Professional Documents
Culture Documents
wobec światowego
kryzysu gospodarczego
– część II
Wnioski z dyskusji
Spis treści
I. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II. S
yntetyczne omówienie wyników dyskusji nad pierwotnym .
Raportem NBP „Polska wobec światowego kryzysu .
gospodarczego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
III.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
V. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wstęp
I
Wstęp
W reakcji zarówno na dyskusję przeprowadzoną nad samym Raportem, jak i na roz-
wój dyskusji nad przyszłymi wyzwaniami stojącymi przed gospodarką światową i gospo-
darką polską, Narodowy Bank Polski zdecydował się na uzupełnienie przedstawionego we
wrześniu 2009 r. Raportu „Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego”. Z jednej
strony materiał obejmuje omówienie głównych tendencji w gospodarce światowej, w
wybranych regionach oraz w gospodarce polskiej, w kontekście zarysowanych w pier-
wotnym Raporcie scenariuszy rozwoju sytuacji gospodarczej. Z drugiej strony, pierwotny
Raport uzupełniono o dodatkowe kwestie związane z polityką gospodarczą, wynikające z
dyskusji przeprowadzonych nad Raportem. Dotyczą one w przeważającej mierze wyzwań
o charakterze długookresowym, i choć mają mniejsze znaczenie dla strategii wyjścia z kry-
1 W okresie październik-grudzień 2009 r. Raport NBP przedstawiany był na uczelniach ekonomicznych
i uniwersytetach w: Warszawie, Katowicach, Wrocławiu, Poznaniu, Rzeszowie, Zielonej Górze, Kielcach
Bydgoszczy, Szczecinie, Krakowie, Lublinie i Toruniu.
N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Syntetyczne omówienie wyników dyskusji nad pierwotnym Raportem NBP „Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego”
II
Syntetyczne omówienie wyników dyskusji nad pierwotnym
Raportem NBP „Polska wobec światowego kryzysu
gospodarczego”
N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Syntetyczne omówienie wyników dyskusji nad pierwotnym Raportem NBP „Polska wobec światowego kryzysu gospodarczego”
III
Rozwój sytuacji gospodarczej
1970
1973
1976
1979
1982
1985
1988
1991
1994
1997
2000
2003
2006
2009
1970
1973
1976
1979
1982
1985
1988
1991
1994
1997
2000
2003
2006
2009
Luka popytow a (L) Luka popytow a (L) Luka popytow a (L)
Stopa bezrobocia (P) Stopa bezrobocia (P) Stopa bezrobocia (P)
1970
1973
1976
1979
1982
1985
1988
1991
1994
1997
2000
2003
2006
2009
1970
1973
1976
1979
1982
1985
1988
1991
1994
1997
2000
2003
2006
2009
10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
%
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
%
100
75
50
25
0
1947
1949
1951
1953
1955
1957
1959
1961
1963
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
Recesje według NBER
Prawdopodobieństwo znajdowania się w fazie recesji
Uwaga: obliczenia zostały wykonane za pomocą przełącznikowego modelu Markowa typu MS-AR oszacowanego na bazie
danych o kwartalnej stopie zmian realnego PKB w Stanach Zjednoczonych (kw/kw, SAAR) w okresie II kw. 1947 – IV kw.
2009. Na rysunku zaznaczono, że recesja zakończyła się w II kw. 2009 r., niemniej jednak datowanie to nie jest w chwili
obecnej oficjalnym stanowiskiem NBER w sprawie końca bieżącej recesji. W chwili obecnej NBER nie ogłosił jeszcze końca
recesji w USA.
3 Por. Lee J., Rabanal P., Sandri D. (2010), US Consumption after the 2008 Crisis, IMF Staff Position Note,
SPN/10/01.
Por. Hamilton J.D. (1989), A New Approach to the Economic Analysis of Nonstationary Time Series and
the Business Cycle, Econometrica, Vol. 57, No. 2, s. 357-384.
