymizmem w nastpujcych wyraeniach i zwrotach:
aona chwila, mrz i lody, rosa, ktra z oczu wypywa, wiatr, co si
33

Ibidem, s. 161162.
W licie do Stanisawa Augusta z 15 listopada 1781 roku Adam Naruszewicz pisa:
Pan Mackiewicz jest prawdziwie mj brat cioteczny tak jak p. Dziekoski, bo rodzice nasi
z rodzonych sistr porodzili si (Korespondencja Adama Naruszewicza..., s. 208). Zob. take
informacje dotyczce adresatki imieninowego wiersza: H. W a n i c z k w n a: Dziekoski
Antoni. W: Polski sownik biograficzny. T. 6, z. 2. Krakw 1947, s. 132.
34

128

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

nazywa wzdychaniem. Ponadto uderza konsekwencja, z jak twrca konstruuje dwa przeciwstawne obrazy, a wraz z nimi dwa odmienne autoportrety, wykraczajce poza topik skromnoci autora, ktra cechowaa si
zwykle schematycznoci i zwikszaa dystans midzy pisarzem a adresatem
utworu. Natomiast poetycka wypowied Adama Naruszewicza zacienia
jego emocjonaln wi z solenizantk. Take wbrew zwyczajowi poeta
w pierwszej czci wiersza wyeksponowa swj wizerunek, a nie bohaterki
imieninowej uroczystoci.
Przyczyn pojawienia si wskazanych cech w liryku o wyranie osobistej
tonacji naley upatrywa w autobiograficznych odwoaniach Adama Naruszewicza, sygnalizowanych przez poczenie aosnej chwili z szumem od
Watykanu. Jest to aluzja do wielkich, dramatycznie odczutych przez poet
zmian, jakie zaszy w jego yciu po kasacie zakonu jezuitw.
Pierwsz reakcj czterdziestoletniego jezuity [...] jak stwierdza Juliusz
Wiktor Gomulicki byo zapewne osupienie, nastpn bezradno [...];
ostatni, i bodaj najgbiej przeyt, potny gniew oszukanego grenadiera papieskiej roty [...]35.

Poetyck transpozycj przey i myli towarzyszcych poecie w tym drugim etapie przynosi, jak si wydaje, wiersz napisany dla Karoliny Dziekoskiej.
Analiza tego utworu skania do refleksji, i nie mona imieninowych
wierszy w sposb arbitralny podporzdkowa jednemu schematowi. Kady
z nich utrwala bowiem inne nastroje, uczucia i okolicznoci. Byy wrd
nich rwnie podniose i patetyczne jak choby te, ktre Adam Naruszewicz przywoa w wysokiej odzie Do ks[i]cia Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, w dzie dorocznych imienin (O II, 19), napisanej prawdopodobnie na grudniowe wito solenizanta w 1777 roku. Wymogi
gatunku, spoeczna ranga adresata, a take eksponowana w poetyckiej wypowiedzi rola ksicia w dostaniu si autora okolicznociowego wiersza pod
opiek krlewskiego protektora zaowocoway amplifikowan pochwa generaa ziem podolskich, majc znamiona hiperboli. Si i skal laudacji
wzmacnia pozostajca w krgu topiki skromnoci autokreacja ofiarodawcy,
powszechnie uznawanego wczenie za pierwszego poet na polskim parnasie oraz nastpc Jana Kochanowskiego. Pod pirem Wojciecha Jakubowskiego, w Odpowiedzi na bukiet imieninowy zyska te nobilitujce go miano
muz wodza i brata zacnego Sarbiewskiego. Posunit do hiperboli pochwa adresata wzmacnia odwoanie si na zasadzie prozopopei lub etopei,
35 J.W. G o m u l i c k i: Krzywda Naruszewicza..., s. 20. Zob. take: W. Z a r z y c k i: Biskup Adam Naruszewicz luminarz polskiego Owiecenia. Lublin 1999, s. 5153.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

129

a jednoczenie argumentu z autorytetu36, do opinii spoecznej, majcej


uwiarygodni zarysowany w utworze portret Adama Kazimierza Czartoryskiego:
Wie wiat, em przez ci tym jest, czym mi sdz
i ci, co su, i co w kraju rzdz.
Do ks[icia] Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, w dzie dorocznych imienin (O II, 19), w. 1718

Naprzemienne operowanie amplifikowan pochwa solenizanta, osigan przez nagromadzenie metod wyliczenia motyww laudacyjnych, a take
stosowanie figury pominicia i topiki skromnoci autora jest dominant
kompozycyjn podniosego, okolicznociowego wiersza o panegirycznym
wydwiku.
Ksi, narodu polskiego ozdobo,
mdry, uczony, grzeczny, pikny, dzielny,
ktry to wszystko sw zamkn osob,
cokolwiek sobie yczy czek miertelny!
Nie mojej to jest rki praca, aby
ogarn wszystko razem umys saby.
Uczonym twoj mdro do pisania,
dzielno onierskiej zostawuj rce,
grzeczno co wikszy dank maj z poznania
wiata, a pikno kastalskiej panience,
co patrzc na ci, wzdycha ustawicznie:
Do ks[icia] Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, w dzie dorocznych imienin (O II, 19), w. 111

Krelc portret adresata utworu, poeta w toku wyliczeniowym odwoa


si do przymiotw jego ciaa, ducha i umysu. Wszechstronne zainteresowania, zatrudnienia i uzdolnienia ksicia zostay wyeksponowane w utworze
take przez aluzyjne nawizanie do realiw mitologicznych. Intencjonalnie
jego osobie patronuj bowiem pod pirem Adama Naruszewicza: Minerwa,
Mars, Muzy i Gracje. Znamienne, i w pogodnych utworach pisanych na
okoliczno imienin wybranych osb, nawet w podniosej odzie adresowanej do Adama Kazimierza Czartoryskiego, nie odnajdujemy zbyt wielu powiadcze cech, ktre w dorobku tego autora, zwaszcza w satyrach i wierszach panegirycznych, badacze cz z barokowym stylem czy szerzej:
z poetyk siedemnastowieczn. Zalicza si do nich m.in. zawioci skadnio36 Zob. uwagi na temat powiza midzy prozopopej i etopej, zawarte w ksice Heinricha L a u s b e r g a: Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Prze., oprac. i wstpem poprzedzi A. G o r z k o w s k i. Bydgoszcz 2002, s. 453455.

9 Na ziemskich...

130

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

we, skomplikowane inwersje, paralelizmy i neologizmy, anafory oraz upodobanie do wieloczonowych zoe37. Pomimo laudacyjnego wydwiku omawianych wierszy okolicznociowych Adama Naruszewicza wymienione
przejawy bujnego stylu ulegy w owych wypowiedziach poetyckich znacznemu stonowaniu i wyciszeniu. W efekcie tego zarysowana w utworach relacja midzy autorem i solenizantami pozbawiona zostaa sztucznoci i dystansu. Wprost przeciwnie, poeta nacechowa j serdecznoci i przyjani,
a niekiedy nawet ciepym artem.
Oprcz laudacji do poetyki wierszy uwietniajcych imieniny naleao
take skadanie stosownych na t okoliczno gratulacji. W przywoanych
dotd utworach w motyw nie ma jednak zbyt licznej reprezentacji, a ujte
w form komplementw yczenia cechuje duy umiar. Zaawansowanym
wiekiem solenizantom yczono zwykle zdrowia oraz dugich fortunnych lat
ycia. Moe to mao oryginalne, lecz naturalne i szczere. Adam Naruszewicz w wierszu dla Elbiety Lubomirskiej z filozoficznym dystansem wiarygodnym sdzi przymiotw ducha i umysu solenizantki uczyni czas.
W utworze dla Wojciecha Jakubowskiego analogiczn funkcj wyznaczy
yczliwoci i hojnoci krlewskiej rki. Pomyln przyszo Anny Sapieanki, pniejszej ony Hieronima Sanguszki, a nastpnie Seweryna Potockiego
przepowiada natomiast, majc na wzgldzie zalety jej matki.
wdzikiem, grzecznoci, urod gadk
czynisz nadziej zrwna si z matk,
czego nam dowody
daje twj wiek mody.
Piosnka pastusza. Z okazji imienin ksiniczki Anny Sapieanki, Anny Szaniawskiej
i Anny Leforowej [...] (O I, 27), w. 3942

W niektrych wierszach imieninowych samo wrenie przyszoci adresatw, formuowanie gratulacji i ycze osadzanych w majcym dopiero nadej czasie jest treci caej wypowiedzi poetyckiej, a rwnoczenie staje si
okazj do komplementowania solenizantw. Na kanwie takiego wanie pomysu Franciszek Karpiski skomponowa utwr pierwotnie, w wersji rkopimiennej, imiennie skierowany do Izabeli Czartoryskiej, a w druku zatytuowany Na imieniny swojej pani (P II, 19) oraz okolicznociowy liryk Na
37

W rozwaaniach powiconych nawizaniom do tradycji baroku w literaturze owieceniowej Zdzisaw L i b e r a przed laty wskazywa, i autor panegirycznych wierszy lubowa
si w przesadnych przenoniach i w efektownych zestawieniach. Jak stwierdza dalej badacz, w oczach wspczesnych mu klasykw Naruszewicz uchodzi za przedstawiciela stylu
szumnego i nadtego, ktry przeciwstawiano gadkiej i naturalnej poezji Krasickiego (Tradycje baroku. W: I d e m: Problemy polskiego Owiecenia. Kultura i styl. Warszawa 1969, s. 113
114). Zob. rwnie S. G r z e s z c z u k: Wstp. W: A. N a r u s z e w i c z: Satyry. Oprac.
S. G r z e s z c z u k. Wrocaw 1962, s. XVII. BN I, 179.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

131

imieniny teje (P I, 4), adresowany do Marianny z Kalinowskich Poniskiej.


Wrd ycze skadanych drugiej Justynie przez niezbadane wyroki znalazy si zdrowiem cechowane, dugie i niesprzykrzone lata ycia pomylnoci stateczn znaczone, upywajce w szczciu i radoci. czc
okolicznociowe komplementy z topik skromnoci, poeta po ukryte w tajemnej skrzyni dary przeznaczenia, bdce rdem szczcia, wysa, poddane antropomorfizacji, cnoty solenizantki. Co wicej, sam prosi j o wyjednanie dla niego zdrowia. Pomys pochway jest niekonwencjonalny. Nakrelona
w utworze wizja wdrwki uosobionych, cho bliej niesprecyzowanych walorw solenizantki po mrocznym wiecie za elaznymi wrotami przypomina podr, jak odby Orfeusz do podziemnej krainy w poszukiwaniu Eurydyki.
One, przez ciemne tych wyrokw gmachy
miao idc, noc tamt owiecaj
I niedostpne dla inszych postrachy
Przy ich si nogach agodnie skaniaj.
Przed nimi sama okropno zadraa,
Im si elazne wrota otworzyy,
Im dane klucze, im dana moc caa,
eby ci w yciu szczliw zrobiy.
Na imieniny teje (P I, 4) w. 1320

Do tajemnicy rozpocierajcej si nad ludzkim przeznaczeniem Karpiski nawiza rwnie w pierwszym utworze. Aluzyjnie przywoujc obraz
parki Kloto przdcej zot ni ycia, przepowiada solenizantce niezachwian przez przypadki losu pomylno oraz dugie lata wolne od trosk
i zmartwie.
Jeszcze nawoju ma wiele,
Jeszcze na dugi wiek bdzie.
Ju dzi nie smutna, nie wzdycha,
Przy robocie si umicha.
Za mocnymi siedzi wroty,
Pozamykana na klucze,
Gdzie jej kosztownej roboty
lepy przypadek nie zbrucze.
Gdzie j ustronie zakrywa,
Burza przelotu nie miwa.
Na imieniny swojej pani (P II, 19), w. 312

Wprawdzie w wierszu tym brak zachwytu i lirycznej egzaltacji nad


urod adresatki, lecz poeta uczyni stosowny ukon w stron jej wdziku
i urokw twarzy. Nie przekroczy jednak w okolicznociowej laudacji granic
9*

132

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

dwornego komplementu, a jedynym ywszym akcentem pochwalnej partii


wiersza jest dynamiczny obraz oczu penych blasku:
Nawet o wdzikach twej twarzy
Staranie pilne mie chciano.
Oko, co- si ogniem arzy,
Wrd pomienia zachowano.
Ogniem ciska w kad stron,
Cho samo niezapalone.
Na imieniny swojej pani (P II, 19), w. 1924

Jzykowi, jakim Franciszek Karpiski waloryzowa przymioty ciaa solenizantki i skada jej yczenia, brak lekkoci, elegancji i bez wtpienia poetycka wypowied potrzebowaaby subtelniejszego szlifu. W kontekcie
caego utworu kocowy komplement, w ktrym pobrzmiewa poetyka barokowych konceptw, jest jednak ywszym akcentem zamykajcym imieninowe powinszowania. Oczy, w ktrych drzemie ogie, wzbudzaj zachwyt
i lk. Byy one gwnym, wprost oszaamiajcym aspektem urody Izabeli
Czartoryskiej. Zwracali na nie uwag wszyscy pamitnikarze i poeci opisujcy jej posta. Wedug Romana Kalety, przytoczon, ostatni strof okolicznociowego wiersza mona by
[...] podoy pod portret Czartoryskiej zrobiony przez Kraffta, ktry chyba najwspanialej ze wszystkich malarzy uwieczniajcych wygld ksinej
potrafi odda na ptnie czar jej spojrzenia38.

Wrd omwionych dotd wierszy imieninowych nietypow problematyk wyrnia si utwr Franciszka Karpiskiego Do Janie Owieconej ksiny Teofili z ksit Jabonowskich Sapieyny, krajczyny Wielkiego Ksistwa Litewskiego. W dzie imienin, wydobyty z rkopisw i omwiony przez
Romana Kalet39. W poetyckiej wypowiedzi, powstaej prawdopodobnie
pod koniec grudnia 1804 roku, elementy laudacji nawizuj przede wszystkim do kopotw zdrowotnych, jakich adresatka z Boej woli dowiadczaa przez cae ycie. Poeta zawar w wierszu umoralniajce pouczenie dotyczce cierpienia, ktre uszlachetnia prawego czowieka niczym ogie
oczyszczajcy zoty kruszec.
Zotnik w piec swj wgle woy
I zoto, ogie podoy,
W czyciejsze zoto obrci,
A z wgla popi wyrzuci.
38
39

R. K a l e t a: Dwa imieninowe wiersze Franciszka Karpiskiego..., s. 276.


Ibidem, s. 278281.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

133

Bg jest zotnik, ten wiat piec, ogie przeciwnoci,


li popi, dobrzy zotem wychodz z przykroci.
Do Janie Owieconej ksiny Teofili z ksit Jabonowskich Sapieyny, krajczyny Wielkiego Ksistwa Litewskiego. W dzie imienin, w. 16

W skierowanym do ksinej retorycznym pytaniu: Czy Ci al, e cho


z kopotem, / Wyjdziesz z ognia czystym zotem? (w. 910), autor powiza nobilitujc symbolik szlachetnego kruszcu z wiekow solenizantk,
ktr niezbyt wprawnym pirem przekonywa o wyszym sensie jej cierpienia. W imieninowym wierszu, reprezentujcym, co ju podkreli Roman
Kaleta, niski poziom artystyczny, Franciszek Karpiski wyrazi rado z dobrego wwczas stanu zdrowia adresatki utworu i wspomnia o jej walorach
intelektualnych oraz moralnych: W gowie rozum bez przysady, / W gowie
drogie cnoty skady (w. 1112). Mia powody, by chwali ksin, u ktrej
przez kilka lat by mile przyjmowany w Wiszniowcach i chwalony za swoj
poezj. Liczy przy tym na spat 2000 dukatw dugu, jaki u niego
zacigna i nie kwapia si zwrci.
Omwione dotychczas wiersze imieninowe odwoyway si, z nielicznymi wyjtkami, niemal wycznie do prywatnej sfery ycia adresatw. Zgodnie z wymogami okolicznoci, na ktr zostay napisane, ich bohaterami byli
solenizanci sportretowani w pochwalnej tonacji, ale take co rwnie wane autorzy powinszowa. W laudacyjnych wizerunkach godny uwagi jest
przede wszystkim umiar, z jakim poeci korzystali z ugruntowanych przez
tradycj motyww pochwalnych oraz sposobw ich literackiej transformacji.
Mniej tu pompy, podniosoci i patosu wicej agodnego liryzmu, serdecznoci, a niekiedy i humoru. Gratulacjom i yczeniom nierzadko towarzyszya serdeczna aura. Przywoane wiersze w wikszoci pozbawione zostay
koturnowej dostojnoci. Miejsce amplifikowanych, przesadnych pochwa
czsto zajmoway cechujce si elegancj komplementy, wiadczce o towarzyskiej ogadzie oraz literackim gucie autorw i o sprawnoci ich pira.
Znakiem odchodzenia od tradycyjnej, genealogiczno-herbowej pochway
stao si jeli wymagaa tego wysoka pozycja spoeczna solenizanta dyskretne aktualizowanie tego typu motyww poprzez figur pominicia,
agodzc panegiryczny wydwik poetyckiej wypowiedzi. W utworach realizujcych wyznaczniki wysokiej ody autorzy spieszcy z okolicznociowymi
gratulacjami akcentowali w wizerunkach adresatw nie tyle rodowe koneksje i powizania, ile zgodnie z duchem czasu osobiste walory, przymioty
umysu, erudycj, wielostronno zainteresowa i uzdolnie. Ciekawym, ze
wzgldu na walory artystyczne, sposobem odwieania dawnych schematw
laudacyjnych wyzyskiwanych w tego typu lirykach stao si take stosowanie wariacyjnie ujmowanej metaforyki kwietnej, dodajcej wierszom lekkoci i naturalnego wdziku. Za rwnie wane zjawisko naley uzna zdecydowane ograniczenie w imieninowych utworach, pozostajcych w sferze

134

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

prywatnego ycia adresatw, topiki skromnoci, a rwnoczenie eksponowanie emocjonalnych wizi czcych autorw okolicznociowych lirykw
z solenizantami nawet jeli dzieli ich duy dystans spoeczny. Inspirujce
oddziaywanie na autorw wierszy powiconych uroczystociom imieninowym znanych im osb zaowocowao interesujcymi wypowiedziami poetyckimi. Ich walory artystyczne, jak w kadym innym przypadku, zalene s,
oczywicie, od miary talentu literatw sigajcych po piro.
Nieco inny warsztat poetycki aktualizuj owieceniowi twrcy, ktrzy
imieninowe wito wybranych osb zwykle wysoko postawionych, powszechnie znanych osobistoci potraktowali tylko jako pretekst do sformuowania wypowiedzi waloryzujcych nie prywatne ycie solenizantw,
lecz problemy wane ze spoecznego punktu widzenia. Biorc pod uwag
nadrzdne, pozaliterackie funkcje owych wierszy, nalecych do drugiej
grupy wskazanej w pocztkowych partiach rozdziau, mona wyodrbni
wrd nich trzy wyraziste zespoy40. Do pierwszego nale poetyckie wypowiedzi majce dydaktyczno-moralizatorskie nacechowanie. Tematem podniosych monologw bywa w nich zwykle etycznie waloryzowana kategoria
moralna, np. cnota, dzielno, prawda, a solenizant wskazany w tytule
utworu traktowany bywa przez autorw jako ucielenienie owych wartoci.
Przykadem tego typu wierszy w dorobku Franciszka Karpiskiego mog
by utwory: O prawdzie. Do ks[icia] K. P. w dzie imienin jego (P III, 25)41
i Do Pani Elbiety Branickiej w dzie imienin jej. Obraz cnoty (P II, 24).
Drugi zesp zdominowaa patriotyczno-obywatelska problematyka o satyrycznym lub paszkwilowym charakterze. Znakomite rezultaty przyniosa
w tym zakresie praktyka literacka znanego z citoci pira Tomasza Kajetana Wgierskiego jako autora Portretw piciu Elbiet, utworu skierowanego
Do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej w dzie jej imienin i wiersza dedykowanego Jdrzejowi Zamojskiemu niegdy kanclerzowi koronnemu w dzie imienin jego. W dwu ostatnich wypowiedziach poetyckich zastosowa on jak
zauwaa Juliusz Wiktor Gomulicki ulubion przez siebie czarno-bia
konstrukcj. Uywajc jej, skontrastowa pozytywne wzory solenizantw
z negatywnymi postawami pozbawionych sumienia pseudoobywateli, ktrych yciu patronuje podo, bezduszno, obuda i zdrada42.
40 Zob. uwagi Jerzego Wojciecha Z a w i s z y na temat wyodrbnionych przeze pozaliterackich funkcji pochwalnych utworw okolicznociowych z drugiej poowy XVIII wieku:
Panegiryczny druk okolicznociowy epoki stanisawowskiej. Wrocaw 1984, s. 114136. lskie
Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze. T. 18.
41 W tytule tego utworu pozostawione s nierozwizane inicjay, poniewa wbrew nim,
jak przypuszcza Roman S o b o l, poeta skierowa wiersz prawdopodobnie do Stanisawa
Poniatowskiego, a nie do jego ojca Kazimierza (Ze studiw nad Karpiskim. 1. Wrocaw
1967, s. 8083. Studia z Okresu Owiecenia. T. 7).
42 Zob. J.W. G o m u l i c k i: Mody gniewny..., s. 1620. Wskazane wiersze Tomasza
Kajetana Wgierskiego zob. w teje edycji jego poezji na s. 149153.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

135

Jako osobny, trzeci zesp naley wyodrbni zdominowane przez funkcj propagandow wiersze uwietniajce imieniny Stanisawa Augusta. Nadrzdne intencje autorw tych utworw s bardzo czytelne. Wystarczy dla
przykadu zestawi trzy okolicznociowe ody pira Jzefa Epifaniego Minasowicza (1766), Stanisawa Konarskiego (1769) i Urbana Szostowicza
(1776)43, by przekona si, i decydujcy wpyw na skrelony w poetyckich
wypowiedziach wizerunek krlewskiego solenizanta i dobr ycze imieninowych miay wydarzenia polityczne z czasw panowania Stanisawa Augusta. W pierwszym utworze alegoryczna Sawa gosem stu trb obwieszcza
wiatu wito polskiego krla. W drugim wierszu, napisanym przez Stanisawa Konarskiego ju po wybuchu konfederacji barskiej, Stanisaw August heroicznie przeciwstawia si nieprawoci, przemocy i pysze wzbudzanej przez zazdrosn Fortun. Niczym niewzruszona skaa silnym, staym
sercem odpiera bolesne razy. W poetyckiej wizji Urbana Szostowicza polski
wadca to odpowiedzialny sternik dogldajcy nawy zniszczonej przez burz chce uchroni okrt przed zatoniciem i przywrci mu dawny
wygld. Wziwszy pod uwag czytelno uj alegorycznych zastosowanych
w wymienionych utworach, ich polityczno-propagandowy charakter nie budzi wtpliwoci. Poetyka wierszy imieninowych peni tu zatem rol drugorzdn, poniewa zostaa jedynie zaadaptowana do celw perswazyjnych,
tzn. moralizatorskich, dydaktycznych, patriotycznych i politycznych. Wzorzec tekstw okolicznociowych, a szczeglnie wpisane we partie laudacyjne, take w tym zespole utworw dostosowano do wymogw stawianych literaturze w drugiej poowie XVIII wieku.
Franciszek Zabocki, podobnie jak wielu niemajtnych literatw tego
czasu, w pocztkowym okresie twrczoci uprawia okolicznociow poezj
pochwaln. Oprcz wierszy skierowanych do Antoniego Grskiego i Adama
Naruszewicza ma w swym dorobku cztery utwory napisane w latach siedemdziesitych z okazji imienin44. W poetyckich bukietach i wiecach
43 Zob. J.E. M i n a s o w i c z: Na imieniny Najjaniejszego Pana. Wiersz...; S. K o n a r s k i:
O dwojakiej Fortunie. Do Najjaniejszego Stanisawa Augusta, Krla Polskiego, W[ielkiego] Ks[icia] L[itewskiego] w dzie Jego imienin, 1769. Prze. I. M i n a s o w i c z. W: Stanisawa Konarskiego scholarum piarum Wiersze wszystkie, z aciskich na polskie przeoone. Warszawa: Drukarnia
Pijarw, 1778, s. 175178; U. S z o s t o w i c z: Do Najjaniejszego Pana w dzie Jego imienin.
Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1776, T. 13, cz. 2, s. 263271.
44 Przed laty na powstanie jeszcze jednego wiersza imieninowego pira Zabockiego
zwrci uwag Roman Kaleta, aujc, i tekst pozostaje w archiwalnym ukryciu. Badacz
odwoa si do nastpujcego fragmentu jednego z pnych utworw tego autora:

Ja, co yj z talentu, a czasem i z pracy,


Pisaem wiersz do niego na wity Ignacy,
W ktrym jak kortez moja tchna dusza,
Do powiedzie, em rozwlk rzecz wicej arkusza.
Inkwizycja, w. 2326

136

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

wdziczn rk uwitych przez niego na t okoliczno w rnych wariantach wystpuj wskazane uprzednio elementy kompozycyjne wierszy imieninowych autorstwa innych, liczcych si poetw drugiej poowy XVIII wieku. Warto jednak ju teraz podkreli, e cech odrniajc jego poetyckie
wypowiedzi od dotychczas przywoywanych utworw jest bardzo silne podporzdkowanie ich zasadom budowy retorycznego monologu. Ponadto
w okolicznociowych lirykach, konsekwentnie ujtych w form ody, wystpuje cise poczenie cech znamiennych dla dwu pierwszych zespow
imieninowych wierszy, wyodrbnionych we wczeniejszych rozwaaniach.
Pierwszy z utworw, skierowany do kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja Modziejowskiego, zosta wydany jako druk ulotny prawdopodobnie
w 1773 roku, wkrtce po przybyciu poety do Warszawy. Pozostae trzy ody
imieninowe Zabockiego powstay w czasie, gdy zbliy si do domu Czartoryskich. Napisany pod koniec 1774 roku utwr adresowany do ksicia Adama Kazimierza ukaza si w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych
w styczniu 1775 roku45. Tam te zamieszczono, oprcz przywoanych ju
imieninowych wierszy Grzegorza Piramowicza i Feliksa Oraczewskiego na
cze grudniowego solenizanta, take utwr Patrycego Skaradkiewicza oraz
rymem zwizan mow, ktr Departament Wojewdztw Ruskich winszowa w dzie uroczystych imienin generaowi ziem podolskich jako najwyszemu swojemu rzdcy46. Druga oda Zabockiego, upamitniajca kolejne grudniowe wito ksicia, ukazaa si w Zabawach Przyjemnych
i Poytecznych rok pniej wraz z czterema innymi gratulacjami. Po wspomnianym ju tekcie Fabiana Sakowicza nastpoway kolejno numerowane
ody, napisane, jak gosia formua zastpujca tytu, z teje okolicznoci
autorstwa Konstantyna Bogusawskiego, Franciszka Dionizego Knianina,
Franciszka Zabockiego i Patrycego Skaradkiewicza47. W 1776 roku w tym
samym czasopimie literackim zostaa rwnie opublikowana nowa wersja
Adresatem wiersza, napisanego przez Zabockiego w okresie Sejmu Czteroletniego, by
Ignacy Potocki, z ktrym w tym czasie czyy pisarza bardzo bliskie wizi (R. K a l e t a:
O twrczoci satyrycznej Franciszka Zabockiego w okresie Sejmu Czteroletniego. W: I d e m:
Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw.
Wrocaw 1971, s. 583).
45 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1775, T. 11, cz. 1, s. 3948. Liczce dwie karty,
osobne odbicie tego utworu (w zbiorach Biblioteki IBL PAN w Warszawie oznaczone sygn.
XVIII 3. 98) nie zawiera informacji na temat miejsca i roku druku. Wiadomo jednak, e
23 grudnia 1774 roku uroczycie obchodzono imieniny Adama Kazimierza Czartoryskiego
na pokojach ksinej Izabeli. Zabocki wanie tego dnia wrci do stolicy po wizytacji szk
Komisji Edukacji Narodowej w wojewdztwach podlegajcych generaowi ziem podolskich.
Musia zatem napisa od w czasie podry i wydrukowa j wczeniej lub w stolicy w dniu
przyjazdu, jeli chcia ofiarowa j solenizantowi w czasie uroczystoci.
46 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1775, T. 11, cz. 1, s. 3338, 4966.
47 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1776, T. 13, cz. 1, s. 720.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

137

wiersza Zabockiego w drugiej redakcji formua tytuowa nie zawieraa ju


informacji na temat uroczystoci, ktr pierwotnie utwr uwietnia48. Okolicznociow od poeta uczci rwnie imieniny crki generaa ziem podolskich Teresy Anny, a wiersz do niej adresowany ukaza si w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych w roku 177549.
Na powstanie utworu powiconego Andrzejowi Modziejowskiemu
w decydujcy sposb wpyna, jak si wydaje, trudna sytuacja yciowa
Zabockiego po przybyciu do Warszawy z dworu ciechanowskiego. Mody
twrca, ktry nie mia pocztkowo staego rda dochodw, boryka si
w stolicy z powanymi kopotami materialnymi. Szansy na popraw losu
upatrywa zapewne w uzyskaniu wsparcia ze strony monego opiekuna.
Oda Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego, orderw Ora Biaego i . Stanisawa kawalera jest wanie poetyckim ladem poszukiwania protekcji na dworze biskupa, ktry nalea wczenie do
najbardziej wpywowych osobistoci w stolicy i stara si uchodzi za opiekuna modych adeptw pira50.
W okolicznociowym wierszu pochwalnym poeta zastosowa interesujce rozwizanie kompozycyjne. Opatrzy utwr mottem zaczerpnitym
z adresowanego do Stanisawa Miskiego z Miska wiersza dedykacyjnego,
jaki Krzysztof Kochanowski umieci na czele poematu Proporzec albo Hod
pruski autorstwa swego stryja Jana w edycji z 1587 roku. Odwoujc si do
mecenasowskich ambicji wpywowego solenizanta, Zabocki za porednictwem owego epigrafu przypomnia o sawie, ktr dziki ludziom pira zyskuj ich protektorzy i opiekunowie. Trafnie dobranym fragmentem wiersza
bratanka renesansowego pisarza wyeksponowa szczegln rol poety jako
dawcy niemiertelnoci. Dzieom mistrzw duta i pdzla, a take wzniosym, monumentalnym, pozornie niewzruszonym elementom natury przeciwstawione tu zostao sowo poetyckie, w odrnieniu od nich skutecznie
48 W intencji poety okolicznociowy charakter mia pierwszy wariant tekstu i on jest cytowany w ksice. Wyrazy zmienione s pogrubione, a ich odpowiedniki podane w nawiasach. W drugiej redakcji utwr nosi tytu Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci
Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich. (Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1776,
t. 14, cz. 1, s. 203206). W 1776 roku ukaza si w tyme pimie List do J[anie] O[wieconego] ksicia Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich etc. Grzegorza Piramowicza.
W epistolarnej wypowiedzi poetyckiej pisarz skreli pochwalny wizerunek adresata i zwrci si do generaa ziem podolskich z podzikowaniami za jego dobro. W podtytule wiersz
by datowany Dnia 24 grudnia roku 1776, mg zatem rwnie powsta na okoliczno imienin Adama Kazimierza Czartoryskiego. Zob. Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1776, T. 14,
cz. 2, s. 258262.
49 Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1775, T. 12, cz. 2, s. 293296.
50 Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego, orderw Ora Biaego i . Stanisawa kawalera oda Franciszka Zabockiego. [B.m. i r.w.], 6 ss. nlb.

138

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

opierajce si niszczcej sile czasu. Skrelony pirem wizerunek zyska


w owym przesaniu najwysz rang.
Kamie z laty upada, a czas nieprzetrway
Marmur amie i spycha niebotyczne skay.
Ale szlachetne rymy takow moc maj,
e zazdrociwe lata ich nie pokonaj.
w. 58

Przywoujc refleksje Krzysztofa Kochanowskiego na temat szlachetnych rymw, ktrych nie imaj si zazdrociwe lata, Zabocki ujawnia
rwnie wasne przekonanie (czytelnie wyraone kilka lat pniej w adresowanym do Knianina wierszu dedykacyjnym, zaczonym do Baliku gospodarskiego) o szczeglnej mocy poetyckiego sowa utrwalajcego pami
o osobach, ktrym zostay powicone wiersze, a take opromieniajcego
saw samego twrc. Swj sd, jak si wydaje, porednio wzmocni autorytetem renesansowego mistrza. Samo nazwisko Kochanowski, bez imienia
umieszczone pod epigrafem, kojarzyo si zapewne nie tylko solenizantowi,
ale take innym osobom, ktre czytay okolicznociowy druk, raczej z opromienionym saw, czarnoleskim twrc ni z jego bratankiem51. Dwa kocowe wersy motta, zblione do formuy ofiarowania dziea, przynosz zapowied intencji patronujcych poetyckiej wypowiedzi adresowanej do
Andrzeja Modziejowskiego, tzn. pochway solenizanta.
Powizanie okolicznociowego utworu z mottem szczeglnie wyrazicie
ujawnia si w pocztkowych strofach ody, w ktrych Zabocki rozwin myli
sformuowane przez Krzysztofa Kochanowskiego. Spord motyww zwykle
wprowadzanych do wierszy imieninowych, poeta wybra i najbardziej rozbudowa laudacj, co byo zrozumiae ze wzgldu na nadzieje, jakie wiza
z osob solenizanta. Amplifikowanej pochwale biskupa nada trjdzieln kompozycj. Kad cz, w obrbie ktrej motywy laudacyjne podlegaj stopniowemu uszczegowieniu, poprzedzi rozwaaniami oglnymi, dotyczcymi
nadrzdnych zasad obowizujcych w wiecie. Wykreowany w utworze wizerunek solenizanta powiza cile z odwiecznymi, niezmiennymi prawami, jakim podlega ludzka spoeczno. Podnios tonacj okolicznociowego wiersza konstytuuj dwie pocztkowe strofy o charakterze refleksyjnym:
Niepowcignionym lotem od powicia wiata
Wiozc, czas siwobrody dni, chwile, i lata,
Lubo ju na to miejsce, na ktrym co skosi,
Wydartych niedosytem zyskw nie odnosi,
51 Por. uwagi Anny S i t k o w e j na temat perswazyjnej funkcji epigrafw: Argumenty
z autorytetu. O mottach w dzieach Piotra Skargi. W: Horyzonty Wiary. Z. 17. Krakw 1993,
s. 5963.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

139

Dla pamitki atoli, i tu zbiera upy,


wiadki dzikiej przemogi swej, nastorcza supy,
By ludzie wiekw dugich potem odgrodzeni
Widzieli, jak si wszystko liskim trafem mieni.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego [...], w. 18

Posta adresata poetyckiej wypowiedzi oraz witowan przeze uroczysto poeta wpisa w wyszy porzdek, obowizujcy w wiecie od pocztku istnienia momentu powicia. Refleksja nad nieujarzmion si
oraz niemoliwym do powstrzymania biegiem czasu, ktra implikuje myl
o przemijaniu, zyskaa w pierwszej strofie form kunsztownej hiperboli.
Odwoujc si do metaforyki stosowanej ju w poezji XVII wieku, Zabocki
zarysowa dynamiczny obraz lotnych k czasu. Porednio ich odwieczny,
nieustanny ruch uzmysawiaj nastpujce po sobie, przywoane w toku wyliczeniowym dni, chwile i lata, a take nacechowany dynamizmem epitet
niepowcigniony. Niszczcej sile czasu, okrelonej mianem dzikiej przemogi, poeta przeciwstawi saw czc ludzi oddzielonych wiekw
dugich potem. Za filary pomostu midzy pokoleniami i stuleciami,
uzmysawiajcego, z jednej strony, prawo przemijania i mierci, a z drugiej
trwao pewnych zjawisk i wartoci, zostaa uznana ludzka pami
o wanych, minionych ju zdarzeniach i postaciach. W kontekcie owego
przesania wymiar najwyszej pochway zyskao w utworze uznanie samych
narodzin adresata wiersza za jeden z chwalebnych supw, uwiecznionych
trwaym zapisem na zotej tablicy52.
Zamykajc pierwsz cz laudacji, poeta osadzi posta solenizanta
w realiach historycznych i biograficznych. Usytuowa jego osob w krgu
krla oraz instytucji najwyszej wadzy duchownej i wieckiej, a take wskaza w utworze piastowane przez Andrzeja Modziejowskiego zaszczytne godnoci biskupa oraz senatora i ministra.
Pomidzy nich i twojej, biskupie przykadny,
Mdrego krla mdry ministrze i radny,
Dzie zawiesi kolebki, a w zotej tablicy
Wyobi, e dzi obchd tak wielkiej rocznicy.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego [...], w. 912
52 By moe Zabocki nawiza w wierszu do zotej ksigi zawierajcej zapisy dotyczce
uroczystych wydarze i nazwisk ludzi zasuonych. W tradycji biblijnej mowa jest rwnie
o zotych tablicach utrwalajcych imiona tych, ktrzy bd zbawieni. Zob. D. F o r s t n e r
OSB: wiat symboliki chrzecijaskiej. Przekad i oprac. W. Z a k r z e w s k a, P. P a c h c i a r e k, R. T u r z y s k i. Wybr ilustracji i komentarz T. o z i s k a. Warszawa 1990,
s. 405.

140

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Druga cz pochway ma form przepowiedni nieco innej ni w wielu


wczesnych wierszach imieninowych, poniewa wrba dotyczy przeszoci53. Poeta wspomnia wprawdzie o niemonoci poznania przyszych zdarze i omylnoci wszelkich wrb na temat ludzkiego ycia, ale na potrzeby
laudacji tak wykreowa wizj minionego czasu, jakby to prawo, z woli wiecznej dane miertelnemu oku, nie obowizywao w przypadku wyjtkowego
czowieka. Wczajc cay nard i wsplnot wiernych w krg skadajcy
hod Andrzejowi Modziejowskiemu, zabiegiem amplifikacji wyeksponowa
obywatelskie rysy solenizanta oraz jego duszpastersk sub.
Dawno ju nard cay, jeszcze przed twym wyjciem
Na wiat, zielonym czoo umaiby liciem,
Cieszc si, e gdy taki m w radzie usidzie,
Niemao szczliwoci ojczynie przybdzie.
Cieszyby si i Koci, e str koszary
Biorc, pasterz w zepsutych wiekach staej wiary
Bdzie razem i karmi owieczki, i broni,
By ktrej wilk z ustpu godny nie uroni.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego [...], w. 1724

53 Pomysem tym w rozbudowanej formie Zabocki posuy si pniej w autobiograficznym utworze Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora]
b[iskupa] s[moleskiego]. W wierszu wskazujcym najwaniejsze momenty dotychczasowego
ycia twrcy na blisz uwag zasuguje rozbudowany wtek wrebny, interesujcy w zamyle i artystycznej realizacji. Z woli najwyszej istnoci (w nadrealnej istocie okrelanej tym
mianem deici upatrywali mocy kreacji wiata oraz rda obowizujcych w nim praw naturalnych) modemu poecie przyszo przepowiada tajemnicza wyrocznia. Jej uosobieniem
jest Los, ktry daje zna ludziom ich przeznaczenia / I przysze ycia zabawy (w. 4546).
Niecodzienny i zagadkowy charakter owego zdarzenia sygnalizuj towarzyszce mu, niezwyke zjawiska natury. Pojawienie si bstwa ducha istoty w realnym wiecie poprzedzaj
i zapowiadaj obrzdowe formuy magiczne:

Trzykro si ywsze coraz promienie


Okoo niego nieciy,
Trzykro gbokie byo milczenie,
Trzykro pioruny wybiy,
Ogromnym do mnie ni rzeko gosem:
Jam to jest, co wy zowiecie Losem.
Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego],
w. 1318

Warto nadmieni, i poetyckie wrbiarstwo cieszyo si stosunkowo du popularnoci


w racjonalistycznie ukierunkowanym Owieceniu. Uprawiali je m.in. autorzy genetliakonw,
wierszy imieninowych i urodzinowych, anonimowych prognostykw politycznych (m.in.
z czasw konfederacji barskiej). Mimo krytycznych opinii owieconej czci spoeczestwa
drukowano kalendarze z rnego typu przepowiedniami i horoskopami. Zob. D. K o w a l e w s k a: Maestwa z kalendarza. Astrologia wrebna w owieceniu. W: Poezja i astronomia.
Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006, s. 249263.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

141

Laudacyjny wydwik ma aluzyjne nawizanie w wierszu do ewangelicznej przypowieci o dobrym pasterzu, ktry ywi powierzon mu trzod i zapewnia jej bezpieczestwo. Pochlebna ocena biskupa jako opiekuna wspierajcego potrzebujcych porednio wyraaa, jak si wydaje, nadzieje
samego twrcy na wejcie do owczarni z trosk przeze ochranianej.
Uwagi na temat osobistych przymiotw solenizanta Zabocki poprzedzi
w wierszu refleksj nad darami, w jakie natura zwykle powcigliwie wyposaa ludzi (nieczsto rada / Na jednego czowieka wszystkie skarby
wkada, w. 3132), a take nad sabociami i wadami prowadzcymi do
skaenia skarbw danych czowiekowi z przyrodzenia. Jak przekonuje
poeta, traci warto przenikliwo sdzenia, gdy zabraknie trafnej i zdolnej myli zwieczonej poytkiem; niewiele te wart jest rozum gruntowny, jeeli wskutek wewntrznego jadu wadajcego czowiekiem nie
skania do mdrego i uczciwego ycia. List wad i saboci dopenia uleganie namitnociom, zachanno, sprzeniewierzanie si boskim i ludzkim
prawom, a take oszczerstwa i blunierstwa. Owe refleksje, by moe,
nawizyway aluzyjnie do negatywnych zjawisk obserwowanych w wczesnej rzeczywistoci: podwaania autorytetu Kocioa, osabiania wiary, a take upadku cnoty patriotyzmu. Na zasadzie kontrastu tej niekorzystnej, oglnej prawidowoci Zabocki przeciwstawi osob adresata okolicznociowej
ody. Posugujc si figur prozopopei, ponownie powoa si na nobilitujc
opini narodu polskiego i przekonywa (nie konkretyzujc jednak pochlebnych sdw), i natura sama predestynowaa Andrzeja Modziejowskiego do zajmowania w spoeczestwie najwyszych, zaszczytnych stopni,
wyposaya go bowiem hojnie i wszechstronnie w ozdobn kras:
Inaczej si (o tobie nard polski mowi)
Wielkiemu i z urzdu, i z zasug mowi
Stawio przyrodzenie, bo go jednym razem
Cnt, wiary i rozumu mie chciao obrazem.
Nie dostao ju tedy, tylko aby dzieo
Tak witego warsztatu swj szacunek wzio,
I coraz na powysze stopnie uniesione,
Podug ozdobnej krasy zostao uczczone.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego [...], w. 4552

W kocowej partii okolicznociowego wiersza, tendencyjnie eksponujcej patriotyczne aspekty portretu kanclerza, Zabocki posuy si czyteln i naznaczon dramatyzmem alegori Rzeczypospolitej jako okrtu
miotanego przez burze, zniszczonego i poruszajcego si niepewnym torem. Nie wdajc si w roztrzsanie racji politycznych zwizanych z konfede-

142

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

racj barsk, poeta opowiedzia si po stronie Poniatowskiego i Modziejowskiego. W kanclerzu upatrywa najbliszego doradcy oraz pierwszego
pomocnika najmdrszego krla Stanisawa, ktrego sam Bg postawi
przy sterze nawy ojczystej. Zaakcentowa trud i powicenie, jakich wymagao kierowanie pastwem osabionym w czasie domowej szarugi. Nie
konkretyzujc formuowanych opinii, na zasadzie pochlebnego uoglnienia
wyeksponowa rozwag, mdro i patriotyczn sub powolnego wadcy
biskupa-senatora.
Imieninowym yczeniom wieczcym w utworze rozbudowan laudacj
Zabocki nada form optymistycznej wrby. Jasn wizj przyszoci kraju
powiza z nadziej na spokojn i bezpieczn drog nawy ojczystej, eglujcej pod dozorem gwnego sternika, wspieranego przez pomocnika
obdarzonego mdroci. Samemu za solenizantowi, ktremu patronuje
gos prawdy i wdziczno narodu, wry zasuony, wiecznie zielony wieniec sawy.
Pewna byska nadzieja, e pod ich dozorem
Zbawienniejszym egluga odtd pjdzie torem,
Wezbrane wion chmury i wdz niebios zoty
Zaegnie na tle modrym jasne koowroty.
Z tym si, mu, dla ciebie gosem rozpociera
Nard, prawda przywiadcza, a zazdro umiera,
Wdziczno za, poszczypujc zielony barwieniec,
Niezwidej w pne wieki sawy czepi wieniec.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jegomoci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego [...], w. 6976

Panegiryczne nacechowanie okolicznociowej ody jest efektem spitrzenia rozbudowanych motyww laudacyjnych, obejmujcych ocen osobistych walorw i publicznej dziaalnoci solenizanta, a take wpisania jego
osoby w nadrzdny, uniwersalny porzdek wiata oraz krg najwyszych,
niepodwaalnych wartoci, ktrych nie ima si ani czas, ani ludzka zazdro. Wskutek owych zabiegw podniosa, naznaczona patosem, tendencyjna pochwaa Andrzeja Modziejowskiego uzyskaa pod pirem Zabockiego znamiona hodu, jaki cay nard skada czowiekowi obdarzonemu
cnotami i rozumem, ofiarnemu i roztropnemu obywatelowi, a take gorliwemu obrocy wiary i Kocioa. Donioso tematyki podjtej w okolicznociowej odzie zostaa wyeksponowana przez powizanie partii laudacyjnych
z dociekaniami nad obowizujcymi w wiecie, niezmiennymi prawami czasu i natury, a take z przemyleniami nad losem Rzeczypospolitej. Efektem
zastosowanych rozwiza artystycznych jest uwzniolenie, podniesienie do
rangi najwyszego wzorca przymiotw bohatera imieninowej uroczystoci

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

143

oraz jego zaangaowania w biece problemy, wane dla bytu narodowej


spoecznoci i umocnienia wsplnoty wiernych.
Wskazanemu celowi Zabocki podporzdkowa w wierszu bardzo starannie uksztatowan warstw stylistyczn i skadniow. Wprowadzi do
utworu obrazy metaforyczne, ktre odznaczaj si du plastycznoci
(m.in. dotyczce kategorii czasu i natury), a take kunsztowne, zoone epitety w stylu Adama Naruszewicza (niepowcigniony lot, czas siwobrody, gos jednosowny, Bg zastpowadny, wiatry nieokrotne), liczne
peryfrazy (powicie wiata, wiadki dzikiej przemogi, zepsute wieki
staej wiary, domowej szarugi tarany, wdz niebios zoty) oraz rozbudowan alegori Rzeczypospolitej jako okrtu. Utrzymana w toku apostroficznym wypowied poetycka, silnie zdynamizowana dziki licznym inwersjom, nabraa cech uroczystego, podniosego monologu retorycznego.
Wysok rang problematyki podjtej w okolicznociowej odzie wyrazicie
sygnalizoway sowa klucze, ktrymi twrca posuy si przy konstruowaniu pochway adresata, m.in. prawda, rozum, cnota, natura, ojczyzna, nard,
wiara. Wikszo z nich bya zbiena z nadrzdnymi hasami epoki54. Analogiczn funkcj peniy wypowiedzenia zblione do sentencji o wydwiku
filozoficznym i moralnym, wprowadzone do refleksyjnych partii wiersza.
Zarwno skala laudacji, jak i podniosa tonacja wypowiedzi wsptworz
w okolicznociowej odzie atmosfer hodu dla solenizanta. Zarysowany
w utworze wizerunek Andrzeja Modziejowskiego znacznie odbiega jednak
od jego rzeczywistych przymiotw i dokona. Ten zrczny polityk, nazywany wczenie polskim Makiawelim, by czowiekiem przekupnym i dwulicowym. Due dochody zapewniao mu piastowanie wysokich godnoci
wieckich i duchownych. Otrzymywa rwnie sta pensj ambasady rosyjskiej, a ponadto przyjmowa dorane sumy ze strony trzech pastw zaborczych. Dziaalno publiczna i ycie prywatne biskupa stay si wczenie
przedmiotem licznych atakw w tekstach satyrycznych55. Zabocki nie zetkn si wczeniej z kanclerzem, nie mia zatem okazji bliej go pozna.
Nie tyle wic osobiste walory i zasugi adresata okolicznociowego wiersza,
ile raczej nadzieja (jak si pniej okazao daremna) na pozyskanie jego
protekcji skoniy zapewne poet do napisania patetycznego wiersza panegirycznego.
Blisze wizi czyy natomiast Zabockiego z Adamem Kazimierzem
Czartoryskim, ktrego imieniny dwukrotnie uczci okolicznociowymi wierszami. Praca w kancelarii Komisji Edukacji Narodowej, a pniej take
54

Zob. J. M a c i e j e w s k i: Owiecenie polskie. Pocztek formacji, jej stratyfikacja i przebieg procesu historycznoliterackiego. W: Problemy literatury polskiej okresu owiecenia. Red.
Z. G o l i s k i. Seria 2. Wrocaw 1977, s. 2631.
55 Zob. W. M l l e r, W. S z c z y g i e l s k i: Modziejowski Andrzej Mikoaj. W: Polski
sownik biograficzny. T. 21/3, z. 90. Wrocaw 1976, s. 428432.

144

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

w prywatnym gabinecie ksicia umoliwia mu blisze poznanie opiekuna


oraz jego wielostronnej dziaalnoci. Szacunek i uznanie, jakimi szczerze darzy swego dobroczyc, wyranie doszy do gosu w trzech pozostaych
wierszach imieninowych.
Okolicznociow od zatytuowan Do J[anie] O[wieconego] ksicia
J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, orderw Ora
Biaego, . Jdrzeja i . Stanisawa kawalera etc. Pana swego Miociwego, na
dzie doroczny imienin Zabocki rozpocz od oglnej refleksji porednio
nawizujcej do przemian, jakie wwczas zachodziy w polskiej rzeczywistoci. W kontekcie myli o przyblianiu si wieku zotego, pochlebnie wartociujcej te korzystne zjawiska, usytuowa rwnie ocen dziaalnoci
ksicia:
Panie! tak sprawi wyrok, w dyjamencie ryty,
e kraj z ciebie ma saw, wiato i zaszczyty.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich [...], Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 56

W naznaczonym powag, bezporednim zwrocie do solenizanta poeta


zaakcentowa wysok rang jego dokona, odwoujc si do symboliki diamentu jako kamienia szlachetnego, ale przede wszystkim niezwykle twardego, zapewniajcego trwao zapisom, ktrych nim dokonano56. Zgodnie
z propagowanymi wwczas wzorcami postpowania Zabocki wyeksponowa w utworze spoeczny aspekt dziaalnoci ksicia. Mwic o sawie, jak
zyska pikny poczet wielkich mw, sytuowa adresata okolicznociowego utworu w rzdzie innych, wiatych obywateli tego czasu, ktrych cechowaa wietnym bita stemplem zacno przedniej cechy (w. 8)57. Moli56 By moe, i Zabocki porednio nawiza rwnie w przytoczonym fragmencie wiersza do wspomnianych w Biblii Ksig ywota, w ktrych, jak wierzono, anioowie z rozkazu
Boga zapisuj diamentowym pirem dobre uczynki. Bdzie to wic zapis, ktrego wymaza
nie mona, stwierdza Renarda O c i e c z e k w rozwaaniach powiconych wizyjnej czci
siedemnastowiecznego poematu o jasnogrskim epizodzie wojny polsko-szwedzkiej: Obleenie Jasnej Gry Czstochowskiej. Dzieo i autor. Krakw 1993, s. 3435. Z kolei Alina Dzicio
zwraca uwag na opisan w jednym z emblematw Filippa Picinellego ksig rachunkow,
w ktrej zapisano wszystkie dobre i ze uczynki, z ktrych kady czowiek bdzie musia
zda rachunek w dniu Sdu Ostatecznego. Siedemnastowieczny autor powoa si w epigramie na fragment Ksigi Daniela, opowiadajcy o otwarciu ksig w dniu Sdu. O aniele sumujcym w ksidze wszystkie uczynki czowieka stojcego i czekajcego na sprawiedliwy
wyrok pisa rwnie w tym stuleciu Herman Hugo. Zob. A. D z i c i o : Ksika jako symbol
w kulturze polskiej XVII wieku. Warszawa 1997, s. 48. By moe z takimi wyobraeniami naleaoby rwnie powiza zot tablic, o ktrej Zabocki wspomnia w imieninowym wierszu dla Andrzeja Modziejowskiego.
57 Na perswazyjn funkcj tego aspektu pochway osb o wysokiej randze spoecznej,
zwrci uwag Ignacy Krasicki w jednym z artykuw zamieszczonych w Monitorze: Rzecz
jest poyteczna przypomina niekiedy ludziom wysoce urodzonym zacno ich rodu, eby t

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

145

we, e aluzyjnie odwoa si rwnie do aktywnej dziaalnoci publicznej


wielce zasuonych dla kraju innych przedstawicieli domu Czartoryskich,
nestora rodu, Kazimierza oraz dwu jego synw wojewody ruskiego Augusta i kanclerza Michaa, tzn. dziada, ojca i stryja ksicia Adama Kazimierza.
O dwu ostatnich z wielkim uznaniem wspomnia w dedykacyjnym wierszu,
jakim poprzedzi Zabobonnika.
W okolicznociowej odzie, majcej form uroczystej przemowy, motywy
laudacyjne czce si z osob solenizanta uzyskay zrnicowan posta.
Najpierw w obszernej partii o charakterze polemiczno-krytycznym Zabocki
uj pochwa generaa ziem podolskich w form apologii. Nadrzdnym celem silnie nacechowanej emocjonalnie wypowiedzi uczyni obron szczeroci oraz czystoci wasnych intencji jako prostego obywatela, ktry w imieniu caego narodu skada ksiciu naleny mu hod. Posugujc si
ekspresywnym sownictwem, zdecydowanie odegnywa si od miana interesownego panegirysty. Metaforyk wypowiedzi deprecjonujcej pochlebstwo i zazdro, kierowanej porednio do bliej nieokrelonego grona oponentw, cechuje w wierszu obrazowo i sugestywno. W duej mierze jest
to efekt posuenia si dosadnym, kolokwialnym jzykiem.
Precz std, zwrotnym podchlebstwo warowne jzorem!
Co liskie tuczc w czarnej wtrobie obudy,
Tam kamiesz, gdzie ci pody zysk kojarzy z dworem,
A wasna mio twymi rada szale cudy;
Nie ma tu fasz przybytku, gdzie grunt prostej chaty
Dziwnym uj przykadem paskie majestaty.
Precz std, wrogu przemierzy, jdzo kudogada,
Dumnej buty i gupstwa zoliwy bkarcie!
Twoje to jest rzemioso, o! zazdroci blada,
Dobywa rdzy na wielkich dzie ludzi zatarcie.
Prawd id, daremnie z czeluci ponurj
Trzsiesz, wiatu przeciwna, twe na bie jaszczury.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich, [...] Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 1324

Dynamiczna, napastliwa wypowied, jakiej mona by oczekiwa w utworze o charakterze satyrycznym lub polemicznym, a nie w wierszu uwietniajcym imieninow uroczysto, wyraa nage, gwatowne uniesienie.
Utrzymana jest w stylu inspirowanym wzorcami barokowymi, jaki w swej
poezji (satyrach) uprawia wwczas Adam Naruszewicz. Uwag zwraca
myl wzbudzeni i zagrzani ku dobremu strzegli si uczynkw nieprawych. Tym sposobem
szlachectwo moe si sta pobudk do cnoty, i by przyczyn zasug tak, jak jest nadgrod.
(I. K r a s i c k i: [O godnoci natury ludzkiej]. W: I d e m: O jzyku ojczystym, teatrze i edukacji. Wybr z Monitora (17651772). Wstp i oprac. J. R u d n i c k a. Olsztyn 1995, s. 92).
10 Na ziemskich...

146

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

miao, a nawet drastyczno niektrych skojarze metaforycznych, poczona z upodobaniem do przesady, amplifikacji oraz inwersyjnego toku
wypowiedzi. Poetycka konkretyzacja interesownego pochlebstwa (pitnowanego za obud, fasz i kamstwa) oraz zazdroci (godzcej w zasuon
saw, zrodzonej w ponurej czeluci z dumnej buty i gupstwa) zbliona
jest do uj alegorycznych, charakterystycznych dla przedstawie ikonologicznych oraz emblematycznych. Zazdro ukazana jako przeraajce monstrum, jdza kudogada przywodzi na myl Meduz, najstraszniejsz
spord trzech gorgon. Obrazy wykreowane przy uyciu sownictwa pejoratywnego, a nawet wzbudzajcego odraz, jednoznacznie deprecjonuj kojarzone z nim negatywne postawy i zachowania. Na zasadzie kontrastu poeta
przeciwstawi im szczero, prostot oraz wiato prawdy bijce od paskiego majestatu, pozostajcego w opozycji do dworu, ktremu przewodzi
pody zysk i egoizm.
Do polemicznej czci utworu Zabocki wprowadzi take pochlebn
ocen adresata w sposb poredni. Takiej intencji mona si dopatrywa
w krytyce nieskonkretyzowanych bliej, lecz jednoznacznie deprecjonujcych, opinii godzcych w dobre imi i zasuon saw bohatera, ktry
w drodze do szczytnych celw obra wasn ciek i odway si wznie
ponad trakt gminu zwyczajny. Z silnym zaangaowaniem emocjonalnym
poeta napitnowa ludzk zawi i potwarze (serc maych [...] zdania lekkowierne, poche szepty i poktne wrzawy). Operowa w wierszu daleko
posunitymi uoglnieniami, niewykluczone jednak, e nawiza do konkretnych, nieprzychylnych opinii na temat wielkopaskiego stylu ycia,
dziaalnoci i ambicji ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Czowiekowi kierujcemu si nadrzdn, szlachetn ide szczcia i miru oraz wewntrznym, moralnym sterem przyzna prawo do niezalenego i samodzielnego postpowania. Za dzikie zrzdzenie losu uzna natomiast
sprzeczne z racjami rozumu, a take zgubne dla idei cnoty nagradzanie bezprawia, zdrady i wystpkw majcych pozory szlachetnoci, uczciwoci
i mstwa. Potwierdzenia susznoci wasnych sdw i sformuowanych ocen
oczekiwa od ludzi wiatych, uczciwych i szczerych, a zatem godnych szacunku: Kady uzna, kto tylko na przesd nie chory, / Pren jest ciemnych
bdw i ducha przekory (w. 4142).
Racjonalna argumentacja, ktr Zabocki posuy si w przywoanym
dwuwersie, to przykad znakomitego chwytu retorycznego o silnym oddziaywaniu perswazyjnym. O zasadnoci, a wic akceptacji przedstawionych uprzednio przesanek, ma bowiem przesdzi, wane dla kadego
czowieka, dobre mniemanie o sobie, uwarunkowane w tym konkretnym
wypadku wyzbyciem si, w zgodzie z duchem owiecenia, wszelkich przesdw i ciemnoty. Nie z prawdziwym bohaterstwem, lecz z ludzk obud,
prnoci, chci ukrycia osobistych przywar i saboci oraz niezbyt lotne-

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

147

go umysu, Zabocki powiza pragnienie uzyskania publicznego poklasku


i uwielbienia, a take denie do wzbudzania powszechnego podziwu i zdumienia oraz siania postrachu. W krgu deprecjonowanych postaw i ambicji
poeta umieci rwnie zdegenerowan posta wzorcw rycerskich przybran w paszczyk mstwa otrowsk brawur (w. 52), nagradzan przez
pochlebcw trwaymi dowodami uznania i pamici. Akcentujc w wierszu
wiarygodno pozytywnych opinii na temat przymiotw i dziaalnoci solenizanta, podda krytycznej ocenie sprzeczne z zasadami moralnoci i uczciwoci pochway ludzi niezasugujcych na uznanie58.
Obszern wypowied polemiczno-krytyczn, realizujc zasad nieadu
lirycznego, charakterystyczn dla poetyki ody pindarycznej, Zabocki uczyni punktem wyjcia rozwaa na temat idei, wartoci oraz postaw, ktre
w Owieceniu zyskay najwysz rang spoeczn i moraln. Za podstaw
nowego wzorca osobowego oraz jego nadrzdn zasad uzna zgodnie ze
stanowiskiem wczesnej moralistyki ludzko, tosam z agodnoci natury oraz wraliwoci i otwartoci na odczucia i potrzeby drugiego
czowieka.
Wartniejszy stokro u mnie ten wiecznego losu
I nigdy nieprzetrwaej w umysach pamici,
Kto, pilen agodnego przyrodzenia gosu,
[...]
Roztrzsa powinnoci czowieka, krwi, stanu.
Nie moe, moim zdaniem, nikt si bawi godnij,
Jak tym, co mu wskazuje wasne obowizki,
Wywieca rno cnoty, szalbierstwa i zbrodni,
Wzajemne midzy ludmi potrzeby i zwizki,
Co na koniec dobrego ksztaci przyjaciela,
Ojca, brata, ssiada i obywatela.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich [...], Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 6163, 6672

Wprawdzie poeta, wartociujc wskazane postawy i dziaania, bardzo


silnie akcentowa indywidualny punkt widzenia (wartniejszy stokro
u mnie, moim zdaniem), to jednak bez trudu mona w jego opinii odnale nawizania do podstawowych hase epoki, dotyczcych potrzeby
moralnej odnowy narodu, uzdrowienia stosunkw i wizi midzyludzkich
58 Postawa, ktrej poeta da wyraz w imieninowym wierszu, moga by refleksem batalii
skierowanej wwczas przeciw rnym przejawom panegiryzmu i pochlebstwa. Zabocki mia
rwnie udzia w tej wielkiej kampanii. Na plag pochlebstwa pomstowa m.in. w przekadzie
utworu Fryderyka Wilhelma II (Podchlebstwo. Oda Krla Pruskiego), ogoszonym w Zabawach
Przyjemnych i Poytecznych w roku 1774 (T. 10, cz. 1, s. 155163). W wierszu tym nazwa
pochlebcw patnymi mordercami, Co wielkie truj bohaterw serce (w. 20).

10*

148

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

oraz zasad spoecznego wspycia, a take nakazu wypeniania obywatelskich powinnoci, jakie na czowieka nakada ycie w spoeczestwie.
Analogiczny charakter ma sformuowane w utworze zalecenie wzorowania
si na znamienitych przodkach, ktrzy niemierteln saw oraz trwanie
w pamici potomnych zawdziczaj dzielnym czynom i wielkim zasugom:
te- to charaktery / Czyni, e si odradza wiat nasz w bohatery
(w. 8384).
Optymistyczna perspektywa wieczca cig moralnych poucze i obywatelskich wskaza patronuje wizerunkowi adresata imieninowej ody, zarysowanemu w dalszych partiach wiersza, utrzymanych w toku apostroficznym. W wypowiedzi bezporednio ju skierowanej do ksicia generaa
poeta uj jego pochwaln charakterystyk w ramy szlachetnego wzorca, korespondujcego z nowym pojmowaniem kategorii bohaterstwa:
Ksi! jeli ta skromno i wstyd piknej duszy,
Z ktrym si na pochway stawisz nieobudnie,
O gos prawdy wspaniaym gniewem nie poruszy,
Prawdy, mwi, co janiej wieci nad poudnie,
Jaki mnie ma podchlebc osdzi przechera,
Gdy w tobie czasw naszych uznam bohatera?
Duch by to chyba zoci albo duch uporu
Swej komu w twarde serce ucadzi trucizny,
eby w tobie nie dojrza cnt wysokich zbioru,
Ktrymi nieszczliwej los sodzc ojczyzny,
Przez zdolnych rad spryny i dzielne sposoby
Dwign j usiujesz z miertelnej choroby.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich [...], Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 8596

Polemiczny ton pobrzmiewajcy w retorycznym pytaniu jednoznacznie


deprecjonuje zawistne i faszywe opinie podwaajce walory adresata oraz
szczero intencji samego poety, ktry je wskaza i podnis do rangi wzoru. W apostrofie do Adama Kazimierza Czartoryskiego Zabocki w sposb
podniosy, by nie rzec: patetyczny, odwoa si do gosu prawdy sprawiedliwej opinii tej najwyszej instancji, w sposb niepodwaalny przesdzajcej o wartoci przymiotw i postpowania czowieka. Osign
zamierzony efekt amplifikacji, nawizujc do staego wyraenia frazeologicznego jasne(y) jak soce, jednoznacznie eksponujcego zasadno pochway solenizanta. Analogiczn funkcj peni w wierszu poczenie ludzkiej zawici z nagannym moralnie oraz etycznie duchem zoci i uporu,
zatruwajcym serca i niepozwalajcym otworzy si na gos prawdy.
Mianem cnt wysokich zdobicych solenizanta Zabocki obdarzy jego
zalety jako czowieka skromno, szczero, czysto i szlachetno duszy

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

149

a zarazem obywatela i patrioty. Majc na uwadze ten drugi aspekt, podkreli zaangaowanie Adama Kazimierza Czartoryskiego w prace nad wielkim dzieem reformy, ktremu patronowaa idea ratowania Rzeczypospolitej
chylcej si ku upadkowi wskutek rozlicznych chorb osabiajcych j od
wewntrz. Zwrci uwag na dobroczynne skutki mdrych rad ksicia oraz
wskazywanych przeze sposobw dwigania ojczyzny. Precyzujc pochlebn ocen solenizanta, powoa si na konkretny, naoczny dowd
jego obywatelskiego zaangaowania:
Dajesz oto i teraz naoczne przykady,
W szacownym omiu mdrcw umieszczony gronie,
Mdrcw, co si gromadz do zbawiennej rady
Przy troskliwym o wiato swych poddanych tronie,
e ci dobro publiczne w wyksztaceniu modzi
Jako pierwszy narodu cel szczcia obchodzi.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich [...], Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 97102

W przytoczonym fragmencie mowa o dziaalnoci ksicia jako jednego


z omiu komisarzy, ktrzy wyznaczyli kierunki i nadzorowali efekty prac
prowadzonych przez Komisj Edukacji Narodowej, zmierzajcych do zreformowania i unowoczenienia polskiego systemu szkolnictwa wszystkich
szczebli59. Z nalen powag Zabocki zwrci rwnie uwag na zainteresowanie Stanisawa Augusta problemem edukacji poddanych. Wychowanie
i ksztacenie modego pokolenia wiatych obywateli, wraliwych na wsplne dobro i przygotowanych do odpowiedzialnej, ofiarnej suby publicznej, uzyskay w poetyckiej wypowiedzi najwysz rang. Zgodnie z intencjami oraz wymow goszonych wwczas idei edukacji i owiecenia
publicznego wskazane dziedziny zostay bowiem uznane w utworze za
pierwszy cel szczcia caego spoeczestwa. Na generaa ziem podolskich spyn tym samym splendor naleny mu jako jednemu z mdrych
przewodnikw narodu.
Wybr tej wanie dziedziny aktywnoci ksicia jako gwnego przedmiotu laudacji w imieninowej odzie nie by przypadkowy. W czerwcu 1774
roku Komisja Edukacji Narodowej zlecia Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu jako komisarzowi wizytacj szk w podlegych mu wojewdztwach:
podolskim, bracawskim, kijowskim i woyskim. W zastpstwie i prawdopodobnie na wasny koszt genera ziem podolskich wysa z tym zadaniem
ksidza Adama Jakukiewicza oraz Zabockiego. Wizytatorzy rozpoczli podr pod koniec wrzenia, a zakoczyli pod koniec roku do stolicy przy59

Zob. M. M i t e r a - D o b r o w o l s k a: Komisja Edukacji Narodowej. Warszawa 1966,


s. 1836.

150

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

byli w przeddzie wigilii Boego Narodzenia. Wynika std, i poeta wrci


z wizytacji z napisanym ju utworem imieninowym60.
Dziki zadaniu, jakie Zabockiemu powierzy Adam Kazimierz Czartoryski, mia on moliwo osobistego poznania rzeczywistej kondycji rodzimego szkolnictwa na odlegej prowincji poziomu, metod i efektw nauczania, kwalifikacji nauczycieli oraz wyposaenia placwek owiatowych
w pomoce naukowe i ksiki. Mona zatem przypuszcza, e nie tyle krtki
okres urzdniczej dziaalnoci w stolicy, ile wanie wizytacja szk departamentu ruskiego w peni uwiadomia poecie rang dziea podjtego przez
Komisj Edukacji Narodowej. Zda sobie spraw z ogromu pracy, jakiej wymagay ambitne plany modernizacji oraz podniesienia poziomu rodzimej
owiaty. Dowiadczenia zebrane w czasie kilkumiesicznej misji zdecydoway te zapewne o wyeksponowaniu w okolicznociowej laudacji troski
ksicia o ksztacenie polskiej modzi. Wyrazicie zasygnalizowa to autor
w przedostatniej strofie wiersza, nawizujc do odbytej wanie podry:
Przywiadczcie tej mi prawdy, zacni Roksolace!
Wszak wasza md szczeglniej budzi paskie oko;
On was czuym staraniem a w zapade krace,
Gdzie si rczy Niestr wartk uwija zatok,
Raczy dosic tym kocem, aby wasze plemi
Bujny w czasie plon dao na ojczyst ziemi.
Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem
podolskich [...], Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin, w. 103108

Na wiadkw prawdy goszonej w okolicznociowym utworze poeta


wzi mieszkacw poudniowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej, z ktrych szkolnictwo podlege Komisji Edukacji Narodowej ksi jako komisarz obejmowa sw piecz, a w jego imieniu wanie poddane zostao wizytacji. Wprawdzie owe wizytacje niejako z urzdu naleay do obowizkw
kuratorw, lecz Zabocki, zgodnie z wczeniej nakrelonym wizerunkiem
solenizanta, wyeksponowa niemal ojcowski charakter jego czuego starania o edukacj modziey we wszystkich zaktkach (a po zapade krace) podlegego mu departamentu, a take patriotyczny aspekt dalekosinej polityki owiatowej patronujcej dziaalnoci ksicia Czartoryskiego.
Ostatnia strofa okolicznociowego utworu peni funkcj podwjnego
zwieczenia. Zgodnie z poetyk wierszy imieninowych Zabocki sformuowa tu kocow laudacj solenizanta, a rwnoczenie w taki sposb
uj elementy pochwalne, e stay si wyrazistym akcentem zamykajcym
odbyt wanie podr. Po wywizaniu si z wyznaczonego zadania zoy
60 Zob. J. P a w o w i c z o w a: Kalendarium ycia i twrczoci. W: Teatr Franciszka
Zabockiego. T. 5: W stron teatru muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 1996,
s. 334335.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

151

ksiciu podzikowania za wyrnienie i zaufanie, jakim go obdarzy, a take


da wyraz ywionym do niego uczuciom, posugujc si interesujcym zabiegiem poetyckim. By finaowa laudacja zyskaa na wzniosoci i staa si
bardziej wiarygodna, poeta wystpi w roli porednika wyraajcego intencje i opinie szerszej zbiorowoci. Oto jak misj powierzyli mu Roksolace: Oto i dzi przeze mnie l ci na wizanie: / Saw, mio powszechn,
wdziczno i w niej trwanie (w. 113114). Z kilkumiesicznej podry
Zabocki przywiz zatem i zoy ksiciu w imieninowym darze okazay bukiet poetycki, czcy przychylne myli, wyrazy szacunku i przywizania, zapewnienia o powszechnym uznaniu dla jego zacnoci i zasug, a take przekonanie o sprawiedliwie nalenej mu sawie.
Intencje, ktre skoniy poet do skrelenia w drugiej poowie 1775 roku
kolejnego wiersza imieninowego, tym razem ofiarowanego dziesicioletniej
Teresie Annie Czartoryskiej, jednoznacznie wyraao motto zaczerpnite
z utworu Woltera: La rconnaissance: / Voil le Dieu, que mon cur veut
pour matre. Patronujca odzie myl fernejskiego pisarza nadaje uczuciu
wdzicznoci bardzo wysok rang. Uznaje ten naturalny, bezinteresowny
odruch ludzkiego serca za najcenniejszy przymiot czowieka, a zarazem
nadrzdny drogowskaz postpowania. Do moralnego przesania francuskiego myliciela Zabocki odwoa si porednio w pocztkowych strofach wiersza. Spostrzeenia dotyczce odwiecznej niestaoci i pochoci wiata
stay si punktem wyjcia rozwaa nad saboci i uomnoci ludzkiej natury, ktra skania si ku podemu pochlebstwu, co serca udzi, i podlega
sile lepego przesdu, co gubi kraje. Nawizujc do filozoficznych przemyle, ktre legy u podstaw sentymentalizmu, poeta sformuowa refleksje
dotyczce czowieka jako jednostki czujcej, emocjonalnie postrzegajcej
otaczajc rzeczywisto i uczuciowo reagujcej na wiat, a zarazem istoty
spoecznej, realizujcej peni swej osobowoci, funkcjonujc we wsplnocie61.
Smutny to wprawdzie los przyrodzenia,
Nie mona go si wstydzi bez c z u c i a;
Ani wic u c z u bez zawstydzenia:
Cecha ludzkiego jest to zepsucia62.
Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy Anny Czartoryski[ej], generawny
ziem podolskich, w dzie jej imienin, w. 912

Z kategori czucia Zabocki, podobnie jak inni twrcy tego czasu,


poczy zdolno odbierania, wewntrznego doznania, a w rezultacie po61 Zob. uwagi Teresy K o s t k i e w i c z o w e j na temat filozoficznych podstaw i zaoe sentymentalizmu: Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prdach literackich polskiego Owiecenia. Warszawa 1975, s. 203217.
62 Wszystkie podkrelenia w cytowanym utworze B.M.

