You are on page 1of 48

/.

Przedmiot opracowania

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZ................................................................. ............. 116

1. Uwagi wprowadzające ....................................................... .......................116 ROZDZIAŁ I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE


2. Konotacje historyczne ................................................................. ........... 116
3. Podstawa normatywna i funkcje SN .................................... - ................. 121
4. Struktura organizacyjna SN ............................................. --- .............. 122
5. Sędziowie Sadu Najwyższego .......................................... __ .............. 125 1. Przedmiot opracowania
6. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów Sadu Najwyższego .............. 127
7. Osobliwości proceduralne ................................................. __ .............. 129
1. Opracowanie niniejsze za przedmiot ma problematykę prawa organów
ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE ------- ............. 132 władzy sądowniczej, która jest częścią prawa organów ochrony prawnej,
uprzednio określanej mianem prawa organizacji wymiaru sprawiedliwości, a
1. Konotacje historyczne ....................................................... _ ............... 132
2. Podstawa normatywna i funkcje sądów administracyjnych ................... 137 dzisiaj czasami nazywanej prawem organów i korporacji ochrony prawnej.
3. Struktura organizacyjna sądów administracyjnych ............. _................ 138 Problematyka ta jest szeroka i normy jej wyznacza kilka dyscyplin prawa:
4. Sędziowie sądów administracyjnych ...................................................... 139 prawo konstytucyjne, prawo procesowe, prawo administracyjne.
5. Wojewódzkie sądy administracyjne ....................................................... 141
6. Naczelny Sąd Administracyjny ............................................................... 144 2. Problematyka ogólnego prawa organów ochrony prawnej jest szeroka.
Współczesność zakłada jasne jej powiązanie z prawem międzynarodowym
ROZDZIAŁ VH. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW ................... 149 publicznym. Zasady integracji europejskiej i międzynarodowe po
wiązania państwa wyzwalają konieczność ochrony prawnej również z pozycji
1. Konstytucyjne uwarunkowania .......................................... _ ................. 149 instytucji prawa międzynarodowego.
2. Trybunał Stanu .................................................................... _................ 150 Ochrona prawna nie może być pojmowana wyłącznie jako działalność
organów państwa w zakresie stanowienia i stosowania prawa. Ochrona prawna to
3. Trybunał Konstytucyjny....................................................... _ ................ 163
również działalność polegająca na świadczeniu pomocy prawnej oraz na tzw.
ROZDZIAŁ VD1. IZBY MORSKIE W STRUKTURZE SĄDÓW ............... 174 obsłudze prawnej.

1. Uwagi wprowadzające ........................................................................... 174 3. Prawo ustroju organów ochrony prawnej jest przedmiotem zainteresowania
2. Charakter prawny izb morskich ........................................... _ ................ 174 licznych dyscyplin prawniczych. Przedmiot zainteresowania tego
3. Konotacje historyczne ............................................................................ 175 działu prawa jest obszerny i złożony. Obejmuje on problematykę ustroju,
4. Podstawa normatywna i zakres właściwości ...................... — ............... 177 organizacji i zadań organów ochrony prawnej.
5. Struktura organizacyjna ....................................................... _ ................ 179 Prawo jest zespołem norm, a powszechność jego stosowania oraz jednolitość i
6. Ławnicy izb morskich ............................................................................ 180 skuteczność odciska widoczne znamiona. Norma prawna jest wzorem
7. Postępowanie przed izbami morskimi ................................. — ............... 182 postępowania, czyli regułą świadomego zachowania oraz obowiązku mającego
charakter nakazu lub zakazu albo tylko przyzwolenia.
ROZDZIAŁ IX. SĄDOWNICTWO POLUBOWNE ..............._ ................ 189 Normy prawne dotyczące działalności organów ochrony prawnej przyjmują
trojaki charakter. Mogą one być: normami ustrojowymi, kiedy określają ustrój,
1. Uwagi wprowadzające .......................................................................... 189
prawa i obowiązki, kompetencje oraz wyznaczają kierunki działalności i
2. Rozwój sądownictwa polubownego w Polsce ....................................... 190
3. Istota i charakter prawny sądu polubownego .......................................... 191 organizację organów ochrony prawnej. Mogą one być również normami prawa
4. Rodzaje sądów polubownych ................................................................. 192 procesowego, kiedy określają sposób postępowania przed organami
5. Sędziowie (arbitrzy) .............................................................................. 192 rozstrzygającymi w sprawach należących do ich właściwości. Wreszcie mogą być
6. Zapis na sąd polubowny ....................................................... _ ............... 194 normami prawa materialnego kiedy regulują stosunki społeczne, będące
7. Postępowanie przed sądem polubownym ............................................... 195 przedmiotem ochrony prawnej.
8. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego ..................................... 197

-5-
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 1. Przedmiot opracowania

4. Z semantycznego punktu widzenia trzeba odnotować, że ochroną jest 9. Ochrona prawna znajduje swoje oparcie w rozbudowanym systemie
swojego rodzaju zabezpieczenie, opieka, osłona przed szkodą, skrzyw- prawa, który to system wyklucza partykularyzm w państwie prawa.
dzeniem czy niebezpieczeństwem. Na ochronę składa się system środków Zapewnienie społeczeństwu powszechnej ochrony prawnej to rezultat
zapewniających bezpieczeństwo oraz służących zapobieganiu i przeciwdzia- wielowiekowych przemian historycznych, prowadzących do wytworzenia się
łaniu niepożądanym czynnikom. współczesnych pojęć o zadaniach i funkcjach państwa.
Badania nad tymi problemami i ewolucja poglądów doprowadziły do
5. Przez ochronę prawną należy przede wszystkim rozumieć działalność ustalenia dwóch założeń stanowiących prawne przesłanki działania systemu
wyspecjalizowanych organów państwowych, polegającą głównie na rozstrzy- ochrony prawnej. Pierwszym założeniem jest zakaz uciekania się do samo-
ganiu sporów prawnych, w odniesieniu do tego czy przepis prawa został pomocy przez obywateli. Zgodnie z drugim założeniem państwo przyjmuje
naruszony i przez kogo oraz na wyciągnięciu konsekwencji, przewidzianych na siebie obowiązek udzielania pomocy i ochrony prawnej osobie, która
w ustawie. Istotą ochrony prawnej jest przy tym rozstrzyganie konfliktów takiej ochrony potrzebuje.
prawnych przez wyspecjalizowane organy państwowe, powołane i wyposażo- Zakaz stosowania samopomocy oznacza, że zabronione jest używanie
ne przez ustawodawcę w odpowiednie kompetencje. Organy te bowiem zo- przez jednostkę przemocy dla wymuszenia realizacji przysługującego jej
stały wydzielone organizacyjnie. Posiadają one swobodę w podejmowaniu prawa. Samopomoc jest prawnie niedopuszczalna, (z wyjątkiem samoobro-
decyzji i są zobowiązane (na mocy art. 7 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia. ny i przypadków prawem wskazanych np. obrona konieczna – art. 25 k.k. i
1997 r.) do działania na podstawie i w granicach prawa. stan wyższej konieczności - art. 26 k.k.). Samopomoc mająca na celu zabez-
pieczenie swojego prawa jest co do zasady zakazana, chyba, że prawo wyraź-
6. Ochronę prawną w państwie zapewnia określony system organów nie ją przewiduje, np. gdy cudze zwierzę wyrządza szkodę na gruncie jego
oraz instytucji prawnych i środków służących regulacji i utrzymaniu po- posiadacza (art. 432 k.c).
rządku prawnego. Celem jest ochrona stosunków społecznych, dóbr i war- Samopomoc jest niedopuszczalna, gdyż to właśnie państwo wyłącznie
tości niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju jednostki, grup jest zobowiązane do udzielania pomocy i ochrony osobie potrzebujące ta-
społecznych i całego społeczeństwa. kiej pomocy.
Zakaz samopomocy nie wyczerpuje problemu. Drugą przesłanką dzia-
7. Ochrona prawna polega przede wszystkim na realizacji norm praw- łania ochrony prawnej jest ukształtowanie się specjalnych organów władzy
nych poprzez ich stosowanie w drodze orzekania o skutkach prawnych okre- państwowej zobowiązanych do udzielania pomocy tym, których dobra praw-
ślonych stanów faktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń (tzw. stosowa- ne naruszone zostały przez sprzeczne z prawem działanie innych ludzi. Or-
nie prawa), a także polega ona na kontroli i wspieraniu przestrzegania pra- gany te posiadają określoną organizację i wyodrębnione kompetencje oraz
wa przez wszystkich adresatów norm prawnych. Ochrona prawna również zostały powołane przez ustawę do sprawowania ochrony prawnej.
obejmuje obsługę i pomoc prawną. Przedmiotem ochrony prawnej w dzia-
łalności organów stosujących prawo są określone dobra i wartości społecz- 10. Organami ochrony prawnej są przede wszystkim: sądy (Sąd Najwyż-
ne, zaś prawo jest jedynie środkiem czy narzędziem urzeczywistnienia tej szy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe – art. 175 ust. 1
ochrony poprzez stosowanie go w konkretnych sytuacjach. Konstytucji RP) oraz trybunały (Trybunał Konstytucyjny - art. 188 i n. Kon-
stytucji RP oraz Trybunał Stanu - art. 198 i n. Konstytucji RP), ale także są
8. Każdy człowiek i obywatel państwa ma prawo do ochrony dóbr i nimi konstytucyjne organy kontroli państwowej i ochrony prawa (Najwyż-
wartości zagwarantowanych w Konstytucji i w międzynarodowych aktach sza Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich i Krajowa Rada Radiofonii
prawnych. Ustawodawca określając prawa obywatelskie wskazuje i Telewizji - art. 202 - 215 Konstytucji RP), jak również organy ścigania (Pro-
konkretne dobra i wartości podlegające ochronie. Państwo ma obowiązek kuratura, Policja, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencja Wywia-
udzielenia pomocy oraz ma obowiązek zapewnić ochronę jego dóbr. Prawo du, Żandarmeria Wojskowa, Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodo-
spełnia ważną rolę w zapewnianiu porządku wyznaczonego przez normy wi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej). Organami ochrony prawnej są
prawne. także sądy polubowne, jak również rzecznicy interesu publicznego (Rzecz-
nik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Ubezpieczonych,

-6- -7-
ROZDZIAŁ I: ZACADMEMA WPROWADZAJĄCE /. Przedmiot
opracowania

Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych), a także różnego rodzaju . J. Waszczyriski definiował pojęcie ochrony prawnej stosując ujęcie węższe i
inspekcje (m.in. Inspekcja Farmaceutyczna, Inspekcja Handlowa, Inspekcja szersze. Przez ochronę prawną sensu stricto traktował działalność specjalnych
Ochrony Środowiska, Inspekcja Pracy, Inspekcja Sanitarna, Państwowa Agencja organów państwowych lub społecznych, polegającą na orzekaniu, czyli ustalaniu
Radiokomunikacyjna, Państwowa Inspekcja Telekomunikacyjna i Pocztowa) i czy przepis prawa został naruszony i przez kogo oraz na wyciąganiu konsekwencji
straże (m.in. Straż Graniczna, Straż Leśna, Straż Łowiecka, Straż Ochrony przewidzianych w ustawie w razie naruszenia przepisów. Ochrona prawna sensu
Przyrody, Straż Ochrony Środowiska. Straż Rybacka) oraz tzw. służby (m.in. largo oprócz orzekania obejmuje działalność pojednawczą, a także opiniodawczą,
Służba Leśna, Służba Ochrony Kolei, Służba Ochrony Zabytków, Służba Parków wykonywaną przez odrębne organy obsługi prawnej, tj. adwokatów, radców
Krajobrazowych, Służba Parków Narodowych) spełniają określone zadania w prawnych. Ochrona prawna sensu largo obejmuje także działalność, mającą na celu
zakresie ochrony prawnej. zapobieganie naruszeniom prawa, czyli, udzielanie wyjaśnień co do istotnego
znaczenia przepisu, którego stosowanie w praktyce budzi wątpliwości. Z kolei S.
11. Zainteresowania odrębną dyscypliną prawniczą, jaką stanowi ustrój Wlodyka pojmował ochronę prawną jako „działalność podejmowaną specjalnie dla
organów ochrony prawnej, obejmowały początkowo przedmiotem badań ochrony prawa. Przedmiotem jego działalności jest prawo przedmiotowe (ochrona
głównie organizację wymiaru sprawiedliwości. Takie określenie przedmiotu interesu publicznego) lub prawo podmiotowe (ochrona interesu indywidualnego).
okazuje się zbyt wąskie w stosunku do treści wchodzącej w jego zakres. W kontekście powyższego należy uwzględnić, że ochrona prawna istnieje dla
Właściwszym określeniem będzie używanie po prostu nazwy ustrój albo utrzymania porządku prawnego w państwie oraz dla zapewnienia bezpieczeństwa i
organizacja organów ochrony prawnej. pewności obrotu prawnego. W tym właśnie celu zostały wykształcone odrębne
Przedmiotem niniejszego opracowania jest jedynie pewien segment organów organy, a także zostały ustalone mechanizmy i sposoby postępowania, które mają
ochrony prawnej, obejmujący organy władzy sądowniczej. Segment ten jest strzec prawidłowości realizacji prawa i stosowania przewidzianych przez nie
szczególnie ważny, bo uregulowany jest konstytucyjnie jako władza sądownicza, sankcji.
co w kontekście monteskiuszowskiej koncepcji trójpodziału władzy odzwierciedla
zasadniczą rangę sądownictwa. 14. Realizacja systemu ochrony prawnej wymaga powszechnej akceptacji idei
równości wobec prawa oraz uznania podstawowych praw człowieka. Ochrona
12. W literaturze prawniczej nieczęsto jest podejmowana problematyka prawna dlatego rozciąga się na wszystkie osoby fizyczne (bez względu na ich
organów ochrony prawnej. Nieliczni autorzy zajmują się tymi problemami w narodowość, obywatelstwo, płeć czy wyznanie) oraz osoby prawne, a także na
postaci monograficznej. Liczniejsze są wypowiedzi przyczynkowe i publicy- podmioty nie mające osobowości prawnej.
styczne. Nawet organizacji i organom wymiaru sprawiedliwości niewiele po
święcono uwagi w doktrynie. Nieliczne prace podręcznikowe dowodzą, że 15. Ochrona prawna jest prawnie zorganizowana. Istnieją w szczególności
nieczęsto podejmowano tę problematykę, chociaż dokonywali tego wybitni prawem przewidziane i uregulowane środki oraz wyodrębnione organy ochrony
prawnicy, jak M. Waligórski („Organizacja wymiaru sprawiedliwości", Kraków prawnej, czyli organy stosowania (urzeczywistniania) prawa za pomocą przymusu
1952 r.), czy Z. Resich („Nauka o organizacji ochrony prawnej", Warszawa, państwowego. Organizacja ochrony prawnej stanowi system organów, środków i
1973 r.), albo S. Wlodyka („Organizacja wymiaru sprawiedliwości w PRL", instytucji prawnych, służących realizacji funkcji utrzymania porządku prawnego w
Warszawa, 1973 r.; „Ustrój organów ochrony prawnej", Warszawa, 1968 r.). państwie dla ochrony stosunków społecznych, dóbr i wartości niezbędnych dla
egzystencji oraz dla prawidłowego rozwoju obywateli i całego społeczeństwa.
13.Istotny problem stanowi zdefiniowanie pojęcia ochrona prawna. Zdaniem
W. Berutowicza i J. Mokrego „ochrona prawna oznacza ochronę za pomocą prawa 16. Ochrona prawna jest synonimem ładu prawnego i bezpieczeństwa, bez
określonych dóbr i wartości, niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju którego nie może właściwie funkcjonować współczesne państwo. Ochrona prawna
jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa. Polega ona na realizacji norm stanowi środek ochrony praworządności i dla każdego państwa prawa ma
prawnych przez ich stosowanie za pomocą orzekania o skutkach prawnych fundamentalne znaczenie.
określonych stanów taktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń, na kontroli
przestrzegania prawa przez adresatów norm oraz na obsłudze i pomocy prawnej".

-9-
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 1. Przedmiot opracowania

Najogólniej trzeba stwierdzić, że ochrona prawna jest działalnością ustalaniu czy przepis prawa został naruszony i przez kogo oraz na wyciąga-
wyspecjalizowanych organów państwowych, polegającą na rozstrzyganiu niu konsekwencji przewidzianych w ustawie w razie naruszenia przepisów.
spraw, czyli na ustalaniu czy został naruszony przepis prawa oraz przez Naruszone przepisy mogą należeć do grupy praw przedmiotowych, a więc
kogo, oraz na wyciągnięciu konsekwencji przewidzianych w ustawie. Roz- dotyczących ogółu i ich naruszenie godzi w ład i porządek publiczny lub
strzyganie spraw, czyli orzekanie stanowiące istotę ochrony prawnej, za- też do grupy praw podmiotowych, dotyczących jednostki, kiedy to ich na-
chodzi w sytuacjach o charakterze konfliktowym. Orzekanie w sprawach ruszenie godzi w interes jednostki w pierwszym rzędzie, a pośrednio rów-
oraz rozstrzyganie konfliktów prawnych zaliczyć można do ochrony praw- nież w interes społeczności.
nej wówczas, gdy powierzone jest przez ustawodawcę powołanym orga- Ochrona prawna sensu largo, oprócz orzekania, obejmuje: działalność
nom, wyodrębnionym organizacyjnie, posiadającym swobodę w podejmo- pojednawczą, którą organy orzekające są zobowiązane podjąć przed wyda-
waniu decyzji, a także są zobowiązane do przestrzegania zasad postępowa- niem orzeczenia rozstrzygającego konflikt, oraz działalność opiniodawczą,
nia prawnego, zapewniających stronom możność obrony ich interesów. wykonywaną przez wydzielone organy obsługi prawnej, tj. adwokatów, rad-
ców prawnych. Ochrona prawna obejmuje także działalność organów, ma-
17. Działalność organów ochrony prawnej może być podejmowana w jącą na celu zapobieganie naruszeniu prawa poprzez udzielanie wyjaśnień
dwóch sytuacjach: w sytuacji konfliktowej, gdy pomiędzy podmiotami co do istotnego znaczenia przepisu, którego stosowanie w praktyce budzi
stosunku prawnego dochodzi do sporu co do ich wzajemnych praw i wątpliwość. Szczególnym rodzajem ochrony prawnej jest wymiar sprawie-
obowiązków (spowodowanych zwłaszcza naruszeniem prawa), bądź też w dliwości (J. Waszczyński).
sytuacji nie konfliktowej, jednakże niejasnej z punktu widzenia interpretacji
prawa mającego zastosowanie w danej sytuacji lub wymagającej udziału 18. W kontekście dotychczasowych wywodów można przyjąć, że ochrona
organów ochrony prawnej. Działalność organów ochrony prawnej może prawna jest stałą i zorganizowaną działalnością, podejmowaną dla ochrony
polegać na rozstrzyganiu (orzekaniu), czy też na kontroli legalności, praw, dóbr i wartości, niezbędnych do prawidłowego rozwoju jednostki, grup
pomocy i obsłudze prawnej oraz na podejmowaniu działań pojednawczych. społecznych i całego społeczeństwa. Istotę ochrony prawnej odnajduje się w
Ochrona prawna jest ochroną prawa w znaczeniu przedmiotowym (ochrona realizacji określonych norm prawnych, poprzez ich stosowanie za pomocą
interesu społecznego) oraz prawa w znaczeniu podmiotowym (ochrona orzekania o skutkach prawnych określonych stanów faktycznych, na wykony-
interesu indywidualnego). Z reguły obie funkcje realizowane są waniu tych orzeczeń, a także w kontroli przestrzegania prawa, oraz w obsłu-
jednocześnie, np. w działalności sądów rozstrzygających sprawy cywilne dze i pomocy prawnej.
realizuje się funkcja ochrony praw podmiotowych uczestników
postępowania, a równocześnie także funkcja ochrony prawa 19. Treścią ochrony prawnej jest rozstrzyganie konfliktów prawnych i stoso-
przedmiotowego. wanie prawa, działalność pojednawcza (zmierzająca do ugodowego załatwienia
W doktrynie uwidoczniły się różne opinie w rozumieniu pojęcia ochrony konfliktu w drodze porozumienia stron) w postaci pośrednictwa czy mediacji
prawnej. Mianowicie ochrona prawna oznacza ochronę za pomocą prawa okre- lub rozjemstwa, czyli koncyliacji oraz kontrola przestrzegania prawa, a więc le-
ślonych dóbr i wartości, niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju galność, jak również pomoc prawna realizująca się poprzez poradnictwo praw-
jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa. Polega zaś na realizacji ne, zastępstwo procesowe i inne czynności mające na celu zabezpieczenie i
norm prawnych przez ich stosowanie za pomocą orzekania o skutkach praw- ochronę praw podmiotowych.
nych określonych stanów faktycznych i na wykonywaniu tych orzeczeń, jak rów-
nież na kontroli przestrzegania prawa przez adresatów norm oraz na obsłudze 20. Organy ochrony prawnej zostały przygotowane do pełnienia swoich
i pomocy prawnej. W potocznym rozumieniu ochrona prawna jest synonimem funkcji przez to, że zostały wyposażone w niezbędne środki materialne i
ładu prawnego, bez którego nie sposób wyobrazić sobie prawidłowego działa- techniczne oraz wzbogacone przez ludzi przygotowanych pod względem
nia współczesnych organizmów społecznych. Realizacja współczesnego syste- fachowym do wypełniania zadań. Także państwo i cały jego aparat państwo-
mu ochrony prawnej wymagała akceptacji ogólnoludzkiej, humanitarnej idei wy stoją na straży przestrzegania prawa, posługując się w tym celu odpo-
równości wszystkich wobec prawa i uznania podstawowych praw człowieka. wiednimi środkami.
Przez ochronę prawną sensu stricto należy rozumieć w szczególności
działalność wyspecjalizowanych organów polegającą na orzekaniu, czyli

-10- -11-
ROZDZIAŁ !:ZAGADNIFNIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł prawa

21. Organy ochrony prawnej, w zależności od rodzaju sprawowanej 3. W polskim systemie prawnym wyróżnia się dwa rodzaje aktów prawo-
ochrony, można podzielić na cztery grupy: twórczych: 1) akty prawotwórcze powszechnie obowiązujące, które wprowa-
1) organy rozstrzygające (orzekające), czyli organy predestynowane do dzają zmiany w sferze praw i obowiązków obywateli oraz stanowią postawę
rozstrzygania konfliktów i organy specjalnie zorganizowane (sądy), prawną stosunków prawnych; 2) akty prawotwórcze kierownictwa wewnętrz-
2) organy pojednawcze ( mediacyjne), często doraźnie zorganizowane, a nego, które są adresowane do wewnętrznego układu organizacyjnego -jakim
zwłaszcza komisje mediacyjne szczególnie do rozkazywania sporów (np. sądy jest aparat państwowy i które decydują o organizacji i kierunkach działania.
polubowne), Normy prawne zawarte w aktach prawotwórczych powszechnie obo-
3) organy kontrolujące legalność zachowania tzn. tafcie, których główną wiązujących stanowią tzw. źródła prawa powszechnego.
rolą jest kontrola legalności działania innych podmiotów i osób,
4) korporacyjne organy pomocy prawnej (np. adwokatura, notariat, bądź 4. Źródłem prawa w znaczeniu formalnym są: Konstytucja, ustawy, raty-
radcostwo prawne). fikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, a niekiedy także orze-
czenia Trybunału Konstytucyjnego, mające prawotwórczy charakter.
22. Koncentrując przedmiot niniejszych rozważań na organach władzy
sądowniczej trzeba przeprowadzić dywersyfikację podmiotową i wydzielić te 5. Pojęcie systemu źródeł prawa jest różnie rozumiane. Niektórzy
organy spośród licznych innych organów ochrony prawnej. Następuje to ze autorzy (T. Stawecki i P. Winczorek) rozumieją pojęcie systemu prawa
względu na szczególną rolę organów sądowych. Podejmując problematykę jako. zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych
organów władzy sądowniczej trzeba ponadto zastrzec, że zostanie przedsta- i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekście aktów normatywnych
wiony system sądownictwa w sposób kompleksowy. Objęte w ten sposób zo (zawartych w przepisach) i obowiązujących w danym państwie w określo-
staną wszystkie sądy i trybunały. Uwzględnione musza bvć również organy nym czasie. Według J. Wróblewskiego, wszelka teoria prawa, jeśli tylko
quasi-sądowe jakimi, w określonym zakresie, są izby morskie i sądy polu- określa prawo jako normę, traktuje prawo jako system norm, a więc zbiór
bowne. Odnośne prezentacje muszą być poprzedzone wprowadzeniem do norm, które są w określony sposób ze sobą powiązane oraz które łącznie
problematyki przez podjęcie zagadnienia źródeł prawa oraz konstytucyjnych charakteryzują pewne właściwości, z których najważniejszymi są nie-
gwarancji ochrony wolności i praw człowieka , przy czym nie wolno pomijać sprzeczność oraz - co jest przedmiotem sporu - zupełność. Inni autorzy, np.
również kardynalnej dla sądów koncepcji trójpodziału władz. H. Rot, przez system rozumieją całokształt obowiązujących i odpowiednio
uporządkowanych aktów normatywnych i innych norm uznanych
(sankcjonowanych) przez państwo. Każde źródło prawa ma swoje miejsce
w systemie oraz jest odpowiednio powiązane z innymi elementami systemu.
2. Problem źródeł prawa
6. Każdy system stanowi zbiór elementów w jakimś stopniu uporządkowa-
nych.. Niewątpliwie system obowiązującego prawa jest zbiorem odpowiednio
1. Prezentacja organizacji i ustroju poszczególnych organów ochrony uporządkowanych norm prawnych, zgodnych między sobą, co do treści i for-
prawnej oraz rozgraniczenie ich kompetencji wymaga analizy prawniczej. my oraz niesprzecznych co do treści. System taki musi być wyposażony w pewne
Niezbędne jest uprzednie zwrócenie uwagi na problem źródeł prawa. reguły, które pozwolą na ocenę, czy dana norma należy do tego systemu.
2. Termin „źródła prawa" w doktrynie nie jest jednolicie definiowany. 7. W Konstytucji RP z 1997 r. (w Rozdziale III zatytułowanym „Źródła
Przypisuje się jemu kilka znaczeń, m.in.: materialne, formalne, instytucjo- prawa") uregulowano: kwestię tzw. formalnych źródeł prawa, poprzez wy-
nalne. Rozumiany jest on również jako: akt normatywny zawierający nor- jaśnienie (w art. 87) pojęcia źródeł prawa powszechnie obowiązującego, do
mę prawną, stanowiącą podstawę indywidualnych rozstrzygnięć czy jako których zaliczono: Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy między-
normę kompetencyjną albo jako źródło poznania prawa (dokumenty czy narodowe i rozporządzenia, oraz akty prawa miejscowego stanowiące źró-
publikacje, czy też jako fakt prawotwórczy (np. stanowienie ustaw, umowy dło prawa powszechnie obowiązującego na obszarze działania organów,
międzynarodowe).
-.13-

-12 -
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł
prawa

które je ustanowiły, a także rozporządzenia z mocą ustawy, przewidziane w nowione przez organizację międzynarodową, zgodnie z art. 91 ust 3. Z ko-
art. 234, zgodnie z którym w czasie stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może lei wyroku z dnia 14 kwietnia 1999 r. - K8/99, Trybunał Konstytucyjny wy-
zebrać się na posiedzeniu, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wy- różnił sferę spraw szczegółowych, związanych ze sposobem wykonywania
daje rozporządzenie z mocą ustawy, podlegające zatwierdzeniu przez Sejm konstytucyjnych i ustawowych obowiązków państwowych wobec Sejmu (art
na najbliższym posiedzeniu. Ponadto w przepisie art. 88 uregulowano 112 Konstytucji RP), które mogą być regulowane w ustawie, a w sposób kon-
kwestię konieczności ogłoszenia aktów normatywnych dla; ich obowiązy- kretyzujący w regulaminach parlamentarnych. Przepisy regulaminów par-
wania, wymogu promulgacji tych aktów w celu wejścia wżycie, zaś w art. 89 lamentarnych muszą być jednak zgodne z Konstytucją RP i z ustawami.
i 90 określono zasady dotyczące ratyfikacji i wypowiedzenia umowy mię- Trybunał Konstytucyjny przyjął jako podstawę konstytucyjnej koncepcji
dzynarodowej, a w art. 90 określono warunki jakie muszą być spełnione, systemu prawa, oddzielenie źródeł prawa powszechnie obowiązującego od
aby można było przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi mię- systemu aktów prawa wewnętrznego i uznanie wymogu regulacji w drodze
dzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych ustawy, sytuacji prawnej obywatela i każdego innego podmiotu pozostające-
sprawach. Istotnym założeniem Konstytucji jest zasada hierarchicznej bu- go poza „władzą organizacyjną" organu wydającego akt normatywny. Wszel-
dowy systemu źródeł prawa. Organy niższego rzędu zobowiązane są stano- ka regulacja wykonawcza, która z uwagi na swój przedmiot i krąg adresatów
wić akty prawne służące realizacji norm aktów wyższego stopnia. Akty wy- winna być ujęta w formę aktu powszechnie obowiązującego, zaś zgodnie z
ższego rzędu z reguły zawierają normy o charakterze ogólnym (lex genera- art. 92 ust. 1 Konstytucji RP, musi mieć postać rozporządzenia. ( Por. wyroki
lis), natomiast akty niższego rzędu zawierają normy szczegółowe, konkre- TK : z dnia 19 maja 1998 r. - U.5/97, z 1 grudnia 1998 r. - K21/98 i z dnia 9
tyzujące {lex specialis). Akt niższego rzędu nie może być sprzeczny, odno- listopada 1999 r. - K28/98).
śnie do treści i trybu stanowienia, z aktem organu wyższego rzędu.
10. W poprzednim stanie prawnym, przy formułowaniu upoważnienia
8. Normy prawne winny być odpowiednio uporządkowane. Dokonuje do stanowienia aktów podustawowych, ustawodawca dysponował swobodą
tego głównie prawodawca, ale także przyczynia się do tego nauka i praktyka wyboru między formą rozporządzenia lub zarządzenia. Pod rządami obecnej
prawnicza. Prawodawca porządkuje normy, stosując systematyzację pionową Konstytucji takiego wyboru już nie ma. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z
(wertykalną) i poziomą (horyzontalną). dnia 20 października 1998 r. - K7/98 wyraźnie stwierdził, że zarządzenia
Podziału wertykalnego dokonuje się na grupy norm - gałęzie prawa, mają charakter wewnętrzny, nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec
stosując kryterium rodzaju regulowanych stosunków społecznych (kryterium | obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów, nie mogą zatem być źró-
treści). Podział horyzontalny odnajduje podstawę w hierarchii aktów nor- dłem prawa powszechnie obowiązującego i nie mogą regulować praw i obo-
matywnych, a więc miejsce i moc norm prawnych w strukturze prawa zależy wiązków jednostki.
od miejsca i mocy prawnej poszczególnych aktów normatywnych.
System prawa jest strukturą hierarchiczną. Na jego czele znajdują się 11. Konstytucja jest podstawowym aktem prawotwórczym powszechnie
normy ustawowe, zawierające ogólne i abstrakcyjne normy. Jedynym upo- obowiązującym. Przepis art. 8 Konstytucji RP wprost stanowi, iż ona jest naj-
ważnionym organem do ich wydawania jest parlament, jako najwyższy or- wyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej", w związku z tym zajmuje najwyż-
gan przedstawicielski. Niższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje sze miejsce w hierarchii źródeł prawa. Ustawy tzw. zwykłe konkretyzują posta-
rozporządzenie, wydawane z upoważnienia ustawowego. Powiązania mię- nowienia Konstytucji i nie mogą być z nimi sprzeczne. Postanowienia Konsty-
dzy ustawami i rozporządzeniami mają charakter powiązań formalnych. Akt tucji winny być stosowane bezpośrednio. Bezpośrednie stosowanie Konstytu-
hierarchicznie wyższy zobowiązuje czy uprawnia do wydania określonego cji możliwe jest w przypadku norm sformułowanych w sposób jednoznaczny i
aktu hierarchicznie niższego. nie wymagający odwoływania się do innych norm prawnych. Stosujący prawo
w pierwszej kolejności powinien zastosować postanowienie konstytucyjne, a
9. Trybunał Konstytucyjny, w wyroku z dnia 1 grudnia 1998 r. - K21/98, dopiero później stosować postanowienia ustaw zwykłych. Konstytucja regulu-
przychylił się do twierdzenia, że wyliczenie w art. 87 źródeł prawa nie jest je formę państwa, podstawowe instytucje ustroju państwa, wolności, prawa i
wyczerpujące, przez to, że do źródeł prawa powszechnie obowiązującego obowiązki człowieka i obywatela, źródła prawa, ustrój i kompetencje organów
poza rozporządzeniami z mocą ustawy, zaliczył także akry normatywne sta- konstytucyjnych, finanse publiczne oraz stany nadzwyczajne.
.14- -15-
ROZDZIAŁ 1: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 2. Problem źródeł prawa