12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
Rys. 4. Skala spadku poziomu realnego PKB w gospodarkach strefy euro podczas
kryzysu
% %
2 3
2
0
1
-2
0
-4 -1
-2
-6
-3
-8
-4
-10 -5
2007
2008
2009
2007
2008
2009
Uwaga: rysunek po lewej stronie przedstawia średni poziom realnego PKB w grupie obejmującej: Belgię, Niemcy, Irlandię,
Grecję, Hiszpanię, Francję, Włochy, Cypr, Luksemburg, Maltę, Holandię, Austrię, Portugalię i Finlandię, przyjmując I kw.
2008 r. jako punkt startowy recesji w strefie euro. Zacieniony obszar wyznacza przedział minimalnego i maksymalnego
poziomu realnego PKB w analizowanej grupie. Rysunek po prawej stronie przedstawia kształtowanie się poziomu realnego
PKB w dwóch grupach: pierwsza obejmuje Belgię, Niemcy, Francję, Luksemburg, Holandię, Austrię i Finlandię, druga
obejmuje Irlandię, Grecję, Hiszpanię, Włochy i Portugalię, przyjmując I kw. 2007 r. za bazę, tj. I kw. 2007 r. = 0%.
ło w głównej mierze wygenerowane poprzez wysoki dodatni wkład zapasów (tj. 3,4 p.p.
w ujęciu kw/kw, SAAR, por. Rys. 5b). Podobnie w strefie euro w III kw. 2009 r. główną
determinantą wzrostu gospodarczego (0,4% kw/kw) był dodatni wkład od strony zmian
zapasów (tj. 0,5 p.p. w ujęciu kw/kw). Rys. 5 przedstawia dekompozycję kwartalnego
tempa zmian realnego PKB w strefie euro i Stanach Zjednoczonych.
2 8
6
1 4
%, kw/kw, SAAR
2
%, kw/kw
0
0
-2
-1
-4
-2 -6
-8
-3 -10
2006:Q1
2006:Q2
2006:Q3
2006:Q4
2007:Q1
2007:Q2
2007:Q3
2007:Q4
2008:Q1
2008:Q2
2008:Q3
2008:Q4
2009:Q1
2009:Q2
2009:Q3
2009:Q4
2006:Q1
2006:Q2
2006:Q3
2006:Q4
2007:Q1
2007:Q2
2007:Q3
2007:Q4
2008:Q1
2008:Q2
2008:Q3
2008:Q4
2009:Q1
2009:Q2
2009:Q3
2009:Q4
Konsumpcja prywatna Inwestycje Konsumpcja prywatna Inwestycje
Zmiany zapasów Eksport netto Zmiany zapasów Eksport netto
Wydatki rządowe Realny PKB Wydatki rządowe Realny PKB
Równocześnie należy zauważyć, że ostatnie dostępne dane dla strefy euro wskazują,
że wkład popytu konsumpcyjnego do wzrostu jest nadal bardzo słaby (w III kw. 2009 r. był
on ujemny, tj. -0,1 p.p. w ujęciu kw/kw). W przypadku Stanów Zjednoczonych wkład kon-
sumpcji prywatnej w IV kw. 2009 r. był dodatni, podobnie jak w III kw. 2009 r., co najpraw-
dopodobniej stanowiło efekt dotychczasowych działań stymulacyjnych. Równocześnie
należy zauważyć, że perspektywy dla odbudowy popytu konsumpcyjnego w gospodarce
światowej w ciągu 2010 r. mogą być słabe, co jest podkreślane przez wielu ekonomistów.
Składa się na to nadal słaba kondycja rynku pracy w głównych gospodarkach na świe-
cie, jak również słabe tendencje w zakresie dynamiki kredytów konsumpcyjnych, zwłaszcza
w USA (por. Rys. 6).