152

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

znania i oceny zjawisk zewntrznych63 w tym wypadku przejaww moralnego zepsucia szerzcego si wrd ludzi. W spoecznej naturze czowieka
upatrywa waciwoci, ktra przynosi ulg w owej niedoli, a zarazem daje
si do trwania w rzeczywistoci skaonej wskutek skonnoci do bdzenia,
waciwej rodzajowi ludzkiemu. Esencja tych przemyle przyja w utworze posta zda zblionych do sentencjonalnych formu: Rwnym od wieku wiat idc torem, / [...] Zawsze by jednak pochoci wzorem (w. 1, 3);
Ju to w naturze osiado ludzi, / Aby ich ponne wiody zwyczaje
(w. 56); bdzim razem, / I [...] powszechny bd nie tak boli
(w. 1516); na tym nic nie ma wiecie, / Co by na grube nie wpado
bdy (w. 1718); Jeden zwyczaju jest niewolnikiem, / Drugi fortun olepnie czyj (w. 2728).
Prawdy o wiecie i ludziach, zawarte w pocztkowych strofach okolicznociowego wiersza, nie napawaj optymizmem. Tego typu refleksje, ktrym patronowao denie do przezwyciania wszelkich wypacze i negatywnych zjawisk, a tym samym do ksztatowania pozytywnych postaw
odbiorcw oraz ich systemu wartoci, naleay do poetyki owieceniowej
ody. Mody wiek adresatki wiersza dodatkowo uprawnia poet do przestrzegania jej przed zem, ktrego winna mie wiadomo, by si go
ustrzec w dorosym yciu. Aby pouczenie odnioso podany skutek,
Zabocki wskaza rwnie pozytywne wzorce zachowa i z nimi powiza
w dalszej czci utworu realizowany w yciu system wartoci i wasn postaw zapowiedzian ju przez motto. Akcentujc rang midzyludzkich
powiza, zwrci uwag na powinnoci i naleytoci, ktrych
wypenianie wczenie uznawano za miar wartoci i szczcia czowieka.
Zgodnie z tak wanie optyk pochlebnie oceni kadego, Kto spoecznoci zwaa stan cisy (w. 23) i wiadom jest, co winien odda drugiemu
(w. 24).
Wyraajc w imieninowej odzie dezaprobat dla pochlebcw krelcych
przesadne pochway, zaskakujce pomysowoci i wyszukan elegancj, tonem agodnego pouczenia poeta wskaza modej adresatce waciw drog
postpowania. Odci si od nagannych praktyk, eksponujc zarazem szlachetne, emocjonalnie motywowane wzgldy (serca spryny), ktre
skoniy go do ofiarowania ksiniczce imieninowego wiersza:
Lecz kto si wznosi nad drogi gminne,
Gardzi tym rzodkiem postpowania;
Ani w swych celach ma kroki inne
Nad te: szacunku i przywizania.
63 Por. rozwaania Teresy
K o s t k i e w i c z o w e j dotyczce kategorii czucia
w owieceniowej poezji: W krgu serca i czucia. W: E a d e m: Horyzonty wyobrani. O jzyku
poezji czasw Owiecenia. Warszawa 1984, s. 156175.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

153

Te s pobudki, ktrymi miay


Hod ci w rymownym nios dzi skadzie,
Lecz ni w podchlebne przybrany chway,
Ani w wytwornej dany przysadzie.
Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy Anny Czartoryski[ej], generawny
ziem podolskich, w dzie jej imienin, w. 2936

Bez wtpienia imieninowe wito generawny byo dla Zabockiego


dobr okazj do zoenia wyrazw szacunku i przywizania rzecz jasna
nie dziesicioletniej solenizantce, lecz jej rodzicom, a przede wszystkim
Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu, ktrego yczliwoci poeta dowiadczy. Dajc wyraz takim wanie intencjom, skierowa pod adresem
ksicia sowa podzikowania:
Wdziczno mam celem, ni si miarkuj,
Szczliwy stokro w tym przedsiwziciu,
Gdy j tak wydam, jak w sercu czuj,
I jak jm winien mdremu ksiciu.
Szczero to moja wyzna przed wiatem,
Niech si na przykad wdzicznoci dowi,
I chlub moj zakadam na tem,
em wszystko twemu winien domowi.
Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy Anny Czartoryski[ej], generawny
ziem podolskich, w dzie jej imienin, w. 3744

Dzikczynna postawa Zabockiego naznaczona jest wprawdzie topik


skromnoci wymagaa tego poetyka wierszy pochwalnych, etykieta oraz
status poety w domu Czartoryskich nie ma w niej jednak cienia sualczoci czy przesadnego pochlebstwa. Wpisane w obie strofy refleksje na temat
relacji midzy twrc a generaem ziem podolskich miay realne uzasadnienie. Zwizki Zabockiego z dworem Czartoryskich zacieniy si bowiem,
gdy po sumiennym i sprawnym wypenieniu owiatowej misji w departamencie ruskim zosta sekretarzem w prywatnym gabinecie ksicia. By
moe wyrazy wdzicznoci, jakie bez cienia pretensjonalnoci, z szczeroci
i prostot zoy ojcu solenizantki w okolicznociowym liryku, wizay si
rwnie z inspirujcym oddziaywaniem Czartoryskiego na jego pisarsk
dziaalno.
Zgodnie ze zoon deklaracj poeta zrezygnowa z prawienia dziesicioletniej adresatce nieszczerych komplementw. Nie chwali jej urody i wdziku apostrofa zacna damo! ma czysto konwencjonalny i grzecznociowy
charakter. Za bardziej odpowiednie dla wieku solenizantki uzna pouczenia
i przestrogi, ktrych celem byo wskazanie wzorcw, jakie winna realizowa
w yciu. Formuujc w utworze okolicznociowe yczenia, Zabocki po-

154

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

suy si charakterystyczn dla wierszy imieninowych metaforyk kwietn.


Z powodu modego wieku adresatki za stosowny uzna bukiet i drogi panieski wianek wdziczn rk uwity. Urokowi kwiatw wabicych
czowieka ulotnym piknem i czarem przeciwstawi trwae oraz cenne wartoci, z ktrych splt imieninowy dar szlachetne przymioty rodzicw
solenizantki:
Nim ci zwizuj; drogi to wianek,
W ktrym nie liche zawijam kwiatki,
Znikom r lub mdy rumianek,
Lecz twych zalety ojca i matki.
Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy Anny Czartoryski[ej], generawny
ziem podolskich, w dzie jej imienin, w. 4952

Akt ofiarowania okolicznociowego wiersza utrzymany jest w ciepej, nacechowanej emocjonalnie aurze, zblionej do normy intymnoci charakterystycznej dla liryki sentymentalnej. Pod wzgldem treci i kompozycji ycze
oraz doboru motyww pochwalnych imieninowy utwr Zabockiego nawizuje do wzorca genetliakonu. Adresatka okolicznociowego wiersza postrzegana jest wycznie jako crka Czartoryskich, a podstaw wrby dotyczcej jej zalet w dorosym yciu, zapowiedzi Cnoty, rozumu, szczcia
i sawy (w. 60) poeta uczyni przymioty znamienitych rodzicw:
Przy wspaniaoci ludzko przystpn,
Baczn roztropno przy hojnym wzgldzie,
Skromn wesoo, lecz nie pospn.
Do J[anie] O[wieconej] ksiniczki Jej M[o]ci Teresy Anny Czartoryski[ej], generawny
ziem podolskich, w dzie jej imienin, w. 5456

W laudacyjnym portrecie ksistwa Czartoryskich poeta wyeksponowa


budzc szacunek, lecz pozbawion wyniosoci szlachetno oraz bardzo
wysoko cenion wczenie ludzko i przystpno w relacjach midzyludzkich. Zwrci uwag na roztropno i rozwag we wszelkich poczynaniach,
a take naznaczony umiarem i spokojem stosunek do wiata. Wspomniany
w utworze hojny wzgld naleaoby, jak si wydaje, czy nie tyle z udzielaniem materialnego wsparcia, ile raczej z yczliw opiek oraz intelektualnym patronatem. Poeta stawia modej solenizantce za wzr zalety i postaw obojga rodzicw, wydaje si jednak, e pochwalne motywy okolicznociowego wiersza w wikszej mierze dotyczyy Adama Kazimierza
Czartoryskiego, z ktrym czyy twrc blisze wizi ni z ksin Izabel.
O wiele peniejszy i silniej nasycony motywami pochwalnymi wizerunek
ksicia Zabocki nakreli w ostatniej ju okolicznociowej odzie, ktr
uwietni imieniny opiekuna w grudniu 1775 roku. Skrcona tytulatura je-

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

155

dynie porednio wskazywaa uroczysto witowan przez solenizanta. Nie


zawieraa informacji na temat powiza midzy autorem wiersza i Adamem
Kazimierzem Czartoryskim. Zabocki zaakcentowa w odzie niezaleno
wasnych sdw, a rwnoczenie obiektywny charakter formuowanych,
bardzo pochlebnych opinii i ocen dotyczcych ksicia oraz jego dziaalnoci. Takie intencje, wykluczajce interesown przesad i pochlebstwo, eksponuj pocztkowe strofy okolicznociowego wiersza.
Komu gotujc wiksze przeznaczenia,
Los przed zasug jeszcze [stawic] dobroczynny,
Wielkiego wietny da blask urodzenia
I wczenie wyej pomknie nad tok gminny.
[...]
Ani si na te uskara przystoi,
Szanujmy od nas niezawise prawa;
Wyszo dostojestw obowizki dwoi,
Szczliwa mierno, bo ich nie doznawa.
Oda IV, z teje okolicznoci, w. 14, 1316

Wyszego uzasadnienia i motywacji dla przymiotw oraz dokona solenizanta, a take dla koniecznoci ich pochway Zabocki upatrywa, podobnie jak w pierwszej odzie imieninowej, w niezalenych od ludzkiej woli
zrzdzeniach losu, jakim cay stan czowieczy podlega i ktre wypenia
zgodnie z wyznaczonymi mu prawami. W kontekcie takich rozwaa hod
skadany ksiciu utraci jednostkowy, indywidualny charakter. Motywujc
niejako pochwa solenizanta, Zabocki, podobnie jak w utworze skierowanym do Andrzeja Modziejowskiego, powoa si na prawo do okazania nalenej czci czowiekowi, ktrego los wyrni, powoujc go do wyszych celw i stosownie do tych zada hojnie obdarowujc nie tylko wysokim
urodzeniem i zaletami, ale take liczniejszymi obowizkami. Sobie samemu
poeta wyznaczy rol usytuowanego na dalszym widoku porednika, ktry wyjawia i objania wyroki siy nadrzdnej wobec ludzkiej spoecznoci
i decydujcej o porzdku wiata.
Przekonanie o zdeterminowaniu yciowego powoania jednostki oraz
dowiadcze caego stanu czowieczego przez arbitralne decyzje losu, tu
nazwanego niezbit koniecznoci, mona, jak si wydaje, uzna za form
obiektywizacji opinii, jakie na temat solenizanta zostay sformuowane
w dalszej czci okolicznociowej ody. Bezporednim punktem odniesienia
charakterystyki ksicia jest w utworze nakrelony przez Zabockiego wzr
bohatera nowych czasw, korespondujcy z wczeniejszymi refleksjami dotyczcymi wyrokw dobroczynnego losu. Poeta pooy akcent na cenie

156

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

trudnej sawy, mierzonej nie rang dostojestw, godnoci i przywilejw uzyskanych dziki wysokiemu urodzeniu, lecz zakresem obowizkw i skal
zasug oraz wartoci przymiotw duszy, serca i umysu poczonych
z wietnoci krwi. Jednoznacznie status tak rozumianego prawdziwego
bohaterstwa, ktrego nie ima si niska zazdro, okrela czytelny w wymowie obraz ora niecignionego szybujcego w przestworzach ponad krzykliwymi wronami, ktre nie s w stanie sprosta sile skrzyde krlewskiego
ptaka wznoszcego si ku socu.
Z prostot i otwartoci, bez cienia pozy i sztucznoci Zabocki zwrci
si bezporednio do ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego z prob
o potwierdzenie prawdziwoci oceny jego przymiotw i dokona, pozwalajcych sytuowa go w gronie wielkich ludzi. Bezporednim nawizaniem
do nakrelonego wczeniej wzorca s motywy pochwalne wprowadzone do
rozbudowanej apostrofy:
Ksi! z imienia i dzie znakomity,
Ktrego sawa ju wzia bieg dugi;
Ty, co wysokie ze krwi wzi zaszczyty,
A wiksze zjedna przez wasne zasugi!
Wywiadcz tej prawdzie [Przyznaj mi prawd], bo kt z tob w rowni
Zna obowizki ludzi wielkich lepij?
Kto si im kiedy uiszcza gruntownij?
Ty czujesz ciar, nas blask tylko lepi.
Oda IV, z teje okolicznoci, w. 2936

W trzech zaledwie strofach bez zagbiania si w szczegy poeta wskaza gwne rysy wizerunku solenizanta jako mdrego i prawego czowieka,
aktywnego obywatela wykazujcego trosk i starania o dobro caego narodu, a take walecznego onierza. Znami najwyszej pochway uzyskao
w wierszu zrwnanie przymiotw i zasug Adama Kazimierza Czartoryskiego z walorami oraz dokonaniami Jana Zamoyskiego. Przypomnienie postaci wielkiego kanclerza i hetmana, wiatego czowieka i wybitnego ma
stanu jest w okolicznociowej odzie punktem wyjcia rozwaa nad saw,
dziki ktrej mona zyska ycie po zgonie i wiek niemiertelny (w. 50).
W tonie przepowiedni, bdcej odpowiednikiem imieninowych ycze
i gratulacji, pisa Zabocki o nagrodzie, jak genera ziem podolskich
zasuenie bdzie si kiedy cieszy w gronie innych, jak on sam wielkich
Polakw, w przybytku sawy, do ktrej ju za ycia ma otwarte wrota.
Zwieczeniem okolicznociowej pochway jest spleciony przez muzy wieniec laurowy, bdcy symbolem najwyszego wyrnienia i uznania dla
ksicia literata:

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

157

Czeka tam na ci z zielonego bobku


Wieniec, uwity od crek Pamici;
Wieniec prawdziwych zasug i zarobku [dorobku],
Ktre wiek pny wdzicznoci powici.
Oda IV, z teje okolicznoci, w. 6164

Oda Zabockiego oraz wiersze innych autorw, ktrzy uwietnili imieninowe wito ksicia Czartoryskiego z grudnia 1775 roku, skaday si na
swoisty turniej poetycki. Do takiego wniosku skania pocztkowa strofa
utworu napisanego rwnie na t okoliczno przez Knianina. Akcentujc
podniosy charakter laudacji i gratulacji imieninowych, przygotowanych
przez innych autorw, poeta sygnalizowa aluzyjnie odmienno wasnego
wiersza od pozostaych lirykw:
Gdy wszyscy prawie tu na przemiany
Biegn z Parnasu poeci,
I nasza Klio, w dzie podany,
Za nimi z popiechu leci.
Lecz choby w gr z innymi rada
Bystrym si unie polotem:
Coraz si styrknie, coraz przysiada,
Zaledwie dy z kopotem.
Oda III, z okolicznoci teje, w. 18

Trzeba obiektywnie przyzna, e Knianin posuy si w wierszu pomysem nietypowym dla tego rodzaju wypowiedzi poetyckich i zaskakujcym ze wzgldu na charakter jego zwizkw z domem Czartoryskich.
Zwaywszy, i w tym czasie pozostawa ju pod opiek generaa ziem podolskich i by sekretarzem w jego prywatnym gabinecie, mona by oczekiwa, i wdziczno dla ksicia uzyska w wierszu odzwierciedlenie w rozbudowanej pochwale mecenasa. Tymczasem motywy laudacyjne i gratulacje
stosowne na okoliczno imienin zostay w utworze ograniczone do niezbdnego minimum. Co wicej, przystpujc do poetyckiego turnieju zorganizowanego z okazji wita generaa ziem podolskich, Knianin pozwoli
sobie w poetyckiej wypowiedzi na z lekka artobliwy ton, ktrym w duej
mierze rozbraja, jak stwierdzia Teresa Kostkiewiczowa, odwitny nastrj
i panegiryczny zakrj caoci64. W okolicznociowym utworze w nastroju
agodnego, ciepego humoru obnay konwencjonalny charakter topiki wykorzystywanej w tego rodzaju poezji, ukazujc pozbawione wzniosoci zachowanie muzy Klio.
64

T. K o s t k i e w i c z o w a: Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku..., s. 206.

158

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Gwny wtek wypowiedzi skierowanej do solenizanta sprowadza si do


skargi na proczn niemoc, ktra przeszkodzia w napisaniu utworu rwnie byskotliwego i wspaniaego, jak pozostae imieninowe aplauzy zamieszczone w tym samym numerze Zabaw Przyjemnych i Poytecznych. Wydaje si jednak, i utyskiwania na saby duch wiersza po czci naleaoby
powiza z topik skromnoci autora. Komplementy pod adresem solenizanta zostay bowiem wprowadzone do utworu w sposb poredni, przez
wskazanie tematyki pozostaych lirykw, ktre w owym turnieju poetyckim
powicono Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu. Sam Knianin, Podlegy czowiek skazom natury (w. 21), w spokojnej, lirycznej wypowiedzi,
nienaznaczonej podniosoci i retorycznym patosem do cnt oraz przymiotw sawionych przez innych autorw doda dobro umysu, a ponadto
zoy ksiciu deklaracj bezgranicznej wdzicznoci w podzikowaniu za
jego trosk.
Niech inni tonem gosz wspaniaym
Blask twego imienia zoty,
Jako wic syn po wiecie caym
Pikne twe dziea i cnoty.
Mnie dosy bdzie, przewany ksi,
Dobro umysu ogosi;
T ci na sercu wdziczno wydr,
Ktr na wieki mam nosi.
Oda III, z okolicznoci teje, w. 1320

agodny wydwik laudacyjny ma rwnie w okolicznociowym utworze skrelony kilkoma rysami wizerunek opiekuna, ktry wrd wielu wanych spraw znajduje rwnie czas dla lichego poety i wspiera go, dodajc
si. Nie mona wykluczy, i sowa podzikowania obejmoway take sam
fakt zapewnienia przez ksicia modemu twrcy staej opieki. Std w wierszu dwukrotna deklaracja wdzicznoci oraz dozgonnego oddania si na
usugi generaa ziem podolskich:
Prostym ja idc wdzicznoci krokiem,
Winnym ci tonem pia bd.
A jakikolwiek wiek naznaczyy,
Czy krtki nieba, czy dugi,
Na nowo teraz krzepic me siy,
Na twe powicam usugi.
Oda III, z okolicznoci teje, w. 3540

We wczesnym dorobku Knianina mona odnale jeszcze jeden wiersz


imieninowy, zamieszczony w Erotykach Imieniny (E III, 22). W tytule autor

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

159

nie wskaza adresatki okolicznociowej wypowiedzi poetyckiej. Poda jedynie informacj o uroczystoci, na ktr napisa wiersz. Zoenie solenizantce
okolicznociowych ycze motywowa chci wyraenia podzikowa za jej
do dobroczynn, a take okazania szacunku oraz wdzicznoci za tysiczne dugi. W sposb aluzyjny pisa Knianin o swych yciowych zobowizaniach wobec rodziny adresatki, o opiece, jak mu zapewniono w jej
domu.
Wiem, e nie mog nikomu
By obowizanym lepij,
Jak twego dzielnoci domu,
Co mi podwiga i krzepi.
Imieniny (E III, 22), w. 912

Zapewne poeta mia na uwadze rodzin Czartoryskich, z ktr by


zwizany od poowy lat siedemdziesitych. Porednio wskazuje na to wysoki status spoeczny i zamono solenizantki. Ich zwiastunem s w utworze
drogie szaty, kamienie szlachetne oraz zoty kruszec:
Nie drogie kamienie ani
Daj zotogw bogaty;
Dostatnia jest dobrze, pani,
W zoto i przepyszne szaty.
Imieniny (E III, 22), w. 1720

W strofie wieczcej okolicznociowy wiersz poeta wymieni imi solenizantki: Teresa, i mona przypuszcza, e bya ni crka Czartoryskich. Na
mody wiek ksiniczki porednio wskazywayby rwnie przywoane
w szstej strofie lilie, bdce symbolem panieskiej niewinnoci i czystoci.
W utworze brak miosnego zachwytu nad urod adresatki poetyckiej wypowiedzi, a take opisu walorw jej ciaa. atwo wyczuwalny jest natomiast
dystans dzielcy solenizantk i poet, ktry deklaruje ze swej strony jedynie
uprzejmo i szacunek.
Warto przypomnie, e imieninowe wito ksiniczki Teresy uwietni
wierszem take Zabocki w 1775 roku. Zoy modej solenizantce wyrazy
szacunku i przywizania, a przede wszystkim pisa o wdzicznoci dla
domu Czartoryskich, w ktrym znalaz opiek. Istniej zatem bardzo widoczne zbienoci w doborze wtkw podejmowanych przez obu autorw
w imieninowych wierszach. Knianin, podobnie jak jego przyjaciel, nawiza te w liryku do poetyki okolicznociowego bukietu. Splt go jednak nie z kwiatw ani cnt i zalet rodzicw, lecz szlachetnych uczu ywionych do solenizantki. Podobnie natomiast jak Zabocki, zwizywa swym
darem adresatk okolicznociowego wiersza:

160

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Ni z kwiecia bukiet uplot,


Wszak ci to dopiero jesie;
Co w maju kwitny, to te
Powarzy lelije wrzesie.
Oddabym ci moje serce,
Leczby to ch bya pocha;
Uprzejmo w czystej iskierce,
Szanujc ci tylko, kocha.
C za rzecz bdzie mej dani?
Co ci za wze przynies?
Pozwolisz mi, zacna pani,
Teres zwiza Teres.
Imieniny (E III, 22), w. 2132

W lirycznej wypowiedzi bardzo przekornie potraktowana zostaa poetyka wierszy imieninowych. Knianin nie wprowadzi do utworu bezporednio wyraonych motyww laudacyjnych ani okolicznociowych ycze, chocia zoy tak deklaracj na pocztku liryku. W trzech strofach wskaza
natomiast, czego nie ofiaruje adresatce bogactwa, kwiatw ani serca. Jedynym celem jego poetyckiej wypowiedzi byo wyraenie bliskich, emocjonalnych, lecz nie miosnych wizi czcych go z zacn Teres, a take
wdzicznoci dla jej rodziny i domu, w ktrym znalaz opiek.
Spod pira Knianina wyszo jeszcze kilka wierszy imieninowych
w okresie puawskim i zachoway si one w pierwotnej wersji. Utwory te,
w odrcznym zapisie wrczane zapewne solenizantom, byy integraln czci ycia dworskiego. Zawiadczay o emocjonalnych wizach czcych autora z osobami nalecymi do tego krgu, a take o uroczystociach, ktre
uwietniay. Kiedy jednak Knianin porzdkowa swj dorobek, nada
owym wierszom inny status. Do lirykw wprowadzi niewielkie poprawki
i opatrzy je nowymi tytuami, wskazujcymi w trzech przypadkach tylko
adresatw poetyckich wypowiedzi65. Pozbawi zatem pierwotnie imieninowe
ody okolicznociowego charakteru. Wyjtkiem pod tym wzgldem jest
wiersz Welleda, na imieniny Adamw (P IX, 12), w niezmienionej postaci
wczony do Poezji rk wasn pisanych. Majc na wzgldzie pierwotny charakter owych utworw, warto si im bliej przyjrze, zwracajc uwag na
elementy charakterystyczne dla tego rodzaju okolicznociowych wierszy
oraz inne cechy, w jakie twrca je wyposay.
Mimo zrnicowania adresu poetyckich wypowiedzi, stopnia zayoci
autora z solenizantami i tematw podjtych w wierszach, cech wspln
65 Zob. ustalenia zawarte w obszernym studium Romana K a l e t y: Muzy puawskiej
nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci, drukach i autografach F.D. Knianina. W: I d e m:
Owieceni i sentymentalni..., s. 349352.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

161

tych okolicznociowych lirykw, powstaych w pnym okresie twrczoci


Knianina, jest przewijajcy si w rnym nasileniu wtek patriotyczny.
Przybiera on form aluzyjnych lub bezporednich uwag dotyczcych losu
ojczyzny i zalecanych postaw obywatelskich. Jego przejawem jest rwnie
wyraana w wierszach nadzieja na zmian sytuacji kraju w niedalekiej
przyszoci.
Zwiastunem problematyki patriotycznej podjtej w utworze napisanym
pierwotnie Na imieniny Konst[ancji] Dembowskiej, a w drugiej wersji skierowanym Do Konstancji Dembowskiej (P XI, 8), Knianin uczyni metafor
zimy, ktr los zesa na kraj, wraz z kwiatami odbierajc mu nadziej.
Wprawdzie rozpocz poetyck wypowied od charakterystycznego dla
wierszy imieninowych motywu splatania wieca dla solenizantki, lecz z alem wskaza bolesne przyczyny, z powodu ktrych nie mg sprosta temu
zadaniu. W skierowanym do adresatki pytaniu o szanse przerwania mrocznego czasu przywoa obraz konajcej, osieroconej ojczyzny-matki. Zagodzi
jednak nieco t przygnbiajc wizj perspektyw odrodzenia si kraju, pozostajc w sferze ycze i pragnie: Czyli si ju nie rozkwieci / Gazka
dla niej zielona? (w. 78). W zmiennym rytmie ycia natury, w mocy Boga,
ktry po mroku nocy daje jasny dzie, upatrywa nadziei na odmian losu
ojczyzny:
Ten, ktry noc ponia
Harde zbyt soca oblicze,
Nowemu dniowi przyblia
Zroszone ranka sodycze66.
Na imieniny Konst[ancji] Dembowskiej, w. 912

Adresatka okolicznociowego wiersza bya wychowank i ulubienic Izabeli Czartoryskiej, towarzyszk crek ksistwa na dworze puawskim. O jej
wzgldy zabiega nie tylko Jzef Dembowski, ale take Jzef Orowski i Julian Ursyn Niemcewicz. To wanie podkomorzance lidzkiej ofiarowa
wczeniej Knianin w poetyckim przypisaniu rymami spleciony Rozmaryn,
inspirowany dziejami jej mioci i zalubinami (29 grudnia 1786). Po zampjciu Konstancja Dembowska nadal znaczn cz roku spdzaa
w Puawach. Pobyt w jednym rodowisku sprzyja zapewne zacienianiu
przyjaznych wizi midzy poet i pen uroku on rotmistrza67. wiadczy
66 Utwr cytuj wedug rkopisu ze zbiorw Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn.
II 12567, k. 8.
67 Powiadczeniem bardzo bliskich wizi emocjonalnych, czcych Knianina z solenizantk, jest wiersz Na ksik od Konst[ancji] Dembowskiej darowan 1792. Ofiara najmilszej
rki skonia twrc do utrwalenia w materii poetyckiej tkliwej przyjani okazywanej mu
przez on rotmistrza, a take ciepych, serdecznych uczu, jakimi on sam j darzy:

11 Na ziemskich...

162

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

o tym nakrelony w dalszej czci wiersza pochlebny, lecz pozbawiony laudacyjnej przesady, wielostronny i naznaczony ciepymi uczuciami wizerunek solenizantki jako kobiety, matki i ony. Zalecajc jej pogodzenie si
z tym, co zsya niebo, poeta wskaza wartoci, jakimi zostaa ju szczodrze
obdarowana. Za porednictwem metaforyki kwietnej czyni aluzj nie tylko
do uroku i czaru Konstancji Dembowskiej, ale take do jej talentu, w jej
wasnych walorach upatrujc ozdb do imieninowego wianka.
Podawaj lutni twe jki,
W cichej od burzy uchronie,
Majc i muzy, i wdziki,
Znajdziesz i kwiaty na skronie.
Na imieniny Konst[ancji] Dembowskiej, w. 1720

Przyjaznym i serdecznym tonem wspomnia Knianin aluzyjnie o maeskim szczciu solenizantki. Piszc o trwaej mioci czcej j z Jzefem Dembowskim, w symbolicznym gecie u jej stp zoy koczan i groty,
/ I lotno skrzyde (w. 2122) atrybuty wadzy zdradliwego boka. Posta ma adresatki liryku uobecni, posugujc si imieniem: Filon tym
samym, ktrym obdarzy rotmistrza w poemacie Rozmaryn. Wczajc do
okolicznociowego wiersza zdrobniae formy imion dzieci Dembowskich,
starszej Cecylii nazwanej Cechn (ur. 1787) i Leona Lewka (ur.
1789)68 z tkliwoci pisa rwnie Knianin o radoci solenizantki,
majcej rdo w matczynej mioci. Klamr kompozycyjn, zamykajc
imieninowy utwr, poeta uczyni problematyk patriotyczn:
Szczliwa matka i ona,
A nu przyleci ten goniec,
e klaniesz uszczliwiona
Obywatelka na koniec!
Na imieniny Konst[ancji] Dembowskiej, w. 2932
Serce me pene pamitek
I podchlebnych sobie witek.
Pene jej sodkiej przyjani,
Zawsze wierne, zawsze tkliwe,
I w delikatnej bojani
Zawsze o jej los troskliwe
Przenikao si w radoci
Na kadej dowd ofiary
Niemienicej si mioci.
[...]

A ty, od ktrej mi dana,


Przyjaciko ukochana!
Suchaj yczenia wdzicznoci:
Gdy w najpniejszej staroci
Czas, na tylu wiekw grobie,
Zapomni nawet o sobie,
Ronic swe pira w wiecznoci,
Oby jeszcze pami mia
Twej przyjani, mej tkliwoci
Z wieku na wiek przechodzia.

Na ksik od Konst[ancji] Dembowskiej darowan 1792, w. 311, 2736

Utwr ten, niewczony przez Knianina do Poezji rk wasn pisanych, opublikowa Hipolit S k i m b o r o w i c z (Dionizego Knianina dotd niewytoczone wiersze rozmaite.
Przegld Naukowy 1842, T. 1, nr 4, s. 131132).
68 J.Z. P a c h o s k i: Dembowski (vel Dbowski) Jzef. W: Polski sownik biograficzny. T. 5.
Krakw 19391946, s. 92.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

163

Peni szczcia adresatki okolicznociowego wiersza autor upatrywa


w jej postawie wobec spraw kraju. Rado Konstancji Dembowskiej projektowana w kocowych wersach liryku wie si z jak niezwyk wieci.
Skoro mowa tu o postawie obywatelskiej, mona przypuszcza, i poeta
mia na uwadze perspektyw szczliwej odmiany losu ojczyzny.
W bardzo bliskich relacjach pozostawa Knianin z adresatem kolejnej
ody imieninowej Jzefem Koblaskim, bdcym jak on sam poet serca.
Owe powizania wynikay m.in. z wczesnych kontaktw w okresie
wsppracy z Zabawami Przyjemnymi i Poytecznymi, ze wsplnych dowiadcze pisarskich, a take ze cisych zwizkw czcych obu literatw
z rodzin Czartoryskich oraz ich puawskim dworem. Te wizi si zacieniy, odkd Jzef Koblaski zosta proboszczem w Grze Jaroszynie ssiadujcej z Puawami, a take kapelanem dworskim i nauczycielem modych
ksit69. Okolicznociowy utwr napisany przez Knianina pierwotnie Na
imieniny ks[idz]a Jzefa Koblaskiego, w drugiej wersji opatrzony zosta formu ofiarowania Ks[idz]u Jz[efowi] Koblaskiemu (P XII, 4). W ywioowym wierszu Knianin lekkim pirem wykreowa radosn aur biesiadn, stosown do uroczystoci witowanej przez adresata, z racji
literackich zatrudnie nazwanego Anakreonem. W naznaczonych epikurejsk pogod ducha, przyjacielskich wezwaniach zachca solenizanta do
porzucenia trosk i do spontanicznego cieszenia si urokami ycia.
Leonie! podaj z koka cytar,
Podaj mi bluszczu i wina czar.
Igra myl pragnie zielona,
wito dzi Anakreona!70
Na imieniny ks[idz]a Jzefa Koblaskiego, w. 14

Serdecznym tonem Knianin wzywa starszego koleg po pirze do spdzenia czasu przy dwikach muzyki, korzystania z daru wina i czerpania
radoci ze wsplnej zabawy. W kontekcie biesiadnych realiw stracia znamiona podniosoci apostrofa, w ktrej ksidz Koblaski, utalentowany literat, zosta nazwany kapanem crek Pamici. Zastanawiajc si, jaki dar
rymem zwizany ofiarowa solenizantowi, Knianin zgrabnym komplementem zwrci uwag na wszechstronno jego pira. Jakby mimochodem nakreli pochlebny wizerunek adresata utworu jako literata, ktry z rwnym
sukcesem uprawia czu poezj liryczn, pisa podniose wiersze, artobli69

Zob. E. A l e k s a n d r o w s k a: Jzef Koblaski (17381798). W: Pisarze polskiego


owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992,
s. 740741.
70 Imieninowy wiersz dla Jzefa Koblaskiego cytuj wedug rkopisu oznaczonego
w zbiorach Biblioteki Czartoryskich w Krakowie sygn. 2457 Va, s. 8586.
11*

164

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

we i rubaszne utwory oraz moralizatorskie przestrogi. Formuujc yczenia,


zaleca solenizantowi pogodne myli, zachca do rozpdzania trosk dobrodziejstwem szlachetnego trunku W gronie przyjani, gdzie zysk nie woa
(w. 17) i do korzystania z innych rozrywek umilajcych czas:
Gdy peen ducha, mistrz zotej liry,
Gdy wdziki piewasz czy bohatry,
Niech lilijow ci gow
Myli zajmuj rowe.
[...]
Niech ci lubice miej si wdziki,
Czy siejesz arty, czy gorzkie stki71
Wyrzucasz na wiat szalony,
Dla niego przecie zrodzony.
Na imieniny ks[idz]a Jzefa Koblaskiego, w. 912, 2528

Knianin, powoujc si w poetyckiej wypowiedzi na czcy go z solenizantem status spoeczny, obj take laudacj ich wsplnego opiekuna, ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego dobrego pana o wielkim sercu,
ktry yje dla ludzi. W pochlebnym wizerunku generaa ziem podolskich
znalaza si rwnie uwaga na temat jego gospodarnego oka, chronicego
podopiecznych przed rnymi troskami i dajcego im poczucie bezpieczestwa, spokoju oraz stabilizacji.
Wprawdzie w imieninowym liryku dominuje radosna, biesiadna aura,
ale co kilka wersw Knianin jakby mimochodem wplt do poetyckiej wypowiedzi aluzyjne odwoania do rzeczywistoci zewntrznej, naznaczonej
pitnem tragicznych dowiadcze. W czwartej strofie mowa o troskach
schmurzonych, bdcych okropnym losu [...] czynem. W kolejnej poeta
odwoa si do czasw ciaru, a nastpnie radzi solenizantowi odrzuci
mniemania czarne. W sposb poredni Knianin sygnalizowa historyczny
dramat, ktry sta si udziaem ojczyzny, lecz poetyka pogodnego liryku nie
pozwalaa na rozwinicie tego bolesnego wtku. Wydaje si rwnie, e aluzyjne odwoania do rzeczywistoci zewntrznej stanowi swego rodzaju
argument majcy skoni adresata wiersza do wsplnego korzystania z tych
radosnych chwil, ktre zostay im dane. Zachta do zachowania pogody ducha i optymizmu motywowana jest te w utworze nadziej na odmian, cofnicie okrutnych wyrokw losu:
Czas wszystko wietniej oywi
I rozmiej si poczciwi.
71

W drugiej redakcji zamiast stki jki.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

165

Nadzieje kwiemy na matki grobie


Ku sawie synw, ku jej ozdobie;
Jest Bg, jest cnota i wiara,
Odmodnieje Polska stara!
Na imieniny ks[idz]a Jzefa Koblaskiego, w. 3136

W szeciu kocowych wersach poetyckiej wypowiedzi Knianin z entuzjazmem nakreli radosn wizj przyszoci, w ktrej wietniej odrodzi
si ojczyzna. Gwarancji ziszczenia si tych nadziei upatrywa w Bogu, w pielgnowaniu wartoci moralnych oraz zachowaniu wiary. W okolicznociowym utworze mowa o grobie ojczyzny, a zatem liryk powsta prawdopodobnie ju po trzecim rozbiorze.
Do imieninowych wierszy Knianina Roman Kaleta zaliczy rwnie
wiersz w pierwotnej wersji noszcy tytu Na 15 Augusta 1795, natomiast
w drugiej redakcji sporzdzonej przez autora Ksinie Wirtemberskiej
(P XI, 10)72. Wprawdzie na wskazany dzie przypadaj imieniny Marii, wiadomo jednak, e crka Czartoryskich, urodzona 15 marca 1768 roku, obchodzia swoje wito 25 dnia tego miesica. Nie rozstrzygajc sygnalizowanego problemu, warto przyjrze si lirykowi i wskaza ewentualne
powizania z poetyk imieninowych powinszowa. W utworze tym Knianin niemal ca wypowied skupi na prywatnej sferze ycia crki Czartoryskich, z ktr czyy go bardzo silne, emocjonalne wizy. W okresie edukacji przyblia jej tajniki sztuki poetyckiej, a pniej poprawia pierwsze
prby pira. Zapewne dlatego w okolicznociowym wierszu pomys na laudacj powiza wanie ze sfer mitologicznych wyobrae dotyczcych rde natchnienia i mocy twrczej. Okrelajc boginie parnaskie, niepodlegajce prawom czasu, mianem sistr ksinej, zgrabnym komplementem
nawiza do jej poetyckiego talentu, a by moe w podtekcie czyni take
aluzj do czekajcej j sawy. Laudacyjny wydwik ma rwnie zrealizowany w utworze pomys, aby nie sam autor, ale muzy zoyy hod przymiotom i walorom adresatki utworu, godnym wdzicznej pamici. Dla niej
wanie askawe bstwa dajce natchnienie i saw zdobi kwiatami niezniszczalny otarz wzniesiony ku czci cnoty.
Szczliwy komu te bstwa uycz
Ulgi dla serca ask swoich sodycz!
Widziaem, jak dzi dla ciebie ten miy
Otarz stroiy.
Na 15 Augusta 1795, w. 1316
72 R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie..., s. 349. Pierwotn wersj utworu Knianina cytuj wedug rkopisu Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. II 12567,
k. 7.

166

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Piszc w dalszej czci wiersza o zach ksinej, Knianin aluzyjnie


nawiza zapewne do bolesnych dowiadcze, ktre stay si jej udziaem
w yciu prywatnym. Moliwe, i w tym czasie crka Czartoryskich otrzsna
si ju po dramatycznym rozpadzie maestwa i rozwodzie z Ludwikiem Wirtemberskim (1793), ktry w kampanii 1792 roku jako dowdca wojsk litewskich dopuci si zdrady. Nadal cierpiaa jednak jako matka, poniewa byy
m odebra jej i niemczy jedynego syna Adama. Skal owego alu oddaje
w wierszu strumie wypywajcy ze rda powstaego z ez dowiadczonej
przez los kobiety. Sama muza poezji epickiej przekazuje t wie: zy to szlachetne los wycisn ostry, / zy naszej siostry (w. 2324). Bezporednio
z tym wanie obrazowym, noszcym znamiona hiperboli, ujciem bolesnych
przey i cierpie ksinej powiza Knianin pomys na wprowadzenie do liryku metaforyki kwietnej, charakterystycznej dla wierszy imieninowych. Splatane dla adresatki nadobne i barwne kwiaty, z jej ez czerpice moc ycia, to
wanie okolicznociowy dar poetycki dla cierpicej cnoty, inspirowany walorami solenizantki urod, wdzikiem, sercem i talentem godnym sawy:
Tu s dla wietnej lilije piknoci,
Re dla wdzikw, z cierniem dla zazdroci;
Czuciom dobroci tu wdzicznej uroni
Fijoek woni.
Tu dowcip wyszy73 nad pojcie gminu
Gracyje liciem uwiecz wawrzynu,
Sypic na palce, jk lutni budzce,
Kwiatw tysice.
Na 15 Augusta 1795, w. 2936

Dopiero w dwch ostatnich strofach Knianin podj wtek niezwizany


bezporednio z osob adresatki, chocia dotyczcy wartoci cenionych
przez ni sam i jej rodzin. Za godn utrwalenia w poezji, a tym samym
sawy, uzna cnot patriotyzmu, trosk o losy ojczyzny i znaczon bliznami
gotowo do ponoszenia dla niej ofiar. Aby odda rang tych waloryzowanych postaw, Knianin wczy do kwietnej metaforyki roliny symbolizujce mstwo (mirt) oraz trwa i wiern pami (bluszcz):
Tu za gorliwo dla miej ojczyzny
Zacnego czoa bluszcz okryje blizny;
Tu bierz, nadziejo! te zami zroszone
Mirty zielone.
O, jak chlubnymi jestecie dla cnoty,
Z najczystszych rolin stworzone uploty,
73

W drugiej redakcji zamiast Tu dowcip wyszy Dowcip tu wyszy.

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

167

Ktre z pociech za trudy podjte


Rodz zy wite.
Na 15 Augusta 1795, w. 3744

W kontekcie sygnalizowanych uprzednio wtpliwoci, dotyczcych


pierwotnego tytuu omwionego liryku, mona by si zastanowi, czy napisany przez Knianina w nastpnym roku wiersz, noszcy wwczas tytu Do
ks[iny] Wirtemberskiej 25 marca 1796 powsta na okoliczno imienin crki
Czartoryskich czy urodzin, jak wskazuje nowa inskrypcja, ktr poeta opatrzy ten utwr w Poezjach rk wasn pisanych: Na urodziny ks[i]ny Wirtemberskiej (P XII, 3). Pod kilkoma wzgldami owe liryki s do siebie podobne. W utworze chronologicznie pniejszym Knianin rwnie obj
Mari Wirtembersk patronatem muz. Zarysowana na pocztku wiersza
scenka, bdca efektem inwersji czasowej, wyranie nawizuje jednak do
wzorca wierszy urodzinowych. Aby przybliy koleje ycia solenizantki oraz
nakreli jej wizerunek, Knianin nada pierwszej czci liryku form
koysanki piewanej ksicej crce przez wieszczcy chr bogi zebranych
wok jej koyski. Analogicznie jak w poprzednio omawianym utworze wiarygodno pochlebnej oceny szlachetnych przymiotw, cnt i talentw adresatki poetyckiej wypowiedzi utwierdza ranga i autorytet jej niebiaskich patronek. W ich piewie zawar Knianin pochwa ksinej, posugujc si
podobnymi jak uprzednio ujciami:
Ty naszych stara chlubo szlachetna,
Dowcipie, wdziku i cnoto!
[...]
My ci na kwietnej postawim skale,
Czyste kierujc skonnoci
Ku wdzikom duszy, ku serca chwale
I godnej ciebie luboci74.
Do ks[iny] Wirtemberskiej 25 marca 1796, w. 78, 1720

Nawizujc aluzyjnie do osobistych przey solenizantki, poeta wspomnia


w wierszu o wionie jej ycia opanowanej przez ostre loty i srogie pdy czasu, a take o dzikich zwrotach ranicych dobro. Jednoznaczny wydwik
maj w pieni piewanej przez muzy wyraenia budujce moralny wizerunek
Marii Witemberskiej, naznaczony stygmatem niezawinionej udrki:
My jednak, zawsze tob zajte,
Na tryumf cnego sumienia
74

Okolicznociowy wiersz Knianina cytuj wedug rkopisu oznaczonego w zbiorach


Biblioteki Czartoryskich w Krakowie sygn. 2457 Va, s. 9596.

168

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

Hartowa bdziem uczucia wite,


Kojc niewinne cierpienia.
Do ks[iny] Wirtemberskiej 25 marca 1796, w. 1316

W okolicznociowym utworze Knianin kilkakrotnie podj refleksje


nad dotychczasowym yciem solenizantki i za kadym razem zwieczy swe
przemylenia optymistycznym akcentem. W przeplataniu si smutku i radoci upatrywa decyzji Najwyszego: Bg ycia wieniec naszego splata, /
Smuci jak ojciec i cieszy (w. 2930). Radzi wznosi si ponad burze
drobne, / Co gin niej stp cnoty (w. 3536) i zapowiada kres danej
przez niebo krtej, ciernistej drogi, bdcej metafor trudw ycia i niezawinionych, bolesnych dowiadcze adresatki liryku. W finale okolicznociowego wiersza poeta zachca solenizantk do korzystania z poetyckiego talentu, jakim zostaa obdarowana, a take zapewnia o czekajcym j
szczciu danej przez Boga nagrodzie za dusz cnotliw.
W obu wierszach dla Marii Wirtemberskiej Knianin podj podobne
problemy. Posuy si zblionymi ujciami metaforycznymi i nakreli pochlebny wizerunek adresatki, wczajc do poetyckiej wypowiedzi niemal
identyczny zesp okrele dotyczcych walorw i yciowych dowiadcze
ksinej. Cech odmienn jest natomiast w drugim utworze refleksja nad
zalenoci ludzkiego losu od decyzji Najwyszego. Ponadto, w formie
szcztkowej wystpiy w owym wierszu charakterystyczne dla lirykw imieninowych motywy rolinne lakoniczna wzmianka o kwiatach, ktrymi
muzy przyozdobiy kolebk. Bya te mowa o splataniu przez Boga wieca
ludzkiego ycia, a nie okolicznociowego bukietu dla solenizantki. Imieninowe i urodzinowe wiersze byy zwykle wrczane adresatom w dniu ich wita. Wziwszy zatem pod uwag dat, z ktr Knianin pierwotnie powiza
utwr, mona by przypuszcza, i tym lirykiem mg uwietni dwie, bliskie
w czasie uroczystoci ksinej urodziny oraz imieniny. Trudno, oczywicie, o jednoznaczne rozstrzygnicie w tej sprawie.
Okolicznociowym prezentem Knianina byy rwnie dugo pozostajce w rkopisie Modlitwy ks[iny] I[zabeli] C[zartoryskiej], rymem
zwizane w dzie jej imienin75. Niewtpliwie wskazane w tytule wito Izabeli Czartoryskiej byo dla poety dobr okazj do odwdziczenia si opiekun75 Zob. rkopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, sygn. II 12567, k. 14. Po raz pierwszy Modlitwy (bez wiersza Do ksiny) wyda Hipolit S k i m b o r o w i c z w roku 1842
w Przegldzie Naukowym (T. 1, nr 3, s. 114121). Autorstwo czterech utworw religijnych
i liryku dedykacyjnego Karol Badecki przyzna Knianinowi, twierdzc, i ubra on w form
wierszow modlitwy adresatki. Argumentujc sw opini, edytor zwrci uwag na sposb
rymowania i leksyk w tych utworach. Nie dostrzega powodu, dla ktrego poeta miaby
ofiarowa ksinej na imieniny jej wasne utwory (F.D. K n i a n i n: Modlitwy ks. Izabeli
Czartoryskiej. Z autografu wyda K. B a d e c k i. Lww 1909, s. 6). Przeciw autorstwu Knianina wypowiedzia si Roman K a l e t a, podobnie jak wczeniej Franciszek Salezy Dmo-

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

169

ce pirem za liczne dowody yczliwoci, niezalenie od tego, jak duy by


jego udzia w wizaniu rymem modlitw solenizantki. Cztery utwory reprezentujce liryk religijno-patriotyczn Knianin opatrzy wasnym wierszem
Do ksiny. Wprowadzajc dedykacyjny liryk do nowej redakcji swego dorobku, nada mu tytu: Ksinie Izabeli Czartoryskiej, ofiarujc jej wasne modlitwy, w rym uoone (P XI, 18). Przyzna zatem poetyckiej wypowiedzi status samodzielnego utworu okolicznociowego.
Jak nakazyway konwencje sztuki dedykacji i wymagaa tego tematyka
oraz stylistyczny ksztat ofiarowanych modlitw, w liryku poeta zoy adresatce wyrazy szacunku naznaczone podniosoci. Nakreli jej pochlebny
wizerunek, akcentujc rang cnt moralnych oraz sprawcz moc wiary i ufnoci pokadanej w Bogu. Okolicznoci, na ktr spleciony zosta poetycki
dar, motywowane s yczenia zawarte w wierszu skierowanym do solenizantki. Imieninowe powinszowania i stosown laudacj Knianin dopeni
ponadjednostkow wizj przyszoci, speniajc nadzieje i pragnienia nie
tylko adresatki poetyckiej wypowiedzi, ale take jego samego:
Gdy nowe soce na wyzwolecach
Sodkim uczuciem twarze roznieci,
Uradowane, w godowych wiecach,
Rozkwil Matk i dzieci.
A ja, przymknity do szczcia progu,
Gdy mi swym blaskiem olni dzie zoty,
Nie prno, rzekn, ten ufa w Bogu,
Kto nie auje swej cnoty!
Ksinie Izabeli Czartoryskiej, ofiarujc jej wasne modlitwy, w rym uoone (P XI, 18),
w. 2128

Podobnie jak w wypadku innych pnych wierszy imieninowych owe


powinszowania maj wydwik patriotyczny, cz si bowiem z losami
kraju. W proroczej wizji Knianin zarysowa obraz majcego nadej
z Bo pomoc radosnego dnia wyzwolenia narodowych godw.
Udramatyzowan aur i teatraln sceneri patriotycznej przepowiedni
puawski poeta nakreli z kolei w Welledzie, na imieniny Adamw (P IX,
12), okolicznociowym trjgosie dla ksicia Adama Kazimierza Czartorychowski. Badacz zwrci uwag, e poeta nie uzna utworw za wasne, skoro do Poezji rk
wasn pisanych wczy jedynie wiersz dedykacyjny, jakim pierwotnie poprzedzi cztery liryki
(Muzy puawskiej nowe coraz pienie..., s. 349350). Knianin, jak wynika z ustale Romana
Kalety, nie tylko czuwa nad ostatecznym ksztatem wierszy pisanych przez dzieci swych
opiekunw (gwnie Mari i Adama Jerzego Czartoryskich), ale take bra do obrbki utwory
literackie ksinej Izabeli (s. 354356). Szerzej o pisarstwie Czartoryskiej zob. A. A l e k s a n d r o w i c z: Izabela Czartoryska. Polsko i europejsko. Lublin 1998, passim.

170

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

skiego i jego dwch synw. W pocztkowych strofach wiersza wykreowa


znamienn dla wrb aur tajemniczoci, atmosfer tajemnego obrzdu.
Cig nastpujcych po sobie pyta formuowanych przez Welled eksponuje wieszczy trans, w ktrym znajduje si Ta, co widzi, co nie kamie
(w. 12):
Noc znikna, zgas kaganek,
Odmieni si co na wiecie.
Widz na dal, widz ranek:
Idzie wiosna w wieym kwiecie.
Co za haas? Co za rzesza
Przychodzi do mnie z szelestem?
Kto tu moje myli miesza?
W zachwyceniu teraz jestem.
Welleda, na imieniny Adamw (P IX, 12), w. 18

Podniosy nastrj wytworzony w pocztkowej i kocowej partii wiersza


zosta nieco zachwiany jedynie w rodkowej czci utworu Adam z Marynek wystpuje tu jako pieszczot matki godny synek (w. 35). Zasadniczo przepowiednia dotyczca modszych Adamw zawiera wyrane akcenty moralne i patriotyczne. Mowa tu o cnotach, oratorskim powoaniu,
a take kontynuowaniu tradycji rycerskich. W kocowych partiach utworu
stylistyka przywoanych obrazw jednoznacznie nawizuje do historycznych i politycznych realiw zniewolonego kraju. Poetyckie ujcie wrebnej wypowiedzi czy si z wizj adu, spokoju i harmonii w ojczynie.
Nieoczekiwanie wic okolicznociowy wiersz nabra pod pirem Knianina
znamion patriotycznej pobudki. Ze zmian nastroju wie si w utworze
rwnie zastpienie postaci Welledy przepowiadajcej przyszo obrazem
wieszczki zaywajcej tabak:
A kiedy si skoczy bieda,
Po zach i ogniu, i wojnie,
Tabak nawet Welleda
Bdzie zaywa spokojnie.
Welleda, na imieniny Adamw (P IX, 12), w. 4144

W odrnieniu od omwionych dotd, pnych lirykw okolicznociowych autorstwa Knianina w odmiennej relacji do pierwotnej wersji tekstu
pozostaje zachowana w rkopisie oda Na imieniny ks[icia] Adama Czartoryskiego, genera[owicza] ziem podolskich. Cechy wiersza okolicznociowego,
po pewnym czasie powtrnie skierowanego do tego samego adresata,
puawski poeta nada drugiej redakcji utworu Herkules mody. Do ks[i]cia
Adama Czartoryskiego, generaowicza podolskiego (O I, 9). Jak ju zauway

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

171

Roman Kaleta, Knianin po ponownym wziciu ody na warsztat dokona


licznych przerbek i doda cztery strofy76.
Na kanwie obrazu zaczerpnitego z Ksenofonta (co zostao podane
w jednym z przypisw w edycji zupenej) w utworze przedstawiony zosta, z tendencj do teatralizacji obrazu77, epizod z historii herosa, dotyczcy
jego modzieczych rozterek i waha zwizanych z wyborem drogi ycia.
W podjciu decyzji bohaterowi pomagaj dwie boginie Rozkosz i Cnota.
Pierwsza, kuso odziana i przymilajca si, oferuje modzianowi wyzwolon
z trudw drog usan kwiatami oraz same przyjemnoci i rozrywki. Zaleca
uywa ycia w modym wieku i porzuci wszelkie obowizki. Nie z tak
postaw czy jednak poeta waloryzowany i przez adres poetyckiej wypowiedzi zalecany wanie ksiciu model postpowania. Upatrywa go w przestrogach i zachtach, jakie do Herkulesa kieruje Cnota. W jej wstpnej charakterystyce herosa oraz skierowanej do niego wypowiedzi mona dostrzec
uwagi budujce pochlebny wizerunek generaowicza. W wierszu mowa jest
bowiem o czystej duszy, niewinnym sercu i silnej woli. W sposb poredni,
przez analogi, Knianin dopeni laudacji adresata wiersza w pocztkowej
partii wypowiedzi Cnoty, akcentujc wysokie urodzenie modzieca. W szlachetnej krwi, tradycjach rodu i budujcym przykadzie rodzicw upatrywa
rda i zarazem gwarancji jego przyszych zalet.
Aktualny, patriotyczny wydwik uzyskay rwnie w odzie zalecenia
Cnoty dotyczce obowizkw, jakie na czowieka nakada wymg czasu
i dotkliwe dowiadczenia, stanowice zagroenie dla bezpieczestwa kraju.
Grecja, ojczyzna Herkulesa, nkana przez Hydr lernejsk, lwa nemejskiego
i dzika erymantejskiego, a take straszona opowieciami o Geryonie, olbrzymie majcym trzy gowy i potrjny tuw a do bioder, staa si w utworze
figur Polski78 rwnie dotknitej potrjnym zagroeniem. Wedug teje
76

Przy wpisie do ewidencji Biblioteki Czartoryskich w Krakowie teczka z rkopisami,


wrd ktrych znajdowa si rwnie imieninowy wiersz Knianina, zostaa oznaczona, jak
poda Roman K a l e t a, sygnatur XVII/1935 (Muzy puawskiej nowe coraz pienie...,
s. 357). Obecnie owego utworu nie ma ju w pierwotnym zbiorze i nie wiadomo, gdzie zosta przeniesiony. Mona przypuszcza, e strofy, ktre doda poeta, czyy si z now funkcj wiersza, tzn. nawizyway do imieninowej uroczystoci bezporednio lub poprzez dobr
motyww charakterystycznych dla tego typu lirykw. Pozostae, nieco zmienione zwrotki zachoway (jak stwierdzi wspomniany badacz) pierwotny sens (ibidem). Do Poezji rk wasn
pisanych Knianin wczy pierwsz wersj ody, nadajc jej nowy tytu: Ks[i]ciu Ad[amowi]
Jerz[emu] Czartoryskiemu (P I, 9).
77 Zob. J. S z c z e s i o: ywe obrazy w odach Franciszka Dionizego Knianina. Prace Polonistyczne 2001, T. 56, s. 37.
78 Paralel midzy Polsk a Grecj zarysowa rwnie Jzef Koblaski w okolicznociowym wierszu napisanym (prawdopodobnie w 1784 roku) dla modziutkiej Marii Czartoryskiej. W utworze, uznanym przez Romana Kalet za pierwsz tego typu pobudk
patriotyczn, autor zachca adresatk poetyckiej wypowiedzi, aby swymi wzgldami obdarzya modzieca wiernego rycerskim tradycjom i gotowego orem suy ojczynie. Pol-

172

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

analogii do adresata wiersza odnosia si zapewne zachta, aby sprosta nadziejom, jakie w mitycznych dziejach nard grecki nie bez podstaw wiza
z modym herosem. Waloryzowany w utworze model ycia i zalecana hierarchia wartoci wi si z bohaterskim wzorcem, czcym aspekt patriotyczny i rycerski. Zachcie do pjcia trudn drog towarzyszy w wierszu
zapowied osignicia ideau mstwa i sawy. Knianin, jak niegdy Jan Kochanowski, upatrywa dla niego nagrody w niebie79. W komentarzu do wypowiedzi Cnoty mowa o szlachetnym zwieczeniu dziejw herosa, ktry
obra wskazan przez ni drog. Perspektyw wiecznej sawy jako celu ycia
poeta rysowa zapewne take przed adresatem ody.
Porwnujc imieninowe wiersze Knianina i Zabockiego, mona zauway wyrane rnice midzy ich utworami. Warto choby zwrci uwag na
uksztatowanie poetyckich wypowiedzi adresowanych do tego samego adresata generaa ziem podolskich. W odrnieniu od przyjaciela Zabocki
w obu wierszach skierowanych do Adama Kazimierza Czartoryskiego skupi
si gwnie na pochwale solenizanta, lecz w drugim utworze wyranej zmianie ulega tonacja poetyckiej wypowiedzi. By to przede wszystkim skutek
atwo zauwaalnego ju w liryku napisanym dla Teresy Anny Czartoryskiej
wygadzenia stylu, rezygnacji z krelenia dynamicznych obrazw, posugiwania si silnie nacechowanym emocjonalnie, ekspresywnym jzykiem
i naduywania inwersyjnego toku skadniowego, a take efekt zastosowania
krtszej miary wierszowej. Zamiast podniosego, patetycznego 13-zgoskowca, ktry stosowano wczenie w wierszach podejmujcych tematyk o najwyszej randze spoecznej, tym razem poeta zastosowa lejszy dla ucha,
bardziej potoczysty, lepiej poddajcy si rytmizacji 11-zgoskowiec o rymach
skim dziewcztom autor stawia za wzr greckie cry, ktre potrafiy tchn w onierzy
mstwo i ducha walki:
Pomnij! Byy greckie cry,
Ktrych lubo i powaby
Mocniej ni twierdze i mury
Broniy kraj z siebie saby.
[...]

Niemiertelny ci uczyni
Bukiet nard w pne wieki.
Cnota wicej ni bogini.
Dla ci Polak zgoni Greki.

Do ksiniczki Marianny, w. 912, 2932

Zob. R. K a l e t a: Imieninowy Bukiet Jzefa Koblaskiego do Marii Czartoryskiej; J. K o b l a s k i: Do ksiniczki Marianny. W: Miscellanea z doby Owiecenia. T. 4. Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1973, s. 227228. Archiwum Literackie. T. 18; Z. T u t a (Wierszowane
podarunki imieninowe Jzefa Koblaskiego..., s. 114). Wedug Elbiety A l e k s a n d r o w s k i e j, okolicznociowy, wdziczny liryk, w ktrym wyczyta mona dodatkowo ch
wpynicia na decyzj pitnastoletniej ksiniczki polubienia pruskiego generaa, Ludwika
ksicia de Wrtemberg-Montbliard, powsta z okazji imienin (25 marca) lub urodzin
(15 marca) adresatki (Jzef Koblaski..., s. 741).
79 Zob. J. K o c h a n o w s k i: Pie XII [Ksigi wtre]. W: I d e m: Pieni. Oprac.
L. S z c z e r b i c k a - l k. Wyd. 4 zmienione. Wrocaw 1997, s. 73. BN I, 100: A jeli
komu droga otwarta do nieba / Tym, co su ojczynie (w. 1718).

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

173

krzyowych. Te atwo zauwaalne rnice w budowie obu wierszy wynikay, jak si wydaje, nie tylko ze zmian zachodzcych w pisarskim warsztacie Zabockiego, ale take w relacjach midzy ksiciem a wsppracujcym
z nim modym twrc.
Poeta nie zamieci w okolicznociowych utworach bliszych odwoa
do uroczystoci zorganizowanych na cze solenizantw. W odach adresowanych do Andrzeja Modziejowskiego i Adama Kazimierza Czartoryskiego
posuy si kolejno formuami na dzie imienin, na dzie doroczny
imienin oraz z okolicznoci teje, tzn. imieninowego wita opiekuna.
W tytule liryku napisanego dla ksiniczki Teresy Anny zawar informacj,
i poetyck wypowied skierowa do solenizantki w dzie jej imienin.
Skaniaoby to do przypuszcze, i okolicznociowe podarunki ujte
w ramy wiersza ofiarowa solenizantom w dniu ich wita. By moe jako
jeden z bliskich wsppracownikw generaa wzi rwnie udzia w uroczystociach zorganizowanych z tej okazji w domu Czartoryskich.
Utrzymane w tonacji pochwalnej wizerunki solenizantw, nalece do
poetyki wierszy imieninowych, stanowi najobszerniejsz cz poetyckich
wypowiedzi adresowanych do Andrzeja Modziejowskiego i Adama Kazimierza Czartoryskiego, w ktrych szczeglnej waloryzacji poddana zostaa publiczna sfera ich ycia. W pierwszym utworze Zabocki z namaszczeniem,
podniosym tonem, silnie naznaczonym panegiryzmem z racji nadziei, jakie
wiza z osob solenizanta, z wyran przesad wyeksponowa zalety i cnoty biskupa. W utworach adresowanych do generaa ziem podolskich laudacja rwnie stanowia najobszerniejsz cz poetyckich wypowiedzi, miaa
jednak realne podstawy w postaci rzeczywistych zasug oraz licznych zalet
ksicia. W wierszach realizujcych cechy wysokiej ody Zabocki zaakcentowa w poetyckich portretach solenizantw te cechy, postawy i aspekty wielostronnej dziaalnoci, ktre (niezalenie od ich zgodnoci z prawd)
czyy si z nadrzdn ide dobra wsplnego i preferowan wczenie hierarchi wartoci.
Znacznie ograniczona zostaa natomiast laudacja w odzie adresowanej
do ksiniczki Teresy Anny Czartoryskiej. Imieninowy liryk utrzymany jest
w ciepej, serdecznej tonacji. Rezygnujc z bezporedniej pochway generawny, Zabocki posuy si charakterystyczn dla wierszy imieninowych
kwietn metaforyk, czc motywy laudacyjne z okolicznociowymi yczeniami. Emocjonalnie motywowane ofiarowanie modej solenizantce imieninowego bukietu i wianka, splecionego z cnt i zalet jej rodzicw, przebiegao w aurze prywatnoci. W pewnej mierze zdecydowa o tym wiek
adresatki, zasadnicze znaczenie miao jednak silne akcentowanie w utworze
uczuciowych wizi czcych twrc z domem Czartoryskich. Ze wzgldu
na wykreowan w odzie atmosfer bliskiego, osobistego kontaktu podmiotu
wypowiadajcego si z adresatk, bezporednio lirycznego monologu,

174

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

wyranie moralizatorski charakter poetyckiej wypowiedzi poddajcej ocenie


wdziczno i pochlebstwo, imieninowy wiersz Zabockiego zawierajcy
motywy kwietne czy cechy imieninowego bukietu oraz ody filozoficzno-moralnej.
Wszystkie wiersze imieninowe zwieczy Zabocki przychylnymi dla adresatw zapowiedziami na przyszo. Ksiniczce Teresie wry osignicie w dorosym yciu zalet stawianych jej za wzr w osobach rodzicw. Dla
pozostaych adresatw nagrody za rozliczne cnoty i zasugi upatrywa
w zasuonym, wiecznie zielonym wiecu sawy. Skierowane do solenizantw yczenia sformuowane w optymistycznych przepowiedniach, bezporednio wypyway wic z laudacyjnych partii okolicznociowych utworw
i stanowiy klarowne zamknicie rymem zwizanych okolicznociowych
przemw.
W porwnaniu z tekstami Zabockiego imieninowe wiersze Knianina
cechuj si duo wiksz lekkoci pira, rytmicznoci, stylistyczn przejrzystoci oraz potoczystoci, bdc efektem konsekwentnego stosowania
krtkich miar wierszowych. W jego poetyckich wypowiedziach stosunkowo
niewielki by udzia pierwiastkw pochwalnych. Zazwyczaj stosowa laudacj, posugujc si eleganckim, dwornym komplementem lub wprowadza j
w sposb poredni, oddajc gos postaciom o wysokim autorytecie, np. muzom. Takie rozwizania wynikay zapewne std, i ze wszystkimi solenizantami czyy twrc silne wizi emocjonalne. Determinoway one serdeczn,
ciep tonacj poetyckich wypowiedzi, a co si z tym wie brak dystansu
midzy winszujcym poet a osobami, do ktrych si zwraca. Zapewne dlatego Knianin skupia w wierszach uwag niemal wycznie na prywatnej
sferze ycia solenizantw. Wykreowana w utworach relacja midzy autorem
i adresatami okolicznociowych lirykw, podobnie jak u Zabockiego, wyzwolona jest z topiki afektowanej skromnoci autora, lecz naznaczona
znacznie wiksz swobod.
We wczesnym okresie twrczoci Knianin wprowadzi motywy rolinne
w niezbyt rozbudowanej formie tylko do jednego wiersza imieninowego, nieopatrzonego konkretnym adresem. Metaforyk kwietn w licznych wariantach wczy natomiast do tego typu utworw skomponowanych w okresie
puawskim. Stosowa j z upodobaniem, poniewa pozwalaa unikn
nucej przesady i pochlebstwa w dwornej laudacji poczonej z okolicznociowymi powinszowaniami. Znamienn cech pnych utworw imieninowych Knianina jest rwnie wczenie do nich wtkw patriotycznych. Wynika to z preferencji tematycznych jego wczesnej poezji, uwarunkowanych
dramatycznymi zmianami, ktre dokonay si wtedy w polskiej rzeczywistoci. W okolicznociowych wierszach uwietniajcych uroczystoci z prywatnej sfery ycia adresatw bezporednio lub aluzyjnie nawizywa do mrocznego czasu, jaki z wyroku losu zapanowa w kraju. W duchu optymizmu

Rozdzia trzeci: Wiersze imieninowe...

175

wyraa jednak nadziej na odrodzenie si ojczyzny w niedalekiej przyszoci, dziki temu refleksje o charakterze patriotycznym nie przytaczaj
innych wtkw rozwijanych w lirykach szczeglnie tych, ktre odnosz
si do prywatnej sfery ycia solenizantw.
W kontekcie przedstawionej charakterystyki zasadne jest okrelenie
wikszoci omawianych wierszy Knianina mianem bukietw imieninowych. Taka kwalifikacja dotyczy take okolicznociowego liryku Zabockiego, adresowanego do ksiniczki Teresy Anny Czartoryskiej. Natomiast jego
pozostaym utworom imieninowym, charakteryzujcym si bardzo rozbudowan laudacj i podniosym tonem wypowiedzi, patronuje tradycja silnie
zretoryzowanej, pindarycznej ody.

Rozdzia czwarty

Sen w twrczoci
Franciszka Dionizego Knianina
Nie zawsze jednak mara to jest pona,
Co we nie czowiek i widzi, i czuje,
Gdy dusza, sobie samej zostawiona,
Co nadludzkiego w swych obrazach snuje.
Najwyszej wiatem istoty natchniona,
Czasem ostrzega, czasem co zwiastuje.
F.D. K n i a n i n: Balon (II, 10), w. 16

Zainteresowanie

snem jako naturalnym, organicznym elementem ludzkiego bytu, a zarazem zagadk, tajemnic intrygujc i fascynujc czowieka, siga staroytnoci. Poddawali go obserwacji i refleksji filozofowie oraz
uczeni, prbujc wyjani mechanizm powstawania onirycznych wizji,
a take odczyta ich sens i przesanie. Najstarsze pisane dokumenty wiata
zawieraj opis oraz interpretacj snw1. W literaturze greckiego antyku sen
pozwala gwnie na bezporedni komunikacj bohaterw ze zmarymi, ze
wiatem zakrytym dla spojrze ludzi yjcych2. Kryteria uwzgldniane
w klasyfikacjach i typologiach onirycznych obrazw najczciej okrelay
ich relacje do rzeczywistoci. Snom przypisywano moc wrebn lub uznawano je za czcze fantazje. Dzielono na jasne, bdce rdem przyjemnych, pozytywnych dozna oraz ciemne wzbudzajce lk.
Ze wzgldu na kreacyjn si oraz wieloznaczno sny przycigay take
uwag artystw, poetw i pisarzy. Staway si pomocne, jak zauwaa Barbara Otwinowska, w poszukiwaniach nonych znaczeniowo form wyrazu dla
nurtujcych ich myli i pragnie3. Znalazy rwnie swoje miejsce w majcej wielowiekow tradycj teorii naladowania (mimesis)4. Senne wizje
i obrazy wpisane w materi poetyck daway najczciej namiastk prawdy.
1 Zob. I. D m b s k a: Zagadnienie marze sennych w greckiej filozofii staroytnej. W:
Charisteria. Rozprawy filozoficzne zoone w darze Wadysawowi Tatarkiewiczowi w siedemdziesit rocznic urodzin. Red. T. C z e o w s k i. Warszawa 1960, s. 2939.
2 M. P i a s e c k a: Mistrzowie snu. Mickiewicz Sowacki Krasiski. Wrocaw 1992,
s. 7. Rozprawy Literackie. T. 69.
3 B. O t w i n o w s k a: Sen w twrczoci Jana Kochanowskiego. W: Jan Kochanowski
15841984. Epoka twrczo recepcja. T. 1. Red. J. P e l c, P. B u c h w a l d - P e l c o w a,
B. O t w i n o w s k a. Lublin 1989, s. 399.
4 Zob. M. B a r a n o w s k a: Surrealna wyobrania i poezja. Warszawa 1984, s. 3537.