12. Źródłem powszechnie obowiązującego prawa są także ustawy. Wy- sażone są w odpowiednie kompetencje. Uprawnionymi do wydawania roz-
różnia się ustawy w sensie materialnym i ustawy w sensie formalnym. W sen- porządzeń są: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów i mini-
sie materialnym ustawą jest akt prawny, którego istotę stanowią zawarte w strowie kierujący działami administracji rządowej, przewodniczący określo-
nim normy prawne abstrakcyjne i generalne. Nie rozpatruje się w tym przy- nych komitetów powołani w skład Rady Ministrów, Krajowa Rada Radiofo-
padku trybu jego wydania. Ustawą w sensie formalnym, jest akt normatyw- nii i Telewizji, (art. 142,146 ust. 4 pkt.2,148 pkt.2 i 149 ust.2 Konstytucji RP
ny, którego istotą jest szczególny tryb jego wydania. Bez znaczenia jest z 1997 r), Istotne jest to, iż zgodnie z postanowieniem Konstytucji RP roz-
natomiast to, czy zawiera normy abstrakcyjne i generalne. Ustawa musi porządzenia nie mogą być sprzeczne z ustawami. Rozporządzenia są wyda-
realizować postanowienia Konstytucji i być* z nią zgodna. W stosunku do wane na podstawie szczególnego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu
ustawy jej wydania. Upoważnienie musi określać: organ właściwy do wydania roz-
formę subsydiarną stanowi rozporządzenie z mocą ustawy. Obecnie zasad- porządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania, a także zawierać
niczo nie ma możliwości wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, gdyż wytyczne dotyczące treści aktu. Organ upoważniony do wydawania rozpo-
Konstytucja nie przewiduje takiej instytucji, (z jedynym wyjątkiem - w czasie rządzenia nie może przekazać tej kompetencji innemu organowi, pojawia
stanu wojennego Prezydent RP, na podstawie art. 234 UST 1 Konstytucji, się tutaj zakaz subdelegacji.
może wydać takie rozporządzenia). Rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie wyraźnego, szcze-
Ustawy (będące aktami normatywnymi) mogą zawierać wyłącznie nor- gółowego upoważnienia ustawy, w zakresie określonym w upoważnieniu oraz
my prawne, czyli postanowienia o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym. w granicach tego upoważnienia w celu wykonania ustawy zgodnie z normami
Konstytucja RP nie reguluje zakresu przedmiotowego ustaw. W ramach Konstytucji, a także z wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi. Roz-
Konstytucji ustawodawca w zasadzie nie jest ograniczony w swej działalno- porządzenie ma mieć charakter wykonawczy i musi konkretyzować ustawę.
ści ustawodawczej. Prawa i obowiązki obywatelskie oraz prawa i obowiązki
organu administracji i obywatela w ramach publicznoprawnego stosunku 15. Akty o charakterze wewnętrznym mogą obowiązywać jedynie jednostki
powinny być normowane w ustawach. organizacyjne podległe organowi wydającemu ten akt (art. 93 ust. 1 Konstytucji
RP). Do źródeł prawa wewnętrznego zalicza się uchwały Rady Ministrów oraz
13. Ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią, obok Konstytucji, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, a także umowy międzynaro-
ustaw i rozporządzeń, kolejne źródło prawa powszechnie obowiązującego dowe, które nie weszły do systemu prawa w drodze ratyfikacji, lecz na podstawie
(art. 87 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikacja umowy międzynarodowej i jej zatwierdzenia przez Rade Ministrów. System źródeł praw wewnętrznego ma
wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umo- charakter systemu otwartego. Zarządzenia mogą być wydane jedynie na posta-
wa dotyczy: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojsko- wie ustawy, każdy akt normatywny podlega kontroli, co do zgodności z powszech-
wych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Kon- nie obowiązującym prawem (art. 93 ust3). Akt wewnętrzny nie może stanowić
stytucji, członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodo- podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów (art.
wej, 3) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 4) spraw 93 ust 2). Akty o charakterze wewnętrznym obowiązują jedynie jednostki orga-
uregulowanych w ustawie lub, w których Konstytucja wymaga ustawy (art. nizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenia wydawane pod
89 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikowana umowa międzynarodowa musi zo- rządami Konstytucji RP nie mogą być źródłem prawa powszechnie obowiązują-
stać ogłoszona w Dzienniku Ustaw RP, wówczas to stanowi część krajowego cego i nie mogą regulować praw i obowiązków jednostki.
porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie
jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 ust 1 Konstytucji RP). Ratyfiko- 16. Do źródeł prawa odnoszących się do organizacji organów ochrony
wana umowa międzynarodowa, za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma prawnej zaliczyć wypada przepisy Konstytucji, określające m. in. miejsce są-
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową dów wśród organów państwowych, naczelne zasady ogólnoprawne oraz pod-
(art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). stawowe prawa i wolności obywateli. Obecnie obowiązują przepisy Konsty-
tucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Odnotować trzeba zwłaszcza okoliczność,
14. Ostatnim źródłem prawa wymienionym w art. 87 ust. 1 Konstytucji że po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r. zmieniła się pozycja prokuratora.
RP jest rozporządzenie. Rozporządzenia są źródłem powszechnie obowią- Utracił on status organu konstytucyjnego.
zującego prawa, wydają je organy wskazane w Konstytucji i w tym celu wypo-
-17-
-16-
ROZDZIAL :ZAGADNIENIAWPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

17. Dla ustroju organów ochrony prawnej istotne są także normy prawa na porządku prawnego i interesu publicznego) oraz na płaszczyźnie pod-
międzynarodowego. Zagadnienie transmisji traktatu międzynarodowego do miotowej (ochrona indywidualnych interesów obywatela).
prawa wewnętrznego reguluje art. 91 Konstytucji Traktaty z chwilą
ratyfikacji opublikowania w Dzienniku Ustaw stanowią cześć krajowego 2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. określiła zadania i zasady
porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie działania organów państwa w zakresie ochrony praw obywateli oraz prze-
jest uzależnione od wydania ustawy. Wskazany uprzednio Międzynarodowy ciwdziałania naruszaniu zasad współżycia społecznego (rozdział II). Wzrost
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r., który Polska ratyfikowała w zabezpieczenia przestrzegania prawa i ochrony organów stojących na jego
1977 r. (Dz. U. z1977 r. Nr 38, poz. 167) oraz Konwencja o Ochronie Praw straży ustawodawca próbuje osiągnąć poprzez sformułowanie zasad i idei,
Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., ratyfikowana przez Polskę w które powinny być wdrażane w pracy organów ochrony prawnej. Zasady te
1992 roku (Dz. U. z1993 Nr 61, poz. 284), mają również duże znaczenie dla zostaną kolejno przedstawione. Należy uprzednio wszakże podzielić je na
ustroju organów ochrony prawnej. zasady „ogólno prawne", zasady organizacyjno-ustrojowe i zasady
Możliwość bezpośredniego wpływu norm Konwencji na funkcjonowa- statuujące pozycję organu.
nie przepisów prawa wewnętrznego daje złożenie przez Polskę deklaracji o
uznaniu prawa do skargi indywidualnej oraz o uznaniu jurysdykcji Europej- 3. Zasady ogólnoprawne mają najszerszy zakres oddziaływania w płasz-
skiego Trybunału Praw Człowieka. Podkreśla się, że moc wiążąca przepisów czyźnie funkcji organów ochrony prawnej. Ich uniwersalizm wynika przede
prawa międzynarodowego wynika z ich ratyfikacji oraz odbicia w prawie wszystkim z Konstytucji, ale ma przy tym generalną akceptację społeczną.
wewnętrznym. Zasady ogólno prawne stanowią imperatyw powszechnego przestrzegania.
Wskazać tutaj należy zasadę praworządności, zasadę poszanowania god-
18. W procesie stosowania prawa istotne znaczenie mają: nauka prawa ności człowieka, zasadę wolności i zasadę równości, a także zasadę prawa
oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wyrażone w nich poglądy stanowią do sądu i rzetelnego procesu karnego.
wskazówki dla praktyki, pomagające w rozstrzyganiu wątpliwości. Nie stano
wią one jednak źródeł prawa. Sąd Najwyższy odgrywa bardzo dużą rolę w 4. Zasada praworządności ma ogólnoprawne znaczenie oraz znajduje
prawie, albowiem w ramach nadzoru judykacyjnego zapewnia zgodność z zastosowanie i odniesienie do wszystkich dziedzin prawa. Praworządność
prawem oraz jednolitość orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych obejmuje ścisłe i rygorystyczne spełnianie obowiązków prawnych, czyli
przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych. stanowi dyrektywę działania wyłącznie na podstawie przepisów prawa i
Szczególnego znaczenia nabierają orzeczenia Trybunału Konstytucyj- dyrektywę ścisłego przestrzegania nakazów i zakazów ustanowionych przez
nego. Przepis art. 190 ust. 1 Konstytucji RP stanowi, że orzeczenia Trybuna- prawo. Zasada ta jest również dyrektywą dla ustawodawcy, aby stanowił
łu Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. właściwe prawo oraz aby jednoznacznie i stanowczo normował
odpowiednie dziedziny życia państwa, jego organów, obywateli i różnych
instytucji życia społecznego. To także dyrektywa ścisłego przestrzegania
3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw prawa przez wszystkich obywateli, wszystkie organy i wszelkie instytucje
człowieka życia społecznego. „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w
granicach prawa" (art. 7 Konstytucji RP).

1. Konstytucja wyznacza zakres treściowy dla wykonywania zadań przez 5. Zasady organizacyjno - ustrojowe wyrażają dyrektywy dotyczące orga-
poszczególne organy ochrony prawnej. Obowiązkiem państwa prawnego nizacji i ustroju organów ochrony prawnej. Można je multiplikować, ale
jest zapewnienie każdemu obywatelowi ochrony prawnej. Ochrona prawna względy pragmatyczne wymagają koncentracji uwagi na zasadach najważ-
ma przejawiać się w działalności specjalnie do tego celu powołanych niejszych. Konstytucja RP z 1997 r. wylicza główne zasady dotyczące władzy
prawnych organów państwowych, których zadaniem jest orzekanie, kon- sądowniczej: zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości, zasadę niezależno-
trola wykonywania orzeczeń, obsługa i pomoc prawna. Aktywność organów ści sądów i niezawisłości sędziów.
ochrony prawnej przejawia się na płaszczyźnie przedmiotowej (ochro-
-18- -19-
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

6. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości wynika przede wszystkim dy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy,
z normy konstytucyjnej (art. 175 ust. 1 Konstytucji RP) statuującej regułę, niezależny i bezstronny sąd (...)".
że wymiar sprawiedliwości sprawują sądy. Wymiar sprawiedliwości jest publiczną Także przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych „Zasady
działalnością, polegającą na wiążącym rozstrzyganiu konfliktów prawnych (lub Niezawisłości Sądownictwa" stwierdzają, że „przyznana sądownictwu niezawisłość
wymierzaniu kar). Sądy bowiem, są organami specjalnie powołanymi do wymiaru nie tylko upoważnia sędziów, ale wręcz zmusza do sprawiedliwego prowadzenia
sprawiedliwości i przystosowanymi do tego celu. System procesów i pełnego przestrzegania praw występujących w nich stron". ' '
organizacji i działalności sądów gwarantuje ich niezawisłość, bezstronność i Konstytucja RP i ustawy nie definiują pojęcia „niezawisłość". Trybunał
profesjonalność. Zasada sądowego wymiaru oznacza, że do rozstrzygania Konstytucyjny stoi na stanowisku, iż „pojęcie niezawisłości sędziowskiej ma
konfliktów prawnych państwo przywiązuje olbrzymią wagę. jednoznaczną i ugruntowaną treść dającą podstawową gwarancję bezstronnego
Od zasady sądowego rozstrzygania konfliktów prawnych i wymierzania kar podejmowania rozstrzygnięć. Niezawisłość musi więc oznaczać niezależność
uprzednio istniały wyjątki w postaci orzecznictwa w sprawach o wykroczenia. sędziego, zarówno od stron sporu, jak i organów państwa. Korelatem zasady
Jeszcze w okresie 4 lat od dnia wejścia w życie Konstytucji RP z 1997 r. (czyli do niezawisłości po stronie sędziego jest obowiązek bezstronności, z kolei art. 82 § 2
17 października 2001 r.) orzecznictwo w sprawach o wykroczenia sprawowały u.s.p. stanowi, że sędzia powinien unikać wszystkiego, co mogłoby osłabiać
kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych (art. 237 Konstytucji RP). zaufanie do jego bezstronności.
Orzecznictwo kolegiów było jednak podporządkowane jurysdykcyjnie sądom Niezawisłość nie jest wyłącznie podmiotowym uprawnieniem osoby wy-
powszechnym, które zresztą orzekały również o karze aresztu. Istniała przy tym konującej zawód sędziego. Należy ona bowiem do istoty prawidłowego wy-
możliwość zaskarżenia nieprawomocnych orzeczeń tychże kolegiów. konywania zawodu. W tym znaczeniu niezawisłość sędziego jest również gwa-
W literaturze zaznacza się, że pewnym wyjątkiem od zasady sądowego rancją praw i wolności obywatelskich. *
wymiaru sprawiedliwości jest także prawo łaski stosowane przez Prezydenta RP w Gwarancjami niezawisłości sędziowskiej są między innymi: tryb powoływania
stosunku do indywidualnie oznaczonych osób. Prawo łaski jest konstytucyjnie sędziów (sędziowie powoływani są przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady
zagwarantowanym uprawnieniem Prezydenta RP (art. 139 zd. 1 Konstytucji RP). Sądownictwa na czas nieokreślony), zapewnienie materialnej niezależności
Nie przysługuje ono jednakże w stosunku do osób skazanych przez Trybunał Stanu sędziego (stosownie do godności urzędu i zakresu obowiązków), wysoki poziom
(art. 139 zd. 2 Konstytucji RP) . etyczno - moralny i zawodowy, nieusuwalność sędziego i stałość stanowiska
(stanowisko sędziego może zwolnić się jedynie w trzech przypadkach: a) wskutek
7. Kardynalną gwarancją prawidłowego wymiaru sprawiedliwości jest zasada złożenie sędziego z urzędu lub zawieszenia w urzędowaniu, przeniesienia do innej
niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej. Zasada niezawisłości siedziby lub na inne stanowisko wbrew jego woli -jedynie na mocy orzeczenia sądu
sędziowskiej jest fundamentalną zasadą wymiaru sprawiedliwości. Odnosi i tylko w przypadkach określonych w ustawie, b) wskutek przeniesienia sędziego w
się zarówno do sądów, jak i do trybunałów. Sędzia w wykonywaniu wymiaru stan spoczynku z powodu choroby lub utraty sił, c) wskutek osiągnięcia wieku tzw.
sprawiedliwości jest niezawisły i podlega tylko Konstytucji oraz ustawom. stanu spoczynku - art. 180 Konstytucji RP), nieprzenoszalność sędziów (możliwe
Nikt nie może wpływać na sędziego w zakresie wymierzania sprawiedliwości. jedynie na skutek zmian organizacyjnych w sądownictwie lub wskutek zmiany
Niezawisłość sędziego jest powiązana z niezależnością sądów w ogóle. ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądów - wymagana jest zgoda danego sę-
Zasada niezawisłości sędziowskiej została zawarta w Konstytucji RP (art. 178 dziego), niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem (sędzia nie może
ust. 1, art. 195 ust. 1 oraz art. 199 ust. 3,odpowiednio w odniesieniu do wykonywać mandatu posła, senatora, ani być zatrudnionym w aparacie władzy
sędziów, sędziów Trybunału Konstytucyjnego i sędziów Trybunału Stanu). wykonawczej), apolityczność sędziego (sędzia nie może należeć do partii
Do niezawisłości sędziowskiej odnoszą się ponadto normy prawa mię- politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej
dzynarodowego. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów),
Podstawowych Wolności - każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego samorządność sędziowska, kolegialność orzecznictwa, immunitet sędziowski,
rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły sąd. Analogiczne (pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie go wolności
sformułowanie zawarte zostało w art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw wymaga zgody sądu), a także uregulowania procesowe (np. jawność procesu,
Obywatelskich i Politycznych, który stanowi, iż „Każ- tajność narady, swobodna ocena dowodów itp.).

-20- •21-
ROZDZIAŁ 1: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 3. Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka

8. Podejmując próbę wskazania najważniejszych czynników, które uza- 10. Wśród zasad określających status jednostki i stanowiących podstawę
sadniają niezawisłość sędziowską, trzeba zwrócić uwagę zwłaszcza na nastę- działania organów ochrony prawnej, Konstytucja RP (w rozdziale II, po-
pujące racje społeczne: po pierwsze, specjalizacja zawodowa sędziów ozna- święconym wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela) wska-
cza, że sędzia jest specjalistą w zakresie wymiaru sprawiedliwości, w tym wła- zuje trzy zasady przewodnie, określające cały system praw i wolności: zasada
śnie celu przygotowanym profesjonalnie poprzez studia prawnicze, aplika- godności człowieka, zasada wolności i zasada równości.
cję, egzamin sędziowski, doświadczenie; po drugie, gwarancje szczególnej
procedury sądowej oznaczają, że sędziowskie rozpoznanie sprawy nie jest 11. Zasada przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka została uzna-
tylko prostym zapoznaniem się ze sprawą. Chodzi bowiem o zapoznanie się na za podstawową regulację w systemie przepisów dotyczących praw i wol-
w warunkach określonych w ustawie procesowej (jawności i ności jednostki. Jej realizacji jest podporządkowany cały system unormo-
kontradyktoryjności). Właściwe warunki rozpoznania sprawy gwarantują wali konstytucyjnych, rzutuje też ona na treść i interpretację przepisów do-
bezstronne i najlepsze rozstrzygnięcie, a także największe zaufanie do tego tyczących organizacji aparatu państwowego i sposobu jego działania.
rozstrzygnięcia; po trzecie, niezależność sędziego oznacza jego Konstytucja RP podkreśla w preambule przyrodzoną i niezbywalną god-
suwerenność orzeczniczą, ale rodzi jednocześnie osobistą odpowiedzialność ność człowieka jako źródło wolności i praw człowieka, podkreślając w nastę-
sędziego za wydane rozstrzygnięcie. Przy braku niezawisłości poczucie pujący sposób jej atrybut nienaruszalności: „(...) wszystkich, którzy dla do-
osobistej odpowiedzialności uległoby istotnemu osłabieniu. bra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby
czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego pra-
9. Ustawa może zawierać pewne ograniczenia zasady niezawisłości sę- wa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych
dziowskiej, do których należy zaliczyć ograniczenia zasady jurysdykcyjnej zasad mieli za niewzruszalną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej". Zasadę
samodzielności sądów, a w szczególności te, które wynikają z toku proceso- poszanowania godności człowieka eksponuje ponadto art. 30 Konstytucji
wej kontroli i wyznaczają decyzjom sędziowskim pewne granice. RP, utrzymując, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi
Sądy związane są orzeczeniami Trybunału Konstytucyjnego, które to orze- źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej
czenia (zgodnie z art. 190 Konstytucji RP) mają moc powszechnie obowią- poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Oczywiste
zującą i są ostateczne. znaczenie ma to dla metod działalności organów wymiaru sprawiedliwości.
Ograniczenia zastrzeżenia suwerenności orzeczniczej wynikają również z Zasada poszanowania godności człowieka jest nienaruszalna. W szczegól-
czynności nadzorczych Sądu Najwyższego. Jeżeli w orzecznictwie sądów po- ności nie można jej się zrzec i nic może jej znieść czy ograniczyć ustawodaw-
wszechnych , sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżno- ca. Godność człowieka przysługuje każdemu w jednakowym stopniu, nieza-
ści w wykładni prawa , m.in. Pierwszy Prezes SN może przedstawić wniosek o leżnie od jego postępowania i zachowania się oraz bez względu na rasę, płeć,
ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów lub in- religię czy kolor skóry. Rzutuje ona na treść praw i wolności jednostki oraz na
nym odpowiednim składzie. Jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagad- treść i interpretację przepisów dotyczących sposobu działania organów pań-
nienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę stwowych. Każde prawo musi zawierać skuteczne środki ochrony prawnej przed
(art. 60 i 61 u SN) .Jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się naruszeniami prawa dokonanymi przez osoby działające w charakterze urzę-
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy sąd odwo- dowym. Ma ona zapewnić każdemu człowiekowi środki należnej ochrony
ławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do roz- prawnej realizowanej w drodze postępowania przed sądem.
strzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Uchwała Sądu Najwyższego jest w danej Przepisy Konstytucji RP wprowadzają wprost nakaz poszanowania i ochro-
sprawie wiążąca (art. 441 § 1 i 3 k.p.k., art. 390 § li 2 k.p.c.). ny godności człowieka (art. 30), równego traktowania wszystkich przez wła-
Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz' dze publiczne (art. 32 ust. 1), zakaz poddawania kogokolwiek torturom,
składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu (art. 40),
siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu jego uchwale mocy zasady zapewnienie nietykalności i wolności osobistej oraz sądowe kompetencje w
prawnej.. Odstąpienie od tej zasady wymaga uchwały właściwej izby, połą- zakresie stosowania środków pozbawienia wolności i kontroli nad tego
czonych izb lub pełnego składu Sądu Najwyższego. Uchwały SN nie mają rodzaju działaniami innych organów (art. 41 ust. 1-3), nakaz humanitarne-
formalnej mocy wiążącej. go traktowania osób pozbawionych wolności (art. 41 ust. 4), prawo do od-
• 22- -23-
ROZDZIAŁ l. ZAGADNIENIE 3, Konstytucyjne gwarancje ochrony wolności i praw człowieka
WPROWADZAJĄCE

szkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 ust 5), prawo do ochrony mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne". Idea równości datuje
prywatności (art. 47 i 51), wolności i tajemnicy komunikowania się (art. 49), swój początek w czasach antycznych demokracji, współczesną treść uzyskała
nienaruszalności mieszkania (art. 50), prawo do wynagrodzenia szkody, jaka natomiast w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.: „Ludzie rodzą się i
została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej pozostają wolni i równi w prawach". Zasada równości znajduje odzwierciedlenie
(art. 77 ust 1). niemal we wszystkich współczesnych konstytucjach. Konstytucja RP z 1997 r.
Zasada poszanowania godności człowieka jest adresowana do ustawodawcy nawiązując do dawnych przepisów konstytucyjnych określa ją jako zasadę
oraz do wszystkich obywateli. Obowiązywanie tej zasady nieustannie jest równości wobec prawa, zasadę równego traktowania wszystkich przez władze
eksponowane i rozszerzane w prawe oraz standardach międzynarodowych. publiczne, zasadę zakazu dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub
gospodarczym z jakichkolwiek przyczyn. Zasada ta wiąże również wszystkie
12. Zasadę wolności człowieka Konstytucja RP wymienia w preambule: „(...) organy wymiaru sprawiedliwości w ich działalności. Zwłaszcza sądy w orzekaniu
wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolite tę Konstytucje będą opierać się muszą na podstawowych założeniach tworzących treść zasady równości.
stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności Zasada równości oznacza zarówno równość wobec prawa, jak i równość w
człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi", a szerzej prawie. Równość wobec prawa ujmowana jest jako nakaz równego traktowania
określa w art. 31 ust 1 i 2, wskazując, że .wolność człowieka podlega ochronie obywateli w procesie stosowania prawa, kierowany do organów władzy publicznej.
prawnej", „każdy jest obowiązany szanować' wolności i prawa innych", „nikogo nie Równość w prawie stanowi nakaz uwzględniania zasady równości przy
wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje". Konstytucja kształtowaniu treści obowiązującego prawa. Zasada równości oznacza również
określa ogólne pojęcie wolności jako zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia nakaz równego (jednakowego) traktowania podmiotów i sytuacji podobnych,
tego, czego prawo mu nie nakazuje, gwarantując poddanie wolności człowieka identycznych. Przy rozpatrywaniu zasady równości należy uwzględniać także
ochronie prawnej, przy jednoczesnym zobowiązaniu każdego obywatela do zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska
poszanowania wolności i praw innych. Konstytucyjne uregulowanie zasady jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady
wolności nawiązuje do francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 sprawiedliwości społecznej").
r. Z natury rzeczy zasada wolności ma ograniczony charakter, gdyż swoboda
działań człowieka winna uwzględniać zarówno nakazy interesu publicznego, jak i 14. Z zasadą przynależnej i niezbywalnej godności człowieka ściśle łączy się
konieczność poszanowania wolności innych ludzi „każdy jest obowiązany zasada, prawa do sądu i rzetelnego procesu. Konstytucyjna zasada o pierwotnym i
szanować wolności i prawa innych" (art. 31 ust. 2 zd.l Konstytucji RP), a więc nienaruszalnym charakterze praw człowieka ustanawia m.in. prawo do sądu (art. 45
prawa i wolności nie mają charakteru absolutnego. Ograniczenia zasady wolności ust. 1 Konstytucji RP), bowiem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego
realizowane są poprzez ograniczenia poszczególnych praw i wolności jednostki rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny,
wówczas, gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie dla jego bez- bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do sądu pojmowane jako podmiotowe prawo
pieczeństwa lub porządku publicznego, dla ochrony środowiska, zdrowia i obywatela, gwarantujące praworządne postępowanie w państwie. Znajduje ono
moralności publicznej, wolności i praw innych osób. Nie mogą one jednak naruszać trwałą podstawę w ratyfikowanych przez Polskę normach prawa
istoty praw i wolności (art. 31 ust 3 Konstytucji RP). międzynarodowego (art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i
Zasada wolności jest rozpatrywana w dwóch aspektach: pozytywnym -jako Politycznych oraz art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
swoboda czynienia wszystkiego, z wyjątkiem tego co jest przez prawo wyraźnie i Podstawowych Wolności).
zakazane, i negatywnym -jako wymóg ustawowego upoważnienia do podjęcia Kształt prawa do sądu jest uzależniony od roli sądu i pozycji sądownictwa w
działań, a więc można czynić jedynie to co jest przez prawo dozwolone. W państwie. Zmiany polityczno - ustrojowe dokonane w Polsce w 1989 r. objęły
przypadku znaczenia negatywnego podjęcie określonego działania wymaga również sądownictwo. Zasadniczy kierunek podjętych zmian ustrojowych zmierzał
wskazania odpowiedniej podstaw prawnej. do wyodrębnienia sądów w trzecią niezależną władzę - władzę sadowniczą.
Prawo do sądu należy uznać za podmiotowe uprawnienie jednostki, którego
13. Z zasadą godności człowieka związana jest zasada równości wyrażona w treścią jest prawo do rozstrzygania sprawy dotyczącej jednostki (osoby fizycznej
Konstytucji RP w art. 32: „Wszyscy są równi wobec prawa. Wszyscy lub prawnej) przez bezstronny i niezależny sąd ustanowiony przez

-24- -25-
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE
4. System organów ochrony prawnej
ustawę. Ograniczenie praw jednostki możliwe jest wyłącznie na podstawie
16. Środkiem ochrony praw i wolności jest ochrona sądowa, przewi-
prawomocnego orzeczenia sądu, wydanego po przeprowadzeniu postępo-
dziana w art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, stanowiącym, iż „ustawa nie może
wania według praworządnej procedury. Proces prawny musi mieć charakter
nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw".
jawny (zasada jawności) i bezstronny, a spór sądowy powinien być rozpa-
Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (będąca
trywany i rozstrzygany przy poszanowaniu zasad procesowych.
częścią krajowego porządku prawnego) w art. 6 ust 1 również stwierdza, że
15. Konstytucja RP wprowadza domniemanie drogi sądowej wówczas, „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego spra-
gdy w wyjątkowych warunkach powstaje kolizja prawa do sądu z inną normą wy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony
konstytucyjną, poddającą pod ochronę wartości o równym lub większym ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cy-
znaczeniu dla funkcjonowania państwa lub jednostki. wilnym". Odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne tylko na podstawie wy-
Zakres dopuszczalności ograniczeń prawa do sądu wyznacza art. 77 ust 2 raźnego postanowienia konstytucyjnego. Ustawodawca tzw. zwykły nie może
Konstytucji RP, który zakazuje zamykania drogi sądowej dochodzenia naru- w sposób arbitralny nikogo pozbawiać prawa do sądu. Na kształt prawa do
szonych wolności. Ograniczenia (opisane w art. SI ust- 3 Konstytucji RP) nie sądu składają się także dyspozycje: art. 173 Konstytucji RP, głoszącego nieza-
mogą całkowicie wyłączyć drogi sądowej. Nie można w drodze ustawowej po- leżność sądów i trybunałów oraz art. 177 Konstytucji RP, wprowadzającego
zbawiać obywatela jego praw i wolności w odniesieniu do jego statusu domniemanie właściwości sądów powszechnych we wszystkich sprawach z
materialno - prawnego, ale także nie można pozbawiać go prawa do wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.
stosowania względem niego procedur zapewniających formalną ochronę
tych praw. 17. Zasada prawa do sądu jest dyrektywą tworzenia prawa i dyrektywą
Podmiotem konstytucyjnego prawa do sądu jest każda osoba fizyczna, interpretacyjną. Trzy zasadnicze elementy składają się na prawo do sądu:
będąca zarówno obywatelem polskim, jak i cudzoziemcem, a także osoba prawna, po pierwsze, prawo dostępu do sądu, czyli prawo uruchomienia procedury
a więc wszystkie podmioty występujące w obrocie prawnym. Z brzmienia art. przed sądem, jako organem niezależnym, bezstronnym i niezawisłym; po
45 ust 1 i art. 77 ust 2 Konstytucji RP wynika, że prawo do sądu obejmuje drugie, prawo do jawnego rozpoznania sprawy w odpowiednio
„sprawy" dotyczące obywateli oraz innych podmiotów tego prawa. Prawo do ukształtowanej procedurze sądowej bez nieuzasadnionej zwłoki, zwłaszcza
sądu przysługuje podmiotom prawa publicznego tylko wtedy, gdy nie wystę- zgodnie z wymogami sprawiedliwości; po trzecie, prawo do sprawie-
pują one jako organy władzy publicznej, lecz gdy poszukują ochrony swych dliwego wyroku sądowego, czyli prawo do uzyskania wiążącego rozstrzy-
praw na gruncie prawa prywatnego. Przepisy konstytucji określają szeroko gnięcia danej sprawy przez sąd.
podmiotowy zakres prawa do sądu. Prawo do sądu ma bowiem „każdy" (art. Pojęcie sądu i drogi sądowej oraz pojęcie wymiaru sprawiedliwości są
45 ust 1 Konstytucji RP), a „nikomu" (nawet w drodze ustawy) nie można związane z art. 175 ust l Konstytucji RP (wymiar sprawiedliwości w Rzeczy-
zamykać drogi sądowej (art. 77 ust 2 Konstytucji RP).
pospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy admini-
Pojęcie „sprawy" objęte prawem do sądu nie zostało określone w sposób jed-
stracyjne oraz sądy wojskowe), podkreślając, iż sądowy wymiar sprawiedli-
noznaczny (w doktrynie i w orzecznictwie). Poszczególne gałęzie prawa posłu-
wości jest integralnie związany z gwarantowanym konstytucyjnie prawem do
gują się tym określeniem w różnych znaczeniach. Do istoty wymiaru sprawiedli-
wości należy rozstrzyganie sporów prawnych (sporów ze stosunków prawnych). sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz z konstytucyjnym zakazem zamyka-
Prawo do sądu to prawo do sądu niezawisłego, w którym wyodrębniony jest nia drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust.
przedmiot sporu, a struktury sądu pozostają w pełni samodzielne (nie- 2 Konstytucji RP). Konstytucja nie określa w drodze jakich procedur i przed
zależne), zaś sędziowie orzekają wyłącznie na podstawie ustaw i Konstytucji jakim sądem ma być realizowana ochrona naruszonych praw i wolności.
oraz zgodnie z własnym sumieniem. Statuując (art. 78 Konstytucji RP) prawo stron do zakwestionowania roz-
Prawo do sądu oznacza także, że każdy podmiot praw i wolności ma strzygnięć podjętych w postępowaniu sądowym bądź administracyjnym, po-
nieskrępowany dostęp do procedur pozwalających zaskarżyć każde ostatecz- służono się ogólnym sformułowaniem „zaskarżenie", nie precyzując charak-
ne rozstrzygnięcie organu państwowego, pochodzące od władzy ustawodaw- teru i właściwości środków prawnych służących urzeczywistnieniu tego prawa.
czej, wykonawczej i sądowniczej, ze względu na niezgodność tego Ogólne pojęcie „zaskarżenie" obejmuje zakresem różne, specyficzne dla da-
orzeczenia z ustanowionymi w Konstytucji prawami i wolnościami nej procedury, środki prawne, których cechą jest uruchomienie weryfikacji
orzeczenia bądź decyzji.
-26-
-27-
ROZDZIAŁ | Z4G40A7EVZ4 WPROWADZAJĄCE 4. System organów ochrony prawnej

18. Prawo do rzetelnego procesu sądowego obejmuje praworządne, jawne Możliwość stosowania przez organy państwa środków wynikających z
i sprawiedliwe rozpoznanie sprawy przy respektowania elementarnych stan- władczych funkcji państwa, (tj. przymusu państwowego), jest cechą cha-
dardów prawno - proceduralnych. Konstytucja ustanawia w tym wymiarze fun- rakterystyczną, właściwa jedynie organom państwa, która odróżnia organy
damentalne zasady postępowania przed sądem: po pierwsze, zasada jawności państwa od instytucji społecznych.
(art. 45 Konstytucji RP); po drugie, zasada nullum crimen sine legę - nulla poena
sine legę (art. 42 ust 1 Konstytucji RP); po trzecie, zasada prawa do obrony (art. 5. Należy odróżnić dwa pojęcia: pojęcie aparatu państwa jako zbioru
42 ust 2 Konstytucji RP); kontradyktoryjność to również prawo do obrony. organów państwa powiązanych organizacyjnie i funkcjonalnie oraz pojęcie
obsługujących je urzędów.
Urząd jest strukturą pomocniczą organu państwowego odpowiednio zor-
4. System organów ochrony prawnej ganizowaną i wyposażoną w środki techniczne umożliwiające przygotowa-
nie i realizację decyzji organu.