Biggs M., Mayer T., Pick A. (2009), Credit and economic recovery, DNB Working Paper, No. 218, De
Nederlandsche Bank.
14 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
% %
4 15
3
10
2
1 5
0
0
-1
-2 -5
-3
-10
-4
-5 -15
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Strefa euro Stany Zjednoczone Strefa euro Stany Zjednoczone
Uwaga: w przypadku Stanów Zjednoczonych prezentowana seria stanowi 3-miesięczną średnią ruchomą dynamiki r/r.
W Tab. 1 zestawiono wpływ różnego rodzaju „szoków”, które mogą mieć miejsce
w ciągu 2010 r., na wzrost gospodarczy i inflację w latach 2010-2011 według symulacji
przeprowadzonych na podstawie modelu OECD dla gospodarki światowej.
OECD Global Model, por. OECD Economic Outlook, No. 86, November 2009.
Uwaga: Wartości prezentowane w tabeli oznaczają odchylenia od ścieżki centralnej wyrażone w punktach procentowych.
Stwierdzenie to jest spójne z poglądami ekonomistów z St. Louis Fed, którzy wskazują, że dotychcza-
sowe szacunki produktu potencjalnego w USA mogą być zawyżone (por. Kliesen K.L., Inflation may be the
next dragon to slay, The Regional Economist, January 2010, www.stlouisfed.org).
16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
Bez wątpienia pełniejszy obraz i bardziej precyzyjna ocena przyszłej sytuacji będą
jednak możliwe dopiero w momencie ujawnienia się pozytywnych tendencji na światowym
rynku pracy, co umożliwi ostateczną weryfikację hipotezy, że mamy do czynienia z proce-
sem wzrostu aktywności gospodarczej w warunkach słabej kondycji rynku pracy ( jobless
recovery), czy też nie. Scenariusz jobless recovery oznaczałby bowiem najprawdopodob-
niej słabą dynamikę procesów gospodarczych w nadchodzących latach. Równocześnie
wydaje się, że o ile ostatnie załamanie aktywności gospodarczej na świecie wykazywa-
ło wysoki stopień synchronizacji, to obecnie dostępne dane oraz oczekiwania wskazują,
że proces odbudowy gospodarki światowej będzie zróżnicowany pod względem tempa
ożywienia w gospodarkach wschodzących i rozwiniętych. W szczególności oczekuje się, że
gospodarki rozwinięte będą wzrastać w ciągu kolejnych lat w wolniejszym tempie niż kraje
wschodzące (two-speed recovery), ale również w przypadku krajów rozwiniętych oczeki-
wane jest pewne zróżnicowanie, co w szczególności może dotyczyć dywergencji wzrostu
gospodarczego w ramach gospodarek tworzących strefę euro. Istotnym aspektem w tym
kontekście jest rozwój sytuacji w finansach publicznych w niektórych krajach członkow-
skich strefy euro, co jest tematem kolejnego rozdziału.
Jesienna prognoza gospodarcza Komisji Europejskiej (EC Autumn Forecast 2009), październik 2009.
Pakt Stabilności i Wzrostu określa minimalny wysiłek konsolidacyjny dla państw członkowskich jako
zmniejszenie deficytu strukturalnego rocznie o 0,5 p.p. PKB.
Sytuacja Grecji jest szczególna. Po pierwsze, ocena greckich obligacji przez agencje
ratingowe jest najniższa spośród wszystkich krajów strefy euro (Fitch i S&P: BBB+ z nega-
tywną perspektywą, Moody: A2). Po drugie, niska wiarygodność to nie tylko efekt rekor-
dowo wysokiego długu publicznego i deficytu budżetowego (odpowiednio ok. 113% PKB
i 12,6% PKB), ale również licznych działań mających na celu manipulację danymi fiskalnymi
w przeszłości. Po trzecie, poziom oszczędności brutto w gospodarce greckiej (7,2% PKB –
druga najniższa wartość po Cyprze) jest prawie trzykrotnie niższy niż średnia dla strefy euro
(ok. 21,2% PKB)10, co przekłada się na większą zależność Grecji od inwestorów zagranicz-
nych, a tym samym czyni ten kraj bardziej podatnym na ewentualne szoki11. Po czwarte,
problemy Grecji mogą spowodować efekt domina na rynku długu publicznego i zagrozić
krajom peryferyjnym Unii Europejskiej (głównie Portugalii i Hiszpanii, do pewnego stopnia
również Irlandii).