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

177

Chocia kreowane byy si twrczej wyobrani, pozostaway na granicy rzeczywistoci, ktrej odpowiednikiem w dziele jest wiat przedstawiony
a zatem mieciy si w ramach wyznaczonych przez wymg prawdopodobiestwa.
Szczeglnie chtnie po motywy snu sigali poeci, czynic je atrakcyjnym
literacko sposobem wyraania wielorakich dozna emocjonalnych, a jednoczenie wzmacniania, potgowania nakrelonych wizji, oddajcych najczciej tajniki duszy ludzkiej, lki i marzenia lub konkretyzujcych byty nadrealne, pozostajce poza granicami ziemskiej wdrwki czowieka.
Interesujcych przykadw dostarcza europejska i nasza rodzima literatura
czasw renesansu, kiedy to sen zaczto rozpatrywa w aspektach psychologicznych, akcentujc rol, jak odgrywa on w yciu czowieka. Pene znaczenie psychologiczne i metafizyczne sen uzyska ju w utworach Szekspira,
stajc si filarem niektrych dramatw. Wyprzedza akcj, przekazuje prawd o faktach z przeszoci lub prowadzi w wiat fantazji jak w nie nocy letniej. W filozofii doby baroku, m.in. w rozwaaniach Blaisea Pascala, sen wydaje si rwnie realny jak rzeczywisto uznawana za jaw, w ktrej ycie
zdaje si tak samo dalekie od prawdy jak sny. Siedemnastowieczny myliciel
pisa:
Wreszcie poniewa czsto nimy, e nimy, spitrzajc jeden majak senny
na drugi, czy samo ycie nie jest tylko snem, na ktrym inne sny s zaszczepione, z ktrego budzimy si, umierajc i podczas ktrego mamy
rwnie sabe pojcie o prawdzie i dobru, co we nie naturalnym; rozmaite
za myli, ktre nas zaprztaj, s moe tylko zudzeniami, podobnie jak
upyw czasu i inne czcze rojenia naszych snw?5

W literaturze tego czasu podejmowany by rwnie problem realnoci


jawy i nierealnoci snu (Pedro Caldern de la Barca ycie jest snem) zudnego charakteru wiata postrzeganego zmysami, iluzji ycia. Z perspektywy
religijnej ziemski byt traktowano jako oniryczn uud, bdc form przejciow ku prawdziwemu yciu wiecznemu6. Duchowa literatura epoki snua
medytacje wok antytezy czuwanie/sen7. Natomiast w dorobku dramaturgw klasycyzmu francuskiego XVII wieku sen przy konstruowaniu akcji traktowany by instrumentalnie. Dopiero w XVIII stuleciu zaczto go
pojmowa nie tylko jako tworzywo literackie, lecz take jako si sprawcz
literatury, jej zasadnicz przestrze8. Szczeglne pitno, co ukazuje ksika
5

Ch. B e l i n: Wariacje Pascalowskie na temat snu. Prze. W. S t e p n o w s k i. Barok


1998, nr 2, s. 19.
6 M. P i a s e c k a: Mistrzowie snu..., s. 1112.
7 Ch. B e l i n: Wariacje Pascalowskie na temat snu..., s. 17.
8 M. B a r a n o w s k a: Surrealna wyobrania i poezja..., s. 37.
12 Na ziemskich...

178

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Marii Piaseckiej, oniryzm odcisn na twrczoci wielkich poetw romantycznych9.


Powtarzalno metod kreacji wizji sennych, a take sposobw wyzyskiwania ich wieloznacznych, nierzadko symbolicznych sensw nadao owym
zabiegom znamiona konwencji literackiej. Obserwacja zasad ksztatowania
tych obrazw, odczytanie przekazywanych przez nie treci oraz interpretacja metaforycznych kontekstw, w jakich s osadzane i aktualizowane, porednio pozwala zarysowa horyzonty wyobrani twrcy, a take okreli
rda jego inspiracji. Z tych wanie wzgldw poetyckie konstrukcje sennych wizji, kulturowe i literackie rda wyzyskanych w nich metaforycznych skojarze oraz sensy ukryte pod przenon warstw tych przedstawie stay si przedmiotem badawczej refleksji we wspczesnych pracach
historyczno- i krytycznoliterackich.
Sen jako element wsptworzcy, a niejednokrotnie organizujcy poetyckie obrazy ma liczn reprezentacj w dorobku Knianina. Autor ten szczeglnie czsto konstruowa sceny powizane ze sfer oniryczn i odwoywa
si do jej metaforycznych sensw w Erotykach (1779). Rzadziej czyni owe
realia kanw poetyckich uj w pniejszej twrczoci, lecz mimo przewartociowa i zmian, jakim poddawa swj warsztat pisarski, odwoywa si
do nich jako nonych znaczeniowo przedstawie. Spord trzech, wyodrbnionych przez Aleksandr Okopie-Sawisk, metod przenoszenia zjawisk
onirycznych na teren literatury stosowa dwie10. W jego lirykach sen
wystpuje jako: 1. szczeglnie motywowana anegdota przynione historie, majce form samodzielnego ukadu obrazw i podlegajcego zasadom
odmiennym od praw obowizujcych w wiecie przedstawionym utworu,
traktowanym przez bohaterw jako jawa; mog ujawnia tumione lub
nieuwiadamiane treci psychiczne; relacja naznaczona jest epickim dystansem; 2. temat wypowiedzi aktualizowany przez samo uycie sowa sen
i wyrazw pokrewnych lub znaczeniowych odpowiednikw, ktre maj posta synonimw albo peryfrastycznych wyrae; przyjmuje ksztat sdw
formuowanych expressis verbis, najczciej jako element wsptworzcy obrazy poetyckie, w ktrych oddziauje na zasadzie motywu.
W pierwszym przypadku wskazane zabiegi decyduj przede wszystkim
o kompozycyjnym ksztacie utworw niekiedy przypominajcym konstrukcj szkatukow. Natomiast w drugim ujawniaj gwnie jzykow
9 Interesujce rozwaania na temat oniryzmu w literaturze i kulturze zawieraj prace zamieszczone w drugim numerze Tekstw z 1973 roku. Monograficzny zeszyt obejmuje m.in.
rozprawy i szkice powicone wskazanemu zjawisku w redniowieczu (Jacques Le Goff),
w twrczoci Adama Mickiewicza (Alina Witkowska) i Juliusza Sowackiego (Stefan Treugutt), w literaturze modopolskiej (Maria Podraza-Kwiatkowska, Micha Gowiski, Magorzata Baranowska) i w prozie Brunona Schulza (Jerzy Jarzbski).
10 Zob. A. O k o p i e - S a w i s k a: Sny i poetyka. Teksty 1973, z. 2, s. 814.

Bezsenno

179

sprawno oraz pomysowo twrcy w poetyckiej kreacji sennych obrazw, wane wic staje si wskazanie zjawisk, postaci lub wartoci, z ktrymi
Knianin powiza sen. Zrnicowane sposoby konkretyzacji tyche obrazw, a take wpisane w nie przesania stay si kryterium uporzdkowania
materiau rdowego w analitycznej czci tego rozdziau.
W poetyckim, nierzadko przenonym wyzyskaniu oraz interpretacji
snw wyobrania Knianina kry najczciej wok wtkw i obrazw mitologicznych, a take realizowanej w wielu wariantach erotyki. W dysponowaniu sennymi realiami poeta nawizuje porednio do tradycji grecko-rzymskiej (artystycznych rozwiza twrcw antycznych), a take do
renesansowych i barokowych poprzednikw. Mona jednak wskaza znaczce rnice w sposobie operowania przez niego motywami i konstrukcjami onirycznymi w porwnaniu z ujciami, jakie stosowali pisarze XVII
stulecia11.
Przedmiotem obserwacji bdzie liryczny dorobek Knianina. Poetyckie
ujcia snu w jego wierszach, a take metaforyczne sensy przywoywanych
przeze onirycznych obrazw i sowne nawizania do owej sfery zostan
scharakteryzowane w piciu grupach tematycznych, oddajcych ich rnorodno. Przy czym celem rozwaa jest nie tyle skrupulatna lokalizacja
zapoycze Knianina od poprzednikw, ile raczej wskazanie, w jaki sposb czsto utrwalone ju przez tradycj schematy ulegay odwieeniu
i mistrzowskiej realizacji pod pirem osiemnastowiecznego poety, stajc si
nonym znaczeniowo i atrakcyjnym od strony warsztatowej skadnikiem
tworzywa literackiego, ujawniajcego, a take wzmacniajcego charakterystyczne rysy jego zrnicowanej stylowo twrczoci. Przy konkretyzacji
i ocenie sposobu operowania przez Knianina sennymi realiami naley
rwnie uwzgldni kulturowy, filozoficzny kontekst epoki, w ktrej y
i tworzy, a take charakterystyczn dla tego okresu wizj wiata oraz koncepcj czowieka, okrelanie jego moliwoci i kompetencji poznawczych.

Bezsenno
Autor Erotykw czy w wierszach w stan z intensywnymi emocjonalnymi i zmysowymi przeyciami bohaterw lirycznych. Na brak snu cierpi w wykreowanym przez niego wiecie czuli kochankowie zmagajcy si
11 O realiach onirycznych zawartych w poezji XVI i XVII wieku, a przede wszystkim
w utworze Somni descriptio Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego, pisze Janusz K. G o l i s k i w rozprawie: Barokowe igraszki z Hypnosem. (Somni descriptio tajemnice snw,
ogrodw, gabinetw...). Ogrd 1994, nr 1, s. 143172.

12*

180

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

z blem i zgryzotami. Zwykle tskni za nieobecn lub utracon osob, darzon intensywnym uczuciem, przejawiajcym si niejednokrotnie w skrajnych reakcjach emocjonalnych. Takie ujcia poetyckie wystpuj najczciej
w utworach podporzdkowanych konwencjom rokokowych drobiazgw,
wdzicznych krotofil rzadko w wierszach z krgu liryki sentymentalnej.
W pierwszym przypadku skala cierpie i alw odczuwanych przez bohaterw w daremnym oczekiwaniu na sen jest nieadekwatna do samej przyczyny trwania w owym stanie. Kochankowie w samotnoci rozpamituj skutki
miosnych postrzaw. Poeta traktuje w wierszach bezsenny czas jako
udrk, ale zarazem przywilej serc czuych, tknitych moc zdradliwego
boka. Niemono dowiadczenia spokojnego snu uznana jest bowiem
w erotykach za jeden ze zwiastunw samej mioci znak rozpoznawczy
tych, ktrzy odwayli si kocha.
Bohaterka utworu Z Safony (E VI, 20) ca noc trawi na zmaganiu si
z ogniem, jaki wzi we wadanie wszystkie jej zmysy.
Ju piknej wiato Dyjanny ganie,
Ju si na niebie koowrt zwija,
Ju sama pnoc przebiega wanie,
Ju i czas mija!
Drczy okrutnie mio mi sroga
I zmysy moje na wskro przejmuje,
Nie majc jednak ulgi, nieboga,
Paam i czuj.
Z Safony (E VI, 20), w. 18

Knianin odda mie sercu udrki kochania, posugujc si tak czsto


stosowan w wierszach metod kontrastu oraz amplifikacji czonych
z mioci stanw emocjonalnych i zachowa, a take przez nagromadzenie
tosamych znaczeniowo wyrae peryfrastycznych12. Rozbudowa krg
sownictwa zwizanego z blem i cierpieniem, aby wyeksponowa si
ognia, ktrym ponie skarca si nieboga, pozostajca we wadaniu srogiej i okrutnej mioci. Silnie nacechowana emocjonalnie leksyka kontrastuje z bezsilnoci dziewczcia trawionego przez czucie. Wedug analogicznej zasady skomponowana zostaa ostatnia strofa utworu, w ktrej
poeta wyjawi jeszcze jeden powd bezsennoci bohaterki. Podejrzewa ona
o zdrad nieobecnego, a wyczekiwanego ca noc sprawc jej cierpie. Dwa
nastpujce po sobie, opatrzone znakami wykrzyknienia, wezwania (Attysie! Zdrajco!; w. 9) skierowane do niewiernego (a przynajmniej podejrze12 Zob. uwagi Teresy K o s t k i e w i c z o w e j powicone preferencjom warsztatowym
Knianina we wczesnej twrczoci: Knianin jako poeta liryczny. Wrocaw 1971, s. 3436.
Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 25.

Bezsenno

181

wanego o zdrad) kochanka wzmacniaj emocjonalne nacechowanie patetycznego, a przez to nieco sztucznego monologu13. Z podnios tonacj
wypowiedzi kontrastuje obraz samotnej, znudzonej i biednej dziewczyny,
tsknie wzdychajcej nocn por. Naznaczone przesad skargi na udrki
kochania odbieraj jej wypowiedzi naturalno i autentyzm.
Knianin konkretyzuje w wierszu dowiadczany przez bohaterk stan
bezsennoci przez wpisanie w liryczny monolog sygnaw upywajcego
czasu. Anaforyczny tok wypowiedzi, konsekwentnie utrzymany w pierwszej
z przytoczonych strof, niczym odgos bicia zegara wyznacza granice kolejnych, dugich faz trwajcej nocy. Wzrokowy i suchowy kontakt bohaterki
ze zmianami zachodzcymi w otaczajcej j rzeczywistoci przynosi zwiastuny mijania pory toncej w mroku. Zamykajca cig wyliczeniowy myl, i
Czas mija!, jest wzmocnion przez znak wykrzyknienia rekapitulacj
czstkowych spostrzee. Sygnay nastpowania po sobie kolejnych momentw nocy, ktra mija dziewczynie w samotnoci, wrd teatralnych nieco jkw i westchnie, kontrastuj ze stanem daremnego, bezwolnego oczekiwania na sen.
W idylli Pczek ry, z Gessnera (I, V), ktrej wczeniejszym wariantem
by wiersz Wianek, z Gessnera (KiM II, 13), a pniejszym Pk ry, z Gessnera (P X, 14), skarg na dotkliwe odczuwanie skutkw zmian, jakie
pociga za sob kochanie, Knianin woy w usta czuego bohatera zniewolonego przez wdziki Dafne. W wypowiedzi skierowanej do Mioci wyzyskane zostay konwencjonalne rekwizyty mitologiczne przeszyte serce,
strzay nasczone jadem. Bohater, wystylizowany przez charakterystyk poredni, postrzega swoje miejsce w wiecie jedynie przez pryzmat sfery
emocjonalnej. W konwencjonalnej rzeczywistoci jego status wyznaczaj bowiem tylko skargi na ognie czucia i udrki po stracie nadziei na wzajemno. Relacjonujc miosn histori, wzdychajcy kochanek przyblia okolicznoci, w jakich spotka Dafne, a jednoczenie rysuje dwa swoje oblicza.
W poetyckiej relacji na zasadzie opozycji zestawiony zosta czas dawnego
spokoju i obecnych rozterek. Mowa tu o nieszczsnych skutkach miosnego
zapau, jakich dozna bohater z chwil ujrzenia nad szemrzcym strumieniem piknej pasterki.
Knianin nie kreli w utworze szczegowego opisu tego miejsca, lecz rysuje wystylizowan estetycznie i emocjonalnie wizj piknego, penego
wdziku zaktka natury. Nie dokonuje topograficznej konkretyzacji ustroni,
w jakiej usytuowany zosta liryczny bohater, lecz poddaje uczuciowej walo13

Zob. spostrzeenia Tomasza C h a c h u l s k i e g o na temat autorskiego, nacechowanego emocjonalnie charakteru interpunkcji stosowanej przez Knianina w dzieach, nad
ktrych wydaniem czuwa: O interpunkcji F.D. Knianina. W: Wobec romantyzmu. Studia
i szkice ofiarowane Profesor Danucie Zamciskiej-Paluchowskiej. Red. M. u k a s z u k,
M. M a c i e j e w s k i. Lublin 2006, s. 6469.

182

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

ryzacji sceneri podporzdkowan rokokowym kategoriom wdziku i delikatnoci. Odtwarza urokliw aur otaczajc w zaktek w odczuciu kochanka rozpamitujcego sw mio do Dafne. Osiga w efekt gwnie
dziki operowaniu epitetami oraz wyraeniami oddajcymi agodne dwiki
(mruczcy strumie, gazie szumic, ptastwo kwili) i akcentujcymi
przyjemno pync z obcowania z pikn przyrod (luby cie, najmilej
snu uy)14. W takim kontekcie bezsenno nabiera charakteru zjawiska
niepodanego, ktre wytrca wzdychajcego ustawicznie kochanka
z bogiej kontemplacji i dowiadczania urokw arkadyjskiego zaktka.
W tej to ustroni, gdzie ptastwo kwili,
Najmilej byo snu przedtem uy,
Teraz (niestety!) od tamtej chwili
Oczu nie mog zamruy.
Pczek ry, z Gessnera (I, V), w. 912

Opozycj przeszoci i teraniejszoci dodatkowo wzmacnia umieszczone w nawiasie sowo, wyraajce porednio tsknot za snem jako przejawem wewntrznej harmonii oraz duchowej i emocjonalnej rwnowagi.
Skargi na nieczuo panny i akcentowanie poczucia odrzucenia
wsptworz wizerunek nieszczliwego adoratora wdzikw piknej Dafne.
W poprzednim wariancie tego liryku motyw snu nie wystpuje. Przytoczony fragment Pczka ry, z Gessnera (I, V) ma odpowiednik tekstowy w strofie, ktra nie zawiera ju skargi na bezsenno wytrcajc lirycznego bohatera z poczucia harmonii i wewntrznego adu. Mowa tu jedynie o braku
odpoczynku i niemonoci odzyskania spokoju:
W tym to ustroniu przedtem najmilj
Sodkiego wczasu mogem zaywa,
Teraz (niestety!) od tamtej chwili
Nie mog wicej spoczywa.
Wianek, z Gessnera (KiM II, 13), w. 912

Podobnie Knianin skonstruowa portret czuego bohatera w utworze


O Elizie (O I, 13), bdcym tekstowym wariantem dwu wczeniejszych wierszy Potucha (E V, 37) i O Korynnie (KiM I, 4). W liryku majcym czcio14 Nie tylko do poezji sentymentalnej, ale take do wczeniejszych, pasterskich utworw
rokokowych Knianin wprowadza pojedyncze, nietworzce caociowych obrazw, konwencjonalne elementy pejzau, ktre czyy si z przestrzeni idylliczn. Wyznacza im funkcj
ta emocjonalnie waloryzowanego przez lirycznych bohaterw. Por. M. C i e s k i: Melancholia i topografia. O niektrych przedstawieniach pejzau w poezji Franciszka Dionizego Knianina. W: I d e m: Pejzae owieconych. Sposoby przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej
w latach 17701830. Wrocaw 2000, s. 120126.

Bezsenno

183

wo zabawny wydwik uj bezsenno jako przykr konsekwencj sprzeczki sprowokowanej przez chimeryczn kochank. Wypowiedziana bezporednio przez bohatera lirycznego skarga na kaprysy tytuowej panny
przyja w wierszu form relacji z bezsennej nocy, spdzonej na rozpamitywaniu przykrego zajcia. Konkretyzacja przyczyny utraty spokojnego snu
ma jednak artobliwe rysy. Jednym z nich jest niezwyka skrupulatno
w liczeniu oznak zoci Elizy, a take swoisty respekt kochanka przed
obiektem tsknych uczu pann, ktr cechuje wyjtkowa zmienno nastrojw:
Cisna wiankiem rczka jej biaa,
Przygryza warg pi razy.
Nie mona byo gniewu odwrci
I baga srogiej nie miaem.
Poszedem smutny z sob si kci
I noc t ca nie spaem.
O Elizie (O I, 13), w. 38

Sowa powitania wypowiedziane przez Eliz i przekazane wraliwemu


kochankowi przez przyjazne oczy dziewczyny traktowane s przeze jako
oznaki wzajemnoci, sodkiej nadziei na zakoczenie sprzeczki. Kocowy
wers utworu (Ale si jutra znw boj, w. 12), ktry zawiera zapowied powtarzalnoci przedstawionych przez bohatera dowiadcze i scen, niezmiennego popadania od smutku do sodkiej nadziei, wytrca owe ale
i skargi z powanej tonacji relacje midzy kochankami nabieraj charakteru swego rodzaju gry miosnej.
Bohaterowie rokokowych lirykw Knianina z upodobaniem mwi
o doznawanych dniem i noc blach i udrkach, ktre bior ich we wadanie wraz z poddaniem si sile uczu. I chocia chwile radoci rwnowa te
zgryzoty, traktuj mio jako cik prb si dla swych zmysw i ducha.
W przywoywanym wielokrotnie w utworach katalogu stanw i zachowa
zwiastujcych zakochanie poeta kojarzy zwykle bezsenno z cieniami serdecznego czucia. Nieco inn waloryzacj opatrzy ten charakterystyczny
schemat kompozycyjny w Ofierze mioci (E V, 13). Tym razem wszystkie dowiadczenia kochajcego i blaski, i cienie zostay dowartociowane, ale
mona tu dopatrzy si swoistej gry poety z zastosowan konwencj. Poszerzajc bez miary katalog cierpie traktowanych jako przywilej zakochanych,
Knianin odbiera wypowiedzi naturalno i powag. I wanie taka strategia
przyjta przez autora decyduje o humorystycznym nacechowaniu oraz wydwiku udrk, ktre spadaj na czowieka z chwil zaznania mioci i ktre w poczuciu szczcia znosi z heroicznym spokojem:

184

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Mia mi dla ci jest melancholija


I roztargnienie mej myli,
Twj obraz sen mi wybija,
Ktry w niespaniu czujna mio krli.
Ofiara mioci (E V, 13), w. 1720

Mwicy o sobie z ciepym, artobliwym dystansem jeniec rozkochany


poddaje bezsenno podobnie jak niemajcy niemal koca cig trapicych
go i wabicych katuszy emocjonalnej waloryzacji. Nie traktuje braku
snu jako srogiej udrki, lecz wraz z innymi cierpieniami uznaje za mi sercu ofiar skadan piknej Kloryndzie. Peryfraza Twj obraz sen mi wybija
bardzo zwile oddaje stan bezsennoci, kojarzc jego przyczyn z uporczywym przyzywaniem mylami ukochanej osoby, uzyskujcym zmysowy odpowiednik w konkretyzacji portretu wybranki.
Los podobny do wielu czuostkowych kochankw, ktrych skargi poeta
uczyni kanw licznych wierszy, podzielili take bohaterowie utworu Dwaj
pasterze (E X, 29)15. Ich historia zostaa zrelacjonowana w owym utworze.
Modziecy wzdychajcy do Tymoryny i Temiry z chwil dowiadczenia nieznanego im wczeniej uczucia, niepomni na swe pasterskie obowizki, cierpliwie znosili troski i strapienia. Trwajc w bezsennym stanie, poznali dotkliwe skutki mioci:
Z miych igraszek i zabaw po chwili
Wntrznym si ogniem oba zapalili.
[...]
Dopiero nowy czu poczli skutek:
Zgryzot, bole, niepokj i smutek.
Nie zna snu jeden i drugi skotopas,
Trzoda ich sobie bka si samopas.
Dwaj pasterze (E X, 29), w. 2324, 3740

W sposobie, po jaki sign Knianin, by odda si miosnych pomieni,


ktre zawadny pasterzami i zabray im sen, mona by dopatrywa si kolejnego przeksztacenia zadawanych przez Kupidyna serdecznych ran,
15

Nie znajduje uzasadnienia sugestia Stanisawa P a l u c h o w s k i e g o, jakoby pod


postaciami obu pasterzy kryli si przyjaciele-poeci (Knianin i Zabocki w stosunku do siebie
i dworu Czartoryskich. W: Sprawozdanie Dyrekcji c. k. gimnazjum V we Lwowie za rok 1907.
Lww 1907, s. 12). Wiersz nie zawiera ani imiennych, ani porednio wyraonych sygnaw,
dajcych podstaw do takiego przypuszczenia. Trudno w kadej uwadze o bliskich relacjach
midzy bohaterami lirykw upatrywa aluzji do przyjani Zabockiego i Knianina
przykadem fragment utworu Dwaj pasterze (E X, 29): Jeden drugiemu swe myli otwiera, /
Jeden drugiego podwiga i wspiera (w. 1112).

Bezsenno

185

funkcjonujcych w lirykach autora Erotykw na prawach konwencji. A jednak poeta z waciwym sobie humorem i artobliwym dystansem wobec tradycyjnych uj obnaa w schemat trzewym, zdroworozsdkowym wyjanieniem:
Mniemali, e to sprawi boek ktry,
Ale to raczej by pocig natury;
Natury, mwi, co w podobnej mierze
Umie zapala krle i pasterze.
Dwaj pasterze (E X, 29), w. 2528

Knianin osign w utworze efekty komiczne, zestawiajc na zasadzie


kontrastu posunite prawie do groteski objawy zakochania u modziecw,
majcych niczym pniej Pawe i Gawe u Fredry skrajnie odmienne
temperamenty:
Gorcy Fronton zbytnie si zapali:
Omdlewa, locha, skary si i ali.
[...]
Denis potulny czu wicej ni kwili:
Miesza si, trudzi i na prno sili.
Dwaj pasterze (E X, 29), w. 4142, 4546

Wymienione w jednolitym toku wyliczeniowym oznaki mioci nadaj


owemu uczuciu znamiona dotkliwej choroby. artobliwy wydwik amplifikacji szczeglnie wyrazicie ujawnia si przy zderzeniu tak wyolbrzymionych, trudnych do opanowania i uzdrowienia objaww zakochania z powan tonacj pocztkowej, cakiem serio dokonanej prezentacji modziecw
yjcych w zgodzie i przyjani. Z doz ciepego humoru, wzmocnionego
przez zwizo i lapidarno wypowiedzi, Knianin uj rwnie nieoczekiwany epilog caej historii swoistego studium dwu przypadkw nagego
zakochania si i rwnie szybkiego odkochania:
C czyni Fronton? Zdanie swe odmieni,
Pozna Klimen i z ni si oeni.
Denis za na swej zraony pasterce,
Przesta si kocha i uzbroi serce.
Dwaj pasterze (E X, 29), w. 4952

Wrd licznych dolegliwoci, ktrych dowiadczyli obezwadnieni niemal przez mio pasterze, znalaza si i bezsenno. Mona podejrzewa, i
w tym stanie trawili rwnie dugie godziny kochankowie, ktrzy w lirykach Knianina kieruj swe ale i skargi do wiernych, nocnych suchaczy,

186

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

janiejcych na nieboskonie. Ksiyc i gwiazdy z racji swych symbolicznych


konotacji patronuj bowiem nie tylko ludzkim tsknotom, skrywanym mylom i pragnieniom, ale take marzeniom sennym.
W przywoywanych dotd utworach Knianin nie penetrowa stanu
bezsennoci z psychologicznego punktu widzenia, nie czyni kanw rozwaa wzbogacajcych duchowy rysunek postaci. Traktowa w stan raczej
jako swoisty rekwizyt poetycki jednoznaczny atrybut zakochanych, ktry
nie wymaga dookrelenia ze wzgldu na przypisany mu, w gruncie rzeczy,
instrumentalny charakter. W tym kontekcie take sama bezsenno nabiera znamion jedynie konwencjonalnego elementu wsptworzcego sceneri
dogodn dla skarg i alw jecw Dyjony. Przy caej zoonoci skrajnych odczu, jakich dowiadczaj dusze i ciaa kochankw, maj oni na
tyle siy i trzewoci, by mylowo obj doznawane stany. Potrafi je nazwa i zhierarchizowa. Trudno wic w ich przypadku mwi o entuzjastycznym zachyniciu si owym czuciem. Brak w ich wypowiedziach
i dziaaniach niepewnoci i spontanicznoci. Znaj przyczyn swego pooenia, a dokadne skatalogowanie moliwych objaww, reakcji i gestw
zwizanych z ogniem mioci nosi wyrane lady logicznie spjnego mylenia. Skutkiem spitrzenia w utworach skrajnych uczu i dozna kochankw staje si artobliwa, cechujca si ciepym humorem, tonacja
owych lirykw, tak charakterystyczna dla anakreontycznego nurtu poezji
rokokowej16.
Jako efekt dokuczliwej choroby, ktra niespodziewanie pokonawszy
zbroj cierpliwoci i puklerz mocnej staoci ogarnia ciao, zmysy
oraz dusz, odczuwa take bezsenno bohater liryczny tsknicy i wzdychajcy do Korynny w wierszu Niespokojno (E III, 2). w stan to wanie
mioci skutek. A jednak w tej wypowiedzi lirycznej mona uchwyci pewne odmienne rysy, odrniajce nieco monolog bohatera od utyskiwa in16 W artobliwej tonacji utrzymana bya rwnie ocena Erotykw w dwu wierszach Jzefa
Epifaniego Minasowicza, ktremu dzieo to przypado do gustu. W utworze O Erotykach
Franciszka Dionizego Knianina Kupidyn, widzc modego poet, wesoego Knianinka, tumaczy si: Nie zbdziem (do rzecze), tkliwe w pieniach sowa / wiadcz, e dusza w tobie Anakreontowa (w. 1314). W drugim wierszu autor dowcipnie uj tematyk obszernego cyklu poetyckiego oraz aluzj do niesusznej krytyki modego literata i jego dziea:

Kto, nie wiedzc, co ksiki tytu Erotyki


Znaczy, mia ka autora midzy heretyki.
Ja to syszc: Jake twa rzek myl jest zdrona!
O mioci to ksika bliniego nabona.
O tyche, w. 14

J.E. M i n a s o w i c z: Zbir mniejszy poezji polskich drobniejszych albo Suplement do Zbioru


wikszego rytmw jego ojczystych, wydanego w II tomach, a w IV czciach w Warszawie R.P.
17551756. Przydane s na kocu aciskie tego autora poezje. Warszawa: Nakadem i drukiem
Michaa Grlla, 1782, s. 20.

Bezsenno

187

nych postaci mwicych o swych uczuciach w licznych utworach zebranych


w Erotykach.
Czas mi jest nudny, sen z oczu odbiega,
dza mi trapi, bl skryty dolega,
Myl roztargniona, nic zgoa nie bawi,
Dusz mi tsknota trawi.
[...]
Dla ciebie pokj straciem.
Niespokojno (E III, 2), w. 2932, 40

Knianin dy w wierszu do uchwycenia znamion mioci przez wskazanie skutkw, jakie pociga za sob to uczucie w sferze emocjonalnej i mentalnej. Dowiadczajcy niespokojnoci serca bohater cierpi, trwajc w stanie bezsilnoci. Odczuwa smutek i tsknot, nud i podanie, lki
i pragnienia. Wraz ze spokojem zahartowanego serca utraci te dobrodziejstwo snu. W jego skardze na samotno, drczce go lki i rzewliwo, a take w przekonaniu o daremnej nadziei na wzajemno uwag
zwraca jednak elegijny smutek i bezsilno, ktre przekraczaj ramy rokokowej, zabawowej konwencji.
Motyw bezsennoci Knianin wyzyska rwnie w innych wierszach
pozbawionych motywu mocowania si bohaterw ze skrajnymi emocjami,
przebiegajcego przy wicie strza Kupidyna. W utworach o spokojniejszej, bardziej wyciszonej tonacji poeta niejednokrotnie czy w stan ze
wzruszeniem, lirycznym niepokojem ujmujcym naturaln agodnoci
i stumieniem sprzecznych reakcji. Znikaj egzaltowane, patetyczne gesty,
teatralne pozy i kania kochankw. Bezsenne chwile upywaj bohaterom
na wspomnieniach i tsknocie. W tak emocjonalnie nacechowanej scenerii
utyskiwania na brak snu pojawiaj si w utworach, w ktrych mowa
o utracie kogo bliskiego lub o nieobecnoci czy oddaleniu kochanej
osoby.
W jednej z poetyckich relacji z wdrwki wrd rodzimych realiw
Z podry (E V, 26) Knianin czy w wypowiedzi lirycznego bohatera
przywoane na zasadzie retrospekcji dawne momenta radosne z obecn,
dotkliwie odczuwan tsknot za blisk osob: Dzie mi tsknot i noc
kada pdzi (w. 8). Posta dowiadczajca bezsennoci, chocia waloryzuje
dodatnio przeszo, to jednak nie przeywa jej na nowo. Z alem tylko
przywouje zapamitane obrazy ma przy tym pen wiadomo czasu,
ktry min. Nadzieje czone przez lirycznego bohatera z przyszoci nie
odbiegaj te od wrae, jakich dane mu ju byo zazna. Prba oswojenia
majcego nadej czasu czy si wic w utworze z dokadn penetracj,
konkretyzacj zjawisk ju poznanych i dowiadczonych w celu uchwycenia

188

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

i wyodrbnienia tych podanych. W zastosowanej przez Knianina strategii kochania sfera wyobrae i odczu zwizanych z mioci zostaa w pewien sposb pozbawiona spontanicznoci, niepowtarzalnoci, a take uroku
niepewnoci.
Dc do zrnicowania wierszy w obszernym cyklu lirycznym, Knianin odpowiednio modelowa sceneri i okolicznoci, w jakich bohaterowie
wierszy mwili o swych uczuciach i przeyciach, jak rwnie jzykowy
ksztat ich wypowiedzi. Przejawem owych zabiegw warsztatowych jest
stylistyczne cieniowanie utworw. W wierszu Tren aosny (E I, 34) poeta
podporzdkowa monolog lirycznego bohatera tonacji aobnej, mowa tu
bowiem o bezsennych dniach i nocach upywajcych na opakiwaniu lubej Zosie: Chwile mi dzienne i chwile senne / Czas spychaj niemiy
(w. 4142). W tsknym westchnieniu kochanka Nie masz mej lubej Zosie (w. 4) niczym echo pobrzmiewa fraza zamykajca epitafium dedykacyjne poprzedzajce Treny Jana Kochanowskiego. Wprawdzie Knianin
poczy utrat panny z wyrokiem boskim, jednak w poetyckiej wypowiedzi nie odwoa si do chrzecijaskiej wizji nieba, lecz pozosta w krgu
wyobrae mitologicznych. Nadziei na ponowne ujrzenie ukochanej kaza
bowiem nieszczliwemu bohaterowi upatrywa w nawiedzeniu wiata
podziemnego. Niezbyt trafnie zreszt Knianin dookreli to miejsce, gdy
jasne niebo i szczliwych grono, z ktrymi zostaa powizana opakiwana w wierszu Zosia, naleaoby raczej poczy z elizejskimi kami,
a nie z mrocznym Tenarem.
Rozpamitywanie w poetyckiej skardze alu odczuwanego po stracie
drogiej sercu osoby wie si z eksponowaniem uczucia samotnoci i tsknoty. Wraenie nieustannego trwania bohatera w bezsennoci odda Knianin przez paraleln konstrukcj skadniow. W jej obrbie, odwoujc si
do wrae wzrokowych, nakreli kilkoma rysami poetycki obraz dnia opromienionego blaskiem soca oraz nocy rozjanionej ksiycow powiat.
Ponadto, zastosowa powtrzenie nieodparcie wywoujce wraenie, i bohater permanentnie, caymi dniami i nocami, owadnity jest myl o utracie kochanej osoby. Wyrana przesada w okazywaniu alu, a take desperacja bohatera, posunita a do myli o wasnej mierci, w duej mierze
odbieraj tym skargom znamiona naturalnoci. Teatralna, udramatyzowana
poza, demonstracyjne gesty i zy, ktre do pewnego stopnia mona potraktowa jako jednoznaczne rekwizyty poetyckie, decyduj o silnej konwencjonalizacji wizerunku bohatera.
Take Orfeusz, nim dowiadczy snu w utworze zamykajcym drug
edycj poetyckiego cyklu Knianina, wielokrotnie we wczeniejszych
alach bola nad niemonoci doznania jego dobrodziejstwa. Nie majc
ju siy do dalszego okazywania cierpienia i opakiwania utraty Eurydyki,
w chwili bezsilnoci i rozpaczy w alu XXI zatytuowanym Wychodzi z ja-

Bezsenno

189

skini17 (I red. al XXIII) z wyrzutem skierowa do snu pen dramatyzmu


skarg, a zarazem prob naznaczon blem posunitym do skrajnoci18:
Sen tylko jeden dla strapionych miy.
Mimo ez tylu i ty mi porzuci!
Ratuj na chwil, by przynajmniej siy
Dla alu wrci.
al XXI. Wychodzi z jaskini, w. 1316

Bezsenno wraz z alem i zami niezmiennie towarzyszy w poetyckim


cyklu najczulszemu z ludzi. Z niej te uczyni Knianin kanw kompozycyjn jedenastego utworu, zatytuowanego Bka si po nocy (I red.
al XIV). Samotnie wdrujcy w ciemnociach Orfeusz poddaje emocjonalnej i zmysowej percepcji otaczajcy go wiat pogrony w mroku i ciszy.
Nasuchuje, co dzieje si wok, wychwytujc dwiki dochodzce z upio17

W drugiej, skrconej i poprawionej edycji alw Orfeusza nad Eurydyk Knianin


oprcz dedykacji (Do Franciszka Mikoaja Zabockiego) opatrzy tytuami take czternacie
spord dwudziestu dwu utworw tworzcych funeralny cykl, lecz nie przyj jednolitej zasady. W dziewiciu lirykach ich funkcj peni informacje o losach i etapach wdrwki mitycznego bohatera al IV. Co byo szczciem, al XI. Bka si po nocy, al XIV. Idzie do lasw,
al XV. Wchodzi w jaskini, al XVI. Bka si w jaskini, al XVIII. Odwaa si i do piekw,
al XIX. Wsparszy si o gaz, ukada sobie, co powie przed Plutonem, al XXI. Wychodzi z jaskini. Jeden tytu podaje tre wiersza powiconego onie Orfeusza al XVII. Wyobraa Eurydyk za Styksem, a pi innych to samodzielne formuy, wskazujce adresatw lirykw lub
podjt w nich problematyk al I. Do Przyjaci, al III. Warkocz Eurydyki, al VII. Do Jowisza, al XX. Do Lutni i al XXII. Sen. Osiem pozostaych utworw autor opatrzy tylko
nazw al i numerem w obrbie cyklu al II, al VVI, al VIIIX, al XIIXIII. W spisie
treci (Regestrze) umieszczonym na kocu pierwszego tomu Poezji Knianin skrci tytuy
aobnego cyklu i dedykacji (ale Orfeusza, Do Franciszka Zabockiego), poszerzy je natomiast w dwch utworach (al XVII. Wyobraa Eurydyk za Styksem, rzek piekieln, al XXII.
Sen Orfeusza). Tytuy figuruj rwnie przy trzech wierszach, ktre ich nie maj w obrbie
tomu (al VI. Zgon Eurydyki, al XII. Wschd soca, al XIII. Jawor). Pisarz zapewne sam
sporzdzi Regestr podobnie jak uczyni to w Poezjach rk wasn pisanych. O ladach
aktywnego udziau Knianina w nadaniu trzytomowej edycji ostatecznego ksztatu pisze
A.K. G u z e k: Franciszek Dionizy Knianin (17501807). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1.
Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992, s. 573574.
18 Trudno zgodzi si z opini Wacawa B o r o w e g o, i ale Orfeusza nad Eurydyk to
obfite wariacje (chodne zreszt) motyww czarnoleskiego arcydziea (Knianin. W:
I d e m: O poezji polskiej w wieku XVIII. Nota historycznoliteracka Z. G o l i s k i, posowie
Z. S t e f a n o w s k a. Warszawa 1978, s. 254). W niejednorodnym gatunkowo, lirycznym cyklu poeta nie tylko nawiza do funeralnego dziea Jana Kochanowskiego, ale harmonijnie
poczy odwoania do historii mitologicznej i tradycji biblijnej, do przey Zabockiego po
mierci ony, a take do wasnych odczu jako wiadka rozpaczy przyjaciela i uczestnika
jego cierpienia. Przeywajcy i czujcy bohater aobnego dziea to posta plastyczna i sugestywna. Zob. J.M. D b r o w s k a: wiat wartoci czowieka czuego. ale Orfeusza nad Eurydyk Franciszka Dionizego Knianina. W: Wiek Owiecenia. T. 19: Owiecenie pnocne.
Warszawa 2003, s. 139160.

190

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

nej wsi szczekanie psw i pohukiwanie puszczyka. Jego wypowied, adresowana w pocztkowej partii wiersza do nocy, a w kocowej do ksiyca,
niczym klamra spina wypeniony skargami bezsenny czas. W nawizujcej
do mitologii personifikacji snu matki Knianin skoncentrowa uwag nie
na metaforyzacji obrazu, lecz (jak czyni to rwnie w innych utworach) na
zachowaniu uosobionego zjawiska19. Dziki temu powstaa plastyczna wizja
Nocy otulajcej wiat milczeniem niczym cieniem skrzyde.
Nocy, snu matko! ty pod swoje cienie
Powszechne tulisz milczenie.
Czeladka ziemi, o swj byt troskliwa,
Pod twoim skrzydem spoczywa.
Darmo mi, niosc trunek ycia miy,
dasz pokrzepi mde siy.
al XI. Bka si po nocy, w. 16

Cisza towarzyszca mrokom dla innych jest czasem zasuonego spoczynku po trudach dnia nie pokrzepia jednak i nie podnosi na duchu
ma Eurydyki, trawionego przez silne emocje. W niezbyt moe udany
artystycznie, ale za to bardzo skonkretyzowany, obrazowy sposb odda
Knianin bezsenno dotkliwie odczuwan przez bohatera.
al, co mi gorzk boleci oddycha,
Sen z oczu zami wypycha.
Zarwno kae twe przyjmowa cienie,
Jak dzienne soca promienie...
al XI. Bka si po nocy, w. 710

Stan bezsennoci uj poeta jako swoiste mocowanie si z alem, ktry


ofiarowujc zy, odbiera wraz z nimi dobrodziejstwo spokojnego snu. Przez
apostrof zamykajc utwr Knianin ponownie skierowa uwag czuwajcego noc bohatera na jedno ze zjawisk wiata, ktry otacza go w ciemnociach. Tym razem na tle nieprzeniknionego mroku wyeksponowa srebrzyst powiat ksiyca. Natomiast w pierwszej strofie nastpnego,
dwunastego utworu funeralnego cyklu (I red. al XV), posugujc si metod kontrastu, zastpi tak zarysowany jasny obraz wizj chylcej si ku
kocowi nocy, po czym znowu rozwietli szare barwy zapowiedzi nadejcia witu. Naprzemienne operowanie blaskiem i cieniem prowadzi do oywienia, zdynamizowania scenerii, w ktrej Orfeusz zmaga si z blem, cierpieniem i bezsennoci.
19 Por. T. K o s t k i e w i c z o w a: Czowiek i walka namitnoci. Alegoria i personifikacja
jako rodki przedstawiania dziaa ludzkich. W: E a d e m: Horyzonty wyobrani. O jzyku poezji czasw Owiecenia. Warszawa 1984, s. 131135.

Morfeja wdziczne ponty

191

Ju noc opada, ju dnieje.


Soce za chwil powrci,
Ze snu szczliwych przecuci
I wiat si cay rozmieje.
al XII, w. 14

Trwanie bohatera w bezsennoci Knianin odda sownymi znakami


odmierzania czasu. Jego upyw na granicy dnia i nocy sygnalizuje powtrzenie sowa ju, oddzielajcego wyranie sfer odchodzcej ciemnoci
i mroku od jasnych promieni sonecznych. Rado natury i ludzi budzcych
si ze spokojnego snu dodatkowo podkrela elegijny smutek Orfeusza,
ktry ani noc, ani dniem nie dowiadcza tego bogiego stanu. Z dala od
wiata, w samotnoci rozpamituje swe nieszczcie, podobnie jak inni
czuli, wraliwi, najczciej pokrzywdzeni przez ycie bohaterowie liryki
sentymentalnej, odczuwajcy bolenie swe wyobcowanie, utrat bliskich lub
brak wzajemnoci ze strony kochanych osb.

Morfeja wdziczne ponty


Bohaterowie wielu lirykw zamieszczonych w Erotykach, gdy jest im ju
dane dobrodziejstwo snu, wanie w sferze onirycznych marze dopeniaj
miosne uniesienia przeywane na jawie, czciej jednak rekompensuj ich
niedostatek. Zmysowa a zarazem rozkoszna i agodna aura przypominanych lub relacjonowanych partnerkom snw, okrelanych konwencjonalnym epitetem lube, oraz odbiegajce od dziaa na jawie zachowania kochankw staj si w nierealnym wiecie rdem niezwykle intensywnych,
przyjemnych dozna emocjonalnych. Podobnie jak w poezji barokowej
szczeglnie miosnej senne obrazy staj si wwczas znakiem poczucia
wolnoci, a niekiedy ucieczki od rzeczywistoci, w ktrej wraliwym
i czuym kochankom niezmiennie towarzyszy poczucie niespenienia20.
W onirycznej rzeczywistoci, nawet bez szczeglnego zabiegania o wzgldy
darzonych uczuciem panien, liryczni bohaterowie doznaj niejednokrotnie wrae niedostpnych na jawie. By dowiadczy spenienia pragnie, przenosz si
w sfer przychylnego im, cho nierealnego wiata. Sny uzyskuj wwczas pod
pirem Knianina charakter projekcji marze snutych na jawie21. Zjawiskiem
20

Por. spostrzeenia Pawa S t p n i a na temat realiw onirycznych w erotyce barokowej (Jana Andrzeja Morsztyna sny o marnoci. Polonistyka 1993, z. 1, s. 11). Zob. rwnie
uwagi Janusza K. G o l i s k i e g o w pracy Barokowe igraszki z Hypnosem..., s. 154155.
21 Realizowanie przez lirycznych bohaterw marze o zmysowym przeyciu mioci
w rzeczywistoci onirycznej moe wskazywa na zwizki z petrarkizmem. Zob. J. K o t a r -

192

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

znamiennym w tego typu rozwizaniach jest fakt, i poeta nie daje bohaterom przyzwolenia na swobodne fantazjowanie mona nawet powiedzie,
e ich marzenia speniajce si w snach rekompensuj tylko brak spenienia
na jawie. Poddane s intelektualnej kontroli oswojone nie ami zasady
prawdopodobiestwa. Moment przebudzenia, a wraz z nim powrt do rzeczywistoci (wiata przedstawionego utworu), wytrca kochankw z aury
przyjaznej marzeniom i rodzi rozczarowanie. Taki wanie schemat kompozycyjny, zasadzajcy si na skontrastowaniu jawy i snu, Knianin kilkakrotnie zastosowa w swych wierszach.
W utworze Sen podchlebny (E II, 12) ju uyty w tytule epitet pozytywnie wartociuje doznania bohatera, ktry ni o Kloryndzie. Analogiczn
funkcj peni oddanie stanu odrywania si od rzeczywistoci przez zastosowanie peryfrazy. Naznaczona uczuciow waloryzacj, czuoci oraz zmysowym urokiem wdziczna ponta staje si pocztkiem snu jasnego,
przyjaznego i kojarzona jest przez lirycznego bohatera z pozytywnymi doznaniami emocjonalnymi. Nie wartociuje on jednak dowiadczonych we
nie zmysowych wrae w trakcie ich powstawania i przeywania, lecz
z dystansu uwarunkowanego powrotem do rzeczywistoci na jawie. Dzielc
si onirycznymi doznaniami z kochank, porednio nadaje swej relacji charakter wyznania miosnego. Jak w wielu innych utworach Knianina mamy
tu do czynienia ze snem opowiadanym, a zatem skonkretyzowanym przez
obrazowe konstrukcje, bdce rezultatem penej, mylowej kontroli nad
realiami onirycznego wiata. Nie towarzyszymy natomiast bezporednio kochankowi oraz innym postaciom w samym nieniu, tzn. zmysowym postrzeganiu i spontanicznym przeywaniu fantazyjnych wizji. Knianin w duej mierze trzyma na wodzy wyobrani lirycznych bohaterw swych
wierszy. W snach tkliwych i wraliwych kochankw zamkn emocjonaln
i zmysow esencj szczcia oraz marze, nie kierujc jednak imaginacji
w stron fikcyjnych obrazw, cakowicie wyamujcych si z wizji wiata realnego lub z metaforycznych obrazw utrwalonych w tradycji kulturowej.
W przywoanej uprzednio poetyckiej relacji ze snu lubego utrwalone
zostay przede wszystkim wraenia wzrokowe, gdy bohater odtwarza zapamitany obraz portret kobiety kuszcej go swymi wdzikami. Uroki ciaa
s k a: Petrarkizm. W: Sownik literatury staropolskiej. (redniowiecze Renesans Barok). Red.
T. M i c h a o w s k a przy udziale B. O t w i n o w s k i e j, E. S a r n o w s k i e j - T e m e r i u s z. Wrocaw 1990, s. 563. By moe, i Knianin pozostawa pod wpywem rodzimej
recepcji utworw woskiego liryka w XVI i XVII wieku, ale zapewne jak stwierdza Teresa
K o s t k i e w i c z o w a musia zna dziea autora Il Canzoniere. Jest to widoczne, zdaniem badaczki, nie tylko w Tryumfie mioci (parodystycznym ujciu pierwszej czci woskiego poematu), ale take w caych Erotykach. Ponadto obaj twrcy bardzo podobnie dokonali
krytycznej oceny swej liryki (Echa Triumfw Petrarki w poezji staropolskiej i owieceniowej.
Pamitnik Literacki 2004, z. 3, 139144).

Morfeja wdziczne ponty

193

Kloryndy stay si we nie nie tylko przedmiotem estetycznie ukierunkowanego zachwytu, ale take rdem przyjemnych dozna nacechowanych
agodnym erotyzmem nciy bohatera, przycigay jego zmysy, niewoliy
serce i myli, zyskujc nad nim niemal magiczn moc. Zwiastunem tej ostatniej Knianin uczyni wykrzyknienie przebg!, ktrego sens czcy
zdziwienie z zachwytem i emocjonalna warto s zasadne tylko z perspektywy jawy, rzeczywistoci, w ktrej bohater liryczny, wiadomy utraty
zudnego obrazu, odtwarza zapamitane realia, precyzujc wyzwalane przez
nie doznania zmysowe. Zwracajc si do Kloryndy, przyblia jej nione obrazy i czce si z nimi wraenia. O sile owego przeycia wiadczy to, i nawet po przebudzeniu kochanek pozostaje pod wpywem silnych emocji:
Ty, o Kloryndo! ty askawym okiem,
Rzucia na mnie, a ja ywym krokiem,
Skoczywszy do ci, przebg! bez pamici
W czuciu najtkliwsze utopiem chci.
[...]
Spez rbek, a pier, na p odsoniona,
Wzrok pocigaa do nienego ona.
Skromn niemiao zwyciyem, a twe
Trudne zbyt serce zdao si mi atwe.
Co za moc twarzy, co za powab rki,
I co nad sercem twoje mog wdziki!
Jakie da mog lice, piersi, usta,
Wszystkie mj umys ogarny gusta.
Sen podchlebny (E II, 12), w. 912, 1724

Widziana we nie kochanka wabia bohatera wzrokiem i swymi urokami


niczym magiczn si. Skala oddziaywania zmysowego obrazu zostaa zaakcentowana przez amplifikacj w ostatniej z przytoczonych strof. W opisie
Kloryndy poeta wyzyska konwencjonalne ju w drugiej poowie XVIII wieku detale, ktre stanowiy kanw renesansowych, a szczeglnie barokowych
poetyckich portretw kobiet (wosy, oczy, lica, piersi, usta). Knianin oywi
take nieco ten wizerunek, akcentujc, podobnie jak czynili to siedemnastowieczni autorzy poematw romansowych i kunsztownych erotykw, niezwykle zmysowy aspekt, niemal erotyczny magnetyzm miosnego spojrzenia i kobiecego ciaa nienego ona i piersi na p odsonionej22. Nie
tyle bowiem sama uroda Kloryndy, ile wywoany przez ni psychiczny
i emocjonalny stan bohatera, a take zmysowe pobudzenie, w jakie zosta
22 Zob. D. O s t a s z e w s k a: Posta w literaturze. Wizerunek staropolski. Obrazy konwencje stereotypy. Katowice 2001.

13 Na ziemskich...

194

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

wprawiony nicy kochanek, decyduj o silnym zdynamizowaniu nakrelonego w wierszu, upoetyzowanego portretu panny. Obrazowym, metaforycznym odpowiednikiem miosnego zachwytu s tu zblione znaczeniowo
okrelenia oddajce nie duchowe, wewntrzne walory kochanki, lecz powab
i urok jej ciaa: moc twarzy, najtkliwsze chci, rozkoszne sodycze,
tysic pociech. Ich dobr wiadczy o tym, i poeta konsekwentnie dy
nie tyle do oryginalnej metaforyzacji, ile do wzmocnienia nazywanych przez
nie zmysowych wrae bohatera. w efekt osiga, operujc sownictwem
silnie nacechowanym emocjonalnie, lecz nalecym do konwencjonalnego
kanonu.
Niedostpna w realnym wiecie kobieta w sennym marzeniu darzya kochanka wzajemnoci. Dawaa przyzwolenie na admirowanie wzrokiem swego cielesnego czaru. Knianin zaakcentowa w jej portrecie finezyjn, a zarazem niewinn zmysowo, umiejtnie wydobywajc w poetyckim rysunku
przyzwolenie i wstyd, jakimi rwnoczenie emanoway urocze detale twarzy: oczki najmniej obojtne, pomie na twarzy i umkliwe wargi.
Wykadnikiem przychylnych relacji midzy bohaterami s w liryku oczy.
W miosnych wierszach tego twrcy wanie zmys wzroku staje si gwnym rodkiem porozumienia midzy partnerami, drog przekazywania erotycznych wrae, ktre staj si podstaw dozna emocjonalnych23. Nie bez
znaczenia pozostaj rwnie wyzwalane przez oczy symboliczne konteksty
czce je z mioci w licznych erotykach barokowych (m.in. Jana Andrzeja Morsztyna, Szymona Zimorowica) wanie z ognistych i wojennych
oczu kobiecych Kupidyn wypuszcza strzay24. Take symbolika wosw i ust
detali urody bardzo czsto wyzyskiwanych w poetyckich portretach kobiet czy si z mioci oraz si erotycznego pocigu, zniewalajcego
mczyzn w sposb niemal magiczny.
Pocaunek, traktowany przez kochanka jako spenienie skrywanych na
jawie pragnie, nie dopeni si jednak w sennym marzeniu liryczny
bohater tylko wzrokiem dotyka i pieci pikn pann. Nieoczekiwanie
z onirycznej namiastki szczcia wyrwa go bowiem moment przebudzenia,
przynoszc rozczarowanie i wzmagajc tsknot za senn uud:
A oto biedny, ledwom si przewrci,
Straciem wszystko, kiedym si ocuci.
[...]
Ledwo me oczy Morfeusz rozklei,
Ch mi zostanie tylko bez nadziei.
Sen podchlebny (E II, 12), w. 2728, 3132
23 Zob. T. K o s t k i e w i c z o w a: W krgu serca i czucia. W: E a d e m: Horyzonty wyobrani..., s. 181.
24 Por. przypis 23 w rozdziale pierwszym.

Morfeja wdziczne ponty

195

Wykreowana w utworze rzeczywisto ma wszelkie znamiona miejsca


uroczego25. Nie decyduje o tym jednak, jak w dziele Stanisawa Herakliusza Lubomirskiego Somni descriptio, konkretyzacja niezwykych, fantastycznych realiw onirycznych, elementw wsptworzcych wiat, do ktrego
liryczny bohater przenis si wraz z zaniciem, lecz emocjonalne dowartociowanie jego zmysowych dozna26. Pierwszym zwiastunem wskazanej
oceny jest poprzedzajca relacj ze snu bardzo kunsztowna i plastyczna
konkretyzacja pory, w ktrej kochanek zagbi si w nierealny wiat. Knianin zarysowa granic nocy i dnia, wyzyskujc gotowy schemat obrazowy,
zbudowany na kanwie realiw mitologicznych. Mimo wyzyskania konwencjonalnego tworzywa opis momentu bezporednio poprzedzajcego nadejcie snu cechuje dua plastyczno, waloryzujca estetyczne aspekty utrwalonego obrazu. W poetyckim opisie pora tu przed zaniciem bohatera
lirycznego urzeka barwnymi rysami, ktrych konkretyzacja i kontemplacja
wynika przede wszystkim z zachwytu nad piknem wiata.
Z utrwalonym przez zmys wzroku, urzekajcym obrazem nieba ju
opromienionego przez blask jutrzenki bohater przenosi si w przyjazn sfer oniryczn. Take sam sen, zanim zosta opowiedziany przez wielbiciela
wdzikw Kloryndy, uzyska pozytywn ocen. Jej znaczeniowym odpowiednikiem s peryfrastyczne okrelenia bogich dowiadcze bohatera.
Przywoane w drugiej strofie lube menie, wdziczna ponta i podany stan cz si z przyjemnymi doznaniami, a ich uoglnieniem czy
te konkluzj jest wyznanie: Czu si mi dao ukontentowanie (w. 8).
Emocjonalne dowartociowanie iluzorycznego przeycia oraz wiata,
w ktrym miao miejsce, sygnalizuje uyty przez Knianina epitet biedny,
penicy funkcj samooceny kochanka nieoczekiwanie wyrwanego z rozkosznego snu, niemal natychmiast przeciwstawionego jawie. Powrt do rzeczywistoci wie si z utrat wszystkiego. Nietrway i zudny charakter
sennego obrazu oraz przey lirycznego bohatera sygnalizuj okrelenia:
sen znikomy, ponny zapd, sen kamliwy. Rodz one uczucie rozczarowania: Ch mi zostanie tylko bez nadziei (w. 32), lecz nie prowadz
do przewartociowania zmysowych dozna. Pochlebny bd, uznany za
krtk, lecz sodk chwil szczcia, peni funkcj dopeniajc w stosunku
do przey dostpnych kochankowi w realnym wiecie.
Takie ujcie snu o tematyce miosnej zblia propozycj Knianina do obrazw krelonych przez twrcw renesansowych, ktrzy traktowali w stan
kompensacyjnie zapewnia przychylno albo w ogle istnienie kochanej
przez bohaterw lub/i kochajcej ich osoby27. Bardziej dramatyczne rysy
25 Zob. T. M i c h a o w s k a: Kochanowskiego poetyka przestrzeni. W: E a d e m: Poetyka
i poezja. Studia i szkice staropolskie. Warszawa 1982, s. 302.
26 Por. J.K. G o l i s k i: Barokowe igraszki z Hypnosem..., s. 146, 154157.
27 Zob. M. P i a s e c k a: Mistrzowie snu..., s. 11.

13*

196

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

onirycznych wizji szczcia, ktre nikn po przebudzeniu i nie nios nawet


iluzorycznego spenienia, eksponowali poeci barokowi, m.in. Jan Andrzej
Morsztyn. W jego utworze Na sen lirycznemu bohaterowi, ktry dozna
miosnego zudzenia w onirycznej sferze, bardziej doskwiera rzeczywisto,
w ktrej owe fawory zniky, poniewa nie zazna miosnej rozkoszy. Jak
stwierdza Pawe Stpie, wiersz ten skania do refleksji, i spokojny sen nie
jest dany ani temu, kto dostpi aski spenienia od kochanej kobiety, ani
temu, kto kocha, nie majc nadziei na owo spenienie: Sfera nocy, snu
uzmysawia, e z mioci czy si niepokj28.
Kiedy Knianin ponownie wzi na warsztat Sen podchlebny (E II, 12),
nada mu w Wierszach tytu O Korynnie, sen podchlebny (KiM III, 11),
a w kolejnym wariancie w Poezjach Sen o Rozynie (O III, 25). Stopniowo
dokonywa coraz wikszych ci w tekcie29. Ostatecznie usun dwie
pocztkowe strofy, obejmujce pierwotnie opis pory i samego stanu zasypiania lirycznego bohatera. Skrci rwnie t parti wiersza, w ktrej mowa
bya o rozkosznych odczuciach kochanka. Warto podkreli, e dziki
owym zmianom osign lepszy efekt artystyczny. Poetycka wypowied zyskaa na wyrazistoci i staa si bardziej dynamiczna. Zawarta w przedostatnim wersie informacja, i liryczny bohater relacjonuje Rozynie nie rzeczywiste dowiadczenia tylko sen, stanowi efektowne, zaskakujce zwieczenie
utworu. Kontrast midzy realnym i wyimaginowanym wiatem zosta oddany tym razem nie tyle przez zaakcentowanie wielkoci straty, jak uzmysawia sobie kochanek po przebudzeniu, lecz przez jeszcze silniejsze eksponowanie iluzorycznego charakteru miych sercu wizji.
Ale to sen by. O, ponny zapdzie,
W jake podchlebnym omamiony bdzie!
Sen o Rozynie (O III, 25), w. 1516

Bezporednim sygnaem rozczarowania bohatera jest w utworze sformuowana ju na jawie, zobiektywizowana, lakoniczna refleksja, akcentujca
nierealno, uud widzianych we nie obrazw i dowiadczanych tam wrae zmysowych. Natomiast w pierwotnym wariancie utworu, mimo e rwnie zawiera przytoczone dwa wersy, sen niezmiennie by traktowany przez
kochanka wyrwanego z onirycznego wiata jako rzeczywisto podana,
przyjazna take po przebudzeniu z perspektywy jej utraty.
Wprowadzajc bohaterw lirycznych w wiat snu, Knianin wyraa ich
uczucia w wierszach miosnych w sposb delikatny i subtelny, a rwnoczenie ujmuje du sugestywnoci onirycznych przey konkretyzowanych na jawie. Podporzdkowany rokokowej estetyce wiat niony przez
28
29

P. S t p i e : Jana Andrzeja Morsztyna sny o marnoci..., s. 1112.


Por. T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 5253.

Morfeja wdziczne ponty

197

bohaterw z cypryjskiego powiatu konstruowany jest przy pomocy sownictwa o duym adunku emocjonalnym, a jednoczenie odznacza si
wdzikiem i czuoci. Niejednokrotnie senne obrazy staj si take podstaw porednio wyraanych refleksji poety, ktry stara si dotrze do
gbszych warstw uczuciowej sfery ycia czowieka.
W omwionym utworze oniryczne dowiadczenia lirycznego bohatera
spowodoway przeciwstawienie dwu rzeczywistoci onirycznej i realnej.
Tylko w pierwszej moliwa staa si realizacja miosnych marze i pragnie.
Porednio zatem w materi poetyck wpisane zostao przekonanie, i
denie do osignicia szczcia i zmysowego spenienia pociga za sob
ucieczk od wiata realnego, zagbianie si w iluzoryczn rzeczywisto,
majc jednak we nie wszelkie, niemal namacalne znamiona prawdziwoci.
Knianin nie deformuje onirycznej scenerii, a jedynie retuszuje tak, by
zyskaa dla bohaterw przyjazne walory miejsca szczliwego, odpowiadajcego ich zmysowym potrzebom, tsknotom i marzeniom.
Analogiczny schemat kompozycyjny, oddajcy rwnie zawie sprzecznoci samej mioci, posuy Knianinowi w wierszu Sen rzetelny (E VI, 21) do
silniejszego ni w uprzednio przywoanym utworze wyeksponowania zoonego charakteru natury czowieka, ktrego mylami i pragnieniami kieruj uczucia. Ujmujc na zasadzie kontrastu zachowanie kochankw we
nie i na jawie, poeta odkry ich podwjne oblicza. Miosna schadzka, ktra
miaa miejsce w sennych realiach, stanowi przedmiot wypowiedzi skierowanej przez bohatera lirycznego do dziewczyny. Adresowane do Korynny
wezwanie Suchaj, co powiem rozpoczyna opowie osadzon ju na pocztku w nocnej, dziwnej scenerii, zapowiadajcej zagbianie si w przyjazn, oniryczn rzeczywisto:
Suchaj, co powiem: noc bya, gdy oczy
Miym si pasy snw lotnych widokiem,
Wtem najukochaszy sen si mi wytoczy,
Ktry ci przed mym wyobrazi okiem.
Los mi fortunny pomylnie zaszczyci,
emy sam na sam zeszli si w uchyku;
Jam ci z przyciskiem causek uchwyci,
I ty mnie w splnym wsczya usiku.
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 512

Knianin posuy si w wierszu zoon konstrukcj szkatukow, przy


pomocy ktrej wykreowa trzy rzeczywistoci. W pierwszej narrator opowiada Korynnie o swych onirycznych przeyciach. Druga to rzeczywisto snu,
do ktrej wkroczy wraz z zamkniciem powiek. Trzecia jest fantazyjnym,
sennym tworem ofiarowanym mu przez przyjazny los w onirycznych

198

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

realiach. Z uwagi na to, i miosna schadzka kochankw odbya si w tej


ostatniej, to poprzednia nabiera w relacji do niej znamion jawy to
przykad snu we nie.
Wspomniane w utworze sny lotne, widziane przez bohatera po zaniciu, przywouj skojarzenia mitologiczne. Przypominaj lece lub przepywajce obok hebanowego oa Hypnosa marzenia, speniajce ludzkie pragnienia tylko w nierealnej rzeczywistoci. Jeden ze snw, uznany przez
narratora za najukochaszy, a zatem czcy si z najcenniejszymi pragnieniami i marzeniami, wizanymi przeze z mioci, ogarnia wyobrani
picego. W niezwykle sugestywnym ujciu Knianina senne rojenie wytoczyo si na obszar psychiki bohatera, przywodzc przed oczy obraz Korynny, a pniej miosnej schadzki okraszonej wzajemnymi pocaunkami
kochankw. Wstydliwa, skromna i niedostpna w realnym wiecie Korynna
w onirycznych marzeniach bohatera odwzajemnia jego uczucia. Ofiarowane
sobie przez kochankw dowody mioci pozbawione s jednak natrtnego
erotyzmu. Skradzione dziewczynie i oddawane przez ni uchwycone
i wsczone causki to niewinne, lecz skrywane przed zazdrosnym okiem
ludzi znamiona wdzicznych zapaw i sodkiego czucia. S one odpowiednikiem waloryzowanych emocjonalnie rozkoszy, nieprzekraczajcych
jednak granicy delikatnoci i wdziku, kategorii preferowanych przez rokokow estetyk.
Lecz tryb niewinnej i przez sen mioci
Rwien jest temu, co widzim na jawie:
I senna czuo w tej jest niemiaoci,
Z ktr si ty mnie, a ja tobie stawi.
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 2528

Wydaje si, i w utworze Sen rzetelny (E VI, 21) mona take dopatrywa si porednio wyraonej refleksji Knianina nad wewntrzn, tumion
przez wiat, prawdziw natur czowieka, ktremu szczliwy los pozwala
zazna mioci, nie daje jednak nadziei na jej spenienie i odwzajemnienie.
Senna aura odkrywa inne, bardziej impulsywne, zmysowe oblicze modzieca i jego wybranki. Gdy oniryczny obraz po trzecim pocaunku znika,
niczym zjawy i mary po trzecim pianiu kura, dziewczyna midzy ludmi
znowu jest skromna i wstydliwa, a modzieniec niemiay. Marzenia speniy
si tylko we nie na jawie po przebudzeniu relacje midzy kochankami
w niczym si nie zmieniy. Czuo, o ktrej mwi bohater liryczny, tosama
z uczuciem, jakim darzy Korynn, mielsza i bardziej zmysowa bya w sennym marzeniu, a na jawie nadal pozostaje w ukryciu.

Morfeja wdziczne ponty

199

Atoli mielsz we nie j postrzegam,


Bo si do wargi ju twojej przynci.
Na jawi nie tkn, czujc za, ulegam
Dla twego wstydu i mej skromnej chci.
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 2932

Dwa odmienne sposoby zachowania wynikaj z dostosowania si bohaterw do dwu rnych sytuacji prywatnej (w uchyku), wyzwalajcej
szczero, a take publicznej (midzy ludmi), tumicej emocje i pragnienia. Wanie z t pierwsz konsekwentnie czone s przyjazne doznania
i ona te jest dowartociowana w wypowiedzi modzieca relacjonujcego
zapamitany sen oraz wraenia, jakich dane mu byo dowiadczy w onirycznym marzeniu.
Trudno wyrazi, co za rado miaem
Z tej tak przyjemnej dla serca ponty;
Wdziczn obud, a ponnym zapaem
Ch si uniosa i umys przejty.
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 1316

Bohaterowie lirykw Knianina zapraszaj do swych miosnych snw


nie tylko pikne i zmysowe panny, ale take inne mieszkanki cypryjskiego
powiatu nimfy i boginie. Wraz z pojawieniem si owych postaci w onirycznym wiecie pewnej zmianie podlega stylistyczna tonacja poetyckich
wypowiedzi. Senne fantazje i marzenia zwykle maj wwczas charakter czy
wydwik artobliwy. Nie silna estetyzacja poetyckich obrazw, a wanie
ywio ludyczny staje si wwczas dominant rokokowych lirykw. Bohaterowie wierszy ujmujcych wdzikiem i lekkoci najczciej s obserwatorami beztroskiej zabawy nimf niekiedy jednak poeta czyni ich uczestnikami
owych igraszek miosnych.
Tak zarysowan scenk mona odnale w utworze Sen mara (E VI, 2).
Kreacja onirycznej rzeczywistoci udzcej tylko zmysy czowieka co sygnalizuje zreszt sam tytu erotyku po raz kolejny staa si dla Knianina
pretekstem do poetyckiej gry, zabawy zwizanej z okolicznociami i si
miosnego postrzau. artobliwe akcenty wystpujce w wierszu w duej
mierze wynikaj ze zderzenia w liryku dwu norm jzykowych. Pierwsza,
o charakterze potocznym, zostaa zastosowana przy okrelaniu pocztkowego zachowania bohatera oraz jego postawy wobec iluzorycznych obrazw.
Druga poetycka nawizuje do barokowych konceptw, czcych w nierozerwaln cao mio i mier, serca i strzay Kupidyna. Odnoszce si
do snu okrelenie pierwospy oraz peryfraza sklei zamrokiem dalekie s
od gadkoci i elegancji. Zwiza formua zda si sygnalizuje pocztkow

200

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

niepewno bohatera oswajajcego si dopiero z rzeczywistoci, w ktr


wkroczy po zamkniciu powiek.
W pierwospy same, gdym tylko powieki
Przyjemnym sklei zamrokiem,
Stanem, zda si, u wilanej rzeki,
Sennym zudzony widokiem.
Dwie nimfy mie igray swobodnie
Z drobnym pacholt orszakiem.
U jednych w rku widziaem pochodnie,
Drudzy biegali z sajdakiem.
Sen mara (E VI, 2), w. 18

Knianin okreli pocztkowo oniryczne obrazy mianem sennego widoku, poniewa liryczny bohater do pewnego momentu (zanim podporzdkowa si prawom obowizujcym w iluzorycznym wiecie) by w nakrelonej scence trzewym obserwatorem nimf i gromady kupidynw
zabawiajcych si na ce. Przykada do widzianych obrazw miar obowizujc w realnym wiecie i przez pewien czas patrzy na nie jeszcze ze
wiadomoci cechujc go na jawie. Oswajajc si z nowymi realiami, zachowywa stosowny dla filozofa dystans wobec nieznanego sobie otoczenia i rozgrywajcych si w nim miosnych uciech. Sygnaem tego bya
pocztkowo sceptyczna ocena widzianego obrazu i jej odpowiednik w postaci sownictwa o artobliwym, a nawet rubasznym wydwiku:
Patrzajc na ich dziecinn igraszk,
mia si poczem do zdechu.
Jak wic filozof miaem j za fraszk,
I wart pustego miechu.
Sen mara (E VI, 2), w. 912

Nadwilaska sceneria ogldanych igraszek, mimo oczywistej dla czytelnika niezgodnoci realiw, nie wzbudza podejrze nicego. W konkretyzacji miejsca i postaci kieruje si on bowiem prawami obowizujcymi
wanie w iluzyjnej, onirycznej rzeczywistoci, a nie w realnym wiecie.
Zgodnie te z tymi zasadami, gdy dwie strzay na wskro przeszywaj mu
serce, odczuwa prawdziwy bl.
Wic tak dotkliwym przejty pociskiem
Stanem zrazu jak wryty,
A bdc pochych miostek igrzyskiem,
Legem serdecznie poyty.