1. Problematyka ochrony prawnej oraz zagadnienia organizacji ustrojo- 6. Przyjmując, że istotę ochrony prawnej stanowi rozstrzyganie konflik-
wej i funkcjonalnej organów ochrony prawnej wymagają uprzedniego obja- tów prawnych pod warunkiem, że zostało powierzone przez ustawodawcę spe-
śnienia podstawowych pojęć, a także dokonania określonej systematyzacji cjalnie do tego celu powołanym organom (które są wyodrębnione organiza-
czy klasyfikacji organów ochrony prawnej. cyjnie i wyposażone w odpowiednie prerogatywy, a także posiadające swobo-
Problematyka organów państwowych stanowi jedno z istotnych zagad- dę w podejmowaniu decyzji) trzeba uznać, że nie będzie stanowiła ochrony
nień praworządnego państwa. Podstawy prawne dotyczące ustroju, organi- prawnej działalność organów administracji, albowiem one nie zostały powo-
zacji, struktur i funkcjonowania organów państwa stanowią materię łane w celu wykonywania ochrony prawnej, tylko w celu zarządzania-
konstytucyjną, bo przecież chodzi o sprawowanie władzy politycznej w
państwie. 7. Organy ochrony prawnej mają do spełnienia konkretne funkcje. Ce-
lem działania organów ochrony prawnej jest wypełnianie funkcji
2. Podejmując najpierw zagadnienie definicji organu ochrony prawnej praworządnościowej, sprawiedliwościowej, ochronnej i gwarancyjnej.
trzeba zwrócić uwagę, że w doktrynie wypracowano pewne teorie organu. Funkcja sprawiedliwościowa jest odpowiednikiem założenia moralnego,
Zgodnie z teorią organiczną osoba prawna jest bytem realnym, ukształtowa- zgodnie z którym trzeba każdemu dać co mu się należy oraz karać zło, a
nym na podobieństwo organizmu biologicznego (z własnymi organami i nagradzać dobro. Funkcja ochronna ma na celu ochronę dóbr i wartości
wolą), a w konsekwencji - z pełną zdolnością do działań prawnych. Państwo uznawanych za ważne w społeczeństwie. Funkcja gwarancyjna zabezpiecza
natomiast jest osobą prawną działającą poprzez swoje organy. wykonywanie nałożonego obowiązku przez organy ochrony prawnej, jakim
jest zapewnienie ochrony jednostce przed dowolnym działaniem władzy
3. Pojęcie organu państwowego nie jest ujmowane jednolicie. Przyjmuje publicznej.
się, że organ państwowy to jednostka lub zespół osób zorganizowany sto-
sownie do powierzonych mu kompetencji, powoływany na podstawie prawa 8. Stratyfikacja organów ochrony prawnej wymaga przeprowadzenia
i wyposażony w uprawnienia władcze wynikające z charakteru władzy pań- określonej ich klasyfikacji. W zależności od-rodzaju sprawowanej ochrony
stwowej. Wszystkie organy państwowe powoływane są na podstawie przepi- wyróżnia się cztery podstawowe grupy organów ochrony prawnej: 1)organy
sów prawa, które określają sposób ich powoływania, zakres kompetencji, rozstrzygające, 2)organy pojednawcze (mediacyjne), 3)organy kontroli le-
prawne formy działania oraz powiązania z innymi organami państwowymi. galności i 4) korporacyjne organy pomocy prawnej.
Wyraża to art. 7 Konstytucji RP: Organy władzy publicznej działają na pod- Organy rozstrzygające to organy specjalnie powołane do rozstrzygania
stawie i w granicach prawa". konfliktów. Sąd jest organem państwowym, wyposażonym w niezależność
(a sędziowie w niezawisłość), powołanym specjalnie do sprawowania
4. Konieczne jest zróżnicowanie pojęciowe. Inaczej zorganizowane i wy- wymiaru sprawiedliwości.
posażone są organy wymiaru sprawiedliwości, inaczej organy ścigania, orga- Organy mediacyjne czy pojednawcze to organy specjalnie powołane do
ny korporacyjne czy organy kontroli. rozwijania działalności pojednawczej. Działalność pojednawcza może
-29-
ROZDZIAŁ I:ZAGADNIENIAWPROWADZAJĄCE 5. Polityczno-prawna koncepcja trójpodziału władz

przybierać postać: pośrednictwa, rozjemstwa, polubownego załatwienia organ decyduje o przejściu do skutku danego aktu. Organy doradcze to te,
sprawy i kontroli przestrzegania prawa. Pośrednictwo jest działalnością których wypowiedzi nie wiążą organów decydujących.
prowadzoną przez podmiot, nie będący stroną w sporze, który podejmuje
się negocjacji pomiędzy stronami konfliktu i odpowiedniego wpływania na 10. Przeprowadzone uprzednio systematyzacje organów ochrony praw-
strony w celu doprowadzenia do zawarcia ugody. Rozjemstwo jest nej nie mają w zasadzie większego znaczenia merytorycznego, lecz jedynie
działaniem w celu opracowania i przedstawienia stronom propozycji co do stanowią próbę uporządkowania podstawowych pojęć.
sposobu rozstrzygnięcia. Kontrola przestrzegania prawa polega na badaniu Prezentację organów ochrony prawnej należy przyprowadzać głównie
zachowania się określonych podmiotów pod kątem jego zgodności z w oparciu o ukazane na wstępie kryteria, to znaczy należy wydzielić organy
obowiązującym prawem. sądowe, organy kontroli, organy ścigania karnego, organy pomocy i obsługi
Organami kontroli legalności są organy specjalnie powołane do wyko- prawnej oraz tzw. organy wspomagające ochronę prawną (inspekcje, straże,
nywania kontroli. Kontrola może być sprawowana jako funkcja główna albo służby). Wszystkie te organy tworzą system organów ochrony prawnej oraz
jako funkcja uboczna czy jako jedna z wielu funkcji organu powołanego pomocy i obsługi prawnej. Szczególną wszelako rolę spełniają organy wła-
specjalnie do sprawowania kontroli (NIK albo KRRiT). dzy sądowniczej.
Organy pomocy prawnej to organy czy ściślej korporacje, które mają
udzielać pomocy w załatwianiu spraw, wynikających na de przestrzegania
prawa. Należą do nich obecnie trzy główne instytucje świadczące obsługę i 5. Polityczno-prawna koncepcja trójpodziału władz
pomoc prawną: adwokatura, notariat i radcostwo prawne.

9. Można dokonać klasyfikacji organów ochrony prawnej również we- 1. Obowiązująca w państwie zasada trójpodziału władzy polega na tym,
dług innych kryteriów. Wchodzi tu w rachubę kilka punktów odniesienia. że w państwie rozgranicza się trzy rodzajowo odmienne kierunki jego dzia-
Przyjmując za podstawę podziału dziedzinę prawa, w której organy te łalności, które są od siebie niezależne oraz mają rozgraniczone kompe-
uprawnione są działać, wyróżnić można: sądy powszechne, sądy szczególne tencje. Art. 10 Konstytucji RP z 1997 r. głosi, że ustrój Rzeczypospolitej
i Sąd Najwyższy, jak również sądy polubowne, a także organy niesądowe. Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wyko-
Przyjmując za podstawę kryterium udziału czynnika społecznego w skła- nawczej i sądowniczej. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, wła-
dzie organów ochrony prawnej wyróżniamy: organy o charakterze urzędniczym dzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a
(np. prokuratury), organy o składzie mieszanym, (np. izby morskie), jak rów- władzę sądowniczą sądy i trybunały.
nież organy składające się wyłącznie z przedstawicieli czynnika niezawodowego Organy władzy ustawodawczej, czyli organy prawodawcze (zwane rów-
(np. sądy polubowne). nież legislatywą) upoważnione są do tworzenia prawa. Organy władzy wy-
Można przeprowadzić klasyfikację organów ze względu na podstawy konawczej (nazywane egzekutywą) to organy, których zadaniem jest
prawne ich powoływania i w związku z tym kryterium podziału, organy zarządzanie czyli organizowanie praktycznej realizacji zadań państwa w
można podzielić na konstytucyjne (np. sady) i ustawowe (np. prokuratury), różnych dziedzinach życia społecznego. Organy te realizują zadania
uwzględniając źródło prawne legitymujące powstanie organu, (czy organ wyznaczone w ustawach oraz w formach przez ustawy przewidzianych.
opiera swą egzystencję na normie konstytucyjnej, czy też na normach Organy władzy sądowniczej są organami niezależnymi od organów władzy
ustawowych). prawodawczej i wykonawczej, którym powierzono rozstrzyganie sporów
Można dokonać klasyfikacji organów ze względu na ich strukturę albo prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych.
sposób powoływania i dlatego można wyróżnić: 1) organy jednoosobowe Ważnym elementem zasady trójpodziału władzy jest tzw. system ha-
lub wieloosobowe albo 2) organy dożywotnie i czasowe, a także: 3) organy mulców i równowagi, zwany również systemem wzajemnego hamowania
stałe i periodyczne. się i równoważenia władz. Zasadą rządzącą stosunkami pomiędzy trzema
Można dokonać klasyfikacji organów ze względu na kryterium ich kom- władzami jest zasada równości poszczególnych władz, co oznacza, że każ-
petencji i w związku z tym wydzielić organy cywilne, wojskowe, administra- da władza powinna mieć instrumenty, które pozwalają jej powstrzymywać
cyjne, sądowe itp., albo można też wydzielić organy zwyczajne i specjalne, a czy hamować działanie pozostałych władz.
także organy decydujące i opiniodawcze. O pierwszych mówimy wtedy, gdy
-30- -31-
6- Specyfika władcy sądowniczej
ROZDZIAŁ I: lAGADKtESLK WPROWADZAJĄCE
że nie mogą się stać podstawą władzy suwerennego ludu. Ponadto demokracja
2. Podejmując próbę ustalenia rodowodu ideologicznego zasady trój zakłada równość praw. Nie ma takiej równości ponieważ z samej natury
podziału władz trzeba nawiązać do doktryny filozoficznej myślicieli czasów tego ustroju wynika potrzeba ustanowienia cenzusu majątkowego.
Oświecenia. Uwzględnić w tej materii należy przede wszystkim twórców tej W dziele „O duchu praw" wyróżnił on w każdym państwie trzy obszary
doktryny, którymi byli J. Locke i Ch.Monteskiusz. aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza (legislatywa),
wykonawcza (egzekutywa) i sądownicza. W państwie, w którym ma być za-
3. John Locke (1643-1704) filozof angielski, przedstawiciel empiryzmu pewniona wolność polityczna, władze powinny być rozdzielone,
genetycznego i liberalizmu, zajmował się praktycznie teorią poznania i stworzył Legislatywa powinna być przekazana parlamentowi jako przedstawicielowi
aparat pojęciowy, będący podstawą wielu systemów filozoficznych (od społeczeństwa, a jej istotą winno być stanowienie prawa; egzekutywa miała należeć
empiryzmu po fenomenologię). Największym dokonaniem Locka było opracowanie do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy ministrów; natomiast
teorii rządów demokratycznych, która do dzisiaj jest podstawą funkcjonowania władzę sądowniczą miały sprawować niezawisłe, wybierane na krótkie kadencje
wszystkich zachodnich państw demokratycznych: (Two Treatises Trybunały, a jej zadaniem było rozstrzyganie konkretnych spraw na podstawie
of dvii Government). ogólnie sformułowanych norm.
Zdaniem J. Locke"a, umowa społeczna powinna być jasno zawarta w kon- W teorii Monteskiusza te trzy rodzaje władzy miały być sprawowane przez
stytucji. Umowa ta stanowić musi podstawowe prawo danej wspólnoty. Warun- odrębne organy, niezależnie od siebie w zakresie wykonywania powierzonych im
kiem sprawnego funkcjonowania takiej społeczności muszą być rządy prawa -czyli zadań. Istota tych stosunków miała polegać na kontroli i wzajemnym hamowaniu
uznanie, że wspólnota ma prawo użyć siły przeciw swojemu członkowi dopiero się tak, aby jedna władza nie mogła stanąć nad drugą, albo wejść w jej
wówczas gdy naruszy on prawo. Warunkiem było również stworzenie systemu, w kompetencje.
którym władza wykonawcza, zajmująca się zarządzaniem spraw wspólnoty musiała Zasada równoważenia się władz była naczelnym postulatem ustrojowym
być także wybierana na zasadzie ugody wszystkich jej członków np.: poprzez Monteskiusza. Tak, więc wolność może być realizowana przez system polityczny,
wybory. w którym obowiązuje zasada podziału władz, kiedy sądy są niezawisłe, a
Umowa społeczna na podstawie której władza państwowa osiąga charakter poszczególne władze wzajemnie się równoważą (hamują). Monteskiusz
powszechnej, oznacza, że ludzie ustanawiają rząd za obopólną zgodą, który jest rozpatrywał kwestię wzajemnej równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej.
przedstawicielem całego ludu, w związku z czym przejmuje władzę zwierzchnią Trzeba podkreślić, że Monteskiusz sformułował kardynalną zasadę funkcjonowania
nad danym społeczeństwem, zaś lud jest zobowiązany na mocy umowy nowoczesnego państwa, a mianowicie postulat efektywnego rządzenia państwem
przestrzegać ustanowionego przez rządzących prawa opartego na prawie.
W dziele „Dwa traktaty o rządzie" J. Locke przedstawił koncepcję, która
zakładała istnienie następujących sfer działania państwa: stanowienie praw (władza
prawodawcza), 6, Specyfika władzy sądowniczej
-wykonywanie praw (władza wykonawcza rządzenie i wymiar sprawiedli-
wości) , obrona wspólnoty od zewnątrz,
- władza federacyjna (polityka zagraniczna). 1. Specyfika władzy sądowniczej wywodzi się z zasady trójpodziału władz,
która zakłada wyodrębnienie władzy sądowniczej. Znaczenie podstawowe ma
4. Charles Monteskiusz (1689-1755) rozwinął koncepcję J. Locke'a. Ch. niezależność władzy sądowniczej od legislatywy i egzekutywy, (art. 173
Monteskiusz dokonał oceny znanych mu ustrojów politycznych. Kryterium Konstytucji).
systematyki były: natura rządu, czyli to, co określa istotę państwa oraz zasada, czyli Struktura władzy sądowniczej nie ma w Polsce jednolitego charakteru. Art. 10
to, co określa jego działanie. ust. 2 Konstytucji zalicza do tej władzy sądy i trybunały, a ta ogólna wskazówka
Według Monteskiusza istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego: republikański, znajduje rozwinięcie w rozdziale VIII Konstytucji, zatytułowanym Sądy i
monarchistyczny i despotyczny. Republika może przybrać dwie postacie: Trybunały. W rozdziale tym zawarte są regulacje dotyczące sądów, Trybunału
demokratyczną, kiedy władza należy do ludu; arystokratyczną gdy władza należy Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. Władza sądownicza obejmuje tym samym dwa
do pewnej grupy ludzi. Dla Monteskiusza demokracja to struktura nie realna. niezależne od siebie segmenty, sądy,
Zasadami demokracji są cnota i skromność. Cechy te są tak rzadkie,
-33-
-32-
ROZDZIAŁ I: ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE 6. Specyfika władcy sądounńaej

które tworzą system powiązanych organów, oraz dwa trybunały, które po- kach prawnych badanego stanu faktycznego. Wymiar sprawiedliwości jest
zostają wydzielone poza system sądów i niezależnie względem siebie. ukształtowany według pewnych zasad ustrojowych, które zostały wymienio-
ne w Konstytucji RP z 1997 r. Podnieść trzeba, że należą do nich: po pierw-
2. Wskazywano uprzednio, że klasycznym i ugruntowanym rodzajem sze zasada: niezawisłości sędziów, która zapewnia niezależność bytu sądow-
ochrony prawnej jest wymiar sprawiedliwości, rozumiany jako spełnianie nictwa i zakazuje ingerencji z zewnątrz na sędziego dla uzyskania określo-
czynności jurysdykcyjnych. Polegają one na zbieraniu dowodów i ustalaniu nego rozstrzygnięcia sprawy. Zasada niezawisłości sędziowskiej została wyra-
stanu faktycznego spraw oraz na wydawaniu orzeczeń. Chodzi o ustalanie żona w art. 178 Konstytucji RP („Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu
która norma prawna ma zastosowanie do zaistniałych okoliczności i orze-
są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom"), po drugie: zasada
czenie o konsekwencjach zastosowania prawa. Jest to wożące rozstrzyganie
niezależności sądów i trybunałów, która zapewnia wyodrębnienie od innych
sporów prawnych. Wymiar sprawiedliwości charakteryzuje się stosowaniem
organów państwowych poprzez oddzielenie sądownictwa od organów
środków przymusu państwowego (prawnego) do sytuacji konfliktowej.
innych władz, po trzecie: zasada jednolitości sądów, która zakłada, że struk-
3. Wymiar sprawiedliwości uznaje się za określony i charakteryzujący tura sądów jest jednolita, po czwarte: zasada instancyjności postępowania są-
się szczególnymi właściwościami kierunek działalności państwa. Wątpliwości dowego, która zakłada przeprowadzenie postępowania w danej sprawie w kilku
powstają natomiast przy próbie wyodrębnienia kryteriów rozgraniczających instancjach, po piąte: zasada jawności rozprawy, wyrażona w art 45 ust. 2 Kon-
wymiar sprawiedliwości od innych sfer działania państwa. stytucji RP ma zastosowanie do wszystkich rozpraw prowadzonych w ramach
Przypomnieć trzeba, że pojęcie i zakres wymiaru sprawiedliwości należy postępowań sądowych. „Wyłącznie jawności rozprawy może nastąpić ze wzglę-
rozpatrywać na płaszczyźnie podmiotowej, przedmiotowa oraz mieszanej. du na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze wzglę-
du na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok
Ustalenie desygnatów pojęcia „wymiar sprawiedliwości,, wymaga uwzględ- ogłaszany jest publicznie", po szóste: zasada udziału obywateli w sprawowaniu
nienia różnych kryteriów. Jednym z nich jest kryterium rodzaju rozstrzyga- wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z konstytucyjnym upoważnieniem zawartym
nych spraw, zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości oznacza wszelką dzia- w art. 182 Konstytucji RP: „Udział obywateli w sprawowaniu sprawiedliwości
łalność polegającą na rozstrzyganiu sporów ze stosunków prawnych w imie- określa ustawa". Zasada ta również została określona w ustawie prawo o ustroju
niu państwa. Uwzględnia się istotę wymiaru sprawiedliwości od strony treści sądów powszechnych (art. 4 § 1 - W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości
i przedmiotu działalności, (zwanej wymiarem sprawiedliwości). obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw
przed sądami w pierwszej instancji, chyba, że ustawy stanowią inaczej), po
Kryterium charakteru organu, czyli rodzaju podmiotu prowadzącego siódme: zasada nadzoru jurysdykcyjnego Sądu Najwyższego nad działalnością
wymiar sprawiedliwości (ujęcie podmiotowe), wymaga uwzględnienia, że sądów powszechnych i wojskowych, mająca na celu rn.in. zapewnienie
wymiar sprawiedliwości jest działalnością niezależnych sadów. Art. 175 ust.l zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa (art. 1 ust. 1 pkt. 1 lit a u
i2 Konstytucji RP określa wymiar sprawiedliwości poprzez wskazanie, że: SN).
„Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne,
sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny 5. Koncepcja jednolitego sądownictwa powszechnego ukształtowała się
może być ustanowiony tylko na czas wojny". na gruncie francuskim. (Konstytuanta i prawodawstwo napoleońskie). Ka-
non tego rodzaju sądownictwa przyjął się w całej Europie, Chodzi o suwe-
Zwolennicy tzw. teorii mieszanej łączą kryterium podmiotowe z przed- renność władzy sądowniczej oraz niezależność organizacyjną sądów i nieza-
miotowym. Koncepcja mieszana zakłada, że wymiarem sprawiedliwości jest wisłość sędziów a także elementarne pryncypia proceduralne.
działalność sądów w zakresie rozstrzygania konfliktów prawnych z różnych
dziedzin prawa. 6. W Polsce obowiązująca Konstytucja RP zakłada dualizm władzy są-
downiczej, którą sprawują sądy i trybunały. Mają one monopol władzy są-
4. Wymiar sprawiedliwości stanowi najważniejszy segment ochrony praw downiczej. Na gruncie obowiązującej Konstytucji wymiar sprawiedliwości
nej, która realizowana jest przez sądy państwowe w postaci orzekania o skut- sprawują tylko sądy; „Trybunały będąc organami władzy sądowniczej nie
sprawują wymiaru sprawiedliwości w ścisłym rozumieniu tego pojęcia z przy-
czyn ustrojowo - funkcjonalnych.
-34- -35-
ROZDZIAŁ IJ. SADOWT WYMIAR /. Ustrój wymiaru sprawiedliwości
SPRAWIEDLIWOŚCI

ści stanowi bowiem kwalifikowaną postać ochrony prawnej sensu stricto. Jest więc
szczególnym rodzajem ochrony prawnej, wyróżniającym się wzmożonymi
ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI gwarancjami bezstronnego rozstrzygania, w postaci niezawisłości orzekania oraz
szczegółowego uregulowania postępowania, stwarzającego dla stron gwarancje
obrony ich praw podczas rozstrzygania konfliktu.

1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości 4. Zwolennicy tzw. teorii mieszanej łączą kryterium podmiotowe z
przedmiotowym. Uznają oni, że definicja podmiotowa jest nieprzydatna dlatego, że
wyznacza zakres pojęcia wymiaru sprawiedliwości zbyt szeroko, w następstwie
1. Klasycznym rodzajem ochrony prawnej w państwie jest wymiar spra-
czego za wymiar sprawiedliwości należy uznać także np.
wiedliwości, najogólniej rozumiany jako spełnianie czynności jurysdykcyjnych, to
działalność sądów w postaci prowadzenia ksiąg czy rejestrów. Przyjmują
jest zbieranie dowodów i ustalanie stanów faktycznych spraw oraz wydawanie
oni za podstawę kryterium podmiotowe, którego zakres ograniczają kryterium
orzeczeń, czyli ustalanie, która norma prawna ma zastosowanie do okoliczności
przedmiotowym. Wymiarem sprawiedliwości jest więc działalność
mających znaczenie prawne. Jest to działalność państwa, polegająca na Wiążącym
sądów w zakresie przekazanego na mocy ustawy rozstrzygania konfliktów
rozstrzyganiu sporów prawnych. Wymiar sprawiedliwości charakteryzuje się przy
prawnych z różnych dziedzin prawa.
tym stosowaniem środków przymusu państwowego w realizacji procesu stosowania
prawa. 5. Ze względu na rodzaj stosunków prawnych, z których wynikają spory,
rozróżnia się wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych. Wymiarem
2. Zdefiniowanie określenia „wymiar sprawiedliwości" wymaga uwzględ-
sprawiedliwości jest także rozstrzyganie konfliktów ze stosunków administracyjno -
nienia różnych kryteriów. Jednym z nich jest przedmiotowe kryterium rodzaju
prawnych, w których jedną ze stron jest organ administracji państwowej,
rozstrzyganych spraw. Wymiar sprawiedliwości oznacza wtedy działalność
wyposażony w uprawnienia władcze. Wymiarem sprawiedliwości można nazwać
polegającą na rozstrzyganiu sporów ze stosunków prawnych, na podstawie norm
również rozstrzyganie, tzw. sporów kompetencyjnych - sporów o właściwość
prawnych, dokonywaną w imieniu państwa. W rym ujęciu przedmiotowym
między różnymi organami państwowymi. Nie stanowi wymiaru sprawiedliwości
uwzględniana jest istota wymiaru sprawiedliwości wyłącznie 1 punktu widzenia
działalność organów sądowych, nie polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, np.
treści i przedmiotu działalności. Przedmiotowe (materialne) rozumienie pojęcia
prowadzenie ksiąg wieczystych czy rejestracja podmiotów ani też działalność
wymiaru sprawiedliwości wymaga jeszcze rozróżnienia sądowego i pozasądowego
organów pozasądowych, choćby organy te na zasadzie szczególnego upoważnienia
(quasi-sądowego). Część sporów, z dziedziny prawa cywilnego, może być
orzekały np. w sprawach cywilnych.
rozpoznawana przez pozasądowe organy ochrony prawnej, jakimi są sądy
polubowne.
6. Wśród różnych wypowiadanych poglądów w doktrynie, np. S. Włodyka
definiuje organy wymiaru sprawiedliwości: 1) w znaczeniu węższym (sensu stric-
3. Stosuje się również kryterium charakteru organu, czyli rodzaju podmiotu
to), jako organy rozstrzygające (orzekające) - sądy (ujęcie podmiotowe) lub
prowadzącego działalność w postaci sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Jest
jako wszelkie organy sprawujące wymiar sprawiedliwości, tzn. sądy i organy quasi
to ujęcie podmiotowe (formalne), zgodnie z którym wymiar sprawiedliwości to
- sądowe (ujęcie przedmiotowe); oraz 2) w znaczeniu szerszym (sensu largo), jako
działalność niezależnych sądów. Potwierdzeniem takiego rozumienia wymiaru
organy współdziałające z organami wymiaru sprawiedliwości sensu stricto w toku
sprawiedliwości jest dyspozycja art. 175 Konstytucji RP. W przepisie tym
ustawodawca dokonał określenia wymiaru sprawiedliwości poprzez wyliczenie postępowania przed tymi organami. Mogą występować w charakterze rzeczników
podmiotów go sprawujących, a nie poprzez wskazanie zakresu przedmiotowego interesu społecznego (w obronie prawa w znaczeniu przedmiotowym), bądź
działania organów wymiaru sprawiedliwości. rzeczników interesów indywidualnych (w obronie praw w znaczeniu pod-
W kwestii dlaczego jedynie sądowe rozstrzyganie sporów stanowi wymiar miotowym). Rzecznikami interesu społecznego są organy kontroli legalności, tj.
sprawiedliwości trzeba wyeksponować rozwiązanie upatrujące istotę wymiaru prokuratura, rzecznicy interesu publicznego. Rzecznikami interesów indywi-
sprawiedliwości w sposobie rozstrzygania sporów. Wymiar sprawiedliwo- dualnych są adwokaci, radcowie prawni.

- 36 - -37-
ROZDZIAŁ U. SADOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI 1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

Inni autorzy, np. W.Berutowicz i J. Mokry, określają wymiar sprawie- odpowiednia aplikacja zawodowa, minimalny wiek 29 lat, doświadczenie,
dliwości jako najważniejszą część ochrony prawnej przez orzekanie o skut- pełnia praw obywatelskich i cywilnych, nieskazitelny charakter), zapewnia-
kach prawnych określonych stanów faktycznych, a urzeczywistnianą przez jące z jednej strony odpowiednie kwalifikacje zawodowe i moralne sędzie-
sądy państwowe. go, a z drugiej strony swobodę ubiegania się o uzyskanie urzędu pr^ez każ-
dego, kto spełnia określone prawem warunki); immunitet sędziowski unie-
7. Wymiar sprawiedliwości stanowi najważniejszy segment, ochrony praw- możliwiający, bez uprzedniej zgody sądu określonego w ustawie, pociągnię-
nej, która realizowana jest przez sądy państwowe w postaci orzekania o skut- cie sędziego do odpowiedzialności karnej ani pozbawienie wolności, zatrzy-
kach prawnych określonych stanów faktycznych. Wymiar sprawiedliwości w spra- manie lub aresztowanie; apolityczność sędziego, gwarantowana zakazem
wach karnych polega na stosowaniu represji karnej, w sprawach cywilnych zaś przynależności do partii politycznych, związków zawodowych, a także pro-
na rozstrzyganiu sporów o prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych. wadzenia działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami nieza-
leżności sądów i niezawisłości sędziów; zapewnienie materialnej niezależ-
8. W celu zapewnienia sprawnego wykonywania ochrony prawnej przez ności sędziom (stosownie do godności urzędu i zakresu obowiązków).
rozstrzyganie konfliktów prawnych, wymiar sprawiedliwości jest zdetermino- Po drugie, zasada niezależności sądów i trybunałów zapewnia ich wyod-
wany przez pewne zasady ustrojowe, które zostały wyeksponowane w Konsty- rębnienie od innych organów państwowych poprzez realizację trzech prze-
tucji RP z 1997 r. słanek: oddzielenie sądownictwa od organów innych władz, zakaz zmienia-
Należą do nich: Po pierwsze, zasada niezawisłości sędziów, która zapew- nia lub uchylania orzeczeń" sądowych przez inne organy władzy publicznej
nia rację niezależnego bytu sądownictwa. Niezawisłość sędziowska zakazuje (z wyjątkiem prawa łaski i amnestii), dopuszczalność ingerencji innych
jakichkolwiek ingerencji z zewnątrz lub prób wywierania nacisku na sędzie- władz jedynie w pozaorzeczniczą strefę działalności sądów (administracyj-
go dla uzyskania określonego rozstrzygnięcia sprawy. Zapewnia się neutral- nym zwierzchnikiem sądów powszechnych jest minister sprawiedliwości) i
ność sędziego gwarantując tym samym obiektywność orzeczenia. Zasada nie- tylko w przypadkach określonych w ustawie.
zawisłości sędziowskiej została wyrażona w art. 178 Konstytucji RP („Sędzio- Po trzecie, zasada jednolitości sądów zakłada istnienie trzech elementów:
wie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytu- wszystkie sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,
cji oraz ustawom"). struktura sądów jest jednolita i określają ją: ustawa - prawo o ustroju sądów
Niezawisłość sędziowską zapewniają liczne gwarancje konstytucyjne i powszechnych, prawo o ustroju sądów wojskowych, prawo o ustroju sądów
ustrojowe. Gwarancje te można usystematyzować w pewien wyraźny sposób. administracyjnych i ustawa o Sądzie Najwyższym, jednolitą podstawą wydawa-
Chodzi tutaj w szczególności: a) o gwarancje o charakterze organizacyjnym, nych orzeczeń sądów (podobnie trybunałów) jest prawo. Związanie sędziów
którymi są: oddzielenie organizacyjne sądów od organów innych władz oraz sądów powszechnych i Trybunału Stanu Konstytucją oraz ustawami szczegó-
ustawowe określenie zakresu jurysdykcji poszczególnych sądów, jak również łowymi nie pozwala im rozstrzygać o zgodności niższych aktów z Konstytucją
o wyposażenie sądów przez państwo w odpowiednie środki umożliwiające (sędziowie Trybunału Konstytucyjnego związani są jedynie Konstytucją).
prawidłowe wypełnianie ich funkcji, b) o gwarancje o charakterze funkcjo- Po czwarte, zasada instancyjności postępowania sądowego umożliwia prze-
nalnym, którymi są: zakaz ingerencji organów innych władz w orzecznictwo prowadzenie postępowania w danej sprawie w kilku instancjach. Stanowi ona
sądów (wyjątek stanowi prawo łaski, przysługujące Prezydentowi i amnestia, istotną gwarancję właściwego rozstrzygnięcia sprawy, bo pozwala wyelimino-
którą dysponuje Sejm), zakaz wydawania ustaw z mocą wsteczną, pozosta- wać ewentualne błędy i uchybienia popełnione w sądzie niższej instancji.
wienie wyłącznie sądowi decyzji o właściwości rzeczowej w sprawie (sąd sam Po piąte, zasada jawności rozprawy wyrażona w art. 45 ust. 2 Konstytucji RP
decyduje czy przedłożona sprawa należy do jego kompetencji), c) o gwa- ma zastosowanie do wszystkich rozpraw prowadzonych w ramach postępowań
rancje o charakterze procesowym, którymi są: jawność postępowania sądo- sądowych, a publiczność procedowania gwarantuje bezstronność i obiektywizm.
wego, tajność narady sędziowskiej, kolegialność orzekania, swobodna oce- Po szóste, zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedli-
na dowodów, instytucja ustawowego wyłączenia sędziego od udziału w kon- wości, zgodnie z konstytucyjnym upoważnieniem zawartym w art. 182 Kon-
kretnej sprawie, d) o gwarancje dotyczące pozycji zawodowej sędziego, któ- stytucji RP, została określona w ustawie Prawo o ustroju sądów powszech-
rymi są: ustawowe określenie wymogów, jakie powinni spełniać kandydaci nych w art. 4 § 1, który stanowi, że w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości
na sędziów poszczególnych sądów i trybunałów (wykształcenie prawnicze i obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw
-38- -39-
ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWTEDLMOSCJ 1. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