Spready CDS
400
300
200
100
0
08
09
08
08
08
09
09
09
09
09
09
08
08
08
09
10
21 200
0
0
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20
7-
3-
8-
9-
0-
1-
2-
4-
5-
6-
7-
8-
9-
0-
1-
2-
1-
2-
1-
-0
-0
-0
-0
-1
-1
-1
-0
-0
-0
-0
-0
-0
-1
-0
-0
-1
-1
-0
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
21
Źródło: EcoWin.
18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
8,0
Hiszpania Portugalia Irlandia Grecja Polska
7,5
7,0
6,5
6,0
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
8
-0 08
-1 08
10
7
-0 08
9
7
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 200
02 20
02 20
20
02 -20
3-
5-
7-
9-
7-
1-
1-
9-
7-
1-
1-
1-
1-
3-
5-
3-
5-
9-
-0
-0
-0
-1
-0
-0
-0
-0
-0
-0
-0
-1
-0
-0
-0
-0
02
Źródło: EcoWin.
13 Irlandia obniżyła wydatki publiczne z poziomu 49,8% PKB w 1982 r. do 34,0% PKB w 2005 r., w tym
samym czasie dług publiczny zmalał z poziomu ok. 116% do ok. 30% PKB.
14 Do tej grupy krajów należą: Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Słowenia, Estonia, Litwa, Łotwa, Bułgaria,
Rumunia.
0
9
-3
6
-6
3
-9
0 2004 2005 2006 2007 2008 2009
-6
*Nowe kraje członkowskie UE z wyłączeniem Polski, Cypru i Malty.
-9
2004 2005 2006 2007 2008 2009
Źródło: EcoWin Economic, Eurostat, obliczenia własne.
EŚ W-9* Polska UE-15
12
8
Rys. 10. Skala wpływu poszczególnych kategorii na dynamikę PKB w krajach EŚW,
4
p.p., r/r
0
12
-4
8
-8
4
-12
0 2005 2006 2007 2008 2009
-12
2005 2006 2007 2008 2009
Spożycie indywidualne Spożycie zbiorowe
Nakłady inwestycyjne brutto Zmiana stanu zapasów
Eksport netto PKB
Głównym źródłem nieznacznej poprawy w gospodarkach regionu w II i III kw. 2009 r.
był wzrost popytu zewnętrznego, zwłaszcza ze strony gospodarek Europy Zachodniej.
W analizowanym okresie rządy wielu krajów UE-15 wprowadziły liczne plany stymulacji
fiskalnej, m.in. dopłaty do zakupu nowych samochodów15. Silniejszy popyt zewnętrzny
spowodował wzrost eksportu w krajach EŚW, a także wpłynął na pobudzenie produkcji
przemysłowej. Roczna dynamika eksportu krajów regionu co prawda w dalszym ciągu
pozostawała ujemna w wyniku dużych spadków w IV kw. 2008 r. i I kw. 2009 r., jednak
tempo spadku wyraźnie się zmniejszyło. Przy jednoczesnym, większym co do skali spadku
importu, wynikającym ze słabości popytu krajowego, saldo wymiany handlowej z zagrani-
cą w całym regionie wyraźnie się poprawiło.