Morfeja wdziczne ponty

201

Zlkn si nimfy i aonie wrzasn,


Iem zraniony tak srodze.
Twarz im blednieje, moje oczy gasn,
Chopita truchlej w trwodze.
Wtem jeden mdrszy na to si rozmieje,
Gdy kady nade mn locha,
I rzeknie, plszc: Tak kady boleje,
Kto tylko jeszcze nie kocha.
Sen mara (E VI, 2), w. 2132

W przywoanym fragmencie wiersza Knianin wyzyska wprawdzie


utrwalony przez barokowe koncepty schemat, w ktry wpisane zostay
mitologiczne realia spod znaku zdradliwego Kupidyna, jednak nie powieli go biernie, lecz uczyni kanw poetyckiej zabawy. Wyrazem tego jest
pomnoenie skrzydlatych bokw, wprowadzenie humorystycznych, kolokwialnych elementw do opisu reakcji bohatera po ugodzeniu go
strza oraz zachowanie aonie zawodzcych nimf, a take dowcipny
komentarz, ktrym niczym point zostaa zamknita relacja z sennego widzenia. Przeamujc do pewnego stopnia tradycyjne ujcia, poeta tylko
z ogniem pierwszej mioci poczy a do przesady rozpaczliwe, a tym
samym naznaczone artobliw stylizacj reakcje bohatera pozbawionego
ju waciwego filozofom stoickiego dystansu wobec miosnych uciech
i dozna.
Pod pirem autora Erotykw waloryzacji podlega sia poetyckiej wyobrani zdolnej do tworzenia takich obrazw, ktre mog pobudzi i poruszy umys oraz uczucia na rwnych prawach ze zjawiskami realnymi,
prawdziwymi. W zabiegach kreacyjnych twrca nie przekracza jednak granicy prawdopodobiestwa niekiedy sygnalizuje to, osadzajc senne scenki
w rodzimych realiach, jak choby na nadwilaskiej ce. W konstrukcjach o ludycznym charakterze postaci mitologiczne nimfy, boki i bogowie cho nie przystaj do racjonalnej wizji wiata, w niczym nie podwaaj owej zasady, maj bowiem jedynie charakter konwencjonalnego,
utrwalonego przez tradycj kulturow tworzywa poetyckiego, wzmacniajcego zabawowy, humorystyczny charakter nakrelonych obrazw.
Dowcipn prb oddania sugestywnoci onirycznych obrazw podj
Knianin w artobliwym, rokokowym liryku Sen Anakreonta (E IX, 5),
w ktrym piewca urokw dzbana i mioci opowiada o onirycznych igraszkach z pannami lub nimfami. W zarysowanej scence narrator i tytuowy bohater w jednej osobie, bdcy pod wpywem daru Bacha, nie dystansuje
si wobec rzeczywistoci, w ktr wkroczy tu po leciuchnym zaniciu,
lecz od razu wcza si w zachodzce tam wydarzenia, postrzegane i oceniane przeze jako przyjemne.

202

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Gdy rycho zatem i leciuchno zasn,


Obskoczy we nie grono dziewczt jasne.
Igraem, chyym poskakujc biegiem,
Z pieszczonym lubych kobitek szeregiem.
Sen Anakreonta (E IX, 5), w. 58

W opisie zachowania nicego Anakreonta poeta akcentuje niezwyk


witalno, energi i temperament. Mia rozrywka, ktrej bohater oddaje
si we nie, odbywa si w gronie chtnych do zabawy panien. Do pewnego
momentu w poetyckiej relacji ze snu Knianin konsekwentnie buduje wizj
wiata rozkosznego wdziku, pikna, harmonii, afirmacji modoci i radoci
ycia wiata przypominajcego, jak pisa Wacaw Borowy, obrazy Franois
Bouchera30. Pierwsz rys w tak nakrelonej scence jest obdarzenie zabawiajcych si dziewczt rubasznym mianem kobitek posuenie si
norm jzykow odbiegajce od konwencji stylistycznych, jakie patronoway pocztkowym partiom utworu. W sennym obrazie Anakreont przypomina satyra uganiajcego si za nimfami. Skojarzenie wydaje si o tyle zasadne, i w kolejnej strofie mowa o urganiu, zazdroci i szyderstwach
kierowanych przez modych towarzyszy panien pod adresem starego zdrajcy jak nazwa go w jednej z fraszek Jan Kochanowski (Do Anakreonta
II, 46) zabawiajcego si bez umiaru, a nawet zbyt swobodnie i swawolnie
jak na do zaawansowany wiek.
A tu mi chopcy, mitkoci przejci,
Zazdroszczc miej rozrywce i chci,
Poczn urga i szydzi niegodnie,
e latam starzec z nimfami swobodnie.
Sen Anakreonta (E IX, 5), w. 912

Na jawie Anakreont jest starcem, we nie natomiast czuje si i zachowuje


jak mczyzna dojrzay, w peni si wykazuje si nawet modzieczym,
nieujarzmionym temperamentem. Mona zatem mwi o wyranym eksponowaniu przez Knianina niezwykle sugestywnego oddziaywania nionych
obrazw na psychik i emocje bohatera, a rwnoczenie o akcentowaniu
kompensacyjnej funkcji tych zmysowych scen, bdcych rdem przyjemnych dozna. Kontrast midzy beztroskim zachowaniem bohatera we nie
a szyderstwami modziecw biorcych udzia w zabawie wyzwala wprawdzie uczucie rozczarowania, lecz ostatecznie w poincie wiersz ujty jest
w artobliwy nawias. Decyduje o tym zarwno umiejtne operowanie przez
Knianina agodnym komizmem sytuacyjnym, jak i zarysowanie kilkoma
30

Zob. W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie. W: I d e m: Studia i rozprawy. T. 1. Przygotowali do druku T. M i k u l s k i, S. S a n d l e r, J. Z i o m e k. Wrocaw 1952, s. 8789.

Morfeja wdziczne ponty

203

pocigniciami pira portretu zbyt swawolnego i troch lubienego starca,


daremnie tsknicego po przebudzeniu do sennej scenerii, w ktrej obdarzany pieszczotami znowu czu si i zachowywa jak modzian:
Chciaem caowa w zapalonej chuci,
Ali mi ze snu zazdro ich ocuci;
I tak, pozbawion wdzicznej krotofile,
Na nowo biedny pragn usn mile.
Sen Anakreonta (E IX, 5), w. 1316

Urokliwy charakter oddziaujcych na zmysy obrazw sennych oraz wyzwalanych przez nie wrae i emocji jest take kanw erotyku Myl, z Safony (E X, 26). Nie z nimfami jak Anakreontowi, ale z bogini mioci dane
byo lirycznemu bohaterowi spdzi noc w onirycznym wiecie31.
Spaem ja we nie, zda mi si, z Wener.
Kt mi opisze sodycz serca szczer?
Spaem ja, mwi, z bogini piknoci,
A pani tchliwej mioci!
Spaem... ach! daruj, jeelim przewini,
em tak zuchwae wyznanie uczyni.
Myl, z Safony (E X, 26), w. 16

Przytoczona wypowied ma podwjny adres. W pierwszej strofie bohater liryczny podejmuje prb przypomnienia sobie widzianych we nie obrazw i dowiadczonych wrae zmysowych. Mglisty charakter owych wizji
Knianin sygnalizuje wtrceniem zda mi si, wyraajcym niepewno ko31 Interesujcy opis przyjemnych dozna zmysowych, dowiadczonych w onirycznej
rzeczywistoci, zawiera ujta proz wypowied Knianina zatytuowana Sen, zachowana
w wersji rkopimiennej. W owym przekazie z du dbaoci o wszechstronn i dokadn
deskrypcj zarysowany zosta bogaty w szczegy i atrakcyjny literacko portret postaci widzianej w krainie Morfeusza. Jej tosamo Knianin wskaza ju w pocztkowym zdaniu:
Przynia mi si dzi Wenus, w tej wanie postaci, co si nazywa nglig affect, i tylko co
z kotary rami usanej wstawszy, siadajca do roboty. W dalszej czci wypowiedzi opisane zostay pene uroku, ncce swym wdzikiem i erotycznym magnetyzmem detale urody
bogini czarne oczy mg jeszcze senn przycione; wosy w powabnym nieadzie rozpuszczone; policzki, po ktrych igray sobie lilie z roami; koralowe usta ukrytej sodyczy
pene, a take ono jej niene i sennym jeszcze oddechem pracujce, ktre przykrywa
na poy rbek, lew jej rk trzymany, i najbystrzejszemu wzrokowi ciekawego tam dojcia
bronicy zazdronie. Wenus wiadoma mocy wasnego czaru daje przyzwolenie tylko na admirowanie wzrokiem swego pikna. Nagemu powrotowi ze sfery onirycznej do rzeczywistoci towarzyszy poczucie zawodu zwizanego z utrat lubej bogini. Cyt. za: R. K a l e t a:
Muzy puawskiej nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci, drukach i autografach F.D. Knianina.
[Aneks]. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie
trzech rozbiorw. Wrocaw 1971, s. 385.

204

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

chanka, towarzyszc jego prbie trzewego rozpoznania, z kim spdzi


sodkie chwile w iluzyjnym wiecie. Sam sen te jest mao konkretny, podobnie jak czce si z nim przeycia. Rwnie okrelenia, ktrymi obdarzona zostaa Wenera, nic nie mwi o wygldzie, zachowaniu, a jedynie aktualizuj funkcje na stae przypisane jej w mitycznym wiecie jako bogini
mioci i uosobieniu pikna. Tylko epitet tkliwy odniesiony do uczucia,
ktrym w przekonaniu poety wada pani Knidu, porednio charakteryzuje
przyjemne doznania, jakich dowiadczy bohater liryczny w sennym marzeniu. Wprawdzie w wierszu mowa o spaniu z Wener, jednak ten fakt nie
zosta poczony z natrtnym erotyzmem, lecz z bardziej stonowanymi doznaniami emocjonalnymi uczuciami agodnymi i delikatnymi. Ich uoglnionym odpowiednikiem w poetyckim ujciu Knianina jest wyraenie
sodycz serca szczera, cechujce si duym stopniem skonwencjonalizowania. Skal przyjemnych wrae czonych z miosnymi przeyciami
wzmacnia dodatkowo pytanie retoryczne, ktrym te waloryzowane dowiadczenia zostay przywoane w poetyckiej relacji ze snu.
Adresatk pozostaej czci monologu bohatera lirycznego jest natomiast
towarzyszca mu w onirycznym wiecie bogini piknoci. Sygnaem jej pojawienia si jest nage urwanie toku relacji, swoista konsternacja, ewokowana
przez wykrzyknienie ach!, a take utrzymany do koca wiersza apostroficzny tok wypowiedzi. Tylko w wiecie poetyckim moliwe stao si
wspistnienie na rwnych prawach mitologicznej bogini i marzcego o niej
we nie czuego i wraliwego kochanka. Nie z racji fantazjowania take, lecz
w zgodzie z prawami, ktre w historii bajecznej okrelay relacje midzy
ludmi i bogami karzcymi ich za pych oraz zuchwao, bohater opowiadajcy o swych, w gruncie rzeczy, niewinnych wraeniach onirycznych prbuje w art obrci cae zdarzenie. Chce uchroni si przed zemst piknej,
lecz kaprynej pani wadajcej cypryjskim powiatem. Finezyjny art i elegancja wysowienia w poczeniu z aluzyjnie przywoan tematyk miosn
day w efekcie atrakcyjny rokokowy liryk. Tej oceny nie zmienioby nawet
upatrywanie w postaci Wenery ziemianki dorwnujcej jej wdzikiem
i urod. Moliwo takiej interpretacji wiersza daje wtrcenie zda mi si.

Sen przyjemny oku


Podobnie jak w wielu utworach realizujcych poetyk sielankow, idylliczn ka lub brzeg ruczaju zostay przez Knianina wybrane dla bohaterw erotykw nie tylko na miejsca rozkosznych, miosnych igraszek i zabaw
przeywanych na jawie lub w krainie Morfeusza ale take zasuonego

Sen przyjemny oku

205

spoczynku i wytchnienia. W takiej scenerii agodne dwiki natury miymi


dla ucha odgosami czsto skaniaj wraliwe panny oraz nimfy do przymknicia powiek i do drzemki. W utworze Pasterka (E II, 17) majcym warianty pt. Neera. Pasterka (KiM I, 8), Neera, w rodzaju pasterskim (O III, 9),
Neery sen (P X, 4) spokojny sen piknej bohaterki, otoczonej urokliw,
agodn przyrod, nie sta si przedmiotem opisu czy relacji. Knianin potraktowa go jako pretekst do skrelenia wprawdzie mao konkretnego, lecz
ujmujcego wdzikiem zarysu portretu dziewczyny lecej na murawie.
pi tu, ach! pikna pi tu Neera
Przy rozoystej lipinie,
Gow skoniwszy, okciem opiera,
Na pulchnej lec rwninie.
Jasny tok czoa brwi czarne krasi,
Twarz si niejako umicha,
Powieki mruc, wiateka gasi,
Letkim powietrzem oddycha.
[...]
Wietrzyku sodki, wdziczny Fawoni!
Przybd dla miej ochody,
A wkoo licznych latajc skroni,
Muskaj rumiane jagody.
Pasterka (E II, 17), w. 18, 2124

Dc do uchwycenia gwnych cech konwencji stylistycznej patronujcej scence nakrelonej w utworze, mona by powtrzy za Knianinem
sowa wypowiedziane przeze w wierszu adresowanym w edycji z 1779
roku Do czytelnika (E I, 2): Same tu czucia, same masz uciechy, / Wdziczne zapay i sodkie umiechy (w. 56). Miosna tematyka utworu znakomicie zostaa wkomponowana w idylliczny obraz. Sielankow sceneri
wsptworz agodne elementy natury nacechowane tkliwoci i czuostkowoci. Taki efekt Knianin osign, posugujc si w wierszu bardzo licznymi zdrobnieniami, nazywajcymi i oceniajcymi faun oraz flor, bdcymi
wiadkami snu Neery. Dafnis stajcy na stray spokoju z prob o zachowanie ciszy i umilenie pasterce owego bogiego stanu zwraca si kolejno do:
owieczek, murawy, strumyka, wietrzyka, soneczka, sowiczka, konika polnego, komorka. Dodajmy do tego rwnie konsekwentny dobr epitetw
nacechowanych rozkosznym wdzikiem, delikatnoci i subtelnoci: letki,
mikka, miy, sodki, wdziczny, liczny, jasne, luby, milutki, drobny.
Fauna oraz flora z lekkim powiewem wiatru harmonijnie buduj sielankow sceneri, ktra stanowi swego rodzaju ram, opraw wizerunku

206

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

picej dziewczyny, uchwyconej w bogim stanie bez szczeglnej dbaoci


o drobiazgowo opisu. W tym wzgldzie Knianin niewiele wychodzi poza
schemat realizowany przez poprzednikw podobnie jak w omawianym
ju utworze Sen podchlebny (E II, 12). Tu rwnie prb oywienia, zdynamizowania portretu bohaterki jest oddanie migotliwych refleksw sonecznego wiata, igrajcych wraz z dyskretnym umiechem na twarzy picej
dziewczyny. Oszczdno detali kobiecej urody w nakrelonym obrazie
i przewaga epitetw oceniajcych nad epitetami metaforycznymi, uplastyczniajcymi ujciami wynika zapewne std, i poeta dy gwnie do zarysowania agodnej i tkliwej aury towarzyszcej nakrelonej scence nastroju,
jaki towarzyszy zakochanemu Dafnisowi, strzegcemu ciszy i spokojnego
snu pasterki. W tym kontekcie mao konkretny poetycki wizerunek Neery
w duej mierze nabiera charakteru swoistej projekcji uczu tkliwego kochanka, w teatralnej pozie niemal umierajcego z mioci.
Snem jako motywem uatwiajcym opis postaci usytuowanej i postrzeganej na tle naturalnej scenerii Knianin posuy si rwnie w liryku Do mirtu (O IV, 18; P IV, 13), bdcym wariantem utworu o tym samym tytule, zamieszczonego w Wierszach (KiM I, 24). W pierwszej wersji odpoczynek,
a w drugiej zanicie Adonisa na ce w cigu dnia uwiarygodnia jego zmczenie po pogoni za wierzem. Kanw pieni na cze drzewa mioci
poeta uczyni histori o narodzinach uczucia Wenery do urodziwego,
modego myliwego:
Drzewo mioci!.. gdy pikny Adoni32,
Gonic za wierzem, siy swoje nuy,
Pod tob wsparszy skro na biaej doni,
Oczu przymruy.
Wos mu po barkach igra rozpuszczony,
Rumieniec mleczne roztwarza oblicze,
A umiech puszcza spod sennej zasony
Wdzikw sodycze.
Do mirtu (O IV, 18), w. 18

32 W edycji z 1783 roku Knianin opatrzy imi mitycznego bohatera nastpujc adnotacj: Adonis, z najpikniejszych w starodawnoci chopcw i najsawniejszych myliwcw.
Wiadoma jest z mitologii mio ku niemu Wenery, bogini piknoci, i al jej nieukojony nad
mierci jego, gdy zgin od dzika. W pierwszym tomie Poezji do tego samego miejsca na
stronie 199 odnosi si odsyacz (g) wskazujcy, e informacje o Adonisie czytelnik odnajdzie
na karcie (stronie) 113. W podanym miejscu umieszczono przypis (d), jakim zostaa opatrzona oda Do ks[i]cia Adama Czartoryskiego, generaowicza ziem podolskich (O III, 4). Adnotacja zawiera niemal identycznie uksztatowan notatk uzupenia j tylko informacja
o rdle zarysowanego w utworze obrazu rozpaczy bogini po mierci piknego myliwego:
Tre tego obrazu wzita jest z Biona, poety greckiego.

Sen przyjemny oku

207

Wsparty na doni i pogrony we nie Adonis do zudzenia przypomina


postaci pasterek uchwycone przez Knianina w poetyckim opisie w innych
utworach. Kilkoma rysami oddana uroda zastygego niemal w bezruchu myliwego niewiele te rni si od ich portretw. Odnajdujemy tu znany ju
katalog detali: biel doni, rumieniec oywiajcy mleczne oblicze, rozpuszczone, falujce wosy i umiech. Na ich podstawie trudno jednak wyobrazi
sobie konkretn posta, poniewa w nakrelonym przez poet portrecie
brak elementw moliwych do wizualnej, zindywidualizowanej konkretyzacji. Walory modzieca ukazane w dziaaniu przez poczenie z nimi form
czasownikowych, jak czynili to poeci barokowi, cho literalnie oceniane s
w utworze jako pikne, nie wychodz poza utrwalony schemat. Metaforyczne wdzikw sodycze sugeruj jedynie urokliw aur, jak wyzwala
obraz picego Adonisa. Porednio o modzieczej, ujmujcej urodzie myliwego zawiadcza przeradzajcy si w miosne uczucie zachwyt bogini:
Wstyd, na jej boskiej rujc si twarzy, / Wyda kochanie (w. 1516).
Sigajc po rozwizanie zastosowane ju w Pasterce (E II, 17), Knianin
czyni Wener straniczk spokojnego odpoczynku modzieca. Na prawach
poetyckiej zabawy kae jej jednak strzec picego Adonisa nie przed
odgosami natury, jak czyni to Dafnis wzdychajcy do Neery, lecz przed
strzaami orszaku uskrzydlonych pacholt, ktre pojawiy si na ce. Metaforyczne ujmowanie mioci jako skutku ugodzenia zotym grotem Kupidyna uzyskao w wierszu zabawn konkretyzacj, poniewa zostao odczytane
dosownie ze strzaami swych dzieci bogini powizaa realne niebezpieczestwo przerwania snu modego i piknego myliwego. wiadomo
i obawy, w jakie wyposay j poeta, wykraczaj poza sfer mitu. Prb poetyckiego retuszu realiw mitologicznych jest rwnie pomnoenie przez
Knianina boka mioci. Nie jeden Kupidyn, a cay ich zastp otacza bowiem Adonisa.
Wprowadzajc do erotykw odwoania do mitycznej sfery, Knianin stosuje dwie charakterystyczne strategie poetyckie, wice si z naturalizacj
tworzywa mitologicznego albo przenosi pasterzy, pasterki lub inne osoby
w wiat mitu, albo wpisuje postaci bogw i bokw w realn, nierzadko rodzim sceneri. Pamitajc o tych zasadach, nie mona si dziwi, i bohaterce utworu Z francuskiego (E VI, 8), piknej Halinie zrywajcej wraz z ukochanym kwiaty na ce, da si widzie midzy krzakami r picy
beztrosko Kupidyn.
Lea on sobie pod jednym drzewem,
Midzy r krzaczkiem z cicha ukryty,
Ktrych li, wieo na wiat rozwity,
Zefir przyjemnym gaska powiewem.
Z francuskiego (E VI, 8), w. 58

208

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Okolicznoci, przebieg i skutki spotkania przedstawione przez tkliwego


adoratora Haliny poeta uczyni tylko pretekstem do skargi kochanka na niesta w uczuciach dziewczyn. Fina scenki nakrelonej w utworze ma
wszelkie znamiona barokowego konceptu z waciw dla takich pomysw
zaskakujc point. Zarysowane w wierszu zdarzenie przypomina nieco
przykr histori, ktra przydarzya si skrzydlatemu bokowi za spraw
piknej Paskwaliny, bohaterki poematu Samuela Twardowskiego. Sprytne
dziewcz obmyla rne fortele porywa uk i strzay, chce zwiza latawca i przeszy mu serce. Przestrzeona jednak przez swego towarzysza
nie czyni tego z obawy przed zemst boka. Ostatecznie podejmuje podobne kroki, jak pikna mieszkanka Lizbony: Aby si letko nie trzpiota wszdzie. / [...] Utnie mu zotych koce skrzydeek (w. 30, 35). I na tym koczy
si sygnalizowane podobiestwo. Kupidyn z wiersza Knianina nie popeni
samobjstwa jak w poemacie Twardowskiego, lecz zosta uniesiony na
chmurze przez Jowisza wzruszonego jego losem. Z daru matki odrosy mu
te przystrzyone pira. By ukara niecny postpek Haliny, sprawi jednak,
e wszystkie kobiety s zmienne w mioci. To wanie jest dowcipne zwieczenie caej historii, a zarazem wyjanienie przyczyny skargi porzuconego
przez dziewczyn kochanka.
Leku na spokojny sen bohaterw lirycznych Knianin upatrywa nie tylko w zmczeniu (jak w przypadku Adonisa), ale take zgodnie z tradycj
wyznaczon przez Anakreonta i Horacego oraz w nawizaniu do yciowego
dowiadczenia w dobrym trunku. W artobliwej parafrazie Z Horacjusza
(E IX, 19) wygosi pochwa dwouchego dzbana. W nim widzia dobr
rad na wszelkie strapienia, ble, ale i niepokoje wywoane w sercu przez
skrzydlatego boka.
O ty, co ze mn razem liczysz lata
Odtd, gdy pija najlepiej Sarmata,
Dobry dla potuchy,
Dzbanie mj dwouchy!
Czy skargi niesiesz, czy ucieszne arty,
Czy ciebie zwani Kupidek uparty,
Czy dasz w nocnym mroku
Sen przyjemny oku.
Z Horacjusza (E IX, 19), w. 18

W artobliwej historii przedstawionej w Winobraniu, z Anakreonta (E X,


24) wanie zniewalajc zmysy moc szlachetnego trunku Knianin uczyni
kanw poetyckiego pomysu prby ukazania kolejnego tryumfu Kupidyna, ktry niczym dobry myliwy skrada si i wzrokiem szuka ofiary,
a w kocu dopada bezbronn w stanie upienia. Zwycistwo boka nad
mod dziewczyn, ktra niebacznie skosztowaa wina, przypomina jednak

Sen przyjemny oku

209

tym razem nie igraszki i zabaw, lecz zniewolenie33. Std rodzi si przypuszczenie, e posta Kupidyna moe by mitologiczn mask realnego adoratora panny. Cienista ustro i zarosy krzaczek nie stay si dla niej, jak dla
Neery strzeonej przez Dafnisa, miejscem bezpiecznego snu.
Tam j Kupidek, echcc niepomau,
Poduszcza ogniem i szepce do ucha,
Jednake ona wrzd tego zapau
Zbrania si chci i proby nie sucha.
Widzc, e mody na prno uyje,
Zniewoli biedn i ujmie pod chrustem.
Winobranie, z Anakreonta (E X, 24), w. 2126

Zaloty miosne, ognie, mody, proby i szepty Kupidyna mieszcz si


w kanonie poetyckich rekwizytw tak czsto stosowanych przez Knianina
w opisie onierki mioci. Jednak w tej konkretnej realizacji ujcie pod
chrustem wzbraniajcej si panny, niezalenie od metaforycznych kontekstw, ma rwnie, jak si wydaje, erotyczny wydwik. Analogiczn refleksj
budzi niedwuznaczna pointa zamykajca scenk, przypominajca waciw
dla morau przestrog. W zgodzie z prawami natury Bachus starym tylko
rozrzewia gowy i nogi porusza do skoku, modym za z pomoc Kupidyna moe przysporzy niemaego kopotu: Tak igra Bachus, gdy modzie
podpije; / Takim jej darzy swywol odpustem (w. 2728).
Fina zarysowanej w Winobraniu, z Anakreonta (E X, 24) scenki mocowania si Kupidyna ze stawiajc mu opr pann mona uzna za dowcipny
wariant przekonania o wyszoci zdecydowanego czynu nad sownymi argumentami. Podobna myl patronuje mentorowi, ktry w utworze Z Klaudiana (E V, 27) udziela taktycznych wskazwek modzianowi przed
miosnym starciem. Podszyt erotyzmem artobliw parafraz czwartej
pieni fascennijskiej rzymskiego poety na lub cesarza Honoriusza Knianin
zamkn wizj snu jako dobrodziejstwa pokoju, ktry po miosnych bojach
zespala dusze i ciaa maonkw34. Gromadzc w utworze bogaty zasb
sownictwa z militarnego krgu, nada poetyckiej wypowiedzi, adresowanej
intencjonalnie do poddanych knidyjskiej bogini, charakter pobudki miosnej. Niczym dobry strateg z udawan powag udziela niedowiadczonemu jeszcze rycerzowi rad dotyczcych miejsca, pory i metod walki:
33

Por. A. N o r k o w s k a: Kupido zbieg Eros drapetes. O drodze zaspokajania pragnie w rokokowej poezji miosnej. W: Literatura drogi wobec mitu. Red. L. W i n i e w s k a
przy wsppracy M. G o u s k i e g o. Bydgoszcz 2006, s. 9293.
34 Por. Epitalamia antyczne, czyli antyczne pieni weselne. Prze. i oprac. M. B r o e k,
uzupeni i do druku przygotowa J. D a n i e l e w i c z. Warszawa 1999, s. 118121.
14 Na ziemskich...

210

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Wznoszc nad oem jasn gromnic,


Miy Wenerze wieczr si toczy;
Ju wstyd i boja trwoy dziewic,
Skrapia swe zami niewinne oczy.
Czas natrze wawo, mody rycerzu,
Silnym przystpuj do szturmu krokiem.
Nic to, e w mitkim sroy si pierzu
Nieogaskanym paniestwo wzrokiem.
Z Klaudiana (E V, 27), w. 18

Pozornie podniosa, pena powagi tonacja wypowiedzi ma ostatecznie


artobliwy wydwik. W alkowianej scence, rozgrywajcej si nocn por,
miejscem majcych nastpi zmaga jest bowiem nie przypisana rycerzom
udeptana ziemia, lecz mitki pierz oa. Batalii toczcej si przy blasku
wiecy patronuje te nie srogi Mars, lecz Wenera. Rycerskie zdecydowanie
i sia przywouj w wierszu cig heroicznych skojarze: wezwanie do walki,
przestroga przed okazywaniem saboci i zachta do zdecydowanego natarcia. Knianin nadaje owym wskazaniom humorystyczny wydwik, prezentujc posta i przymioty drugiego uczestnika potyczki. Los bitwy z gry jest
przesdzony, skoro przeciwnikiem okazuje si dziewica majca na sw
obron jedynie wstyd, boja i zy. W zgodzie z prawami onierki mioci
przewidywanym finaem zmaga kochankw poeta uczyni pocaunki i rozkoszne szepty. Spokojny sen zosta potraktowany jako zasuona nagroda
dla zwycizcw i pokonanych, toczcych wczeniej miosne boje.
W gwarze wzajemnym, jak dwa gobki,
Pdcie sodziuchnej rozkoszy chwile:
Niech, czcymi dwie dusze gbki,
Kolejny oddech sen chwyta mile.
Z Klaudiana (E V, 27), w. 2528

Efekty artu, poetyckiej zabawy i gry z konwencj Knianin osign


w wierszu, kontrastowo operujc stylistyk waciw dla poezji heroicznej
i miosnej. Rozpocz wypowied od zarysowania zawej, czuostkowej nastrojowoci wieczornej pory; nastpnie oywi obraz patosem rycerskich wezwa, po czym zamkn liryk wizj tkliwych uciskw kochankw spdzajcych sodkie i rozkoszne chwile. Przenoszc wzorzec poezji heroicznej
na obszar erotyki, osign jak w wielu innych, rokokowych wierszach humorystyczny efekt. artobliwe skojarzenia wyzwala take zastosowanie w porwnaniu utartego wyraenia o cechach staego zwizku frazeologicznego:
jak dwa gobki. Znamiona zabawy, sownego dowcipu ma rwnie
umieszczenie w pozycji rymowej wyrazw zdrobniaych: gobki : gbki
szczeglnie to drugie sowo ma w poetyckiej wypowiedzi artobliwy wydwik, odbierajcy powag radom i przestrogom formuowanym w wierszu.

Sen przyjemny oku

211

Jeszcze innej stylizacji jzyka miosnego Knianin poddawa wypowied


panny strzegcej spokojnego i przyjaznego snu ukochanego Batyla w tkliwym liryku Z Anakreonta (E VIII, 3). Stan, w ktrym pozostaje kochanek
o imieniu naznaczonym idylliczno-sielankow konwencj, kojarzony jest
w utworze z przyjemnymi, najsodszymi, cho bliej nieokrelonymi doznaniami czy te onirycznymi obrazami. Pieszczotliwy, rozkoszny szczebiot
dziewczyny zwracajcej si ze skarg do ptaka, ktry jeszcze przed brzaskiem sny mie z oczu [...] odgania (w. 4), mona uzna za prb naladowania przez Knianina wdzicznych treli. Tkliwy jzyk, jakim przemawia
dziewczyna, harmonizuje z przypisanymi jej uczuciami, a zarazem motywujcymi zawart w wypowiedzi przestrog. Trzeba jednak przyzna, i poeta
nada mu do zaskakujcy rezonans przez poczenie z makabrycznymi nieco argumentami, uytymi w ostrzeeniu udzielanym niebacznemu ptakowi:
Czy dasz, e ci polotne
Ostrym elazem skrzydeko otn?
Czyli jzyczek znw smutny
Urn, jak niegdy Terej okrutny?
Z Anakreonta (E VIII, 3), w. 58

Bohaterka czuostkowym jzykiem, wystylizowanym w wierszu przez nagromadzenie zdrobnie, ostrzega wiegotne ptasz przed okrutnym losem, aluzyjnie nawizujc do straszliwego czynu, jakim Tereus okaleczy Filomel. Zarwno to przesanie, jak i groba obcicia ptakowi skrzyde nie
przystaje jednak do czuej i wraliwej natury dziewczyny. Wydaje si, i takie poczenie tkliwoci i makabreski mona uzna za jeszcze jeden koncept jzykowy Knianina, kolejny przejaw podejmowanej przez niego wielokrotnie gry z barokowymi konwencjami literackimi i stylistycznymi.
Poetyckie ujcia snu jako czasu spokojnego odpoczynku nie ograniczaj
si w twrczoci Knianina wycznie do obszaru liryki miosnej. Odnajdujemy ich realizacje cho o wiele rzadziej rwnie w jego parafrazach
psalmw. Tu jednak cakowicie wyzwolone zostay z przywoanych dotd
kontekstw, aktualizuj bowiem biblijn wizj Boga jako dawcy i opiekuna
zasuonego snu. W utworze Bez Boga nic. Psalm Dawida 126 (O I, 12)
Knianin nawizujc do Psalmu 121 nakreli obraz Boga jako stra
ludu wybranego i szafarza bezpiecznego spoczynku:
Gdy Pan swymi wspiera siy,
Wybranym swoim da spoczynek miy:
Bez Boga nic. Psalm Dawida 126 (O I, 12), w. 910

Wedug wierze chrzecijaskich istot czuwajc nad bezpieczestwem


kadego czowieka od narodzin a do mierci jest anio str. W utworze
14*

212

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Pomoc w Bogu. Psalm 120 (O IV, 26) Knianin samemu Stwrcy przypisa t
zbawienn dla ludzi opiek.
By si nie potkn w podry,
Str twj bezsenny niech czuje.
Nigdy- Ten oka nie zmruy,
Co Izraela pilnuje.
W bezpiecznej ufaj pomocy:
On ci stra, On ci ochrania,
Czy we dniu idziesz, czy w nocy,
Bg ci sw rk zasania.
Pomoc w Bogu. Psalm 120 (O IV, 26), w. 512

W poetyckim ujciu Knianina Bg jawi si jako istota doskonaa, czuwajca dniem i noc nad bezpieczestwem kadego czowieka, ktry szuka
u Pana wsparcia. Wznoszcym do niego oczy bezsenny str bogosawi,
dajc spokojny sen noc i zapewniajc opiek w czasie dnia. Jak zauwaa
Teresa Kostkiewiczowa, liryka Knianina jest woaniem do Boga przebywajcego na wysokociach [...]. Jest wyrazem gbokiej wiary w Jego moc
i wielko, a jednoczenie dramatycznym krzykiem i modlitw o blisko,
pomoc, kontakt35.

Sen obraz mierci


Podobiestwo snu i mierci od wiekw stanowi inspiracj wielorakich
rozwiza artystycznych w literaturze oraz w innych dziedzinach sztuki
malarstwie, rzebie. Porwnywanie obu stanw ma bardzo odleg tradycj.
Ju Homer, odwoujc si do realiw mitologicznych, nazwa sen bliniaczym bratem mierci. T analogi niejednokrotnie wyzyskiwali rwnie artyci w dzieach przedstawiajcych Thanatosa i Hypnosa, synw bogini
nocy. Poetyckim odpowiednikiem takich skojarze jest porwnywanie osoby zmarej do picej. Ma ono powiadczenie w Biblii w Ksidze Jeremiasza (51, 39) mowa o mierci jako nie wiecznym a na naszym rodzimym
gruncie niewtpliwie zostao spopularyzowane przez Jana Kochanowskiego
jako autora Trenw i fraszki Do snu (II, 37). Byo te czsto wyzyskiwane
przed wiekiem XVIII zarwno w liryce funeralnej, jak i miosnej.
35

T. K o s t k i e w i c z o w a: Transcendencja w liryce Knianina. W: Motywy religijne


w twrczoci pisarzy polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Lublin 1995, s. 192.

Sen obraz mierci

213

Do tej tradycji nawiza rwnie Knianin w swych utworach. W jego lirykach bohaterowie relacjonuj bowiem nie tylko sny jasne, przyjemne,
mie, ale take mary poruszajce swym obrazem. Daj one zudzenie, jeli
nie przekroczenia, to przynajmniej bardzo znacznego zblienia si do tajemnicy kresu ycia ludzkiego. S take prb i sposobem oswajania si
czowieka z owym stanem. Spord licznych podry odbywanych przez
bohaterw lirykw jedna prowadzi drog guch i ciemn do krainy podziemnej. W poetyckich konkretyzacjach podobiestwa snu i mierci Knianin posuguje si wprawdzie skonwencjonalizowanymi wyraeniami, lecz
nie ogranicza si do nich, dc do mylowego ogarnicia, nazwania i penetracji ludzkich emocji wyzwalanych przez to porwnanie.
Poeta bardzo zwile odwouje si do utrwalonego przez tradycj literack sposobu czenia snu i mierci na zasadzie odbicia w utworze adresowanym Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6). Stwierdzeniem Sen obraz
mierci (w. 1) nawizuje do realnego podobiestwa obrazu osoby picej
i zmarej, a take do metaforycznego ujmowania snu jako namiastki mierci
do oswajania si czowieka z myl, co to nie y, jak pisa Jan Kochanowski we fraszce Do snu (II, 37)36. Komentarz dodany przez poet do owej
lakonicznej tezy wytrca jednak konwencjonalne wyraenie ze skostnienia.
Waloryzacji podlega najpierw sen jasny, bdcy w odrnieniu od mierci
dowiadczeniem miym, ktre suy ywym, a take wzmacnia ich witalno. Wprawdzie w dalszych partiach lirycznej wypowiedzi nakrelona zostaa poetycka wizja snu ciemnego, lecz i tym razem Knianin dopatruje
si w owym stanie, majcym metaforyczny wydwik, wskazanej uprzednio
analogii, twrczego oddziaywania sfery onirycznej na wiadomo i osobowo czowieka. Sen, ktrego dowiadczy bohater liryczny i ktry po przebudzeniu prbuje skonkretyzowa, uaktywnia i poszerza sfer jego emocjonalnych oraz duchowych dozna. Moc wyobrani mg si unosi nad
bytnoci met, ale jej nie przekroczy i wraz z nadejciem witu powrci
do rzeczywistoci.
W utworze Knianin zarysowa niezwykle zdynamizowany, a przy tym
plastyczny, majcy w pewnym stopniu charakter wizyjny, opis snu jako stanu duchowego i zmysowego zblienia si czowieka do tajemnicy niematerialnego bytu. Tylko zblienia, bowiem w scenerii onirycznej, korespondujcej z mitologicznym wyobraeniem podziemnej krainy Hadesa, bohater
liryczny nie przekroczy rzeki niepamici. Przyby nad letejsk granic
i wrci znad niej do wiata realnego, nie poznawszy tajemnicy niebytu.
Poeta, skrpowany mitologicznym wzorcem i konwencjami patronujcymi
literaturze drugiej poowy XVIII wieku, nie podda sfery onirycznej zabie36

J. K o c h a n o w s k i: Do snu. W: I d e m: Fraszki. Oprac. J. P e l c. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1991, s. 68. BN I, 163.

214

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

gom deformacji, ktre byyby przejawem kreacyjnej siy fantazji oraz ontologicznej i poznawczej otwartoci.
Szczeglnie silne nacechowanie emocjonalne maj pocztkowe partie relacjonowanego w utworze przeycia unoszenia si ducha ponad letejsk
krain, z ktrej dla ywych nie ma powrotu. Lirycznemu bohaterowi, ktry
wspomina t niezwyk wdrwk odbyt w czasie snu, towarzyszy przejmujcy niepokj. Zawodz go zmysy, zatraca bowiem pewno, co byo
jaw, a co tylko zudzeniem sennym. Podejmuje prb racjonalnego rozdzielenia owych dozna. Niemono dookrelenia przeywanego stanu
oraz realiw pozwalajcych skonkretyzowa postrzegan rzeczywisto poczona jest z uczuciem lku oraz wiadomoci podlegania nieznanej, tajemnej sile:
Przejty strachem i moc,
Zakryty skrzydem i noc,
Ani co ze mn dzieje si, zwaaem,
Ani kto niesie i kdy? widziaem.
Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6), w. 58

Odpowiednim doborem sownictwa nazywajcego, a przez to konkretyzujcego oniryczn rzeczywisto, Knianin akcentuje udzce podobiestwo snu do mierci jako stanu niebytu. W wiecie opisywanym przez lirycznego bohatera podaj za nim duchy i poczwary. Samo przejcie od
rzeczywistoci, ktr dla niego jest wiat przedstawiony utworu, do sfery
onirycznej wie si z aluzyjnym nawizaniem do mitologicznego wyobraenia Hypnosa jako uskrzydlonego boga. Ten moment rwnie jest zarysowany w wierszu bardzo dynamicznie w poetyckiej relacji przypomina bowiem porwanie. Z mroczn sceneri autor czy te niepokoje bohatera
wywoane zmysowym obcowaniem z tajemnym duchem.
Duch razem jaki z nocy si dobywa
I wnet mocnymi skrzydy mi porywa.
[...]
Jedna myl tylko zostaa,
Co ze mn razem leciaa:
e ju po yciu! e wiecznie zginem,
A w gbszej coraz przepaci tonem.
Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6), w. 34, 912

Wypowied oddajc dramatycznie odczuwan przez bohatera lirycznego obaw, i ycie zamkno za nim wrota, poeta opatrzy znakiem wykrzyknienia. Ta moliwo wyraona w opowieci budzi w jego mylach
i sercu lk poczony z niepewnoci. Uczucie strachu wzmacnia podejrze-

Sen obraz mierci

215

nie, i moga to by podr, z ktrej nie ma powrotu. Amplifikacja alu, jaki


ogarnia bohatera, upodabnia naznaczony dramatyzmem monolog do egnania si ze wiatem i bliskimi, wpisanego w rytua ars moriendi:
Z caego ycia najciszymi trudy
Wszystkie do serca skupiy si nudy.
[...]
al byo soca, al byo rodziny,
al was przyjaci, al mojej Rozyny.
[...]
Na mg wiecznoci, w ktrej zosta miaem,
Bdny, niepewny i bladem, i draem.
Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6), w. 1920, 2324, 2728

Oddalanie si wyobrani oraz umysu od rzeczywistoci i zagbianie


w odmienny, nieznany wiat Knianin uj w mrocznym, ekspresyjnym obrazie niepojtego dla ludzkiego rozumu pogrania si w tajemnej otchani
i bezkresnej przepaci. W jego poetyckiej wizji sen pojmowany jest jako rezultat niezwykle intensywnego mylenia bohatera o tym, co nieuniknione.
Jednoczenie sugestywno nakrelonego w wierszu obrazu snu ciemnego,
budzcego lk wynika z posuenia si przez poet peryfraz mierci jako
nocy ycia, mrocznymi barwami wywoujc w umyle czowieka przeraajce skojarzenia. Znamienne jest jednak, i wykreowany w utworze bohater nie poddaje si bezwiednie mrocznej rzeczywistoci, w ktr zagbi
si po zaniciu. Jego relacja bardzo wyranie ukierunkowana jest na moliwie pen konkretyzacj widzianych we nie obrazw. Wyposaony
w trzewy umys i wraliwe zmysy od pewnego momentu z powodzeniem
czy postrzegane zjawiska z realiami mitologicznymi kierujc si zmysami, gwnie wzrokiem, dokonuje niejako oswojenia mrocznej, onirycznej
scenerii.
W nakrelonym przez Knianina poetyckim obrazie snu mona take
odnale janiejsze rysy, ktre w pewnym stopniu nadaj owej wizji wymiar
metafizyczny. Wi si one z traktowaniem onirycznej rzeczywistoci jako
jedynej, dostpnej ywym sfery wyczenia si z realnego bytu i emocjonalnego oraz duchowego, a nawet zmysowego obcowania ze zmarymi. Jak
wszystko, co przekracza barier mierci, sen umoliwi bohaterowi nawizanie cznoci z innym wiatem37.
Ale wtem jaka otucha
Co mi szepna do ucha,
37

Zob. M. P i a s e c k a: Mistrzowie snu..., s. 11.

216

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

e mogem ojca tam mojego cienie


I czuej siostry znale ucinienie.
Chciaem obaczy te kraje,
Te wite pola, te gaje,
Kdy wybrana dusz wielkich gromada
Rwne swym cnotom rozkosze posiada.
Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6), w. 2936

Zarysowane w przytoczonym fragmencie wiersza wyobraenie Knianina


o miejscu pobytu dusz ludzi sprawiedliwych i cnotliwych rwnie odwouje
si do przedstawie mitologicznych tym razem do obrazu k elizejskich,
po ktrych przechadzaj si cienie zmarych. Uwag zwraca jednak nie tylko duchowy, projektowany przez bohatera lirycznego, ale jego niemal fizyczny kontakt z owymi postaciami. W czasie snu nie byo mu jednak dane
pene dowiadczenie wsplnoty ywych i umarych, poniewa obraz
znikn wraz z nagym przebudzeniem. udzce podobiestwo onirycznej
wizji do jawy i przypomnienie bliskich osb nie przynioso bohaterowi rwnowagi emocjonalnej.
Zblione dowiadczenia stay si take w poezji Knianina udziaem jednego z wciele lirycznego bohatera funeralnego cyklu. Orfeusz, ktry
w alu XXII. Sen (I red. al XXIV), w warstwie fabularnej podejmujcym
wtek z Trenu XIV Jana Kochanowskiego, a konstrukcj oniryczn nawizujcym do Trenu XIX albo Snu, wanie w czasie snu nawiedza mroczne
krlestwo Hadesa i nie tylko porednio, przez projekcj mentaln czy kontakt duchowy, ale rwnie zmysowo dowiadcza obecnoci spotkanych po
drodze istot. Bardzo podobnie jak w wierszu Do Franciszka Karpiskiego
(O IV, 6) ujte zostay wraenia bohatera funeralnego cyklu. Odby on we
nie nieoczekiwanie poczon z lotem wdrwk do guchej i ciemnej
krainy podziemnej. Ta ostatnia uzyskaa pod pirem Knianina, podobnie
jak rzeczywisto oniryczna wykreowana w poprzednio omawianym utworze, wszelkie znamiona locus horridus38.
[...] w krain podziemn
Szedem by drog i guch, i ciemn.
Ali co mignie, trcajc mrok szary:
Straszne tu razem obskocz poczwary
I jakby wicher, pochwyciwszy spoem,
Postawiy mi przed niezmiernym stoem.
al XXII. Sen, w. 16

38

Por. T. M i c h a o w s k a: Kochanowskiego poetyka przestrzeni..., s. 302.

Sen obraz mierci

217

Kraina, po ktrej wdruje Orfeusz, to Hades wykreowany przez Knianina zgodnie z archetypowymi wyobraeniami obszarw przebywania dusz
po mierci. Snuj si tu nieuchwytne cienie niknce niczym senne widziada, straszne poczwary, jdze, blade matrony, cienie Tenaru i zawistne bstwa. Wrota do owego wiata, ktrych strzee duch ponury, to
granica oddzielajca obrazy widziane przez Orfeusza w czasie snu od rzeczywistoci, do ktrej przynaley. Zatrzaskuj si za nim wraz z momentem
przebudzenia, by ponownie, ze wzmoon si odczu skutki wyroku, jakim
jego los zosta naznaczony w niemiertelnej ksidze. Podporzdkowanie
poetyckiej wizji tej czci historii Orfeusza konstrukcyjnym wyznacznikom
snu pociga za sob wzmocnienie ekspresywnych aspektw zarysowanych
obrazw. Opowie o wdrwce do mrocznych podziemi ma form bezporedniej narracji bohatera z osobistych przey, a tym samym na rekonstrukcji onirycznej rzeczywistoci silne pitno odcisny reakcje i wraenia
emocjonalne wywoane przez obrazy widziane przeze we nie.
Przemyleniom Knianina nad prawami rzdzcymi ludzkim yciem
w kilku utworach towarzyszy myl o mierci, kojarzona w metaforycznych
ujciach ze snem, z ktrego czowiek ju si nie przebudzi. Tego typu refleksje wi si niekiedy z zajmowaniem przez poet skrajnych postaw wobec wiata. Podobnie jak barokowi twrcy zachystuje si jego urokami,
a innym razem z gorycz mwi o udrkach biednego ywota. Patronatem
horacjaskiego przesania carpe diem naznaczona jest pierwsza ze wskazanych postaw w uroczym liryku Z Katulla (E VI, 10), majcym pogodny,
a nawet artobliwy wydwik, mimo przywoanej myli o nie wiecznym.
yjmy, ma Ro! i kochajmy wzajem,
Pki nam zote dni byskaj janie.
Nie idc nudnych starcw obyczajem,
Za cyfr miejmy surowe ich banie.
Soce, mignwszy, cho dzisiaj zapadnie,
Znowu si jutro w swej wyda karocy,
Nam krtkie wiato, gdy uleci snadnie,
Raz i na zawsze w ciemnej uniem nocy.
Z Katulla (E VI, 10), w. 18

Afirmacja ycia wie si w wypowiedzi Knianina z waloryzacj ziemskich, zmysowych urokw mioci, dziki ktrej ludziom dane jest zazna
szczcia. Ujmujc bardzo plastycznie i obrazowo mier jako nieprzerwany
mrok wiecznej nocy, nastpujcy po krtkim blasku ycia, poeta akcentuje
nieodwracalny w odrnieniu od cyklicznego rytmu dobowego charakter owych zmian. Ta refleksja nie prowadzi jednak w lirycznej wypowiedzi
do pesymistycznych przemyle, lecz staje si swoistym argumentem, jakim

218

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

na przekr moralizatorskim, surowym przestrogom nudnych starcw


przywoana z imienia kobieta zachcana jest do pocaunkw, do tysicy
buziw. Utwr cechuje zamierzona niejednorodno stylistyczna. Powan, refleksyjn tonacj pocztkowych przemyle o charakterze filozoficznym Knianin zastpi w finale artobliw i pogodn aur, bardziej odpowiedni dla zmysowych targw miosnych.
Pesymizmem zostaa natomiast naznaczona zaduma Knianina nad odwiecznymi prawami wyznaczonymi ludzkiemu bytowi w utworze Do kwiatw, z Deshoulires (E V, 7). W liryku, utrzymanym w elegijnej, nostalgicznej
tonacji, refleksjom nad ulotnym blaskiem i nietrwaym piknem kwiatw
towarzyszy myl o przemijaniu. W poetyckiej wypowiedzi, zawierajcej
uoglnienia pewnych zasad dotyczcych ludzkiej spoecznoci (forma
my), waloryzacji podlega dany rolinom krtki wiek, ale szczliwy, nieskaony zawici, jadem zoliwym ani udrkami mioci. Bezporednio
tak intencj wyraa anafora otwierajca pierwszy i trzeci wers przytoczonego fragmentu utworu:
Szczliwsze nad nas! bo waszej krasy,
Chyba zgon jeden, nic nie zatraci.
Szczliwsze nad nas! bo pewne czasy
Znw was odrodz w teje postaci.
Do kwiatw, z Deshoulires (E V, 7), w. 3134

Refleksja nad krtkotrwaym urokiem kwiatw pozbawiona jest w wypowiedzi Knianina znamion dramatyzmu, czy si bowiem nierozerwalnie
z wizj ich rychego powrotu do ycia, wpisanego w cykliczny rytm odradzania si po zgonie. Tak zarysowanemu obrazowi, bdcemu rdem
optymizmu i nadziei, Knianin przeciwstawi ponur wizj wiecznego mroku, w jakim nieodwracalnie pogra si czowiek wraz z zakoczeniem
ziemskiej wdrwki. Odwoujc si do wykorzystywanej w poezji dawnej
i wczesnej paraleli biegu ycia czowieka i przemian zachodzcych w naturze, poeta wzmocni i wyeksponowa dramatyczne aspekty ludzkiego bytu,
pozbawionego dobrodziejstwa cyklicznego odradzania si.
A nam kiedy mier zawrze powieki,
Ach, mie kwiaty! nikniem na wieki.
[...]
Wchodzim na zawsze w spoczynek guchy,
Skd nas wywioda na wiat natura;
Wraz tu wspaniae i pode duchy
Miesza bez braku otcha ponura;
Do kwiatw, z Deshoulires (E V, 7), w. 3536, 4346

Sen obraz mierci

219

W tej gorzkiej, refleksyjnej wypowiedzi poeta obrazowo przedstawi ycie ludzkie jako wdrwk od nicoci, poprzez ziemski etap drogi, a po
ostateczne ju zagbienie si w bezdennym mroku. Naznaczona pesymizmem peryfraza ponura otcha, odnoszca si do transcendentnej rzeczywistoci duchowej, wykraczajcej poza realny wiat, a tym samym poza
dostpne czowiekowi, zmysowe dowiadczenie, porednio sygnalizuje rwnie nieodwracalny charakter podry w bezkresne czeluci. mier zostaa
przez Knianina nazwana spoczynkiem guchym, tzn. niezakconym
przez aden odgos ziemskiego wiata. Peryfraza ta nieodparcie budzi skojarzenia z ujmowaniem kresu ludzkiego ycia jako pocztku wiecznego snu.
Myl o mierci, ktra wraz z momentem straszliwym ofiaruje czowiekowi zagrzeban przyszo w ciemnocie (w. 40), tym razem nie czy si
pod pirem Knianina z afirmacj krtkiego ycia. Retoryczne pytanie:
Czy to tak sodkie jest dobro ycie? (w. 50) staje si bowiem w utworze
pocztkiem pesymistycznej wizji ludzkiego losu i bytu jako zbioru kani,
ju od niemowlcego wieku naznaczonego zgryzotami, cierpieniem, blem
i lkiem:
Lichy ten ywot jest to zbir kani,
Trosk, stara, blw, prac i bojani.
Dla tego, ktry zna ludzk dol,
mier nie jest srogim wyroku ciosem,
Sw jednak kady woli gra rol,
Jakimbdkolwiek strapiony losem;
Do kwiatw, z Deshoulires (E V, 7), w. 5358

Przemyleniom poety nad miertelnym prawem towarzyszy gorzka refleksja dotyczca udrk, ktre niesie z sob ycie tym bardziej dramatyczna, i wizja ta w przytoczonym fragmencie odwouje si do toposu theatrum
mundi39. Los czowieka przyrwnany zosta do postpowania aktorw,
z ktrych kady dobrze zna i gra przypisan sobie rol, nawet jeli staje si
ona rdem blu i cierpienia.
Do metaforycznych powiza snu i mierci, znajdujcych wyraz w ujmowaniu kresu ycia jako pocztku wiecznej niepamici Knianin odwoa
si rwnie w utworze Z Anakreonta (E X, 18). W wyraonym tu przekonaniu o silnym powizaniu czowieka z natur, ktra przygarnia go z chwil
pogrenia si w nieprzerwanym nie, mona si dopatrzy odniesie do
39 O ywotnoci i przemianach tego toposu od staroytnoci po wiek XVII oraz jego
powizaniach z motywem mierci pisze Jadwiga K o t a r s k a w rozprawie Jestemy jakby
na gr persony ubrane.... Barokowe wersje toposu theatrum mundi. W: E a d e m: Theatrum
mundi. Ze studiw nad poezj staropolsk. Gdask 1998, s. 542.

220

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

kocowych wersw Muzy Jana Kochanowskiego (ziemi zleciwszy miertelne zewoki, w. 105)40:
Wkrtce, gdy w wiecznej usn niepamici,
Nikczemn ziemi zarzucisz mi bry.
Z Anakreonta (E X, 18), w. 1314

Podobne skojarzenia budzi przesanie o wydwiku moralizatorskim, jakie w obliczu zbliajcego si powoli kresu ziemskiej wdrwki wypowiada
tytuowa bohaterka utworu Palmira, do prawnuczki swojej (I, III). Metaforycznym znakiem mierci uczyni Knianin w owej rzewnej i tkliwej idylli
zamknicie powiek, tosame ze snem, przed ktrym otwiera si bezkres
czasu:
Ronij, a kiedy zamkn me powieki,
Ty saw domu w dalsze zanie wieki:
Palmira, do prawnuczki swojej (I, III), w. 1718

Utrwalone ju przez tradycj literack porwnywanie osoby zmarej do


picej zdecydowao o kompozycyjnym ksztacie i metaforyce wiersza Pogrzeb (E VIII, 37), nawizujcego do mierci Katarzyny Zabockiej. Niczym
barokowym konceptem poeta powiza w utworze ycie, mio i mier,
odwoujc si rwnoczenie do rodzimej obrzdowoci funeralnej. Zgodnie
z normami patronujcymi liryce aobnej zwrci si do przyjaciela z wyrazami alu oraz wspczucia po stracie drogiej mu osoby i wraz z nim
opakiwa odejcie jego ukochanej ony ze wiata ywych.
[...] nie masz twej Kasi.
(O alu nazbyt okrutny!)
Jasne wiateka noc wieczna gasi,
Cyprys podaje cie smutny.
Chociae krzepn zwoki aobne,
Cho Kloto ycie przecia,
Jeszcze jej wdziki trwaj nadobne.
Rzekby, e tylko usna.
Pogrzeb (E VIII, 37), w. 512

W przywoanym fragmencie utworu Knianin nawiza do dwu obrazw


mierci i dopeni je symbolik cyprysu jako drzewa aobnego, powiconego przez Rzymian Disowi, Jowiszowi wiata podziemnego (Iupiter Sty40

J. K o c h a n o w s k i: Muza. W: I d e m: Dziea polskie. Oprac. J. K r z y a n o w s k i. Warszawa 1960, s. 130.

Sny znikome i prawdziwe

221

gius), utosamianemu z Plutonem. Pierwsza wizja odwouje si do wyobrae mitologicznych, zgodnie z ktrymi Kloto jako jedna z Parek przecinaa
ni ycia. Natomiast druga, rwnie silnie osadzona w tradycji polskiej za
spraw Jana Kochanowskiego (Tren VII), nawizuje do przedstawie mierci
jako snu elaznego, nieprzespanego. Tak zarysowany kontekst metaforyczny wsptworz i wzmacniaj peryfrazy, w ktrych Knianin kontrastowo operuje wiatem i mrokiem (noc wieczna i gasnce wiata ycia).
Analogiczn funkcj peni zamykajca drug strof refleksja agodzca niejako uprzednio wyraony al nazbyt okrutny. Mowa tu bowiem o fizycznym
piknie i powabie kobiety sprawiajcej wraenie, jakby tylko pogrya si
we nie.

Sny znikome i prawdziwe


Zainteresowanie antycznych mylicieli, poetw i pisarzy snami poczone z wiar w przeznaczenie rzdzce ludzkim losem doprowadzio w typologii Makrobiusza do podziau onirycznych obrazw na wrebne i niewrebne41. Do pierwszych zostay zaliczone: somnia symbolicznie ujmujce
przyszo, visiones przepowiadajce wydarzenia i oracula, tzn. proroctwa
wypowiadane przez pojawiajc si we nie wiarygodn posta lub przez
bstwo. Drugie reprezentoway: insomnia, czyli senne pragnienia, przypomnienia, lki lub zmory, oraz fantasmata, tzn. wizje przeywane w czasie
niezupenego upienia, ujawniajce pragnienia, pobudzajce wyobrani,
powodujce radosne iluzje. W nawizaniu do tej wanie typologii Knianin
dokona w poemacie Balon (II, 10) podziau onirycznych przedstawie na
obrazy ponne, bez znaczenia oraz wrebne, zwiastujce co czowiekowi
lub przed czym go ostrzegajce. Znamienne jest, i w zarysowanym przez
niego obrazie pojawia si element nowy w stosunku do omwionych dotychczas przedstawie wizja duszy oddzielonej od ciaa czowieka, stanowicej samoistny byt majcy moliwo swobodnego, samodzielnego poruszania si w sferze onirycznej. Arystoteles, jak stwierdzi Jan Boski, nie
wyklucza, e istniej sny wieszcze, podejrzewa jednak, e onirycznymi marzeniami czciej rzdzi niestrawno ni bogowie42.
W zapocztkowanej przez Homera w Odysei tradycji literackiej odwoujcej si do wyobrae mitologicznych wyrazem analogicznego podziau
stao si poczenie z bram z koci soniowej snw nioscych czcze
41
42

Por. I. D m b s k a: Zagadnienie marze sennych..., s. 30.


J. B o s k i: Ja, wdrujcy sen. Teksty 1973, nr 2, s. 1.

222

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

sowa, a z drzwiami rogowymi onirycznych obrazw, ktre wr prawd


temu, kto ze miertelnych je zobaczy43. W traktacie Dii gentium Maciej
Kazimierz Sarbiewski pisa, i wedug przekona staroytnych na bramie
z rogu wystpuj jasne wizerunki wszystkich rzeczy, a na drugiej, z koci
soniowej wyrzebione niewyrane sny44. Poetyckie przywoania owych
wrt odnajdujemy w dorobku poprzednikw autora Erotykw, m.in. w Pieni VI z Ksig pierwszych Jana Kochanowskiego, w kocowych wersach
dedykacji poprzedzajcej Roksolanki Szymona Zimorowica, w wierszu Jana
Andrzeja Morsztyna Na sen45. Do obrazu kocianych wrt Knianin
nawiza w utworze Z Horacjusza (E II, 27), parafrazujc t sam, co Jan Kochanowski w Pieni VI z Ksig pierwszych, od rzymskiego liryka (III, 27).
Kanw zarysowanej w wierszu scenki jest mit o uprowadzeniu na Kret
piknej Europy przez Jowisza, ktry przybra posta byka, chcc uwie mod kobiet. Crka Agenora pozostawiona na obcej, nieznanej sobie ziemi,
w rozpaczy oskara si o nierozwane zblienie do bysia na tyrskiej ce.
Skdem? lub dokd usza bez bojani?
Za poch zbrodni mao jednej kani.
Czy lepiej byo ze morze przebywa
Ni kwiaty zrywa?
Myl si? czy grzech mj widz na jawi?
Czyli niewinn cie mi udzc bawi,
Co zwyk wypuszcza kocianymi wroty
Senne zgryzoty?
Z Horacjusza (E II, 27), w. 4148

Europa wygaszajca skarg w lirycznym monologu znw widzi bdnym wzrokiem wydarzenia poprzedzajce jej uprowadzenie. Owe wspomnienia do zudzenia przypominaj jaw i niczym sny wychodzce jak
wierzono przez wrota z koci soniowej mami umys crki Agenora
i udz jej serce faszywymi przedstawieniami46. Nie przynosz przestrg
43

W. K o p a l i s k i: Sownik mitw i tradycji kultury. Warszawa 1985, s. 1053.


M.K. S a r b i e w s k i: Dii gentium. Bogowie pogan. Wstp, oprac. i przekad K. S t a w e c k a. Wrocaw 1972, s. 572. BPP, seria B, nr 5.
45 Zob. J. K o c h a n o w s k i: Pie VI. [Ksigi pierwsze]. W: I d e m: Pieni. Oprac.
L. S z c z e r b i c k a - l k. Wyd. 4 zmienione. Wrocaw 1998, s. 1718. BN I, 100; S. Z i m o r o w i c: Ukochanym oblubiecom B.Z. i K.D. W: I d e m: Roksolanki. Oprac. L. l k o w a. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1983, s. 5; J.A. M o r s z t y n: Na sen. W: I d e m:
Utwory zebrane. Oprac. L. K u k u l s k i. Warszawa 1971, s. 9091.
46 Motywu skargi Europy i odwoa do antycznych wyobrae onirycznych nie zawiera
rokokowe dzieo Cztery ywioy. Poema umizgw, w ktrym Franciszek Zabocki (w czci
pierwszej pt. Ziemia) rwnie przypomnia histori uprowadzenia crki Agenora w utworze przedstawionej jako pastereczka hoa przez Jowisza nazwanego piknym busiem
(w. 6176).
44

Sny znikome i prawdziwe

223

ani przepowiedni na przyszo, a jedynie drcz myli lirycznej bohaterki.


Knianin, nawizujc do zawartego ju w mitach podziau sennych wizji,
nie uczyni wprawdzie tego odwoania podstaw bardziej rozbudowanego,
metaforycznego ujcia, wzmocni jednak iluzoryczny charakter obrazw niczym mroczny cie wanie jak insomnia nawiedzajcych rozpaczajc,
bijc si z mylami Europ i wzmacniajcych jej lki. Warto zwrci uwag, i podobne, lecz bardziej dramatyczne ujcie relacji midzy jaw a snem
zawar czarnoleski twrca w Trenie XVI:
yw-em? Czy mi sen obudny frasuje?
Ktry kocianym oknem wylatuje,
A ludzkie myli tym i owym bawi,
Co bd na jawi47.
J. K o c h a n o w s k i: Tren XVI, w. 58

Przywoany fragment utworu zawiera, zdaniem Aliny Nowickiej-Jeowej,


obraz ycia-snu bardziej wyostrzony ni w Trenie XIII szesnastowiecznego
twrcy:
ycie jest nie tylko zudnym snem, rozbudzajcym dze, z ktrych pochodzi zarwno aktywno czowieka (vide platoska Elegia I 1), jak i jego
udrki. ycie okazuje si wszake zym snem, koszmarem [...]. Udrk tego
snu zsyaj na czowieka ze moce przyczajone w Przedsionku Wergiliaskiego pieka, wylatujce stamtd przez bram z koci soniowej48.

Bohaterka utworu Knianina, podobnie jak renesansowy poeta, nie ma


pewnoci, czy to, czego dowiadcza, jest prawd, tzn. jaw, czy te senn
uud. Oskaranie si modej, na wp obkanej kobiety, mylcej nawet
o samobjczym kroku, o brak rozwagi i nieostrono spowodowao, i jej
wypowied uzyskaa pod pirem Knianina silne nacechowanie emocjonalne. Powana tonacja pocztkowych skarg i wyrzutw zostaa jednak pozbawiona powagi, patosu i podniosoci w drugiej czci utworu. Przewidywany przez Wener dalszy bieg wypadkw (przybycie Jowisza w caej boskiej
okazaoci) prowadzi do szczliwego zakoczenia dramatycznej historii, do
ktrego w niemaym stopniu przyczynia si skrzydlaty posaniec mioci.
Sny zudne, mamice tylko umys ludzki, Knianin, podobnie jak twrcy
renesansowi i barokowi, nazywa marami. Posugujc si okreleniem sen
mara, bdcym do pewnego stopnia wyraeniem tautologicznym, silniej akcentuje iluzoryczny charakter onirycznych obrazw, ktrych byt koczy si
47 J. K o c h a n o w s k i: Tren XVI. W: I d e m: Treny. Oprac. J. P e l c. Wyd. 15 zmienione. Wrocaw 1986, s. 31. BN I, 1.
48 A. N o w i c k a - J e o w a: Sen ycia w Trenie XIX Jana Kochanowskiego. Rocznik
Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza 1998, R. 22, s. 44.

224

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

wraz z przebudzeniem. O takim wanie przyjemnym zudzeniu opowiada


bohater przywoywanego ju wiersza Myl, z Safony (E X, 26) ni bowiem o spdzeniu nocy z Wener.
Sen to by tylko, sen, liczna bogini!
Sen mara, co nic nie czyni.
Myl, z Safony (E X, 26), w. 78

Sfera oddziaywania sennych obrazw i przey zostaa w utworze bardzo wyranie ograniczona. W przywoanym fragmencie wiersza mara jest
synonimem nierealnej, fikcyjnej rzeczywistoci. Tak konotacj wyrazu
wzmacnia kocowe dopowiedzenie, penice funkcj pouczenia z uwagi na
zawart w nim sentencjonaln formu.
W interesujcy sposb Knianin posuy si motywem snu w alu II
(I red. al I). Zawarte w utworze odwoania do onirycznej sfery i do metaforyki mierci umoliwiaj, jak si wydaje, jedn z dwu interpretacji zastosowanego przez poet rozwizania.
Gdzie ona? ona, niestety!
Moja droga, moja mia,
Dawszy swe pozna zalety,
Serce tylko rozdrania.
[...]
Sen to, sen luby na chwil
Mar mnie wdziczn uudzi.
Gdy si cieszyem ni mile,
miertelny goniec przebudzi.
Goniec wyroku twardego,
Co go za adna nie wzruszy,
Z porzodka alu naszego
Uchwyci dusz mej duszy!
al II, w. 14, 916

Dramatyczne zawoanie otwierajce pierwsz strof eksponuje al lirycznego bohatera z powodu mierci ukochanej49. Moe ono stanowi sygna
49

W edycji z 1783 roku, jak wynika z ustale Rolfa F i e g u t h a, lirycznego bohatera


w pierwszych piciu alach mona utosamia z Franciszkiem Zabockim, a Chloe, ktrej
utrat opakuje z jego on. W nastpnych utworach przywoane s ju postaci Orfeusza
i Eurydyki (O kompozycji cyklu Franciszka Dionizego Knianina ale Orfeusza nad Eurydyk
(1783). Prze. T. J e . W: I d e m: Poezja w fazie krytycznej i inne studia z literatury polskiej.
Prze. K. C h m i e l e w s k a [i inni]. Izabelin 2000, s. 104105). W drugiej redakcji tego
dziea ju w dodanym alu I. Do przyjaci dramatyczna skarga Nie masz ci, Eurydyko
moja! aktualizuje histori mitologicznych maonkw, a przede wszystkim al osamotnione-

Sny znikome i prawdziwe

225

jego powrotu z przyjaznej sfery onirycznej do rzeczywistoci, ktrej odpowiednikiem jest wiat przedstawiony utworu. W tym przypadku, w lubym, lecz zwodniczym nie, pozytywne odczucia bohatera lirycznego
wizayby si z temporaln inwersj, umoliwiajc powrt do szczliwego
czasu, gdy ukochana jeszcze ya. Wraz z przebudzeniem Orfeusz uwiadamia sobie zudny charakter widzianych we nie obrazw i rozpacza osamotniony. Wydaje si, i blisza takiego wanie odczytania alu II bya pierwsza redakcja utworu oto odpowiedni fragment:
Sen to (jeli si nie myl)
Mar mi sodk uudzi.
Gdy si cieszyem ni mile,
miertelny goniec przebudzi.
[...]
Kdye teraz, ma mia?..
Dla ciebie tylko ja yem,
Ty jedna za wszystko bya,
Niestety! wszystko straciem.
al I (1783), w. 1316, 2124

W pierwszej wersji utworu poeta wyraniej zarysowa niepewno lirycznego bohatera, czy widziane przeze obrazy s prawdziwe, czy tylko
udz zmysy co jest realne, a co przynaley tylko do sfery onirycznej.
Bardziej dramatyczne rysy uzyskaa te rozpacz lirycznego bohatera po stracie ukochanej oraz przekonanie, e wraz z jej mierci utraci sens ycia.
Do innego odczytania przytoczonego wczeniej fragmentu alu II (1787)
skania przypuszczenie, i Knianin posuy si w utworze znanym toposem ycie snem. W takim przypadku okrelenia sen luby i mara
wdziczna odnosiyby si do krtkiego czasu, jaki bohater liryczny dzieli
z ukochan. Natomiast miertelny goniec byby w wierszu zwiastunem
wyroku niewzruszonego, twardego losu, ktry wyrywa czowieka z przyjaznej sfery onirycznej, burzc jego szczcie. Dramatyzm owego ujcia
poetyckiego czy si ze skarg na krtkotrwao ludzkiego szczcia i podleganie jednostki arbitralnym, nieprzyjaznym jej prawom. Za takim odczytaniem wiersza przemawiaby fakt, i Knianin utrzymywa ywy kontakt
z dorobkiem Jana Kochanowskiego (zwaszcza z funeralnym cyklem poetyckim), a w Trenie XIII i Trenie XVI renesansowy twrca posuy si toposem
go Orfeusza. Znamienne jednak, i w nowym ukadzie kompozycyjnym cyklu do pierwotnego alu I, przesunitego teraz na drug pozycj, nie zostay wprowadzone adne realia
kojarzce si z mitologiczn histori. Bohater nie zosta utosamiony z Orfeuszem i jego wypowied nadal mona traktowa jako wyznanie lirycznego podmiotu cyklu, tzn. samego
Zabockiego.
15 Na ziemskich...

226

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

ycie snem. W uwagach dotyczcych pierwszego utworu Alina Nowicka-Jeowa zauwaa:


Snem jest tu ycie dziewczynki, ktre jak oniryczne marzenie o zocie
rodzi zudne nadzieje. [...] Za omylny sen poczytana zostaje szczliwa
codzienno czarnoleska [...] caa ta dziedzina ycia, ktrej realno
i trwao wysawia poeta w dotychczasowej twrczoci [...]50.