przed sądami w pierwszej instancji, chyba że ustawy stanowią inaczej), a także w W postępowaniu apelacyjnym lub kasacyjnym sąd orzeka wyłącznie w
art. 3 k.p.k. - „w granicach określonych w ustawie postępowanie karne odbywa się składzie zawodowym (z wyłączeniem ławników).
z udziałem czynnika społecznego". Po siódme, zasada nadzoru jurysdykcyjnego Sądu Najwyższego nad dzia-
Zasada ta jest realizowana przez instytucję ławników, którzy w zakresie łalnością sądów powszechnych i wojskowych, ma ona na celu min. zapewnienie w
orzekania są niezawiśli i podlegają jedynie ustawom. Nie mogą oni jednak ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów
przewodniczyć rozprawę, ani wykonywać czynności poza rozprawą. Orzekają powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków
natomiast na równi z sędziami zawodowymi. Udział ławników w orzecznictwie odwoławczych (art. 1 pkt.1 lit. a uSN). SN (Izba Wojskowa) jest także sądem II
sądowym przewidziany jest jedynie w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji w odniesieniu do orzeczeń sądów wojskowych okręgowych (art. 655 §1
instancji (art. 4 § 1 u.s.p., art. 47 § 1 k.p.c. .art. 509 k.p.c. art. 28 § 1 k.p.k.). Przy pkt.1 k.p.k.).
rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami zawodowymi (art. 4 § 2 Sąd Najwyższy ponadto podejmuje uchwały rozstrzygające zagadnienia
u.s.p.). prawne, a także rozpoznaje protesty wyborcze oraz stwierdza ważność wyborów do
Z pewnym uproszczeniem można stwierdzić, że w kwestii relacji strukturalnej Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta RP jak również ważność referendum
sędziowskich składów zawodowych i składów mieszanych (tj. sędziowie zawodowi ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego (art. 1 pkt.1 lit. b i pkt.2 uSN).
i ławnicy) ukształtowała się określona prawidłowość proceduralna. Chodzi o to, iż
ławnicy uczestniczą w kwestiach odnoszących się głównie do 9. Wymiar sprawiedliwości jest sprawowany we wszystkich państwach prawa
pierwszoinstancyjnego rozstrzygania spraw od strony faktycznej i ustalenia przez niezależne sądy i niezawisłych sędziów. Wymiar sprawiedliwości jest dzia-
odpowiedzialności, a sędziowie zawodowi orzekają w sprawach odnoszących się łalnością wyłącznie sądów, które powołane są do sprawowania ochrony prawnej
głównie do kontroli orzeczeń i rozstrzygania w sprawach od strony prawnej. i rozstrzygania konfliktów prawnych. Zasadniczym powołaniem sądów jest orze
Podstawowym składem sądu pierwszej instancji (zgodnym z zasadą udziału kanie, a więc rozstrzyganie konfliktów prawnych w procesowym porządku.
czynnika społecznego) jest skład: jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników (art.
art. 47 § 1 k.p.c. art. 28 § 1 k.p.k.). W procesie karnym, w sprawach zagrożonych 10. Koncepcja jednolitego sądownictwa powszechnego ukształtowała się na
karą dożywotniego pozbawienia wolności uczestniczy dwóch sędziów gruncie francuskim. System europejskiego sądownictwa ukształtowała rewolucyjna
zawodowych i trzech ławników (art. 28 § 3 k.p.k.1. Z udziałem ławników sąd Konstytuanta a zmodyfikowało go prawodawstwo napoleońskie. Wzorzec tego
rozpatruje prośbę o ułaskawienie, nawet jeżeli m sprawie orzekał jednoosobowo rodzaju sądownictwa przyjęty został następnie przez całą Europę. Wypracowana
(art. 562 k.p.k.). została zasadza suwerenności władzy sądowniczej, oraz niezależności
Od zasady udziału czynnika społecznego prawo przewiduje liczne wyjątki: np. organizacyjnej sądowi niezawisłości sędziowskiej, jak również określono
art. 28 § 2 k.p.k. stanowi, że w sprawie szczególnie zawiłej sąd pierwszej instancji elementarne pryncypia proceduralne, które obecnie uzewnętrzniają europejskie
może postanowić o rozpoznaniu jej w składzie trzech sędziów (art. 28 § 2 k.p.k.), standardy prawidłowego procesu prawnego.
procedura cywilna prawo wyznaczenia trzyosobowego składu ze względu na
11. Obowiązująca Konstytucja RP zakłada dualizm władzy sądowniczej, którą
szczególna zawiłość lub precedensowy charakter sprawy przyznaje prezesowi sądu.
sprawują sądy i trybunały. Te os tamie nie sprawują wszelako wymiaru
który wydaje w tym względzie zarządzenie (art. 47 § 4 k.p.c.). dyspozycji art. 47 §
sprawiedliwości w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia. W systemie sądownictwa
1 i 3 k.p.c. wynika, że sprawy inne niż z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
wyodrębniono przy tym następujące rzeczowe segmenty: sądy powszechne i sądy
społecznych oraz stosunków rodzinnych (z wyjątkiem alimentów) sąd pierwszej
administracyjne oraz sądy wojskowe. Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny
instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego chyba, że przepis szczególny
nad orzecznictwem sądów, powszechnych i wojskowych
stanowi inaczej; jednoosobowo (to jest bez udziału ławników) sąd może orzekać w
postępowaniu uproszczonym i w trybie prywatnoskargowym (chyba, że prezes
12. Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu nie sprawują w ścisłym zna-
sądu ze względu na okoliczności sprawy uzna za celowe rozpoznanie sprawy w
czeniu wymiaru sprawiedliwości, gdyż ta działalność została zarezerwowana na
składzie jednego sędziego i dwóch ławników - (art. 476 § 1 .k.p.k. i art. 486 § 1
mocy art. 175 ust. 1 Konstytucji RP dla sądów.
k.p.k.) oraz w trybie nakazowym (art. 500 § 4 k.p.k.)

• 40- -41-
ROZDZIAŁ II: SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI /. Ustrój wymiaru sprawiedliwości

Trybunały stanowią jedynie element władzy sadowniczej. Potwierdza wego działającego z urzędu, a dla stron procesowych w toczącym się proce-
to art. 10 ust. 2 Konstytucji RP, zgodnie z którym wiedzę sądowniczą spra- sie nie ma miejsca. Takiemu ukształtowaniu procesu zarzuca się brak racjo-
wują sądy i trybunały. nalizmu, bo aktywność uczestników konfliktu jest przecież najlepszym spo-
Przeprowadzając wykładnie logiczną wskazanego przepisu stwierdza sobem wyjaśnienia sprawy. Obarczenie organu procesowego trzema rozbież-
się, że sądy nie są równoznaczne z trybunałami, a więc trybunały nie są nymi funkcjami procesowymi (ściganie - obrona - rozstrzyganie) odbija się
sądami w ścisłym rozumieniu, bo nie sprawują wymiaru sprawiedliwości. negatywnie na realizacji każdej z tych funkcji.
Gdyby były w rym względzie równoznaczne, to nieuzasadnione byłoby
rozdzielanie obu instytucji. 13. W doktrynie ujawnił się spór o zasadność traktowania trybunał ów jako
Sądy i trybunały, jako organy władzy sądownicze tworzą dwa niezależne organów wymiaru sprawiedliwości. Część przedstawicieli doktryny uważa, że
od siebie segmenty: sądy tworzą system wzajemnie powiązanych organów, a wymiar sprawiedliwości jest działalnością wyłącznie sądów, polegającą na kon-
dwa trybunały zostały wydzielone poza system sądów i są względem siebie kretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych w celu ochrony praworządności.
niezależne. Instytucje te pomimo różnic są przedstawicielami tej samej Są to zwolennicy podmiotowego ujęcia wymiaru sprawiedliwości. Zwolennicy'
władzy. Mają one wszelako wiele wspólnych cech. z kolei ujęcia przedmiotowego uważają, że wymiar sprawiedliwości jest dzia-
Uwzględnić w tym zakresie trzeba., że: sądy i trybunały są władzą odrębną i łalnością polegającą na rozstrzyganiu konfliktów ze stosunków społecznych.
niezależną od innych władz (art. 173 Konstytucji RP) oraz. że sądy i trybunały W tym względzie L. Garlicki definiuje wymiar sprawiedliwości jako działal-
wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji RP). ność państwa, polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w któ-
Uwzględnić trzeba również, że zasada niezawisłości sędziowskiej odnosi się do rych przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podmiot podobny.
sądów i trybunałów (art. 178 ust- 1. art. 195 ust. 1 i art. 199 ust. i Konstytucji Za podstawę tego twierdzenia wskazany autor przyjął-wyodrębnienie specy-
RP), jak również istnieje oparcie działalności władzy sądowniczej wyłącznie na ficznej postaci działalności państwa, jaką jest rozpatrywanie i rozstrzyganie
prawie, tj. sędziowie sądów i Trybunału Stanu podlegają Konstytucji i ustawom, sporów o prawo, czyli sądzenie. Zgodnie z tą opinią wymiar sprawiedliwości to
a sędziowie Trybunału Konstytucyjnego podlegają tylko Konstytucji (art. sądzenie, czemu daje najpełniejszy wyraz przepis art. 175 ust. 1 Konstytucji
178 ust. i art. 195 ust. 1 i art. 199 ust. 1 Konstytucji RP). Ponadto sądy i RP, w którym zawarto nakaz, aby wymiar sprawiedliwości był sprawowany przez
trybunały, jako władza sądownicza, rozstrzygają prawne sprawy i spory powstające sądy i tylko przez sądy. Z kolei P. Sarnecki zauważa, że postanowienia Konsty-
w procesie stosowania lub jego stanowienia. Nie bez znaczeni jest to, że tucji RP celowo unikają „rozciągania" wymiaru sprawiedliwości na inne niż
funkcjonowanie całej władzy sądowniczej oparto na sformalizowanych sądy organy państwowe, w szczególności na Trybunał Konstytucyjny, ograni-
procedurach, silnie akcentujących zasadę kontradyktoryjności. Zasada czając sprawowanie wymiaru sprawiedliwości jedynie do sądów. Pojęcie wy-
kontradyktoryjności (sporności) wyraża ideę, że proces karny lub cywilny w istocie miaru sprawiedliwości sprowadza się do jego aspektu podmiotowego, traktu-
rzeczy jest sporem (walką) pomiędzy dwoma równouprawnionymi i jąc wymiar sprawiedliwości jako orzeczniczą działalność sądów.
przeciwstawnymi podmiotami procesu, prowadzonego przed bezstronnym W doktrynie W. Sokołewicz wyraził natomiast przeciwny pogląd, zgodnie z
arbitrem o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie. Dociekanie prawdy przez sąd którym podmiotowe rozumienie wymiaru sprawiedliwości, jako podstawowej
lub przez inny organ procesowy, nawet bardzo sumienne, nie doprowadzi do orzeczniczej funkcji sądów powszechnych i Sądu Najwyższego, jest zbyt wąskie,
takich efektów, jakie daje walka przeciwstawnych stron, bo przejawia się ona gdyż nie zalicza do wymiaru sprawiedliwości ani parasądowej funkcji Trybunału
głównie w psychotycznie umocowanym dążeniu do realizacji własnych Stanu, ani też kompetencji Trybunału Konstytucyjnego. Wychodząc od konsty-
interesów prawnych. W klasycznej postaci zasada kontradyktoryjności oznacza, tucyjnej zasady podziału i równowagi władz, wyrażonej w art. 10 Konstytucji RP,
że strony sporu same zbierają i przeprowadzają dowody, a więc, że same strony autor ten śmierdzą, że władzę sądowniczą, służącą bezstronnemu i niezawisłe-
dysponują materiałem dowodowym. Aktywność stron w dostarczaniu mu stosowaniu prawa (wymierzaniu sprawiedliwości), sprawują sądy i trybuna-
argumentów i dowodów na poparcie reprezentowanego stanowiska pozwala ły, ponieważ są władzą odrębną i wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Pol-
organowi procesowemu na osiagnięcie pożądanego dystansu do przedmiotu skiej. Zarówno sądy, jak i trybunały, stanowią bowiem dwa różne segmenty tej
sprawy i zwiększa gwarancje obiektywizmu rozstrzygnięcia. Sąd tylko wówczas samej władzy sądowniczej, ponadto nie wszystkie kompetencje sądów, nawet
ocenia dopuszczalność procesu, ocenia dowody i wydaje decyzje. powszechnych i Sądu Najwyższego, polegają na „wymierzaniu sprawiedliwości",
Przeciwieństwem kontradyktoryjności jest inkwizycyjność (śledczość), jako a więc wymiar sprawiedliwości nie jest tożsamy z władzą sądowniczą.
dyrektywa, wedle której badanie sprawy jest zadaniem organu proceso-

-42- -43-
ROZDZIAŁ II. SADOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI 2. Krajowa Rada Sądownictwa

W publicystyce J. Galster, stwierdza, że nie można zamiennie posługiwać się


pojęciami władza sądownicza i wymiar sprawiedliwości.

14. Trybunał Konstytucyjny w pewnym stopniu wszelako może być uznany za 2. Krajowa Rada Sądownictwa
organ, który sprawuje wymiar sprawiedliwości Szczególnie dotyczy to spraw
związanych z rozstrzyganiem sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi
konstytucyjnymi organami państwa, choć nie jest to wymiar sprawiedliwości w 1. Krajowa Rada Sądownictwa odgrywa istotną, rolę w kreowaniu sędziów, co
rozumieniu art. 175 USL 1 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny sprawuje niejako wiąże się z dążeniem do zagwarantowania niezawisłości sędziowskiej oraz
„sąd nad prawem", rozstrzygając o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z wzmocnieniem samorządności sędziowskiej. Zajmuje się ona sprawami nominacji i
Konstytucją, o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. awansów sędziowskich oraz ma wpływ na organizację sądów dyscyplinarnych.
Których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, o zgodności Używając literackiej metafory można powiedzieć, że jest to matecznik
przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, sądownictwa.
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Nie jest to jednak
działalność traktowana jako wymiar sprawiedliwości. Pozostałe sądy' i Trybunał 2. Idea powołania organu konstytucyjnego o takim charakterze pojawiła się
Stanu sprawują „sąd nad faktami". pod koniec lat osiemdziesiątych. Przewidziano powołanie organu konstytucyjnego
o nazwie Krajowa Rada Sądownictwa ,który miał składać się | przedstawicieli
trzech władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Do kompetencji tego
15. W odniesieniu do Trybunału Stanu sprawa przedstawia się inaczej.
organu miały m. in. należę^ kwestie nominacji, awansów i przenoszenia sędziów,
Trybunał Stanu również nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości w przyjętym
oraz inne sprawy dotyczące sądownictwa i praworządności. Dla rozpoczęciu
rozumieniu art. 175 USL 1 Konstytucji, chociaż w pełni odpowiada on charak-
działalności przez KRS istotną datą jest rok 1989 r., wówczas bowiem
terystyce organu władzy sądowniczej, zarówno z uwagi na niezawisłość jego
znowelizowano art. 60 Konstytucji PRL, zgodnie z którym Prezydent powoływał
sędziów, jak i ze względu na rodzaj wykonywanych zadań (polegających na
sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. W ten sposób KRS usytuowana
orzekaniu czy konkretne czyny wskazanych osób stanowią naruszenie prawa, tym
została w systemie najwyższych organów państwa polskiego. Skład i sposób
bardziej, że w niektórych sprawach działa jak sąd karny. Trybunał Stanu wszelako
działania KRS miała określić stosowna ustawa. Następnie w celu realizacji
sprawuje wymiar sprawiedliwości szczególnego rodzaju. Dotyczy on bowiem
postanowień Konstytucji uchwalona została w dniu 20 grudnia 1989 r, ustawa o
węższego kręgu osób podlegających jego jurysdykcji, tj. osób sprawujących
Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. Nr 73, poz. 435.), która określała skład,
wysokie urzędy państwowe: Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów
zadania i sposób działania tego organu. Ustawa z 1989 r. o Krajowej Radzie
oraz członków Rady Ministrów, Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa
Sądownictwa była wielokrotnie nowelizowana.
Najwyższej Izby Kontroli, członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osób,
którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelnego Dowódcy
3. Charakter ustrojowy Krajowej Rady Sądownictwa od chwili jej utworzenia
Sił Zbrojnych, a także posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107
rodził pytanie czy jest ona organem samorządu sędziowskiego czy organem
Konstytucji RP (z powodu naruszenia zakazu prowadzenia przez nich działalności
administracji państwowej czy też jest organem o charakterze mieszanym (o
gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu
terytorialnego, oraz zakazu nabywania tego majątku), Za naruszenie Konstytucji lub kompetencjach organu administracyjnego oraz samorządowego) albo czy jest
ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego najwyższym pozajudykacyjnym organem sądownictwa czy też naczelnym organem
urzędowania ponoszą oni odpowiedzialność konstytucyjną. Możliwe jest również państwowym poważanym funkcjonalnie z władzą sądowniczą. Na marginesie tych
oskarżenie Prezydenta RP oraz osób wchodzących w skład Rady Ministrów przed wątpliwości rozważań podnieść jednak trzeba, że Krajowej Rady Sądownictwa nie
Trybunałem Stanu o popełnienie przestępstwa, wówczas Trybunał Stanu działa jak można traktować jako organu samorządu sędziowskiego, albowiem w jej skład,
sąd karny. wchodzą nie tylko przedstawiciele władzy sądowniczej, ale również
przedstawiciele dwóch pozostałych władz, ustawodawczej i wykonawczej.

-44- -45-
2. Krajowa Rada Sądownictwa
ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWEDLIWOŚCI

4. Obecnie Krajowa Rada Sądownictwa funkcjonuje w oparciu o przepi- obrady KRS przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz inne organy
sy Konstytucji RP z 1997 r. (art. 179,186 i 187) oraz uregulowania ustawy z władzy publicznej i organy samorządu sędziowskiego, 16) czuwanie nad
dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (DZ.U 100, poz. przestrzeganiem zasad etyki zawodowej przez sędziów 17) opiniuje
1082 z późn.zm.), która weszła w życie z dniem 1 października 2001 r. kandydatów na Dyrektora Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów
Powszechnych i Prokuratury spośród sędziów,18) wskazuje 2 członków
5. Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym, który repre- Rady Programowej Krajowego Centrum Szkolenia Kadr Sądów
zentuje interesy władzy sądowniczej. Konstytucja RPw art., 186 ust l stano- Powszechnych i Prokuratury.
wi, że Krajowa Rada Sądownictwa stoi na straży niezależności sądów i nieza- Stosownie do dyspozycji art. 3. ustawy o KRS Rada może zarządzić
wisłości sędziów. Odnotowania wymaga, iż podnosi się w doktrynie stanowi- przeprowadzenie: wizytacji sądu albo jego jednostki organizacyjnej, lustracji
sko, iż niezawisłość sędziowska, to nie (bądź nie tylko) przywilej sędziów, pracy sędziego, którego indywidualna sprawa podlega rozpatrzeniu przez
lecz prawo obywateli do niezawisłego i bezstronnego sądu. KRS. Czynności, te mogą być" wykonywane przez członków KRS lub przez
Zakres zadań KRS przedstawia art. 2. ustawy o KRS (nie jest to jednak sędziów delegowanych do Biura Rady.
katalog zamknięty) Zadania wymienione w tym przepisie są następujące: 1) 6. Rada obraduje na posiedzeniach plenarnych, które zwołuje Prze-
podejmowanie uchwał w sprawach wystąpienia do Trybunatu wodniczący Rady w miarę potrzeb, co najmniej raz na dwa miesiące. Po
Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej nadto posiedzenia plenarne Rady zwołuje się na wniosek co najmniej jed-
Polskiej aktów normatywnych w zakresie dotyczącym niezależności sądów nej trzeciej jej członków oraz na wniosek Ministra Sprawiedliwości. Do
i niezawisłości sędziów, 2) rozpatrywanie i ocena kandydatur do pełnienia ważności uchwał Rady potrzebna jest obecność co najmniej połowy jej skła-
urzędu sędziowskiego na stanowiskach sędziów Sądu Najwyższego i du. KRS podejmuje uchwały bezwzględną większością głosów, w głosowa-
Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz na stanowiska sędziowskie w niu jawnym. Na żądanie członka Rady głosowanie jest tajne. W sprawach
sądach powszechnych, wojewódzkich sądach administracyjnych i w sądach indywidualnych, w których przysługuje odwołanie, uchwały Rady wyma-
wojskowych, 3) przedstawianie Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej gają uzasadnienia i doręczenia zainteresowanemu.
wniosków o powołanie sędziów w Sądzie Najwyższym, Naczelnym Sądzie Sędzia albo osoba, której praw lub obowiązków dotyczy uchwała, wyda-
Administracyjnym, sądach powszechnych, wojewódzkich sądach na w indywidualnej sprawie, może odwołać się od takiej uchwały do Sądu
administracyjnych i sądach wojskowych, 4) rozpatrywanie wniosków o Najwyższego, z powodu sprzeczności uchwały z prawem, od tej zasady ist-
przeniesienie sędziów w stan spoczynku, wyraża zgodę na dalsze zaj- nieją pewne wyjątki). Termin do wniesienia odwołania od uchwały wynosi
mowanie stanowiska przez sędziego, który ukończył 65 rok życia, 5) roz- trzydzieści dni od jej doręczenia.
patrywanie wystąpień sędziów w stanie spoczynku o powrót na stanowisko
sędziowskie, 6) dokonywanie wyboru rzecznika dyscyplinarnego sędziów 7. W Skład KRS wchodzi 25 członków. Są, to: a) Pierwszy Prezes Sądu
sądów powszechnych, 7) wyrażanie opinii w sprawie powołania i Najwyższego; b) Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego; c) Minister
odwołania prezesa albo wiceprezesa sądu powszechnego albo sądu woj- Sprawiedliwości (Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, MS w skład KRS wchodzą
skowego, 8) uchwalanie zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i czuwanie z urzędu, a członkami tego organu pozostają przez okres pełnienia tych
nad ich przestrzeganiem, 9) wypowiadanie się o stanie kadry sędziowskiej, funkcji); d) osoba powołana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
10) ustalanie kryteriów oceny kandydatów na stanowiska sędziowskie, (osoba ta pełni swoje funkcje w Radzie bez oznaczania okresu kadencji i
przeprowadzanej przez prezesów sądów okręgowych i apelacyjnych, 11) może być odwołana w każdym czasie; Mandat osoby powołanej przez Prezy-
opiniowanie projektów aktów prawnych w sprawach wynagrodzeń denta wygasa najpóźniej w ciągu trzech miesięcy po zakończeniu kadencji
sędziowskich oraz przedstawianie wniosków w tym zakresie, 12) opinio- Prezydenta.); e) czterech posłów (wybranych przez Sejm Rzeczypospolitej
wanie projektów aktów normatywnych dotyczących sądownictwa i sędziów, Polskiej a spośród posłów czterech członków Rady na okres kadencji sej-
13) opiniowanie programów szkolenia aplikantów sądowych, zakresu i mu); f) dwóch senatorów (wybranych przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej
sposobów prowadzania egzaminów sędziowskich i ustalania ich wyników, a spośród senatorów na okres kadencji Senatu; g) dwóch sędziów Sądu
14) opiniowanie zasad oceny pracy asesorów sądowych, 15) wyrażanie Najwyższego (wybranych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu spo-
stanowiska w sprawach dotyczących sądów i sędziów, wniesionych pod śród sędziów tego Sądu.); h) dwóch sędziów sądów administracyjnych (wy
branych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Admini-
stracyjnego wspólnie ze Zgromadzeniem Ogólnym Sędziów wojewódzkich
sądów administracyjnych spośród sędziów sądów administracyjnych); i)

-46- -47-
/. Konotacje historyczne
ROZDZIAŁ II. SĄDOWY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

dwóch sędziów sądów apelacyjnych (wybranych przez Zebranie przedstawi-


cieli zgromadzeń ogólnych sędziów apelacji spośród sędziów sądów apela-
cyjnych); j) ośmiu przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów okręgów ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE
(wybranych przez Zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów
okręgów spośród jego grona); k) jeden sędzia sądu wojskowego (wybrany
przez Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych spośród jego grona).
Skład Krajowej Rady Sądownictwa wskazuje na to, że jest ona reprezen-
1. Konotacje historyczne
tantem wszystkich władz, chociaż z wyraźną przewagą władzy sądowniczej.
Nie jest jednak organem władzy sądowniczej z powodu obecności przedsta-
wicieli władzy wykonawczej i ustawodawczej. 1. W okresie, gdy nie istniała organizacja państwowa, a ustrój społeczny
Przedstawiciele wybierani są na okres czterech lat. Mandat wybierane- oparty był na strukturach rodowych nie funkcjonowało jeszcze pojęcie są-
go członka Rady wygasa przed upływem czteroletniej kadencji w razie: 1) downictwa. Pokrzywdzony i cały jego ród, uprawniony był do dokonania od-
wetu, zemsty na krzywdzicielu. Stworzenie organizacji państwowej ograniczy-
śmierci, 2) zrzeczenia się mandatu, 3) odwołania przez organ, który doko-
ło, a w niektórych przypadkach wręcz wyeliminowało prawo zemsty. Sprawo-
nał wyboru, 4) powołania sędziego na inne stanowisko sędziowskie, z wyjąt-
wanie wymiaru sprawiedliwości należało do kompetencji władcy. Funkcjono-
kiem powołania sędziego sądu rejonowego na stanowisko sędziego sądu
wał wówczas sąd monarszy. Z czasem jednak władca sam nie mógł sprostać
okręgowego, 5) wygaśnięcia mandatu posła albo senatora. 6) wygaśnięcia ciężarowi sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Funkcję sędziego powierzał
albo rozwiązania stosunku służbowego sędziego, "j przejścia lub przenie- w związku z tym urzędnikom (wojewodom, komesom). W okresie rozbicia
sienia sędziego w stan spoczynku. dzielnicowego funkcjonowały sądy książęce. Do właściwości tych sądów nale-
Mandat członków KRS będących posłami albo senatorami, w razie upływu żały wszystkie sprawy z wyjątkiem następujących: - o przestępstwa przeciw pań-
kadencji Sejmu i Senatu, wygasa wraz z wyborem członków Rady wybranych stwu i monarsze; - skarg na postępowanie urzędników; - o ziemię; - dotyczą-
przez Sejm i Senat następnej kadencji. Zrzeczenie się mandatu w Radzie jest cych statusu prawnego osoby; - o regalia, o należności z danin należnych księ-
skuteczne z chwilą powiadomienia o tym na piśmie Przewodniczącego. ciu (sprawy te należały do kompetencji władcy). Funkcjonował również sąd
kasztelański jako niższy sąd sądownictwa książęcego. Do jego kompetencji
8. KRS powołuje i odwołuje ze swego grona członków Prezydium, które należały sprawy karne niezastrzeżone dla właściwości sądu książęcego.
kieruje pracami tego organu: W skład Prezydium wchodzą; przewodni-
czący, dwóch wiceprzewodniczących i trzech członków. Przewodniczący i 2. Z czasem następowało systematyczne zmniejszanie się zwierzchnich
wiceprzewodniczący Rady nie mogą sprawować swoich funkcji dłużej niż uprawnień monarszych. Związane to było ze wzrostem siły możnowładztwa
dwie kadencje. Przewodniczący jest uprawniony do reprezentacji krajowej w poszczególnych dzielnicach. Istotne znaczenie miały przyznawane przez
Rady Sądownictwa. władców instytucjom kościelnym, możnowładztwu oraz rycerstwu koncesje
(immunitety). Immunitety zwalniały ludność zależną m. in. od sądownic-
twa książęcego. Uprawnienia władcy w tym zakresie, przejmował pan domi-
nialny organizując własne sądownictwo patrymonialne(dominialne).

3. W związku z pojawieniem się prawa niemieckiego w Polsce oraz co-


raz częstszymi lokacjami na prawie miejskim w dobrach będących własno-
ścią Kościoła, rycerstwa czy szlachty oraz w miastach i wsiach książęcych
powstawały sądy prawa niemieckiego (miejskie i wiejskie). Były one sąda-
mi ławniczymi. Sąd miejski prawa niemieckiego składał się z wójta oraz
ławników (ławy sądowej), natomiast sąd wiejski prawa niemieckiego skła-
dał się z sołtysa oraz ławników.
-48- -49-
ROZDZIAŁ W. SADOWNICTWO POWSZECHSE
/. Konotacje historyam

Sądom miejskim pan z reguły przyznawał prawo orzekania we wszystkich 8. W okresie Rzeczpospolitej szlacheckiej powołano Trybunał Koronny.
sprawach, jednakże niekiedy z wyłączeniem cięższych przestępstw, sądom wiej- Funkcjonował także sąd sejmowy. Sąd ten działał w czasie obrad sejmu. Są-
skim przyznawał natomiast jurysdykcję w sprawach mniejszej wagi. Wójtowie i dowi przewodniczył król (za wyjątkiem crimen laese maiestatis). Ponadto w
sołtysi podlegali sądom specjalnym prawa niemieckiego, tzw. sądom lenników. jego skład wchodzili senatorowie jako asesorzy a poczynając od 1588 r. tak-
że 8 deputowanych wybieranych przez izbę poselską. Do kompetencji sądu
4. W drugiej połowie wieku XIII coraz silniejsze zaczęły być w Polsce ten- sejmowego należały m.in. następujące sprawy 1) zbrodnia obrazu majesta-
dencje ku zjednoczeniu. W efekcie doprowadziło to do odrodzenia Króle- tu; 2) zdrada stanu; 3) nadużycia skarbowe wyższych urzędników; W XVII w.
stwa Polskiego. Umacniała się pozycja szlachty. Okres ten zwany monarchią uznano, że sąd ten władny jest rozstrzygać również w przypadkach nie prze-
stanową swoje piętno odcisnął również na sądownictwie. Dla każdego ze sta- widziane w prawie, formułując tzw. prejudykaty. W drugiej połowie XVII i w
nów zarezerwowane było odrębne sądownictwo. Sądami szlachty były sądy: XVIII w. sąd sejmowy działał rzadko.
ziemski, grodzki, podkomorski (te sądy działały jeszcze w okresie 9. W czasie Rzeczpospolitej szlacheckiej funkcjonowały także sądy
Rzeczpospolitej szlacheckiej) i wiecowy. Ich właściwość zależała od rodzaju zadworne m.in. asesorskie i referendarskie. Istotne zmiany w strukturze
sprawy. sądownictwa nastąpiły w drugiej połowie XVIII w. Powstały m.in. sądy komisji
rządowych i porządkowych. W okresie Sejmu czteroletniego utworzono sądy
5. Sąd ziemski był właściwy we wszystkich sprawach szlachty osiadłej, ziemskie. Zreformowane zostały sądy miejskie utworzono; m.in. sądy apelacyjne
jeżeli występowała ona jako strona pozwana. Wyjątkiem były sprawy wyraź- wydziałowe.
nie zastrzeżone do kompetencji innych sądów Sąd ziemski składał się w
Małopolsce z sędziego i podsędka oraz asesorów. W Wielkopolsce sąd skła- 10. W okresie II Rzeczpospolitej problematykę sądownictwa powszech-
dał się z starosty (przewodniczącego), sędziego, podsędka, chorążego, pod- nego regulowały przepisy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
komorzego i wojewody. 6 lutego 1928 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 28. Nr 12.
poz.93.). Zgodnie z art. 1. § 1. usp. z 1928 r. sądami powszechnymi były:
6. Z końcem XIV w zaczęły funkcjonować sądy grodzkie. Ich jurys- sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy.
dykcji podlegała szlachta nieosiadła we wszystkich sprawach oraz szlachta Sąd grodzki składał się z jednego lub większej liczby sędziów. Do jego
osiadła w odniesieniu do poważnych spraw karnych: podpalenia, napadu kompetencji należało rozpoznawanie spraw, powierzonych im przez ustawy
na dom szlachcica, rabunku na drodze publicznej, zgwałcenia . Sąd grodzki postępowania sądowego i ustawy szczególne, oraz środków odwoławczych
był sądem starosty. od orzeczeń sędziów pokoju. Był również obowiązany spełniać poszczegól-
Począwszy od XV w działalność rozpoczęły sądy podkomorskie. Do ich ne czynności sądowe na żądanie innych sądów, oraz w wypadkach przez
właściwości należały sprawy o rozgraniczenie dóbr szlacheckich. W sadzie ustawy przepisanych - na żądanie innych władz państwowych a także udzie-
podkomorskim orzekał podkomorzy bądź jego zastępca. lać pomocy sądowej sądom zagranicznym, Sprawy, należące do zakresu dzia-
Funkcjonowały również sądy wiecowe. W Wielkopolsce sąd wiecowy skła- łania sądów grodzkich, rozpoznawał jeden sędzia.
dał się z przewodniczącego (starosta) oraz asesorów (wojewoda i kasztelano- Sąd okręgowy składał się z prezesa, jednego lub kilku wiceprezesów,
wie), w Małopolsce z kolei z przewodniczącego (wojewoda) oraz sędziego, oraz sędziów (dzielił się na wydziały). Do jego właściwości należało roz-
podsędka i pisarza ziemskiego Sądy wiecowe rozstrzygały sprawy ważniejsze. poznawanie spraw, powierzonych przez ustawy postępowania sądowego i
Z czasem znaczenia nabrał sąd sejmikowy, który składał się z przewodni- ustawy szczególne, oraz środków odwoławczych od orzeczeń sądów
czącego (wojewody) oraz dygnitarzy ziemskich, sędziego i podsędka. grodzkich wydanych w pierwszej instancji i od postanowień sędziów śled-
czych. Sąd okręgowy rozpoznawał w pierwszej instancji sprawy nie nale-
7. Sprawy o najcięższe przestępstwa, jak zdrada, zbrodnia obrazy majesta- żące do właściwości innych sądów.
tu; sprawy w których groziła obwinionemu szlachcicowi osiadłemu kara utra- Sąd przysięgłych był to sąd okręgowy z udziałem przysięgłych. Składał
ta życia, czci konfiskata majątków; skarg przeciwko urzędnikom z tytułu ich się on z trybunału i ławy przysięgłych. Trybunał składał się z prze-
urzędowania; sprawy dotyczące majaków i dochodów królewskich oraz spra- wodniczącego i dwóch sędziów okręgowych a ława przysięgłych z dwuna-
wy z zakresu prawa państwowego (spory między stanami o uprawnienia, o stu przysięgłych. Prezes sądu apelacyjnego corocznie wyznaczał dla każ-
rozciągłość i zakres treści przywilejów stanowych) podlegały sądowi króla. dych roków sądu przysięgłych w swoim okręgu przewodniczących i ich