Rosnący w II i III kw. 2009 r. popyt zewnętrzny wpłynął pozytywnie na koniunkturę
w przemyśle gospodarek regionu. Produkcja przemysłowa od czerwca 2009 r. jest w tren-
dzie wzrostowym, jednak ze względu na bardzo silne spadki obserwowane w listopadzie
oraz grudniu 2008 r. poziom produkcji wciąż pozostaje istotnie niższy niż przed okresem
spowolnienia gospodarczego. Ożywieniu w przemyśle towarzyszył również wzrost optymi-
zmu producentów, którzy coraz lepiej zaczynają oceniać swoja bieżącą i przyszłą sytuację16.
15 Z punktu widzenia gospodarek EŚW najważniejszy był program dopłaty do nowych samochodów
wprowadzony przez Niemcy.
16 W II połowie 2009 r. miała miejsce również poprawa nastrojów konsumentów, pomimo stale utrzymu-
jącego się niskiego poziomu konsumpcji.
20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
Z kolei popyt krajowy w dalszym ciągu był bardzo słaby. Dotyczyło to zarów-
no inwestycji (spadek w ujęciu rocznym we wszystkich krajach regionu), jak i kon-
sumpcji (niewielki wzrost jedynie w Polsce i Czechach, spadek w pozostałych kra-
jach, nawet do 28% na Łotwie w III kw. 2009 r.). Wynikało to przede wszystkim
ze stale pogarszającej się sytuacji na rynkach pracy, a także osłabienia akcji kredy-
towej. Spowolnienie akcji kredy towej, zwłaszcza kredy tów dla przedsiębiorstw
i kredy tów konsumpcyjnych, nasiliło się w II połowie 2009 r. Roczna dynamika
udzielanych kredytów wyraźnie spadła we wszystkich krajach, przy czym była ona
ujemna we wszystkich krajach EŚW z wyjątkiem Polski i Słowacji. Niekorzystne syg-
nały docierają również z rynku pracy. Stopa bezrobocia wyraźnie wzrosła we wszyst-
kich krajach (w krajach bałtyckich jej wzrost w ciągu ostatniego roku w yniósł
5-10 p.p.), zmniejszało się zatrudnienie, a dynamika wynagrodzeń wyraźnie się obni-
żyła (por. Rys. 11)17. W Polsce skala spadku dynamiki wynagrodzeń była jednak rela-
tywnie niewielka, dzięki czemu w szczególności udało się tu uniknąć spadku wynagro-
dzeń nominalnych.
17 W przypadku krajów bałtyckich, nominalna dynamika wynagrodzeń w III kw. 2009 r. była ujemna m.in.
w wyniku masowych obniżek płac w sektorze publicznym.
Rys. 11. Stopa bezrobocia (%) i dynamika płac nominalnych (%, r/r), średnia dla krajów
EŚW
16 12
14 11
12
10
10
9
16
8 12
8
14
6 11
12 7
4 10
10
2 6
9
8
0 5
8
2006 Q1
2006 Q2
2006 Q3
2006 Q4
2007 Q1
2007 Q2
2006 Q3
2006 Q4
2008 Q1
2008 Q2
2008 Q3
2008 Q4
2009 Q1
2009 Q2
2009 Q3
6
7
4
2 Bezrobocie - P P łace - L 6
0 5
2006 Q1
2006 Q2
2006 Q3
2006 Q4
2007 Q1
2007 Q2
2006 Q3
2006 Q4
2008 Q1
2008 Q2
2008 Q3
2008 Q4
2009 Q1
2009 Q2
2009 Q3
Źródło: EcoWin Economic, Eurostat, obliczenia własne.