Zudny charakter onirycznych obrazw Knianin najczciej sygnalizuje


w utworach odpowiednim doborem epitetw lub charakterystycznymi ujciami peryfrastycznymi. W nie podchlebnym (E II, 12) odnajdujemy katalog
takich wanie okrele: podchlebny bd, sen znikomy, ponny zapd,
zniky cie, sen kamliwy. Pierwsze z nich poeta odnis do pozytywnych dozna, jakie daje sen askawy i przyjemny. Z chwil, gdy oczy Morfeusz rozklei, przywoana jest ostatnia nazwa, akcentujca iluzoryczny charakter widzianych obrazw. Take cie w poczeniu z oniryczn sceneri
sygnalizuje w wypowiedzi bohatera nietrwao sennych dozna.
Poetyckie ujcia snw niewrebnych, ktre wprawdzie nie dostarczaj
gotowych rozwiza i podpowiedzi na przyszo, ale s rdem dozna
czy wrae przyjemnych i podanych, lecz najczciej niedostpnych dla
bohaterw w realnym wiecie, Knianin wyzyskuje take dla wzmocnienia
kontrastu midzy jaw a rzeczywistoci oniryczn. Zwykle czyni owe sny
zwiastunem ukrytych marze, a zatem mona je potraktowa jako odpowiedniki insomnia. W utworze Z Anakreonta (E III, 34) poeta przestrzega,
powoujc si na autorytet spoecznego dowiadczenia, a porednio take
na zdrowy rozsdek, przed daremnym szukaniem wyjanie oraz realnych
odniesie dla iluzorycznych, sennych obrazw. Racje rozumowe przedkada
zatem ponad nieskrpowan fantazj.
Nie wierzaj snowi, sen mara,
Prno go sobie czowiek tumaczy.
Z Anakreonta (E III, 34), w. 12

Bohaterowie lirykw Knianina wprawdzie na krtko, jednak ulegaj


urokowi onirycznych obrazw i wyzwalanych przez nie dozna, jeli te senne dowiadczenia przynosz spenienie ich marze i pragnie. Jak zauwaa
Aleksandra Okopie-Sawiska: Poczenie najwyszej aprobaty z przekonaniem o nierealnoci, niespenialnoci i przelotnoci snw nadawao im
dodatkowe znaczenie wizji rozkosznych a niedocigych, czczych roje,
marze i fantazji [...]51. Zgodnie z takim wanie ujciem w nie rzetelnym
50
51

A. N o w i c k a - J e o w a: Sen ycia w Trenie XIX..., s. 44.


A. O k o p i e - S a w i s k a: Sny i poetyka..., s. 16.

Sny znikome i prawdziwe

227

(E VI, 21) zakochany w Korynnie bohater wyznaje po opowiedzeniu jej


miosnego snu:
Nie wiem, jak twoje, a co moje, zda si,
W skutku rzetelnym sen uiszcza myli,
Tym bowiem w onym umys si mj pasie,
O czym na jawi sobie czsto krli.
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 2124

W poetyckiej refleksji nad natur fantazyjnych obrazw onirycznych


Knianin wyznaczy owym wizjom funkcje kompensacyjne przynosz
spenienie marze snutych na jawie, dowiadczenia i przeycia podane
przez zakochanych, lecz niedostpne dla nich w rzeczywistoci. Bohater
przywoanego wiersza prbuje dopatrzy si w onirycznych obrazach mocy
wrebnej, zapowiedzi odwzajemnienia mioci przez dziewczyn wysuchujc jego opowieci. Nie daje si jednak ponie niepowtarzalnej uudzie
widzianych we nie obrazw, szukajc dla nich potwierdzenia na jawie. Zastosowanie przez Knianina form trybu przypuszczajcego w wypowiedzi
kochanka wzmacnia nierealny charakter jego dozna i marze.
Mia Korynno! jakbym si ja cieszy,
By si prawdziy dla nas senne mary;
pieszybym si ja, o, i jakbym pieszy,
Do dania z mego serca ci ofiary!
Sen rzetelny (E VI, 21), w. 14

yczenia lirycznego bohatera aluzyjnie nawizuj do kolejnego typu


snw, okrelanych jako somnia do symbolicznych, alegorycznych wizji wymagajcych szczeglnych zabiegw interpretacyjnych. W ich przypadku naleao bowiem rozszyfrowa sens nierzadko wieloznacznych obrazw.
W tumaczeniu treci onirycznych odwoywano si do sennikw i innych
pomocniczych wskaza, wyzyskujc je nie tyle do zindywidualizowanej interpretacji owych wizji, ile raczej do poczenia zapamitanych obrazw
z ustalonym ju kanonem odczyta.
W parafrazie Z Anakreonta (E III, 34) Knianin artobliwie wykorzysta
w kompozycji utworu schemat snu wrebnego, dopeniony prb odczytania jego sensu. Pierwsza strofa wiersza przynosi niekonwencjonaln zapowied nastpujcej dalej relacji ze snu o charakterze przepowiedni. Poeta
powtpiewa w wiarygodno przypowieci mwicej o iluzorycznym,
zwodniczym charakterze sennych obrazw wspart dowiadczeniem i autorytetem spoecznym. Czyni to jednak, majc na uwadze wycznie widzian przez siebie oniryczn rzeczywisto. Sam odpowiada niejako za
symboliczne sensy oraz moc wrebn scen postrzeganych we nie i dozna15*

228

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

nych tam wrae. Dokonuje ich interpretacji, odwoujc si do konkretnych, osobistych dowiadcze, jakie ju stay si jego udziaem w realnym
wiecie, zanim zagbi si w oniryczn rzeczywisto. W zgodzie z estetyk
patronujc utworowi, waloryzacji podlegaj zatem jednostkowe, w tym
konkretnym przypadku miosne, doznania czowieka. Kanw onirycznej historii, a take przedmiotem symbolicznej i rwnoczenie humorystycznej interpretacji jest ucieczka uskrzydlonego poety.
Raz mi si przez sen widziao,
Jakbym ja zosta ptaszek polotny,
A jako si mi kdy chciao,
I tu i wdzie lot niosem zwrotny.
Atoli wtem mio chya,
Cho ow drobne jej skrzyda ciy,
Coraz si ku mnie przyblia
I rzuci zadzierzg tym mi zwyciy.
Z Anakreonta (E III, 34), w. 512

Po pierwsze, artobliwy wydwik wrebnego snu opisanego w tym zabawnym utworze podobnie jak u Jana Kochanowskiego, ktry w jednej
z fraszek parafrazowa tene utwr Anakreonta (Sen; I, 12) zasadza si na
tym, i jego odczytanie ma indywidualny charakter, daleki od zawartych
w sennikach uczonych, erudycyjnych komentarzy do symbolicznych obrazw52. Po drugie, interpretacja opisanych dozna, dostpnych dla bohatera
w onirycznej sferze, zostaa podana w utworze, a zatem celowo pozbawiona
wieloznacznoci. Sens nakrelonego obrazu jest oczywisty z uwagi na czytelne aluzje do dziaa uskrzydlonego boka. Jednak zgodnie z wymogami,
jakie stawia sen wrebny, Knianin z udawan powag pyta: Co si tu ma
przez to znaczy? (w. 13), po czym, nie czekajc na wskazania snowidzw, sam wyjania:
Ja podug siebie tak o nim myl:
Juem od wielu miostek
Wywicha siebie i uszed nie raz,
Lecz tu Cyprydy wyrostek
W jedn mnie mio uwizi teraz.
Z Anakreonta (E III, 34), w. 1620

Sformuowane bezporednio w wierszu przekonanie bohatera, e widziane we nie obrazy mona wytumaczy i wyjani, wie si z waloryzacj
nie ich kreacyjnej mocy czy natury, lecz podporzdkowania umysowym
52

Por. B. O t w i n o w s k a: Sen w twrczoci Jana Kochanowskiego..., s. 400.

Sny znikome i prawdziwe

229

kompetencjom czowieka. Cel postawiony po zakoczeniu relacji z pobytu


w onirycznej sferze sprowadza si bowiem do mylowej penetracji i uoglnienia zapamitanych dowiadcze i wrae, a nastpnie do wysnucia
z nich konkretnych wnioskw, moliwych do wyzyskania na jawie. Nie bez
znaczenia dla humorystycznego i zabawowego wydwiku utworu pozostaje rwnie fakt, e Knianin, biorc te objanienia w artobliwy nawias,
kae postpowa bohaterowi lirycznemu wbrew powszechnej praktyce
nie wykorzystuje on snu do poznania swej przyszoci na jawie, lecz odwrotnie, przeycia z rzeczywistoci posuyy mu do zrozumienia przesania
zawartego w onirycznych obrazach. Dowcipny komentarz poety harmonizuje z pogodn tonacj utworu, podobnie jak artobliwy dystans do prawdziwych lub zmylonych przygd miosnych.
Wedug analogicznych zasad skomponowany jest utwr Sen ciekawy
(E III, 16), w ktrym ju Wacaw Borowy akcentowa sarmack zamaszysto i fantazj autora Ody do wsw53. Poeta dowcipnie wyzyska w wierszu
mitologiczne realia oraz legend o Popielu. Zapowied, i opisane wizje senne mog kry w sobie co wicej ni zudne fantazje, wprowadzi do dwu
pocztkowych wersw, a nastpnie przypomnia w ostatniej strofie:
Powiedz, Franciszku! co si to ma znaczy,
Co noc dzisiejsza daa we nie baczy,
[...]
Powiedz mi zatem, co si to ma znaczy?
Syszaem, e sny potrafisz tumaczy.
Sen ciekawy (E III, 16), w. 12, 5758

Z powodu wizualnej i emocjonalnej sugestywnoci oniryczna sceneria


wykreowana w wierszu jest mistrzowskim popisem jzykowej pomysowoci i sprawnoci autora Erotykw. Napa caych zastpw kupidynw, driad
i najad na bohatera picego pocztkowo bogo na wonnej murawie przeistacza si w prawdziw bitw. Daremnie prbuje on uciec przed tysicami
palcych strza i pochodni:
Sun precz w nogi oparzony srodze,
Ali na kadej tysic tego drodze
Zaskoczy otrw; ten bije, w siecze,
Ten ga i piecze.
[...]
A na ostatek, gdy mi w tym opale
ga, pali, rani i krzyowa w cale
53

Por. W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie..., s. 98.

230

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

Poczli razem, zostaem im upem,


Upadszy trupem.
Sen ciekawy (E III, 16), w. 2932, 4144

Dynamika opisanej sceny jest przede wszystkim rezultatem niezwykej


pomysowoci Knianina w nazywaniu razw zadawanych nieszcznikowi
we nie przez mieszkacw fantazyjnej krainy. Zestawiajc w toku wyliczeniowym sownictwo nieodparcie kojarzce si z bitewnym polem, ogniem,
krzyowaniem broni, poeta kae bohaterowi, salwujcemu si ucieczk
w obliczu przewaajcej siy napastnikw, odczuwa fizyczny bl, a w kocu i pa trupem. Atrybut przypisany Kupidynowi w wiecie mitu zosta
przez Knianina tylekro pomnoony, e w rezultacie utraci czone z nim
stricte symboliczne znaczenie. Przez nadanie mu waciwoci zgodnych
z jego przeznaczeniem w wiecie realnym zosta wprowadzony w kontekst
humorystyczny, a nawet groteskowy.
Opisan w utworze udramatyzowan histori wytrca rwnie z batalistycznej, a poddaje heroikomicznej stylizacji porwnanie jej do wydarze,
ktre jak powiedaj starodawne ksigi (w. 45) rozegray si w Kruszwicy, nad goplask wod za dopustem boga. Udawana powaga, z jak
Knianin, powoujc si na legendarne dzieje, opisuje ucieczk sarmackiego
Popiela od myszej potgi, w konsekwencji wzmacnia humorystyczny charakter wiersza, a tym samym akcentuje artobliwy dystans poety do nakrelonej w utworze scenki i wsptworzcych j obrazw. Analogiczn ocen
uzyskuje zreszt cay sen w pobonym yczeniu, jakim Knianin po zamkniciu opowieci zachca przyjaciela do wyjanienia swego onirycznego
przeycia:
Tumacz, a opak, mio by mi zjada,
By tak napada.
Sen ciekawy (E III, 16), w. 5960

W artobliwych, poetyckich ujciach snw wrebnych moliwa bya


dowcipna, zindywidualizowana interpretacja onirycznych obrazw. Natomiast silnej konwencjonalizacji podlegay literackie przedstawienia onirycznych wizji okrelanych mianem oracula. Objawiay one jak wierzono
prawdy z innego wymiaru ni ludzka rzeczywisto, sprawy wane, zwykle
ukryte przed czowiekiem. Znakomitym przykadem tego typu realizacji
moe by Tren XIX albo Sen Jana Kochanowskiego lub Pie XI Obleenia
Jasnej Gry Czstochowskiej, sytuowana w tradycji realizujcej gatunek tzw.
visio54. Rozwizanie nawizujce do pomysu zrealizowanego przez czarno54

W siedemnastowiecznym poemacie dusza picej Liobe prowadzona przez witobliwego starca, w. Pawa Eremit, odbywa wdrwk po niebieskiej krainie, poznaje nad-

Sny znikome i prawdziwe

231

leskiego twrc Knianin zastosowa w alu XXII. Sen. W poetyckiej wypowiedzi Orfeusz relacjonuje sen, w ktrym podj wdrwk do podziemnej
krainy z zamiarem odzyskania Eurydyki. W sposb plastyczny poeta oddaje
obrazy widziane przez bohatera w mrocznym krlestwie Hadesa. Z nadziej
na odwrcenie biegu wydarze i cofnicie wyrokw przeznaczenia Orfeusz
staje w podziemnym wiecie przed trzema sdziami, ktrzy maj piecz nad
ksig niemierteln. Ta senna wizja nie ma charakteru wrby, lecz status wyznaczony przez oracula bohater poznaje podziemn krain i prawa
w niej obowizujce, a rwnoczenie wyniesie z owej wdrwki wane pouczenia na dalsze ycie. Udzielaj ich najczulszemu z ludzi wanie sdziowie (Eak, Minos i Radamant), ktrzy wprawdzie daj mu szans odzyskania ony, lecz i tak z gry wiedz, e z wasnej winy nie odbierze tej
nagrody. Przewidujc bieg wydarze, karcco uzmysawiaj bohaterowi, e
nie mona zmieni, odwrci boskiego prawa ani mu si sprzeciwia. Mityczny piewak przywouje wypowied starszego sdziego:
Czowiecze! rzek mi: nie bdzie inaczj,
Jak co raz Wola najwysza przeznaczy.
Oto jej widzisz niemierteln ksig...
C to? chcesz wzruszy Wiecznoci potg?
Prawo tu boskie. Wyrok z niego dany
aden dotychmiast nie by odwoany.
al XXII. Sen, w. 1924

W czasie snu Orfeusz nie tylko od sdziw, postaci o wysokim autorytecie, dowiaduje si o potdze i niezmiennoci woli bogw, ale sam ich dowiadcza, tracc ukochan Eurydyk tu przed elaznymi wrotami, wyznaczajcymi granic midzy wiatem ywych i umarych:
Chciaem tu za ni... ale duch ponury,
Co sta na stray, pchn nagle do gry
I trzasn za mn drzwiami elaznemi,
I ja sam jeden zostaem na ziemi!
al XXII. Sen, w. 7578

Pouczenie, jakie wraz z przebudzeniem wynosi nieszcznik z przeytej


we nie historii, zawarte jest w przemowie sdziw oraz w fakcie nieodwoalnej utraty ukochanej osoby. Sprowadza si ono do przesania, i
realny wiat i prawa w nim obowizujce, zapoznaje si z wykadem gwnych zagadnie
dotyczcych rzeczy ostatecznych i przynosi z owej pielgrzymki wane przesania dotyczce
rodzimej rzeczywistoci, w tym take zapowied zakoczenia szturmw wojsk szwedzkich.
Zob. R. O c i e c z e k: Pie XI poematu. Sodycz zmylenia i gorycz prawdy. W: E a d e m:
Obleenie Jasnej Gry Czstochowskiej. Dzieo i autor. Krakw 1993, s. 3050.

232

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

czowiek, bdc we wadaniu przeznaczenia, nie moe odwrci ustalonych


ju wyrokw musi wic po stracie bliskiej osoby pogodzi si z losem
i z pokor podejmowa trud dalszego ycia. Rysy, jakie Knianin nada
w utworze przeyciom Orfeusza w czasie snu, pozwalaj czy nakrelone
w wierszu obrazy wanie z kategori oracula.
By podporzdkowa wdrwk trackiego krla i piewaka do podziemnej krainy zasadzie prawdopodobiestwa, poeta posuy si w kompozycji
utworu znakomicie suc temu wanie celowi struktur snu. Wraenie
prawdziwoci wydarze, ktre stay si udziaem bohatera, wzmacnia ponadto, jak stwierdza Rolf Fieguth, zastosowanie w utworze formy epickiej.
Ona to przeciwstawia si wraeniu, e opisane wydarzenia byy jedynie
senn zjaw. Efekt deziluzji czciowo wprowadza tylko pocztkowy ustp
wiersza, w ktrym bohater-narrator zastanawia si: Sen to, czy jawa?
(w. 1)55.
Wprowadzajc do utworu obrazy z onirycznej sfery, Knianin nie traktowa ich jedynie jako atrakcyjnych literacko ozdobnikw, lecz cile podporzdkowywa preferowanej koncepcji tworzenia oraz akceptowanej przez
siebie, uporzdkowanej i harmonijnej wizji wiata. W przypisie wskaza cel
modyfikacji powszechnie znanej historii mitologicznej: aeby do prawdy
bya podobniejsz, pod sen tu jego [tzn. Orfeusza B.M.] wcignem.
Oryginalno jego pomysu zasadza si na odmiennym ni u wczeniejszych twrcw potraktowaniu dramatycznego epizodu z dziejw mitycznego poety. Tumaczc zachowanie bohatera sennymi marzeniami, Knianin,
jak pisze przywoany uprzednio badacz, odmitologizowa opowie o Orfeuszu i dokona swoistej racjonalizacji obrazu zawiatw [...], dziki czemu
w utworze zamykajcym funeralny cykl pena skarg opowie moe by
utosamiana z gosem Zabockiego56.
W twrczoci puawskiego poety ujcia snu pozbawione s aspektu mistycznego i wizjonerskiego, ktry tak silnie odcisn swe znami na obrazach onirycznych w poezji XVII wieku i w literaturze romantycznej wynikao to bowiem z odmiennoci filozoficznych zaoe epok, w ktrych
kreowano te wizje. Trudno jednak zgodzi si z opini Marii Piaseckiej, i literatura owieceniowa nie tylko uboga jest w sny, ale nie nadaje im te
wielkiego znaczenia57. Naleaoby raczej powiedzie, e pisarze tego czasu
inaczej operowali realiami onirycznymi, w innym celu wyzyskiwali je w budowaniu wiata przedstawionego swych dzie ni literaci staropolscy oraz
autorzy doby romantyzmu i nastpnych okresw. Wyznaczali sennym obrazom odmienne funkcje, jednak zgodne z estetycznymi wymogami stawianymi wczesnej literaturze, a take z obowizujc wtedy wizj wiata i kon55
56
57

Zob. R. F i e g u t h: O kompozycji cyklu Franciszka Dionizego Knianina..., s. 118.


Ibidem, s. 119120.
M. P i a s e c k a: Mistrzowie snu..., s. 12.

Sny znikome i prawdziwe

233

cepcj czowieka. Przykadem tego moe by wanie sposb operowania


snem jako motywem i zarazem kanw kompozycyjn wierszy przez autora
Erotykw.
Poeta sugestywnie i przekonujco, cho nie bez rezerwy, rysowa wiat
ludzkich pragnie, marze, tsknot i niepokojw. Nie kierowaa nim jednak, jak Stanisawem Herakliuszem Lubomirskim, nieskrpowana wyobrania wizjonera58. Realizowanie w utworach wyznacznikw estetyki rokoka
wynikao z respektowania zasad mimetycznej teorii dziea literackiego.
Przedmiotem naladowania w zdecydowanej wikszoci wierszy bya pikna
natura. W jej kontekcie usytuowani byli ludzie cechujcy si du wraliwoci zmysow, ona te stanowia rdo ich estetycznych wrae i przyjemnoci, a take tworzya sceneri erotycznych marze59. Natomiast
w utworach reprezentujcych liryk sentymentaln oniryczna sceneria
umoliwiaa eksponowanie wewntrznych przey bohaterw niezalenie
od tego, czy byy to wizje jasne czy mroczne.
Za swoist strategi stosowan przez Knianina w sytuacjach, gdy
w jego utworach zagroona bya waloryzowana przez wczesn literatur
zasada prawdopodobiestwa, mona uzna wyzyskiwanie tworzywa zaczerpnitego z mitw i legend na potrzeby obrazowego konstruowania onirycznej sfery. Wyrazem denia do podporzdkowania kreowanych w wierszach realiw zasadom mimetycznym jest najczciej konkretyzowanie
nionej rzeczywistoci w toku pierwszoosobowej relacji z przey nalecych do przeszoci narracji, ktra czyni przedstawione historie i nakrelone obrazy bardziej wiarygodnymi. Tym sposobem eksponowany jest ich
autentyczny, a nie fikcyjny charakter. Nie uczestniczymy wraz z bohaterami
w samym nieniu, nie penetrujemy ich stanu wewntrznego w chwili
zagbiania si w przyjazn im, lecz fantazyjn rzeczywisto. Zwizane
z tym obszarem przeycia oraz wraenia emocjonalne i zmysowe poznajemy z formuowanych przez nich na jawie wypowiedzi precyzujcych i wartociujcych owe doznania. Jak inni poeci nurtu rokokowego Knianin
dy do ukazania zewntrznych, wizualnych objaww przeycia. Po powrocie z fikcyjnej rzeczywistoci onirycznej bohaterowie mwi o sytuacjach
i wydarzeniach wyimaginowanych a nie przeytych, cho na zasadzie odbicia tamta sceneria przypomina realny wiat.
Ograniczenie udziau pierwiastka kreacyjnego w poetyckich obrazach
wsptworzcych oniryczn sfer wie si take w wierszach Knianina
z eksponowaniem kompensacyjnych funkcji snu. Marzenia bohaterw
speniajce si w owym stanie nie wychodz poza dowiadczenia moliwe
do zaistnienia w realnym wiecie przy sprzyjajcych okolicznociach i wza58

J.K. G o l i s k i: Barokowe igraszki z Hypnosem..., s. 147.


Por. E. R a b o w i c z: Polskie rokoko literackie. W: Gdaskie Zeszyty Humanistyczne.
Prace historycznoliterackie. Nr 2. Gdask 1969, s. 77.
59

234

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

jemnoci partnerw. Rni si jedynie konwencj stylu zastosowanego


w danym przypadku, a tym samym funkcj wyznaczon im przez autora.
W utworach realizujcych poetyk rokokow senne realia podporzdkowane s celom zabawowym, ludycznym. W tego typu tekstach Knianin najczciej kreuje naznaczone z lekka hedonizmem beztroskie sny, czce si
z marzeniami erotycznymi lub pene wdziku i finezji igraszki bohaterw
ze wiata realnego i mitologicznego. W wierszach z krgu liryki sentymentalnej przeycia senne i nione obrazy wsptworz oraz dopeniaj
porednio wewntrzny wizerunek bohaterw, a take towarzyszcy im specyficzny nastrj smutku, zadumy, tsknoty i alu. Rokokowe uciechy
i sentymentalne czucie, patronujce poetyckim konstrukcjom odwoujcym si do onirycznej sfery, nie poszerzyy jednak na tyle horyzontw
wyobrani puawskiego poety, by moga si wyzwoli spod logicznej, umysowej kontroli.
Ze wzgldu na patronujce liryce Knianina estetyczne kategorie, waciwe dla poezji rokokowej, a pniej sentymentalnej, w obrazach snu konkretyzowanych najczciej przez samych bohaterw nie ma brutalnoci,
grubiastwa ani deformacji. Twrca, kreujc je, operuje ujciami nacechowanymi albo rozkosznym wdzikiem, agodn zmysowoci, albo elegijn
tonacj i lirycznym smutkiem. Jedynie konkretyzacja metaforycznych powiza snu i mierci prowadzia niekiedy do bardziej zdynamizowanych, silniej nacechowanych emocjonalnie przedstawie, sugestywnie oddajcych
lki oraz niepokoje czowieka, zawsze postrzeganych i ocenianych z indywidualnego, jednostkowego punktu widzenia.
Chocia Knianin pozostawa w ywym kontakcie z dokonaniami poezji
baroku, nie przej na grunt swej twrczoci uj akcentujcych drastyczne
aspekty metaforycznego czenia snu i mierci, a take metafizyczny sens
owej analogii. Wynikao to z odmiennego charakteru jego estetycznych
i cile warsztatowych preferencji, a przede wszystkim z konstruowania
w lirykach innej wizji wiata i miejsca, jakie w nim czowiek zajmuje. Autor
Erotykw zawsze zachowuje wyrany dystans wobec onirycznych obrazw
i marze, opowiadanych przez lirycznych bohaterw z perspektywy uwarunkowanej powrotem do rzeczywistoci na jawie. Zalenie od tego, jaka
konwencja stylistyczna patronuje utworowi, w dystans moe mie charakter artobliwy, zabawowy lub emocjonalnie stonowany i refleksyjny.
Wpisujc sny w poetyck materi wierszy lub aluzyjnie nawizujc do
ich metaforycznych kontekstw, poeta zrezygnowa z operowania symbolicznymi rekwizytami bezporednio lub porednio czcymi si z oniryczn
sfer. Nie odwoywa si do wyzyskiwanej ju przez staroytnych Grekw
symboliki maku sam Hypnos przedstawiany by z tym kwiatem w rku.
Bohaterowie jego lirykw nie szukaj rwnie w zioach ratunku przed bezsennoci, ta bowiem umoliwia im zwykle rozpamitywanie udrk i cier-

Sny znikome i prawdziwe

235

pie miosnych. Nie zegar te, a naturalne zjawiska zachodzce na niebie


lub wok czuych kochankw odmierzaj czas mijajcy im w owym stanie.
By moe wynikao to z faktu, i zegar, zazwyczaj traktowany jako symbol
upywajcego czasu oraz przemijania, czciej towarzyszy mylom o kresie
ludzkiego ycia ni o miosnych przeyciach i pragnieniach. By dopeni list rnic, trzeba take wspomnie, i tylko dwukrotnie Knianin odwoa
si do toposu ycie snem, tak popularnego w literaturze doby baroku.
Poeta nie wyzyska tego typu uj do gbszych, filozoficznych rozwaa
nad sensem i natur wiata, a take ycia ludzkiego60. Ponadto nie kreli
w wierszach obrazw przedstawiajcych nierealny wiat Snu, lecz rzeczywisto podobn do jawy, bardziej przychyln bohaterom wyjtkiem pod
tym wzgldem byy wiersze dotyczce onirycznej wdrwki do wiata podziemnego. Zawsze jednak skupia przede wszystkim uwag na przeyciach
bohaterw, a nie na detalach onirycznej scenerii.
Analiza wierszy, w ktrych integraln czci tworzywa poetyckiego byy
realia oniryczne, ujawnia du swobod w operowaniu leksyk z krgu
snu. Knianin wzbogaca j ujciami metaforycznymi, a take rnicowa jej
odcienie znaczeniowe i emocjonalne poprzez odpowiedni dobr epitetw.
Owe zabiegi s szczeglnie widoczne w utworach podporzdkowanych poetyce rokokowej, realizowanej bujnym, bogatym stylem. Sen w lirykach
Knianina bywa: luby, pochlebny, najukochaszy, leciuchny, miy, przyjemny lub dla odmiany: ponny, znikomy, kamliwy, zniky. W obu przypadkach epitety maj charakter wartociujcy, a nie obrazowy. Nie tyle konkretyzuj oniryczne obrazy, ile raczej oceniaj wraenia oraz doznania
emocjonalne i zmysowe, jakie w bohaterach wyzwalay senne przeycia61.
Dc do atrakcyjnego operowania oniryczn synonimik, Knianin niejednokrotnie stosowa w tym celu konstrukcje czasownikowe. Tak wic sen
mg: z oczu odbiega, obraz wybija, z oczu si wypycha, wdzicznie udzi lub by przyjemny dla oka. Czciej jednak poeta posugiwa
si ujciami metaforycznymi, majcymi charakter peryfraz, w ktrych czy
w jedn cao dwie uprzednio wskazane tendencje. Z ciekawszych tego
typu rozwiza cho trzeba przyzna nie zawsze udanych z artystycznego
punktu widzenia mona przywoa nastpujce konstrukcje: powieki
sklei zamrokiem, sennym udzi widokiem, upi przykroci niezno60

Zob. Helikon sarmacki. Wtki i tematy polskiej poezji barokowej. Wybr, wstp i komentarze A. V i n c e n z, oprac. tekstw i bibliografii M. M a l i c k i, ilustracje wybra
J.A. C h r o c i c k i. Wrocaw 1989, s. LXXXIXXCI. BN I, 259; D. K n s t l e r - L a n g n e r: Idea vanitas, jej tradycje i toposy w poezji polskiego baroku. Toru 1993, s. 6;
Ch. B e l i n: Wariacje Pascalowskie na temat snu..., s. 1821.
61 Por. uwagi Magorzaty S z p a k o w s k i e j na temat jzyka poetyckiego Knianina:
Ogie i al. O sownictwie wierszy miosnych Knianina i Karpiskiego. Pamitnik Literacki
1966, z. 2, s. 499506.

236

Rozdzia czwarty: Sen w twrczoci Franciszka Dionizego Knianina

ne, mar wdziczn udzi, pieci snem utrudzone czonki, sen marzeniem sklei oczta. Jak wynika z przywoanych przykadw, Knianin
skupia gwnie uwag na prbie oddania pozytywnych wrae towarzyszcych bohaterom w momencie zasypiania i przechodzenia w przyjazny, oniryczny wiat. Metafory suyy, podobnie jak epitety, nie tyle wizualnej konkretyzacji obrazw, zjawisk czy stanw postrzeganych we nie, ile
raczej przyblieniu specyficznej aury, jaka towarzyszya bohaterom w owej
rzeczywistoci. Natomiast osobn grup stanowi poetyckie konstrukcje,
w ktrych sen kojarzony jest ze mierci. Zwykle w takich ujciach Knianin operowa leksyk nocy i cienia, nierzadko poddajc tylko pewnej modyfikacji przenone, peryfrastyczne konstrukcje stosowane przez twrcw renesansowych, a zwaszcza barokowych: w sen zapa wieczny, usn
w wiecznej niepamici, usn w ciemnej nocy, sen obraz mierci, cie,
ktry udzc, bawi, wchodzi na zawsze w spoczynek guchy.
W kompozycji lirykw autor Erotykw czsto odwoywa si rwnie do
utrwalonych przez barokowych twrcw konceptw, czcych kontrastujce z sob, a nierzadko sprzeczne obrazy. W plastycznych konstrukcjach poetyckich zestawia sen i jaw, zasypianie i przebudzenie, wieczorn
por i ranne zorze. Z poetyk snu w jego utworach nierozerwalnie czya
si opozycja dnia i nocy, wiata i mroku. Stosujc silnie przemawiajc do
wyobrani zasad kontrastu, pisa te o nie jako zjawisku czy stanie miym
i podanym lub kamliwym i zwodniczym. Takie zabiegi pozwalay
unikn monotonii w operowaniu metaforycznymi zmysowymi i emocjonalnymi odniesieniami onirycznej sfery, lecz w zasadzie nie poszerzay
dotychczasowych, poetyckich penetracji obszaru sennego marzenia.
Przywoane w toku rozwaa poetyckie ujcia sennych realiw uzmysawiaj, e Knianin posugiwa si czsto utartymi, a niekiedy zbanalizowanymi wyraeniami i formuami, funkcjonujcymi ju w wczesnej wiadomoci jzykowej na prawach staego zwizku wyrazowego. Nie
przejmowa ich jednak w sposb bierny, lecz wcza w nowe konteksty poetyckie lub przez nagromadzenie czyni przedmiotem poetyckiej zabawy.
Z sobie waciwym, artobliwym dystansem obnaa ich konwencjonalny
charakter. Z uwagi na powtarzalno takich wanie propozycji stay si one
charakterystycznym rysem jego stylu.
Zasadniczo przestrze marzenia sennego nie podlega zmianom, zewntrznym ingerencjom tak wanie jak wiat cypryjskiego powiatu zbudowany przy znaczcym wyzyskaniu antycznego dziedzictwa kulturowego
oraz literackiej spucizny renesansu i baroku. Jedynie w poetyckiej rzeczywistoci objtej patronatem knidyjskiej pani na nadwilaskiej ce mogy
bawi si nimfy z gromad skrzydlatych bokw, a chodnego filozofa
przy jkach piknych i modych towarzyszek paliy ognie mioci. Tylko tu
dziewczyny zbierajcej kwiaty nie zdziwi widok picego wrd krzeww

Sny znikome i prawdziwe

237

ry Kupidyna, tu stary Anakreont odzyska modziecze siy w zalotnych


igraszkach z pannami, a boek mioci niczym myliwy polowa na pice
dziewczta. Sny konstruowane w lirykach Knianina speniaj marzenia bohaterw snute na jawie. Wszystko, co niemoliwe w rzeczywistoci, w wystylizowanym wiecie onirycznym stawao si naturalne i dostpne.
Odnosi si wraenie, i caemu zbiorowi, w ktrym cypryjski powiat,
nadwilaska ka i arkadyjskie wtki tworz nierozerwaln cao, do
pewnego stopnia patronuje nadrzdna struktura snu i zabieg mitologizacji.
Dla kogo, kto [...] mitologizuje rzeczywisto jak stwierdzi Jarosaw Marek Rymkiewicz nie ma rnicy midzy tym, co istnieje realnie, a tym, co
jest tylko wyobraane, dane w przeczuciu lub w dowiadczeniu wewntrznym60. Zgodnie ze struktur snu i mitu oraz jej wyznacznikami poeta przywouje epizody z historii bajecznej i osadza je w rodzimej scenerii. Konkretyzuje w utworach oniryczne realia niczym widziane ju po wielokro
obrazy, mitologiczne postaci ingerujce w ycie realnych bohaterw i kochankw wkraczajcych w wiat mitu. Poetyckim mikrokosmosem kieruj
zasady, ktrych jak we nie nie mona z zewntrz zmieni. Mona si im
tylko podda i w peni dowiadczy rozkosznych urokw owego wiata. Budujc t krain, Knianin, na co zwrci uwag Wacaw Borowy, a pniej
akcentowaa rwnie Teresa Kostkiewiczowa, wyzyskiwa utrwalone ju
przez barokow tradycj obiegowe motywy, schematy, koncepty, jednak
nada im now jako znaczeniow i artystyczn, niemajc niemal rwnej
sobie w caej naszej literaturze.
62

J.M. R y m k i e w i c z: Wygnanie z mitu. Twrczo 1966, nr 3, s. 74. Jak pisze autor:


Mit (mit ywy) jest zawsze si unifikujc: rzeczywisto zmitologizowana jest caoci
spjn, w ktrej aden element nie jest zbdny (s. 72).

Rozdzia pity

Motywy astralne
w poezji Franciszka Zabockiego
i Franciszka Dionizego Knianina
Powoco wiata, zotowosy Febie!
Co pdzisz cugi po bkitnym niebie
Ognistym lejcem, a pd ci unosi,
Mierzc trakt wietrzny od osi do osi.
F.D. K n i a n i n: Do soca (E VIII, 36), w. 14

du doz prawdopodobiestwa mona przypuszcza, i przyjaciele


poeci czytywali swoje utwory i nie tylko te, ktre kierowali do siebie bezporednio, poprzez formu tytuow, ale rwnie porednio ze wzgldu na
podjte w nich problemy. Warto przypomnie, i nazwisko Zabockiego figurowao na licie osb, ktre nabyy drog subskrypcji zarwno Erotyki,
jak i trzytomow edycj Poezji. A zatem interesowa si twrczoci przyjaciela nie tylko w okresie wsplnego pobytu w stolicy, ale take po jego wyjedzie do Puaw. W wierszach, ktre Knianin intencjonalnie kierowa do
przyjaciela, znalazy si liryki zawierajce poetyckie odwoania do sfery
astralnej. Warto zaobserwowa, czy obaj literaci podobnie ksztatowali tego
typu obrazy w swoich utworach, w jaki sposb konkretyzowali w wierszach
niebieski szlak. Rozwaania bd zatem skupione na artystycznym
ksztacie i funkcjach wskazanych motyww oraz charakterystycznych cechach (ewentualnych podobiestwach lub rnicach) literackiego warsztatu
obu autorw, ujawniajcego si w sposobie operowania konkretnymi obrazami, nawizujcymi do sfery astralnej. Nasuwa si rwnie pytanie, czy
w preferowanych przez Knianina i Zabockiego zasadach ksztatowania
motyww odwoujcych si do niebieskiego szlaku mona dostrzec lady
warsztatowych lub tematycznych powinowactw lub nawiza. Konieczne
jest zatem uwzgldnienie takiego obszaru twrczoci obu poetw, ktry
uprawnia do komparatystycznych bada. Przedmiotem obserwacji bdzie
zatem wczesna liryka Zabockiego, od 1774 do 1777 roku drukowana
w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych, poniewa w jego pniejszym
dorobku, zarwno pod wzgldem tematycznym, jak i warsztatowym trudno
szuka ewentualnych zbienoci z poezj Knianina. W przypadku drugiego poety refleksj badawcz objta zostanie twrczo od Erotykw (1779)
po zbiorow edycj Poezji (17871788).

Rozdzia pity: Motywy astralne...

239

Wczesny dorobek Zabockiego obejmuje stosunkowo niewiele utworw


zawierajcych motywy astralne. Ponadto odwoania do sfery nieba nie maj
w owych wierszach postaci rozbudowanych, samodzielnych obrazw poetyckich. Kilkakrotnie Zabocki przywoa w swych utworach gwiazdy
i soce, by uplastyczni opisywane zjawiska przez usytuowanie ich na linii
wertykalnej. Celem owego zabiegu bya hiperbolizacja rozwaanych problemw o pozytywnym lub negatywnym wydwiku moralnym wyeksponowanie ich mocy, skali lub rozmiarw. W Odzie IV, z teje okolicznoci (tzn.
imienin generaa ziem podolskich) opublikowanej w Zabawach Przyjemnych i Poytecznych (1776, T. 13, cz. 1), w drugiej wersji, wydrukowanej
w tyme pimie (1776, T. 14, cz. 1) pt. Do J[anie] O[wieconego] ksicia
J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, w taki wanie
sposb poeta w jednej z apostrof wzmocni kontrast dwu wizji: postaci ksicia obdarzonego licznymi zaletami, cnotami i talentami oraz bezgranicznej niemal zazdroci, jak u ludzi o maym sercu wywouj szlachetne
przymioty solenizanta: Zazdroci! Ty, co przez zamiarw zbytek / Ledwie
nad grne gwiazd nie lecisz sfery (w. 1718). Analogiczn wymow ma
rozbudowany, sugestywny obraz poetycki, w ktrym ksi Czartoryski zosta porwnany do szybujcego w przestworzach, niedocignionego ora
wznoszcego si ku socu1, natomiast nieprzychylni mu, zawistni ludzie
przypominaj stado haaliwych, nisko latajcych wron:
Tak wic krl ptakw, orze niecigniony,
Gdy soce niemal miaym siga [ciga] lotem,
I go nie cign, wrzeszcz w dole [sign, krzycz doem] wrony;
Tak lata, orw jest tylko przymiotem.
Oda IV, z teje okolicznoci, w. 2529

Dziki kracowemu usytuowaniu czonw porwnania na linii wertykalnej, ktrej szczytowym punktem jest soce, a take dziki kontrastowi ptakw przywoanych w poetyckiej wypowiedzi (orze pozostaje w krgu
wiata i symboliki solarnej, a dla wron znamienne s ciemne barwy) osoba
solenizanta zostaa uwzniolona. Wskutek tego zabiegu bardzo nisk ocen moraln uzyskali w okolicznociowym utworze zawistnicy, niebdcy
w stanie dorwna walorom generaa ziem podolskich.
W kilku innych wierszach niezbyt rozbudowane ujcia motyww astralnych maj rodowd mitologiczny. Imiona Kastora i Polluksa Zabocki przy1

Semantyce, a take kosmologicznym i metaforyczno-alegorycznym ujciom ywiou


ognia w poezji Adama Naruszewicza, wrd ktrych liczn reprezentacj maj poetyckie wizje soca oraz (w mniejszym stopniu) ksiyca i gwiazd, Barbara W o l s k a powicia jeden z rozdziaw ksiki W wiecie ywiow, Boga i czowieka. Studia o poezji Adama
Naruszewicza. d 1995, s. 86140.

240

Rozdzia pity: Motywy astralne...

woa w dedykacyjnym utworze Franciszkowi Dionizemu Knianinowi, przyjacielowi swojemu, poprzedzajcym oper Balik gospodarski (1780). Wzmiank
o bliniaczych, powizanych szczer przyjani, synach Ledy, akcentowa
si oraz trwao wizw czcych go z adresatem poetyckiej wypowiedzi.
W wierszu nie rozwin jednak (jak Knianin w elegii Ad Franciscum
Zabocki C I, 8) historii mitologicznych bohaterw, ktrych mier jedna
z tradycji wie z powstaniem konstelacji Blinit2.
Rozbudowana metaforyka astralna nie wystpuje rwnie, co zaskakujce, w rokokowym poemacie Cztery ywioy, w caoci osnutym na motywach mitologicznych. W kolejnych czciach tego utworu Zabocki opisa
miosne historie Zefira i Flory, Peleusa i Tetydy, Marsa i Afrodyty, Jowisza
i Ledy oraz innych, mniej znanych postaci. W partii powiconej w rokokowym poemacie ywioowi ognia Zabocki nie zawar poetyckich obrazw
soca, cho byo to powszechne, zarwno w poezji XVII, jak i XVIII wieku.
Wykorzysta tylko jego metaforyczne rozumienie, wice si z miosnym
arem. Wrd niewielu odwoa do sfery astralnej w dwu czciach dziea
przewaaj proste i zwize ujcia. Znakiem gniewu Jowisza, podobnie jak
w mitologicznym pierwowzorze, s pioruny wypadajce z obokw na ziemi (Powietrze, w. 3738). Tene bg po chaosie gigantomachii zapali
wiata i rozpdzi chmury (Ziemia, w. 56). W sposb lakoniczny Zabocki
przywoa rwnie w poemacie siado Feba (Powietrze, w. 31), rann zorz (Ziemia, w. 30) i przewodni zorz (Powietrze, w. 34). W dwu ostatnich okreleniach, podobnie jak w obrazie zorzy i soca, ktre pokry mg
rozgniewany Boreasz (Powietrze, w. 94), poeta dokona naturalizacji tworzywa mitologicznego. Nawiza nie do utrwalonej przez poprzednikw personifikacji bogini witu, lecz do konkretnych zjawisk natury, moliwych do
uchwycenia ludzkim okiem w realnym wiecie tu przed pocztkiem nowego dnia3.
W dwu zaledwie wersach Zabocki zamkn w pierwszej czci dziea,
powiconej Przemianom Jowisza, opis bysku wiata niezwykej jasnoci
wydostajcego si z oboku. Poprzedzao ono pojawienie si Kupidyna
patrona miosnego ywiou, ktry czy wszystkie historie przypomniane
2

Zob. Maa encyklopedia kultury antycznej. AZ. Red. Z. P i s z c z e k. Wyd. 7. Warszawa 1990, s. 368.
3 Jeszcze inn propozycj poetyckiego ujcia witu, rwnie wyzwolon z mitologicznego wzorca, zawar Zabocki w jednym z utworw sielankowych, odwoujc si do modelu
poezji miosnej. Za spraw personifikacji oraz odpowiedniego doboru realiw nowy dzie
przypomina kobiet opuszczajc oe po nocnym nie:
Wtenczas, gdy z mitkiej dzionek pocieli
Wstaje, gdy ki stroj si w kwiecie,
Bdnej nad brzegiem wilnych topieli
Zdao si chodzi mojej Hanecie.
Pasterka III, w. 14

Rozdzia pity: Motywy astralne...

241

w rokokowym poemacie. Jedyny duszy ustp, w ktrym realia astralne,


odwoujce si do uj mitologicznych, s podstaw rozbudowanego obrazu poetyckiego, znajduje si w trzeciej czci utworu. Jest to fragment
przedstawiajcy pochd mieszkacw krlestwa Neptuna (trytonw, nereid
oraz syren) przed Amfitryt:
Niech tumem drog zajd paniej morza,
Co ku wam jedzie jak zaranna zorza
Lub jako siostra ukrytego Feba
Niesie krok wolny wrzd jasnego nieba.
Przy niej, jak liczne za miesicem gwiazdy,
Z piknymi pyn nimfami pojazdy,
Cztery ywioy. Poema umizgw, cz. 3: Woda, w. 3741

Odwoania do zakorzenionych w tradycji literackiej wyobrae pocztku


dnia autor dopeni charakterystycznymi dla siebie ujciami. W przytoczonym fragmencie poematu bliski moment wschodu soca zwiastuje zarwno bogini witu (nieprzywoana wprawdzie z imienia, lecz uobecniona
przez oszczdn peryfraz siostra ukrytego Feba oraz prost, zwiz aluzj do metaforycznych obrazw jej majestatycznej wdrwki po nieboskonie4), jak i wyranie sugerowane przez uycie liczby mnogiej konkretne, realne zjawisko natury, przy sprzyjajcej pogodzie widoczne nad lini
horyzontu. Nie z mitologicznego wzorca, lecz z rodzimej leksyki zaczerpnita zostaa te popularna, zwaszcza w krgu ludowym, nazwa ksiyca
miesic. W zarysowanym obrazie inwencja twrcy przejawia si gwnie
w operowaniu trafnie dobranymi epitetami (zaranna zorza, krok wolny,
jasne niebo, liczne gwiazdy, pikne nimfy), w ktrych tkwi potencja
metaforyczny, zwykle wykorzystywany przez innych autorw w upoetyzowanych wizjach granicy nocy i dnia. Zabocki nie rozwin jednak tych
okrele do postaci samodzielnych obrazw poetyckich.
Pewn modyfikacj powszechnie znanego epizodu mitologicznego,
zwizanego z przemierzaniem nieboskonu ognistym rydwanem przez boga
soca, wprowadzi Zabocki do pocztkowej strofy autobiograficznego wiersza skierowanego Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza],
k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego], zawierajcej temporaln konkretyzacj
poetyckiej wypowiedzi. Odwoujc si do mitologicznej historii, twrcy zwykle pisali o powietrznych przejadkach Heliosa, bstwa z pokolenia tyta4

Por. spostrzeenia Barbary W o l s k i e j na temat poetyckiej konkretyzacji mitologicznych wzorcw uj wschodu i zachodu soca (obronitych jak skamienielina topiczna odpowiednimi fabuami mitycznymi, rekwizytami, frazeologi), a take frekwencji tych
obrazw w poezji twrcw XVII wieku oraz Adama Naruszewicza (W wiecie ywiow...,
s. 9092, 101105, 110111).
16 Na ziemskich...

242

Rozdzia pity: Motywy astralne...

nw, natomiast Zabocki wybra imi boga olimpijskiego Feba (janiejcego), czyli Apollina. Jego sposb ujcia tego popularnego wtku odbiega
te nieco od propozycji innych autorw, bowiem metaforyka zastosowana
w zarysowanym obrazie nawizuje nie tylko do tradycji literackiej. Okrelajc czas, w jakim ju cieszy si opiek adresata utworu, poeta nawiza
w zastosowanej metaforyce take do rzeczywistoci.
Ju dwakro dziesi powietrzne sfery,
Siedzc w ognistej karecie,
Odwiedzi Febus i swe ogiery
Z kurzawy otar przy mecie,
Jak mnie, wielki mj mecenasie,
Los przy czasowym stawi kompasie.
Do J[anie] W[ielmonego] ks[idza] A[dama] N[aruszewicza], k[oadiutora] b[iskupa] s[moleskiego], w. 16

Zamiast rumakw w utworze przywoane zostay ogiery; gwiezdny py


zastpia kurzawa, a miejsce ognistego rydwanu zaja ognista kareta.
Dziki takim zmianom poetycki obraz zyska na sile, wyrazistoci oraz autentycznoci. Modyfikacja mitologicznego pierwowzoru polegaa zatem na
jakociowej wymianie wsptworzcych go elementw. Zabocki wprowadzi do znanego ju schematu realia blisze dowiadcze ycia codziennego,
co spowodowao ukonkretnienie poetyckiego obrazu oraz wzmocnienie
jego ekspresji.
Denie do wyzwolenia poetyckich uj sfery nieba z tradycyjnej metaforyki, inspirowanej wzorcem mitologicznym, jest szczeglnie widoczne w pasterskiej poezji Zabockiego. W dialogowej sielance Loas i Dafne tytuowy
bohater poszukuje cienia dajcego ochron przed arem poudnia. Autor
skonkretyzowa ten czas, odwoujc si do zjawisk zachodzcych na niebie:
Gdy swoje goce pomknwszy, soce / Ju na sam nieba wybiego rzodek (w. 12). Wykreowany obraz nie wykazuje poza gocami (tzn. rumakami z boskiego rydwanu) bliszych koneksji z histori bajeczn, natomiast wyranie nawizuje do ludzkiego dowiadczenia w tym przypadku
do zudzenia, jakiemu podlega ludzkie oko, rejestrujce (pozorny) ruch
soca po sferze niebieskiej.
W Pasterce I, osadzajc w czasie tace pasterzy, Zabocki zastosowa
nazw ksiyca popularn w krgu ludowym oraz poezji pasterskiej i odwoa si do obyczajw wiejskiej gromady. Liryczny bohater, piewem alcy
si na brak wzajemnoci ze strony ukochanej Basi, przypomina m.in. nieczuej pannie zdarzenie, w ktrym razem uczestniczyli:
Wtenczas, gdy za wie pastuszkw koo
Przy podmiesicznym wyszo kagacu,

Rozdzia pity: Motywy astralne...

243

Jam ci da rk, ty zwloka czoo


I nie raczya sun do tacu.
Pasterka I, w. 1316

Trudno sprecyzowa, o jakim zwyczaju ludowym mowa w utworze. Na


obrzdowy charakter owej scenki wskazuje kilka elementw: sceneria (wieczr lub noc, wieccy ksiyc), uczestnicy (jednorodna spoecznie, kulturowo, a nawet zawodowo grupa osb) oraz wykonywane czynnoci (taniec
w kole). Miosna tematyka alw bohatera Pasterki I skaniaaby do przypuszcze, e Zabocki nawiza w utworze do rytualnych tacw sobtkowych. Przeczy temu jednak fakt, i obrzdowe plsy wok kupalnego ogniska wykonyway tylko dziewczta modziecy brali jedynie udzia (wraz
z pannami) w skokach przez ogie5. Moliwe te, e poeta zastosowa
w wierszu tylko stylizacj ludow, nie czc wykreowanej scenki z adnym
konkretnym faktem kulturowym.
Jzykiem prostym, pozbawionym ozdobnej metaforyki okreli rwnie
Zabocki wczesn por i zarazem pocztek codziennej pracy Haliny, jednej
z bohaterek dialogowej sielanki Instynkt albo niewinna mio. Dafnis, Halina,
Nina. Uwaga, powicona gwiedzie widocznej na niebie jeszcze przed
wschodem soca, odnosi si nie do upoetyzowanej personifikacji bogini
Eos, lecz do konkretnego, realnego ciaa niebieskiego:
Gdy o wschodzie jutrzenki niebo szkarat ciska,
Natychmiast moj trzod wyganiam w pastwiska.
Instynkt albo niewinna mio. Dafnis, Halina, Nina, w. 165166

W wierszach okolicznociowych i sielankach Zabocki zwykle nie poddawa motyww astralnych zabiegom metaforyzacji. Wyznacza im funkcj pomocniczych rekwizytw poetyckich o ustalonym przez tradycj znaczeniu
lub odwoywa si do ich sensu literalnego. W przypadku utworw pasterskich oszczdno metaforyki w obrbie omawianych motyww nie wynikaa z braku wyobrani, kopotw z inwencj poetyck, lecz bya konsekwencj stylistyczno-jzykowych preferencji autora. Elementy konwencjonalne poeta dopenia niekiedy w wierszach odpowiednio dobranymi
realiami ycia wiejskiego i stosownie do nich modelowa jzyk wypowiadajcych si postaci6. Dziki temu w jego sielankach pojawiaj si ywe
5 Zob. D. K a l i n o w s k a - K o s i e w i c z: Obrzd sobtkowy. Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego. Polska Sztuka Ludowa 1985, nr 1/2, s. 6975.
6 By przybliy typ realiw wprowadzanych przez Zabockiego do sielanek, warto przywoa pocztkowe wersy jednej z nich, w ktrych konkretyzacji podlega miejsce i czas scenki
wykreowanej w utworze:

Gdy capia trzdka w ozach si gzia,


A Basia, siadszy w cieniu przy skale,
16*

244

Rozdzia pity: Motywy astralne...

i dosadne, realistyczne obrazy7. Tego typu stylistyka dawaa jednak mae


szanse na wielostronne wykorzystanie metaforycznego potencjau astralnej
sfery.
Bohaterowie sielanek Zabockiego mwi niekiedy o swych dowiadczeniach jzykiem wyamujcym si z konwencjonalnych, czuostkowych form,
powszechnych w poezji pasterskiej drugiej poowy XVIII wieku, tak w nurcie rokokowym, jak i sentymentalnym. Najbardziej charakterystyczn cech
poetyckich odwoa Zabockiego do niebieskiej sfery, w wikszoci wpisanych w utwory pasterskie, jest ich prostota i naturalno. Motywy te najczciej peniy w jego utworach tylko pomocnicz funkcj, zwizan z konkretyzacj wybranych elementw wiata wykreowanego w poszczeglnych
lirykach. Zabocki oszczdnie korzysta w owych obrazach z mitologicznej
metaforyki. Preferowa raczej rodzime realia oraz dosadne, jdrne sownictwo, ktrym utrwala w wierszach efekty zmysowej percepcji wiata.
Jak zatem wobec warsztatowych rozwiza Zabockiego sytuuj si
w obrbie odwoa do sfery astralnej propozycje polskiego Anakreonta,
piewaka Temiry i piewcy Puaw w jednej osobie? Najoglniej rzec mona,
i s o wiele bogatsze, bardziej zrnicowane formalnie i stylowo. Ponadto,
sposb ich ujmowania w dorobku Knianina zmienia si wraz z przemianami zachodzcymi w warsztacie pisarskim tego autora. Najwicej utworw
zawierajcych omawiane motywy znajduje si w Erotykach. Materia poetycka kilkuset utworw, z racji koneksji z twrczoci anakreontyczn, z dorobkiem Katullusa i Safony, a take z rodzim poezj (gwnie erotyk)
XVII wieku, zostaa silnie nasycona tworzywem mitologicznym. Wskutek
tego realia ze sfery astralnej oddawane s w nich gwnie przez metaforyczne obrazy oraz inne rodki artystycznego wyrazu zakorzenione wanie
w historii bajecznej. Kilka wierszy zawierajcych omawiane motywy pochodzi z Krotofil i miostek, alw Orfeusza nad Eurydyk, a take z d opublikowanych w edycji zupenej. Spord bardzo licznego zespou lirykw
do analizy zostay wybrane utwory najbardziej atrakcyjne i efektowne pod
wzgldem artystycznym.
Ze szczeglnym upodobaniem Knianin kreli w licznych wierszach
peen przepychu obraz wschodu soca, osadzony w realiach mitologiczWartkim wrzecionkiem wkno krcia,
Miosz jej swoje tak nuci ale:
Pasterka I, w. 14
7

Zob. W. B o r o w y: Trembecki. W: I d e m: O poezji polskiej w wieku XVIII. Nota


historycznoliteracka Z. G o l i s k i, posowie Z. S t e f a n o w s k a. Warszawa 1978,
s. 175178. W szkicu o Zabockim badacz przychylnie oceni podejmowane przez tego twrc prby przeamywania w poezji pasterskiej konwencjonalnego stylu, gadatliwego i cukierkowego idyllizmu. Uwaa jednak, i twrcy zabrako wytrwaoci lub miaoci, eby dla
sielanki zrobi to, co spczenie Trembecki zrobi dla bajki (s. 265).

Rozdzia pity: Motywy astralne...

245

nych. Mniej plastyczne s natomiast w jego utworach poetyckie konkretyzacje zachodu oraz nocnej pory jej emblematem niezmiennie czyni ksiyc,
rzadziej gwiazdy. W konwencjonalnej scenerii majowego poranka, wykreowanej w zgodzie z rokokowymi kategoriami wdziku, delikatnoci
i czuoci (jest tu maik i gaik, s te owce i kzki ochocze), osadzi
w jednym z licznych wierszy zatytuowanych Pasterka (E III, 9) wypowied
lirycznego bohatera, zamierzajcego wczesn por (raniuchno, o chodnej rosie) przywita piewem pocztek nowego dnia. W personifikacji Jutrzenki Knianin odwoa si do tradycyjnych uj (Jutrzenka rowym janie / Bysn pocza promieniem, w. 910). Nakrelony obraz zamkn
rwnie point, po jak niejednokrotnie sigali poeci XVII wieku. Bardziej
od bogini witu lirycznemu bohaterowi spodobaa si bowiem Filida, wzbudzajca w nim zachwyt wdziczniejsz twarzy urod i milszymi powabami:
Pikna ty, prawda, z jasnego czoa
I ze zotego warkoczu;
Pikna, lecz pikniej Filis wesoa
Do moich przypada oczu.
Pasterka (E III, 9), w. 2528

Nie pasterka zatem przypomina tu bogini, jak w cyklu wariacyjnych


wierszy Jana Andrzeja Morsztyna O pannie8, lecz odwrotnie w efekcie zastosowania figury sumacji, popularnej w poezji wieku XVII9 uroda
i wdzik ziemianki zyskay wysz ocen ni walory bstwa.
Duo wiksza kunsztowno i plastyczno cechuje konkretyzacj pory
na granicy dnia i nocy w pierwszej strofie utworu Sen podchlebny (E II, 12).
By odda szczegln aur (wynikajc z emocjonalnej i zmysowej wzrokowej percepcji estetycznych walorw otaczajcego wiata), w jakiej boha8

J.A. M o r s z t y n: O pannie, Do teje. W: I d e m: Utwory zebrane. Oprac. L. K u k u l s k i. Warszawa 1971, s. 122. Zob. uwagi Barbary F a l c k i e j na temat obu wierszy
jako przykadu utworw wariacyjnych: Sztuka tworzenia. Podmiot autorski w poezji kunsztownej polskiego baroku. Wrocaw 1983, s. 127128. Studia Staropolskie. T. 51.
9 Zaczerpnite z literatury staropolskiej przykady wykorzystywanej w ikonie figury sumacji poetyckiej, ktrej schematem byo conclusio, czyni przedmiotem rozwaa m.in.:
S. Z a b o c k i: O dwu przykadach figury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego. W: Gdaskie Zeszyty Humanistyczne. Prace historycznoliterackie. Nr 11/12. Gdask 1964, s. 175
184. Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego; J. K o t a r s k a: Poetyka popularnej liryki miosnej XVII wieku w Polsce. Gdask 1970, s. 110; E a d e m:
Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany. Wrocaw 1980, s. 191193. Rozprawy Literackie.
T. 30; A. B o r o w s k i: Daniel Naborowski wiersze wybrane. W: Lektury polonistyczne. redniowiecze Renesans Barok. T. 1. Red. A. B o r o w s k i i J.S. G r u c h a a. Krakw 1992,
s. 277278.

246

Rozdzia pity: Motywy astralne...

ter liryczny zagbi si w wiat Morfeusza, Knianin wykorzysta gotowy


ju schemat metaforyczny o mitologicznej proweniencji:
Nade dniem samym, gdy z rumianej toni
Zorza wychodzc, blask z perowej doni
Siaa po niebie, a rowym splotem
Drog przed socem ucielaa zotem,
Sen podchlebny (E II, 12), w. 14

Zbliajcy si moment wschodu soca zwiastuje majestatyczna bogini


okrywajca nieboskon wraz ze witem jasn, row powiat. Zamiast opisu elementw realnego wiata, zmian zachodzcych w naturze, Knianin
wprowadzi do utworu upoetyzowane wyobraenie Eos o perowych
doniach, ktra wynurza si z morskiej toni, otwiera bram nieba i ciele
drog przed boskim rydwanem przywocym soneczny ogie. Mimo
odwoa do znanego obrazu poeta osign znakomity efekt artystyczny,
umiejtnie operujc epitetami oddajcymi zjawiskow, barwn opraw
uchwyconego pirem momentu (rumiana to, perowa do, rowy
splot, soce zote)10.
Interesujco zarysowa take Knianin w Trenie aosnym (E I, 34) barwny, bogaty w szczegy obraz brzasku rozjaniajcego niebo tu przed nadejciem dnia. Opis ten peni w wierszu funkcj wprowadzenia do sceny
opakiwania utraty Zosi rozkoszy jedynej, ktra z boskiego wyroku znalaza si ju w szczliwych gronie.
Raz patrzc z rana, jak swe rana
Zorza rumiece roni,
Nim zotowosy, wrzd wilgiej rosy
Z morskiej Feb mign toni,
Cofn si w kroku, a wrzd potoku
licznej po niebie osi
Eos swym wzorem i swym kdziorem
Twarz mi okae Zosi!
Tren aosny (E I, 34), w. 916

Pomys Knianina na poetyck aktualizacj obrazu silnie zakorzenionego w tradycji literackiej wie si z podporzdkowaniem tematyce miosnej
mitologicznych motyww astralnych (postaci Eos i Feba) oraz metaforycz10

Urzekajcy, barwny obraz nieba opromienionego blaskiem Jutrzenki sam w sobie ma


walory estetyczne i jest wyrazem zachwytu nad piknem wiata. Poetycka wizja zyskuje dodatkowe znaczenie wskutek zestawienia jej w utworze z rzeczywistoci oniryczn (wykreowan zgodnie z zasadami implikowanymi przez topik miejsca szczliwego), w ktr
zagbi si bohater liryczny. Zob. uwagi w rozdziale czwartym na s. 195.

Rozdzia pity: Motywy astralne...

247

nych rozwiza stosowanych ju przez poprzednikw. Wasn inwencj


w drugim przypadku sprowadzi do prostych zabiegw warsztatowych (epitet zoony zotowosy, metafora nieba o dopeniona epitetem liczna). Jedynie wizj Zorzy gubicej rane rumiece (w tradycji utrwali si
obraz Eos ranopalcej) mona uzna za modyfikacj wyksztaconego i powielanego w dawnej poezji kunsztownej schematu, obejmujcego charakterystyczny dobr detali urody w literackim portrecie kobiety11. Ten drugi
aspekt motywuje zreszt samo przywoanie postaci Jutrzenki bogini ma
bowiem twarz lubej Zosie.
Nieustanne towarzyszenie bohaterowi lirycznemu myli o utracie ukochanej osoby zostao wyeksponowane w pierwszej strofie wiersza przez paraleln budow skadniow, wzmocnion powtrzeniami penicymi funkcj anafor. Znakiem upywu czasu poeta uczyni nastpstwo ksiycowego
blasku po sonecznym wietle.
Czy soce wieci, czy ksiyc nieci
un po nocnej rosie,
Bd rzuc okiem, bd sun krokiem,
Nie masz mej lubej Zosie.
Tren aosny (E I, 34), w. 14

Kanw alw samotnego, tsknicego za ukochan nieszcznika, ktry


usycha z ponnego poaru, rokokowy twrca uczyni w dalszej czci
wiersza mit o Eos i Titonosie. Rytm dnia i nocy oddaj powroty wiecznej
ony do szczsnego Tytona kadej noce po dziennej zwoce (w. 27).
W utworze tym paradoksalnie w wiecie realnym modoci odebrana
zostaa szansa na miosne spenienie, natomiast w sferze mitu staroci dane
s uciechy pieszczone. Przypomnijmy, e Jutrzenka wyprosia u Zeusa niemiertelno dla piknego brata Priama, ktrego pokochaa i porwaa. Zapomniaa jednak o wyjednaniu dla niego wiecznej modoci. Tak wic bogini
nie zmieniaa si mimo upywu czasu, a Titonos starza si i kurczy tak bardzo, e umieszczono go w wiklinowym koszu12. Do tego wtku Knianin
bezporednio nawiza te w Epitalamionie (E IV, 2), piszc o uroczystych
zalubinach starego Epimacha z mod Klimen, ktra si ze sromu rumieni. Mityczna historia tym razem zyskaa rang exemplum dziki dwu sentencjonalnym formuom o wyranym podtekcie erotycznym:
11 Zob. J. K o t a r s k a: Erotyk staropolski..., s. 178179, 195; D. O s t a s z e w s k a: Jzyk poetycki Jana Andrzeja Morsztyna. Z zagadnie semantyki. Wrocaw 1993, s. 4273;
E a d e m: Posta w literaturze. Wizerunek staropolski. Obrazy konwencje stereotypy. Katowice 2001, s. 134167.
12 Zob. P. G r i m a l: Sownik mitologii greckiej i rzymskiej. Hasa prze. M. B r o n a r s k a, B. G r s k a, A. N i k l i b o r c, J. S a c h s e, O. S z a r s k a, przedmow prze.
J. a n o w s k i. Red. J. a n o w s k i. Wyd. 2. Wrocaw 1990, s. 351.

248

Rozdzia pity: Motywy astralne...

Po swoim kady miarkujc si plecu,


Za to si bierze, co wytrzyma moe.
I w starym, mwi, Kupid pali piecu;
Epitalamion (E IV, 2), w. 79

Knianin wyeksponowa frywolny kontekst przypomnianej w utworze


historii bogini Eos i Titonosa. Rwnoczenie drobiazgowy opis defektw
urody starego ma Jutrzenki (sporzdzony wprawdzie wedle schematu,
jaki w odniesieniu do literackiego portretu brzydkich postaci wypracowali
wczeniejsi twrcy, lecz mniej drastyczny w doborze zewntrznych oznak
staroci i brzydoty13) mona uzna za odpowiednik tego, co pewnie naleaoby powiedzie o zaawansowanym wiekiem nowoecu, ale nie pozwalay na to konwencje epitalamium jako pochwalnej pieni weselnej14. Std
te poeta nie omiesza bezporednio leciwego bohatera weselnej uroczystoci, nie deformuje bezporednio jego wizerunku, ale czyni to aluzyjnie,
przywoujc znany epizod mitologiczny. W podtekcie zapowiada te
uciechy, jakie Epimachowi po zalubinach gwarantuje Hymen, a rwnoczenie z pomoc mitologicznej kalki konkretyzuje jego niezbyt pochlebny
portret:
Dobrze zagrzewa letni Tyton oe.
Zna Eos, i ma dosy jej m miy
Ognia i siy.
Cho kark ugina jemu wiek sdziwy
I twarz ju zmarszczki pooray brudne,
Cho wos na gowie opeza mu siwy
I kroki niesie staro nieochludne,
Kontenta jednak, ju to wiekw tyle
yje z nim mile.
Epitalamion (E IV, 2), w. 1018

Portret zgrzybiaego starca, stajcego ochoczo na lubnym kobiercu


z modym dziewczciem, ma humorystyczny wydwik i jest wyranym sygnaem poetyckiej zabawy, przeamywania konwencji powanej, okolicznociowej pieni o charakterze laudacyjnym. Temu celowi suy te artobliwe

13

Zob. D. O s t a s z e w s k a: Posta w literaturze..., s. 123129, 175178.


Zob. K. M r o c z e k: Epitalamium staropolskie. Midzy tradycj literack a obrzdem
weselnym. Wrocaw 1989, s. 4344, 8487. Studia Staropolskie. T. 55; R. K r z y w y: Rokokowe epitalamiony Stanisawa Trembeckiego wobec tradycji gatunku. W: Wiek Owiecenia.
T. 20: Stanisaw Konarski (17001773). Warszawa 2004, s. 130136.
14

Rozdzia pity: Motywy astralne...

249

uspokajanie obaw Klimeny, ktra na myl o czekajcej j nocy z oblubiecem poni si i zy roni:
Ucieszy pierwszej dowiadczenie nocy,
Kiedy twj, pikro pokonany snadnie,
Wieniec upadnie15.
Epitalamion (E IV, 2), w. 2224

Zwile zarysowanym obrazem zachodu i wschodu soca poprzedzi


Knianin w innym Epitalamionie (E I, 17) refleksje nad nieuchronnym przemijaniem. Powtarzalne zjawisko natury wyznaczajce rytm ycia zostao
w drugim przypadku oddane przez barwn peryfraz nawizujc do mitologicznego epizodu, zwizanego z wyanianiem si zocistego rydwanu Heliosa z morza podlegajcego krlewskiej wadzy Amfitryty, crki Nereusa
i Doris. Nie tylko w sferze filozoficznej, ale take w warstwie sownej refleksje Knianina nad nieustannym ruchem lotnych k czasu i nad jego
niszczc, destrukcyjn si, przypominaj przemylenia twrcw XVII wieku16: Czas wszystko niszczy i porywa lotny, / Toczc przed sob pojazd
niepowrotny (w. 910). Wspomniany w utworze skoczny miesic, ktry
ciga si z miesicem, mona uzna za peryfraz ksiyca (bdcego, podobnie jak soce, widocznym znakiem rytmu dnia i nocy) albo za jednostk cyklicznie odmierzanego czasu.
Poetycki obraz rydwanu Heliosa, w ustalonym rytmie przemierzajcego
nieboskon, wprowadzi take Knianin do utworu Z Katulla (E VI, 10),
snujc refleksje nad nieuchronnym przemijaniem wpisanym w ludzki los.
Zacht do korzystania z dostpnych czowiekowi urokw motywowa odmiennoci egzystencji czowieka i bytu natury. Afirmacja ycia, ktrego metaforycznym ekwiwalentem jest soneczna powiata na niebie, wie si
w wierszu z waloryzacj ziemskich, zmysowych urokw mioci jako rda
15 Za poetyck kontynuacj owego wiersza w zakresie treci mona by uzna omawiany
w poprzednim rozdziale, podszyty erotyzmem utwr Z Klaudiana (E V, 27), majcy charakter miosnej pobudki, konkretyzujcej scen zmaga w mitkim pierzu alkowy.
16 Zob. spostrzeenia dotyczce realizacji tego motywu w poezji XVII wieku: J. S o k o o w s k a: Wstp. W: M. S p S z a r z y s k i: Rytmy abo wiersze polskie. Wrocaw
1957, s. 2021; A. B o r o w s k i: Daniel Naborowski..., s. 276, 284; P. S t p i e : Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn. Warszawa 1996, s. 6365, 113114; C. H e r n a s: Barok. Warszawa 1999, s. 35.
Znamienne jest, jak zauwaa Andrzej Borowski w przywoanej pracy, i u Mikoaja Spa
Szarzyskiego, mimo dramatycznego odczuwania biegu czasu, ze wiatami nieb cz si
niemal bez wyjtku pozytywne skojarzenia i odczucia. Gwiazdy na przykad s w Rytmach
prawie zawsze liczne i jasne, a Soce, gdy w Sonecie III uzyskuje sens symboliczny,
oznacza oczywicie Chrystusa. [...] Tylko pozornym wyjtkiem wrd cia niebieskich jest
Ksiyc, ktry w wierszyku Na herb Leliw chodzi w odmiennej twarzy i symbolizuje Fortun [...] (s. 191).