-50- -51-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO l. Konotacje historyczne
POWSZECHNE
zastępców, spośród sędziów okręgowych bądź apelacyjnych. Roki sądu urzędników referendarskich Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratorii
przysięgłych odbywały się w siedzibie sądu okręgowego. Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej czy oficerów korpusu sądowego, któ-
Działalność sądów przysięgłych mogła być zawieszona na okres sześciu rzy byli sędziami, albo prokuratorami lub podprokuratorami wojskowymi
miesięcy z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo publiczne, oraz odpowiadali warunkom art. 82 i 83 usp. z 1928 r. (art. 85 i nast usp z
mogło to nastąpić na mocy rozporządzenia Rady Ministrów za zezwoleniem 1928 r. Odnotować także trzeba, że półtora roku pracy zawodowej na stano-
Prezydenta Rzeczypospolitej. Zawieszenie działalności sądu przysięgłych wisku adwokata mogło zastąpić rok służby sędziowskiej lub prokuratorskiej.
mogło nastąpić w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego lub wojen- Sędzią Sądu Najwyższego mógł ponadto zostać: profesor zwyczajny pra-
nego. W takich przypadkach, w sprawy zastrzeżonych ich właściwości rozpo- wa na uniwersytecie państwowym polskim; sędzia Najwyższego Trybunału
znawały sądy okręgowe. Odnotowania wymaga, że sądy przysięgłych działały Administracyjnego; bądź" Najwyższego Sądu Wojskowego.
jedynie na terenie byłego zaboru austriackiego. Sędziów mianował Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Ministra Spra-
Sąd apelacyjny, z kolei rozpoznawał środki odwoławcze od orzeczeń są- wiedliwości, przedstawiony w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów.
dów okręgowych, oraz orzekał w sprawach przekazanych przez ustawy. Orze- Sędzia przechodził w stan spoczynku na własne żądanie albo z urzędu
kał w składzie trzech sędziów. .Na własne żądanie sędzia miał prawo przejść w stan spoczynku: jeżeli z po-
Sąd Najwyższy w okresie II Rzeczpospolitej usytuowany był w struktu- wodu ułomności cielesnej albo z powodu upadku sił fizycznych lub umysło-
rach sądownictwa powszechnego. Składał się z pierwszego prezesa, preze- wych stał się trwale niezdolny do służby (bez względu na wiek); gdy przekro-
sów oraz sędziów i dzielił się na izby: cywilną oraz karną. Sad Najwyższy roz- czył sześćdziesiąt lat życia; gdy uzyskał prawo do pełnego uposażenia emery-
poznawał środki odwoławcze od orzeczeń sądów apelacyjnych oraz w wy- talnego i ukończył pięćdziesiąt pięć lat życia. Natomiast z urzędu przecho-
padkach wskazanych w ustawach - środki odwoławcze od orzeczeń sądów dził w stan spoczynku wówczas, gdy: ukończył siedemdziesiąt lat życia bądź
okręgowych i sądów przysięgłych; ponadto orzekał w innych sprawach, prze- orzeczono taką karę dyscyplinarną. Sędzia ponadto mógł być przeniesiony
kazanych mu przez ustawy. Orzekał w składzie trzech sędziów. w stan spoczynku z uwagi np. na interes wymiaru sprawiedliwości.
Naczelny nadzór nad wszystkimi sądami i sędziami sprawował Minister Sędziego można było pociągnąć do odpowiedzialności dyscyplinarnej
Sprawiedliwości. za przewinienia służbowe i uchybienie godności urzędu .Kary dyscyplinar-
ne wobec sędziów były następujące: upomnienie; nagana; przeniesienie na
11. W okresie II Rzeczypospolitej sędziowie w sprawowaniu urzędu sę- inne miejsce służbowe na koszt skazanego; usunięcie ze stanowiska prezesa
dziowskiego byli niezawiśli i podlegali tylko ustawom. Wyznaczone zostały przez lub wiceprezesa sądu; przeniesienie w stan spoczynku; wydalenie ze służby
usp. z 1928 r. warunki, jakie musieli spełniać przyszli sędziowie. Wymogi sta- sędziowskiej. Sędziego, w stanie spoczynku, również można było pociągnąć
wiane kandydatom na sędziów zawierały przepis)- art. 82 i 5-3 usp z 1928 r. Na do odpowiedzialności dyscyplinarnej za przewinienia dyscyplinarne popeł-
stanowisko sędziego mógł być mianowany ten, kto: posiadał obywatelstwo pol- nione zarówno w czasie służby czynnej, jak i w stanie spoczynku.
skie i korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich: był nieskazitelnego
charakteru, miał ukończonych dwadzieścia pięć lat władał językiem polskim 12. Znamienną instytucją byli sędziowie pokoju. Sędziowie pokoju rozpo-
w słowie i piśmie; ukończył uniwersyteckie studia prawnicze z wymaganymi w znawali sprawy powierzone im przez ustawy postępowania sądowego lub przez
Polsce egzaminami; odbył aplikację sądową; złożył egzamin sędziowski. Od ustawy szczególne. Jeżeli dla danej miejscowości nie ustanowiono sędziego
wymogów, odbycia aplikacji sądowej oraz złożenia egzaminu sędziowskiego pokoju, sprawy należące do jego właściwości rozpoznawał sąd grodzki.
zwolnieni byli profesorowie i docenci nauk prawniczych na polskich uniwer- Sędziego pokoju i jego zastępcę wybierali mieszkańcy danego okręgu na
sytetach państwowych; adwokaci i stali urzędnicy referendarscy Prokuratorii pięć lat. (wybory zarządzał prezes sądu okręgowego). Jeżeli nie zdołano doko-
Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej; oficerowie korpusu sądowego, którzy nać wyboru lub liczba oddanych głosów nie była wystarczająca sędziego pokoju
byli sędziami, albo prokuratorami lub podprokuratorami wojskowymi. i jego zastępcę mianował Minister Sprawiedliwości. W razie nieprzyjęcia wybo-
Od kandydatów na stanowiska sędziowskie w sądach okręgowych, ape- ru przez sędziego pokoju i jego zastępcę lub przedterminowego ich ustąpienia,
lacyjnych oraz w Sądzie Najwyższym, oprócz warunków wymienionych w art. Minister Sprawiedliwości mianował sędziego pokoju i zastępcę na czas do prze-
82 i 83usp z 1928 8 wymagano ponadto przesłużenia określonej liczby lat prowadzenia nowych wyborów. Na stanowisko sędziego pokoju można było po-
na stanowiskach sędziowskich lub prokuratorskich, bądź na stanowiskach wołać tego, kto spełniał następujące warunki posiadał obywatelstwo polskie,

-53-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 1. Konotacje
POWSZECHNE historyczne

korzystał w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, mieszkał przynajmniej od Do sprawowania obowiązków przysięgłego nie powoływano: a) posłów
roku w danym okręgu, był nieskazitelnego charakteru, ukończył trzydzieści lat do Sejmu i senatorów; b) pozostających w czynnej służbie - sędziów, proku-
życia, władał językiem polskim w słowie i piśmie oraz otrzymał wykształcenie ratorów, urzędników sekretariatu sądowego i prokuratorskiego, oraz komor-
przynajmniej w zakresie sześciu klas państwowej szkoły średniej. ników sądowych, c) funkcjonariuszy policji państwowej w służbie czynnej;
Funkcji sędziego pokoju nie mogły natomiast pełnić następujące oso- d) wojskowych w służbie czynnej; e) duchownych i zakonników; f) lekarzy w
by: poseł do Sejmu lub senator, funkcjonariusz państwowy lub gminny w miejscowościach, w których mieszkało nie więcej niż dwóch lekarzy prakty-
służbie czynnej; wojskowy w służbie czynnej; duchowny lub zakonnik; adwo- kujących; g) aptekarzy, nie posiadających pomocników uprawnionych do
kat; notariusz. Nie mogła też nim być osoba, przeciwko której toczyło się wydawania lekarstw; h) sanitariuszy. Od obowiązków przysięgłego w razie
postępowanie sądowe o przestępstwo z chęci zysku lub o zbrodnię. zgłoszenia żądania, w tym zakresie zwalniano: osoby, którym stan zdrowia
Sędziowie pokoju i zastępcy składali przysięgę sędziowską przed sędzią, nie pozwalał na pełnienie tych obowiązków; osoby mające sześćdziesiąt pięć
sprawującym kierownictwo sądu grodzkiego. Minister Sprawiedliwości mógł lat, osoby, które w ubiegłym roku pełniły obowiązki przysięgłego; wyższych
zwolnić sędziego pokoju przed upływem czasu, na który był powołany, bądź urzędników państwowych do czwartego stopnia służbowego włącznie; na-
na własne jego żądanie, bądź na podstawie uchwały kolegium administracyj- uczycieli szkól powszechnych, posiadających tylko jednego nauczyciela; osoby
nego sądu okręgowego. Sędziowie pokoju otrzymywali stałe wynagrodzenie. uznane przez właściwego ministra za niezbędne w służbie publicznej.
Listę pierwotną osób, które można było powołać do sprawowania obowiąz-
13. Funkcjonowali również sędziowie handlowi. Sędziów handlowych ków przysięgłych, układał w sierpniu każdego roku zarząd gminny dla swej gminy.
mianował Minister Sprawiedliwości na trzy lata, po wsłuchaniu opinii Od rozstrzygnięcia zarządu gminy osoby zainteresowane mogły w ciągu sied-
Ministra Przemysłu i Handlu, spośród osób proponowanych przez właściwe miu dni od otrzymania zawiadomienia odwołać się do sądu okręgowego. Do
izby przemysłowo handlowe. Sędzią handlowym mógł być ten, kto posiadał pełnienia obowiązków przysięgłego nie wolno było powoływać częściej, niż na
obywatelstwo polskie, korzystał z pełni praw cywilnych i obywatelskich, był jeden rok w ciągu roku kalendarzowego. Przysięgli pełnili swe obowiązki bez-
nieskazitelnego charakteru, miał ukończone trzydzieści lat życia, władał płatnie, przy czym utrzymujący się z dziennego zarobku otrzymywali odszkodo-
językiem polskim w słowie i piśmie, oraz posiadał praktyczną znajomość ob- wanie za utracony zarobek. Natomiast przysięgli zamiejscowi otrzymywali diety
rotu handlowego i zwyczajów handlowych. oraz zwrot kosztów przejazdu. Przysięgłego, który nie stawił się do sądu i nie
Sędziowie handlowi składali przysięgę sędziowska przed prezesem sądu usprawiedliwił swojej nieobecności, sąd skazywał na grzywnę do tysiąca złotych.
okręgowego. Swoje obowiązki pełnili bezpłatnie.
15. W okresie powojennym, w czasach PRL w zasadzie nadal obowiązywa-
14. Uwagę zwracają przysięgli. Do sprawowania obowiązków przysięgłe ły przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych z dnia 6 lutego 1928 r. jed-
go powoływano wyłącznie mężczyzn którzy spełniali następujące warunki: nakże brzmienie poszczególnych przepisów dostosowano do nowego ustroju
posiadali obywatelstwo polskie i korzystali z pełni z praw cywilnych i obywa- społeczno - politycznego. Sądami powszechnymi były sądy wojewódzkie i sądy
telskich; w dniu 1 stycznia tego roku, w którym układano listę pierwotną, powiatowe. Sądy powszechne nie sprawowały wymiaru sprawiedliwości w spra-
mieli nie mniej niż trzydzieści lat i nie więcej niż siedemdziesiąt lat życia; wach przekazanych ustawami szczególnymi innym sądom lub organom.
oraz mieszkali przynajmniej od dwóch lat na obszarze danej gminy; rozu- Stosownie do przepisu art. 2. usp wymiar sprawiedliwości miał za zada-
mieli j. polski; posiadali umiejętność, czytania i pisania. nie ochraniać ustrój demokracji ludowej i jej rozwój w kierunku socjalizmu
Przysięgłymi, nie mogły być natomiast osoby: a) skazane na karę pozba- .mienie społeczne oraz prawa i interesy instytucji państwowych, spółdzielni,
wienia wolności, nie wyłączając twierdzy za czyn przeciw Państwu, lub aresztu przedsiębiorstw państwowych i spółdzielczych oraz organizacji społecznych
za czyn hańbiący, jak również osoby, przeciw którym toczyło się postępo- oraz zagwarantowane przez ludowy porządek prawny osobiste i majątkowe
wanie sądowe o przestępstwo, pociągające za sobą takie kary; b) które odby- prawa i interesy obywateli.
wały karę pozbawienia wolności lub były aresztowane na mocy postanowie- Przepisy art. 57. i 58 usp przedstawiały wymogi jakie musieli spełniać
nia sądu; c) które z powodu wady umysłowej lub fizycznej nie mogły pełnić kandydaci na sędziów. Na stanowisko sędziego mógł być powołany ten, kto
obowiązków przysięgłego; d) które utrzymywały się | dobroczynności pu- spełniał następujące warunki: dawał rękojmię należytego wykonywania obo-
blicznej; e) które czerpały zyski z nierządu. wiązków sędziego w Polsce Ludowej; posiadał obywatelstwo polskie i korzy-

-54- - 55 -
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE 2. Obowiązujące uregulowania prawne / 3. Organizacja sądów powszechnych
stał z pełni praw cywilnych i obywatelskich; był nieskazitelnego charakteru;
ukończył uniwersyteckie studia prawnicze; ukończył 26 lat życia; odbył aplikację
sądową; złożył egzamin sędziowski; pracował w charakterze asesora sądowego co 2. Obowiązujące uregulowania prawne
najmniej jeden rok. Od trzech ostatnich wymogów zwolnieni byli profesorowie i
docenci nauk prawniczych na polskich uniwersytetach państwowych lub w Polskiej
Akademii Nauk; adwokaci: osoby, które zajmowały stanowiska stałych Ustrój sądów powszechnych reguluje Konstytucja RP (w art. 173 -182) oraz
urzędników referendarskich w byłej Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. (Dz. U. z
Polskiej i w byłych organach zastępstwa prawnego; prokuratorzy i dnia 12 września 2001 r. Nr 98 poz.1070 z późn. zm.), a także Rozporządzenie
wiceprokuratorzy i podprokuratorzy; oficerowie, którzy zajmowali w wojskowej Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 r. - Regulamin wewnętrznego
służbie sprawiedliwości stanowiska sędziów, prokuratorów, wiceprokuratorów i urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38 poz. 218 z późn.zm.).
podprokuratorów, prezesi, wiceprezesi i radcowie prezesa do spraw orzecznictwa Zgodnie z art. 177 Konstytucji RP sądy powszechne sprawują wymiar spra-
w państwowych komisjach arbitrażowych, którzy zajmowali te stanowiska co wiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych
najmniej przez trzy lata. Od wymagań odbycia aplikacji sądowej oraz pracy w do właściwości innych sądów, a przepis art. 1§2 u.s.p. stanowi, że sądy powszechne
charakterze asesora sądowego wolni byli referendarze śledczy prokuratury i sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nie należącym do sądów
asesorzy prokuratury, którzy zajmowali te stanowiska co najmniej przez trzy lata. administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego. Zadania z zakresu
W wpadkach wyjątkowych inne osoby mogły być zwolnione od wymagań: odbvcia wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie., Sądy powszechne wykonują
aplikacji sądowej; złożenia egzaminu sędziowskiego oraz pracy w charakterze również zadania z zakresu ochrony prawnej, powierzone na podstawie odrębnych
asesora sądowego. Zwolnienie takie następowało na wniosek Ministra ustaw. Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach rejonowych wykonują także
Sprawiedliwości przy powołaniu na stanowisko sędziowskie. referendarze sądowi. Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości oraz ochrony
Sędziów sądów powszechnych powoływała Rada Państwa na wniosek prawnej mogą wykonywać asesorzy sądowi, w zakresie udzielonego im
Ministra Sprawiedliwości. Rada Państwa była również uprawniona do odwołania upoważnienia.
sędziego, jeżeli nie dawał on rękojmi należytego wykonywania obowiązków
sędziego, następowało to na wniosek Ministra Sprawiedliwości.
Minister Sprawiedliwości zwalniał sędziego z zajmowanego stanowiska, jeżeli 3. Organizacja sądów powszechnych
sędzia: zrzekł się swego stanowiska, z powodu choroby lub ułomności został
orzeczeniem komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia uznany za
trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego, z powodu choroby lub
1. Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy
zwolnienia od zajęć dla poratowania zdrowia nie pełnił służby dłużej niż rok;
apelacyjne.
przekroczył sześćdziesiąt pięć łat życia, chyba że Minister Sprawiedliwości na
Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa,
wniosek zainteresowanego sędziego wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie
w drodze rozporządzenia: tworzy i znosi sądy oraz ustala ich siedziby i obszary
stanowiska, (do ukończenia lat siedemdziesięciu). Kolejnym aktem prawnym
wypowiadającym się w przedmiocie organizacji sądów powszechnych były ustawa właściwości.
z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. (Dz. U. Nr 31
2. Sądy dzielą się na wydziały. Wydziałem kieruje przewodniczący wy
poz. 137). Przedstawiała ona m.in. strukturę sądów powszechnych, sposób
działu, którym jest prezes albo wiceprezes sądu lub inny sędzia. Funkcję
powoływania sędziów, warunki stawiane kandydatom na urząd sędziowski. Ustawa
przewodniczącego wydziału w sądzie apelacyjnym i okręgowym powierza
ta była wielokrotnie nowelizowana, jedna z istotniejszych zmian dotyczyła sposobu
sędziemu prezes tego sądu, a w sądzie rejonowym, na wniosek prezesa tego
powoływania sędziów, odnośne prerogatywy przyznano Prezydentowi PR. sądu, prezes przełożonego sądu okręgowego. Przed powierzeniem funkcji
Organem natomiast uprawnionym do składania wniosków została KRS. przewodniczącego wydziału prezes zasięga opinii właściwego kolegium sądu.
W tym samym trybie prezes sądu zwalnia sędziego z funkcji przewodniczącego

-56- -57-
ROZDZIAŁ IB. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE Organizacja sądów powszechnych
wydziału Jeżeli przemawiają za tym szczególne względy takie jak wielkość konferencjach sędziów, oraz o potrzebie złożenia wniosku o wniesienie środka
wydziału lub rozmiary jego zadań właściwy prezesa sądu może powierzyć odwoławczego, 13) czuwa nad terminowością sporządzania uzasadnień,
sędziemu funkcję zastępcy przewodniczącego tego wydziału. 14) zapobiega powstawaniu zaległości, a w razie ich powstania - opracowuje
Osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa w linii prostej
plan ich usunięcia i kontroluje wykonanie tego planu oraz informuje okresowo
lub powinowactwa w linii prostej albo w stosunku przysposobienia, małżon-
prezesa sądu o stanie zaległości, 15) czuwa nad sprawnością, prawidłowością i
kowie oraz rodzeństwo nie mogą być sędziami, asesorami sądowymi ani re-
ferendarzami sądowymi w tym samym wydziale sądu. terminowością pracy sekretariatu wydziału oraz dokładnością sporządzanych
zestawień statystycznych, sprawdza przynajmniej raz w miesiącu księgi i stan prac
3. Przewodniczącymi wydziałów w sądach rejonowych są prezesi i wice- w sekretariacie co do prawidłowego prowadzenia biurowości oraz należytego
prezesi tych sądów lub wyznaczeni sędziowie. W sądach rejonowych o obsa- biegu spraw i na podstawie wyników kontroli wydaje odpowiednie zarządzenia,
dzie etatowej powyżej 10 sędziów prezesi tych sądów mogą nie przewodni- 16) wykonuje czynności zlecone przez prezesa sądu.
czyć wydziałowi, a w sądach rejonowych o obsadzie powyżej 20 sędziów rów- Ponadto przewodniczący wydziału sądu pierwszej instancji czuwa nad
nież wiceprezesi tych sądów mogą nie przewodniczyć wydziałowi. sprawnym tokiem postępowania odwoławczego, aż do przedstawienia akt
sprawy sądowi odwoławczemu. Po zwrocie akt zaznajamia się z orzeczeniami
4. Przewodniczący wydziału kieruje całokształtem pracy w wydziale w
zakresie spraw sądowych, mając na względzie poziom i sprawność postępo- sądu odwoławczemu i zarządza, aby z orzeczeniami tymi zaznajomili się
wania sądowego, a w szczególności: 1) zaznajamia się z pismami wpływającymi sędziowie, którzy wydali zaskarżone orzeczenia, a w razie gdy orzeczenie
do wydziału i wydaje co do nich odpowiednie zarządzenia, 2) rozdziela pracę dotyczy istotnego zagadnienia prawnego lub zagadnienia prawnego, w któ-
między sędziów, przestrzegając właściwego ich obciążenia według zasad rym orzecznictwo było niejednolite - wszyscy sędziowie wydziału. Przewod-
ustalonych przez kolegium sądu, wyznacza przewodniczącego posiedzenia, niczący wydziału, któremu zostały przekazane do rozpoznania sprawy w dru-
jeżeli sam nie przewodniczy posiedzeniu, a w miarę potrzeby wyznacza giej instancji, czuwa nad sprawnym skierowaniem do rozpatrzenia zaskar-
również sędziego sprawozdawcę oraz członków składu orzekającego, 3) układa żonych orzeczeń, a także - w wypadku wniesienia kasacji - nad sprawnym
plan posiedzeń i określa dni, na które przewodniczący posiedzeń mogą wykonaniem czynności z zakresu postępowania kasacyjnego, aż do przed-
wyznaczać nowe terminy, 4) wyznacza terminy posiedzeń w poszczególnych stawienia akt Sądowi Najwyższemu lub załatwienia sprawy w inny sposób.
sprawach i wydaje wszelkie potrzebne zarządzenia, tak aby rozstrzygnięcie
danej sprawy mogło nastąpić na pierwszym posiedzeniu, 5> zapewnia stro- 5. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin; w uzasad-
nom możność przejrzenia akt sprawy, 6) czuwa nad właściwym poziomem nionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w
obrębie tej samej gminy (np. w Warszawie).
orzecznictwa, organizuje narady sędziów wydziału w celu omówienia zagad-
nień prawnych budzących wątpliwości, zagadnień, w których orzecznictwo
6. Sąd rejonowy dzieli się na wydziały 1. cywilny - do spraw z zakresu prawa
wydziału jest niejednolite, oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego,7) zaznaja-
cywilnego, 2. karny - do spraw z zakresu prawa karnego, w tym do spraw o
mia się z przebiegiem rozpoznawanych w wydziale spraw o budzącym wąt-
wykroczenia rozpoznawanych w drugiej instancji, 3. rodzinny i nieletnich (sąd
pliwości stanie prawnym lub faktycznym i informuje o nich okresowo prezesa
rodzinny) - do spraw z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, dotyczących
sądu,8) kontroluje celowość i zasadność odraczania i przerywania posiedzeń
demoralizacji i czynów karalnych nieletnich, dotyczących leczenia osób uzależ-
oraz czuwa nad biegiem spraw, w których postępowanie trwa zbyt długo, 9)
nionych od alkoholu oraz od środków odurzających i psychotropowych, nale-
kontroluje prawidłowość i terminowość wykonania orzeczeń, 10) kontroluje
żących do sądu opiekuńczego na podstawie odrębnych ustaw, (Minister Spra-
pracę biegłych, zwłaszcza w zakresie terminowego sporządzania opinii, 11)
wiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze roz-
zarządza wypłatę należności świadkom, biegłym tłumaczom i stronom oraz
porządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowemu rozpoznawanie
czuwa nad tym, aby zgłoszone przez te osoby żądania wynagrodzenia i zwrotu
spraw należących do kompetencji wydziału rodzinnego i nieletnich w zakresie
kosztów były niezwłocznie rozpoznane, a należności - w razie przyznania -
właściwości więcej niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym
wypłacone, 12) zawiadamia prezesa sądu o wątpliwościach w zakresie wykładni
samym okręgu sądowym), 4. pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa
prawa i o zagadnieniach, które powinny być omówione na
pracy, (Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow-
nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowe-
-58-
-59-
ROZDZIAŁ IIII.. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE .7. Organizacja sądów powszechnych

mu - rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy z obszaru właściwości więcej oskarżenia prywatnego, z wyjątkiem spraw podlegających rozpoznaniu z
niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym samym okręgu są- udziałem ławników, o pozostałe przestępstwa, podlegające rozpoznaniu w
dowym), 5. ksiąg wieczystych - do prowadzenia ksiąg wieczystych oraz do in- postępowaniu uproszczonym, cywilnych podlegających rozpoznaniu w
nych spraw cywilnych z zakresu postępowania wieczystoksiegowego. postępowaniu uproszczonym oraz dotyczących depozytów sądowych i
W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą przepadku rzeczy.
sądu okręgowego, w którym jest utworzony wydział ubezpieczeń społecz- Sądy grodzkie tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości w drodze rozpo-
nych albo wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, w miejsce wydziału pra- rządzenia. W rozporządzeniu o utworzeniu sądu grodzkiego określa się jego
cy tworzy się wydział pracy i ubezpieczeń społecznych do spraw z zakresu siedzibę, obszar właściwości w granicach obszaru właściwości sądu rejono-
prawa pracy oraz do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, należących wego oraz zakres spraw przekazanych do rozpoznawania sądowi grodzkie-
do właściwości sądów rejonowych w tym samym okręgu sądowym. Wydział mu, spośród spraw wyżej wymienionych. W trybie określonym dla tworzenia
pracy i ubezpieczeń społecznych można także utworzyć w sądzie rejonowym wydziałów grodzkich Minister Sprawiedliwości może tworzyć poza siedzibą
mającym siedzibę w mieście na prawach powiatu Do orzekania w tych jed- sądu rejonowego inne wydziały zamiejscowe.
nostkach, wyznacza się sędziów i ławników wykazujących odpowiednio szcze-
gólną znajomość problematyki spraw pracowniczych bądź celów ubezpie- 8. Sąd okręgowy tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch
czenia i potrzeb osób ubezpieczonych. sądów rejonowych (okręgu sądowego).
W sądzie rejonowym mającym siedzibę w mieście będącym siedzibą sądu Struktura sądu okręgowego zasadza się na tym, że sąd ten dzieli się na
okręgowego tworzy się wydział gospodarczy albo wydziały gospodarcze (sąd wydziały: 1. cywilny - do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw cywil-
gospodarczy) - do spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego, nych i rodzinnych oraz do rozpoznawania w drugiej instancji spraw cywil-
powierzonych sądom gospodarczym (spraw gospodarczych). Wydział go- nych oraz spraw należących do właściwości sądów rodzinnych, z wyjątkiem
spodarczy można także utworzyć w sądzie rejonowym mającym siedzibę w spraw przeciwko nieletnim o popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec
mieście na prawach powiatu. Do orzekania w tych jednostkach, wyznacza nieletniego zastosowano środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy za-
się sędziów wykazujących szczególną znajomość problematyki gospodarczej. wiera wniosek o orzeczenie środka poprawczego, 2. karny - do spraw z
Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow- zakresu prawa karnego w pierwszej i drugiej instancji, do spraw
nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejono- zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych w pierwszej instancji oraz
wemu - rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy z obszaru właściwości do spraw rozpoznawanych w drugiej instancji przeciwko nieletnim o
więcej niż jednego spośród sądów rejonowych działających w tym samym popełnienie czynu karalnego, jeżeli wobec nieletniego zastosowano
okręgu sądowym. Ponadto Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii środek poprawczy lub gdy środek odwoławczy zawiera wniosek o
K RS, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi rejonowe- orzeczenie środka poprawczego 3. penitencjarny i nadzoru nad
mu - sądowi gospodarczemu, w którym został utworzony wydział dla spraw wykonywaniem orzeczeń karnych - do spraw penitencjarnych i nadzoru nad
upadłościowych i układowych, rozpoznawanie tych spraw, należących do sądowym postępowaniem wykonawczym w sprawach z zakresu prawa
właściwości innych sądów rejonowych - sądów gospodarczych, działających karnego, 4. pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy, 5. wydział
w tym samym okręgu sądowym. Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu ubezpieczeń społecznych (sąd ubezpieczeń społecznych) I do spraw z
opinii Krajowej Rady Sądownictwa, w drodze rozporządzenia jest władny zakresu ubezpieczeń społecznych, W sądzie okręgowym, w którym wpływ
także przekazać jednemu sądowi rejonowemu - sądowi gospodarczemu, w spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jest niewielki, zamiast
którym został utworzony wydział dla spraw upadłościowych i układowych, odrębnych wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych tworzy się wydział
rozpoznawanie tych spraw, należących do właściwości innych sądów pracy i ubezpieczeń społecznych (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych).
rejonowych - sądów gospodarczych, działających w rym samym okręgu W sądach okręgowych położonych w miejscowościach, w których
sądowym. znajdują się oddziały Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Minister Sprawiedliwości może
7. W sądzie rejonowym mogą być tworzone (w jego siedzibie lub poza
utworzyć, w drodze zarządzenia, wydziały lustracyjne do rozpoznawani a
jego siedzibą), sądy grodzkie jako wydziały lub wydziały zamiejscowe
spraw, o których mowa w art. 28 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o
sądów rejonowych. Sądom grodzkim powierzono rozpoznawanie spraw: o
ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa
wykroczenia w pierwszej instancji, o wykroczenia skarbowe a także o
z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów.
przestępstwa skarbowe zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności albo
karą pozbawienia wolności do lat 2, z wyjątkiem spraw nie podlegających
Do orzekania w sądach pracy i sądach ubezpieczeń społecznych o wy-
rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym, o przestępstwa ścigane z
znacza się sędziów i ławników wykazujących odpowiednio szczególną znąjo-
-60-
ROZDZIAŁ II. SADOWNICTWO POWSZECHNE 3. Organizacja sadów powszechnych

mość problematyki spraw pracowniczych oraz celów ubezpieczenia i po leceń dotyczących sprawności postępowania sądowego; może jednak doma-
trzeb osób ubezpieczonych. 6. wydział gospodarczy (sąd gospodarczy) - do gać się wydania polecenia na piśmie.
spraw gospodarczych.
Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądow- 11. Nadzór judykacyjny nad działalnością sądów w zakresie orzekania spra-
nictwa, w drodze rozporządzenia może przekazać jednemu sądowi wuje Sąd Najwyższy w trybie określonym przez ustawy ustrojowo - procesowe.
okręgowemu rozpoznawanie spraw gospodarczych z innego okręgu sądowego
z obszaru tej samej apelacji). 12. Nadzór nad działalnością administracyjną sądów, czyli zwierzchni
Do orzekania w sądach gospodarczych wyznacza się sędziów wykazują- nadzór nad działalnością administracyjną sądów sprawuje Minister Spra-
cych się szczególną znajomością problematyki gospodarczej. wiedliwości osobiście oraz przez właściwą służbę nadzoru. Podstawowe za-
W Sądzie Okręgowym w Warszawie działają ponadto jako wydziały: 1.odrębna dania z zakresu zwierzchniego nadzoru nad działalnością administracyjną
jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony konkurencji, regulacji sądów bezpośrednio związaną z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości są
energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego (sąd ochrony konkurencji i wykonywane przez sędziów delegowanych do Ministerstwa Sprawiedliwości
konsumentów), 2. odrębna jednostka organizacyjna do spraw rejestrowych Osoby powołane do kierowania sądami i nadzoru nad działalnością
powierzonych temu sądowi na podstawie odrębnych przepisów. 3) odrębna administracyjną sądów mają prawo wglądu w czynności sądów, mogą żądać
jednostka organizacyjna do spraw z zakresu ochrony wspólnotowych znaków wyjaśnień oraz usunięcia uchybień. Zadania z zakresu nadzoru nad działal-
towarowych i wspólnotowych wzorów przemysłowych (sąd wspólnotowych nością administracyjną sądów prezesi sądów wykonują osobiście oraz przez
znaków towarowych i wzorów przemysłowych). wyznaczone do tego osoby.
Minister Sprawiedliwości może tworzyć poza siedzibą sądu okręgowe- Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów uchylają zarządzenia
go, a także znosić ośrodki zamiejscowe albo wydziały zamiejscowe sądów administracyjne niezgodne z prawem, jak również zarządzenia admini-
okręgowych w trybie określonym w art. 13 § 3usp (tj. w trybie określonym stracyjne naruszające sprawność postępowania sądowego lub z innych
dla tworzenia wydziałów grodzkich). powodów niecelowe.
9. Sąd apelacyjny tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch W razie stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania
okręgów sądowych (obszaru apelacji). Ustawowo określona jest struktura sądowego, Minister Sprawiedliwości oraz prezesi sądów mogą zwrócić na
sądu apelacyjnego. Sąd apelacyjny dzieli się na wydziały: 1. cywilny - do roz- nie, na piśmie, uwagę i żądać usunięcia skutków tego uchybienia (chyba, że
poznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa cywilnego, upłynął okres 3 lat od popełnienia uchybienia). Sędzia, którego dotyczy
zwrócona uwaga, może w terminie siedmiu dni złożyć pisemne zastrzeżenie
gospodarczego oraz rodzinnego i opiekuńczego. 2. karny - do rozpoznawanych
do organu, który zwrócił uwagę, co nie zwalnia go od obowiązku usunięcia
w drugiej instancji spraw z zakresu prawa karnego oraz spraw zgodności z
skutków uchybienia. W razie złożenia zastrzeżenia organ uchyla uwagę albo
prawdą oświadczeń lustracyjnych 3. pracy i ubezpieczeń społecznych - do
przekazuje sprawę do rozpoznania sądowi dyscyplinarnemu.
rozpoznawanych w drugiej instancji spraw z zakresu prawa
Minister Sprawiedliwości może zwrócić prezesowi lub wiceprezesowi sądu
pracy i ubezpieczeń społecznych Sądzie Apelacyjnym. W zależności od potrzeb
uwagę na piśmie, jeżeli stwierdzi uchybienia w zakresie kierowania sądem
w sądach mogą być tworzone również inne wydziały z uwzględnieniem rodzaju
albo sprawowania przez prezesa przysługującego mu nadzoru nad działalno-
i liczby spraw wpływających do sądu, liczby sędziów i ilości sądów w obszarze
ścią administracyjną sądów. Prezes sądu przełożonego niezwłocznie zawiada-
właściwości, a także zapewnienia prawidłowego wykonywania czynności
mia prezesa właściwego sądu o stwierdzonych uchybieniach w działaniu tego
nadzorczych. sądu. W razie stwierdzenia istotnych uchybień w działaniu sądu, prezes tego
10. Działalność administracyjna sądów ma na celu zapewnienie sądom sądu niezwłocznie zawiadamia o stwierdzonych uchybieniach prezesa sądu
odpowiednich warunków wykonywania ich zadań z zakresu wymiaru spra- przełożonego, a prezes sądu apelacyjnego - Ministra Sprawiedliwości;
wiedliwości i ochrony prawnej. Jej wykonywanie należy do organów sądów
oraz do urzędników; czynności z zakresu działalności administracyjnej sądów 13. Czynnościami z zakresu nadzoru nad działalnością administracyjną
należą także do sędziów, jeżeli to wynika z przepisów prawa. sądów są:
W odniesieniu do przedstawionej materii trzeba zamączyć, że sędzia 1.) wizytacja sądu albo jego niektórych jednostek organizacyjnych (wi-
nie może, powołując się na zasadę niezawisłości sędziowskiej, uchylić się od
wykonania poleceń w zakresie czynności administracyjnych, jeżeli z mocy
przepisów ustawowych należą one do obowiązków sędziowskich, a także po-