Bezrobocie - P P łace - L
10
8
Rys. 12. Wkład poszczególnych kategorii do dynamiki HICP w regionie EŚW (p.p., r/r)
6
4
10
2
8
0
6
-2
4
2006 2007 2008 2009
2 Energia Ż ywność nieprzetworzona
Żywność przetworzona Pozostałe
0 HICP
-2
2006 2007 2008 2009
Energia Ż ywność nieprzetworzona
Żywność przetworzona Pozostałe
HICP
0
-2
-4
-6 4
-8 2
-10 0
-12 -2
2005 2006 2007 2008 2009
-4
Towary Usugi
-6 Dochody Transf ery bieżące
Rachunek bieżący
-8
-10
-12
2005 2006 2007 2008 2009
*Średnia krocząca dla 4 kolejnych kwartałów.
Towary Usugi
Dochody Transf ery bieżące
Źródło: EcoWin Economic, Eurostat, obliczenia
Rachunek bieżący własne.
14
12
Rys. 14. Finansowanie
10 salda obrotów bieżących w krajach EŚW, % PKB*
8
6
414
212
010
-2 8
2005 2006 2007 2008 2009
6
Inwestycje bezpośrednie Inwesty cje portfelowe
4
Pozostałe inwestycje Rachunek bieżący
2
0
-2
2005 2006 2007 2008 2009
22 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
Według prognoz MFW ze stycznia 2010 r., tempo wzrostu PKB w regionie EŚW
w 2010 r. szacowane jest na 2,0% (co stanowi poprawę w porównaniu z tempem 1,8%
r/r, prognozowanym w październiku 2009 r.), wobec -4,3% w 2009 r. Wzrost PKB ma być
obserwowany w większości krajów regionu (z wyjątkiem krajów bałtyckich).
18 Stanowiło to dużą zmianę w porównaniu z poprzednimi kwartałami (IV kw. 2008 r. i I kw. 2009 r.),
kiedy to wybuch kryzysu spowodował szybką ucieczkę inwestorów zagranicznych z rynków finansowych
krajów EŚW. Problem z obsługą długu publicznego, wynikający z braku zainteresowania inwestorów
zagranicznych obligacjami rządowymi, był jedną z głównych przyczyn ubiegania się niektórych krajów
regionu (Łotwa, Węgry, Rumunia) o pomoc międzynarodowych instytucji finansowych na przełomie 2008
i 2009 r.
Choć nakłady brutto na środki trwałe obniżyły się o -0,3% w 2009 r., to spadek ten
nie był tak znaczący jak w okresie spowolnienia w latach 2001-2002 (-9,7% w 2001 i -6,3%
Zapasy
13.0 Saldo obrotów z zagranic ą
Nak łady brutto na ś rodki trwałe
11.0 Spożycie ogó łem
PKB
9.0
7.0
5.0 Zapasy
13.0 Saldo obrotów z zagranic ą
3.0 Nak łady brutto na ś rodki trwałe
11.0 Spożycie ogó łem
1.0
PKB
9.0
-1.0
7.0
-3.0
5.0
-5.0
3.0 I II III IV I II III IV I II III IV I II III
1.0kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw.
-1.0 2006 2007 2008 2009
-3.0
-5.0
Źródło: Eurostat, GUS. I II III IV I II III IV I II III IV I II III
kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw. kw.
130
150
120
140
110
130
100
120
90
sty 07
cze 07
lis 07
kwi 08
wrz 08
lip 09
gru 09
lut 09
110
90
sty 07
cze 07
lis 07
kwi 08
wrz 08
lip 09
gru 09
lut 09
24 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
30
25 22.4
20.4 20.2
20 19
14.6 14.3 14.6
15 12.1 12.8 11.2
11.8 11.7
11.3
9.3 10.1 9.5
10 7.36.5 6.8 8 9 8.4
5.3 5.5 6.3 6.1
3.2
5 30 3.1 3.8
0.7
0 25 22.4
2001 -0.5
2002 2003 2004 20.2
2005 2006 2007 2008 2009
20.4
-5 20 19 -3.2
-10 -9.5
Źródło: GUS. -15 -13.3
-13.9
-20
-25
Rys. 18. Bariery popytu i oczekiwane Eksport r/ r zamówienia
Import r/ r i produkcja w sektorze
Popyt , zamów ie nia produkcja 30,0
przedsiębiorstw 30
25,0
25
20,0
20
15
0
bariera popy tu (odsetek firm)
-5 prognoz y popy tu SA
prognoz y produkc ji SA
-10
prognoz y z amów ień SA
-15
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury, NBP.