250

Rozdzia pity: Motywy astralne...

sensualnie dowiadczanego i po ludzku pojmowanego szczcia. Ujmujc


plastycznie obraz mierci jako wiecznej nocy nastpujcej po krtkotrwaym blasku dnia, poeta zaakcentowa nieodwracalny, w odrnieniu od
cyklicznego rytmu dobowego, charakter owej zmiany: Soce, mignwszy,
cho dzisiaj zapadnie, / Znowu si jutro w swej wyda karocy (w. 56). Na
zasadzie kontrastu optymistycznej perspektywie powtarzalnego rytmu ycia
przyrody przeciwstawi pesymistyczn wizj czc si z ludzkim losem.
Powan tonacj pocztkowych, filozoficznych przemyle Knianin
zastpi w finale utworu artobliw aur targw miosnych, pobudzonych,
a nawet oywionych myl o nieustannie toczcych si koach sonecznego
rydwanu.
Mniej optymistyczny wydwik ma natomiast osadzona w majowej scenerii radoci ycia i mioci scenka wykreowana w utworze Re Auzoniusza
(E VI, 31). Peryfrazy: gwiadziste brzask zaciera osie, promienisty
wschd Feba oraz przycie Jutrzenki jednoznacznie konkretyzuj wczesn por dnia, gdy oywiony ros szkarat ranych pkw osiga peni
barwy. T optymistyczn wizj zakca jednak przypomnienie, e z nadejciem wieczoru Hesperus odbierze kwiatom ich urok. Refleksja dotyczca
nietrwaego pikna r patronuje paraleli midzy yciem ludzi i natury, zarysowanej w nastpnej strofie. Wypowiedzi skierowanej do Marcelli patronuje bowiem przestroga przed nieubaganym upywem czasu, a take zalecenie, by cieszya si urokami modoci, walorami danymi jej w tym wieku
urod, wdzikiem i powabem:
Jak dugi dzie jest, tak dugi dzie roy,
Co splna staro niszczy j, gdy kwitnie.
Na ktr z rana Fosfor kras woy,
Hesper wieczorem ususzy i przytnie.
Zbieraj, Marcello! re swej piknoci,
Pki kwiat nowy i wiek jeszcze wiey,
A pomnij na to w powabnej modoci,
e te i twj wiek podobnie ubiey.
Re Auzoniusza (E VI, 31), w. 4956

W pesymistycznym kontekcie przywoa Knianin personifikacj Hesperusa take w Pasterce (E I, 12). Smutne refleksje, dotyczce chyego lotu
oraz nieustannego przetaczania si koowrotu czasu zamkn w wypowiedzi
dziewczyny opuszczonej przez ukochanego przestrog skierowan do
srebrnego narcyszka:
Ranek ci ksztaci w ozdobne licie,
A sodkim tchnieniem muska Fawoni,

Rozdzia pity: Motywy astralne...

251

Lecz skoro ujrzysz Hespera przycie,


Ozdob ca twj kwiat uroni.
Pasterka (E I, 12), w. 2932

Kontrast poranka oraz pory bezporednio poprzedzajcej noc eksponuje


myl o nietrwaoci urody ycia wraz z pojawieniem si na nieboskonie
wieczornej gwiazdy ganie urok natury janiejcy w blasku dnia. W obu
wierszach refleksje poety nad rytmem ycia przyrody, nad krtkotrwaym
piknem delikatnych kwiatw przypominaj o nieubaganym prawie przemijania, ktremu natura podlega cyklicznie, a czowiek nieodwracalnie17.
Inny krg skojarze wywouje natomiast posta Hesperusa w kolejnym Epitalamionie (E II, 5). W rozbudowanej, podniosej apostrofie do personifikacji gwiazdy wieczornej poeta wyeksponowa jej dobroczynny wpyw na ludzi, dla ktrych po kadym dniu sprowadza nocny odpoczynek:
O ty! co grny nieba szlak obiegasz,
A jasne wiata conocnie zaegasz,
Zoty Hesperze! pobyskuj nam mile,
Niech z twego daru sodkie mamy chwile.
Epitalamion (E II, 5), w. 14

Apostrofa do Hesperusa poprzedza opis scenki przybycia Hymena


w godowym bkicie (w. 5). Patron maeskich wizw, ktry upieszczonym tonem zwraca si do zgromadzonych uczestnikw uroczystoci, za17 Bardzo podobne ujcie refleksji nad przemijaniem, do ktrej skania myl o ulotnym
piknie kwiatw, wystpuje w Roksolankach Szymona Zimorowica. Zob. uwagi Pawa S t p n i a zawarte w rozdziale: Ogrody Wenery ogrody smutku i mierci (Poeta barokowy wobec przemijania i mierci..., s. 5354). Z listu, jaki w okresie puawskim Knianin skierowa do
Ludwika Kropiskiego 5 lutego 1793 roku, wynika, e interesowa si poezj staropolsk i zamierza opracowa wybr przedniejszych naszych Rymopisw. Tak rysowa swoje plany,
ktrych niestety nie udao si sfinalizowa drukiem: Czyni teraz rkopism z przedniejszych
sztuk J[ana] Kochanowskiego, Symonidesa i Zimorowicza mia na uwadze Sielanki nowe ruskie. We wczeniejszym licie, skierowanym do Jacka Przybylskiego 1 stycznia 1793 roku, prosi adresata o udostpnienie zebranych przez niego w Bibliotece Akademii Krakowskiej
rejestrw poetw, ktrzy dziaali od zaoenia uczelni a do dzisiejszych czasw, nawet
z tych, co yj; a tacy s, co pisali o Poezji lub wiersze jakie, lub romanse, czy to w rkopismach, czy to w druku jakim; a osobliwie samyche Akademikw Krakowskich yczybym
mie imiona i nazwiska. A do tego, jeliby i o innych Polakach Wierszopisach mia WWM
Pan Dobrodziej wiadomo, mona by ich do tego kataloku przyczy [...] (T. M i k u l s k i: Listy Knianina. W: I d e m: Ze studiw nad Owieceniem. Zagadnienia i fakty. Warszawa
1956, s. 282, 284). Wspomniane przedsiwzicie poeta przygotowywa dla ksinej Marii Wirtemberskiej. W rkopisie Biblioteki Czartoryskich (sygn. 2457 Va) zachowao si dziewi,
znacznie skrconych przez Knianina utworw z Sielanek nowych ruskich, nie jest to jednak
zbir kompletny (zob. R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci,
drukach i autografach F.D. Knianina. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971, s. 351352).

252

Rozdzia pity: Motywy astralne...

chcany jest w utworze do rozpoczcia witowania zalubin radosn pieni przy dwikach lutni: Hymen, o Hymen, o wdziczny Hymenie! /
Bierz si do lutni, nu im sodkie pienie (w. 3536).
Wprowadzenie do utworu zaczerpnitych z mitologii realiw astralnych
w pewnym stopniu nadaje sodkim chwilom, o ktrych mowa w wierszu,
wydwik erotyczny, zapowiada bowiem zdarzenia, jakimi nowoecy
nocn por zwiecz uroczysto zalubin. Bardzo wyranie tak wanie
intencj potwierdza kolejny Epitalamion (E II, 15). Utwr ma form wypowiedzi skierowanej przez Hymena do wszystkich, zwaszcza modych
uczestnikw uroczystoci zalubin Hebroniego i Cypryny. Zacht do radosnych tacw i zabawy jest przestroga przed upywem czasu, nietrwaoci
urody i szczliwych chwil. Knianin w sposb kunsztowny, posugujc si
metod paralelizmu i kontrastu, wykreowa w wierszu obraz mroku nocy,
rozwietlonego blaskiem gwiezdnego wiata, ktrego metaforycznym odpowiednikiem jest pobyskujce zote Hespera oko. W t sceneri wpisa niedwuznaczn zapowied, i maonkowie nie skorzystaj z daru lubego
spoczynku, skoro przyszed czas na utwierdzenie lubw:
Czarnym noc wkoo otoczona mrokiem
Spoczynek sprowadza luby,
A zotym Hesper poyskujc okiem,
Maeskie utwierdza luby.
Epitalamion (E II, 15), w. 2124

Dotychczasowe rozwaania skupione byy na motywach wyzyskanych


przy konstruowaniu wybranych obrazw poetyckich. Natomiast w drugiej
czci Erotykw zawarte s rwnie utwory, ktre niemal w caoci zostay
powicone sferze nieba. Na kanwie realiw mitologicznych osnute zostay
dwa podobnie skomponowane liryki: Do gwiazd (E VIII, 34) oraz Do soca
(E VIII, 36), w ktrych aluzje do mierci Katarzyny Zabockiej zamykaj
cigi rozbudowanych apostrof do przywoanych w tytuach cia astralnych.
Wysublimowany wdzik i pikno tych wierszy jest efektem posuenia si
ozdobnym i niezwykle kunsztownym jzykiem, silnie oddziaujcym na wyobrani dziki licznym odwoaniom do zjawisk wietlnych.
Knianin da w obu utworach popis jzykowej sprawnoci oraz pomysowoci w aktualizacji znanych motyww. W pierwszym liryku peryfrazy
gwiazd przywoane w niezachwianym toku apostroficznym, ujte w nadrzdne ramy personifikacji18, w wieloraki sposb konkretyzuj blask rozjania18 Warto zwrci uwag na wyrane podobiestwo metaforyki zastosowanej przez Knianina w liryku Do gwiazd do poetyckich obrazw nieba zawartych w dwu wierszach Jana Gawiskiego: Pie I, 24. Gwiazdy oraz Pie I, 23. Rano mode. Wprowadzajc do pierwszego
utworu, za Maciejem Kazimierzem Sarbiewskim, motyw rozgwiedonego nieba, barokowy

Rozdzia pity: Motywy astralne...

253

jcy mrok nocnego nieba19 nazwany w ostatniej strofie gorejcymi ogniami20. Warto przywoa obszerniejsze fragmenty owego wiersza:
Skry zotej nocy, gminie jasnolnicy,
Drobniuchni bracia, wysocy mieszkace!
Co na podniebiu, ogie miecc drcy,
Staczacie ciszkiem niepomylne tace.
Lec podwczas srebrne koowroty,
Sodkie niebiosom czynic krotofile,
[...]
O, jake lubo spojrze byo na ci,
Wieczystych wiate orszaku mj zoty,
Do gwiazd (E VIII, 34), w. 16, 910

autor przedstawi ozdoby firmamentu jako: Ogniste lampy tronu wysokiego, / Mae wnuczta
zotopromiennego / Hyperiona. Obaj autorzy pisz te aluzyjnie o harmonii niebieskiej sfery:
Knianin Staczacie ciszkiem niepomylne tace; Gawiski O, nauczeni w cichutkiej poswarce / Swe zwodzi harce. W drugim wierszu siedemnastowieczny sielankopisarz rwnie
posuy si personifikacj, piszc, i gwiazdy drobniutcy kmiecie / Przed wietnym panem
chykiem umykaj. Zob. D. C h e m p e r e k: Poeta i gwiazdy. Motywy astralne w poezji drugiej
poowy XVII wieku. W: Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006, s. 146148. Wedug autora rozprawy, nasycenie opisu w utworach Jana
Gawiskiego sensualizmem oraz pewn czuostkowoci stanowi zapowied liryki rokoka
(s. 153). Na bardzo podobne peryfrazy gwiazd w poezji Adama Naruszewicza zwrcia uwag
Barbara W o l s k a: licznych wiate gmin, jasnych gwiazd orszak, zote jasnych gwiazd
orszaki (W wiecie ywiow..., s. 128). Trudno jednoznacznie rozstrzygn, czy obaj poeci
osiemnastowieczni wzorowali si na rozwizaniach barokowych, czy Knianin naladowa Naruszewicza, czy te obaj posuyli si tymi metaforami niezalenie od siebie.
O powizaniu z poezj barokow kunsztownych peryfraz i zestawie kontrastowych zawartych w wierszu Do gwiazd pisa ju przed laty Czesaw Zgorzelski. Badacz zwrci uwag
na fakt, i w porwnaniu z twrczoci siedemnastowieczn wykorzystano je tutaj mniej demonstracyjnie, z wiksz trosk o dyskrecj, w naturalnym zespoleniu z odtwarzan sytuacj
podmiotu. Zob. C. Z g o r z e l s k i: Wrd gwiazd liryki stanisawowskiej. W: I d e m: Od
Owiecenia ku Romantyzmowi i wspczesnoci. (Szkice historycznoliterackie). Krakw 1978,
s. 101.
19 Jak zauway Marian M a c i e j e w s k i, poeta nie kreli w utworze malarskiej wizji,
lecz wprowadza wariacje peryfrastycznych okrele opartych na metaforze, ktra czerpie
skojarzenia ze sfery stosunkw midzyludzkich (Od erudycji do poznania. Z dziejw romantycznej liryki opisowej. Roczniki Humanistyczne 1966, z. 1, s. 23).
20 Sfera niebieska wykorzystywana bya niejednokrotnie przez poetw w metaforycznych
ujciach detali urody kobiecej. Na przykad w erotyku Jana Andrzeja Morsztyna Do teje (inc.
Oczy twe nie s oczy...) piersi to nieba ksztat surowy, / Ktry wol nasz zabiera w okowy (J.A. M o r s z t y n: Wiersze zebrane..., s. 36). W Zabawach Przyjemnych i Poytecznych (1777, T. 15, cz. 1, s. 204208) ukaza si wiersz Piersi, z manuskryptu pewnego
w caoci powicony urokom wskazanej w tytule czci kobiecego ciaa. Utwr zawiera nieprzerwany cig peryfrastycznych okrele, zaskakujcych rozlegoci metaforycznych skojarze. Jedno z nich, majce artobliwy wydwik, wie si z gwiazdami: O, liczne gwiazdy,
nocne przewodniki, / Wy owiecacie bdne mioniki (w. 3132).

254

Rozdzia pity: Motywy astralne...

Odpowiednikiem kunsztownych peryfraz jest w drugim wierszu wczony w apostroficzny tok poetyckiej wypowiedzi cig metaforycznych obrazw, ktre aktualizuj mitologiczn wersj nastpstwa wiata i zotego blasku dnia oraz mroku nocy. Oprcz podniosych, majestatycznych okrele
odnoszcych si do Apollina jako boga soca, a zarazem dawcy miary czasu, Knianin wprowadzi do utworu liczne warianty poetyckie jego zawrotnej podry po trakcie wietrznym ognistym rydwanem, ktrym kadego
dnia przywozi wiatu, a pniej zabiera soneczny ogie. Do zotowosego
Feba skierowa podniose apostrofy, oddajce jego moc i ukazujce codzienn drog na powietrznym szlaku:
Ty czas podzielasz na dnie i godziny,
A toczc wieki, bez ustanku krysz.
Ty si w stygijskie zanurzasz gbiny
I z gry na d na przemiany dysz.
Ty, o ranym wstawszy dzisiaj brzasku,
wiatu twarz w zotym ukazae blasku;
I znw zmykajc przed miertelnym okiem,
Czarnym twe ognie ukrywasz pomrokiem.
Jutro niechybnie z czerwonej otchani
Dadz ci widzie twoi lotni goce,
Do soca (E VIII, 36), w. 514

W przytoczonym fragmencie wiersza metaforyczne obrazy cechuje dua


plastyczno i dynamika. To efekt wczenia do poetyckiej wypowiedzi
sporego zasobu sownictwa, ktre oddaje nieustanny ruch oraz zrnicowane barwy, bdce widomym znakiem nastpstwa czasu. Zasadniczo
mona mwi o przechodzeniu od kolorystyki jasnej, wietlistej do ciemnej, mrocznej. Oto jak przedstawia si sygnalizowane nastpstwo obrazw:
zotowosy Feb, bkitne niebo, ognisty lejc, rany brzask, zoty
blask; czarny pomrok, czerwona otcha. Niezalenie od tego, do ktrego szeregu nale wymienione wyraenia, silnie oddziauj na wyobrani, poniewa konkretyzuj barwne zjawiska, wsptworzce atrakcyjny wizualnie obraz.
Odwieczn cykliczno wschodw i zachodw soca poeta wyeksponowa w utworze, niemal obsesyjnie przypominajc za spraw odpowiednio
dobranej leksyki (oddajcej ruch, kontrast jasnych i ciemnych barw oraz
kracowych punktw na linii horyzontalnej i wertykalnej) o zawrotnym biegu, o nieprzerwanym, niczym niezachwianym upywie czasu (wstawszy
dzisiaj, i znw zmykajc, jutro niechybnie). W wierszu mowa o pdzie,
nieustannym i naprzemiennym kreniu Feba w ognistym rydwanie z gry
na d, od ranego brzasku po czarny pomrok nocy.

Rozdzia pity: Motywy astralne...

255

W obu rokokowych wierszach uwag zwracaj niezwykle kunsztowne


konstrukcje poetyckie, ktre z tytuowych cia niebieskich czyni niemal
dziea sztuki. By moe dlatego, e utwory nawizyway do rodzinnego dramatu przyjaciela, Knianin tak starannie uj w identyczny schemat kompozycyjny metafory cia niebieskich, ktrym nic, co dzieje si w wiecie
miertelnego oka, nie moe zachwia rytmu pojawiania si na nieboskonie, czas pynie bowiem nieprzerwanie. W utworach lirycznych intencjonalnie skierowanych do pogronego w alu druha, zbdne byo wyjanianie przyczyn nieobecnoci lubej pani, gdy wiato gwiazd rozjania
spowit w mroku ziemi i gdy promienie soca zwiastuj dzie.
W Erotykach, wiadczcych o warsztatowym mistrzostwie modego poety i jego artobliwym dystansie wobec tradycji21, motywy astralne pojawiy
si take w humorystycznym kontekcie. Inwencji do artw szuka Knianin w historiach mitologicznych i w otaczajcej go rzeczywistoci. Niejednokrotnie osiga zamierzony efekt komiczny, okiem profana postrzegajc zjawiska i postaci od wiekw przynalece do sfery sacrum. W poetyckiej
parafrazie Z Anakreonta (E II, 8) mowa o pucharze, a waciwie o ozdobach,
ktre maj by na nim wyryte. Do kulawego boka, majcego dowiadczenie w wykuwaniu kunsztownych precjozw, kierowane s proby o utoczenie kosztownego srebra nie ora, lecz pucharu dobrze szerokiego
i dobrze gbokiego, znakomitego ora pomocnego w zmaganiach
z trunkami. Bohater liryczny rezygnuje jednak z ozdb przedstawiajcych
szalone wrzawy Gradywa (Jowisza) i gwiezdne konstelacje:
Wyryj mi na nim nie Olimp zoty
Ani pnocnej wz niedwiedzice,
(Bo c tam do mnie dyszel Booty,
Lub owe smutne baby, ddownice?),
Niech std astrolog szklanymi tuby
Szuka swej chluby.
Z Anakreonta (E II, 8), w. 712

Wziwszy pod uwag znaczenie, jakie nie tylko w staroytnoci, ale take w pniejszych okresach, a nawet w XVIII wieku, przywizywano do
21 Jeszcze przed wojn ten aspekt Erotykw wydoby Wacaw B o r o w y (W cypryjskim
powiecie, 1936). Kilkadziesit lat pniej na w problem rwnie zwrcia uwag Teresa
K o s t k i e w i c z o w a w rozwaaniach powiconych metapoetyckim utworom zawartym
w edycji z 1779 roku: W Erotykach motywy mitologiczne oraz zabiegi o charakterze typowo
barokowym najczciej nakadaj si na siebie, tworzc charakterystyczny wiat poetycki, budowany jak mozaika cigle z tych samych, powtarzajcych si elementw. Poetycka inwencja
przejawia si przede wszystkim w kombinacji utartych chwytw poetyckich, rzadko za
w tworzeniu nowych uj stylistycznych, celem rozwinicia i opracowania wybranego tematu (Knianin jako poeta liryczny..., s. 2526).

256

Rozdzia pity: Motywy astralne...

wszelkiego typu wrbiarstwa, w tym rwnie astralnego22, atwo uchwyci


artobliwy wydwik peryfrazy nawizujcej do poganiacza wow
(Bootes zwany te Arktofylaks) gwiazdozbioru nieba pnocnego w pobliu Wielkiej Niedwiedzicy. Mao dostojn nazw zostay rwnie obdarzone w wierszu Plejady-Hyady. Siostry Hiasa zostay przemienione
w gwiazdy, gdy zrozpaczone po mierci brata odebray sobie ycie. Pojawienie si na niebie tej konstelacji rozpoczynao okres wiosennych deszczw.
Wprowadzonym do wiersza okreleniem baby, ddownice, posuy si
te Adam Naruszewicz, objaniajc nazw tej konstelacji w przypisie, jakim
opatrzy od Do obokw. Ma ono rodowd ludowy, a jego pierwsza forma
zawarta bya w tytule jednej z czci dziea Fenomena Kochanowskiego-Arata: Plejady albo Baby23. artobliwy wydwik ma rwnie w utworze uwaga
Knianina dotyczca samych gwiazdarzy24.
22 Astralnemu wrbiarstwu powici uwag Benedykt C h m i e l o w s k i w Nowych
Atenach. W rozdziale IV O astronomii, astrologach i prognostykach osiemnastowieczny autor
z ca powag pisa m.in. o odczytywaniu przyszoci z gwiazd, stawianiu horoskopw, fizjonomicznych znakach w czowieku, a take o wrbach i prognostykach ze snu (Nowe
Ateny, albo Akademia wszelkiej sciencji pena, na rne tytuy jak na classes podzielona, mdrym
dla memoriau, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana. Wybr i oprac. tekstu M. i J.J. L i p s c y. Krakw 1968, s. 179190). Natomiast owiecona cz wczesnego spoeczestwa polskiego przyjmowaa krytyczn postaw wobec
prognostykw i gwiezdnych przepowiedni. wiadczy o tym m.in. opinia wyraona w hale
astrologia w encyklopedycznej pracy Ignacego K r a s i c k i e g o. Zdaniem autora, astrologia z przyrodzonych skutkw, to jest, z rozmaitych gwiazd obrotw, way si zgadywa rzeczy moralne, i ta jest przez si astrologi, kunsztem nieprawym, zuchwaym, od Kocioa
Boego potpionym. [...] Zuchwaa ciekawo ludzka sili si zapdza w przyszo daremne
jej usiowania. Zob. Zbir potrzebniejszych wiadomoci, porzdkiem alfabetu uoonych. Za
przywilejem. T. 1. Warszawa: Nakadem i drukiem Michaa Grlla, 1781, s. 24.
Warto doda, e take autor okolicznociowego wiersza uwietniajcego narodziny Konstantego Czartoryskiego (Zabawy Przyjemne i Poyteczne 1774, T. 10, cz. 2, s. 319320)
nie we wrbach i w gwiezdnych prognostykach upatrywa zapowiedzi szlachetnych zalet
i cnt modszego syna Czartoryskich. Skupi uwag na przymiotach zacnych rodzicw,
a waciwie samego generaa ziem podolskich:

Wry ponnie nie umiem ni dawa otuchy,


Co za ma kry mog niewinne pieluchy.
Baamutna to sztuka, ani jej w Parnazie,
Anim si mg naczyta na tesalskim gazie.
Atoli, zacny ksi, nie gwiazd prognostykiem,
Lecz zwykym rozwaajc przyrodzenia szykiem,
Okrzykn, e nie lada by musi dziecina,
Ktr ze krwi twej na wiat wydaje Lucyna.
Do J[anie] O[wieconego] ks[i]cia J[ego] M[o]ci Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, z okazji
narodzonego syna Konstantego Adama Aleksandra Tadeusza 28 padziernika 1774, w. 18
23

Zob. B. W o l s k a: W wiecie ywiow..., s. 106.


Z garstw astrologw, okrelanych mianem gwiezdnych oszustw i gwiazdomdrali, bez pardonu kpili oraz baznowali ju w swych utworach poeci sowizdrzalscy. Nie zmie24

Rozdzia pity: Motywy astralne...

257

Wydaje si, e omawiany utwr pozornie tylko dotyczy wartociowania


sfery niebieskiej, astrologii oraz wina i mioci. Mona si w nim dopatrywa charakteru metapoetyckiego. Wypowied Knianina dotyczyaby w takim przypadku preferowanej wwczas przez niego tematyki poezji. W ostatecznym rozrachunku wybr pada na wzorzec anakreontyczny spod znaku
Bachusa i Kupidyna wanie ich wizerunki, wedle woli bohatera lirycznego, maj ozdobi puchar. Jak to si niejednokrotnie zdarza w poezji Knianina i ten utwr miaby zatem charakter pozornie niepowanej rozmowy
o decyzjach i problemach wanych dla niego jako twrcy.
W grupie wierszy o humorystycznym wydwiku bez wtpienia warsztatowy kunszt cechuje Gust orientalny (E X, 4). Jest to mistrzowskie
nawizanie jak si wydaje: z intencj parodystyczn do konwencji patronujcych w baroku poetyckim portretom kobiet. Jednym ze znaczcych
elementw w sferze metaforyki byy w nich wanie realia astralne do
wspomnie znakomity utwr Daniela Naborowskiego Na oczy krlewny
angielskiej czy wirtuozerskie wiersze Jana Andrzeja Morsztyna, m.in. Irresoluto, Do teje (Oczy twe nie s oczy...)25. Knianin odwoa si do identycznego schematu kompozycyjnego, do analogicznych skojarze metaforycznych, niemal do absurdu doprowadzi jednak propozycje twrcw
barokowych. Fizyczne pikno i czar (pont, wdzik i kras) licznej
i wdzicznej Temiry kolejno ilustruj w siedmiu strofach poetyckiego portretu cechujce si lekkoci porwnania detali jej urody do niezwykych
zjawisk ziemi, wody i powietrza. Knianin wyzyska motywy astralne
w kunsztownych a do przesady, metaforycznych obrazach oczu, ciaa
i brwi:
Oczy twe ywe, jasnoczarniawe,
Jako dwie sfery byszcz jaskrawe,
Jako dwie zorze, co z rana wiec,
Jako dwie lampy, co pomie niec.
Co za? Przenosi ogie ich szczery
Niebieskich wiate ogniste sfery;
nia to jednak faktu, jak stwierdza Mariola J a r c z y k o w a, i w XVII wieku cz
czytelnikw powanie traktowaa kalendarze zawierajce liczne przepowiednie i prognostyki
(O staropolskich astrologach, czyli ostromendarze w opiniach poetw sowizdrzalskich. W: Poezja
i astronomia..., s. 155164).
25 J.A. M o r s z t y n: Irresoluto, Do teje. W: I d e m: Utwory zebrane..., s. 30, 36; D. N a b o r o w s k i: Na oczy krlewny angielskiej, ktra bya za Fryderykiem, falegrafem reskim,
obranym krlem czeskim. W: I d e m: Poezje. Oprac. J. D r r - D u r s k i. Warszawa 1961,
s. 144145. Zob. uwagi na temat tych wierszy m.in. w pracach Barbary F a l c k i e j: Sztuka tworzenia..., s. 1624, 96103; M. J a r c z y k o w e j: Zabawa z czytelnikiem w wierszach
Daniela Naborowskiego. W: Szkice o dawnej ksice i literaturze. Red. R. O c i e c z e k. Katowice 1989, s. 1213; A. B o r o w s k i e g o: Daniel Naborowski..., s. 286287.
17 Na ziemskich...

258

Rozdzia pity: Motywy astralne...

Bardziej ni zorze wydaj promie,


Bardziej ni lampy ciskaj pomie.
Czoo twe jasne, bieluchne czoo,
Jak wic na niebie miesiczne koo,
Jako nieg wiey, co tylko spadnie,
Lub ko soniowa, toczona adnie.
Co za? Przenosi twe liczne czoo
wietne ksiyca na niebie koo
I niegu biao, deszczem nietknit,
I ko soniow, misternie rnit.
Brwi twoje czarne, by heban, lnice,
Jak pira krucze, glans wydajce,
Jak dwa pkra niebieskiej tczy,
Kiedy ku socu mile si wdziczy.
Co za? Ani tu glans kruczy, ani
Heban wyrwna twoim brwiom, pani.
Skadny ich obk samej zwycia
Rnopromienne tczy pkra.
Gust orientalny (E X, 4), w. 1336

Wyrazem artobliwego dystansu Knianina wobec barokowej poezji portretowej jest nieprawdopodobne wprost nagromadzenie czonw porwnawczych oraz egzotyka metaforycznych skojarze. Ten swoisty wiersz katalogowy zawiera wyrany sygna demonstracji twrczej wiadomoci modego
autora. Pytaniu: Co za?, ktre rozpoczyna parzyste strofy, wystpujce po
kolejnych cigach komplementw, uksztatowanych zgodnie z wymogami
kunsztownej erotyki XVII wieku, twrca nada znamiona sygnau do poetyckiej zabawy. Polega ona na pomysowej aktualizacji odziedziczonych konwencji i odwieenia schematu wasn propozycj. W kadym przypadku
zaprzeczenie staje si pocztkiem amplifikowanej pochway, odwoujcej si
do wyzyskanych ju w poprzedniej strofie skojarze metaforycznych. Knianin z zadziwiajc lekkoci i swobod posuguje si w utworze astralnymi
i egzotycznymi skojarzeniami. Mogoby si wydawa, e po takich mistrzach
dworskiej poezji kunsztownej jak Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski, a w dziedzinie sielanki Szymon Zimorowic, konwencje barokowej erotyki nie daway szansy na stworzenie oryginalnych rozwiza artystycznych.
A jednak rokokowemu twrcy udao si osign ten trudny cel dziki zdystansowaniu si wobec norm realizowanych w liryce minionego stulecia
i wykorzystaniu ich w celach zabawowych.
Zgodnie z takim wanie zaoeniem uksztatowana zostaa rwnie
ostatnia strofa, w ktrej przyszed czas na poetycki opis kobiecych ramion
oraz piersi. I zapewne powstaby rwnie atrakcyjny katalog komplementw

Rozdzia pity: Motywy astralne...

259

(cho dawni twrcy rzadziej poddawali metaforyzacji te wdziki wyjtkiem by m.in. autor Lutni, ktry w przywoanym ju utworze Do teje porwna kobiece piersi do surowego ksztatu nieba), gdyby zgodnie z tradycyjnymi ujciami zemdlaa panna, a nie oczarowany jej wdzikami adorator.
Trzeba przyzna, i fina finezyjnej, rokokowej sztuki komplementowania to
znakomity koncept wieczcy poprzednie pomysy:
Rami i piersi... ach, daruj, pani,
Daruj tej strzale, ktra mi rani!
Wzrok saby tonie, umys si chwieje,
Serce si pali, usycham, mdlej.
Gust orientalny (E X, 4), w. 4548

W wielu lirykach Knianina mitologiczne motywy astralne, podobnie


jak w utworach Zabockiego, peni funkcj pomocnicz, najczciej suc
temporalnej konkretyzacji zdarze opisanych w dalszych partiach poetyckich wypowiedzi. I tak w pocztkowej strofie wiersza Do Celestyna (E VI,
19) dookrelaj czas lubych zabaw, jakim w rodzimej, nadwilaskiej
scenerii oddaj si drobne pacholta z Cypru z licznym orszakiem
piewajcych, nadobnych Kamen. Wspomniany w liryku ranny Fosfor
przynoszcy zote promienie, to w mitologicznych wyobraeniach uosobienie porannej gwiazdy Heosfores. Zapowiada Jutrzenk i sprowadza
wiato dnia. Mimo wiadomoci fikcyjnego charakteru nakrelonego
w utworze obrazu rzeszy kupidynw Knianin zadba o prawdopodobiestwo zarysowanej scenki jedynie przed wschodem soca, gdy ludzkie
oko nie wrcio jeszcze z onirycznej sfery, gromadna rota moga bezpiecznie stan nad brzegami Wisy, niezauwaona przez nikogo z realnego wiata.
Podobny zabieg zastosowa poeta w wierszu Z Anakreonta (E VI, 27).
Nazwy gwiezdnych konstelacji (Wielka Niedwiedzica i Bootes) posuyy
mu do metaforycznego ujcia nocnej pory. Ta konkretyzacja temporalna
konstytuuje rwnoczenie czas odpowiedni dla opisanych w utworze odwiedzin skrzydlatego boka.
O cichej nocy, gdy Arktos zota
Toczy si wanie wkoo Boota,
Gdy wic znueni po dziennym trudzie
Wszyscy a wszyscy pi ludzie,
Przydyba ciszkiem do mojej chaty
I puka we drzwi boek skrzydlaty.
Fukn na: C to za napa ywa
Przyjemny sen mi przerywa?
17*

260

Rozdzia pity: Motywy astralne...

Otwrz, zawoa, otwrz mi, prosz,


Bied nieszczsny chopiec ponosz,
Porzodku ciemnej bdzc naway,
Od deszczu przemokem cay.
Zdjty litoci, na ten gos jego,
Powstan rycho z posania mego.
Zaegszy ogie, otwieram swoje
Temu gociowi podwoje.
Z Anakreonta (E VI, 27), w. 116

Kupidyna bdzcego noc w deszczu nie zobaczy nikt poza bohaterem


utworu, ktry da si zwie jego podstpnym probom. Nieostronie wpuci go pod swj dach i zosta ugodzony strza mioci.
W omawianych dotd utworach Knianin z du swobod odwoywa
si do znanych czytelnikowi obrazw, nadajc im atrakcyjn, pen wdziku
i swobody, kunsztown form artystyczn. Aktualizowa realia wiata mitycznego oraz elementy i zjawiska dostpne wzrokowej percepcji w rzeczywistym wiecie, pozostajc w zgodzie z programem poezji rokokowej, ktrej
nadrzdnym celem byo dostarczenie czytelnikowi wrae estetycznych
i rozrywki przyjemnoci pyncej z samego obcowania z poezj. Prcz
rozbudowanych obrazw sfery nieba w poetyckim zbiorze z 1779 roku znalazy si rwnie proste odwoania do realnych zjawisk natury, powizanych
z ciaami astralnymi widocznymi dniem i noc. Tego typu zwize wyraenia
oraz frazy skadaj si na pozbawion poetyzmw i woln od peryfrastycznego stylu deskrypcj elementw natury dostrzegalnych na nieboskonie.
Oddaj naturalny porzdek rzeczywistoci, ktra otacza czowieka, a take
s powiadczeniem uwanej obserwacji oraz emocjonalnej percepcji wiata.
Zwykle w owych wierszach, z rzadka odwoujcych si do mitologii, estetyka rokokowa czy si harmonijnie z wyznacznikami poezji pasterskiej
efektem s tkliwe, czuostkowe sielanki, eksponujce kult naiwnej prostoty.
Za przykad moe posuy Pasterka (E II, 17), w ktrej liryczny bohater,
wykreowany na czuego pasterza-kochanka, kolejno zwraca si do owieczek,
murawy, strumyka, wietrzyka, a w kocu do soneczka jasnego z prob,
by strzego spokojnego snu piknej Neery: pi tu pasterka, niech j
pomau / Promyczek dolata zoty (w. 2728). Z mitologicznego wzorca
wyzwolona jest rwnie apostrofa do rannej zorzy w utworze Z Wirgiliusza (E IV, 6), w ktrym suy wycznie konkretyzacji pory, gdy tkliwy Damon nuci troski serdeczne i mde zgryzoty (w. 8):
Gdy rosa w pery pikszya ziemi,
A chodnej nocy mrok si uchyla,
Na gadkim klonie oparszy ciemi,
Tak swoje Damon ale wysila:

Rozdzia pity: Motywy astralne...

261

Wschod, ranna zorzo! a jasnym okiem


Rycho mi dzionek poprzedzaj zoty,
Z Wirgiliusza (E IV, 6), w. 16

Osadzajc w czasie scenk opisan w utworze, Knianin odwoa si do


zjawisk natury zachodzcych na granicy dnia i nocy. Tym razem podstaw
kontrastu mroku i wiata s nie skojarzenia mitologiczne, lecz efekty wzrokowej percepcji rzeczywistoci mowa o wschodzeniu (a nie przychodzeniu) rannej zorzy, o perach rosy, chodnej nocy, zotym dzionku
i gadkim klonie, na ktrym wspar ciemi nieszczliwy kochanek.
Bez jakiejkolwiek przesady, klarownym, prostym jzykiem pisa take
Knianin w Jasnej pogodzie (E III, 14) o czystej nieba atmosferze
i o socu, ktre blask daje. Podobnym stylem nakreli poetyck wizj
podwarszawskiej posiadoci Czartoryskich w Powzkach (E V, 16). Temirze,
nazwanej bogini nimf nadwilaskich, towarzyszy w zabawach poczet niebianek radosny (w. 7) i wdziczny Zefir nawiedzajcy swoje dobra.
Niechaj z radoci ten orszak poczuje,
e tu jest hrabstwo wdzicznego Zefira,
I e tu rozkosz z swobod panuje,
Kdy si bawi w swym gucie Temira.
Powzki (E V, 16), w. 3336

W opisie urokliwego, idyllicznego i penego wdziku zaktka natury


Knianin wspomnia o wiosennych barwach, zapachach i powabach syccych zmysy rozkosz. Skonkretyzowa pozbawiony metaforycznych
ozdobnikw obraz pogodnego dnia, w ktrym przed arem promieni
sonecznych schronieniem s cienie drzew:
[...] soce wyjanione z gry
Puszcza gorce na koo promienie,
Jako si rzadkie przerzucaj chmury,
Drzewa modziuchne mie daj cienie.
Powzki (E V, 16), w. 1720

Z poetyck rejestracj zjawisk dostrzeganych w otaczajcym wiecie spotykamy si rwnie w Pasterce (E V, 33). W urokliwym obrazie majowej przyrody, uznanej za dzieo Flory, twrca harmonijnie poczy ywe barwy natury, przyjazne dla ucha dwiki (piew i szczebiot ptakw, rozkoszne pieni
nucone zalotnikom przez nimfy) oraz zapachy przynoszone przez delikatne
powiewy Fawoniego i Zefira. Posugujc si motywami znamiennymi dla pasterskiej poezji rokokowej, wyeksponowa efekty zmysowego postrzegania
i dowiadczania wiata. Zarysowa obraz piknej i delikatnej wiosennej przyrody, bdcej rdem przyjemnych dozna estetycznych i emocjonalnych:

262

Rozdzia pity: Motywy astralne...

Wszystko si wdziczy i do mnie umiecha,


Natura wszystkie piknoci swe toczy,
Gdziekolwiek stpi, rozkosz i uciecha
Serce mi echce, a pasie me oczy.
Pasterka (E V, 33), w. 2932

Caoci obrazu dopenia widok spokojnego nieba: Chmurki leciuchne


po podniebiu lec, / Promienie soca ci agodz mile (w. 1112). Do
peni szczcia w tym rozkosznym wiecie lirycznemu bohaterowi brakuje
tylko ukochanej Dafne.
Harmonia i odwieczny ad niebieskiej sfery zdecydoway rwnie o nadaniu jej znamion sacrum w utworze Z Horacjusza (E VI, 17). W lirycznym
monologu rozalony bohater oskara kochank o zamanie miosnej przysigi, skadanej w obliczu gwiazd i ksiyca niemych wiadkw rozwietlajcych mrok nocy:
Noc bya wtedy, a ksiyc, jak pomn,
Midzy drobnymi gwiazd wieci okrgi,
Kiedy przed caym niebem wiaroomne
Wedug sw moich czynia przysigi.
[...]
Pty ta mio w ujtej trwa sforze,
A z ni nam miay tle wzajemne serca,
Pkiby Wodnik mtne burzy morze,
Wilk za owieczki dusi krwawoerca.
Z Horacjusza (E VI, 17), w. 14, 912

W pniejszej twrczoci Knianin preferowa jeszcze bardziej uproszczone operowanie omawianym typem realiw odmiennie ni w wikszoci wczesnych lirykw, ale zgodnie ze zmianami, jakim podda warsztat
pisarski, skaniajc si zdecydowanie ku sentymentalizmowi. Miejsce rozbudowanych peryfraz zajmuj agodne, nierzadko bezbarwne epitety, a metaforyka podlega stylistycznemu stonowaniu. Motywy astralne sporadycznie
pojawiaj si w tomie Wierszy. Na przykad w Nawanicy (KiM II, 19)
soneczne wiato peni jedynie funkcj poetyckiego rekwizytu, oznaczajcego dzienn por i wsptworzcego pogodn aur:
Soce wiecio, Zefir wia miy,
Czyste mruczay strumyki,
Trwa pogod dla nas wryy
Wesoe po drzewach sowiki.
Nawanica (KiM II, 19), w. 14

Rozdzia pity: Motywy astralne...

263

Refleksw dawnego sposobu operowania astraln metaforyk nie zawieraj te ale Orfeusza nad Eurydyk, chocia tematyka funeralnego cyklu zakorzeniona jest w mitologii. wiadkiem rozpaczy Orfeusza wdrujcego
w ciemnociach jest w alu XI. Bka si po nocy (I red. al XIV) ksiyc
emanujcy wiatoci blad. W alu XII (I red. al XV) Knianin zarysowa wprawdzie obraz granicy dnia i nocy, ale nie podda go konkretyzacji
ani bliszemu opisowi. Wyznaczy mu jedynie pomocnicz funkcj w budowaniu pewnego nastroju, tzn. kontrastujcej z rozpacz Orfeusza radoci
natury, ktra o poranku budzi si do ycia. Natomiast personifikacj soca
jako dawcy powszechnej radoci, rozwietlajcego wiat swym blaskiem
(Ju swe wydae promienie, w. 6), mona uzna za rozbudowany, metaforyczny synonim ycia i szczcia. Z tymi wartociami snujcy si po wiecie bohater cyklu kojarzy twarz utraconej Eurydyki, std te porednio, na
zasadzie kontrastu, rado natury i mieszkacw ziemi zbudzonych przez
soneczne promienie uzmysawia bezmiar alu i blu nieszcznika, ktry
w strofie zamykajcej wiersz z alem wyznaje:
Utrata wieczna mi smuci.
Na prno tskni i dam,
Ju nigdy jej nie ogldam,
Soce si moje nie wrci!
al XII, w. 2124

Utosamienie Eurydyki z yciodajnym socem powrci w alu XXI.


Wychodzi z jaskini (I red. al XXIII), majcym charakter podniosego hymnu do tego ciaa niebieskiego. Apostrofa do astralnego rda wiata i ycia
wzmaga w lirycznym bohaterze dramatyczne poczucie nieodwoalnej straty
poniesionej wraz ze mierci ukochanej. Oczom Orfeusza, gdy ju opuci
mroczn grot, ukazuje si nie Elizjum, lecz ziemia owietlona sonecznymi
promieniami. Ten obraz budzi w nim gbokie rozczarowanie:
C to za ka? i ten las zielony?
Sodkie tu jakie, lecz smutne polecie.
Ach, co ja widz? wszakem omylony...
Jestem na wiecie.
Soce! ty jasno wracasz twarzy swojej.
Na toem znowu pikno jej obaczy,
Bym na ni patrzc, a nie widzc mojej,
Bardziej rozpaczy?
al XXI. Wychodzi z jaskini, w. 18

Do pozostaych utworw funeralnego cyklu Knianin wprowadzi jeszcze kilka innych, prostych odwoa do zjawisk i cia niebieskich. W alu II

264

Rozdzia pity: Motywy astralne...

(I red. al I) posuy si porwnaniem osoby utraconej przez lirycznego


bohatera do zorzy rozwietlajcej niebo krtkotrwaym, ranym
(w pierwszej redakcji cyklu rumianym) blaskiem:
Tak byska razem i ganie
Zorza na niebie rana,
Ra nadobna tak wanie,
Ledwie rozkwitnie, zerwana!
al II, w. 58

Podstaw owej analogii uzasadnia druga cz przytoczonej strofy, poniewa dowiadczenia Eurydyki zostay utosamione ze smutnym losem
nadobnej ry. W obu przypadkach akcentowany jest nieoczekiwany,
nagy kres modego ycia zarwno w wiecie natury, jak i ludzi. Zerwanie
kwiatu oraz mrok ogarniajcy niebo po zganiciu zorzy s w utworze metaforycznym zwiastunem mierci.
W lirykach objtych edycj zupen poetyckim obrazom odwoujcym
si do sfery nieba take brak dawnej siy i sugestywnoci, ktre wizay si
m.in. z oddziaywaniem literackiego dziedzictwa baroku. Przemiany, jakim
poeta podda swj warsztat twrczy, oraz preferencje tematyczne nie sprzyjay wprowadzaniu do utworw tematyki, ktra wczeniej nierzadko uzyskiwaa efektowny ksztat poetycki przy znaczcym udziale motyww
astralnych, odwoujcych si do mitologicznego kontekstu. Pod pewnymi
wzgldami wyjtkiem jest zawarty w drugim tomie edycji zupenej wiersz
Na sal jadaln w zamku warszawskim. Poetyka i estetyczne walory opisu
zblione s w tym utworze do tendencji charakterystycznych dla klasycystycznego nurtu literatury, objtego patronatem orodka krlewskiego.
W utworze przedmiotem opisu s podziwiane wraz z muz historii cuda
pdzla, zdobice jedn z sal zamkowych, w ktrej Stanisaw August zgromadzi liczne dziea sztuki. W zamyle artysty nieustanny upyw czasu i odwieczn zmienno niszego, ludzkiego wiata w rytmie dnia i nocy ilustruje dostojny pochd mitologicznych postaci:
Tymczasem Tytan, sam powoca, jedzie,
Darzc panety wiatem i ywotem,
Pikne Godziny lec mu na przedzie,
Tor ukazujc przed pewnym obrotem.
[...]
Fosfor pochodni daje zna o Febie,
Kiedy dzie zoty przed nami odsania,
I znowu pomie rozsiewa po niebie,
Gdy na spoczynek ku nocy si skania.

Rozdzia pity: Motywy astralne...

265

[...]
Dyjana, srebrne zwikszajc poroe,
Ogniem od brata poyczonym nieci,
A ktre z niego przez cienie wzi moe,
Tymi promiemi bdnym rzeczom wieci.
[...]
Grzebi si ciaa w nawale ciemnoci,
Zaledwie ktry nietoperz przelata;
Gwiazdy tu tylko w grnej przestronnoci
Spokojnie tocz bieg wyszego wiata,
Ale wnet nikn z zatartymi koy,
Skoro si soce w p sfery obraca.
Blask jego budzi, ziemia pi na poy,
Razem sen po dniu, a po nocy praca.
Na sal jadaln w zamku warszawskim (W I), w. 3740, 5356, 6164, 6976

Personifikacj zjawisk atwo uchwytnych okiem na niebieskiej sferze s


bogowie z antycznego panteonu. Jest tu nieprzywoany z imienia Helios
z rodu tytanw powoca yciodajnego wiata, majcy rwnie piecz
nad czasem. W ustalonym rytmie wdruje po niebie Febus (Apollo) z poprzedzajcym go Fosforem, a spowite mg czarne skrzyda nocy rozjania
blady krg ksiyca, ktremu wiata uycza Diana. Jedynie gwiazdy, usytuowane w odlegej, kosmicznej sferze, nie podlegaj cigej zmiennoci
czuwaj natomiast nad obrotami wyszego wiata. Po opisaniu podniosym i bardzo obrazowym, plastycznym stylem korowodu dostojnych
i majestatycznych postaci, patronujcych ciaom niebieskim i zjawiskom natury, jakie wystpuj w odwiecznym porzdku dnia i nocy, poeta przenosi
wzrok na ludzk, ziemsk rzeczywisto, w ktrej ycie biegnie w niezmiennym i naprzemiennym nastpstwie pracy i snu.
Do mitologicznego wzorca ujmowania sfery astralnej, bdcej czci natury, nawiza rwnie Knianin w sposb poredni w poemacie Balon, opisujc pocztek dnia:
Ju wit dan zarumieni zorz,
Pada noc przed nim i smutek ponury.
wietny dnia ociec rzuca dla nas morze,
Wdziczne promieniem pozacajc gry.
Balon (X, 2), w. 14

Poeta zrezygnowa z wprowadzania do opisu witu mitycznych imion


i nazw. W utworze, ktry cechuje synkretyczno gatunkowa, Teresa Kostkiewiczowa wie to ujcie z tradycj epiki bohaterskiej. Zwraca uwag, i

266

Rozdzia pity: Motywy astralne...

do staego repertuaru w eposie i poemacie heroicznym nalea wanie patetyczny opis wschodu soca w utworze Knianina sucy jedynie
uwznioleniu sytuacji poprzedzajcej start balonu z kotem Filusiem na
pokadzie26.
W krgu symboliki solarnej pozostaje zwizy opis przyrody, poprzedzajcy w poemacie sprzeczk midzy budowniczymi balonu:
Smutnie co wr znamiona natury.
Niezwykym soce pomieniem zawieci,
Pomidzy krwawe zapadajc chmury.
Balon (III, 2), w. 24

Do Balonu Knianin wprowadzi rwnie alegoryczne ujcie motyww


astralnych. Poszukujc wyszych znacze i sensw opisywanych w utworze
wydarze, postaci i przedmiotw, szczegln rol w tym zabiegu wyznaczy
sztuce27. Oto opis jednego z malowide umieszczonych na cianach powietrznej bani:
Na inszym boku soce promieniste
Twarz jasn nieci na niebie wysokiem.
Nadzieja z Bani (daleko zaiste!)
Poziera bystrym, jak orlica, wzrokiem,
Ona w nim oczy utkwiwszy ogniste,
Podchlebnym szczcia udzi si widokiem;
A pki na ni swoje wiato miece,
Mwi, wzdychajc: moe tam dolec!
Balon (VI, 15), w. 18

Wydaje si, i symbolika solarna czy si tu ze wzniosoci i szlachetnoci dziaa oraz zamiarw powzitych przez upersonifikowan Nadziej
oraz budowniczych balonu. Soce promieniste, ktre ma twarz jasn,
wyzwala pozytywne skojarzenia moralne.
W krytycznym tonie odwoa si Knianin do motyww astralnych
w wierszu pt. Do Jzefa Szymanowskiego. Na panegirystw (O I, 6). Negatywnie oceni w poetyckiej wypowiedzi powszechne wrd panegirystw, naganne praktyki wyzyskiwania elementw zodiaku w pochwaach lichych
istot. Natomiast o swych aktualnych zamierzeniach artystycznych pisa
w utworze zaadresowanym Do Piotra Borzckiego (O II, 23) ze spokojem
i w poczuciu cznoci z harmoni oraz adem otaczajcego wiata, w ktrym wszystko od wiekw ma swoje ustalone miejsce:
26
27

Zob. T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 91.


Ibidem, s. 8688.

Rozdzia pity: Motywy astralne...

267

Pracuj i ja, mj Pietrze,


Celem tej pracy powietrze,
Ziemia i niebo, co leci,
Peza i wieci.
Do Piotra Borzckiego (O II, 23), w. 58

W odzie zatytuowanej O wielkoci Boga. Psalm 103 skrcony (O II, 21)


wspomnienie o gwnych ciaach astralnych rozwietlajcych niebo w dzie
i noc rwnie suy wycznie podkreleniu harmonii i adu, jakie z woli
Najwyszego panuj w wiecie: Zna swoje pory twarz ksiyca blada, / Zna
soce, kiedy wstaje i zapada (w. 2930). Z kolei w utworze Neera, w rodzaju pasterskim (O III, 9), ktry przywodzi na myl fraszki Jana Kochanowskiego o lipie, apostrofa do soca zawiera jedynie prob o agodne ciepo.
Jej celem nie jest wizualizacja rda aru.
O lipo! ty wrzd upau
Chodne jej podawaj cienie.
O soce! niech j pomau
Twoje tykaj promienie.
Neera, w rodzaju pasterskim (O III, 9), w. 912

W utworach z tego czasu Knianin niejednokrotnie zastpowa te


dawn metaforyk solarn wyraeniami, ktre nie maj stylistycznego nacechowania. Najczciej pisa o wieccej sonecznej twarzy (np. w odzie
skierowanej Do obywatela O I, 23). Brak rwnie znamion szczeglnej
dbaoci o artystyczne walory wizji tego ciaa astralnego w odzie adresowanej Do Franciszka Karpiskiego (O IV, 6). W wierszu tym Knianin znakomicie operuje realiami onirycznymi, blado natomiast wypada konkretyzacja
momentu przebudzenia si lirycznego bohatera po nocnej wdrwce
w wiecie Morfeusza: Ockn si, a tu soce dzie otworzy (w. 47).
Na osobn uwag w pierwszym tomie Poezji bez wtpienia zasuguje
wiersz Do nocy (O I, 18), w ktrym metaforyka astralna jest kanw kompozycyjn caego utworu. Bohatera snujcego liryczny monolog otacza krg ciszy. Jego intymna wypowied przebiega w scenerii sprzyjajcej analizie
wasnego wntrza, swobodnej refleksji, niezakconej adnymi odgosami
pyncymi z otaczajcej rzeczywistoci z dala od ludzi (Ty sama ze
mn, w. 4), nad brzegiem rzeki. Osobisty charakter lirycznego monologu
eksponuje sownictwo utrzymane w spokojnej tonacji stylistycznej (cicha
rzeczy postawa, noc askawa, moje tajemnice). Poetycka wypowied
Knianina zostaa oczyszczona ze zbdnej metaforyki, ktra kciaby si
z prostot intymnych zwierze.
Poeta odwoa si w utworze do realiw znanych mu z autopsji, co podkrela autentyczno i szczero wyznania (serce mwi), w ktrym po-

268

Rozdzia pity: Motywy astralne...

brzmiewa al, smutek, bolenie odczuwana samotno, tsknota za uczuciowym spenieniem. Skargi i wyrzuty zastpuje ciche westchnienie, ktrego
wiadkiem jest ksiyc-towarzysz. Bohater, snujcy refleksje sam na sam
z natur, kieruje wzrok na srebrne koo miesiczne, zwierciado serca
prawego, bdce niejako zwierciadem duszy. W wierszu analizujcym sytuacj jednostki uwag zwraca inna ni we wczeniejszych wierszach norma
intymnoci, ktrej Knianin podporzdkowa poetyckie przywoania zjawisk
i cia astralnych dawny blask soca i rowe promienie Eos zastpia
blada twarz ksiyca. W utworze tym widoczna jest, jak zauwaya ju Teresa Kostkiewiczowa:
[...] duo gbsza i istotniejsza ni u innych poetw okresu antropomorfizacja przyrody, ktra staje si nie tyle przedmiotem, ile rwnorzdnym partnerem dialogu, prowadzonego z ni przez czujcego obserwatora. [...] bohater Knianinowskiej liryki zdaje si wanie w naturze
znajdowa rekompensat swej samotnoci28.

Po analitycznej czci rozwaa czas wrci do pytania o ewentualne podobiestwo i rnice w operowaniu przez Zabockiego i Knianina motywami astralnymi. Bez wtpienia Knianin najczciej posugiwa si metaforyk
czc si ze sfer nieba we wczesnej poezji, nalecej do nurtu rokokowego. Owe nawizania, ktrych zwiastunami byy imiona bogw oraz historie
i rekwizyty zwizane z powietrzn przestrzeni, zwykle konkretyzoway
czas oraz miejsce scenek opisanych w wierszach. Odwoujc si do percepcji wzrokowej, Knianin zarysowa w utworach plastyczne, silnie oddziaujce na wyobrani, barwne obrazy, oddajce niezwyko i urzekajce pikno zjawisk widocznych na nieboskonie przede wszystkim
o wschodzie i zachodzie oraz noc. W liryce sentymentalnej rzadko
odwoywa si do elementw ze sfery nieba. Tworzywo mitologiczne uczyni
kanw tego rodzaju wyobrae w nielicznych utworach. Zrezygnowa
z kunsztownej metaforyki na rzecz prostych okrele odgrywajcych wan
rol w konstruowaniu obrazu harmonijnej, uporzdkowanej i bezpiecznej
rzeczywistoci. Natomiast Zabocki we wczesnej liryce najczciej wyznacza
motywom astralnym funkcj pomocnicz, zwizan z konkretyzacj wybranych elementw wiata wykreowanego w poszczeglnych utworach. W odrnieniu od Knianina adnego z wierszy w caoci ani w znaczcej czci
nie powici sferze niebieskiej. Wprawdzie podobnie jak przyjaciel po pirze nawizywa do mitologicznych wyobrae cia astralnych, lecz czyni to
rzadko i nie poddawa ich jak autor Erotykw zabiegom metaforyzacji.
Stanisaw Paluchowski stanowczo zaprzecza jakimkolwiek zalenociom midzy wierszami obu poetw: nie ma w utworach ich wzajemnego
28

Ibidem, s. 139.

Rozdzia pity: Motywy astralne...

269

naladownictwa lub przejmowania choby najdrobniejszych nawet pomysw literackich. Z tego u nich ani ladu29. Bez wtpienia nie ma takich
analogii w sposobie konstruowania poetyckich obrazw zawierajcych motywy astralne uksztatowane przez tradycj literack. Kady z twrcw
zgodnie z wasnymi preferencjami estetycznymi i stylistycznymi oraz koncepcj jzyka poetyckiego kreowa wizje wybranych elementw nieba i wyznacza im znaczc (Knianin) lub tylko pomocnicz (Zabocki) funkcj
w konstrukcji, kompozycji wierszy. Przyczyna wskazanych rnic tkwia te
w uprawianiu rnych modeli poezji. Zastanawia jednak zbieno pewnych obrazw i sformuowa w niektrych wierszach obu autorw. Przykadem s choby podobne metafory zaczerpnite z omawianych ju utworw: grne gwiazd [...] sfery imieninowy wiersz Zabockiego Oda IV,
z teje okolicznoci; grny nieba szlak Epitalamion (E II, 5) Knianina.
Ponadto rozbudowane porwnanie z pierwszego wiersza, dotyczce osoby
ksicia generaa ziem podolskich i ludzi zazdroszczcych mu sawy, do
zudzenia przypomina fragment ilustrujcy w odzie puawskiego twrcy Do
obywatela (O I, 23) skrajne postawy wobec losu ojczyzny:
Tak orze w gr bystry lot popiesza,
Kiedy soneczna twarz jemu zawieci.
Zdziwi si ptastwa poziomego rzesza,
Ale nikt za nim ku socu nie leci.
Do obywatela (O I, 23), w. 4144

Bez trudu mona zauway identyczn konstrukcj obrazu poetyckiego,


taki sam dobr i kompozycj wsptworzcych go elementw. Imieninowa
oda Zabockiego ukazaa si drukiem trzy lata przed Erotykami i kilkanacie
lat przed opublikowaniem ody Do obywatela (O I, 23). To skania do przypuszcze, e Knianin mg w obu przypadkach sygnalizowanych zbienoci podpatrzy pomysy u przyjaciela. By moe gruntowne badania komparatystyczne poetyckiego dorobku obu twrcw wyka wicej podobnych
powiza czy zalenoci.
29

S. P a l u c h o w s k i: Knianin i Zabocki w stosunku do siebie i dworu Czartoryskich.


W: Sprawozdanie Dyrekcji c. k. gimnazjum V we Lwowie za rok 1907. Lww 1907, s. 12.

Zakoczenie

Dla

penego odczytania wierszy, ktre maj imiennych lub porednio


wskazanych adresatw, wany jest pozaliteracki kontekst. Zdaniem Teresy
Kostkiewiczowej, sens tego typu utworw (m.in. dedykacji i przedmw) ze
wzgldu na jednostkowy charakter przywoanych w nich faktw z rzeczywistoci pozaliterackiej ksztatuje si poprzez usytuowanie wobec biografii
osobowego autora1. W peni uprawnione jest rwnie wskazanie odwrotnej
zalenoci owe wypowiedzi umoliwiaj bowiem dopenienie wiedzy o samym autorze. Jak stwierdzia Aleksandra Okopie-Sawiska:
[...] kada wypowied (a wic i utwr literacki) z jednej strony z a w i a d c z a o znajdujcym si poza jej obrbem nadawcy, podobnie jak kady
wytwr zawiadcza o swoim sprawcy, a z drugiej za p r z e d s t a w i a
nadawc poprzez waciw jej wewntrzn organizacj semantyczn2.

Do takiego wniosku skaniaj m.in. rozwaania powicone w ksice


przyjacielskim, dedykacyjnym, imieninowym oraz innym utworom okolicznociowym Zabockiego i Knianina. Analizowane wiersze zawiadczaj
o znamiennych rysach osobowoci obu literatw oraz cechach ich warsztatu
twrczego, o charakterze i sile wizi czcych poetw-przyjaci, a take
o ich powizaniach z osobami, ktrym ofiarowali efekty pracy pisarskiej.
Zadziwiajc zayo obu poetw mona tumaczy przyciganiem si
dwu odmiennych natur i usposobie oraz ich wzajemnym dopenianiem
1

T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny. Wrocaw 1971, s. 179. Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 25.
2 A. O k o p i e - S a w i s k a: Relacje osobowe w komunikacji literackiej. W: Problemy
teorii literatury. Seria 2: Prace z lat 19651974. Wyd. 2 poszerzone. Wyboru prac dokona
H. M a r k i e w i c z. Wrocaw 1987, s. 2930.

Zakoczenie

271

i uzupenianiem. Knianin, ktrego cechowaa tkliwa i wraliwa natura,


wszystko gboko bra do duszy3. Emocjonalny stosunek do wszelkich
dowiadcze oraz przemylenia nad wasnymi uczuciami, a take przeyciami wpisa w literack materi utworw. W lirykach kierowanych do przyjaciela utrwali dwa swoje oblicza. Pierwsze, uzewntrzniane gwnie w realiach biesiadnych, wsptworzyy takie cechy, jak spontaniczno, poczucie
humoru, rado ycia, pogoda ducha, serdeczno. Drugie, skrywane przed
wiatem i z rzadka ukazywane przyjacielowi, wie si z eksponowaniem
emocjonalnej wraliwoci, melancholii, wewntrznego smutku i cierpienia,
uczuciowego niespenienia i samotnoci. Wydaje si, i usposobieniu
Zabockiego take brakowao stabilnoci. W yciu prywatnym by pogodny,
towarzyski, chtny do zabawy i romansowania, ale ze stanu euforii atwo
popada w smutek i filozoficzn poz. Cechowaa go otwarto na rnorodne podniety wiata, lecz zachowywa dystans wobec wasnych dowiadcze yciowych. W poetyckich wypowiedziach adresowanych do Knianina
poddawa ocenie obowizujce normy, ktre w wczesnej rzeczywistoci
wyznaczay im jako literatom niski status spoeczny. Rwnoczenie potrafi
si otworzy przed przyjacielem i publicznie nada czcej ich przyjani
status najwyszej wartoci. Bez wtpienia utwory dokumentujce emocjonalne wizi czce Knianina i Zabockiego, ich yciowe dowiadczenia
oraz wielorakie refleksje i przemylenia, wiadczyy o deniu obu literatw
do utrwalenia pirem wasnych wizerunkw. Chocia nie podejmowali
w tych wierszach problematyki zwizanej z sam poezj, z warsztatem pisarskim, mona je uzna, jak susznie stwierdzia Janina Pawowiczowa, za
wyraz marze o sawie literackiej4.
Analiza okolicznociowych i dedykacyjnych wierszy Zabockiego przybliya sposb ksztatowania staych elementw kompozycyjnych, znamiennych dla obu typw poetyckich wypowiedzi, a take elementy wsptworzce pod pirem tego autora model silnie zretoryzowanej, pindarycznej
ody. W utworach dedykacyjnych skierowanych do osb, ktre bliej pozna,
umiarkowane (w wikszoci) motywy pochwalne s wyrazem autentycznych, emocjonalnych wizi z adresatami lub wi si z moralizatorskim
ukierunkowaniem poetyckich wypowiedzi, tzn. z eksponowaniem moralnych aspektw akceptowanego wczenie wzorca osobowego. Dziki temu
laudacyjne wizerunki, wykreowane z retorycznym zaciciem, nie nosz znamion pochlebstwa. T uwag naley rwnie odnie do okolicznociowych
wierszy, kierowanych przez Zabockiego do osb, ktre pozna, darzy
szczer przyjani oraz autentycznym szacunkiem i okazywa im wdzicz3 J.U. N i e m c e w i c z: Pamitniki czasw moich. T. 1. Tekst oprac. i wstpem poprzedzi J. D i h m. Warszawa 1957, s. 353.
4 Zob. J. P a w o w i c z o w a: Wstp. W: F. Z a b o c k i: Fircyk w zalotach. Oprac.
J. P a w o w i c z o w a. Wyd. 3. Wrocaw 1986, s. XIII. BN I, 176.

272

Zakoczenie

no. Topik skromnoci autora, znamienn dla poetyki ofiarowania, ograniczy do konwencjonalnych, zwizych formu. To uchronio go przed
przyjmowaniem unionej postawy wobec adresatw i rwnoczenie pozwolio zachowa niezaleno, swobod wypowiedzi.
W utworach skierowanych do imiennie wskazanych, znanych sobie osb
Zabocki podj wtki wykraczajce poza schemat pochway adresata i formuy ofiarowania. Przedmiotem rozwaa uczyni w przypisaniach problemy, ktre byy wane dla niego jako literata i czowieka tamtych czasw.
Zaj si m.in. zagadnieniami zwizanymi z rang oraz spoecznym statusem ludzi pira, z miejscem mitologii w poezji, a take z enujcym poziomem wczesnej kultury czytelniczej. Snujc refleksje nad stanem rodzimej
kultury, literatury i owiaty, a take nad problemami natury moralnej, przybliy wasn hierarchi wartoci, upodobania estetyczne oraz bezkompromisow, krytyczn postaw wobec zrnicowanych, nagannych zjawisk wczesnej rzeczywistoci polskiej. W pewnym sensie jego utwory dedykacyjne
peniy funkcj odautorskich wprowadze do utworw, budoway literacki
i pozaliteracki kontekst wany dla waciwej oceny pisarskich przedsiwzi
autora oraz pojmowania przez niego zada i przywilejw ludzi pira.
Midzy dedykacjami Zabockiego a Knianina wystpuj do znaczne
rnice. Poetyckie przypisania pierwszego autora s mniej zrnicowane gatunkowo ni analogiczne wiersze drugiego twrcy5. Obaj literaci posugiwali
si od, lecz realizowali inne odmiany tego gatunku. Wiersze dedykacyjne
Zabockiego, z wyjtkiem adresowanego do ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego utworu poprzedzajcego Cztery ywioy. Poema umizgw, maj
form podniosego monologu retorycznego, charakterystycznego dla ody
pindarycznej, przeywajcej rozkwit w literaturze owieceniowej. Wikszo
poetyckich przypisa drugiego autora reprezentuje natomiast liryczn odmian tego gatunku, pod pewnymi wzgldami zblion do listu poetyckiego. Cechuje j bezporednio monologu, lekko i potoczysto. Wynika to
m.in. z akcentowania bliskich relacji midzy autorem i adresatami poetyckich wypowiedzi, a take ze stosowania krtkich rozmiarw wierszowych
(najczciej omiozgoskowca). Tymczasem Zabocki posugiwa si w dedykacyjnych odach jedenasto- i trzynastozgoskowcem. Z kolei aciskim wierszom dedykacyjnym Knianin nada form elegii. Do swych poetyckich
przypisa kilkakrotnie wprowadzi charakterystyczne, zwizane z aktem
ofiarowania, formuy obrzdowe, ktrych w ogle nie stosowa Zabocki.
Dedykujc opiekunom i przyjacioom swoje utwory, Knianin znacznie bardziej ni drugi autor ogranicza laudacj, sprowadzajc pochwa adresata,
oczekiwan zwykle w tego rodzaju wypowiedziach, do dwornego komple5

Dedykacje Knianina charakteryzuj w ksice Literacka rama wydawnicza dzie Franciszka Dionizego Knianina (na tle porwnawczym). Katowice 1993, s. 3359.

Zakoczenie

273

mentu lub deklaracji uczu przyjani, szacunku i przywizania. Kilkakrotnie


akcentowa te w przypisaniach potrzeb swobody i niezalenoci twrczej.
Nada tym lirykom charakter metapoetycki, okrelajc w nich preferowany
przez siebie model poezji. Natomiast cech czc dedykacyjne utwory
Knianina i Zabockiego s artystyczne walory, sprawiajce, i owe wiersze
stanowi integraln cz ich dorobku literackiego.
Imieninowe ody Zabockiego wyranie rni si od tego typu wypowiedzi poetyckich innych autorw drugiej poowy XVIII wieku. Okolicznociowy charakter utworw pisarz zasygnalizowa w zasadzie tylko w obrbie
tytuw. Kompozycja jego imieninowych d, majcych form retorycznych
przemwie, podporzdkowana jest wsplnemu wzorcowi, ktry w odrnieniu od powszechnej praktyki nie czy si z modelem utworw gratulacyjnych. W pocztkowych partiach wszystkich wierszy formuowane s
oglne, autorytatywne sdy dotyczce nadrzdnych, powszechnych praw
i zasad obowizujcych w wiecie, a take staych, niezmiennych cech ludzkiej natury. Wstpne refleksje, do ktrych Zabocki wprowadza rwnie
wtki polemiczne, peniy funkcj perswazyjn, miay bowiem na celu przekonanie odbiorcw o susznoci racji oraz prawd goszonych w utworach,
a rwnoczenie eksponowanie wysokiej rangi problematyki podjtej w okolicznociowych wierszach i akcentowanie bezstronnoci samego autora w jej
prezentowaniu. Rozwaania o charakterze oglnym odgryway take rol
wprowadzenia do laudacyjnej czci poetyckich wypowiedzi. Na tematyk
wstpnych refleksji oraz dobr motyww pochwalnych wpyw miaa uwarunkowana czynnikami zewntrznymi relacja midzy autorem i adresatami
wierszy.
Amplifikowanym pochwaom, niezalenie od rzeczywistych przymiotw
i zasug solenizantw, patronowao denie do ukazania ich jako postaci
wzorcowych, zasugujcych na powszechne uznanie i szacunek. Poetyckie
wypowiedzi intencjonalnie kierowane byy do szerszej publicznoci, prezentoway bowiem pewne modelowe postawy i spoeczne zachowania. Formuujc bardzo pochlebne sdy na temat solenizantw, Zabocki silnie akcentowa obiektywny charakter tych ocen. Odegnujc si od niskiego
pochlebstwa, przyjmowa postaw bezstronnego, niezalenego mentora
przemawiajcego gosem prawdy. Powoywa si rwnie na nobilitujc
opini caej spoecznoci, skadajc solenizantom hod w imieniu narodu.
Jedynie w dedykacji dla ksiniczki Teresy Anny Czartoryskiej, ze wzgldu
na mody wiek adresatki, w bardziej spokojnej, wyciszonej tonacji podjte
zostay problemy o charakterze moralnym. Miay one stanowi wskazwk
dla modej adresatki, wyznaczay bowiem hierarchi wartoci, ktr powinna si kierowa w swoim yciu. Z wyjtkiem tego utworu imieninowego pozostae wiersze adresowane przez Zabockiego do solenizantw reprezentuj odmian silnie zretoryzowanej ody.
18 Na ziemskich...