-62- -63-
ROZDZIAŁIII.. SĄDOWNICTWO 4. Organy sądów powszechnych
POWSZECHNE

zytacja obejmuje pełną działalność sądu albo jego jednostki organizacyjnej.) , 2.) Prezesa sądu zastępuje wiceprezes, a w razie jego nieobecności - wyznaczony
lustracja w sądzie (lustracja obejmuje wybrane zagadnienia z działalności sądu), 3.) sędzia.
badanie toku i sprawności postępowania w poszczególnych sprawach, 4.) kontrola
działalności sekretariatu w sądzie. 4. Prezesa sądu apelacyjnego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród
(Czynności, wymienione w pkt. 1-3, mogą być wykonywane wyłącznie przez sędziów sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego sędziów
sędziów) Czynności z zakresu nadzoru nad działalnością administracyjną sądów nie sądu apelacyjnego. W celu wydania opinii Minister Sprawiedliwości przedstawia
mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli. Do wykonywania zgromadzeniu ogólnemu kandydata na prezesa. Jeżeli opinia nie zostanie wydana w
czynności nadzoru z reguły tworzony jest w sądzie okręgowym referat wizytacyjny, terminie dwóch miesięcy od przedstawienia kandydata właściwemu zgromadzeniu
14. Sąd apelacyjny lub sąd okręgowy jako sąd odwoławczy, w razie stwier- ogólnemu, Minister Sprawiedliwości może powołać prezesa sądu apelacyjnego bez
dzenia przy rozpoznawaniu sprawy oczywistej obraz)' przepisów, niezależnie od zasięgania opinii.
innych uprawnień, wytyka uchybienie właściwemu sądowi. Sąd apelacyjny lub sąd
okręgowy przed wytknięciem uchybienia może żądać wyjaśnień od sędziego 5. W razie wydania przez zgromadzenie ogólne negatywnej opinii o kan-
przewodniczącego składowi sądu orzekającego w pierwszej instancji. Stwierdzenie dydacie, Minister Sprawiedliwości może go powołać po uzyskaniu pozytywnej
i wytknięcie uchybienia nie wpływa na rozstrzygnięcie sprawy. O wytknięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Negatywna opinia Krajowej Rady
uchybienia sąd apelacyjny lub sąd okręgowy, zawiadamia prezesa właściwego Sądownictwa jest dla Ministra Sprawiedliwości wiążąca. Jeżeli Krajowa Rada
sądu, a w przypadkach poważniejszych uchybień -także Ministra Sprawiedliwości. Sądownictwa w terminie miesiąca od przedstawienia przez Ministra Spra-
wiedliwości zamiaru powołania prezesa, mimo negatywnej opinii zgromadzenia
ogólnego, nie wyda opinii, uważa się, że opinia jest pozytywna. '
4. Organy sądów powszechnych
6. Wiceprezesa sądu apelacyjnego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród
sędziów sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa danego sądu apelacyjnego, po
1. Organami sądów są: w sądzie rejonowym - prezes sądu. w sądzie okręgo- zasięgnięciu opinii kolegium tego sądu. Liczbę wiceprezesów sądu apelacyjnego
ustala Minister Sprawiedliwości na wniosek prezesa tego sądu.
wym - prezes sądu oraz kolegium sądu okręgowego, w sądzie apelacyjnym -prezes
sądu oraz kolegium sądu apelacyjnego, w zakresie finansowym i gospodarczym
7. Prezes sądu okręgowego wykonuje czynności administracji sądowej w
organem sądu apelacyjnego oraz sądu okręgowego jest dyrektor danego sądu, a w
stosunku do sądów rejonowych na obszarze właściwości sądu okręgowego oraz
sądzie rejonowym, w razie powołania, kierownik finansowy sądu.
sprawuje nadzór nad działalnością tych sądów.
2. Prezes sądu: kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, z wyjątkiem
8. Prezesa sądu okręgowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród
spraw należących do dyrektora sądu lub kierownika finansowego sądu, pełni
sędziów sądu okręgowego albo sądu apelacyjnego, po zasięgnięciu opinii
czynności z zakresu administracji sądowej, jest zwierzchnikiem służbowym sę-
zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu i opinii prezesa przełożonego sądu
dziów danego sądu, powierza sędziom pełnienie funkcji i zwalnia z ich pełnienia po
apelacyjnego. Do powołania prezesa sądu okręgowego stosuje zasady dotyczące
zasięgnięciu wymaganych opinii. W zakresie administracji sądowej prezes sądu
powoływania prezesa sącfu apelacyjnego
podlega Ministrowi Sprawiedliwości oraz prezesowi sądu przełożonego.
9. Wiceprezesa sądu okręgowego powołuje Minister Sprawiedliwości spośród
3. Prezes sądu apelacyjnego sprawuje nadzór nad działalnością admini-
sędziów sądu okręgowego albo sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa danego
stracyjną sądów okręgowych na obszarze właściwości sądu apelacyjnego. W
sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kolegium tego sądu i opinii prezesa
uzasadnionych wypadkach lub na wniosek prezesa sądu okręgowego może również
przełożonego sądu apelacyjnego. Liczbę wiceprezesów sądu okręgowego ustala
podjąć czynności z zakresu nadzoru nad działalnością sądów rejonowych na
Minister Sprawiedliwości na wniosek prezesa tego sądu, po zasięgnięciu opinii
obszarze apelacji.
prezesa przełożonego sądu apelacyjnego.
-64- -65-
ROZDZIAŁ 1I1. SĄDOWNICTWO 4. Organy sądów powszechnych
P0WSZECHNE

10. Prezes sądu rejonowego wykonuje czynności administracji sądowej w sprawozdawczość, 9) zapewnianie pracownikom odpowiednich warunków
stosunku do danego sądu rejowego. Prezesa sądu rejonowego powołuje socjalnych, 10)dbałość o estetykę pomieszczeń sądowych.
Minister Sprawiedliwości spośród sędziów sądu rejonowego albo sądu Do obowiązków prezesa sądu w zakresie sprawowanego nadzoru należy
okręgowego, po zasięgnięciu opinii kolegium przełożonego sądu okręgowego i m.in.: zaznajamianie się z orzecznictwem kierowanego sądu, ocena orzecz-
prezesa przełożonego sądu okręgowego. Do powołania prezesa sądu nictwa na tle zadań wymiaru sprawiedliwości w zakresie ochrony porządku
rejonowego stosuje się odpowiednio zasady dotyczące powoływania prezesa prawnego, sygnalizowanie potrzeby wystąpienia o wyjaśnienie przepisów
sądu apelacyjnego z tym, że termin do wydania opinii przez kolegium wynosi prawnych, analizowanie materiałów statystycznych dotyczących pracy sądu,
jeden miesiąc. ocena sprawozdań przewodniczących wydziałów o wynikach pracy sekreta-
11. Wiceprezesa sądu rejonowego powołuje Minister Sprawiedliwości riatów oraz badanie prawidłowości działalności budżetowej, administracyj-
spośród sędziów sądu rejonowego albo sądu okręgowego na wniosek preze- nej i gospodarczej sądu, prowadzenie wykazów służbowych sędziów oraz
sa danego sądu rejonowego, po zasięgnięciu opinii kolegium przełożonego dokonywanie okresowych ocen kwalifikacyjnych innych pracowników sądo-
sądu okręgowego i prezesa przełożonego sądu okręgowego. Liczbę wice- wych na podstawie odrębnych przepisów, rozpatrywanie skarg, wniosków i
prezesów sądu rejonowego, na wniosek prezesa danego sadu, ustala prezes listów, dotyczących pracy sądu, wydawanie stosownych zarządzeń, a także
przełożonego sądu okręgowego. podejmowanie odpowiednich środków w razie stwierdzenia w czynnościach
sędziów i innych pracowników sądowych usterek i uchybień, nadzór i kon-
12. Prezes i wiceprezes sądu apelacyjnego oraz sądu okręgowego są po- trola pracy przewodniczących wydziałów.
woływani na okres sześciu lat i nie mogą być, bezpośrednio po zakończeniu
kadencji, ponownie powołani do pełnienia tej samej funkcji. Prezes i wice- 15. Do obowiązków prezesa sądu okręgowego należy ponadto : 1) opra-
prezes sądu rejonowego są powoływani na okres czterech lat. cowywanie propozycji co do stanu zatrudnienia w sądzie okręgowymi i są-
dach rejonowych oraz - w zakresie nie zastrzeżonym do wyłącznej kompetencji
13. Prezes i wiceprezes sądu może być odwołany przez Ministra Spra- Ministra Sprawiedliwości - załatwianie spraw kadrowych w odniesieniu do
wiedliwości w toku kadencji w przypadku rażącego nie wywiązywania się z pracowników sądu okręgowego oraz do zatrudnionych w sądach rejonowych:
obowiązków służbowych lub gdy dalsze pełnienie przez prezesa jego funkcji sędziów, asesorów i aplikantów sądowych, urzędników zajmujących stanowi-
z innych powodów nie da się pogodzić z dobrem wymiaru sprawiedliwości. ska kierownicze, kuratorów zawodowych i komorników, 2) prowadzenie ewi-
Odwołanie prezesa albo wiceprezesa sądu następuje po zasięgnięciu opinii dencji biegłych sądowych i tłumaczy przysięgłych, 3) przedstawianie Rzeczni-
Krajowej Rady Sądownictwa. Zamiar odwołania, wraz z pisemnym uzasad- kowi Praw Obywatelskich na jego żądanie informacji o stanie sprawy prowa-
nieniem, Minister Sprawiedliwości przedstawia Krajowej Radzie Sądownic- dzonej w sądzie okręgowym lub w nadzorowanym sądzie rejonowym.
twa w celu uzyskania opinii. Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa, w terminie
miesiąca od przedstawienia zamiaru odwołania prezesa albo wiceprezesa, 16. W ramach sprawowanego bezpośredniego nadzoru nad komorni-
opinii nie wyda, uważa się, że opinia jest pozytywna. kami prezes sądu rejonowego: 1) co najmniej raz na 6 miesięcy kontroluje
z udziałem księgowego działalność komorników, zwracając szczególną uwa-
14. Prezes sądu kieruje powierzonym mu sądem oraz pełni czynności gę na zapobieganie i usuwanie przyczyn przewlekłości postępowania egze-
administracji sądowej, a także sprawuje nadzór nad działalnością sądu. kucyjnego oraz zapewnienie prawidłowości prowadzenia akt i ksiąg, a w ra-
Do obowiązków prezesa sądu w zakresie administracji należy w szcze- zie dostrzeżenia uchybień lub przewinień - podejmuje stosowne środki, 2)
gólności: 1) troska o dobór odpowiednich kadr, 2) usprawnianie organiza- przeprowadza w razie potrzeby doraźne lustracje biur komorników, 3) bada
cji i techniki pracy sądu, 3) dbałość o należytą kulturę pracy i sprawność zasadność składanych w drodze administracyjnej skarg i wniosków dotyczą-
postępowania w sądzie, 4) szkolenie pracowników sądowych, ławników cych działalności komorników.
ludowych i kuratorów społecznych, 5) kierowanie wykonaniem budżetu, 6)
zarząd oraz przestrzeganie zasad ochrony i bezpieczeństwa obiektów sądo- 17. Kolegium sądu to organ kolegialny sadu.
wych stosownie do przepisów aktualnego ramowego wewnętrznego regula- W ramach działań tego organu wykonuje on czynności administracji
minu w sprawie zapewnienia bezpieczeństwa i porządku w jednostkach or- sądowej w zakresie określonym przez usp.
ganizacyjnych resortu, 7) zaopatrzenie materiałowe sadu, 8) terminowa

-66- -67-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE
4. Organy sądów powszechnych
Kolegium sądu apelacyjnego składa się z trzech do pięciu członków, wy-
bieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego spośród sędziów du kolegium sądu. Uchwały zapadają większością głosów, a w razie równej liczby
tego sądu, a także z prezesa sądu apelacyjnego. Liczbę członków kolegium głosów przesądza głos przewodniczącego.
pochodzących z wyboru ustala zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego Kolegium sądu zbiera się w zależności od potrzeb, co najmniej jednak raz na
Przewodniczącym kolegium sądu apelacyjnego jest prezes sądu apelacyjnego, a w kwartał. Posiedzenia kolegium zwołuje prezes sądu okręgowego z własnej
razie jego nieobecności - najstarszy służbą członek kolegium. Kadencja kolegium inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej liczby członków kolegium.
sądu apelacyjnego trwa dwa łata. Kolegium sądu apelacyjnego zbiera się w 20. Kolegium sądu okręgowego realizuje, następujące zadania: na wniosek
zależności od potrzeb, co najmniej jednak raz na kwartał. Posiedzenia kolegium prezesa sądu okręgowego ustala podział czynności w sądzie, określa zasady za-
zwołuje prezes sądu apelacyjnego z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej stępstw sędziów i referendarzy sądowych, a także zasady przydziału spraw po-
trzeciej liczby członków kolegium. szczególnym sędziom oraz referendarzom sądowym przedstawia zgromadzeniu
ogólnemu sędziów okręgu opinię o kandydatach na stanowiska sędziów sądów
18. Do podjęcia uchwał jest wymagana obecność co najmniej dwóch rejonowych i okręgowych, wyraża opinię o kandydatach na wiceprezesa sądu
trzecich składu kolegium sądu apelacyjnego. Uchwały zapadają większością okręgowego oraz prezesów i wiceprezesów sądów rejonowych, wyraża opinię o
głosów, a w razie równej liczby głosów przesądza głos przewodniczącego kandydatach do pełnienia w sądzie okręgowym funkcji przewodniczących
Kolegium sądu apelacyjnego realizuje w szczególności następujące zadania: wydziałów, zastępców przewodniczących wydziałów, wizytatorów, kierownika
na wniosek prezesa sądu apelacyjnego ustala podział czynności w sądzie szkolenia oraz funkcji albo stanowiska rzecznika prasowego, a także funkcji
apelacyjnym, określa zasady zastępstw sędziów, a także zasady przydziału spraw przewodniczących wydziałów i zastępców przewodniczących wydziałów w sądach
poszczególnym sędziom, przedstawia zgromadzeniu ogólnemu sędziów sądu rejonowych i wyraża opinię w sprawie zwolnienia z pełnienia tych funkcji, roz-
apelacyjnego opinię o kandydatach na stanowiska sędziów, wyraża opinię o patruje wnioski wynikające z wizytacji i lustracji sądów, rozpatruje odwołania od
kandydacie na wiceprezesa sądu apelacyjnego, wyraża opinię o kandydatach do rozstrzygnięcia prezesa sądu okręgowego, odmawiającego zgody na podjęcie
pełnienia w sądzie apelacyjnym funkcji przewodniczących wydziałów, zastępców dodatkowego zatrudnienia przez sędziego, wybiera zastępcę rzecznika dyscy-
przewodniczących wydziałów, wizytatorów kierownika szkolenia oraz funkcji albo plinarnego, wyraża opinię o projektach planów finansowych, wyraża opinię w
stanowiska rzecznika prasowego, rozpatruje wnioski wynikające z wizytacji i sprawach przedstawionych przez prezesa sądu okręgowego, prezesa sądu ape-
lustracji sądów, rozpatruje odwołania od rozstrzygnięcia prezesa sądu lacyjnego, Krajową Radę Sądownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości, wyraża
apelacyjnego, odmawiającego zgody na podjęcie dodatkowego zatrudnienia przez opinię o kandydacie na stanowisko asesora sądowego oraz wyraża zgodę na
sędziego, wybiera zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, wyraża opinię w innych powierzenie asesorowi sądowemu pełnienia czynności sędziowskich w sądzie
sprawach osobowych dotyczących sędziów, wyraża opinię o projekcie planu rejonowym, wyraża zgodę na delegowanie sędziego sądu rejonowego albo sędziego
finansowego wyraża opinię w innych sprawach przedstawionych przez prezesa sądu okręgowego przez prezesa sądu okręgowego, wypowiada się w przypadkach
sądu apelacyjnego, Krajową Rade Sadownictwa oraz Ministra Sprawiedliwości, zachowań sędziów naruszających zasady etyki.
wyraża zgodę na delegowanie sędziego sądu okręgowego przez prezesa sądu W sprawach istotnych dla danego sądu rejonowego kolegium sądu
apelacyjnego, wypowiada się w przypadkach zachowań sędziów naruszających okręgowego może zasięgnąć opinii sędziów tego sądu, wyrażonej na zebraniu
zasady etyki. sędziów.

19. Kolegium sądu okręgowego składa się z czterech do ośmiu członków 21. Jeżeli chodzi o organy kierujące gospodarką finansową sądów, to są nimi
wybieranych przez zgromadzenie ogólne sędziów okręgu spośród jego członków, dyrektor sądu oraz kierownik finansowy sądu. Dyrektor sądu, a także kierownik
w tym w połowie spośród sędziów sądu okręgowego, a także z prezesa finansowy sądu podlega służbowo prezesowi sądu, przy czym w zakresie
sądu okręgowego. Liczbę członków kolegium pochodzących z wyboru ustala wykonywania zadań i kompetencji dysponowania budżetem sądów na obszarze
zgromadzenie ogólne sędziów okręgu. Przewodniczącym kolegium sądu okrę- apelacji oraz sprawowania kontroli gospodarki finansowej i gospodarowania
gowego jest prezes sądu okręgowego, a w razie jego nieobecności - najstarszy mieniem Skarbu Państwa przez te sądy, dyrektor sądu apelacyjnego podlega
służbą członek kolegium. Kadencja kolegium sądu okręgowego trwa dwa lata. bezpośrednio Ministrowi Sprawiedliwości, dyrektor sądu okręgowego podlega
Do podjęcia uchwał jest wymagana obecność co najmniej dwóch trzecich skła- dyrektorowi sądu apelacyjnego, a kierownik finansowy sądu podlega dyrektorowi
danego sądu okręgowego.
-68-
-69-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 5. Samorząd sędziowski
POWSZECHNE

22. Dyrektora sądu okręgowego powołuje i odwołuje Minister Sprawie- 2. Zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego składa się z sędziów
dliwości na wniosek prezesa danego sądu okręgowego, po zasięgnięciu opi- tego sądu. Przewodniczącym zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apela-
nii prezesa przełożonego sądu apelacyjnego. cyjnego jest prezes sądu apelacyjnego. W razie nieobecności prezesa sądu,
obowiązki przewodniczącego pełni najstarszy służbą wiceprezes tego sądu.
23. Kierownika finansowego sądu rejonowego powołuje i odwołuje Minister Członkowie zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyjnego są obo-
Sprawiedliwości, na wniosek prezesa sądu okręgowego; jeżeli przemawiają za tym wiązani brać udział w posiedzeniach zgromadzenia. Delegowanie do peł-
szczególne względy, takie jak wielkość sądu rejonowego i rozmiary jego zadań. nienia czynności na podstawie art. 77 usp. (tj. do pełnienia czynności w
innym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości bądź jednostce organizacyjnej
24. Jeżeli przemawiają za tym szczególne względy takie jak wielkość sądu i podległej MS) nie zwalnia członka zgromadzenia od tego obowiązku.
rozmiary jego zadań Minister Sprawiedliwości może powołać zastępcę dyrekto- Sędziowie nie będący członkami zgromadzenia ogólnego sędziów sądu
ra sądu apelacyjnego* zastępcę dyrektora sądu okręgowego lub zastępcę kie- apelacyjnego mogą brać udział w posiedzeniu tego zgromadzenia, bez pra-
rownika finansowego sądu rejonowego. W sądzie w którym nie powołano za- wa głosu i wyboru.
stępcy prezes danego sądu na wniosek dyrektora lub kierownika finansowego
po uzyskaniu zgody Ministra Sprawiedliwości wyznacza osobę upoważnioną -do 3. Do podjęcia uchwał zgromadzenia ogólnego sędziów sądu apelacyj-
wykonywania obowiązków tego organu w określonym czasie lub zakresie. nego jest wymagana obecność przynajmniej dwóch trzecich liczby jego człon-
ków. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów. Głosowanie jest tajne
25. Minister Sprawiedliwości może odwołać dyrektora sądu apelacyjne- w sprawach osobowych oraz, jeżeli żądanie takie zgłosi chociażby jeden z
go, dyrektora sądu okręgowego oraz kierownika finansowego sądu rejonowe- obecnych członków zgromadzenia.
go (jak również ich zastępców) także z własnej inicjatywy po zasięgnięciu opi- Zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego zbiera się co najmniej
nii odpowiednio prezesa sądu apelacyjnego albo prezesa sądu okręgowego. raz w roku; posiedzenia zgromadzenia zwołuje prezes sądu apelacyjnego z
własnej inicjatywy lub na wniosek Ministra Sprawiedliwości, kolegium sądu
27. Pokreślenia wymaga, że organami kierującymi gospodarką finansową apelacyjnego albo jednej piątej liczby członków zgromadzenia.
sądów apelacyjnych i sądów okręgowych są dyrektorzy rych sądów, a w sądach
rejonowych - prezesi tych sądów. Jeżeli w sądzie rejonowym został powołany 4. Przepis art. 34 usp stanowi, że zgromadzenie ogólne sędziów sądu
kierownik finansowy, odpowiada on za gospodarkę finansową danego sądu. apelacyjnego realizuje zadania określone w ustawach, a w szczególności: 1.)
Działalność inwestycyjną sądów prowadzą, dla sądu apelacyjnego - dy- przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów
rektor sądu apelacyjnego, a dla sądu okręgowego i sądów rejonowych dzia- sądu apelacyjnego spośród osób zaopiniowanych przez kolegium właściwe-
łających w danym okręgu sądowym - dyrektor sądu okręgowego. Dyrektor go sądu, 2.) wybiera przedstawicieli na zebranie przedstawicieli zgromadzeń
sądu apelacyjnego może przekazać wykonywanie zadań inwestycyjnych dy- ogólnych sędziów sądów apelacyjnych, 3.) wyraża opinię o kandydatach na
rektorowi jednego sądu okręgowego dla innego sądu okręgowego oraz są- prezesa sądu apelacyjnego, 4.) wybiera członków kolegium sądu apelacyj-
dów rejonowych działających w jego okręgu sądowym. nego, 5.) wybiera kandydata na rzecznika dyscyplinarnego, 6.) wysłuchuje
informacji prezesa sądu apelacyjnego o działalności sądów oraz wyraża opi-
nię w tym zakresie, 7.) rozpatruje sprawozdania z działalności kolegium sądu
5. Samorząd sędziowski apelacyjnego oraz omawia kierunki jego pracy.

5. Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu składa się z sędziów sądu


1. Sędziowie tworzą samorząd sędziowski. Organami samorządu sę- okręgowego oraz delegatów sędziów sądów rejonowych działających na
obszarze właściwości sądu okręgowego, w liczbie dwóch trzecich liczby
dziowskiego są: zgromadzenie ogólne sędziów okręgu oraz zgromadzenie
sędziów sądu okręgowego. Delegatów wybiera zebranie sędziów danego
ogólne sędziów sądu apelacyjnego.
sądu rejonowego w głosowaniu^ tajnym, na okres dwóch lat. Zebraniu
sędziów przewodniczy prezes sądu. Liczbę delegatów sędziów dla każde-

-70- -71-
ROZDZIAŁ III. SADOWNICTWO POWSZECHNE 6. Status zawodowy sędziego
go sądu rejonowego ustala kolegium sądu okręgowego proporcjonalnie do 1. Sędziów sądów powszechnych do pełnienia urzędu na stanowisku
liczby sędziów w danym sądzie. sędziowskim powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek
Przewodniczącym zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu jest prezes Krajowej Rady Sądownictwa.
sądu okręgowego. W razie nieobecności prezesa sądu obowiązki przewod- Sędziowie sądów powszechnych są powoływani na stanowiska:, sędziego
niczącego pełni najstarszy służbą wiceprezes tego sądu. sądu rejonowego, sędziego sądu okręgowego, sędziego sądu apelacyjnego.
Członkowie zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu są obowiązani brać Powołując do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim, Prezydent
udział w posiedzeniach zgromadzenia. Delegowanie do pełnienia czynno- Rzeczypospolitej Polskiej wyznacza miejsce służbowe sędziego.
ści w innym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości bądź" jednostce organiza- Minister Sprawiedliwości ustala corocznie liczbę wolnych stanowisk
cyjnej podległej MS, nie zwalnia członka zgromadzenia od tego obowiązku. sędziowskich dla poszczególnych sądów i obwieszcza o tym w Dzienniku
Sędziowie nie będący członkami zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu mogą Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski'*(najpóźniej do
brać udział w posiedzeniu tego zgromadzenia, bez prawa głosu i wyboru. Do dnia 1 czerwca każdego roku). W razie zwolnienia stanowiska
podjęcia uchwał zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu jest wymagana sędziowskiego, Minister Sprawiedliwości obwieszcza o tym w Dzienniku
obecność przynajmniej dwóch trzecich liczby jego członków. Uchwały Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski" (najpóźniej w
zapadają bezwzględną większością głosów. Głosowanie w sprawach osobo- ciągu dwóch miesięcy od zwolnienia stanowiska).
wych jest tajne, a ponadto tajne jest wówczas gdy żądanie takie zgłosi cho- Każdy, kto spełnia warunki do objęcia stanowiska sędziego sądu po-
ciażby jeden z obecnych członków zgromadzenia. wszechnego, może zgłosić swoją kandydaturę na jedno wolne stanowisko
Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu zbiera się co najmniej raz w roku; sędziowskie (w ciągu miesiąca od obwieszczenia MS ) Zgłaszający urodzony
posiedzenia zgromadzenia zwołuje prezes sądu okręgowego z własnej ini- przed dniem 1 sierpnia1972 r. dołącza również oświadczenie, o którym
cjatywy lub na wniosek Ministra Sprawiedliwości, kolegium sądu okręgowe- mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu
go, jednej piątej liczby członków zgromadzenia albo jednej piątej liczby sę- informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-
dziów danego obszaru sądu okręgowego. 1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592 i Nr 249,
poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162) albo informację, o której mowa
6. Przepis art. 36 usp stanowi, że zgromadzenie ogólne sędziów okręgu w art. 7 ust. 3a tej ustawy.
realizuje zadania określone w ustawach, a w szczególności: 1.) przedstawia
Krajowej Radzie Sądownictwa, po uzyskaniu opinii kolegium sądu, kandyda- 1. Kandydaturę zgłasza się prezesowi sądu okręgowego - gdy zgłoszenie
tów na stanowiska sędziów, 2.) wybiera przedstawicieli na zebranie przedsta- dotyczy stanowiska sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu
wicieli zgromadzeń ogólnych sędziów, 3.) wyraża opinię o kandydatach na okręgowego, a prezesowi sądu apelacyjnego - gdy zgłoszenie dotyczy
prezesa sądu okręgowego, 4.) ustala liczbę i wybiera członków kolegium sądu stanowiska sędziego sądu apelacyjnego.
okręgowego, 5.) wysłuchuje informacji prezesa sądu okręgowego o działal- Prezes sądu, po stwierdzeniu spełniania warunków przez kandydata, przed
ności sądów oraz wyraża opinię w tym zakresie, 6.) rozpatruje sprawozdania z stawia jego kandydaturę właściwemu kolegium sądu, wraz z oceną jego kwa-
działalności kolegium sądu okręgowego oraz omawia kierunki jego pracy. lifikacji, oraz określa termin zgromadzenia ogólnego sędziów, na którym
będzie prezentowana kandydatura, wraz z opinią kolegium o kandydacie.
7. Jeżeli zgromadzenie ogólne sędziów okręgu miałoby liczyć więcej O zgłoszeniu każdego kandydata na wolne stanowisko sędziowskie właściwy
niż stu pięćdziesięciu członków, jego funkcje wykonuje zgromadzenie prezes sądu zawiadamia Ministra Sprawiedliwości Jeżeli na wolne stanowi-
przedstawicieli. sko sędziowskie zostanie zgłoszona więcej niż jedna kandydatura, rozpatrze-
W takim przypadku, w sądach rejonowych okręgu i w sądzie okręgowym nie wszystkich kandydatur odbywa się na tym samym posiedzeniu zgroma-
dokonuje się wyboru przedstawicieli. Przedstawicieli wybiera zebranie sę- dzenia. Na każde wolne stanowisko sędziowskie może zgłosić Krajowej Ra-
dziów danego sądu w głosowaniu tajnym, na okres dwóch lat. Zebraniu sę- dzie Sądownictwa kandydata także Minister Sprawiedliwości.
dziów przewodniczy prezes sądu. Liczbę przedstawicieli ustala kolegium sądu Kandydatury na stanowiska sędziów sądów powszechnych rozpatruje Kra-
okręgowego. Liczbę tę ustala się dla każdego sądu rejonowego przez po- jowa Rada Sądownictwa.
dzielenie liczby sędziów tego sądu przez liczbę sędziów najmniejszego sądu.
W okręgu. Jeżeli wynik ten stanowi liczbę niecałkowitą, podwyższa się ją do
liczby całkowitej w górę. Liczba przedstawicieli wszystkich sądów rejonowych
okręgu jest równa dwóm trzecim liczby przedstawicieli sądu okręgowego.
-73-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 6. Status zawodowego sędziego
POWSZECHNE

3. Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, kto: 1.) 5. Na stanowisko sędziego sądu apelacyjnego może być powołany sę-
posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i dzia sądu powszechnego i sądu wojskowego, który posiada co najmniej
obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył wyższe sześcioletni okres pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora, w tym co
studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w najmniej trzyletni okres pracy na stanowisku sędziego sądu okręgowego,
Polsce, 4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia sędziego wojskowego sądu okręgowego lub prokuratora prokuratury okrę-
obowiązków sędziego, 5.) ukończył 29 lat, 6.)złożył egzamin sędziowski lub gowej, a także prokurator który posiada co najmniej sześcioletni okres
prokuratorski, 7.) pracował w charakterze asesora sądowego lub pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora, w tym co najmniej trzyletni
prokuratorskiego co najmniej trzy lata lub referendarza sądowego przez okres pracy na stanowisku prokuratora prokuratury okręgowej, prokuratora
okres pięciu lat. 5) zajmował stanowisko radcy w Prokuratorii Generalnej wojskowej prokuratury okręgowej, sędziego sądu okręgowego, sędziego
Skarbu Państwa – co najmniej przez trzy lata wojskowego sądu okręgowego lub prokuratora prokuratury apelacyjnej,
Wymagania określone w pkt. 6 i 7 nie dotyczą tego, kto przed powoła- Prokuratury Krajowej, Naczelnej Prokuratury Wojskowej lub pro
niem: zajmował stanowisko sędziego sądu administracyjnego lub sądu woj- kuratora Instytutu Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko
skowego, zajmował stanowisko prokuratora, pracował w polskiej szkole wy- Narodowi Polskiemu.
ższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo - badawczym lub Ponadto na stanowisko sędziego sądu apelacyjnego może być powoła-
innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień na- ny także ten, kto: 1.) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw
ukowy doktora habilitowanego nauk prawnych, wykonywał zawód adwoka- cywilnych i obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył
ta, radcy prawnego lub notariusza - co najmniej przez trzy lata. wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne
Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany również uznane w Polsce, 4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia
ten, kto spełnia wymagania określone w pkt. 1-5 a zajmował stanowisko asy obowiązków sędziego jeżeli: wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego
stenta sędziego lub referendarza sądowego co najmniej przez sześć lat i lub notariusza co najmniej przez osiem lat, pracował na stanowisku dydak-
złożył egzamin sędziowski. tycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w polskiej szkole wyższej,
Na stanowisko sędziego sądu rejonowego może być powołany ten, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo - badawczym lub innej
kto zajmował jedno ze wskazanych powyżej stanowisk w okresie 3 lat przed placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy
powołaniem. doktora habilitowanego nauk prawnych.