Z kolei spadek popytu na pracę, przejawiający się w malejącej liczbie nowych waka-
tów zgłaszanych w urzędach pracy, przyczynił się do pogorszenia sytuacji na rynku pracy.
Pomimo widocznego w początkowej fazie spowolnienia efektu21 „chomikowania pracy”,
nastąpił spadek liczby pracujących w gospodarce narodowej, o -1,4% r/r w III kw. 2009 r.
Nastąpił też wzrost stopy bezrobocia, zarówno w wyniku spadku popytu na pracę, jak
i rosnącej aktywności ekonomicznej, w przypadku bezrobocia rejestrowanego z 9,5%
w grudniu 2008 r. do 11,9% w grudniu 2009 r., a w przypadku bezrobocia BAEL – z 6,6%
w III kw. 2008 r. do 8,1% w III kw. 2009 r.
21 Por. Strzelecki P., Wyszyński R., Saczuk K. (2009), Zjawisko chomikowania pracy w polskich przedsię-
biorstwach po okresie transformacji, Bank i Kredyt, nr 40 (6).
85 15
zmiana r/r (prawa oś)
wskaźnik SA (lewa oś) 10
80
5
75
0
70
-5
65 -10
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Źródło: Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury, NBP.
Pogorszenie się sytuacji na rynku pracy przyczyniło się do obniżenia się dynamiki
spożycia indywidualnego, z 5,9% w 2008 r. do 2,3% w 2009 r. Dodatkowo, proces ten
wspierał negatywny efekt majątkowy związany ze znacznym spadkiem notowań giełdo-
wych, zapoczątkowanym jeszcze w końcu 2007 r., a prowadzącym do znacznej realoka-
cji aktywów finansowych gospodarstw domowych, w szczególności trwającym do III kw.
2009 r. znacznym obniżeniem się udziału aktywów utrzymywanych w formie akcji i fundu-
szy inwestycyjnych (pomimo dość znaczącej poprawy notowań giełdowych przez niemal
cały 2009 r.).
Lata 2008 i 2009 charakteryzowały się dużą zmiennością kursów walut. Światowy
kryzys finansowy spowodował znaczący spadek zaufania do regionu Europy Środkowej
i Wschodniej, co spowodowało m.in. gwałtowną deprecjację złotego w stosunku do naj-
ważniejszych walut, postępującą od września 2008 r. do lutego 2009 r. (kurs USD/PLN
zdeprecjonował się o 43,1%, a kurs EUR/PLN o 29,8% w stosunku do maksimum w lipcu
2008 r.). Począwszy od II kw. 2009 r., wraz z nadchodzącymi korzystnymi danymi dotyczą-
cymi stanu realnej gospodarki Polski, złoty ulegał stopniowej aprecjacji, choć wciąż okres ten
charakteryzował się stosunkowo dużą zmiennością kursu. W styczniu 2010 r. kurs USD/PLN zapre-
26 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
cjonował się o wobec lutego 2009 r. łącznie o 27,3%, a kurs EUR/PLN o 14,0%. Pojawienie
się na początku 2010 r. negatywnych informacje o sytuacji sektora finansów publicznych
Grecji oraz rosnące obawy dotyczące zobowiązań takich krajów, jak Hiszpania i Portugalia
wpłynęły również na zwiększoną zmienność kursu złotego na przełomie stycznia i lutego
2010 r.
Wraz ze spadkiem eksportu z 9,5% r/r w II kw. 2008 r. do -9,5% r/r w II kw. 2009 r.
nastąpił również silny spadek importu z 9,1% r/r w III kw. 2008 r. do -14,9% r/r w III kw.