274

Zakoczenie

Z konwencji okolicznociowych gratulacji w nieco inny sposb wyamuj si imieninowe wiersze Knianina. Przede wszystkim naley podkreli, i w wypowiedziach poetyckich tego autora laudacja miaa niewielki
udzia, a przy tym wprowadzana bya w atrakcyjnej formie literackiej. Jej
ekwiwalent stanowiy zgrabne, pene elegancji komplementy eksponujce
osobiste walory i uzdolnienia solenizantw. Poeta akcentowa w wierszach
emocjonalne wizi czce go z adresatami okolicznociowych utworw
i podejmowa wtki dotyczce prywatnej sfery ich ycia. Taka tematyka poetyckich wypowiedzi miaa realne uzasadnienie, poniewa wszyscy solenizanci, ktrym ofiarowa okolicznociowe liryki, naleeli do wsplnego, puawskiego krgu, z ktrym zwizany by rwnie sam autor. Znak czasw,
w ktrych powstay pne wiersze imieninowe tego autora, stanowiy podejmowane w nich wtki patriotyczne. Obejmoway one aluzyjn, metaforycznie ujt diagnoz historycznego dramatu kraju oraz pene optymizmu
spogldanie w przyszo z nadziej na odrodzenie si ojczyzny. Ze wzgldu na silnie rozwinite motywy kwietne w wikszoci omawianych wierszy
okolicznociowych Knianina naley je powiza z poetyk bukietu imieninowego.
Wanych spostrzee na temat pisarskiego warsztatu obu literatw dostarczyy rozwaania powicone wybranym motywom, ktre wprowadzali
do swej wczesnej poezji. Ju refleksje wypywajce z charakterystyki ich
utworw dedykacyjnych oraz imieninowych wiadczyy o wyranych rnicach artystycznych rozwiza, jakie wwczas stosowali. T obserwacj potwierdzaj wnioski wynikajce z analizy wierszy zawierajcych odwoania
do niebieskiego szlaku. Trzeba podkreli, e Zabocki rzadko wykorzystywa metaforyczny potencja astralnej sfery. Najbardziej charakterystyczn
cech jego poetyckich uj w tym zakresie jest prostota i naturalno.
W utworach autora Czterech ywiow uwag zwraca przede wszystkim operowanie wyrazistymi, plastycznymi, a nierzadko dosadnymi epitetami.
Nawizaniom do sfery nieba Zabocki najczciej wyznacza w utworach
funkcj pomocniczych rekwizytw poetyckich, majcych czytelne, utrwalone przez tradycj znaczenie, lub odwoywa si do ich literalnego sensu. Zabiegi te wizay si z konkretyzacj wybranych elementw wiata przedstawionego utworw. Zaledwie kilkakrotnie autor przywoa gwiazdy i soce
w poezji okolicznociowej oraz innych tekstach, zwykle wykorzystujc je
w porwnaniach i zwizych metaforach kreujcych pochlebny wizerunek
adresatw wierszy. Celem owych zabiegw byo uplastycznienie opisywanych zjawisk, a w efekcie poddanie zabiegowi hiperbolizacji rozwaanych
w utworach problemw o pozytywnym lub negatywnym wydwiku moralnym wyeksponowanie ich mocy, skali lub rozmiarw. Denie do wyzwolenia poetyckich uj sfery nieba z tradycyjnej metaforyki, nawizujcej do
wzorca mitologicznego, widoczne jest w kilku wierszach Zabockiego na-

Zakoczenie

275

lecych do poezji pasterskiej. Do znanych schematw twrca wprowadzi


realia blisze dowiadczeniom ycia codziennego, co spowodowao ukonkretnienie nakrelonych obrazw oraz wzmocnienie ich ekspresji. Zabocki
preferowa raczej dosadne, jdrne sownictwo, ktrym utrwala w wierszach
efekty zmysowej percepcji wiata. Oszczdne odwoania do mitologii
dopenia rodzimymi realiami, std jego ujcia s bardziej konkretne, niekiedy poddane naturalizacji.
We wczesnej twrczoci Knianina i Zabockiego doszy do gosu cechy
znamienne dla literatury rokoka, lecz nurt anakreontyczny odcisn silniejsze pitno na wczesnej poezji autora Erotykw. Zapewne wanie dlatego
tak czsto operowa on motywami astralnymi, nawizujcymi do mitologicznych wyobrae niebieskiej sfery i poddawa je licznym zabiegom metaforyzacji. Owe motywy uzyskay pod pirem modego twrcy bardzo atrakcyjny
ksztat artystyczny. Ocena dotyczy nie tyle krgu metaforycznych skojarze
(w tym wzgldzie autor Erotykw wiele zawdzicza poezji XVII wieku), ile
raczej liczby poetyckich wariantw tych pomysw, ktre mg podpatrzy
u poprzednikw.
Na szczegln uwag zasuguje fakt, i Knianin wyznacza odwoaniom
do sfery nieba wielorakie funkcje w ksztatowaniu tworzywa poetyckiego
i w kompozycji wierszy oraz w porednim ujawnianiu (przez nagromadzenie i spitrzenie rozwiza, jakie stosowali poprzednicy) jego wasnych decyzji i koncepcji twrczych. Osign przy tym znakomite rezultaty artystyczne, wynikajce w duej mierze ze wiadomej, literackiej zabawy
konwencjami, ktre uksztatowaa poezja XVI i XVII wieku. Demonstracyjnie powiela pewne wzorce i schematy poetyckie, by je doprowadzi niemal
do absurdu, a tym samym przeama. Uzyska przy tym interesujce efekty
artobliwe, humorystyczne, a nawet parodystyczne, co mona uzna za sygna przeywania si, schyku formy gatunkowej, jak by barokowy erotyk6.
Odwoania do sfery nieba odgryway znaczc rol w budowaniu nastroju w jego poetyckich wypowiedziach o zrnicowanej tonacji stylistycznej,
wzmacniay emocjonalne nacechowanie monologu lirycznego lub zarysowanych scenek, a take (przy odpowiednim doborze tworzywa mitologicznego) akcentoway zmysowy, erotyczny wydwik wczesnych wierszy. Stosowana przez Knianina metaforyka astralna, eksponujca kontrast ciemnoci
i wiata, niekiedy suya konkretyzacji postaci i wydarze przywoanych
w utworach lub bya podstaw refleksji nad wiatem i prawami, ktre
w nim obowizuj. Wraz z ewolucj warsztatu pisarskiego oraz zmian
upodoba tematycznych zmienia si w twrczoci Knianina dobr i sposb operowania realiami astralnymi. W liryce nastpnego okresu stosunko6 Zob. uwagi Teresy K o s t k i e w i c z o w e j na temat przemian, jakim podlegaa oda
w poezji pnego owiecenia: Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku. Wrocaw 1996,
s. 205208.

18*

276

Zakoczenie

wo rzadko odwoywa si do elementw ze sfery nieba. wiadomie zrezygnowa z ozdobnej, kunsztownej metaforyki na rzecz prostych okrele,
penicych wan funkcj w konstruowaniu obrazu harmonijnej, uporzdkowanej i bezpiecznej rzeczywistoci. W nielicznych utworach z tego
okresu odwoa si do schematu mitologicznego.
Na podobnych zasadach Knianin wprowadzi do swej poezji sen zarwno jako motyw literacki, jak i element konstrukcyjny utworw chocia realia oniryczne peni w jego wierszach odmienne funkcje. Sposb
kreowania przez autora Erotykw sennej scenerii i wydarze w niej osadzonych zakrela niejako i utrwala w materiale literackim horyzonty jego poetyckiej wyobrani. Jest bardzo czytelnym powiadczeniem przekonania
Knianina o prawie twrcy do swobodnego operowania metaforycznymi
konstrukcjami, eksponujcymi emocjonalne i zmysowe postrzeganie wiata
z perspektywy indywidualnego, jednostkowego dowiadczenia. Jak zauwaya Magorzata Baranowska, sen wchodzi do literatury tymi samymi
drzwiami co wyobrania, dlatego te sen i wyobrania staj si przyczyn
sprawcz poezji7. Fikcyjny wiat snw jakby ze swej natury, z uwagi na
prawa, ktre organizuj jego przestrze, sceneri i wydarzenia, harmonijnie
wspgra z dominujcym szczeglnie we wczesnej fazie twrczoci Knianina waloryzowaniem prawa poety do indywidualnego ksztatowania warsztatu poetyckiego niezalenego od zada i wymogw narzucanych przez pozaliteracki kontekst.
Z du swobod oraz pomysowoci pod wzgldem kompozycyjnym
i stylistyczno-jzykowym Knianin operowa realiami onirycznymi zwaszcza we wczesnych utworach, podporzdkowanych poetyce rokokowej, oddajcej pene rozkosznego wdziku uroki wiata miosnych zapaw.
Natomiast do judeochrzecijaskich wyobrae, wartociowania oraz interpretacji snu nawiza kilkakrotnie w poetyckich parafrazach psalmw. Nie
przejmowa biernie rozwiza stosowanych przez poprzednikw. Czsto
wyzyskiwa sen jako motyw lub element konstrukcyjny wierszy w celu
eksponowania nurtujcych go myli i wzmocnienia nadrzdnego przesania poszczeglnych utworw, a take zaakcentowania gwnych wyznacznikw estetycznych, patronujcych kolejnym fazom jego poezji. Rozbudowywa krg sownictwa na potrzeby sennych obrazw ksztatowanych w utworach, rnicowa stylistyczn tonacj wypowiedzi, odwoujc
si w tym celu do metaforycznych powiza onirycznej sfery. wiadczy
o tym wyzyskana w lirykach dua liczebnie i zrnicowana synonimika
snu.
W analizowanych wierszach autor Erotykw na wiele sposobw wyzyska
bogactwo tworzywa mitologicznego, dziki czemu unikn monotonii tema7

M. B a r a n o w s k a: Surrealna wyobrania i poezja. Warszawa 1984, s. 37.

Zakoczenie

277

tycznej i stylistycznej. Umiejtnie oraz interesujco z artystycznego punktu


widzenia operowa na przemian powag, lirycznym wzruszeniem, tsknymi
westchnieniami, finezyjnym dowcipem, erotycznymi aluzjami, artem lub
humorem. Umia te wzbudzi lk cho to odosobnione przypadki z uwagi na konwencje i normy estetyczne patronujce przewaajcej czci omawianych wierszy. Silnie nacechowane emocjonalnie relacje z przey i dowiadcze dostpnych bohaterom lirycznym w snach oraz sugestywnie
ujmowane stany bezsennoci znakomicie wspgray przede wszystkim
z licznymi wariacjami poety na temat skutkw miosnych postrzaw,
a take (przy uwzgldnieniu odpowiedniej, sentymentalnej stylizacji czuych
kochankw i towarzyszcej im nierzadko naturalnej scenerii) z wypowiedziami utrzymanymi w elegijnej lub aobnej tonacji. Trzeba si zgodzi
z opini Wacawa Borowego, i niezalenie od wszelkich zapoycze od poprzednikw jest to poezja szczersza, bardziej czym wewntrznym przejta
ni szlifowane na zimno klejnoty stylistyczne Morsztyna8.
W poetyckich ujciach realiw onirycznych, a take w odwoaniach do
funkcjonujcych w literaturze przenonych znacze owej sfery Knianin zaskakuje pomysowoci jzykow i sprawnoci warsztatow. Z du swobod konstruuje liczne warianty snu, modyfikujce emocjonalne, a take
zmysowe wraenia wyzwalane przez te scenki i obrazy wpisane w materi
wierszy. Jego zabiegi prowadz jednak nie tyle do poszerzania metaforycznych odniesie, kulturowych kontekstw i powiza snu, lecz do zrnicowanych sposobw ich konkretyzacji w tworzywie literackim, pozbawionych
jednak pierwiastka mistycznego i wizjonerskiego, ktry do swych dzie zaczli wprowadza poeci przeomu owieceniowo-romantycznego. Marzenie
senne interesujco wykreowa m.in. Cyprian Godebski w Wierszu do Legiw
polskich9 i nada mu znamiona, ktrych brakowao w wierszach Knianina,
nawizujcych do sfery onirycznej. Obraz ten ma charakter proroczej wizji
zwizanej z losami uciemionego narodu. Na uwag zasuguje sposb
wprowadzenia do utworu onirycznych realiw oraz eksponowanie przez
narratora sugestywnego wraenia, jakie obd snu wywar na jego psychik i sfer mentaln:
I mylc nad ojczyzny smutnym przeznaczeniem,
Usnem, zadumany, pod jaworu cieniem.
Gdy si myli unosz po krainach marze,
Snujc pasmo zwodniczych obrazw i zdarze,
8 W. B o r o w y: W cypryjskim powiecie. W: I d e m: Studia i rozprawy. T. 1. Przygotowali
do druku T. M i k u l s k i, S. S a n d l e r, J. Z i o m e k. Wrocaw 1952, s. 89.
9 Zob. C. G o d e b s k i: Wiersz do Legiw polskich. W: wiat poprawia zuchwae rzemioso. Antologia poezji polskiego Owiecenia. Oprac. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1981, s. 419420.

278

Zakoczenie

Na skrzydach urojenia niesiony po wiecie,


Ujrzaem si na Alpw niebotycznych grzbiecie,
[...]
Gdy si oko zwodniczym nasyca obrazem,
Zbir srogi mnie go zbawi, przysany z ukazem.
Obd snu tak by dzielny, kiedy mnie przebudzi,
e chciaem tym go straszy, czymem si sam udzi.
Wiersz do Legiw polskich, w. 7984, 117120

W utworze wykazujcym cechy dumki bd preromantycznie rozumianej elegii10 poeta przed zarysowaniem onirycznej wizji jednoznacznie
poczy j z problematyk patriotyczn. Bardzo wyranie w nakrelonym
obrazie oddzieli sfer myli od cielesnego aspektu czowieka podobnego
rozdzielenia pierwiastka duchowego i somatycznego dokona Knianin
w poetyckim ujciu snw wrebnych i niewrebnych w Balonie (II, 10).
Mimo okrelania onirycznych obrazw mianem uroje, zudnych i zwodniczych obrazw, w nich wanie Cyprian Godebski zawar heroiczn wizj
paajcych dz boju lechickich szeregw, w ktrych zbrojnym ciele dusza narodu janiaa (w. 87). Antycypujc chwalebn przyszo wnukw
mnych dziadw, posuy si w utworze konstrukcj snu o znamionach
objawienia, tzn. oracula. Wspomniane w wierszu skrzyda urojenia mona
wiza albo z dalekim odwoaniem do kontekstu mitologicznego (postaci
Hypnosa), albo z poetyckim natchnieniem, twrcz wyobrani11. Wyeksponowana w utworze sugestywno onirycznych przey ujawnia si w rozbudowanej wypowiedzi skierowanej do snu:
O, ty, ulgo nieszczsnych, darze niebios miy,
Co krzepisz miertelnikw utrudzone siy,
A w naczynia cia naszych lejc trunek boski,
10 A. T i m o f i e j e w: Legiony i vitae lex. Problemy twrczoci literackiej Cypriana Godebskiego. Lublin 2002, s. 5171.
11 To drugie rozwizanie zastosowa np. Jan Kochanowski we wzorowanej na Horacym
(Carm. II, 20) Pieni X z Ksig pierwszych, wprowadzajc do utworu motyw skrzyde:

Kto mi da skrzyda, kto mi odzia piry


I tak wysoko postawi, e z gry
Wszystek wiat widz, a sam, jako trzeba,
Tykam si nieba?
w. 14

Do tego obrazu, inspirowanego antycznymi mitami i wzorcami literackimi, twrca odwoa si w Pieni XXIV z Ksig wtrych (inc. Niezwykym i nie leda pirem opatrzony...),
krelc wizj metamorfozy poety w ptaka i skonkretyzowa obrazy widziane przeze w dole.
Zob. J. K o c h a n o w s k i: Pieni. Oprac. L. S z c z e r b i c k a - l k. Wyd. 4 zmienione.
Wrocaw 1998, s. 24, 8889. BN I, 100; J. K o t a r s k a: Ju mi w ptaka biaego wierzch si
gowy mieni. Z recepcji antycznych motyww zwierzcych w poezji staropolskiej. W: E a d e m:
Theatrum mundi. Ze studiw nad poezj staropolsk. Gdask 1998, s. 129130.

Zakoczenie

279

Usypiasz nas na onie rozkoszy i troski,


nie luby! czemu klejc spakane powieki
Nieszczsnemu zarazem nie zawar na wieki?
Jak na ou boleci, gdy zmysy sen zudzi,
Chory z wikszym si jeszcze udrczeniem budzi,
Tak ja, rwnie ockniony z piknego marzenia,
Czuem dotkliwiej srogo mego przeznaczenia;
Wiersz do Legiw polskich, w. 123132

Dramatyczn apostrof zamykajc oniryczn wizj Cyprian Godebski


powiza z gorzkimi refleksjami, wynikajcymi z powrotu narratora do realnego wiata do nocy dziejw Polski. Luby sen potraktowa jako jedyn
rzeczywisto dajc schronienie przed blem, cierpieniem i udrk narodu.
Rwnoczenie wyeksponowa tragiczny wymiar powrotu z piknego marzenia, ze sfery wizyjnej do mrocznego wiata, w ktrym Kazano mi przysiga, e nie bd wolnym (w. 122). Warto by zaobserwowa, na ile reprezentatywny w poezji tego czasu by oniryzm w formie, jak zastosowa
Cyprian Godebski w Wierszu do Legiw polskich. Odrbnym problemem jest
zbadanie frekwencji oraz sposobw twrczego wyzyskania snu jako motywu literackiego lub elementu konstrukcyjnego w utworach napisanych
w drugiej poowie XVIII stulecia, tzn. w czasie, gdy powstay wiersze autora
Erotykw, a take w pierwszych dziesicioleciach XIX wieku.
Omawiane w ksice liryki Knianina i Zabockiego pozwalaj wpisa
obu pisarzy w ycie literackie epoki, w ktrej osadzona bya ich biografia literacka. Dziki nim mona przybliy rodowisko spoeczne i twrcze,
w ktrym ksztatoway si modziecze i rozwijay dojrzae aspekty ich pracy pisarskiej, wskaza preferencje stylowe i sposoby realizacji wzorcw gatunkowych, po jakie sigali, a take powizania z wyksztaconymi wczenie prdami literackimi. Dla obu poetw w pocztkowym okresie
twrczoci oryginalnej i przekadowej, wykazujcej zwizki z rokokiem,
a w przypadku Zabockiego rwnie z satyrycznym nurtem poezji tego
okresu, wana bya wsppraca z Zabawami Przyjemnymi i Poytecznymi
oraz ich redaktorem, a take powizania z domem Czartoryskich i rodowiskiem stoecznej modziey zarobkujcej pirem. wczesna prasa w dziale
ogosze na bieco donosia o publikowanych samodzielnie dzieach
Zabockiego (od Rozmw sokratycznych, 1775) i Knianina (od Bajek, 1776).
Dla pierwszego pisarza, od momentu uniezalenienia si od opiekuna, celem staa si realizacja dramaturgicznego powoania, a pniej, w dobie Sejmu Wielkiego, walka pirem z politycznymi przeciwnikami. Knianin odwiedza wiejskie rezydencje opiekunw, pozna trud pracy w ksinicy
mieszczcej si w stoecznym paacu Daniowiczowskim, a w kocu osiad
wraz z Czartoryskimi w Puawach.

280

Zakoczenie

Uczestniczc w dworskim yciu, organizowanym przez opiekunw


w nowej siedzibie, autor Erotykw nie zapomnia o przyjacielu na stae
nadal mieszkajcym i tworzcym w stolicy. Wrd utworw, ktre oprcz
wiersza dedykacyjnego wraz z funeralnym cyklem uzna za wartociow
cz swej twrczoci sprzed Poezji i wczy do zbiorowej edycji dorobku
poetyckiego, znalaz si wariant przyjacielskiego wiersza Ukontentowanie
(E IV, 4). Tym razem adres poetyckiej wypowiedzi zosta jednoznacznie
okrelony, poniewa autor skierowa j bezporednio, przez tytu Do Fr[anciszka] Zabockiego (O II, 18). Knianin podda pierwotn wersj wiersza
znaczcym zmianom, co znalazo wyraz w tonacji i charakterze poetyckiej
wypowiedzi. W Erotykach utwr ten reprezentowa liryk sytuacyjn. Bardzo
wyranie Knianin zarysowa w nim biesiadn scenk, w ktrej przy radosnych dwikach muzyki, w atmosferze beztroski przyjaciele mio spdzali
czas, odsuwajc od siebie myli o wasnych potrzebach bytowych, a take
o wydarzeniach rozgrywajcych si na arenie politycznej. W nowej wersji
tekstu poeta zrezygnowa z kreowania familiarnej aury. W wizerunku swoim i przyjaciela wyeksponowa smutek i powag.
Bdmy kontenci ze swojego stanu.
Precz std starania i zgryzoty chore!
Jdrzeju! ywo podaj smyczek panu.
Zabrzmij, Zabosiu, w sodk wildamor.

Hola, Zabocki! na co trudzim gow


Nieszczsnych przygd rozwaacze smutni?
Rzuciwszy dzieje i stare, i nowe,
Zabrzmij nam raczej oto na tej lutni.

Ukontentowanie (E IV, 4), w. 14

Do Fr[anciszka] Zabockiego (O II, 18), w. 14

W utworze chronologicznie pniejszym nie zostaa ju przywoana posta Jdrzeja podajcego panu smyczek, a wildamor, altwk miosn wydobywajc agodne, gbokie dwiki, zastpia lutnia, naznaczona dostojnoci i powag. Nie ma mowy o namitnociach, rozkoszach, sodkiej
muzyce i wzdychaniu do Kasi. Nie do familiarnie nazwanego, jak niegdy,
Zabosia, lecz do Zabockiego zwraca si Knianin, podajc w wtpliwo
sens zaprztania gowy bardzo oglnie okrelonymi dawnymi i obecnymi
problemami. W odrnieniu od pierwszej wersji tekstu twrca zawzi
dalsz cz poetyckiej wypowiedzi wycznie do przestrzegania przyjaciela
przed roztrzsaniem faktw z rodzimej i europejskiej sceny politycznej.
Wczeniej, przypisujc konieczno takich rozmyla ludziom sprawujcym
wadz, na ktrych potdze / Stoi ojczyzny zguba i ratunek (w. 1516),
bez wspczucia obarczy ich konsekwencjami, jakie pociga za sob kierowanie krajem (Niech si ci poc, w. 15). W drugim wariancie utworu
zwrci raczej uwag na obowizki stojce przed rzdzcymi (Niech si ci
trudz, w. 15). Pozostae, drobne korekty zasadniczo nie zmieniaj pierwotnego sensu owej strofy. W pierwszej wersji utworu silniej, przy uyciu
bardziej ekspresywnego sownictwa, poeta zaakcentowa rabunkow polityk zaborcw wobec kraju:

Zakoczenie

281

Gorzej to prawda, e Borus z Rakusem


upi, rabuj i wa nas za nic,
A niesychanym swej dzikoci musem
Z wasnyche Polsk wypieraj granic.

Gorzej, e nasi dokoa mocarze


upi, pldruj i wa nas za nic,
A cudzych skarbw akomi szafarze
Z wasnyche Polsk wypieraj granic12.

Ukontentowanie (E IV, 4), w. 912

Do Fr[anciszka] Zabockiego (O II, 18), w. 912

W utworze zamieszczonym w Poezjach Knianin pomin nawizanie do


opieki, jak nad obu literatami sprawowa swego czasu ksi Czartoryski.
Sam nadal cieszy si patronatem generaa ziem podolskich, penic w Puawach funkcj nadwornego poety, zmieniy si natomiast relacje midzy
Zabockim a domem Czartoryskich. Pisarz usamodzielni si twrczo i uniezaleni materialnie od swego opiekuna. Z oczywistych wzgldw Knianin
usun wic z pierwotnej wersji tekstu strof, w ktrej mowa o szczodrej
mecenasa asce.
Wrd lirykw zawartych w pierwszym tomie Poezji znalaz si rwnie
drugi utwr adresowany Do Fr[anciszka] Zabockiego (O I, 15), majcy dwa
wczeniejsze warianty w edycji z 1779 i 1783 roku. Do samego tekstu
Knianin nie wprowadzi zmian, lecz dziki jednoznacznemu adresowi poetyckiej wypowiedzi umoliwi skonkretyzowanie imienia przyjaciela, ktrego ju w Erotykach ostrzega przed zniewalajc i zdradliw moc kobiecych
oczu. Utrzymany w poetyce rokokowego erotyku, pogodny wiersz opatrzony tyme tytuem umieci pniej w Poezjach rk wasn pisanych
w pierwszej ksidze Lirykw (P I, 19). Do przygotowywanej pod koniec ycia ponownej redakcji swego pisarskiego dorobku wczy take adresowany do Zabockiego wiersz dedykacyjny wraz z alami Orfeusza nad Eurydyk. Ponadto w czci obejmujcej acisk poezj (Carmina selecta)
umieci oba utwory bdce czci literackiej korespondencji z przyjacielem. Elegiarum liber primus zawiera niepoddan zmianom, pierwotn elegi
Ad Franciscum Zabocki (C I, 8)13, oznaczon w nowym zbiorze numerem
pitym. Natomiast przeredagowanemu, drugiemu utworowi Ad Franciscum Zabocki (C II, 12) poeta nada inny tytu (Cupido fugitives (ex Moscho) ad Franciscum Zabocki) i umieci go w obrbie Erotopaegnia14. Opu12 W dziewitnastowiecznym wydaniu Dzie Knianina, przygotowanym przez Franciszka Salezego Dmochowskiego (18281829), brak tej strofy, poniewa zostaa wykrelona
przez cenzora (R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci, drukach
i autografach F.D. Knianina. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971, s. 340).
13 Zob. F.D. K n i a n i n: Carmina. Edidit, apparatu critico annotationibusque instruxit
E.J. G b i c k a. Wratislaviae 1994, s. 134137.
14 Ibidem, s. 8486. Rnice midzy drukowan (1781) a rkopimienn wersj tego
utworu podane s w komentarzu do wskazanej edycji aciskiego dorobku Knianina. Przytoczone te zostay pierwotne fragmenty elegii, z ktrych poeta pniej zrezygnowa. Obu redakcjom wiersza Ewa Jolanta G b i c k a powicia uwag w ksice aciska poezja
Franciszka Dionizego Knianina. Wrocaw 1993, s. 178181. Studia z Okresu Owiecenia. T. 24.

282

Zakoczenie

ci, co wane, dwa pocztkowe dystychy, penice po czci funkcj


ofiarowania. Pierwotnie zwraca si w nich do Zabockiego, przybliajc mu
tematyk utworu. Ponadto w przedostatnim wersie zmienia zdanie et tantis te subtrahe flammis! na et paribus te subtrahe telis!.
W twrczoci Knianina powstaej w drugiej poowie lat osiemdziesitych, a zwaszcza w liryce ostatniego okresu pracy pisarskiej, zaszy bardzo wyrane zmiany, wiadczce o definitywnym zaamaniu si w jego poezji optymistycznego postrzegania nie tylko krgu puawskiego, ale take
caej otaczajcej rzeczywistoci. Miejsce adu i harmonii zajmuje zamt
i chaos oraz mrok odczuwany skrajnie subiektywnie dawn arkadi
niszcz burze, pioruny i wichury. Apokaliptyczna wizja zagady wiata dokonuje si w zamcie ywiow15. Obrazy wszechogarniajcego zamtu
i destrukcji znakomicie wsptworz ekspresywne motywy astralne. Dawne,
jasne wizje poetyckie, wyraajce przekonanie o adzie i harmonii wiata,
zostay zastpione przez przeraajce elementy podniebnej sfery chmury,
burze i wiatry, bdce we wczeniejszej, okolicznociowej twrczoci metaforycznymi odpowiednikami konkretnych faktw lub wydarze historycznych16. Znakami chaosu i destrukcji s w tej poezji: krwawa czerwie zachodu, zbierajce si z wichrami chmury, ktre siej pomienie (Na wojn
tureck P VI, 8, w. 1516); Pochodnia niebios widoma (Ignac[emu] Potockiemu P VIII, 4, w. 30), mieszajce si z deszczem ogniste yskawice
(Psalm 134. skrcony P VI, 6, w. 8), pomie i grzmice postrzay rzucane przez Boga Na wiaroomce, sprosne winowajce, / I na Ojczyzny zdrajce
(Do Boga P VII, 14, w. 2830), a take czer nieba i noc, w ktrej ksiyc
blady z chmury w chmur zapada (Do Boga P VII, 1, w. 2122).
Czas szczliwej pogody ma zwykle w utworach z tego okresu patriotyczny wydwik. Optymistyczne aspekty przyszoci cz si z perspektyw powszechnego odrodzenia, narodowej wiosny (Do Litwy P VI, 13).
Metaforycznym zwiastunem tych nadziei Knianin czyni wiato zorzy
i blask jutrzenki. W Welledzie, na imieniny Adamw (P IX, 12) trzem solenizantom i znkanemu narodowi proroczym tonem przepowiada ocalenie:
Rozbij si czarne chmury,
Burze i gromy ustan,
Zorza jeszcze bynie z gry
Na ojczyzn ukochan!
Welleda, na imieniny Adamw (P IX, 12), w. 3740

15 A.K. G u z e k: Zamt i harmonia. (O pnej liryce Franciszka Knianina). Poezja 1970,


z. 2, s. 11; A. n i e g u c k a: Do Boga Franciszka Dionizego Knianina. Midzy noc a witem mistyczna zaduma puawskiego poety. Ruch Literacki 2007, nr 3, s. 339340.
16 T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 120.

Zakoczenie

283

Znakiem pozytywnych skojarze w pnej twrczoci Knianin czyni


rwnie tcz17. Wanie z tym pozornym, barwnym zjawiskiem wietlnym
powiza ciepe wspomnienie wczesnego okresu ycia w utworze Wiek dziecinny (P XI, 6). Sign pamici do szczliwych lat i w oszczdnej formie
poetyckiej, posugujc si retrospekcj, przywoa obraz po raz pierwszy pokazanego mu przez matk, urzekajcego zjawiska natury widocznego na
niebie:
Raz mi trzymajc na rku,
Ukazaa w sodkim wdziku
Soce, gdy midzy szkaratnymi chmury
Padao z gry.
Tu barwista w moje oczy
Jasny uk tcza zatoczy
I razem sowik na bliskiej jaboni
W ucho zadzwoni.
Wiek dziecinny (P XI, 6), w. 2532

W innych utworach z tego okresu symboliczne nacechowanie tczy


czy si z problematyk patriotyczn. Staje si ona znakiem nadziei na
lepsz przyszo kraju. Tak funkcj peni rwnie zorza przywoana
w wierszu Do Litwy (P VI, 13):
Porzd ciemnoci starowiecznej nocy,
Co ciy gowom na zgub ich wasn,
Mimo zdrad chytrej na serca przemocy,
Postrzegam zorz ponad nami jasn.
Do Litwy (P VI, 13), w. 14

Z kolei w utworze Do Boga (P VII, 1) w pochwa Pana, z ktrym poeta


powiza nadziej na odmian losu oraz chwa narodu, wpisana jest radosna wizja bkitu nieba i sonecznego wiata:
O! kt ten lazur owieci na koo,
Niezmierny lazur, misternie sklepiony?
17 Interpretacja tego zjawiska w poezji Knianina rni si zasadniczo od jego oceny
w wczesnej poezji. Wedug Barbary W o l s k i e j, twrcy drugiej poowy XVIII wieku odnosili do tczy to, co ze bd nieautentyczne w czowieku, co sygnalizuje brak prawdziwego wiata i ciepa, a take wie si z daremnym, gnunym przepychem (W wiecie
ywiow, Boga i czowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza. d 1995, s. 96, 109). By
moe Knianin odwoywa si do pozytywnych konotacji tego zjawiska natury w tradycji
biblijnej. Zob. D. F o r s t n e r OSB: wiat symboliki chrzecijaskiej. Przek. i oprac. W. Z a k r z e w s k a, P. P a c h c i a r e k, R. T u r z y s k i, wybr ilustracji i komentarz T. o z i s k a. Warszawa 1990, s. 107.

284

Zakoczenie

Kt, jeli nie Ty? Twoich to dzie czoo


W tysiczne wiatw mieje si przegony.
Twoja to przestro, po ktrej bez koca
Buja zoty krg soca.
[...]
Oby tak chwa po naszym narodzie
Rozla, jak wiato po niebios przestrzeni!
Oby na wszystkie i on ziemi koce
Jak to Twoje wieci soce!
Do Boga (P VII, 1), w. 1520, 2730

W pnej liryce osobistej Knianina partnerami rozmw czujcych bohaterw jest przyroda poddana antropomorfizacji. Do pisanych wczenie
wierszy poeta wprowadza rwnie motyw osamotnienia i cierpienia duszy,
a take przemylenia nad samym przeywaniem mioci. Nastpuje dalsze
upodmiotowienie liryki, a jednoczenie wyrane ciszenie formuowanych
uczu i refleksji18. Znakomicie wskazane tendencje ilustruje wiersz Do ksiyca (P XI, 17), w ktrym rdem interesujcych rozwiza artystycznych
jest oryginalny, niespotykany dotd w twrczoci Knianina, sposb operowania metaforyk lunarn. Ju w pocztkowej apostrofie poeta aktualizuje
porednio w lirycznym monologu mityczne wyobraenie rzymskiej bogini
ksiyca jako piknej kobiety przemierzajcej noc nieboskon.
Luno! ty cra niebios wysoka,
Boskiej podobna Temirze19,
Siejesz czystego blask oka
Po gwiazdolitym szafirze.
Do ksiyca (P XI, 17), w. 14

Liryczny bohater zwraca si z wypowiedzi do cry niebios, lecz


wzniosy pierwowzr mitologiczny, uobecniony w lirycznym monologu porednio, przez pen powagi, kunsztown apostrof, zosta w wierszu
przeamany. W poetyckim portrecie Luny puawski autor harmonijnie
poczy bowiem metaforyczn deskrypcj z silnie zaznaczonymi, emocjonalnymi rysami wizerunku bogini ksiyca. Wyaniajca si z oboku i odbijajca w wodzie strumienia adresatka wypowiedzi to istota wraliwa, otwarta na cudze cierpienie i zdolna do wspczucia:
18

A.K. G u z e k: Zamt i harmonia..., s. 13.


Ju we wczesnych utworach Knianina wspomniana w wierszu Temira oznaczaa Izabel Czartorysk. Tak adnotacj poety powinien by opatrzony wiersz Do Gracji (O I, 4),
ale stosowny przypis zosta pominity. Informacja o nim zostaa podana dopiero na kocu
pierwszego tomu Poezji, w wykazie pomyek druku w Poprawach zamieszczonych po
s. 255.
19

Zakoczenie

285

Czego z umiechem, ku tej dolinie


Wychyliwszy si z oboku,
Niskiej przyzierasz rolinie,
W przylegym grajc potoku?
Zali ci lito, ta cnota bogw,
W tej zatrzymuje podry,
e upltany wrzd gogw
Wzdycha Zefirek do ry?
Do ksiyca (P XI, 17), w. 512

Poetyck metafor wdrwki ksiyca po niebie usanym gwiazdami jest,


zgodnie z pierwowzorem, podniebna podr bogini, natomiast z inwencji
puawskiego twrcy wypywa upatrywanie rda widocznej na ciemnym
niebie jasnej powiaty w jej czystym oku. agodno aury, w jakiej liryczny bohater wypowiada monolog, podkrela kontrast midzy ogniami dnia
a lubym wiatem ksiyca. Harmoni barw nocnego nieba Knianin wyeksponowa w wierszu poprzez dobr epitetw utrzymanych w spokojnej
tonacji stylistycznej (czysty blask, srebrna siostra, gwiazdolity szafir).
Liryczn wypowied kierowan przez bohatera do ksiyca cechuje agodna
i wyciszona tonacja. Mowa tu o sodyczach, lubym wietle, ale take ez
rosie, myli samotnej, tkliwej nadziei i rzsistym lochu. Mityczna historia staa si zatem kanw intymnej, prywatnej wypowiedzi, w ktrej bohater liryczny rozpamituje swe doznania i stany emocjonalne. Knianin
wyeksponowa osobist perspektyw wiersza, z ktr zwizany jest motyw
samotnoci, cierpienia duszy, a take niemoliwego do pokonania oddalenia
od osoby bliskiej sercu:
Do czeg nowe igra wejrzenie
Nad obokami jasnemi?
Prno te chwytam promienie:
Ty na niebie, ja na ziemi.
Do ksiyca (P XI, 17), w. 3336

Autentyzm utrwalonego w wierszu przeycia podkrela kontakt bohatera z otaczajc go rzeczywistoci, dostrzeganie zmian zachodzcych w nocnej scenerii: Co rzekem?..nage zajy chmury / I twoje wdziki unosz!..
(w. 2930). W owym liryku, jak stwierdzia Teresa Kostkiewiczowa, aluzyjnie prowadzonym rozmylaniom nad przeciwnociami losu ludzkiego
i sprzecznymi siami natury ludzkiej towarzyszy take ch zgbienia tajnikw uczowieczonej przyrody20. wiadcz o tym liczne pytania zadawane
przez poet ksiycowi, a porednio take samemu sobie.
20

T. K o s t k i e w i c z o w a: Knianin jako poeta liryczny..., s. 139.

286

Zakoczenie

W powstaym niewiele pniej Erotykonie (P XII, 2) rwnie w duym


nasileniu wystpiy motywy osamotnienia, rozrzewnienia duszy, skrytego
cierpienia, tkliwoci, ran serca i rzewnych ez. W bardzo osobistym wierszu
intymnemu wyznaniu patronuje wielkie pragnienie mioci, ale te obawa
przed odrzuceniem (Lubo, nadzieja i trwoga, w. 8). We wzruszajcej wypowiedzi poetyckiej czas smutnych, samotnych, serdecznych westchnie
odmierzaj ciaa niebieskie i zjawiska natury ukazane agodnym, emocjonalnie wyciszonym stylem.
Jej szukaj moje oczy,
Dla niej mego pilno ucha,
Soce mi dla niej dzie toczy,
Bawi ksiycem noc gucha.
Jej rami ponie zorza,
Siejc po wodach promienie;
Taka niegdy wysza z morza
Uszczliwi przyrodzenie.
Gdy ranek wdziczy niebiosa,
Rzewliwe dla niej zy lej.
Sodkie to zy, jak ta rosa,
Ktr k krasa wietnieje.
Erotykon (P XII, 2), w. 2536

Nie tylko do poezji, ale take do ycia puawskiego twrcy powoli, stopniowo wkracza mrok. W przywoanym uprzednio utworze Knianin da
wyraz dramatycznej wiadomoci ogarniajcego go powoli obkania, ktre
utrudniao jasno mylenia, odgradzao od wiata i ludzi, a jednoczenie
przybliao do granicy ycia i mierci: Niech schn i padam w mg
ciemn, / W ktrej gorczka um grzebie (w. 4950). Ksi Adam Jerzy
Czartoryski tak opisa objawy jego szalestwa:
Inny raz znowu, ogniem nadzwyczajnym rozarzony, to widzia latawcw
po obokach i z nimi rozmawia, updza si za nimi i pod sd ich na sejm
odsya. To znowu zdawao mu si, e w skrzyda porasta, e unosi si po
powietrzu, i nie czu cikoci swego ciaa, wwczas uchodzi strzegcych
go i biega po ogrodzie i polach21.

Julian Ursyn Niemcewicz, ktry odwiedzi Puawy ju po rozbiorach,


wspomina o dobroczynnym wpywie Zabockiego na chorego przyjaciela:
21

[A.J. C z a r t o r y s k i]: ycie Knianina. (Z manuskryptu pisanego w r. 1817). Przegld


Poznaski 1853, T. 1, s. 7.

Zakoczenie

287

Odwiedza on nieraz obkanego przyjaciela, rzecz dziwna, e Knianin


widzc go, rozmawiajc z nim, nierwnie przytomniejszym by ni zwykle;
o dawnych nawet czasach rozmawiajc, by zupenie przytomnym22.

W niedugim czasie po napisaniu dwu wskazanych uprzednio lirykw


Knianin przerwa prac twrcz, nieodwracalnie ulegajc sile choroby.
Nieskrpowany ju adnymi prawami i zasadami rzeczywistoci, zagbi si
w sobie tylko dostpny wiat. Jednak nie dana mu bya moliwo utrwalenia w materii poetyckiej widzianych tam obrazw i przeywanych stanw
jego umysem cakowicie zawadn obd.
Emocjonalne wizi bardzo silnie czce pocztkowo obu poetw, rozluniy si wprawdzie nieco w pniejszym okresie, gdy tworzyli w rnych
rodowiskach, ale ich przyja przetrwaa prb czasu. Bliskich relacji midzy nimi nie naruszyy bolesne przeycia prywatne ani osobiste dramaty
Zabockiego, ani choroba Knianina. Nigdy nie pornia ich te konkurencja czy wspzawodnictwo, poniewa talent kadego z nich mia specyficzne dla siebie cechy i znalaz wyraz w samodzielnych dowiadczeniach pisarskich. Ksi Adam Jerzy Czartoryski tak pisa o przyjani obu poetw:
Zabrana od pierwszej modoci przyja midzy ludmi wyszego talentu,
kiedy si ubieganiem o jeden wieniec nie ozibi, najtrwalsz bywa. Takim
by wze, ktry poczy Knianina z Zabockim. Przyja tak czysta zaj
i utrzyma si tylko moe w sercach bogatych w szlachetno i rzewn
prostot, ktra je daleko nad zawi wynosi23.

Gdy dawny piewca Puaw ostatecznie utraci kontakt z otoczeniem,


wanie Zabocki zabra go do siebie do Gry, a nastpnie do Koskowoli,
gdzie od grudnia 1800 roku by proboszczem (po Grzegorzu Piramowiczu).
Na prob Czartoryskich cierpliwie, przez wiele lat opiekowa si chorym
przyjacielem. Razem doznawszy pierwszych rozrzewnie modoci, oddaleni przygodami, potem zbliajc si ku zachodowi, oba ci ludzie znakomici
znowu si poczyli24. Dotkliwe dowiadczenia losu, jakich doznali
w swym yciu obaj twrcy, potwierdziy si i autentyzm czcych ich wizi. O niezwykych kolejach ycia wiernych przyjaci pisa Julian Ursyn
Niemcewicz:
Dziwne tych dwch poetw i przyjaci zdarzenie. Knianin ze strat ojczyzny straci i rozum. Szczliwszy Zabocki, szukajc u otarzy boskich
pociechy, w przykadnym yciu kapaskim przeduy ycie25.
22
23
24
25

J.U. N i e m c e w i c z: Pamitniki czasw moich. T. 2..., s. 353 (Nota autora).


[A.J. C z a r t o r y s k i]: ycie Knianina..., s. 3.
Ibidem, s. 7.
J.U. N i e m c e w i c z: Pamitniki czasw moich. T. 2..., s. 353 (Nota autora).

288

Zakoczenie

Knianin zagbi si w nierealny, wykreowany si szalestwa wiat niczym w sfer fantazyjnych, onirycznych wizji. Nie by to jednak sen jasny
i przyjazny, patronujcy jego wczesnej twrczoci, lecz ciemny, ogarnity
przez mrok. Poeta trwa w nim jedenacie lat, zanim ostatecznie pogry
si w bezdennej otchani nocy wiecznej i w roku 1807 w smutnym pomieszaniu zmysw ycia dokona. Do ostatniego momentu by przy nim
przyjaciel, ktrego przed laty on sam wiernie wspiera, podtrzymywa na
duchu i wspuczestniczy w jego cierpieniu po mierci ony.
Zabocki do koca ycia pozosta w Koskowoli, za wyjtkiem kilkakrotnego wyjazdu do Warszawy w 1809 roku, gdy Galicja zostaa przyczona
do Ksistwa Warszawskiego. Poza krgiem swoich zainteresowa pozostawi biece wydarzenia i guchy na odgosy pynce ze wiata wypenia powierzone mu obowizki proboszcza. Widokiem dawnego, pogodnego,
otwartego na wiat i ludzi modzieca zaskoczony by Julian Ursyn Niemcewicz, ktry odwiedzi Koskowol w czasie drugiego przyjazdu ze Stanw
Zjednoczonych:
Knianin ju nie y; zastaem jednak Zabockiego i odwiedziem go
w jego plebanii. Z wiatowego, wesoego modzieca zastaem spokojnego,
smutnego, zniechconego ze wiatem czowieka. Nie wyrusza si prawie
z probostwa, to, lubo obszerne i wygodne, w najwikszym jednak trzymane przez niego nieporzdku i niedbalstwie. Znalazem w salonie koszyk
z jajami, krbk z miodem, wory z kaszami, wdzonk, sonin; na stole
ksigi nabone i zaczte kazanie.
Zdarzenia smutne polityczne ze wiatowego czeka uczyniy przykadnego ksidza, zarywajcego cokolwiek klechostwa26.

Trudno sprecyzowa, jakie byy literackie zainteresowania i zatrudnienia


Zabockiego w pnym okresie jego ycia. Dziea wspomniane przez Leona
Dembowskiego w pamitnikarskich zapiskach nie zachoway si, podobnie
jak ulotne wiersze polityczne, ktre podobno mia poeta napisa w czasie
wspomnianych pobytw w stolicy27. Do naszych czasw dotrway w autografie tylko dwa utwory. Pierwszy z nich to wzorowana na dziele Thomasa
Corneillea komedia pasterska Pasterz szalony.
Jak zauwaya Janina Pawowiczowa, w ostatniej sztuce napisanej przez
Zabockiego mona si dopatrywa odwoa do postaci samego autora oraz
26 Ibidem, s. 353354. Przyczyn zasadniczych zmian, jakie dokonay si w osobowoci
pisarza pod wpywem narodowych nieszcz i (wytrcajc piro z rki) skoniy do szukania ratunku w Bogu, Marek N a l e p a upatruje w jego osobistej sytuacji po upadku powstania kociuszkowskiego, zwizanej z aktywnym udziaem w insurekcji, a take z przeyt
tragedi rzezi na Pradze po wkroczeniu wojsk rosyjskich (aobny orszak poetw. Rzeszw
2001, s. 132133, 138139).
27 L. D e m b o w s k i: Moje wspomnienia. Petersburg 1898, s. 9192.

Zakoczenie

289

przyjaciela, z ktrym w okresie modoci czyy go silne wizi. Lizys,


tytuowy bohater sztuki, pod wieloma wzgldami przypomina Knianina.
Jest nie tylko urojonym pasterzem, ale take poet, ktrego urzeko pikno
mitw z Metamorfoz Owidiusza. Wierzc w moliwo naprawy wiata, pragnie dla siebie i swego grona realizowa utopi pastersk. Jego tsknota za
utracon arkadi jest form ucieczki od rzeczywistoci28. Natomiast pewne
cechy charakteru samego autora komedii mona dostrzec w postaci zafrasowanego, stetryczaego Hirkana, poczonego z pospn filozofw szko.
By moe jest to aluzja do zmiennoci nastrojw Zabockiego, o czym
Knianin pisa w Sabym przedsiwziciu (E III, 12), natomiast autor Baliku
gospodarskiego w wierszu dedykacyjnym zaczonym do tej opery. Zdaniem
Janiny Pawowiczowej, skierowanie naszej uwagi na to, e Lizys jest poet,
Hirkan filozofem, a obydwaj s i n n i od paacowej m o d z i e y, warte
jest zastanowienia29. Jak konkluduje badaczka, mier Knianina bya
prawdziwym, napisanym przez ycie epilogiem Pasterza szalonego:
Trudno oprze si wraeniu, e komedia ta jest dopenieniem legendy
o przyjani dwch poetw, a take o ich marzeniach i o wiernoci. Polluks
spaca dug wdzicznoci wobec bezgranicznie oddanego mu Kastora30.

Ostatni zachowany utwr Zabockiego, napisany w niecay rok przed


mierci autora, to noworoczne powinszowanie adresowane do nieznanego
z imienia Masowskiego31. W krtkim wierszu Zabocki skada dzierawcy
dbr Czartoryskich naznaczone serdecznoci yczenia na rozpoczynajcy
si 1821 rok. W wikszym jednak stopniu wypowied formuowa wiekowy
czowiek zatroskany o zdrowie i uczciwe ycie, proboszcz martwicy si
o dochody i straw oraz czowiek pokadajcy ufno w Bogu ni dawny
poeta, ktrego wiersze okolicznociowe emanoway si, emocjonalnym zaangaowaniem i retoryczn swad. yczenia skadane Masowskiemu w pocztkowej czci wiersza przypominaj raczej katalog wartoci podanych
przez przodkw poczciwych ni przez wiek owiecony. Monotonny tok
noworocznych powinszowa zosta zwizany prostymi, szkolnymi rymami
i pozbawiony stylistycznej atrakcyjnoci:

28 J. P a w o w i c z o w a: O Pasterzu szalonym. Prba interpretacji. W: Dramaty Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw
2000, s. 176181.
29 Ibidem, s. 185.
30 Ibidem, s. 192.
31 Noworoczne powinszowania pira Zabockiego opublikowa Stanisaw K o s s o w s k i w przyczynku zatytuowanym Nieznany drobiazg ks. Fr. Zabockiego. Pamitnik Literacki 1905, s. 325.

19 Na ziemskich...

290

Zakoczenie

Czerstwe zdrowie, dugie lata,


Mierna, lecz pewna intrata;
Przyjaciele niestoowi,
Przychylni panu, domowi,
W towarzystwo ycia dana
Cnotliwa ona, kochana;
Co nad wszelki jest dostatek,
Pociecha z krwi swojej dziatek,
I wszystko, co czek ocenia,
W moje umieszczam yczenia.
w. 110

Jedynie do drugiej czci utworu mona z du doz tolerancji odnie


sugesti Stanisawa Kossowskiego, i w okolicznociowym wierszu odzywa
si jeszcze wena poetycka, okraszona [...] humorem i dowcipem32. artobliwe rysy uzyskaa tu zwiza ocena nieskutecznoci dziaa masonw,
mdrcw przebiegych, zabraniajcych ksiom chodzenia po koldzie:
W czym chybili, nie postrzegli,
e chocia dzie jest w ich mocy,
My swoje zrobimy w nocy,
Gdy oni zasid w Loy.
My odpiewamy hymn Boy.
w. 1620

W kocowej partii okolicznociowego drobiazgu pobrzmiewa gos proboszcza, ktry chodzc po koldzie, liczy na straw i co do kieszeni. By
moe po czci adresata powinszowa mia na myli pisarz, Bogosawic
Gospodarza, / Co karmi, poi, obdarza (w. 2526).
W kocowej fazie ycia Zabocki, jak moe wskazywa omwiony
wiersz, utrzymywa prywatne zwizki wycznie z osobami z krgu Puaw.
Zrezygnowa natomiast z nawizania bliszych kontaktw ze rodowiskiem
wileskiej inteligencji. Zaj si porzdkowaniem swego dorobku literackiego, podobnie jak wczeniej Knianin przed ostatecznym pogreniem si
w obdzie. Rkopisy, zawierajce poprawione teksty kilku sztuk, zoy
w puawskiej bibliotece. Nie powici natomiast uwagi swej poezji ani
wczesnej, ani pisanej w czasach Sejmu Wielkiego. W przypadku tej drugiej
nie zaprzecza nawet, gdy autorstwo przypisywano innym twrcom. Oddalony od wiata zmar w cakowitym zapomnieniu.
Podstawowym celem, jaki naleaoby postawi przed wspczesnymi badaniami powiconymi poetyckiemu dorobkowi Knianina i Zabockiego
32

Ibidem, s. 326.

Zakoczenie

291

jest przygotowanie nowoczesnej, penej edycji utworw obu literatw. Niektre ich wiersze rozproszone s w tematycznie zawonych zbiorach lub
trafiy do wspczesnych antologii poezji owieceniowej33. W przypadku
Knianina miay jednak miejsce osobne edycje jego poezji. Dwukrotnie ukaza si przygotowany przez Wadysawa Jankowskiego wybr kilkunastu
wierszy puawskiego twrcy w tomiku zawierajcym rwnie liryki Franciszka Karpiskiego (1910 i 1925). Tu po wojnie (1948) Wacaw Borowy
wyda w serii Biblioteki Narodowej autorski tomik poezji Knianina
uwzgldniajcy wszystkie etapy jego twrczoci. Niewielki objtociowo wybr wierszy puawskiego autora ukaza si rwnie w serii Poeci Polscy
(1972), a dwie rne edycje lirykw Knianina przygotowa Andrzej Krzysztof Guzek (1980, 1981). Ponadto Ewa Jolanta Gbicka najpierw wydaa
sporzdzony przez Knianina przekad Trenw Jana Kochanowskiego
(1981), a trzynacie lat pniej cay dorobek aciski, biorc za podstaw
drug, rkopimienn redakcj wierszy (1994). Do tej pory na nowoczesn
edycj czeka natomiast dwuczciowy zbir z 1779 roku, ktry po raz
pierwszy ujawni w peni oryginalne oblicze artystyczne Knianina, a take
dwa liryczne cykle wydane w tomie Wierszy34. W o wiele gorszej sytuacji
jest natomiast poezja Zabockiego, poniewa wspczenie nie zostaa opublikowana nawet w autorskich tomikach zawierajcych wybr wierszy. Do
dyspozycji pozostaj, oczywicie, zbiorowe wydania poetyckiego dorobku
obu autorw, dokonane w XIX i na pocztku XX wieku. Nie s to jednak
edycje krytyczne; zawieraj wiele bdw i niecisoci w przypadku
Zabockiego zwizanych m.in. z atrybucj okolicznociowych wierszy politycznych z okresu Sejmu Wielkiego, a w przypadku Knianina m.in. z ingerencj cenzury35.
Na wnikliw penetracj badawcz oczekuje ponadto pna twrczo
Knianina o charakterze okolicznociowym, politycznym i refleksyjnym,
a take translatorski warsztat, do ktrego poeta wrci pod koniec ycia.
By moe, i wnioski pynce z tych obserwacji oraz spostrzeenia zawarte
w dotychczasowych publikacjach powiconych pisarstwu autora Erotykw
pozwol w niedugim czasie przygotowa now, pomnoon o nowe spostrzeenia i ustalenia, monografi pisarskiego dorobku jednego z najznakomitszych twrcw drugiej poowy XVIII wieku.

33 Zob. m.in. Poezja polskiego Owiecenia. Antologia. Oprac. J. K o t t. Warszawa 1954.


Wyd. 2 uzupenione i poprawione. Warszawa 1956; Z. L i b e r a: Poezja polska XVIII wieku.
Warszawa 1976. Wyd. 2 uzupenione. Warszawa 1983; wiat poprawia zuchwae rzemioso...
34 W zapowiedziach serii wydawniczej Biblioteka Pisarzy Polskiego Owiecenia podana
jest informacja, i edycj Wierszy Knianina przygotowuje Tomasz Chachulski.
35 Zob. R. K a l e t a: Muzy puawskiej nowe coraz pienie..., s. 340347.

19*

292

Zakoczenie

W stosunku do poetyckiej twrczoci Zabockiego naleaoby oczekiwa


skupienia uwagi na wczesnej liryce, nie w peni docenionej przez badaczy.
Przedmiotem zainteresowa winien sta si artystyczny ksztat wierszy, ich
filozoficzne podoe i warsztatowe rozwizania, a take relacje, w jakich niektre z nich pozostaj do swoich obcojzycznych pierwowzorw36. Postulatami badawczymi, analogicznymi do tych, jakie formuuje si w odniesieniu
do scenicznego dorobku Zabockiego, naley rwnie obj wczesn poezj
Zabockiego, w wikszoci bdc efektem translatorskich dowiadcze.
Trzeba bowiem pamita, e talent, jakim osiemnastowieczny literat wykaza si, przystosowujc na potrzeby narodowej sceny kilkadziesit obcych
sztuk, najpierw ksztatowa si i dojrzewa na terenie poezji, a w literackich
biografiach, jak zauwaa Janina Pawowiczowa, porzdek taki wydaje si
prawidowy37. Ze wzgldu na zasadnicz odmienno wczesnej poezji
Zabockiego od jego pniejszych utworw mona by j opublikowa osobno i opatrzy wnikliwym komentarzem. Na pen, nowoczesn edycj czeka
rwnie niezrwnana okolicznociowa poezja polityczna Zabockiego
z okresu Sejmu Wielkiego na wydanie, jakie scenicznym dzieom pisarza
zapewnia Janina Pawowiczowa, realizujc nieocenione przedsiwzicie
w 175. rocznic mierci tego autora.
36 Na konieczno pilnego wczytania si w teksty sztuk Zabockiego i okrelenia ich stosunku do obcojzycznych pierwowzorw, wicego si z takimi pojciami jak adaptacja,
przerbka, przekad, przetworzenie, przepolszczenie, przed kilku laty zwrcia uwag Teresa
K o s t k i e w i c z o w a we wprowadzeniu do tomu obejmujcego m.in. komparatystyczne
studia powicone wybranym utworom teatralnym tego pisarza (Odkrywanie Zabockiego.
Uwagi na marginesie interpretacji dramatw. [Wstp]. W: Dramaty Franciszka Zabockiego...,
s. 7). Wkrtce charakterystycznym cechom translatorskiego warsztatu Zabockiego, zaobserwowanym w jego tekstach dramatycznych, powicia uwag Justyna u k a s z e w i c z: Le
gnie de la langue au service du gnie du traducteur. Franciszek Zabocki entre le franais et le polonais. W: Romanica Cracoviensia. Vol. 3: Le gnie de la langue. Wyd. J. B r z o z o w s k i,
J. P i e c h n i k. Krakw 2003, s. 7686; Franciszek Zabocki prymus w polskiej XVIII-wiecznej szkole swobodnego przekadu. W: Midzy oryginaem a przekadem. T. 9: Czy istniej szkoy
przekadu w Polsce? Red. U. K r o p i w i e c, M. F i l i p o w i c z - R u d e k, J. K o n i e c z n a - T w a r d z i k o w a. Krakw 2004, s. 127141; Drama mieszczaska w twrczoci Franciszka Zabockiego. Prace Polonistyczne 2005, T. 60, s. 85100; Dramaty Franciszka
Zabockiego jako przekady i adaptacje. Wrocaw 2006.
37 J. P a w o w i c z o w a: wiat jest teatrem. [Wstp]. W: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 1:
Pogranicze farsy i komedii obyczajowej. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 1994, s. 8.
Wskazane problemy podjam w zoonej do druku rozprawie, zawierajcej analiz porwnawcz Pieni bachicznej Zabockiego i Chanson bachique francuskiego pierwowzoru nieznanego autorstwa (Franciszka Zabockiego pie na cze Bachusa. W: Sarmackie theatrum. T. 4:
Studia o literaturze i ksice dawnej. Red. R. O c i e c z e k i M. J a r c z y k o w a. Katowice).

Nota bibliograficzna

W ksice w wersji zmienionej i poszerzonej wykorzystane zostay nastpujce,


wczeniej drukowane studia i rozprawy:
Mary i sny prawdziwe w poezji Franciszka Dionizego Knianina. Kielce 1999, 92 s.
Imieninowe powinszowania, wrby i przestrogi w poezji drugiej poowy XVIII wieku. W:
Sarmackie theatrum. T. 2: Idee i rzeczywisto. Materiay z konferencji naukowej,
Katowice 911 grudnia 1998 roku. Red. R. O c i e c z e k przy wspudziale
M. B a r o w s k i e j. Katowice 2001, s. 201221.
Grne gwiazd sfery i grny nieba szlak w poezji Franciszka Zabockiego oraz Franciszka Dionizego Knianina. W: Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j
i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006, s. 277289.
Imieninowe bukiety i wiece przez Franciszka Zabockiego wdziczn rk uwite. W:
Sarmackie theatrum. T. 3: Studia historycznoliterackie. Red. R. O c i e c z e k
i M. W a l i s k a. Katowice 2006, s. 164186.
Obywatel, literat i przyjaciel. O dedykacjach Franciszka Zabockiego. W: Dedykacja
w ksice dawnej i wspczesnej. Red. R. O c i e c z e k i A. S i t k o w a. Katowice 2006, s. 93112.
Warta przyja chluby. O poetyckim dwugosie Franciszka Dionizego Knianina
i Franciszka Zabockiego. W: Poza histori. Red. J. L y s z c z y n a i M. B a r o w s k a. Katowice 2006, s. 2652.

Bibliografia

Teksty rdowe
Rkopisy
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 2457 Va.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. II 12567.
Poezje Franciszka Dionizego Knianina rk wasn pisane. T. 12. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 2223 II.

Edycje z XVIII wieku


Do nowo narodzonego ksicia, syna Janie Owieconych Ichm[o]ciw Adama i Izabeli
z Flemingw Czartoryskich, generaw ziem podolskich. [B.m. i r.w.].
K n i a n i n F.D.: Bajki. Warszawa: [Drukarnia Piotra Dufoura], 1776.
K n i a n i n F.D.: Carmina. Varsaviae: Typis Aulicis Sacrae Regiae Maiestatis,
1781.
K n i a n i n F.D.: Erotyki. Cz. 12. Warszawa: Drukarnia Nadworna Jego Krlewskiej Moci (d. Jezuitw), 1779.
K n i a n i n F.D.: Poezje. T. 13. Edycja zupena. Warszawa: Drukarnia Michaa
Grlla, 17871788.
K n i a n i n F.D.: Wiersze. T. 1. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1783.
K r a s i c k i I.: Zbir potrzebniejszych wiadomoci, porzdkiem alfabetu uoonych. Za
przywilejem. T. 12. WarszawaLww: Nakadem i drukiem Michaa Grlla,
17811783.
M i n a s o w i c z J.E.: Zbir mniejszy poezji polskich drobniejszych albo Suplement do
Zbioru wikszego rytmw jego ojczystych wydanego w II tomach, a w IV czciach

Bibliografia

295

w Warszawie R.P. 175556. Przydane s na kocu aciskie tego autora poezje,


etc. Warszawa: Nakadem i drukiem Michaa Grlla, 1782.
Na dzie imienin Janie Wielmonego Jego Moci ksidza Andrzeja Modziejowskiego, biskupa poznaskiego i warszawskiego, kanclerza wielkiego koronnego, orderw Ora
Biaego i . Stanisawa kawalera oda Franciszka Zabockiego. [B.m. i r.w.].
Pieni wszystkie Horacjusza, przekadania rnych. T. 1. Warszawa: [Drukarnia Jezuitw], 1773. T. 2. Warszawa: [Drukarnia Nadworna Jego Krlewskiej Moci],
1773 [waciwie 1775].
Podrzutek, czyli Historia Tom Dona, tumaczona [przez F. Z a b o c k i e g o] z dzie
angielskich pana Fieldinga. T. 1. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1793.
Stanisawa Konarskiego scholarum piarum Wiersze wszystkie, z aciskich na polskie
przeoone. Warszawa: Drukarnia Pijarw, 1778.
V e r n e t J.: Rozmowy sokratyczne w rnych materiach politycznych i moralnych,
z francuskiego przetumaczone od P. Zabockiego. Warszawa: [B.druk.], 1775.
Zabawy Przyjemne i Poyteczne 17701777, T. 116.
Z a b o c k i F.: Balik gospodarski, opera komiczna we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia Michaa Grlla, 1780.
Z a b o c k i F.: Cztery ywioy. Poema umizgw. [B.m. i r.w.].
Z a b o c k i F.: Do J[anie] O[wieconego] ksicia J[ego] M[o]ci Adama Czartoryskiego, generaa ziem podolskich, orderw Ora Biaego, . Jdrzeja i . Stanisawa kawalera etc., Pana swego Miociwego, na dzie doroczny imienin oda. [B.m.
i r.w.].
Z a b o c k i F.: Fircyk w zalotach, komedia we trzech aktach. Warszawa: Drukarnia
Michaa Grlla, 1781.
Z a b o c k i F.: Zabobonnik, komedia we trzech aktach. Warszawa: [Drukarnia Piotra Dufoura], 1781.

Edycje z XIX wieku i wspczesne


C h m i e l o w s k i B.: Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej sciencji pena, na rne
tytuy jak na classes podzielona, mdrym dla memoriau, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana. Wybr i oprac. tekstu
M. i J.J. L i p s c y. Krakw 1968.
C h r e p t o w i c z J.L.: Poezja. W: Owieceni o literaturze. [Cz. 1]: Wypowiedzi pisarzy polskich 17401800. Oprac. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i.
Warszawa 1993.
D e m b o w s k i L.: Moje wspomnienia. Petersburg 1898.
Dionizego Knianina dotd niewytoczone wiersze rozmaite. [Wyd. H. S k i m b o r o w i c z]. Przegld Naukowy 1842, T. 1, nr 4.
D m o c h o w s k i F.K.: Sztuka rymotwrcza. Poema we czterech pieniach. W: Owieceni o literaturze. [Cz. 1]: Wypowiedzi polskich pisarzy 17401800. Oprac.
T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Wrocaw 1993.
Dotd niewydane poezje Knianina. [Wyd. H. S k i m b o r o w i c z]. Przegld Naukowy 1842, T. 1, nr 3.

296

Bibliografia

Epitalamia antyczne, czyli antyczne pieni weselne. Prze. i oprac. M. B r o e k, uzupeni i do druku przygotowa J. D a n i e l e w i c z. Warszawa 1999.
Franciszek Dionizy Knianin. Wyd. 2 zmienione. Warszawa 1972. Poeci Polscy.
G r z e s z c z u k S., H o m b e k D.: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII
wieku. rda. T. 1: Gazeta Warszawska 17741785. Cz. 12. Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1992.
G r z e s z c z u k S., H o m b e k D.: Ksika polska w ogoszeniach prasowych XVIII
wieku. rda. T. 3: Gazeta Warszawska 17931800. Aneks 17741793. Red.
Z. G o l i s k i. Krakw 1996.
Helikon sarmacki. Wtki i tematy polskiej poezji barokowej. Wybr, wstp i komentarze A. V i n c e n z, oprac. tekstw i bibliografii M. M a l i c k i, ilustracje wybra J.A. C h r o c i c k i. Wrocaw 1989. BN I, 259.
H o r a c y: Dziea. T. 1: Pieni i Pie stuletnia. Prze. i wstpem opatrzy S. G o b i o w s k i. Warszawa 1980.
K a r p i s k i F.: Dziea wierszem i proz. Za pozwoleniem Zwierzchnoci. T. 1.
Edycja [F.K. D m o c h o w s k i e g o] nowa i zupena, wiel pismami od autora
nadesanymi pomnoona. Warszawa 1806.
K a r p i s k i F.: Historia mego wieku i ludzi, z ktrymi yem. Wydanie przygotowali E. A l e k s a n d r o w s k a i Z. G o l i s k i. Oprac. R. S o b o l. Warszawa 1987.
K a r p i s k i F.: O wymowie w prozie albo wierszu. W: Owieceni o literaturze.
[Cz. 1]: Wypowiedzi pisarzy polskich 17401800. Oprac. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1993.
K a r p i s k i F. i K n i a n i n D.: Wybr poezji. [Wyd. W. J a n k o w s k i].
Warszawa 1910. Wyd. 2. Warszawa 1925.
K n i a n i n F.D.: Carmina. Edidit, apparatu critico annotationibusque instruxit
E.J. G b i c k a. Wratislaviae 1994.
K n i a n i n F.D.: Dziea. T. 17. Wyd. F.S. D m o c h o w s k i. Warszawa
18281829.
K n i a n i n F.D.: Modlitwy ks. Izabeli Czartoryskiej. Z autografu wyda K. B a d e c k i. Lww 1909.
K n i a n i n F.D.: Poezje wybrane. Wyboru dokona i oprac. A.K. G u z e k. Warszawa 1980.
K n i a n i n F.D.: Utwory dramatyczne. Wybr. Oprac. A. J e n d r y s i k. Warszawa 1958.
K n i a n i n F.D.: Wiersze wybrane. Wybra, oprac. i wstpem poprzedzi
A.K. G u z e k. Warszawa 1981.
K n i a n i n F.D.: Wybr poezji. Oprac. W. B o r o w y. Wrocaw 1948. BN I,
129.
K o b l a s k i J.: Do ksiniczki Marianny. W: Miscellanea z doby Owiecenia. T. 4.
Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1973. Archiwum Literackie. T. 18.
K o c h a n o w s k i J.: Dziea polskie. Oprac. J. K r z y a n o w s k i. Warszawa
1960.
K o c h a n o w s k i J.: Fraszki. Oprac. J. P e l c. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1991.
BN I, 163.

Bibliografia

297

K o c h a n o w s k i J.: Pieni. Oprac. L. S z c z e r b i c k a - l k. Wyd. 4 zmienione. Wrocaw 1998. BN I, 100.


K o c h a n o w s k i J.: Treny. Joannis Cochanovii Threni in linguam Latinam a Francisco Dionysio Kniaznin versi. Oprac. E.J. G b i c k a. Warszawa 1981.
K o c h a n o w s k i J.: Treny. Oprac. J. P e l c. Wyd. 15 zmienione. Wrocaw 1986.
BN I, 1.
Korespondencja Adama Naruszewicza 17621796. Z papierw po L. B e r n a c k i m
uzupeni, oprac. i wyda J. P l a t t. Red. T. M i k u l s k i. Wrocaw 1959.
L i b e r a Z.: Poezja polska XVIII wieku. Warszawa 1976. Wyd. 2 uzupenione. Warszawa 1983.
M i e r W.: Poezje zebrane. Zebra i oprac. E. R a b o w i c z, uzupenienia i przygotowanie E. A l e k s a n d r o w s k a. Wrocaw 1991.
M o r s z t y n J.A.: Utwory zebrane. Oprac. L. K u k u l s k i. Warszawa 1971.
Myli nawiasowe Polaka lew rk pisane. W: R. K a l e t a: O twrczoci satyrycznej
Franciszka Zabockiego w okresie Sejmu Czteroletniego. [Aneks]. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971.
N a b o r o w s k i D.: Poezje. Oprac. J. D r r - D u r s k i. Warszawa 1961.
N a r u s z e w i c z A.S.: Poezje zebrane. T. 1. Wyd. B. W o l s k a. Warszawa 2005.
Biblioteka Pisarzy Polskiego Owiecenia. T. 4.
N a r u s z e w i c z A.: Satyry. Oprac. S. G r z e s z c z u k. Wrocaw 1962. BN I,
179.
N i e m c e w i c z J.U.: Pamitniki czasw moich. T. 12. Tekst oprac. i wstpem poprzedzi J. D i h m. Warszawa 1957.
O jzyku ojczystym, teatrze i edukacji. Wybr z Monitora (17651772). Wstp
i oprac. J. R u d n i c k a. Olsztyn 1995.
Od Kochanowskiego do Staffa. Antologia liryki polskiej. Wybr W. B o r o w y. Krakw 1930. Wyd. 2. Londyn 1954.
Pamitniki ks. A.J. Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I. T. 1.
Przekad K. S c i p i o, sowo wstpne L. G a d o n, przedmowa K. de M a z a d e. Krakw 1904.
Pisma Franciszka Zabockiego. Zebra i wyda B. E r z e p k i. Pozna 1903.
Poezja polskiego Owiecenia. Antologia. Oprac. J. K o t t. Warszawa 1954. Wyd. 2
uzupenione i poprawione. Warszawa 1956.
Poezje Franciszka Dionizego Knianina rk wasn pisane. Druk pomocniczy do zdj
cyfrowych rkopisu Fundacji Ksit Czartoryskich przy Muzeum Narodowym
w Krakowie. T. 12. [Red. wydania E. B i a o ]. Krakw 2006. Biblioteka Tradycji, nr 57.
S a r b i e w s k i M.K.: Dii gentium. Bogowie pogan. Wstp, oprac. i przekad
K. S t a w e c k a. Wrocaw 1972. BPP, seria B, nr 5.
Sejm piekielny. Satyra obyczajowa (1622 r.). Wyd. A. B r c k n e r. Krakw 1903.
wiat poprawia zuchwae rzemioso. Antologia poezji polskiego Owiecenia. Oprac.
T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1981.
W g i e r s k i K.: Wiersze wybrane. Wybra, tekst ustali oraz wstpem poprzedzi
J.W. G o m u l i c k i. Warszawa 1974.

298

Bibliografia

Wyjtek z listu P. Grmberga do P. Jana Richtera. W: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 5:


W stron teatru muzycznego. [Aneks do Kalendarium]. Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 1996.
Z i m o r o w i c S.: Roksolanki. Oprac. L. l k o w a. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1983.