4. Na stanowisko sędziego sądu okręgowego może być powołany sędzia 6. Stosunek służbowy sędziego nawiązuje się po doręczeniu mu aktu
sądu rejonowego oraz sędzia wojskowego sądu garnizonowego, który posia- powołania.
da co najmniej czteroletni okres pracy na stanowisku sędziego sądu rejono- Sędzia powinien zgłosić się w celu objęcia pierwszego stanowiska w cią-
wego lub sędziego wojskowego sądu garnizonowego lub na stanowisku pro- gu czternastu dni od dnia otrzymania aktu powołania. W razie nieusprawie-
kuratora., a także prokurator który posiada co najmniej czteroletni okres dliwionego nie objęcia pierwszego stanowiska sędziowskiego w terminie
pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora. czternastu dni od dnia otrzymania aktu powołania, powołanie traci moc;
Ponadto na stanowisko sędziego sądu okręgowego może być powołany także okoliczność tę stwierdza Minister Sprawiedliwości.
ten, kto: 1.) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i
obywatelskich, 2.) jest nieskazitelnego charakteru, 3.) ukończył wyższe studia 7. Przy powołaniu sędzia składa ślubowanie wobec Prezydenta Rzeczy
prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, pospolitej Polskiej według następującej roty:
4.) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego „Ślubuję uroczyście jako sędzia sądu powszechnego służyć wiernie Rze-
5)jeżeli: wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza co czypospolitej Polskiej, stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać
najmniej przez sześć lat, pracował na stanowisku dydaktycznym, naukowo - sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstron-
dydaktycznym lub naukowym w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii nie według mego sumienia, dochować tajemnicy państwowej i służbowej, a
Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej placówce naukowej, mając w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości."; składający
tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk. ślubowanie może dodać na końcu zwrot: „Tak mi dopomóż Bóg.".
prawnych, zajmował stanowisko sędziego wojskowego sądu okręgowego. 6)
zajmował stanowisko starszego radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa - co najmniej przez sześć lat.
6. Status zawodowego sędziego
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE
Sędzia może być również przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek
8. Stosunek służbowy sędziego rozwiązuje się z mocy prawa, jeżeli sędzia Ministra Sprawiedliwości, w razie zmiany ustroju sądów lub zmiany granic
zrzekł się urzędu. Zrzeczenie się urzędu jest skuteczne po upływie trzech okręgów sądowych, jeżeli nie został przeniesiony do innego sądu. Sędzia
miesięcy od dnia złożenia na ręce Ministra Sprawiedliwości oświadczenia, przeniesiony w stan spoczynku w takim trybie ma prawo powrócić na stanowisko
chyba że na wniosek sędziego Minister Sprawiedliwości określi inny termin. zajmowane poprzednio albo otrzymać stanowisko równorzędne poprzednio
O zrzeczeniu się urzędu przez sędziego Minister Sprawiedliwości zawiada- zajmowanemu, jeżeli ustały przyczyny będące podstawą przeniesienia w stan
mia Krajową Radę Sadownictwa i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Pra- spoczynku. W celu wykonania tego prawa sędzia zgłasza zamiar powrotu na
womocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o złożenia sędziego z urzędu stanowisko zajmowane poprzednio albo wniosek o wyznaczenie mu stanowiska
oraz prawomocne orzeczenie sądu skazujące na środek karny pozbawienia równorzędnego do Krajowej Rady Sądownictwa, która w terminie miesiąca
praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego pociąga za wydaje w tej sprawie decyzję. W razie decyzji negatywnej sędziemu przysługuje
sobą, z mocy prawa, utratę urzędu i stanówka sędziego: stosunek służbowy odwołanie do Sądu Najwyższego.
sędziego wygasa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia Zauważyć' także
należy, że stosunek służbowy sędziego wygasa z dniem utraty przez niego 11. W sprawach przeniesienia sędziego w stan spoczynku, podejmuje de-
obywatelstwa polskiego. cyzję Krajowa Rada Sądownictwa. Od decyzji Krajowej Rady Sądownictwa przy-
O rozwiązaniu stosunku służbowego lub o wygaśnięciu stosunku służ- sługuje odwołanie do Sądu Najwyższego. Odwołanie wnosi się za pośrednic-
bowego sędziego zawiadamia Minister Sprawiedliwości. twem Krajowej Rady Sądownictwa, w terminie miesiąca od doręczenia skarżą-
cemu decyzji. Odwołanie przysługuje sędziemu i prezesowi właściwego sądu,
9. Sędzia przechodzi w stan spoczynku z-dniem ukończenia 65 roku a w sprawach, w których wniosek został złożony przez kolegium sądu albo
życia, chyba że Krajowa Rada Sądownictwa na wniosek sędziego, po zasię- przez Ministra Sprawiedliwości - także temu kolegium albo Ministrowi Spra-
gnięciu opinii kolegium właściwego sądu, wyrazi zgodę na dalsze zajmowa- wiedliwości. Sędzia przeniesiony w stan spoczynku ma prawo powrócić na
nie stanowiska, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez sędziego 70 roku stanowisko zajmowane poprzednio albo otrzymać stanowisko równorzędne
życia. Wniosek, składa się do Krajowej Rady Sądownictwa najpóźniej na sześć poprzednio zajmowanemu, jeżeli- ustały przyczyny będące podstawą przenie-
miesięcy przed ukończeniem przez sędziego 65 roku życia. W razie nie za sienia w stan spoczynku. W celu wykonania tego prawa sędzia zgłasza zamiar
kończenia postępowania związanego z rozpoznaniem wniosku, sędzia po powrotu na stanowisko zajmowane poprzednio albo wniosek o wyznaczenie
zostaje w służbie do czasu zakończenia postępowania, v tym postępowania mu stanowiska równorzędnego do Krajowej Rady Sądownictwa, która w ter-
przed Sądem Najwyższym. Sędzia przechodzi na swój wniosek w stan spo- minie miesiąca wydaje w tej sprawie decyzję. W razie decyzji negatywnej sę-
czynku, z zachowaniem prawa do uposażenia w wysokości 75% uposażenia dziemu przysługuje odwołanie do Sądu Najwyższego.
zasadniczego i dodatku za wysługę lat pobieranych na ostatnio zajmowa-
nym stanowisku, po ukończeniu 55 lat przez kobietę, jeżeli przepracowała 12. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe w zasadzie może
na stanowisku sędziego nie mniej niż 25 lat, a 60 lat przez mężczyznę, jeżeli nastąpić tylko za jego zgodą. Zgoda sędziego na przeniesienie na inne miej-
przepracował na stanowisku sędziego nie miej niż 30 lat. sce służbowe nie jest jednak wymagana w następujących przypadkach: 1.)
zniesienia stanowiska wywołanego zmianą w organizacji sądownictwa lub znie-
10. Sędziego przenosi się w stan spoczynku na jego wniosek albo na sienia danego sądu lub wydziału zamiejscowego albo przeniesienia siedziby
wniosek właściwego kolegium sądu, jeżeli z powodu choroby lub utraty sił sądu, (przeniesienie sędziego w takim przypadku może nastąpić, jeżeli uwzględ-
uznany został przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nienie wniosku sędziego co do nowego miejsca służbowego nie jest możliwe),
za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków sędziego. Z żądaniem prze 2.) niedopuszczalności zajmowania stanowiska sędziego w danym sądzie wsku-
niesienia w stan spoczynku oraz zbadania niezdolności do pełnienia obo- tek zawarcia między sędziami związku małżeńskiego albo powstania powino-
wiązków przez sędziego i wydania orzeczenia może wystąpić zainteresowany wactwa w linii prostej, 3.) gdy wymaga tego wzgląd na powagę stanowiska, na
sędzia lub właściwe kolegium sądu. podstawie orzeczenia sądu dyscyplinarnego, wydanego na wniosek kolegium
Sędzia może być przeniesiony w stan spoczynku, na wniosek kolegium właściwego sądu, 4.) przeniesienia w wyniku kary dyscyplinarnej. O przenie-
właściwego sądu, jeżeli z powodu choroby lub płatnego urlopu dla porato- sieniu sędziego wydaje decyzję Minister Sprawiedliwości.
wania zdrowia nie pełnił służby przez okres roku
-77-
-76-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 7. Prawa i obowiązki sędziów
POWSZECHNE

13. Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego, za jego zgodą, 3. Czas pracy sędziego sądu powszechnego jest określony wymiarem jego
:
do pełnienia obowiązków sędziego lub czynności administracyjnych w in- zadań. Profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych w polskich szko-
nym sądzie, Ministerstwie Sprawiedliwości lub innej jednostce organizacyj- łach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz w instytutach naukowo-ba-
nej podległej Ministrowi Sprawiedliwości albo przez niego nadzorowanej, dawczych i innych placówkach naukowych może być powołany na stanowi-
na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego - w Sądzie Najwyższym, a sko sędziego sądu powszechnego, w niepełnym, nie mniejszym niż połowa,
na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego - w sądzie admini- wymiarze czasu pracy.
stracyjnym, na czas określony, nie dłuższy niż dwa lata, albo na czas nieokre-
ślony. (Sędzia delegowany na czas nieokreślony, może być odwołany z dele- 4. Sędzia na rozprawach używa stroju urzędowego. Strojem urzędowym
gowania względnie z niego ustąpić za trzymiesięcznym uprzedzeniem) De- sędziego na rozprawie sądowej jest toga, a sędziego przewodniczącego na
legowanie sędziego może nastąpić nawet bez jego zgody na okres nie dłuż- rozprawie - takie nakładany na kołnierz togi łańcuch z wizerunkiem orła.
szy niż trzy miesiące w ciągu roku. Delegowanie sędziego bez jego zgody Do stroju urzędowego sędziego należy również biret, jeżeli jego używanie
może być powtórzone nie wcześniej niż po upływie dwóch lat. wynika z przepisów o czynnościach sądowych.
Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego, za jego zgodą, na
wniosek Przewodniczącego Krajowej Rady Sądownictwa do pełnienia czyn- 5. Sędzia jest obowiązany zachować w tajemnicy okoliczności sprawy, o
ności w Biurze tej Rady. których powziął wiadomość ze względu na swój urząd, poza jawną rozprawą
Minister Sprawiedliwości może delegować sędziego na jego wniosek sądową. Obowiązek zachowania tajemnicy trwa także po ustaniu stosunku
do pełnienia obowiązków w międzynarodowej sędziowskiej organizacji służbowego. Obowiązek zachowania tajemnicy ustaje, gdy sędzia składa ze-
pozarządowej. znania jako świadek przed sądem, chyba że ujawnienie tajemnicy zagraża
Prezes sądu okręgowego, po uzyskaniu zgody kolegium sądu okręgowego, dobru państwa albo takiemu ważnemu interesowi prywatnemu, który nie
może delegować sędziego sądu rejonowego albo sędziego sądu okręgowego do jest sprzeczny z celami wymiaru sprawiedliwości. W tych przypadkach od
pełnienia obowiązków sędziego na obszarze właściwości tego samego sądu okrę- obowiązku zachowania tajemnicy może zwolnić sędziego Minister Sprawie-
gowego, jednakże na czas nie dłuższy niż miesiąc w ciągu roku.. Prezes sądu dliwości. Sędzia nie podlega postępowaniu sprawdzającemu przewidziane-
apelacyjnego, po uzyskaniu zgody kolegium sądu apelacyjnego, może delego- mu w ustawie z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji
wać do sądu apelacyjnego sędziego sądu okręgowego z obszaru właściwości niejawnych.(Dz. U. Nr 11, poz. 95, z 2000 r. z późn. zm.).
danego sądu apelacyjnego również na czas nie dłuższy niż miesiąc w ciągu roku.'
6. Obowiązują ograniczenia w zakresie dopuszczalności dodatkowego
zatrudnienia.
Sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem
7. Prawa i obowiązki sędziów
zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub
naukowym w łącznym wymiarze nie przekraczającym pełnego wymiaru
czasu pracy pracowników zatrudnionych na tych stanowiskach, jeżeli wy-
1. Obowiązki sędziów są określone ustawowo. Sędzia nie może, powołu- konywanie tego zatrudnienia nie przeszkadza w pełnieniu obowiązków
jąc się na zasadę niezawisłości sędziowskiej, uchylić się od wykonania poleceń sędziego. Sędziemu nie wolno także podejmować innego zajęcia ani spo-
w zakresie czynności administracyjnych, jeżeli z mocy przepisów ustawy należą sobu zarobkowania, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sę-
do obowiązków sędziowskich, a także poleceń dotyczących sprawności postę- dziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę
powania sądowego; może jednak domagać się wydania polecenia na piśmie. godności urzędu sędziego.
O zamiarze podjęcia dodatkowego zatrudnienia, a także o podjęciu in-
2. Godność zawodu sędziowskiego jest imperatywem zawodu. Sędzia jest
nego zajęcia lub sposobu zarobkowania, sędzia sądu apelacyjnego oraz sę-
obowiązany postępować zgodnie ze ślubowaniem sędziowskim oraz stale pod-
dzia sądu okręgowego zawiadamia prezesa właściwego sądu, a prezesi tych
nosić kwalifikacje zawodowe. Sędzia powinien w służbie i poza służbą strzec sądów - Ministra Sprawiedliwości. Sędzia sądu rejonowego kieruje zawiado-
powagi stanowiska sędziego i unikać wszystkiego, co mogłoby przynieść ujmę mienie, do prezesa właściwego sądu okręgowego.
godności sędziego lub osłabiają zaufanie do jego bezstronności.
-78- -79-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 7. Prawa i obowiązki sędziów
POWSZECHNE

Prezes właściwego sądu w stosunku do sędziego, a Minister Sprawiedliwości W sprawach o roszczenia ze stosunku służbowego sędziemu przysługuje droga
w stosunku do prezesa sądu apelacyjnego i prezesa sądu okręgowego wydaje sądowa.
decyzję o sprzeciwie wobec zamiaru podjęcia zatrudnienia na stanowisku
dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w szkole wyższej, jeżeli 10. Istnieje obowiązek powiadamiania prezesa o toczącej się sprawie. Sędzia
uzna, że będzie ono przeszkadzało w pełnieniu obowiązków sędziego, oraz wobec sądu rejonowego i sędzia sądu okręgowego jest obowiązany niezwłocznie
podejmowania lub kontynuowania innego zajęcia, które przeszkadza w pełnieniu zawiadomić prezesa sądu okręgowego, sędzia sądu apelacyjnego i prezes sądu
obowiązków sędziego, osłabia zaufanie do jego bezstronności lub przynosi ujmę okręgowego - prezesa sądu apelacyjnego, a prezes sądu apelacyjnego - Ministra
godności urzędu sędziego. Jeżeli prezes sądu sprzeciwił się podjęciu przez Sprawiedliwości o toczącej się sprawie sądowej, w której występuje jako strona lub
sędziego dodatkowego zatrudnienia lub zajęcia, sprawę, na wniosek sędziego, uczestnik postępowania.
rozstrzyga kolegium właściwego sądu. Sędzia nie może: być członkiem zarządu,
rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki prawa handlowego, spółdzielni, 11. Prawa sędziów są ustawowo określone. Sędziemu przysługuje immunitet
członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą, posiadać w formalny, nie może być on zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności
spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to
niż 10% kapitału zakładowego, prowadzić działalności gospodarczej na własny zatrzymania w razie ujęcia sędziego na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli
rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością lub zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do
być przedstawicielem bądź pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do
odpowiedzialności karnej wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki.
7. Sędziowie są obowiązani do złożenia oświadczenia o swoim stanie
majątkowym. Oświadczenie o stanie majątkowym dotycze majątku odrębnego oraz O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się prezesa sądu ape-
objętego małżeńską wspólnością majątkową. Oświadczenie to powinno zawierać w lacyjnego, właściwego ze względu na miejsce zatrzymania. Może on nakazać
szczególności informacje o posiadanych zasobach pieniężnych, nieruchomościach, natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego sędziego. O fakcie zatrzymania sędziego
udziałach i akcjach w spółkach prawa handlowego, a ponadto o nabytym przez prezes sądu apelacyjnego niezwłocznie zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa i
sędziego albo jego małżonka od Skarbu Państwa, albo innej państwowej lub Ministra Sprawiedliwości.
samorządowej osoby prawnej mieniu, które podlegało zbyciu w drodze przetargu. Za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscyplinarnie.
Sędziemu można udzielić płatnego urlopu dla poratowania zdrowia. Urlop dla
8. Oświadczenie składne jest w dwóch egzemplarzach Oświadczenie sę- poratowania zdrowia nie może przekraczać sześciu miesięcy i nie może być
dziowie składają właściwemu terytorialnie prezesowi sadu apelacyjnego, drugi udzielony, jeżeli sędzia nie pełnił służby przez okres roku z powodu choroby.
egzemplarz oświadczenia przesyłany jest właściwemu urzędowi skarbowemu. Urlopu dla poratowania zdrowia udziela Minister Sprawiedliwości. W okresie
Analizy danych zawartych w oświadczeniu dokonuje właściwe kolegium sadu nieobecności w pracy z powodu choroby sędzia otrzymuje wynagrodzenie, nie
dłużej jednak, niż przez okres roku.
apelacyjnego i przedstawia jej wyniki zgromadzeniu ogólnemu sędziów apelacji.
Sędzia powinien mieszkać w miejscowości będącej siedzibą sądu, w którym
Prezesi sądów apelacyjnych składają oświadczenie Krajowej Radzie Sądownictwa,
pełni służbę. Prezes sądu okręgowego w stosunku do sędziego sądu rejonowego
która dokonuje analizy zawartych w nim danych. Informacje zawarte w
oraz sędziego sądu okręgowego, a prezes sądu apelacyjnego w stosunku do
oświadczeniu stanowią tajemnicę służbową, chyba, że sędzia, który złożył
sędziego tego sądu, w uzasadnionych przypadkach, może wyrazić zgodę na
oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.
zamieszkanie sędziego w innej miejscowości. W razie uzyskania takiej zgody
sędziemu przysługuje zwrot kosztów przejazdu z miejsca zamieszkania do siedziby
9. Żądania, wystąpienia i zażalenia w sprawach związanych z pełnionym
sądu, ustalonych a zasadach obowiązujących przy ustalaniu wysokości należności
urzędem sędzia może wnosić tylko w drodze służbowej. W takich sprawach sędzia
przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju. Zwrot
nie może zwracać się do instytucji i osób postronnych ani podawać tych spraw do kosztów jednak nie przysługuje, jeżeli zmiana miejsca służbowego nastąpiła w
wiadomości publicznej. wyniku orzeczenia kary dyscyplinarnej przeniesienia na inne miejsce służbowe oraz
orzeczenia sądu dys-

-80-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO 8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów
POWSZECHNE

cyplinarnego o przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe ze wzglę- ku oraz uchybienie godności urzędu sędziego w okresie pełnienia służby,
du na powagę stanowiska. sędzia w stanie spoczynku odpowiada dyscyplinarnie Skazanie sędziego w
Sędziemu może być przyznana, jako pożyczka, pomoc finansowa na stanie spoczynku prawomocnym wyrokiem sądu na pozbawienie praw
zaspokojenie jego potrzeb mieszkaniowych. publicznych za przestępstwo popełnione po przejściu w stan spoczynku,
Sędziemu ubiegającemu się o mandat posła albo senatora, albo radnego jak również przed przejściem w stan spoczynku lub prawomocne
udziela się urlopu bezpłatnego na czas kampanii wyborczej. orzeczenie kary wydalenia ze służby, za przewinienie popełnione, w tym
Mianowanie, powołanie lub wybranie sędziego do pełnienia funkcji w przed przejściem w stan spoczynku, powoduje utratę uprawnień do stanu
organach państwowych, samorządu terytorialnego, w służbie dyplomatycz- spoczynku i uposażenia sędziego oraz uposażenia rodzinnego członków
nej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych oraz po- jego rodziny.
nadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych raty-
fikowanych przez Rzeczpospolitą Polską.
Sędzia, który został mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia 8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów
funkcji w organach państwowych, samorządu terytorialnego, w służbie dy-
plomatycznej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych
oraz ponadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych 1. Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów są ściśle okre-
ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, jest obowiązany zrzec się nie- ślone. Za przewinienia służbowe, w tym za oczywistą i rażącą obrazę przepi-
zwłocznie swojego urzędu, chyba że przechodzi w stan spoczynku. sów prawa i uchybienia godności urzędu (przewinienia dyscyplinarne), sę-
Sędzia, który zrzekł się urzędu ze wskazanych powyżej przyczyn może po- dzia odpowiada dyscyplinarnie. Sędzia odpowiada dyscyplinarnie także za
wrócić na urząd sędziego i poprzednio zajmowane stanowisko, jeżeli przerwa swoje postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli przez nie uchybił
w pełnieniu obowiązków sędziego nie przekracza dziewięciu lat, chyba że pełnił obowiązkowi piastowanego wówczas urzędu państwowego lub okazał się nie-
funkcje sędziowskie lub prokuratorskie w międzynarodowych lub ponadna- godnym urzędu sędziego.
rodowych organach sądowych. W takim przypadku Krajowa Rada Sądownic-
twa, z inicjatywy zainteresowanego, przedstawia Prezydentowi Rzeczypospoli- 2. Po upływie trzech lat od chwili czynu nie można wszcząć postępowa-
tej Polskiej wniosek o powołanie byłego sędziego na urząd sędziego, chyba że nia dyscyplinarnego. W razie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przed
nie spełnia on warunków wymaganych do powołania na urząd sędziego. Po upływem 3 letniego terminu, przedawnienie dyscyplinarne następuje z upły-
powołaniu na urząd, sędziemu wyznacza się poprzednio zajmowane stanowi- wem pięciu lat od chwili czynu. Jeżeli jednak przed upływem 3 letniego
sko i miejsce służbowe, niezależnie od liczby stanowisk sędziowskich w danym terminu, sprawa nie została prawomocnie zakończona, sąd dyscyplinarny
sądzie. W razie odmowy przedstawienia Prezydentowi Rzeczypospolitej Pol- orzeka o popełnieniu przewinienia dyscyplinarnego, umarzając postępo-
skiej wniosku zainteresowanemu służy skarga do Sądu Najwyższego. wanie w zakresie wymierzenia kary dyscyplinarnej.
Wskazanych powyżej zasad nie stosuje się do powołania sędziego na sta- W zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej za wykroczenie przedaw-
nowisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości. W takim przy- nienie dyscyplinarne następuje jednocześnie z przedawnieniem przewidzia-
padku, na okres pełnienia tego stanowiska, sędziego deleguje się do Mini- nym dla wykroczeń.
sterstwa Sprawiedliwości Jeżeli jednak przewinienie dyscyplinarne zawiera znamiona przestęp-
W razie powołania sędziego do niezawodowej służby wojskowej, jego stwa, przedawnienie dyscyplinarne nie może nastąpić wcześniej niż przedaw-
prawa i obowiązki służbowe ulegają zawieszeniu na czas trwania służby. Sę- nienie przewidziane w przepisach Kodeksu karnego.
dzia zachowuje jednak swoje stanowisko i prawo do wynagrodzenia, a czas
służby wojskowej wlicza się do okresu stosunku służbowego na stanowisku 3. Karami dyscyplinarnymi są: upomnienie, nagana, usuniecie z zaj-
sędziego. Sędzia powołany do niezawodowej służby wojskowej odbywają w mowanej funkcji, przeniesienie na inne miejsce służbowe, złożenie sę-
organach sądownictwa wojskowego. dziego z urzędu.
Sędzia w stanie spoczynku jest obowiązany dochować godności sę- Sąd może podać prawomocne orzeczenie dyscyplinarne do wiadomości
dziego. Za uchybienie godności sędziego po przejściu w stan spoczyn- publicznej.

-82- -83-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO
8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów
POWSZECHNE
Wymierzenie kary pociąga za sobą pozbawienie możliwości awansowa- Rzecznika dyscyplinarnego wybiera, spośród kandydatów zgłoszonych
nia na wyższe stanowisko sędziowskie przez okres pięciu lat, niemożność przez zgromadzenia ogólne sędziów apelacji, Krajowa Rada Sądownictwa.
udziału w tym okresie w kolegium sądu, orzekania w sadzie dyscyplinarnym Rzecznik dyscyplinarny działa przy Krajowej Radzie Sądownictwa. Kadencja
oraz uzyskania utraconej funkcji. rzecznika dyscyplinarnego trwa cztery lata.
Wymierzenie kary złożenia sędziego z urzędu pociąga za sobą utratę Zgromadzenia ogólne sędziów apelacji wybierają spośród sędziów sądu
możliwości ponownego powołania ukaranego do pełnienia urzędu na sta- apelacyjnego po jednym kandydacie na rzecznika dyscyplinarnego i wybra-
nowisku sędziowskim. nych-, kandydatów zgłaszają Krajowej Radzie Sądownictwa, najpóźniej na trzy
W przypadku przewinienia dyscyplinarnego lub wykroczenia mniejszej miesiące przed upływem kadencji rzecznika dyscyplinarnego albo w ciągu
wagi, sąd dyscyplinarny może odstąpić od wymierzenia kary. miesiąca po jego ustąpieniu.
Zastępców rzecznika dyscyplinarnego wybierają dla każdej apelacji ko-
4. Sądami dyscyplinarnymi są: w pierwszej instancji - sądy apelacyjne, w legia sądów apelacyjnych, a dla każdego okręgu kolegia sądów okręgowych
drugiej instancji - Sąd Najwyższy. spośród sędziów danego sądu. Kadencja zastępców rzecznika trwa dwa lata.
Sądy dyscyplinarne są. ponadto właściwe do orzekania w sprawach: o Rzecznik dyscyplinarny i jego zastępcy są związani wskazaniem organu
przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę sta- uprawnionego, w zakresie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego.
nowiska oraz zezwolenia na zatrzymanie czy pociągnięcie sędziego do od- Rzecznik dyscyplinarny jest uprawniony do przejęcia każdej sprawy prowa-
powiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej dzonej przez zastępcę rzecznika dyscyplinarnego, jeżeli uzna to za uzasad-
Do rozpoznania spraw objętych właściwością rzeczową sądu dyscyplinar- nione interesem wymiaru sprawiedliwości.
nego właściwy miejscowo jest sąd dyscyplinarny, w okręgu którego pełni służ- W razie niemożności prowadzenia sprawy przez właściwego zastępcę
bę sędzia objęty postępowaniem. Jeżeli jednak sprawa dotyczy sędziego sądu rzecznika dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wyznaczy do jej prowa-
apelacyjnego albo sędziego sądu okręgowego, właściwy jest inny sąd dzenia zastępcę rzecznika dyscyplinarnego z innego okręgu. W razie prze-
dyscyplinarny wyznaczony, na wniosek rzecznika dyscyplinarnego, przez szkód w pełnieniu obowiązków przez rzecznika dyscyplinarnego, jego obo*
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. wiązki przejmuje najstarszy służbą sędziowską zastępca rzecznika dyscypli-
Sądy dyscyplinarne orzekają w składzie trzech sędziów. Do orzekania w narnego, do czasu ustania przeszkody.
sądzie dyscyplinarnym są uprawnieni wszyscy sędziowie danego sądu dyscy- Do zastępców rzecznika dyscyplinarnego stosuje się odpowiednio prze-
plinarnego, z wyjątkiem prezesa sądu, wiceprezesów sądu oraz rzecznika pisy o rzeczniku dyscyplinarnym.
dyscyplinarnego.
Sąd dyscyplinarny pierwszej instancji może orzekać na sesjach wyjaz- 6. Obwinionym jest sędzia, któremu rzecznik dyscyplinarny przedstawił
dowych w sądzie okręgowym, na obszarze właściwości którego obwiniony na piśmie zarzuty w związku ze wszczętym postępowaniem dyscyplinarnym
zajmuje stanowisko sędziego, chyba że sprzeciwia się temu dobro wymiaru Obwiniony może ustanowić obrońcę spośród sędziów lub adwokatów.
sprawiedliwości.
Skład sądu dyscyplinarnego wyznacza się w drodze losowania, z listy 7. Jeżeli chodzi ó przebieg postępowania dyscyplinarnego, to Rzecznik
wszystkich sędziów danego sądu, z tym że w składzie sądu zasiada przy- dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie Ministra Spra-
najmniej jeden sędzia stale orzekający w sprawach karnych. Składowi sądu wiedliwości, prezesa sądu apelacyjnego lub okręgowego oraz kolegium sądu
dyscyplinarnego przewodniczy sędzia stale orzekający w sprawach kar- apelacyjnego lub okręgowego, Krajowej Rady Sądownictwa, a także z wła-
nych, najstarszy służbą. snej inicjatywy, po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności koniecznych do usta
lenia znamion przewinienia, a także złożeniu wyjaśnień przez sędziego, chy-
5. Uprawnionym oskarżycielem przed sądem dysoplinarnym, w spra- ba że złożenie tych wyjaśnień nie jest możliwe.
wach sędziów sądów apelacyjnych, a także prezesów oraz wiceprezesów są- Po przeprowadzeniu wskazanego postępowania jeżeli zachodzą podsta-
dów okręgowych, jest rzecznik dyscyplinarny, w sprawach zaś pozostałych wy do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wsz-
sędziów - zastępca rzecznika dyscyplinarnego. czyna postępowanie dyscyplinarne i przedstawia sędziemu na piśmie zarzu-
ty. Jednocześnie w sprawach, dotyczących sędziego sądu apelacyjnego albo
-84-
-85-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO P0WSZECHNE 8. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów

sędziego sądu okręgowego rzecznik dyscyplinarny zwraca się do Pierwszego Jeżeli przewinienie zawiera znamiona przestępstwa, sąd dyscyplinarny
Prezesa Sądu Najwyższego o wyznaczenie właściwego sądu dyscyplinarnego z urzędu rozpoznaje sprawę w zakresie zezwolenia na pociągnięcie sędzie-
do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Wyznaczenie tego sądu po- go do odpowiedzialności karnej i wydaje tym względzie uchwałę (co nie
winno nastąpić w terminie siedmiu dni. wstrzymuje biegu postępowania dyscyplinarnego).
Po przedstawieniu zarzutów obwiniony, w terminie czternastu dni, może Po prawomocnym zakończeniu postępowania karnego przeciwko sędzie-
złożyć wyjaśnienia i zgłosić wnioski o przeprowadzenie dowodów. Po upły- mu, sąd lub prokurator przesyła akta sprawy właściwemu rzecznikowi dyscy-
wie 14 dniowego terminu, a w razie potrzeby po przeprowadzeniu dalszych plinarnemu. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne nie było wszczęte, rzecznik
dowodów, rzecznik dyscyplinarny składa wniosek o rozpoznanie sprawy dys- dyscyplinarny podejmuje czynności dyscyplinarne, choćby w postępowaniu
cyplinarnej do właściwego sądu dyscyplinarnego. Wniosek powinien zawie- karnym został wydany wyrok uniewinniający.
rać dokładne określenie czynu, który jest przedmiotem postępowania, oraz Jeżeli przeciwko sędziemu zapadł prawomocny wyrok pociągający za sobą,
uzasadnienie. Jeżeli rzecznik dyscyplinarny nie znajduje podstaw do wsz- utratę stanowiska, sąd dyscyplinarny zawiadamia o tym Ministra Sprawiedliwo-
częcia postępowania dyscyplinarnego na żądanie uprawnionego organu, ści, który zarządza złożenie ukaranego sędziego z urzędu, chociażby wykonano
wydaje postanowienie o odmowie jego wszczęcia. Odpis postanowienia do- już wyrok dyscyplinarny skazujący na karę łagodniejszą niż złożenie z urzędu.
ręcza się Organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania, kole- Od wydanych w pierwszej instancji wyroków sądu dyscyplinarnego oraz
gium odpowiednio sądu okręgowego lub apelacyjnego i obwinionemu. W postanowień i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku przysługuje
terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia o odmowie wszczęcia odwołanie obwinionemu i rzecznikowi dyscyplinarnemu, a także Krajowej
postępowania (o umorzeniu postępowania) dyscyplinarnego, organowi, Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości. Odwołanie powinno być
który złożył wniosek o wszczęcie postępowania i właściwemu kolegium służy rozpoznane w terminie dwóch miesięcy od dnia jego wpłynięcia do sądu dys-
zażalenie do sądu dyscyplinarnego. Zażalenie powinno być rozpoznane w cyplinarnego drugiej instancji. Od wyroku sądu dyscyplinarnego drugiej in-
terminie dwóch tygodni od dnia wniesienia zażalenia do sądu. stancji kasacja nie przysługuje.
Po wpłynięciu wniosku o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej prezes
sądu dyscyplinarnego wyznacza rozprawę. Pomiędzy wpływem wniosku a 8. Jeżeli orzeczona została kara złożenia sędziego z urzędu, a sąd
terminem rozprawy nie powinno upłynąć więcej niż miesiąc. Nieuspra- dyscyplinarny wcześniej nie zawiesił sędziego w czynnościach służbowych,
wiedliwione, niestawiennictwo obwinionego lub jego obrońcy nie wstrzy- wyrok wywołuje zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych, z jed-
muje rozpoznania sprawy. noczesnym obniżeniem do 50% jego wynagrodzenia na czas trwania za-
Postępowanie dyscyplinarne jest jawne. Sąd dyscyplinarny może wyłą- wieszenia. Sąd dyscyplinarny może zawiesić w czynnościach służbowych
czyć jawność postępowania dyscyplinarnego ze względu na moralność, bez- sędziego, przeciwko któremu wszczęto postępowanie dyscyplinarne lub
pieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia o ubezwłasnowolnienie. Jeżeli sąd dyscyplinarny wydaje uchwałę zezwa-
prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. W razie wyłączenia jaw- lającą na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej sądowej
ności postępowania dyscyplinarnego orzeczenie ogłaszane jest publicznie. lub administracyjnej, z urzędu zawiesza sędziego w czynnościach służbo-
Jeżeli w toku rozprawy ujawni się inne przewinienie, oprócz objętego wych. Sąd dyscyplinarny, zawieszając sędziego w czynnościach służbowych,
wnioskiem o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej, sąd może wydać co do tego obniża w granicach od 25% do 50% wysokość jego wynagrodzenia na
przewinienia wyrok tylko za zgodą rzecznika dyscyplinarnego i obwinione- czas trwania tego zawieszenia; nie dotyczy to osób, w stosunku do których
go lub jego obrońcy; w razie braku zgody rzecznik dyscyplinarny prowadzi* wszczęto postępowanie o ubezwłasnowolnienie.
w tym zakresie odrębne postępowanie dyscyplinarne. Jeżeli postępowanie dyscyplinarne zostało umorzone lub zakończyło się
W razie rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku służbowego sędziego w uniewinnieniem, sędziemu wypłaca się zatrzymane wynagrodzenie.
toku postępowania dyscyplinarnego, postępowanie to toczy się nadal. Jeżeli
obwiniony podjął pracę w urzędzie państwowym, Prokuraturii Generalnej 9. Przewodniczący sądu dyscyplinarnego pierwszej instancji przesyła
Skarbu Państwa, adwokaturze lub jako radca prawny albo notariusz, sąd odpis prawomocnego wyroku sądu dyscyplinarnego Krajowej Radzie Sądow-
przesyła wyrok odpowiednio temu urzędowi, Naczelnej Radzie Adwokackiej nictwa i Ministrowi Sprawiedliwości, a ponadto - prezesowi właściwego sądu
lub Krajowej Radzie Radców Prawnych albo Krajowej Radzie Notarialnej. i kolegium tego sądu.

-87-
-86-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE 9. Asesorzy sądowi w strukturze sądownictwa

Wykonanie wyroku należy do Ministra Sprawiedliwości co do następują- charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magi-
cych kar, przeniesienia na inne miejsce służbowe oraz zwożenia sędziego z stra lub zagraniczne uznane w Polsce jest zdolny z uwagi na stan zdrowia do
urzędu, a do prezesa sądu okręgowego oraz do prezesa sądu apelacyjnego co pełnienia obowiązków sędziego.
do kary, usunięcia z zajmowanej funkcji w stosunku do sędziów tego sądu.
Odpis prawomocnego wyroku skazującego na karę dyscyplinarną do- 2. Można mianować asesorem sądowym także tego, kto spełnia wymaga-
łącza się do akt osobowych obwinionego. nia sędziowskie, określone w art. 61 § 2 i 3 usp.

10. Po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku orzekającego 3. Kandydat na asesora sądowego przedkłada informację z Krajowego
karę: upomnienia, nagany, usunięcia z zajmowanej funkcji, przeniesienia Rejestru Karnego, dotyczącą jego osoby, i zaświadczenie stwierdzające, że
na inne miejsce służbowe Minister Sprawiedliwości zarządza usunięcie od- jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego.
pisu wyroku z akt osobowych, jeżeli w tym okresie nie wdano przeciwko Wydanie zaświadczenia oraz badanie kandydatów na asesorów sądowych
ukaranemu innego wyroku skazującego. odbywa się na zasadach dotyczących kandydatów na urząd sędziego.

11. Krajowa Rada Sądownictwa, Pierwszy Prezes Sadu Najwyższego i 4. Minister Sprawiedliwości może zwolnić asesora sądowego, po uprzed-
Minister Sprawiedliwości mogą wystąpić o wznowienie postępowania dys- nim wypowiedzeniu, za zgodą kolegium sądu okręgowego.
cyplinarnego.
Wznowienie postępowania dyscyplinarnego na niekorzyść obwinione- 5. Minister Sprawiedliwości może, za zgodą kolegium sądu okręgowe-
go może nastąpić, jeżeli umorzenie postępowania lub wydanie wyroku na- go, powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w są-
stąpiło wskutek przestępstwa albo jeżeli w ciągu pięciu lat od umorzenia lub dzie rejonowym na czas określony, nie przekraczający czterech lat. Możliwe
od wydania wyroku wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które mo- jest przedłużenie tego okresu do ukończenia przez asesora sądowego 29 lat,
gły uzasadniać skazanie lub wymierzenie kar)' surowszej. a także do czasu zakończenia postępowania sprawdzającego w odniesieniu
Wznowienie postępowania na korzyść skazanego może nastąpić także do kandydata na sędziego przeprowadzanego przez policję na żądanie Mi-
po jego śmierci, jeżeli wyjdą na jaw nowe okoliczności lub dowody, które nistra Sprawiedliwości.
mogłyby uzasadniać uniewinnienie lub wymierzenie kary łagodniejszej.
W razie śmierci skazanego, wniosek o wznowienie postępowania mogą 6. W zakresie orzekania asesorzy sądowi są niezawiśli i podlegają tylko
złożyć jego małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przysposabiający Konstytucji oraz ustawom.
lub przysposobiony oraz rzecznik dyscyplinarny. Za zgodą kolegium sądu okręgowego Minister Sprawiedliwości może,
powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w sądzie
12. Rozstrzygnięcia zapadające w toku postępowania dyscyplinarnego wy- rejonowym na czas określony, czterech lat. W zakresie orzekania asesorzy
magają z urzędu uzasadnienia na piśmie i doręczenia ich stronom. Wyroki sądowi są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
oraz postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku dorę-
cza się także Krajowej Radzie Sądownictwa i Ministrowi Sprawiedliwości. 7. Asesor sądowy, któremu nie powierzono pełnienia czynności sędziow-
skich, jest upoważniony do wykonywania czynności referendarza sądowego.

9. Asesorzy sądowi w strukturze sądownictwa 8. Obejmując stanowisko asesor sądowy składa wobec Ministra Sprawie-
dliwości ślubowanie.

1. Minister Sprawiedliwości może mianować asesorem sądowym osobę, 9. Asesor na okres pełnienia czynności sędziowskich pozostaje pod pieczą
która ukończyła aplikację sądową lub prokuratorską i zdała egzamin sędziow- sędziego wyznaczonego do pełnienia funkcji konsultanta. Sędzia pełniący funk-
ski lub prokuratorski i spełnia następujące warunki: posiada obywatelstwo cję konsultanta udziela asesorowi na jego wniosek pomocy z zakresu techniki
polskie korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego pracy sędziowskiej oraz wykonywania czynności administracji sądowej, a tak-

-88-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE //. Asystenci sędziów

że przeprowadza lustrację posiedzeń sądowych odbywanych pod przewodnictwem okręgowego, przydziela aplikanta do określonego sądu rejonowego. W toku
powierzonego jego pieczy asesora i sporządza kwartalne sprawozdania z aplikacji, aplikant sądowy może być skierowany, zgodnie z harmonogramem
wykonywanej funkcji. Do pełnienia funkcji konsultanta wyznacza się sędziego aplikacji, do innego sądu, niż wynika to z przydzielenia.
sądu okręgowego orzekającego w drugiej instancji w zakresie spraw, których
rozpoznawanie zostało powierzone asesorowi. 6. Przed podjęciem obowiązków aplikant sądowy składa ślubowanie wobec prezesa
sądu apelacyjnego. Aplikant za naruszenie swoich obowiązków ponosi
odpowiedzialność porządkową lub dyscyplinarną na zasadach
10. Aplikacja sądowa i aplikanci obowiązujących mianowanych urzędników państwowych

7. Mianowanie aplikanta wygasa, jeżeli osoba mianowana nie podejmuje


1. Aplikacja sądowa polega na zaznajomieniu się z czynnościami sędziego, wykonywania obowiązków w terminie określonym w akcie mianowania, bez
sekretariatów sądowych oraz uzyskaniu wiedzy potrzebnej do zajmowania usprawiedliwionej przyczyny.
stanowiska sędziego. Aplikacja obejmuje zajęcia seminaryjne i praktykę. Zwolnienie natomiast aplikanta następuje, po uprzednim, trzymiesięcznym
wypowiedzeniu, jeżeli aplikant: 1. zrzekł się stanowiska, 2. nie czyni postępów w
2. Nadzór merytoryczny nad aplikacją sądową sprawuje Minister toku aplikacji, a w szczególności -jeżeli uzyskał dwie negatywne opinie patronów
Sprawiedliwości. Aplikację sądową prowadzą prezesi sądów apelacyjnych dla lub nie uzyskał pozytywnej oceny z kolokwium, 3. rażąco narusza obowiązki
okręgu apelacji. Zajęcia seminaryjne mogą być prowadzone także dla dwóch lub aplikanta sądowego, 4. został uznany za trwale niezdolnego do pełnienia
większej liczby okręgów apelacji. W uzasadnionych przypadkach prezes sądu obowiązków aplikanta. Zwolnienie aplikanta z przyczyn, wskazanych w pkt. 2 i 3,
apelacyjnego może powierzyć prowadzenie zajęć aplikacji sądowej prezesowi sądu następuje na wniosek kolegium sądu okręgowego.
okręgowego w granicach jego właściwości.
8. Dopuszczalne jest powołanie na stanowisko aplikanta pozaetatowego.
3. Aplikacja sądowa trwa trzy lata. W trakcie aplikacji aplikant składa Mianowanie aplikanta pozaetatowego nie powoduje jednak nawiązania stosunku
kolokwium z dziedziny prawa, która była przedmiotem zajęć seminaryjnych w pracy.
okresie poprzedzającym kolokwium. W miesiącu poprzedzającym upływ okresu
aplikacji aplikant składa egzamin sędziowski. W razie niedostatecznego wyniku 9. Utrata statusu aplikanta pozaetatowego nastąpić może w określonych
egzaminu, aplikant może przystąpić jeden raz do ponownego jego składania, w sytuacjach. Prezes sądu apelacyjnego, na wniosek prezesa sądu okręgowego,
Ciągu roku od dnia egzaminu poprzedniego. odwołuje mianowanie aplikanta sądowego pozaetatowego, jeżeli: 1. zrezygnuje on
z odbywania aplikacji, 2. nie czyni postępów w toku aplikacji, a w szczególności -
4. Aplikantem sądowym może być mianowany ten. kto posiada obywatelstwo jeżeli uzyskał dwie negatywne opinie patronów lub nie uzyskał pozytywnej oceny z
polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich jest nieskazitelnego kolokwium, 3. rażąco narusza obowiązki aplikanta sądowego, 4. został uznany za
charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków aplikanta.
zagraniczne uznane w Polsce, został zakwalifikowany na aplikację przez komisję
egzaminacyjną po przeprowadzeniu konkursu,
Aplikant sądowy może odbywać aplikację w ramach stosunku pracy albo poza 11. Asystenci sędziów
stosunkiem pracy (aplikant sądowy pozaetatowy).

5. Stosunek pracy z aplikantem sądowym nawiązuje się na podstawie 1. W sądach mogą być zatrudniani asystenci sędziów. Asystent sędziego
mianowania na czas określony, oznaczony w akcie mianowania. Aplikanta wykonuje samodzielnie czynności administracji sądowej oraz czynności przy-
sądowego mianuje i zwalnia prezes sądu apelacyjnego. Mianowanie aplikanta gotowania spraw sądowych do ich rozpoznania.
sądowego następuje po przeprowadzeniu konkursu przez prezesa sądu.
apelacyjnego. Prezes sądu apelacyjnego, mianując aplikanta sądowego w 2. Na stanowisku asystenta sędziego może być zatrudniony ten, kto: jest
okręgu danego sądu okręgowego, jednocześnie, na wniosek prezesa sądu obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej i korzysta z pełni praw cywilnych i
obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia praw-
-90- -91-
12. Ławnicy w strukturze sądownictwa
ROZDZIAŁ
III.SĄDOWNICTWOPOWSZECHNE:
nicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze, osoby wchodzą-
ukończył 24 lata, odbył staż urzędniczy w sądzie lub w prokuraturze albo ce w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy
spełnia warunki do zwolnienia od odbywania tego stażu, określone w na drogę postępowania sądowego, funkcjonariusze Policji oraz inne osoby
przepisach o pracownikach sądów i prokuratury. Przed zatrudnieniem zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń, adwo-
asystenta sędziego prezes sądu zasięga informacji o kandydacie z kaci i aplikanci adwokaccy, radcy prawni i aplikanci radcowscy, duchowni,
Krajowego Rejestru Karnego. żołnierze w czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusze Służby Więziennej,
radni gminy, której rada dokonuje wyboru ławników
3. Asystent sędziego po przepracowaniu sześciu lat na tym stanowisku Nie można być ławnikiem jednocześnie w więcej niż jednym sądzie.
może zgłosić prezesowi przełożonego sądu apelacyjnego zamiar przystąpie- W razie zniesienia sądu, ośrodka zamiejscowego lub wydziału zamiej-
nia do egzaminu sędziowskiego. W takim przypadku asystent sędziego do- scowego - ławnicy tych jednostek stają się ławnikami sądów, które przejmują
puszczany jest do egzaminu sędziowskiego w najbliższym terminie przewi- kompetencje zniesionych jednostek.
dzianym dla aplikantów sadowych.
4. Wybór ławników jest określony prawnie. Ławników do sądów okręgo-
wych oraz do sądów rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest
12. Ławnicy w strukturze sądownictwa objęty właściwością tych sądów- w głosowaniu tajnym.
1. Koncepcja sądów zawodowych nie jest afirmowana w państwach Wybory przygotowują gminy jako zadanie zlecone z zakresu administra-
prawa. Wymiar sprawiedliwości sprawują sądy składające się z sędziów cji rządowej.
zawodowych i sędziów niezawodowych (ławników lub przysięgłych).
Obecnie w Polsce nie przyjęto anglosaskiej koncepcji wyodrębnienia 5. Liczbę ławników wybieranych przez poszczególne rady gmin do wszyst-
sędziowskiego składu przysięgłych, zdecydowano się na germańską kich sądów działających na obszarze właściwości sądu okręgowego, w cym
koncepcję sądzenia z udziałem ławników. W sprawowaniu wymiaru także liczbę ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez-
sprawiedliwości obywatele polscy pieczeń społecznych, ustala kolegium sądu okręgowego; liczbę ławników
do poszczególnych sądów rejonowych ustala się po zasięgnięciu opinii pre-
biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed
zesów tych sądów. Prezes sądu okręgowego podaje liczbę ławników do wia-
sądami w pierwszej instancji (od tej zasady istnieją jednak liczne wyjątki)
domości poszczególnym radom gmin najpóźniej na trzydzieści dni przed
Konstytucja RP stanowi w art. 182, iż udział obywateli g sprawowaniu
upływem terminu zgłaszania kandydatów.
sprawiedliwości określa ustawa.
Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami. W za- 6. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzy-
kresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz usta- szenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów
wom. Ławnik nie może przewodniczyć na rozprawie i naradzie ani też wyko- prawa, oraz co najmniej dwudziestu pięciu obywateli mających czynne prawo
nywać czynności sędziego poza rozprawą, chyba że ustawy stanowią inaczej. wyborcze, zamieszkujących stale na danym terenie, w terminie do dnia 30
2. Ławnikiem może być wybrany ten, kto spełnia następujące czerwca ostatniego roku kadencji, w trybie, który określi Prezydent
wymogi: Rzeczypospolitej Polskiej. Kandydatów na ławników do orzekania w sprawach
1. posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatel- z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych zgłaszają w równej liczbie
skich, 2. jest nieskazitelnego charakteru, 3. ukończył 50 lat, 4. jest zatrud- terenowe organy administracji rządowej, związki zawodowe oraz organizacje
niony lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej od roku, 5.nie pracodawców.
przekroczył 70 lat, jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia O kandydatach na ławników rady gmin zasięgają informacji z Krajowe-
obowiązków ławnika, posiada co najmniej wykształcenie średnie go Rejestru Karnego oraz od właściwych organów Policji.
Do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
ławnikiem powinna być wybrana osoba wykazująca szczególną znajomość spraw 7. Wybory ławników odbywają się najpóźniej w październiku roku ka-
pracowniczych oraz celów ubezpieczenia i potrzeb osób ubezpieczonych. lendarzowego, w którym upływa kadencja dotychczasowych ławników. Przed
przystąpieniem do wyborów rada gminy powołuje zespół, który przedstawia
3. Przesłanki negatywne powołania na ławnika określa ustawa. Stosownie radzie gminy na sesji swoją opinię o zgłoszonych kandydatach.
do dyspozycji art. 159§lusp ławnikami nie mogą być: osoby zatrudnione w
-93-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO POWSZECHNE 12, Ławnicy w strukturze sądownictwa
roku; liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z
8. Listę wybranych ławników wraz z dotyczącymi ich danymi rady gmin, ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia
które dokonały ich wyboru, przesyłają prezesom właściwych sądów, najpóź- rozprawy z udziałem tego ławnika, (art. 170§1 usp). Do udziału w rozprawie w
niej do końca października. Spośród ławników znajdujących się na tej sprawach z zakresu prawa pracy prezes sądu wyznacza jednego ławnika
liście rady gmin wskazują ławników wybranych do orzekania w sprawach z wybranego spośród kandydatów zgłoszonych przez organizacje związkowe i,
zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, wymieniając oddzielnie w miarę możliwości, jednego ławnika wybranego spośród kandydatów
ławników spośród kandydatów zgłoszonych przez terenowe organy
zgłoszonych przez organizacje pracodawców
administracji rządowej oraz przez związki zawodowe.
Ławników zawiadamia się o terminie posiedzenia tak, aby ławnik otrzymał
zawiadomienie co najmniej na 7 dni przed posiedzeniem a tylko wyjątkowo w
9. Wybory uzupełniające są dopuszczalne. W razie potrzeby, zwłaszcza z
terminie krótszym; jednocześnie zawiadamia się zakład pracy zatrudniający
powodu zmniejszenia się w czasie kadencji liczby ławników, rada gminy na
ławnika (§ 72 ust.l regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów
wniosek prezesa sądu okręgowego dokonuje uzupełnienia listy, wybierając
powszechnych). O każdym wypadku nieusprawiedliwionego nieprzybycia
nowych ławników w sposób określony w ustawie.
ławnika na posiedzenie przewodniczący składu orzekającego zawiadamia w
terminie 3 dni może zawiadomić radę ławniczą (§ 73 regulaminu
10. Ślubowanie ławnika oznacza, że prezes sądu wręcza ławnikom za-
wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych)
wiadomienie o wyborze i odbiera od nich ślubowanie według roty ustalonej
W czasie trwania kadencji nie powołuje się ławnika do pełnienia obowiązków
dla sędziów, z odpowiednią zmianą. Po odebraniu ślubowania prezes sądu
w razie ujawnienia okoliczności, które nie pozwalały na jego wybór, oraz w
wpisuje ławnika na listę ławników, którzy mogą być" wyznaczani do orzeka-
razie wszczęcia postępowania karnego przeciwko ławnikowi, do czasu
nia, i wydaje mu legitymację.
prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy.
11. Kadencja ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata Wyznaczając ławnika do udziału w rozprawie, zawiadamia się o tym jedno-
kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, jednak cześnie pracodawcę zatrudniającego ławnika Pracodawca zatrudniający ławni-
mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ka jest obowiązany zwolnić go od pracy na czas pełnienia czynności w sądzie.
ławników. Po upływie kadencji ławnik może brać udział jedynie w rozpozna-
waniu sprawy rozpoczętej wcześniej z jego udziałem, do czasu jej zakończe- 15. Prezes sądu może wyznaczyć ławnika dodatkowego do rozprawy, jeże-
nia ( art. 165§1 i 2 usp). li istnieje prawdopodobieństwo, że będzie ona trwać czas dłuższy. W razie
potrzeby można wyznaczyć dwóch ławników dodatkowych; w takim razie na-
12. Mandat ławnika wygasa w razie prawomocnego skazania za leży wskazać kolejność, w której będą oni wstępować do udziału w naradzie i
przestępstwo bądź wykroczenie, w tym również .za przestępstwo lub głosowaniu. Ławnik dodatkowy bierze udział w naradzie i głosowaniu, jeżeli
wykroczenie skarbowe. Wygaśnięcie mandatu z tego powodu stwierdza jeden z ławników nie może uczestniczyć w składzie sądu. (art. 171§1 i 2 usp).
rada gminy, która wybrała ławnika i informuje o tym prezesa właściwego
16. Rekompensaty dla ławników polegają na tym, że za czas zwolnie-
sądu
nia od pracy ławnik zachowuje prawo do świadczeń wynikających ze sto-
sunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia. Koszty rekompensat)-,
13. Odwołanie ławnika jest dopuszczalne. Rada gminy, która wybrała ławni-
ponosi Skarb Państwa.
ka, może mianowicie go odwołać na wniosek prezesa właściwego sądu, w razie;,
Ławnicy zamieszkali poza siedzibą sądu otrzymują diety oraz zwrot kosz-
a.) niewykonywania obowiązków ławnika, b.) zachowania godzącego w
tów przejazdu i noclegu według zasad ustalonych w tym zakresie dla sędziów.
powagę sądu, c.) niezdolności do wykonywania obowiązków ławnika. Przed
Należności powyższe przyznaje prezes właściwego sądu. Od decyzji pre-
upływem kadencji mandat ławnika wygasa z dniem doręczenia mu
zesa sądu rejonowego przysługuje odwołanie do prezesa sądu okręgowego,
zawiadomienia prezesa sądu o skreśleniu z listy ławników wskutek zrzeczenia a gdy decyzję w pierwszej instancji wydał prezes sądu okręgowego lub
się mandatu z ważnych przyczyn lub odwołania ławnika przez radę gminy. prezes sądu apelacyjnego - do Ministra Sprawiedliwości.
14. Pełnienie obowiązków ławnika jest unormowane prawnie. Ławnik
17. Ławnicy każdego sądu wybierają ze swego grona radę ławniczą, jej
może być wyznaczony do udziału w rozprawach do dwunastu dni w ciągu przewodniczącego i zastępców. Liczbę członków rady określa prezes sądu.
Rada ławnicza jest organem samorządu ławniczego. Do zadań rady ławniczej
należy w szczególności podnoszenie poziomu pracy ławników, pobudzanie
ROZDZIAŁ IIII. SĄDOWNICTWO
13. Referendarze sądowi w strukturze sądownictwa
POWSZECHNE

działalności wychowawczej ławników w społeczeństwie, organizowanie zebrań 5. Rozwiązanie stosunku pracy z referendarzem sądowym może nastą-
sprawozdawczych o działalności ławników .reprezentowanie ławników dane- pić w drodze wypowiedzenia w razie: 1. otrzymania ujemnej oceny kwalifi-
go sądu. Przewodniczący rady ławniczej zwołuje zebrania rady i przewodniczy kacyjnej, potwierdzonej ponowną ujemną oceną, dokonaną nie wcześniej
im. Przewodniczący jest zobowiązany zwołać zebranie rady ławniczej na żąda- niż po upływie 3 miesięcy, 2. zniesienia sądu lub jego reorganizacji, powo-
nie prezesa sądu lub na wniosek 1/3 liczby członków rady. Do ważności uchwał dującej utratę możliwości dalszego zatrudnienia referendarza sądowego, 3.
zebrania rady ławniczej konieczna jest obecność co najmniej połowy człon- uznania przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za trwale
ków rady. Uchwały zebrania rady ławniczej zapadają zwykłą większością gło- niezdolnego do pełnienia obowiązków referendarza sądowego, 4. nabycia
sów, w razie równości głosów decyduje głos przewodniczącego. Przewodni- prawa do emerytury. W razie rozwiązania stosunku pracy z referendarzem
czący rady ławniczej reprezentuje radę ławniczą danego sądu na zewnątrz, sądowym, w okresie między ustaniem zatrudnienia w likwidowanym lub
opracowuje i przedkłada radzie ławniczej projekty planów prac rady i spra- reorganizowanym sądzie a podjęciem pracy lub działalności gospodarczej,
wozdania z ich wykonania, kieruje bieżącymi pracami rady. referendarzowi przysługuje świadczenie pieniężne ze środków budżetu
państwa przez okres nie dłuższy niż 6 miesięcy, obliczone jak ekwiwalent
pieniężny za urlop wypoczynkowy; świadczenie to nie przysługuje referen-
13. Referendarze sądowi w strukturze sądownictwa darzowi sądowemu mianowanemu, który nabył prawo do emerytury.
Referendarz sądowy może wypowiedzieć stosunek pracy. Okres wypo-
wiedzenia wynosi trzy miesiące. Stosunek pracy z referendarzem sądowym
1. Do wykonywania określonych w ustawach procesowych czynności na- może być rozwiązany za porozumieniem stron.
leżących do sądów w zakresie ochrony prawnej, a w szczególności postępo- W razie utraty obywatelstwa polskiego stosunek pracy z referendarzem
wania w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów rozwiązuje się bez wypowiedzenia.
sądowych, w sądach rejonowych zatrudniani są referendarze sądowi
6. Minister Sprawiedliwości może delegować referendarza sądowego,
2. Na stanowisko referendarza sądowego stosownie do dyspozycji art. 149 § za jego zgodą, do pełnienia czynności administracyjnych w Ministerstwie
1 usp, może być mianowany ten, kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta z Sprawiedliwości.
pełni praw cywilnych i obywatelskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył
wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane 7. Referendarz sądowy za naruszenie swoich obowiązków, w tym za oczy-
w Polsce, ukończył 24 lata, odbył aplikację referendarska i złożył egzamin wistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienie godności stanowiska, po-
referendarski albo odbył aplikację sądową, prokuratorską, notarialną, adwokacką nosi odpowiedzialność dyscyplinarną. Karami dyscyplinarnymi orzekanymi
lub radcowską i złożył odpowiedni egzamin, albo złożył egzamin referendarski. wobec referendarzy są: nagana, nagana z ostrzeżeniem, nagana z obniżeniem
Aplikacja referendarska trwa rok i kończy się egzaminem referendarskim. wynagrodzenia zasadniczego o 10% na okres dwóch lat, wydalenie z pracy.
W sprawach dyscyplinarnych referendarzy orzekają komisje dyscyplinar-
3. Powołanie na stanowisko referendarza sądowego następuje w ten spo- ne. (I i II instancji) Komisje dyscyplinarne pierwszej instancji powołują pre-
sób, że stosunek pracy z referendarzem sądowym nawiązuje się na podsta- zesi sądów okręgowych, natomiast komisję II instancji Minister Sprawiedli-
wie mianowania, z dniem określonym w akcie mianowania, Referendarza wości. Do składu komisji dyscyplinarnych, powoływani się referendarze.
sądowego mianuje i rozwiązuje z nim stosunek pracy Minister Sprawiedli- Za przewinienia mniejszej wagi referendarz ponosi odpowiedzialność
wości na wniosek prezesa sądu okręgowego. Prezes sadu okręgowego przed porządkową, karą porządkową jest upomnienie (wymierza ją prezes sądu
wystąpieniem z wnioskiem o mianowanie referendarza sądowego zasięga rejonowego).
informacji o kandydacie z Krajowego Rejestru Karnego.
8. Referendarze sądowi zatrudnieni w sądach rejonowych na obszarze
4. Przed podjęciem pracy referendarz sądowy składa ślubowanie wo- tego samego sądu okręgowego, co najmniej raz w roku odbywają zebranie
bec prezesa sądu okręgowego. Referendarz sądowy w zakresie wykonywa- referendarzy sądowych okręgu. Zebranie referendarzy sądowych okręgu
zajmuje stanowisko we wszystkich sprawach istotnych dla wykonywania za-
nych obowiązków jest niezależny.

-97-
ROZDZIAŁ III. SĄDOWNICTWO /. Konotacje historyczne
POWSZECHNE

dań przez referendarzy sądowych, wybiera na okres kadencji przedstawicie-


la, reprezentuje referendarzy sądowych okręgu wobec organów sądu okrę-
gowego. Przewodniczącym zebrania referendarzy sądowych okręgu jest re- ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE
ferendarz sądowy najstarszy wiekiem.

9. Aplikacja referendarska. Aplikacja referendarska trwa rok i kończy


się egzaminem referendarskim. Aplikantem referendarskim może być ten, 1. Konotacje historyczne
kto: posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywa-
telskich, jest nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze
w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce i został 1. Początkowo na obszarze państwa polskiego obowiązywały normy pra-
zakwalifikowany na aplikację referendarska przez komisje konkursową po wa zwyczajowego, dotyczyło to również sił zbrojnych.
przeprowadzeniu konkursu
Aplikanta referendarskiego mianuje na czas określony (1 roku) i zwal- 2. Normy stanowione prawa wojskowego zaczęły właściwie funkcjono-
nia prezes sądu okręgowego. Mianowanie aplikanta referendarskiego na- wać w okresie I Rzeczypospolitej. Na uwagę zasługują zwłaszcza statuty wi-
stępuje po przeprowadzeniu konkursu przez prezesa sądu apelacyjnego. ślickie (1374 r.), edykt „O przechodach wojsk"(1432 r.), „Ordynacja wojen-
Wraz z mianowaniem prezes sądu okręgowego, przydziela aplikanta refe- na" (1543 r.), „Porządek praw rycerskich"(1557 r.), .Artykuły wszemu rycer-
rendarskiego do sądu rejonowego, w którym odbywać będzie aplikację. stwu"(1581 r.), .Artykuły wojenne hetmańskie"(1609 r.).
Aplikanta referendarskiego zwalnia się, jeżeli: zrezygnował z odbywania
aplikacji, nie spełnia warunków przystąpienia do egzaminu referendarskie- 3. Ważną datą w rozwoju organizacji sądownictwa i prawa karnego woj-
go, rażąco narusza obowiązki aplikanta, został uznany za trwale niezdolne- skowego jest rok 1775, w którym to roku wydano dwa następujące zbiory
go do pełnienia obowiązków aplikanta. prawne: Artykuły wojskowe i Proceder prawny wojskowy.

4. Istotne akty prawne w tym zakresie obowiązywały w czasie trwania


Powstania Kościuszkowskiego. Były to Akty Powstania Narodowego (Akry
Powstania Kościuszki) regulujące problematykę ścigania karnego. Organi-
zację sądów karnych regulowała uchwała Rady Najwyższej Narodowej z dnia
24 marca 1794 r. Na mocy tej uchwały RNN miała mianować 12 sędziów
karnych dla każdego z województw. Przewidywano sądownictwo dwuinstan-
cyjne (I instancją był Sąd Kryminalny, II instancją - Najwyższy Sąd Kryminal-
ny) . Następnie w sierpniu 1794 r. w Warszawie utworzono sądy municypal-
no - wojskowe (rozpoznawały sprawy kryminalne mieszczan wchodzących w
skład municypalnej siły zbrojnej). Mocą rozporządzenia Tadeusza Kościuszki
zawieszono także działalność Sądu Kryminalnego, a w jego miejsce powo-
łano Sąd Kryminalny Wojskowy. W skład SKW wchodziło 10 oficerów. Wła-
ściwości tego organu podlegały osoby cywilne odpowiadające na podstawie
przepisów prawa karnego wojskowego. Żołnierze podlegali właściwości są-
dów powołanych przez naczelnika jako zwierzchnika sił zbrojnych.

5. Okres Księstwa Warszawskiego to czas obowiązywania francuskich zbio-


rów wojskowych przepisów karnych „Le Guide desjuges militaires" z 1813 r.
Wskazany akt prawny funkcjonował również w okresie Królestwa Polskiego.

-98- -99-

You might also like