Opracowania
A l e k s a n d r o w i c z A.: Izabela Czartoryska. Polsko i europejsko. Lublin 1998.
A l e k s a n d r o w i c z A.: Puawy rodowisko kulturalne i literackie. Wiek
XVIIIXIX. W: Puawy. Materiay z sesji popularnonaukowej. Red. Z. H i r s z,
A. Z a g r s k a - C z a r n e c k a. Lublin 1964.
A l e k s a n d r o w s k a E.: Jzef Epifani Minasowicz (17181796). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992.
A l e k s a n d r o w s k a E.: Jzef Koblaski (17381798). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992.
A l e k s a n d r o w s k a E.: Knianin Franciszek Borgiasz Dionizy Ignacy. W: Polski
sownik biograficzny. T. 13. Wrocaw 1967.
B a l c e r z a n E.: Biografia jako jzyk. W: Biografia geografia kultura literacka.
Red. J. Z i o m e k i J. S a w i s k i. Wrocaw 1975. Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 40.
B a r a n o w s k a M.: Miciski: midzy poezj a snem. Teksty 1973, z. 2.
B a r a n o w s k a M.: Surrealna wyobrania i poezja. Warszawa 1984.
B e l i n Ch.: Wariacje Pascalowskie na temat snu. Prze. A. S t e p n o w s k i. Barok 1998, nr 2.
B e r n a c k i L.: Wstp. W: F. Z a b o c k i: Sarmatyzm. Tekst ustali, wstpem
i objanieniami opatrzy L. B e r n a c k i, przygotowa do druku, wstp i objanienia uzupeni T. M i k u l s k i. Wrocaw 1954. BN I, 115.
B e r n a c k i L.: rda niektrych komedii Fr. Zabockiego. Pamitnik Literacki
1907.
B e r n a c k i L.: rda niektrych komedii Franciszka Zabockiego. I. Lww 1908.
B o s k i J.: Ja, wdrujcy sen. Teksty 1973, nr 2.
B o r o w s k i A.: Daniel Naborowski wiersze wybrane. W: Lektury polonistyczne.
redniowiecze Renesans Barok. T. 1. Red. A. B o r o w s k i i J.S. G r u c h a a. Krakw 1992.
B o r o w y W.: Knianiniana. Pamitnik Literacki 1947.
B o r o w y W.: O poezji polskiej w wieku XVIII. Nota historycznoliteracka Z. G o l i s k i, posowie Z. S t e f a n o w s k a. Warszawa 1978.
B o r o w y W.: W cypryjskim powiecie. W: I d e m: Studia i rozprawy. T. 1. Przygotowali do druku T. M i k u l s k i, S. S a n d l e r, J. Z i o m e k. Wrocaw
1952.
B o r o w y W.: Wstp. W: F.D. K n i a n i n: Wybr poezji. Oprac. W. B o r o w y.
Wrocaw 1948. BN I, 129.

Bibliografia

299

B r z e z i n a M.: Jzyk Franciszka Zabockiego. Fonetyka. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. T. 340. Prace jzykoznawcze. Z. 41. Krakw 1974.
B r z e z i n a M.: Jzyk Franciszka Zabockiego. Fonetyka. W: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. T. 358. Prace jzykoznawcze. Z. 42. Krakw 1974.
B u c h w a l d - P e l c o w a P., P e l c J.: Kontynuacje i tradycje baroku w dobie polskiego owiecenia. Przegld Humanistyczny 1993, nr 4.
C h a c h u l s k i T.: O interpunkcji F.D. Knianina. W: Wobec romantyzmu. Studia
i szkice ofiarowane Profesor Danucie Zamciskiej-Paluchowskiej. Red. M. u k a s z u k, M. M a c i e j e w s k i. Lublin 2006.
C h a c h u l s k i T.: Opnione pokolenie. Studia o recepcji gbokiej Jana Kochanowskiego w poezji polskiej XVIII wieku. Warszawa 2006.
C h e m p e r e k D.: Poeta i gwiazdy. Motywy astralne w poezji drugiej poowy XVII
wieku. W: Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006.
C h m i e l o w s k i P.: Historia literatury polskiej. (Z ilustracjami). T. 1. Z przedmow B. C h l e b o w s k i e g o. Warszawa 1899.
C h r z a n o w s k i I.: Historia literatury niepodlegej Polski (9651795) (z wypisami).
Sowem wstpnym poprzedzi J.Z. J a k u b o w s k i. Wyd. 13. Warszawa
1983.
C i e s k i M.: Melancholia i topografia. O niektrych przedstawieniach pejzau
w poezji Franciszka Dionizego Knianina. W: I d e m: Pejzae owieconych. Sposoby
przedstawiania krajobrazu w literaturze polskiej w latach 17701830. Wrocaw
2000.
C u r t i u s E.R.: Topika. W: I d e m: Literatura europejska i aciskie redniowiecze.
Tum. i oprac. A. B o r o w s k i. Krakw 1997.
[C z a r t o r y s k i A.J.]: ycie Knianina. (Z manuskryptu pisanego w r. 1817).
Przegld Poznaski 1853, T. 1.
D b r o w s k a J.M.: wiat wartoci czowieka czuego. ale Orfeusza nad Eurydyk Franciszka Dionizego Knianina. W: Wiek Owiecenia. T. 19: Owiecenie
pnocne. Warszawa 2003.
D m b s k a I.: Zagadnienie marze sennych w greckiej filozofii staroytnej. W: Charisteria. Rozprawy filozoficzne zoone w darze Wadysawowi Tatarkiewiczowi w siedemdziesit rocznic urodzin. Red. T. C z e o w s k i. Warszawa 1960.
D b i c k i L.: Puawy (17621830). Monografia z ycia towarzyskiego, politycznego
i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie. T. 1. Lww
1887.
D m o c h o w s k i F.S.: Wiadomo o yciu i pismach Franciszka Zabockiego.
[Wstp]. W: F. Z a b o c k i: Dziea. T. 1. Wyd. F.S. D m o c h o w s k i. Warszawa 1829.
D z i c i o A.: Ksika jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku. Warszawa 1997.
F a l c k a B.: Sztuka tworzenia. Podmiot autorski w poezji kunsztownej polskiego baroku. Wrocaw 1983. Studia Staropolskie. T. 51.
F i e g u t h R.: Erotykw ksig dziesi Franciszka Dionizego Knianina jako cykl
poetycki. W: Romantyzm. Poezja. Historia. Prace ofiarowane Zofii Stefanowskiej.
Red. M. P r u s s a k i Z. T r o j a n o w i c z o w a. Warszawa 2002.

300

Bibliografia

F i e g u t h R.: O kompozycji cyklu Franciszka Dionizego Knianina ale Orfeusza


nad Eurydyk (1783). Prze. T. J e . W: R. F i e g u t h: Poezja w fazie krytycznej i inne studia z literatury polskiej. Prze. K. C h m i e l e w s k a [i inni]. Izabelin 2000.
F i e g u t h R.: Powab Korynny serce mi rozrania. O pierwiastku quasi-narracyjnym
w Erotykach Franciszka Dionizego Knianina. W: Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice o polskim cyklu poetyckim. Red. B. K u c z e r a - C h a c h u l s k a.
Warszawa 2004.
G a w a l e w i c z M.: Franciszek Zabocki. Szkic biograficzno-krytyczny. Krakw 1894.
G b i c k a E.J.: aciska poezja Franciszka Dionizego Knianina. Wrocaw 1993.
Studia z Okresu Owiecenia. T. 24.
G o w i s k i M.: Lemian sen. Teksty 1973, z. 2.
G o l i k - P r u s A., M a z u r k o w a B.: aciskie utwory dedykacyjne Franciszka
Dionizego Knianina. W: Barokowe przypomnienia i inne szkice historycznoliterackie. Red. R. O c i e c z e k i M. P i e c h o t a. Katowice 1994.
G o l i s k i J.K.: Barokowe igraszki z Hypnosem. (Somni descriptio tajemnice
snw, ogrodw, gabinetw...). Ogrd 1994, nr 1.
G o l i s k i Z.: Encyklopedie sowniki. W: Sownik literatury polskiego owiecenia.
Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw
1991.
G o m u l i c k i J.W.: Krzywda Naruszewicza. [Wstp]. W: A. N a r u s z e w i c z: Liryki wybrane. Wybra i wstpem poprzedzi J.W. G o m u l i c k i. Warszawa
1964.
G o m u l i c k i J.W.: Mody gniewny polskiego owiecenia. [Wstp]. W: K. W g i e r s k i: Wiersze wybrane. Wybra, tekst ustali oraz wstpem poprzedzi
J.W. G o m u l i c k i. Warszawa 1974.
G r s k i K.M.: Franciszek Karpiski. W: Pisma literackie. Z bada nad literatur
polsk XVII i XVIII wieku. Warszawa 1913.
G r z e s z c z u k S.: Wstp. W: A. N a r u s z e w i c z: Satyry. Oprac. S. G r z e s z c z u k. Wrocaw 1962. BN I, 179.
G r z e k o w i a k R.: Franciszek Zabocki. W: Historia literatury polskiej w dziesiciu
tomach. T. 4: Owiecenie. Cz. 2. Red. A. S k o c z e k. BochniaKrakwWarszawa 2003.
G u b r y n o w i c z B.: Walka o mitologi. Epizod z dziejw krytyki literackiej w Polsce z XVIII wieku. W: Prace Filologiczne 1927, T. 12.
G u z e k A.K.: Franciszek Dionizy Knianin (17501807). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa
1992.
G u z e k A.K.: Lekcja historii w puawskim parku. [Wstp]. W: F.D. K n i a n i n:
Wiersze wybrane. Wybra, oprac. i wstpem poprzedzi A.K. G u z e k. Warszawa 1981.
G u z e k A.K.: Wstp. W: F.D. K n i a n i n: Poezje wybrane. Wyboru dokona
i oprac. A.K. G u z e k. Warszawa 1980.
G u z e k A.K.: Zamt i harmonia. (O pnej liryce Franciszka Knianina). Poezja
1970, nr 5.

Bibliografia

301

H a n d e l s m a n M.: Czartoryski Adam Jerzy. W: Polski sownik biograficzny. T. 4.


Krakw 1938.
H a n u s i e w i c z M.: Promienie oczu. Z dziejw pewnego motywu w erotyce staropolskiej. W: Inspiracje platoskie literatury staropolskiej. Materiay z konferencji zorganizowanej przez Zesp Bada Literackich nad Histori Kultury Epok Dawnych Instytutu Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego 1415 padziernika 1998 r.
Red. A. N o w i c k a - J e o w a i P. S t p i e . Warszawa 2000.
H e r n a s C.: Barok. Warszawa 1999.
J a r c z y k o w a M.: O staropolskich astrologach, czyli ostromendarze w opiniach
poetw sowizdrzalskich. W: Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006.
J a r c z y k o w a M.: Zabawa z czytelnikiem w wierszach Daniela Naborowskiego. W:
Szkice o dawnej ksice i literaturze. Red. R. O c i e c z e k. Katowice 1989.
J a r z b s k i J.: Sen o zotym wieku. Teksty 1973, z. 2.
K a l e t a R.: Dwa imieninowe wiersze Franciszka Karpiskiego. (Z autografu). W: Miscellanea z doby Owiecenia. T. 3. Red. R. K a l e t a. Wrocaw 1969. Archiwum
Literackie. T. 13.
K a l e t a R.: Imieninowy Bukiet Jzefa Koblaskiego do Marii Czartoryskiej. W: Miscellanea z doby Owiecenia. T. 4. Red. Z. G o l i s k i. Wrocaw 1973. Archiwum Literackie. T. 18.
K a l e t a R.: Muzy puawskiej nowe coraz pienie. O yciu, twrczoci, drukach i autografach F.D. Knianina. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971.
K a l e t a R.: O twrczoci satyrycznej Franciszka Zabockiego w okresie Sejmu Czteroletniego. W: I d e m: Owieceni i sentymentalni. Studia nad literatur i yciem
w Polsce w okresie trzech rozbiorw. Wrocaw 1971.
K a l i n o w s k a - K o s i e w i c z D.: Obrzd sobtkowy. Taniec w aspekcie symboliki ruchu obrotowego. Polska Sztuka Ludowa 1985, nr 1/2.
K a l i s z L. : Liryka Knianina a poezja klasyczna. Pamitnik Literacki 1924/1925.
K s i n o w s k i N a c z B.: Gar nowych szczegw o dramatycznej twrczoci
Franciszka Zabockiego. Pamitnik Literacki 1905.
K e m p a A.: Drukarskie powinszowania. Rocznik Biblioteki Narodowej 1991
1992, T. 2728.
K l e i n e r J., M a c i g W.: Zarys dziejw literatury polskiej. Cz. 12 (od pocztkw do 1918 r.) napisa J. K l e i n e r; cz. 3 (19181980) napisa
W. M a c i g. Cz. 12 przejrzeli i uzupenili S. K a w y n i T. U l e w i c z.
Wyd. 4. Warszawa 1985.
K l i m o w i c z M.: Owiecenie. Warszawa 1999.
K o m z a M.: ywe obrazy. Midzy scen, obrazem i ksik. Warszawa 1995.
K o s i e n k o w s k a H.: Ignacy Jaksa Bykowski (1750po 1818). W: Pisarze polskiego
owiecenia. T. 2. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa
1994.
K o s s o w s k i S.: Nieznany drobiazg ks. Fr. Zabockiego. Pamitnik Literacki 1905.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Echa Triumfw Petrarki w poezji staropolskiej i owieceniowej. Pamitnik Literacki 2004, z. 3.

302

Bibliografia

K o s t k i e w i c z o w a T.: Horyzonty wyobrani. O jzyku poezji czasw Owiecenia.


Warszawa 1984.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prdach literackich polskiego Owiecenia. Warszawa 1975.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Knianin jako poeta liryczny. Wrocaw 1971. Z Dziejw
Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 25.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Ksigi, wiersze, dzienniki.... O pogldach na ksiki
i czytanie w epoce owiecenia i w pismach Ignacego Krasickiego. W: Prace Literackie. T. 31: Antynomie Owiecenia. Tom specjalny w 200. rocznic Konstytucji
3 Maja. Red. P. M a t u s z e w s k a, B. Z a k r z e w s k i. Wrocaw 1991.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Miejsce ody w poezji polskiego owiecenia. W: Studia z teorii i historii poezji. Red. M. G o w i s k i. Seria 1. Wrocaw 1967. Z Dziejw
Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 9.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Oda. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red.
T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw 1991.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Oda w poezji polskiej. Dzieje gatunku. Wrocaw 1996.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Odkrywanie Zabockiego. Uwagi na marginesie interpretacji dramatw. [Wstp]. W: Dramaty Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red.
M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw 2000.
K o s t k i e w i c z o w a T.: Transcendencja w liryce Knianina. W: Motywy religijne
w twrczoci pisarzy polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Lublin 1995.
K o t a r s k a J.: Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany. Wrocaw 1980. Rozprawy
Literackie. T. 30.
K o t a r s k a J.: Jestemy jakby na gr persony ubrane... Barokowe wersje toposu
theatrum mundi. W: E a d e m: Theatrum mundi. Ze studiw nad poezj staropolsk. Gdask 1998.
K o t a r s k a J.: Ju mi w ptaka biaego wierzch si gowy mieni. Z recepcji antycznych motyww zwierzcych w poezji staropolskiej. W: E a d e m: Theatrum mundi. Ze studiw nad poezj staropolsk. Gdask 1998.
K o t a r s k a J.: Petrarkizm. W: Sownik literatury staropolskiej. (redniowiecze Renesans Barok). Red. T. M i c h a o w s k a przy udziale B. O t w i n o w s k i e j, E. S a r n o w s k i e j - T e m e r i u s z. Wrocaw 1990.
K o t a r s k a J.: Poetyka popularnej liryki miosnej XVII wieku w Polsce. Gdask
1970.
K o t a r s k i E.: Gdaska poezja okolicznociowa XVII wieku. Gdask 1993.
K o t a r s k i E.: Gdaska poezja okolicznociowa XVII wieku. W: Barok w polskiej kulturze, literaturze i jzyku. Materiay z konferencji naukowej 2529 sierpnia 1987 r.
w Krakowie. Red. P. S t p i e , S. U r b a c z y k. Krakw 1992.
K o t a r s k i E.: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku. Gdask 1998.
K o t a r s k i E.: O gdaskiej poezji rodzinnej XVIII wieku. W: Napis. Seria 2. Warszawa 1995.
K o w a l e w s k a D.: Maestwa z kalendarza. Astrologia wrebna w owieceniu. W:
Poezja i astronomia. Red. B. B u r d z i e j i G. H a l k i e w i c z - S o j a k. Toru 2006.

Bibliografia

303

K r z y w y R.: Rokokowe epitalamiony Stanisawa Trembeckiego wobec tradycji gatunku. W: Wiek Owiecenia. T. 20: Stanisaw Konarski (17001773). Warszawa
2004.
K r z y a n o w s k i J.: Dzieje literatury polskiej, od pocztkw do czasw najnowszych. Warszawa 1969.
K u k i e l M.: Czartoryski Konstanty Adam Aleksander. W: Polski sownik biograficzny.
T. 4. Krakw 1938.
K n s t l e r - L a n g n e r D.: Idea vanitas, jej tradycje i toposy w poezji polskiego
baroku. Toru 1993.
L a u s b e r g H.: Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Prze., oprac.
i wstpem poprzedzi A. G o r z k o w s k i. Bydgoszcz 2002.
L e G o f f J.: Sny redniowiecza. Prze. W. B o s k a. Teksty 1973, z. 2.
L i b e r a Z.: Krl i obiady czwartkowe. W: I d e m: ycie literackie w Warszawie
w czasach Stanisawa Augusta. Warszawa 1971.
L i b e r a Z.: Owiecenie. W: Literatura polska od redniowiecza do pozytywizmu. Red.
J.Z. J a k u b o w s k i. Warszawa 1974. (Przedruk w ksice: Z. L i b e r a,
J. P i e t r u s i e w i c z o w a, J. R y t e l: Literatura polska od redniowiecza do
Owiecenia. Warszawa 1989).
L i b e r a Z.: Tradycje baroku. W: I d e m: Problemy polskiego Owiecenia. Kultura
i styl. Warszawa 1969.
u k a s z e w i c z J.: Drama mieszczaska w twrczoci Franciszka Zabockiego. Prace Polonistyczne 2005, T. 60.
u k a s z e w i c z J.: Dramaty Franciszka Zabockiego jako przekady i adaptacje.
Wrocaw 2006.
u k a s z e w i c z J.: Franciszek Zabocki prymus w polskiej XVIII-wiecznej szkole
swobodnego przekadu. W: Midzy oryginaem a przekadem. T. 9: Czy istniej
szkoy przekadu w Polsce? Red. U. K r o p i w i e c, M. F i l i p o w i c z - R u d e k, J. K o n i e c z n a - T w a r d z i k o w a. Krakw 2004.
u k a s z e w i c z J.: Le gnie de la langue au service du gnie du traducteur. Franciszek Zabocki entre le franais et le polonais. W: Romanica Cracoviensia.
Vol. 3: Le gnie de la langue. Wyd. J. B r z o z o w s k i, J. P i e c h n i k. Krakw
2003.
M a c i e j e w s k i J.: Owiecenie polskie. Pocztek formacji, jej stratyfikacja i przebieg
procesu historycznoliterackiego. W: Problemy literatury polskiej okresu owiecenia.
Red. Z. G o l i s k i. Seria 2. Wrocaw 1977.
M a c i e j e w s k i M.: Od erudycji do poznania. Z dziejw romantycznej liryki opisowej. Roczniki Humanistyczne 1966, z. 1.
M a t u s z e w s k a P.: List poetycki. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red.
T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw 1991.
M a t u s z e w s k a P.: Zabobonnik prba lektury. W: Dramaty Franciszka
Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a.
Wrocaw 2000.
M a z u r k o w a B.: Franciszka Zabockiego pie na cze Bachusa. W: Sarmackie
theatrum. T. 4: Studia o literaturze i ksice dawnej. Red. R. O c i e c z e k
i M. J a r c z y k o w a. Katowice [w druku].

304

Bibliografia

M a z u r k o w a B.: Literacka rama wydawnicza dzie Franciszka Dionizego Knianina (na tle porwnawczym). Katowice 1993.
M a z u r k o w a B.: Stanisaw August jako adresat tekstw dedykacyjnych. W: Wiek
Owiecenia. T. 13: W dwusetn rocznic mierci Adama Naruszewicza. Warszawa
1998.
M a z u r k o w a B.: Twrcy owieceniowych dedykacji wobec problemu panegiryzmu. W: Szkice o dawnej ksice i literaturze. Red. R. O c i e c z e k. Katowice
1989.
M i c h a o w s k a T.: Kochanowskiego poetyka przestrzeni. W: E a d e m: Poetyka
i poezja. Studia i szkice staropolskie. Warszawa 1982.
M i c h a o w s k a T.: Staropolska teoria genologiczna. Wrocaw 1974. Studia Staropolskie. T. 41.
M i k u l s k i T.: Knianin w Bibliotece Zauskich. W: I d e m: Ze studiw nad Owieceniem. Zagadnienia i fakty. Warszawa 1956.
M i k u l s k i T.: Listy Knianina. W: I d e m: Ze studiw nad Owieceniem. Zagadnienia i fakty. Warszawa 1956.
M i k u l s k i T.: Nad tekstami Knianina. W: I d e m: W krgu owieconych. Studia
szkice recenzje notatki. Warszawa 1960.
M i t e r a - D o b r o w o l s k a M.: Komisja Edukacji Narodowej. Warszawa 1966.
Monitor 17651785. Wybr. Wybr i oprac. E. A l e k s a n d r o w s k a. Wrocaw
1976. BN I, 226.
M r o c z e k K.: Epitalamium staropolskie. Midzy tradycj literack a obrzdem weselnym. Wrocaw 1989. Studia Staropolskie. T. 55.
M l l e r W., S z c z y g i e l s k i W.: Modziejowski Andrzej Mikoaj. W: Polski
sownik biograficzny. T. 21/3, z. 90. Wrocaw 1976.
N a l e p a M.: aobny orszak poetw. Rzeszw 2001.
N a p i r k o w s k a J.: Na jakie Ci si zbior wizanie? Urban Szostowicz w darze dla rodziny Piaskowskich. Prace Polonistyczne 2004, T. 59.
N o r k o w s k a A.: Kupido zbieg Eros drapetes. O drodze zaspokajania pragnie w rokokowej poezji miosnej. W: Literatura drogi wobec mitu. Red. L. W i n i e w s k a przy wsppracy M. G o u s k i e g o. Bydgoszcz 2006.
Notice historique sur la vie et les crits de Jacob Vernet. In: J. V e r n e t: Instruction
chrtienne. Faite sur la dernire revu et augmentative. 1r T. 4me d. Paris: Chez
Gautier et Bretin, 1807.
N o w a k J.: Satyra polityczna Sejmu Wielkiego. Krakw 1933.
N o w i c k a - J e o w a A.: Sen ycia w Trenie XIX Jana Kochanowskiego. Rocznik
Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza 1998, R. 22.
O c i e c z e k R.: Dedykacje Jana Kochanowskiego. W: E a d e m: Studia o dawnej
ksice. Katowice 2002.
O c i e c z e k R.: Obleenie Jasnej Gry Czstochowskiej. Dzieo i autor. Krakw
1993.
O c i e c z e k R.: Przedmowy w ksikach wieku XVII. W: E a d e m: Studia o dawnej
ksice. Katowice 2002.
O c i e c z e k R.: Saworodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych
z XVII wieku. Katowice 1982.

Bibliografia

305

O k o p i e - S a w i s k a A.: Relacje osobowe w komunikacji literackiej. W: Problemy teorii literatury. Seria 2: Prace z lat 19651974. Wyd. 2 poszerzone. Wyboru prac dokona H. M a r k i e w i c z. Wrocaw 1987.
O k o p i e - S a w i s k a A.: Sny i poetyka. Teksty 1973, z. 2.
O s t a s z e w s k a D.: Jzyk poetycki Jana Andrzeja Morsztyna. Z zagadnie semantyki. Wrocaw 1993.
O s t a s z e w s k a D.: Posta w literaturze. Wizerunek staropolski. Obrazy konwencje stereotypy. Katowice 2001.
O t w i n o w s k a B.: Sen w twrczoci Jana Kochanowskiego. W: Jan Kochanowski
15841984. Epoka twrczo recepcja. T. 1. Red. J. P e l c, P. B u c h w a l d - P e l c o w a, B. O t w i n o w s k a. Lublin 1989.
P a c h o s k i J.Z.: Dembowski (vel Dbowski) Jzef. W: Polski sownik biograficzny.
T. 5. Krakw 1939.
P a l u c h o w s k i S.: Knianin i Zabocki w stosunku do siebie i dworu Czartoryskich.
W: Sprawozdanie Dyrekcji c.k. gimnazjum V we Lwowie za rok 1907. Lww 1907.
P a w o w i c z o w a J.: Bibliografia utworw dramatycznych. W: Teatr Franciszka
Zabockiego. T. 5: W stron teatru muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a.
Wrocaw 1996.
P a w o w i c z o w a J.: Bruliony komedii Franciszka Zabockiego. W: Miscellanea
z doby Owiecenia. T. 3. Red. R. K a l e t a. Wrocaw 1969. Archiwum Literackie. T. 13.
P a w o w i c z o w a J.: Franciszek Zabocki (17521821). W: Pisarze polskiego owiecenia. T. 1. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a i Z. G o l i s k i. Warszawa 1992.
P a w o w i c z o w a J.: Kalendarium ycia i twrczoci. W: Teatr Franciszka
Zabockiego. T. 5: W stron teatru muzycznego. Oprac. J. P a w o w i c z o w a.
Wrocaw 1996.
P a w o w i c z o w a J.: Noty edytorskie. W: Teatr Franciszka Zabockiego. T. 15.
Oprac. J. P a w o w i c z o w a. Wrocaw 19941996.
P a w o w i c z o w a J.: O Pasterzu szalonym. Prba interpretacji. W: Dramaty
Franciszka Zabockiego: interpretacje. Red. M. C i e s k i i T. K o s t k i e w i c z o w a. Wrocaw 2000.
P a w o w i c z o w a J.: wiat jest teatrem. [Wstp]. W: Teatr Franciszka Zabockiego.
T. 1: Pogranicze farsy i komedii obyczajowej. Oprac. J. P a w o w i c z o w a.
Wrocaw 1994.
P a w o w i c z o w a J.: Wstp. W: F. Z a b o c k i: Fircyk w zalotach. Oprac.
J. P a w o w i c z o w a. Wyd. 3. Wrocaw 1986. BN I, 176.
P i a s e c k a M.: Mistrzowie snu. Mickiewicz Sowacki Krasiski. Wrocaw 1992.
Rozprawy Literackie. T. 69.
P i e t r a s z k o S.: Doktryna literacka polskiego klasycyzmu. Warszawa 1966. Studia
z Okresu Owiecenia. T. 4.
P i l a t R.: Historia poezji polskiej XVIII wieku. Czasy Stanisawa Augusta
(17641795). Oprac. L. B e r n a c k i. Lww 1908.
P l a t t J.: Stanisaw August jako opiekun poetw i uczonych w twrczoci Zabaw Przyjemnych i Poytecznych. W: Wiek Owiecenia. T. 4: Z historii sztuki, literatury
i idei. Warszawa 1984.
20 Na ziemskich...

306

Bibliografia

P o d r a z a - K w i a t k o w s k a M.: Somnambule. (O modopolskiej konwencji onirycznej). Teksty 1973, z. 2.


P o k r z y w n i a k J.T.: Wstp. W: I. K r a s i c k i: Satyry i listy. Wstp J.T. P o k r z y w n i a k, oprac. tekstw i komentarze Z. G o l i s k i. Wyd. 2 zmienione. Wrocaw 1988. BN I, 169.
R a b o w i c z E.: Polskie rokoko literackie. W: Gdaskie Zeszyty Humanistyczne.
Prace historycznoliterackie. Nr 2. Gdask 1969.
R y m k i e w i c z J.M.: Wygnanie z mitu. Twrczo 1966, nr 3.
S a r n o w s k a - T e m e r i u s z E.: Mitologia. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red. T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione.
Wrocaw 1991.
S a r n o w s k a - T e m e r i u s z E.: Mitologia. W: Sownik literatury staropolskiej.
(redniowiecze Renesans Barok). Red. T. M i c h a o w s k a przy udziale
B. O t w i n o w s k i e j, E. S a r n o w s k i e j - T e m e r i u s z. Wrocaw 1990.
S i t k o w a A.: Argumenty z autorytetu. O mottach w dzieach Piotra Skargi. W: Horyzonty Wiary. Z. 17. Krakw 1993.
S a w i s k i J.: Myli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historycznoliterackiego. W: Biografia geografia kultura literacka. Red. J. Z i o m e k
i J. S a w i s k i. Wrocaw 1975. Z Dziejw Form Artystycznych w Literaturze Polskiej. T. 40.
S o b o l R.: Ze studiw nad Karpiskim. 1. Wrocaw 1967. Studia z Okresu Owiecenia. T. 7.
S o k o l s k i J.: Staropolskie zawiaty. Obraz pieka, czyca i nieba w renesansowej
i barokowej literaturze polskiej wobec tradycji redniowiecznej. Wrocaw 1994.
S o k o o w s k a J.: Wstp. W: M. S p S z a r z y s k i: Rytmy abo wiersze polskie. Wrocaw 1957.
S t p i e P.: Jana Andrzeja Morsztyna sny o marnoci. Polonistyka 1993, z. 1.
S t p i e P.: Poeta barokowy wobec przemijania i mierci. Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn. Warszawa 1996.
S z c z e s i o J.: ywe obrazy w odach Franciszka Dionizego Knianina. Prace Polonistyczne 2001, T. 56.
S z e l e s t H.: Genethliaca. W: E a d e m: Sylwy Stacjusza. Wrocaw 1971.
S z p a k o w s k a M.: Ogie i al. O sownictwie wierszy miosnych Knianina i Karpiskiego. Pamitnik Literacki 1966, z. 2.
l k o w a L.: Wiersze uwietniajce narodziny potomka. Ze studiw nad poezj okolicznociowo-rodzinn renesansu i baroku. Pamitnik Literacki 1990, z. 2.
n i e g u c k a A.: Do Boga Franciszka Dionizego Knianina. Midzy noc a witem
mistyczna zaduma puawskiego poety. Ruch Literacki 2007, nr 3.
T a r n o w s k i S.: Historia literatury polskiej. T. 3: Wiek XVIII. Wyd. 2 uzupenione.
Krakw 1904.
T i m o f i e j e w A.: Legiony i vitae lex. Problemy twrczoci literackiej Cypriana Godebskiego. Lublin 2002.
T r e u g u t t S.: Sny z premedytacj. Teksty 1973, z. 2.
T u r o w s k i T.: Bykowski Ignacy Jaksa (1750po 1818). W: Polski sownik biograficzny. T. 3. Krakw 1937.

Bibliografia

307

T u t a Z.: Wierszowane podarunki imieninowe Jzefa Koblaskiego, zapomnianego poety owiecenia. Prace Polonistyczne 2004, T. 59.
U r b a s k a M.: Bukiety Adama Naruszewicza, Adama Wawrzyca Rzewuskiego
i Franciszka Ksawerego Wojny na amach Zabaw Przyjemnych i Poytecznych.
Prace Polonistyczne 2004, T. 59.
W a l e c k i W.: Jan Kochanowski w literaturze i kulturze polskiej doby owiecenia.
Wrocaw 1979. Rozprawy Literackie. T. 26.
W a l i s k a M.: Fabularne motywy mityczne. W: E a d e m: Mitologia w staropolskich cyklach sielankowych. Katowice 2003.
W a n i c z k w n a H.: Dziekoski Antoni. W: Polski sownik biograficzny. T. 6. Krakw 1947.
W i t k o w s k a A.: Onirologia i oniromania. Teksty 1973, z. 2.
W o l s k a B.: Oglne uwagi o twrczoci okolicznociowej Adama Naruszewicza. Wiersze podarunkowe i bilety. Prace Polonistyczne 2004, T. 59.
W o l s k a B.: W wiecie ywiow, Boga i czowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza. d 1995.
W o l s k a B.: Wprowadzenie do lektury, Komentarze. W: N a r u s z e w i c z A.S.:
Poezje zebrane. T. 1. Wyd. B. W o l s k a. Warszawa 2005.
W o n o w s k i W.: Koncepcja literatury walczcej w czasach Stanisawa Augusta.
Pamitnik Literacki 1971, z. 1.
W o n o w s k i W.: Owiecenie. W: Historia literatury polskiej w zarysie. T. 1. Red.
M. S t p i e i A. W i l k o . Warszawa 1980.
W o n o w s k i W.: Pamflet. W: Sownik literatury polskiego owiecenia. Red.
T. K o s t k i e w i c z o w a. Wyd. 2 poszerzone i poprawione. Wrocaw 1991.
W o n o w s k i W.: Pamflet obyczajowy w czasach Stanisawa Augusta. Krakw 1973.
W j c i c k i J.: Franciszek Dionizy Knianin. W: Historia literatury polskiej w dziesiciu tomach. T. 4: Owiecenie. Cz. 2. Red. A. S k o c z e k. BochniaKrakw
Warszawa 2003.
Z a b o c k i S.: O dwu przykadach figury sumacji poetyckiej u Wacawa Potockiego.
W: Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego.
Prace historycznoliterackie. Nr 11/12. Gdask 1964.
Z a r z y c k i W.: Biskup Adam Naruszewicz luminarz polskiego Owiecenia. Lublin
1999.
Z a w i s z a J.W.: Panegiryczny druk okolicznociowy epoki stanisawowskiej. Wrocaw
1984. lskie Prace Bibliograficzne i Bibliotekoznawcze. T. 18.
Z g o r z e l s k i C.: Wrd gwiazd liryki stanisawowskiej. W: I d e m: Od Owiecenia
ku Romantyzmowi i wspczesnoci. (Szkice historycznoliterackie). Krakw 1978.

Bibliografie sowniki encyklopedie


A l e k s a n d r o w s k a E.: Zabawy Przyjemne i Poyteczne 17701777: monografia
bibliograficzna. Wrocaw 1959. Wyd. 2. Wrocaw 1999.
B a d e c k i K.: Literatura mieszczaska w Polsce XVII wieku. Monografia bibliograficzna. Lww 1925.
20*

308

Bibliografia

Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 4: Hasa oglne, rzeczowe i osobowe


AH. Oprac. E. A l e k s a n d r o w s k a z zespoem. Warszawa 1966.
Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 5: Hasa osobowe IO. Oprac.
E. A l e k s a n d r o w s k a z zespoem. Red. tomu do r. 1958 T. M i k u l s k i.
Warszawa 1967.
Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut. T. 6: Hasa osobowe P. Addenda AO.
Oprac. E. A l e k s a n d r o w s k a z zespoem. Wrocaw 1972.
Biographie universelle, ancienne et moderne ou histoire par ordre alphabtique, de la vie
publique et prive de tous les hommes qui se sont fait remarquer par leurs crits,
leurs actions, leurs talents, leurs vertus et leurs crimes. Ouvrage entirement neuf,
rdig par une socit de gens de lettres et de savants. 48m T. Paris: M i c h a u d et Frres, 1827.
Dictionnaire gnral de biographie et dhistoire de gographie ancienne et moderne compare, de antiquits et des institutions grecques, romaines, franaises et trangres,
par Ch. D e z o b r y, Th. B a c h e l e t et une socit de littrateurs, de professeurs et de savants. 2me partie. 5me d. revue. Paris: Ch. D e l a g r a v e et
Cie, 1869.
E s t r e i c h e r K.: Bibliografia polska. Cz. 3. T. 21. Wyd. S. E s t r e i c h e r. Krakw 1938; T. 24. Krakw 1951.
F o r s t n e r D. OSB: wiat symboliki chrzecijaskiej. Przek. i oprac. W. Z a k r z e w s k a, P. P a c h c i a r e k, R. T u r z y s k i. Wybr ilustracji i komentarz T. o z i s k a. Warszawa 1990.
Grand Larousse encylopdique en dix volumes. Vol. 10. Librairie Larousse. Paris 1964.
G r i m a l P.: Sownik mitologii greckiej i rzymskiej. Hasa prze. M. B r o n a r s k a,
B. G r s k a, A. N i k l i b o r c, J. S a c h s e, O. S z a r s k a, przedmow
prze. J. a n o w s k i. Red. J. a n o w s k i. Wyd. 2. Warszawa 1990.
K o p a l i s k i W.: Sownik mitw i tradycji kultury. Warszawa 1985.
L i n d e S.B.: Sownik jzyka polskiego. T. 16. Wyd. 2. Lww 18541860.
Maa encyklopedia kultury antycznej. AZ. Red. Z. P i s z c z e k. Wyd. 7. Warszawa
1990.
Nouvelle biographie gnrale depuis les temps les plus reculs jusqu nos jours, avec les
renseignements bibliographiques et lindication des sources consulter. Publie par
M.M. F i r m i n D i d o t Frres, Fils et Cie, sous la direction de M. le d[octeur]
[J.Ch.F.] H o e f e r. 46m T. Paris: F i r m i n D i d o t Frres, 1866.

Indeks osobowy

Addison Joseph 94
Alceusz zob. Alkajos
Aleksander I, cesarz rosyjski 47, 297
Aleksander III Wielki, krl macedoski 20, 21
Aleksandrowicz Alina 24, 169, 298
Aleksandrowska Elbieta 89, 18, 22, 27,
40, 70, 87, 94, 111112, 119, 121,
163, 172, 296, 297, 298, 304, 307,
308
Aleksandry zob. Aleksander III Wielki
Alkajos 52, 53
Anakreon(t) 49, 63, 78, 163, 186,
201203, 208209, 211, 219, 220,
226, 227228, 237, 244, 255,
259260
Andrzej, w. 93, 97, 144, 295
Arat(os) 256
Arystoteles 221
Ausonius Decimus Magnus 250
Auzoniusz zob. Ausonius Decimus Magnus

Bachelet Jean Louis Thodore 89, 308


Badecki Karol 100, 168, 296, 307
Balcerzan Edward 41, 84, 298
Baranowska Magorzata 176, 177, 178, 276,
298
Barowska Maria 293
Baronius Caesar 100
Baroniusz zob. Baronius Caesar
Belin Christian 177, 235, 298
Benserade Isaac 87
Berken Karol 42

Bernacki Ludwik 1314, 31, 33, 114, 297,


298, 305
Biao Elbieta 20, 297
Bion z Flossy 206
Boska Wanda 303
Boski Jan 221, 298
Boelcke Jzef Ignacy 108
Bogusawski Konstantyn 136
Bohomolec Franciszek 9, 113
Borowski Andrzej 103, 245, 249, 257, 298,
299
Borowy Wacaw 9, 17, 25, 26, 27, 28, 29,
35, 43, 44, 47, 72, 189, 202, 229, 237,
244, 255, 277, 291, 296, 297, 298
Borysawski Jan 82
Borzcki Piotr 42, 266267
Boucher Franois 202
Branicka Elbieta, z Poniatowskich 115,
116, 134
Branicki Franciszek Ksawery 31
Bretin, paryski drukarz i wydawca 89, 304
Brodziski Kazimierz 34
Bronarska Maria 62, 247, 308
Broek Mieczysaw 209, 296
Brckner Aleksander 100, 297
Brzezina Maria 10, 299
Brzozowski Jerzy 292, 303
Buchwald-Pelcowa Paulina 11, 176, 299, 305
Burdziej Bogdan 100, 140, 253, 293, 299,
301, 302
Bykowski Ignacy Jaksa 9, 52, 82, 301, 306
B.Z. zob. Zimorowic Bartomiej

310

Indeks osobowy

Caldern de la Barca Pedro 177


Catullus Caius Valerius 48, 49, 217, 244,
249
Celestyn zob. Czaplic Celestyn
Chachulski Tomasz 26, 28, 38, 40, 77, 82,
98, 120, 181, 291, 299
Chaudon Louis Mayeul de 108
Chemperek Dariusz 253, 299
Chlebowski Bronisaw 33, 299
Chmielewska Katarzyna 80, 224, 300
Chmielowski Benedykt 256, 295
Chmielowski Piotr 3233, 299
Chreptowicz Joachim Litawor 94, 295
Chrocicki Juliusz A. 235, 296
Chrzanowski Ignacy 31, 33, 299
Cieski Marcin 31, 40, 100, 182, 289, 299,
302, 303, 305
Claudianus Claudius 9, 209210, 249
Constantinus Flavius Valerius (Konstantyn
Wielki), cesarz rzymski 21
Corneille Thomas 288
Curtius Ernst Robert 103, 299
Czaplic Celestyn 259
Czartoryscy 7, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22,
24, 25, 40, 44, 49, 52, 83, 93, 97, 101,
115, 119, 136, 145, 153, 157, 159,
163, 167, 171, 173, 184, 251, 261, 269,
279, 281, 287, 289, 294, 296, 297,
299, 300, 305
Czartoryska Izabela (Elbieta), z Flemingw 18, 20, 26, 44, 89, 90, 115, 116,
117120, 130, 131132, 134, 136,
153, 154, 159, 161, 165, 166,
168169, 256, 261, 284, 287, 294,
296, 298
Czartoryska Maria zob. Wirtemberska Maria Anna, z Czartoryskich
Czartoryska Maria Zofia, z Sieniawskich
123
Czartoryska Teresa Anna 117, 118, 119
120, 137, 151154, 159160, 161,
172, 173174, 175, 273
Czartoryska Zofia zob. Zamojska Zofia,
z Czartoryskich
Czartoryski Adam Jerzy 8, 40, 47, 83, 88,
8993, 117, 118, 160, 169172, 206,
282, 286, 287, 297, 299, 301
Czartoryski Adam Kazimierz 18, 1922,
2324, 25, 26, 30, 33, 35, 40, 4346,
47, 87, 88, 8991, 92, 93, 9596,

9799, 101102, 103, 104, 107,


108109, 117119, 121, 128129,
136, 137, 143151, 153, 154158,
159, 160, 164, 165, 166, 169170,
172173, 174, 239, 256, 269, 272,
273, 281, 282, 287, 294, 295
Czartoryski August Aleksander 101, 123,
145
Czartoryski Kazimierz 145
Czartoryski Konstanty Adam Aleksander
Tadeusz 1921, 22, 88, 8993, 117,
118, 160, 169170, 256, 282, 303
Czartoryski Micha 101, 145
Czeowski Tadeusz 176, 299

Danielewicz Jerzy 209, 296


Danniowiczowie 24, 279
Dbrowska Justyna Maria 28, 189, 299
Dmbska Izydora 176, 221, 299
Delagrave Charles 89, 308
Dembowska Cecylia 162
Dembowska Konstancja, z Narbuttw
161163
Dembowski Jzef 161, 162, 305
Dembowski Leon 10, 162, 288, 295, 304
Deshoulires Antoinette 218219
Dezobry Louis Charles 89, 308
Dbicki Leon 83, 299
Dihm Jan 40, 91, 271, 297
Dmochowski Franciszek Ksawery 82, 112,
120, 295, 296
Dmochowski Franciszek Salezy 10, 27,
168169, 281, 296, 299
Duchnicwna Katarzyna 222
Dufour Piotr 88, 89, 108, 294, 295
Drr-Durski Jan 103, 257, 297
Dziekoska
Karolina,
z
Mizgierw
127128
Dziekoski Antoni 127, 307
Dzicio Anna 144, 299
Elbiety

zob. Branicka Elbieta, z Poniatowskich; Czartoryska Izabela (Elbieta), z Flemingw; Lubomirska Elbieta, z Czartoryskich; Potocka Elbieta,
z Lubomirskich; Sapieyna Elbieta,
z Branickich
Erzepki Bolesaw 11, 12, 107, 297
Estreicher Karol 87, 89, 308
Estreicher Stanisaw 89, 308

Indeks osobowy

Falcka Barbara 245, 257, 299


Falcki Hilarion 100
Familia zob. Czartoryscy
Fieguth Rolf 28, 40, 41, 47, 48, 6263,
6465, 68, 7374, 80, 82, 224, 232,
299300
Fielding Henry 88, 108, 109, 295
Filip II, krl Macedonii 20
Filipowicz-Rudek Maria 292, 303
Firmin Didot zob. Firmin Didot Ambroise,
Firmin Didot Hyacinthe
Firmin Didot Ambroise 89, 308
Firmin Didot Hyacinthe 89, 308
Flemingowie 115
Forstner Dorothea 139, 283, 308
Fredro Aleksander 185
Fryderyk III von Sachsen-Gotha-Altenburg
89
Fryderyk V, krl czeski 257
Fryderyk Ludwik von Sachsen-Gotha-Altenburg 89, 90
Fryderyk Wilhelm II, krl pruski 36, 87,
147
Furii (Furiusze), rd rzymski 21
Gadon Lubomir 47, 297
Gautier, paryski drukarz i wydawca 89,
304
Gawalewicz Marian 25, 30, 31, 300
Gawiski Jan 252253
Gessner Salomon 181182
Gbicka Ewa Jolanta 9, 1920, 2223,
2930, 7678, 89, 281, 291, 296, 297,
300
Gowiski Micha 110, 178, 300, 302
Godebski Cyprian 277279, 306
Golik-Prus Aleksandra 9, 22, 300
Goliski Janusz K. 179, 191, 195, 233, 300
Goliski Zbigniew 8, 17, 18, 22, 24, 40, 52,
70, 71, 87, 88, 94, 95, 108, 112, 119,
143, 163, 172, 189, 244, 277, 295,
296, 297, 298, 300, 301, 303, 305,
306
Gobiowski Stefan 19, 296
Gouski Mirosaw 209, 304
Gomulicki Juliusz Wiktor 32, 112, 115,
125, 128, 134, 297, 300, 304, 305
Gorzkowski Albert 129, 303
Grska Barbara 62, 247, 308
Grski Antoni 1012, 17, 86, 135

311

Grski Konstanty Marian 115, 300


Grimal Pierre 62, 247, 308
Grll Micha 18, 20, 42, 74, 88, 104, 106,
108, 186, 256, 294, 295
Grmberg (Grnenberg) 10, 14, 43, 298
Gruchaa Janusz S. 245, 298
Grzeszczuk Stanisaw 17, 24, 88, 90, 98,
130, 296, 297, 300
Grzekowiak Radosaw 36, 300
Gubrynowicz Bronisaw 94, 300
Guzek Andrzej Krzysztof 19, 26, 29, 189,
282, 284, 291, 296, 300

Halkiewicz-Sojak

Grayna 100, 140, 253,


293, 299, 301, 302
Handelsman Marceli 90, 301
Hanusiewicz Mirosawa 58, 301
Henryk z Saltrey 100
Hernas Czesaw 249, 301
Hirsz Zbigniew 24, 298
Hoefer Jean Chrtien Ferdinand zob. Hfer
Johann Christian Ferdinand
Hfer Johann Christian Ferdinand 89, 308
Hombek Danuta 17, 24, 88, 90, 296
Homer 221
Honorius Flavius, cesarz rzymski 209
Honoriusz zob. Honorius Flavius
Horacy zob. Horatius Quintus Flaccus
Horatius Quintus Flaccus 9, 16, 17, 18, 19,
26, 27, 33, 35, 36, 40, 78, 208, 222,
262, 278, 295, 296
Hugo Herman 144
Humiecka Teresa, z Pociejw 113114
Humiecki Ignacy 114

Jagiellonowie, dynastia polska 91


Jakubowski Jan Zygmunt 31, 32, 299, 303
Jakubowski Wojciech 114, 124, 125, 128,
130
Jakukiewicz Adam 149
Jankowski Wadysaw 291, 296
Jarczykowa Mariola 104, 257, 292, 301, 303
Jarzbski Jerzy 178, 301
Jendrysik Augustyn 28, 296
Je Tomasz 80, 224, 300
Kaleta

Roman 8, 10, 16, 28, 3132, 115,


132, 133, 135, 136, 160, 165, 168
169, 171172, 203, 251, 281, 291,
297, 301, 305

312

Indeks osobowy

Kalinowska-Kosiewicz Danuta 243, 301


Kalisz Ludwik 29, 301
Kamillowie zob. Furii (Furiusze)
Karczewski Wincenty Roch 108
Karp Franciszek Maurycy 94
Karpiski Franciszek 14, 2223, 25, 42,
7071, 94, 113, 115, 119120, 130
133, 134, 213216, 235, 267, 291,
296, 300, 301, 306
Kasia zob. Zabocka Katarzyna
Katullus zob. Catullus Caius Valerius
Kawyn Stefan 32, 301
Ksinowski Nacz Bronisaw 31, 301
K.D. zob. Duchnicwna Katarzyna
Kempa Andrzej 116, 301
Klaudian zob. Claudianus Claudius
Kleiner Juliusz 3132, 3334, 301
Klimowicz Mieczysaw 9, 28, 35, 99, 301
Kokocki Stanisaw 42
Knianin Franciszek Borgiasz Dionizy
Ignacy 79, 13, 14, 16, 1730, 3637,
38, 3984, 85, 103, 106107, 110,
111, 113, 136, 138, 157172,
174175,
176237,
238,
240,
244269, 270271, 272273, 274,
275277, 279, 280288, 290291,
293294, 295, 296, 297, 298, 299,
300, 301, 302, 304, 305, 306, 307
Knianinowa Anastazja 283
Koblaski Jzef 9, 42, 115, 163165,
171172, 296, 298, 300, 307
Kochanowska Orszula (Urszula) 66, 67,
120, 226
Kochanowski Jan 22, 23, 26, 27, 28, 40,
4243, 65, 67, 74, 82, 84, 86, 98,
103104, 120, 123, 128, 137, 138,
172, 176, 188, 189, 195, 202, 212,
213, 216, 220, 221, 222, 223, 225,
228, 230, 251, 256, 267, 278, 291,
296297, 298, 299, 300, 304, 305,
307
Kochanowski Krzysztof 86, 137138
Kotaj Hugo 32
Komorowski Jzef 16
Komza Magorzata 117, 301
Konarski Stanisaw 135, 248, 295, 303
Konieczna-Twardzikowa Jadwiga 292, 303
Konstantyny zob. Constantinus Flavius Valerius
Kopaliski Wadysaw 222, 308

Korbut Gabriel 87, 89, 308


Kosienkowska Halina 52, 82, 301
Kossowski Stanisaw 289, 290, 301
Kostkiewiczowa Teresa 8, 9, 26, 2829,
3031, 3435, 36, 40, 52, 62, 71, 85,
87, 94, 98, 100, 110111, 112, 151,
152, 157, 163, 180, 189, 190, 192,
194, 196, 212, 237, 255, 266, 268,
270, 275, 277, 282, 285, 289, 292,
295, 296, 297, 298, 300, 301302,
303, 305, 306, 307
Kott Jan 291, 297
Kotarska Jadwiga 191192, 219, 245, 247,
278, 302
Kotarski Edmund 111, 113, 302
Kowalewska Danuta 100, 140, 302
Krafft Per st. 132
Krasicki Ignacy 34, 75, 7677, 94, 95, 98,
100, 130, 144145, 256, 294, 302,
306, 307
Krasiski Zygmunt 176, 178, 305
Kropiski Ludwik 251
Kropiwiec Urszula 292, 303
Krzywy Roman 248, 303
Krzyanowski Julian 32, 220, 296, 303
Ksenofont 171
Kuczera-Chachulska Bernadetta 28, 300
Kukiel Marian 90, 303
Kukulski Leszek 222, 245, 297
Knstler-Langner Danuta 235, 303

La Place Pierre Antoine de 88


Lausberg Heinrich 129, 303
Leforowa Anna 116117, 126127, 130
Le Goff Jacques 178, 303
Lemonnier Guillaume Antoine 90
Lemian Bolesaw 300
Libera Zdzisaw 32, 114, 130, 291, 297,
303
Linde Samuel Bogumi 308
Lipska Maria 256, 295
Lipski Jan Jzef 256, 295
Lubomirska Elbieta zob. Potocka Elbieta,
z Lubomirskich
Lubomirska Elbieta, z Czartoryskich 115,
116, 122, 134
Lubomirski Stanisaw 122
Lubomirski Stanisaw Herakliusz 179, 195,
233
Lucanus Marcus Annaeus 19

Indeks osobowy
Lukan zob. Lucanus Marcus Annaeus
Lyszczyna Jacek 293

anowski Jerzy 62, 247, 308


oziska Tamara 139, 283, 308
ukaszewicz Justyna 292, 303
ukaszuk Magorzata 181, 299
Machiavelli Niccol 143
Macig Wodzimierz 32, 34, 301
Maciejewski Janusz 143, 303
Maciejewski Marian 64, 181, 253, 299, 303
Mackiewicz (Makiewicz) Micha Stanisaw
127
Macrobius Ambrosius Theodosius 100, 221
Makrobiusz zob. Macrobius Ambrosius
Theodosius
Malicki Marian 235, 296
Markiewicz Henryk 270, 305
Marmontel Jean Franois 115, 124
Maron zob. Vergilius Publius Maro
Masowski, dzierawca dbr Czartoryskich
289
Mateusz, w. 68
Matuszewska Przemysawa 85, 98, 100,
111, 115116, 302, 303
Maucroix Franois de 55
Mazdane Louis Charles Jean Robert de 47,
297
Mazurkowa Boena 9, 22, 40, 48, 85, 105,
110, 272, 292, 293, 300, 303304
Michaowska Teresa 19, 94, 192, 195, 216,
302, 304, 306
Michaud Louis Gabriel 89, 308
Miciski Tadeusz 298
Mickiewicz Adam 28, 176, 178, 223, 300,
304, 305
Mier Wojciech 120121, 297
Mikulski Tadeusz 8, 14, 24, 25, 27, 29, 43,
47, 87, 114, 202, 251, 277, 297, 298,
304, 308
Milton John 94
Minasowicz Izydor 12, 135
Minasowicz Jzef Epifani 9, 40, 116, 135,
186, 294, 298
Miski Stanisaw 137
Mitera-Dobrowolska Mieczysawa 149, 304
Modziejowski Andrzej Mikoaj 12, 13, 86,
103, 107, 136, 137143, 155, 173,
174, 273, 295, 304

313

Molire (waciwie Jean Baptiste Poquelin)


87
Monteskiusz zob. Montesquieu Charles de
Secondat de La Brde et de
Montesquieu Charles de Secondat de La
Brde et de 89
Morsztyn Hieronim 100, 249, 306
Morsztyn Jan Andrzej 191, 194, 196, 222,
245, 247, 249, 253, 257, 258, 259,
277, 297, 305, 306
Moschos 281
Mroczek Katarzyna 248, 304
Mller Wiesaw 143, 304
Myszkowski Piotr 103

Naborowski

Daniel 103104, 245, 249,


257, 258, 297, 298, 301
Nagurczewski Ignacy 42
Nalepa Marek 8, 288, 304
Napirkowska Joanna 110, 304
Naruszewicz Adam Stanisaw 9, 13, 1517,
18, 1920, 21, 33, 35, 44, 4546, 75,
90, 9798, 101, 105, 111, 112,
113115, 116117, 121130, 135,
140, 143, 145, 239, 241, 242, 253,
256, 283, 297, 300, 304, 307
Naruszewicz Jerzy 127
Niemcewicz Julian Ursyn 31, 40, 47,
8283, 91, 161, 271, 286287, 288,
297
Nikliborc Anna 62, 247, 308
Norkowska Aleksandra 209, 304
Nowak Juliusz 31, 304
Nowicka-Jeowa Alina 58, 223, 226, 301,
304

Ocieczek Renarda 9, 85, 86, 94, 103, 104,


144, 231, 257, 292, 293, 300, 301,
303, 304
Okopie-Sawiska Aleksandra 178, 226,
270, 305
Oraczewski Feliks 117119, 136
Orowski Jzef 161
Ostaszewska Danuta 193, 247, 248, 305
Otwinowska Barbara 94, 176, 192, 228,
302, 305, 306
Otwinowski Walerian 94
Ovidius Publius Naso 94, 95, 289
Owidiusz zob. Ovidius Publius Naso

314

Indeks osobowy

Pachciarek Pawe 139, 283, 308


Pachoski Jan Zbigniew 162, 305
Paluchowski Stanisaw 78, 40, 49, 54, 83,
184, 268269, 305
Pascal Blaise 177, 235, 298
Pawe Eremita, w. 230
Pawowiczowa Janina 8, 12, 14, 16, 22, 30,
31, 36, 40, 43, 44, 63, 65, 67, 69, 87,
89, 93, 97, 104, 150, 271, 288, 289,
292, 298, 305
Pelc Janusz 43, 111, 123, 176, 213, 223,
296, 297, 299, 305
Petrarca Francesco 192, 301, 302
Piasecka Maria 176, 177178, 195, 215,
232, 305
Piaskowscy zob. Piaskowska Joanna, z Szaniawskich, Piaskowski Teodor
Piaskowska Joanna, z Szaniawskich 304
Piaskowski Teodor 304
Picinelli Filippo 144
Piechnik Iwona 292, 303
Piechota Marek 9, 300
Pietraszko Stanisaw 94, 305
Pietrusiewiczowa Jadwiga 32, 303
Pilat Roman 3334, 305
Pindar 63
Piramowicz Grzegorz 111, 117, 136, 137,
287
Piszczek Zdzisaw 103, 240, 308
Platon 58, 223
Platt Julian 104, 114, 297, 305
Pociej Aleksander 114
Podraza-Kwiatkowska Maria 178, 306
Pokrzywniak Jzef Tomasz 95, 306
Polignac Melchior de 94
Pompeii (Pompejusze), rd rzymski 21
Pompejowie zob. Pompeii (Pompejusze)
Poniatowski Kazimierz 134
Poniatowski Micha Jerzy 116117, 126
Poniatowski Stanisaw 134
Poniska Marianna, z Kalinowskich 131
Potoccy 16
Potocka Aleksandra, z Lubomirskich 134
Potocka Anna Teofila, z Sapiehw, 1 v. Sanguszkowa 116117, 126127, 130
Potocka Elbieta, z Lubomirskich 115, 116,
121123, 130, 134
Potocki Ignacy 123, 135136, 282
Potocki Seweryn 130
Potocki Wacaw 245, 307

Prussak Maria 40, 299


Przybylski Jacek 251
Przyuski Jzef 16

Rabowicz Edmund 121, 233, 297, 306


Radziwi Krzysztof 103
Richter (Rychter) Jan Bogusaw 10, 43, 298
Rodkiewicz (Rotkiewicz) Tomasz 98
Rousseau Jean Jacques 89
Rudnicka Jadwiga 145, 297
Rymkiewicz Jarosaw Marek 237, 306
Rytel Jadwiga 32, 303
Rzewuski Adam Wawrzyniec 115, 307

Sachse Joanna 62, 247, 308


Safona 48, 180, 203, 224, 244
Saint-Ral Csar Vichard de 8788, 97
Sakowicz Fabian 16, 121, 136
Sandler Samuel 25, 47, 202, 277, 298
Sanguszko Hieronim 130
Sapieha Adam 19
Sapieanka Anna zob. Potocka Anna Teofila, z Sapiehw
Sapieyna Elbieta, z Branickich 115, 116,
134
Sapieyna Magdalena Agnieszka, z Lubomirskich 130
Sapieyna
Teofila,
z
Jabonowskich
132133
Sarbiewski Maciej Kazimierz 16, 128, 222,
252, 297
Sarnowska-Temeriusz Elbieta 94, 95, 192,
302, 306
Schulz Bruno 178
Scipio Karol 47, 297
Scudry Madeleine de 87
Seneka Lucius Annaeusz 55
Sp Szarzyski Mikoaj 249, 306
Shakespeare William 177
Sitkowa Anna 138, 293, 306
Skaradkiewicz Patrycy 136
Skarga Piotr 138, 306
Skimborowicz Hipolit 162, 168, 295
Skoczek Anna 26, 300, 307
Sawiski Janusz 7, 39, 84, 298, 306
Sowacki Juliusz 176, 178, 305
Sobol Roman 22, 70, 119, 134, 296, 306
Sokolski Jacek 100, 306
Sokoowska Jadwiga 249, 306
Sokrates 89

Indeks osobowy
Stacjusz zob. Statius Publius Papinius
Staff Leopold 27, 297
Stanisaw August Poniatowski, krl polski
16, 18, 20, 22, 29, 33, 34, 42, 46, 64,
97, 99, 104106, 107, 114, 116, 117,
121, 125126, 127, 130, 134, 135,
142, 149, 264, 303, 304, 305, 307
Stanisaw, biskup krakowski, w. 86, 93,
97, 137, 144, 295
Statius Publius Papinius 19, 111, 306
Stawecka Krystyna 222, 297
Stefanowska Zofia 17, 40, 189, 244, 298,
299
Stepnowski Adam 177, 298
Stpie Marian 34, 307
Stpie Pawe 58, 111, 191, 196, 249251,
301, 302, 306
Symonides zob. Szymonowic Szymon
Szaniawska Anna, ze Scypionw Konstantynowa 116117, 126127, 130
Szarska Olga 62, 247, 308
Szczerbicka-lk Ludwika 19, 110, 172,
222, 278, 297, 298, 306
Szczesio Joanna 171, 306
Szczygielski Wacaw 143, 304
Szekspir zob. Shakespeare William
Szelest Helena 111, 306
Szostowicz Urban 16, 111, 135, 304
Szpakowska Magorzata 235, 306
Szymanowski Jzef 42, 120121, 266
Szymonowic Szymon 251

lkowa

Ludwika zob. Szczerbicka-lk


Ludwika
niegucka Agnieszka 282, 306
witorzecki Jzef Kazimierz 42, 75

Tarnowski Stanisaw 33, 306


Tatarkiewicz Wadysaw 176, 299
Timofiejew Artur 278, 306
Trembecki Stanisaw 30, 33, 34, 35, 244,
248, 303
Treugutt Stefan 178, 306
Trojanowiczowa Zofia 40, 299
Turowski Tadeusz 52, 306
Turzyski Ryszard 139, 283, 308
Tuta Zbigniew 110, 115, 172, 307
Twardowski Samuel 208
Tyszkiewicz Aleksander 113114
Tyszkiewicz Ludwik 113114

315

Ulewicz Tadeusz 32, 301


Urbaczyk Stanisaw 111, 302
Urbaska Monika 110, 115, 307

Vergilius

Publius Maro 10, 86, 98, 99,


223, 260261
Vernet Jacob 87, 8889, 90, 93, 295, 304
Vincenz Andrzej 235, 296
Voltaire (waciwie Franois Maria Arouet)
89, 94, 151

Walecki Wacaw 120, 307


Waliska Marzena 59, 293, 307
Waniczkwna Helena 127, 307
Wergiliusz zob. Vergilius Publius Maro
Wgierski Tomasz Kajetan 112, 115, 116,
134, 297, 300
Wielowiejski Stefan 100
Wilko Aleksander 34, 307
Wirtemberska Maria Anna, z Czartoryskich (wac. Maria Anna von Wrtemberg-Montbliard, z Czartoryskich)
117, 118, 161, 165168, 169, 171172,
251, 296, 300
Wirtemberski Adam zob. Wrtemberg-Montbliard Adam Karol Wilhelm von
Wirtemberski Ludwik Fryderyk zob. Wrtemberg-Montbliard Fryderyk Ludvig
von
Winiewska Lidia 209, 304
Witkowska Alina 178, 307
Wojna Franciszek Ksawery 115, 307
Wolska Barbara 1920, 21, 110, 112, 113,
114, 117, 121122, 124, 125, 239, 241,
253, 256, 283, 297, 307
Wolter zob. Voltaire
Wonowski Wacaw 34, 307
Wjcicki Jacek 26, 307
Wrtemberg-Montbliard Adam Karol Wilhelm von 166
Wrtemberg-Montbliard Fryderyk Ludwig 166, 172

X.B.W. zob. Krasicki Ignacy


Zabocka

Katarzyna 6273, 7982, 106,


220, 252, 255, 280, 288
Zabocki Franciszek 78, 918, 19, 22,
2425, 3037, 38, 3984, 85109,
110, 111, 113, 135157, 159, 172, 174,

316

Indeks osobowy

184, 189, 222, 224, 225, 229, 232,


238244, 255, 268269, 270272,
273, 274275, 279, 280, 281282,
286287, 288292, 293, 295, 297,
298, 299, 300, 301, 302, 303, 305
Zabocki Stefan 245, 307
Zagrska-Czarnecka Alicja 24, 298
Zakrzewska Wanda 139, 283, 308
Zakrzewski Bogdan 98, 302
Zauscy zob. Zauski Andrzej Stanisaw,
Zauski Jzef Andrzej
Zauski Andrzej Stanisaw 24, 43, 45, 304
Zauski Jzef Andrzej 24, 43, 45, 304
Zamciska-Paluchowska Danuta 181, 299

Zamojska Zofia, z Czartoryskich 117, 118,


161
Zamojski Jdrzej 134
Zamoyski Jan 156
Zarzycki Wacaw 16, 46, 128, 307
Zawisza Jerzy Wojciech 134, 307
Zgorzelski Czesaw 6364, 253, 307
Zimorowic Bartomiej 222, 251
Zimorowic Szymon 194, 222, 249, 251,
258, 298, 306
Zimorowicowie zob. Zimorowic Bartomiej,
Zimorowic Szymon
Ziomek Jerzy 7, 25, 39, 47, 202, 277, 298,
306

Boena Mazurkowa

On earthly and heavenly trails


Studies on the poetry of Franciszek Zabocki
and Franciszek Dionizy Knianin
Summary
The book consists of 5 studies devoted to early poetry by Franciszek Zabocki and poems
by Franciszek Dionizy Knianin created at the beginning of his literary path and later on. The
subsequent parts outline a multi-dimensional parallel between both of them, taking into consideration biographic conditions of their relationship, common experiences and literary environment, social circle in which the began their career, as well as similarities and differences
between their working solutions reflected in the usage of selected literary motives. The analytical part of the book was preceded by a long introduction outlining the relations between the
two poets, their life situation, beginnings of activity in the capital, as well as connections with
Adam Naruszewicz and cooperation with Zabawy Przyjemne i Poyteczne.
The first chapter discusses a poetical documentation of a very strong (especially in the
early years) friendship between Knianin and Zabocki, and coworkers of duke Adam Kazimierz Czartoryski. The analysis of poems makes their acquaintance, experiences of their
private life, the literary workshop and the attempts to a poetical and financial independence
closer.
Considerations on dedication by Zabocki, made in the subsequent study, cover a detailed analysis of his early poems addressed to Andrzej Modziejowski, Czartoryski dukes and
Knianin. They reveal the poetics of ascriptions reflected in the poems, appelative and laudative forms typical of these works, as well as show the process of a gradual departure and independence from the patron, and transmission to the circle of the capital theatre and
closeness to the king.
The third part of the book is related to the nameday poems, known in French as bouquets in the second half of the 18th century. The starting point for the analysis of occasional
poems by Zabocki and Knianin is a characteristic of tendencies present in the process of
shaping this type of poems written by, among others, Adam Naruszewicz, Franciszek
Karpiski, and Jzef Epifani Minasowicz, all being recognized poets at that time. Considerations aim at capturing the principles of composing these poems, and ways of using motives
characteristic of them.
The fourth chapter concentrates on diversified and metaphorical perspectives of the
oneiric subject-matter in poems by Knianin. Dream is being observed as a co-creating element, and, frequently, as organizing poetical images created especially in his early works,
mainly in Erotyki. The poems under investigation involve elements from the oneiric sphere
performing the function of the motive, revealing mainly the authors linguistic skills and cre-

318

Rsum

ativity, as well as the fragments treating about the compositional shape of works, in the form
of narration consisting in a description of a dreamed story.
The heavenly trails present in the title are connected with the motives elaborated on in
the fifth chapter, a comparative study devoted to the images of heaven, moon, stars, sun and
other phenomena and astral objects included in the early poetry by Zabocki as well as the
earlier and further one by Knianin. What is being considered concentrates on the poetical
concretization of the heavenly trail in the poems by both of them, on the artistic shape and
functions of the references to this sphere, as well as on the characteristic features (similarities
and differences) of the literary workshop of the poets-friends, visible in the way of using concrete astral phenomena. The ending, summarizing the whole book, collects particular motives of the previously built Zabocki Knianin parallel. The attention is also paid to late
literary works of the former poet. The postulates presented here concern mainly the edition
of the poetical output of both authors.

Boena Mazurkowa

Sur les voies clestes et terrestres


tudes sur la posie de Franciszek Zabocki
et Franciszek Dionizy Knianin
Rsum
Le livre contient cinq tudes consacres au dbut de la posie de Franciszek Zabocki et aux
pomes de Franciszek Dionizy Knianin, crits de mme au dbut de sa carrire artistique que
plus tard. Dans les parties postrieures de la publication lauteur esquisse un parallle pluridimensionnel entre les deux littraires en prenant en considration : le conditionnement biographique de
leurs rapports, leurs expriences communes ainsi que le cercle littraire et sociale dans lequel ils
ont dbut leur chemin artistique, enfin des ressemblances et des diffrences de leurs applications
artistiques qui se manifestent dans lemploi des motifs littraires choisis. La partie analytique du
livre est prcd dune large introduction sur les rapports mutuels des deux potes, sur leur situation vitale, sur les dbuts de leur activit dans la capitale. Elle comprend aussi la prsentation de
leurs relation avec Adam Naruszewicz et la coopration avec la revue littraire Zabawy Przyjemne
i Poyteczne .
Dans le premier chapitre lauteur prsente la documentation potique des liens damiti trs
forts (surtout dans la premire priode) unissant Knianin et Zabocki, deux cooprateurs du
prince Adam Kazimierz Czartoryski. Lanalyse des pomes approche leur relation, des expriences
de la sphre prive, lapprentissage du mtier et les aspirations lindpendance potique et matrielle.
Les rflexions sur la ddicace de Zabocki, insres dans ltude suivante, proposent une analyse dtaille du dbut de la posie de cet auteur, adresse Andrzej Modziejowski ainsi quaux
princes Czartoryski et Knianin. Les pomes approchent la potique du rappel et des formes appellatives et laudatives caractristiques pour ces nonciations. Aussi, les pomes montrent-ils le processus du dtachement successif du jeune auteur de son mcne, le passage vers le cercle du
thtre de la capitale et le rapprochement au roi.

Rsum

319

La troisime partie du livre concerne les pomes circonstanciels, crits loccasion de la fte,
appels communment dans la seconde moiti du XVIIIe sicle, selon la tradition franaise, des
bouquets potiques . Le point de dpart pour lanalyse des uvres circonstancielles de Zabocki
et de Knianin est la caractristique des tendances observes dans la construction ce type de pomes, crits sous la plume des potes minents dans leur temps, entre autres : Adam Naruszewicz,
Franciszek Karpiski, Jzef Epifani Minasowicz. Les rflexions mnent saisir les rgles de composition de ces pomes et les mthodes de maniement de leurs motifs distinctifs.
Dans le quatrime chapitre lauteur concentre son attention sur les prsentations diversifies et
mtaphoriques de la thmatique onirique dans luvre de Knianin. Elle observe le rve comme
lment participant, et parfois organisateur, des images potiques, cres surtout dans la premire
priode de sa production littraire, notamment dans les Erotyki. Lauteur signale dans les uvres
analyses avant tout des lments de la sphre onirique, qui fonctionnent comme des motifs, en
dmontrant lhabilet linguistique et crativit du pote. En plus, elle voque la conception qui dcide de la composition des uvres, qui se manifeste par une forme narrative de la description de
lhistoire rve.
Les voies clestes , annonces dans le titre du livre, trouvent une reprsentation dans les
motifs dcrits dans la cinquime tude, consacre aux images du ciel, de la lune, des toiles, du soleil et autres phnomnes et corps clestes, prsents au dbut de la posie de Zabocki et dans la
production littraire de Knianin (dans la premire priode ainsi que plus tard). Les recherches
sont concentres sur la concrtisation potique de la voie cleste dans la posie des deux auteurs, sur la forme artistique et sur les vocations de cette sphre, aussi sur les traits caractristiques (ressemblances et diffrences) de la cration littraire des amis-potes, qui se
manifeste dans des mthodes concrtes demployer des phnomnes clestes. La conclusion qui
rsume le livre rassemble les thmes de la parallle Knianin Zabocki, construite antrieurement. Lattention est dirige vers la production lyrique tardive du premier des potes. Les postulats de recherches y prsents concernent avant tout ldition de lacquis potique des deux
auteurs.

Na okadce artystycznie przetworzono podobizn Franciszka Dionizego Knianina


wedug litografii Adama Leniowskiego ze zbiorw Czartoryskich
(Muzeum Narodowe w Krakowie)
i Franciszka Zabockiego wedug drzeworytu Jzefa Polkowskiego
(Tygodnik Ilustrowany 1863)

Redaktor

Katarzyna Wickowska
Projektant okadki

Lucjan Dylg
Redaktor techniczny

Magorzata Pleniar
Korektor

Agnieszka Plutecka

Copyright 2008 by
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego
Wszelkie prawa zastrzeone

ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1786-1

Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego
ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl
e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 20,0. Ark. wyd. 25,5.
Przekazano do amania w lipcu 2008 r.
Podpisano do druku w padzierniku 2008 r.
Papier offset. kl. III, 90 g
Cena 43 z
amanie: Pracownia Skadu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu lskiego
Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiski, J. Dbek, Spka Jawna
ul. Brzeska 4, 87-800 Wocawek

You might also like