2009 r., częściowo związany również ze słabym popytem wewnętrznym. Jednakże, ze
względu na silniejszy spadek importu niż eksportu, w całym 2009 r. wkład eksportu netto
do wzrostu był dodatni i wyniósł aż 2,6 p.p. Warto nadmienić, że czynnikiem z jednej stro-
ny ograniczającym import, ale z drugiej ograniczającym tempo spadku eksportu była sko-
kowa deprecjacja złotego na przełomie 2008 i 2009 r., poprawiająca relatywną konkuren-
cyjność polskich towarów na rynkach zagranicznych22.
Równowaga zewnętrzna
-2
-4
-6
-8
4
-10
2 2005 2006 2007 2008 2009
0 Towary Usługi
Dochody Transfery bieżące
-2 Rachunek bieżący
-4
-6
*Średnia krocząca dla 4 kolejnych kwartałów.
-8
14
12
-10
Źródło: EcoWin Economic,
10Eurostat,
2005
obliczenia
2006
własne.
2007 2008 2009
8
Towary Usługi
6
Dochody Transfery bieżące
4
Rachunek bieżący
2
Rys. 21. Finansowanie salda obrotów bieżących w Polsce, % PKB*
0
-2
-4
-6
14
-8
12 2005 2006 2007 2008 2009
10
Inwestycje portfelowe Inwestycje bezpośrednie
8
Pozostałe inwestycje Rachunek bieżący
6
4
2
0
-2
-4
-6
-8
2005 2006 2007 2008 2009
22 Innymi słowy, kurs walutowy zaabsorbował część negatywnego szoku zewnętrznego, którego
doświadczyła polska gospodarka, przyczyniając się do powiększenia dodatniego wkładu eksportu netto
do wzrostu gospodarczego w omawianym okresie. Głębsza dyskusja nad rolą kursu walutowego w tym
kontekście wykracza poza ramy niniejszego opracowania.
Rynek nieruchomości
kw.3 20 000
mln z ł
25 000
kw.2 15 000
20 000
kw.1
15 000 10 000
10 000
5 000 5 000
0 0
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2005 2006 2007 2008 2009
10 8000
9
8 7000
7
6000
lata
6 ofertowe r.pierwotny
5 5000
ofertowe r.wtórny
4 transakcyjne r.wtórny
4000
3
2 3000
mar-04
wrz-04
mar-05
wrz-05
mar-06
wrz-06
mar-07
wrz-07
mar-08
wrz-08
mar-09
wrz-09
gru-04
gru-05
gru-06
gru-07
gru-08
gru-09
cze-04
cze-05
cze-06
cze-07
cze-08
cze-09
28 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
%
30 Stopa referencyjna NBP
20
15
10
-5
lut 98
lut 99
lut 00
lut 01
lut 02
lut 03
lut 04
lut 05
lut 06
lut 07
lut 08
lut 09
sie 98
sie 99
sie 00
sie 01
sie 02
sie 03
sie 04
sie 05
sie 06
sie 07
sie 08
sie 09
9
%
12
8
Stan umów
11
7
Nowe umowy
10
6
mar 07
mar 08
mar 09
sty 07
maj 07
maj 09
wrz 07
wrz 08
wrz 09
sty 08
sty 09
lip 08
maj 08
lip 07
lip 09
lis 07
lis 08
lis 09
6
mar 07
mar 08
mar 09
maj 07
maj 09
wrz 07
wrz 08
wrz 09
sty 07
sty 08
sty 09
maj 08
lip 08
lip 07
lis 07
lis 08
lip 09
lis 09
Jednym z istotnych czynników w tym kontekście jest popyt inwestycyjny. Przed okre-
sem spowolnienia gospodarczego dynamika popytu inwestycyjnego była bardzo wyso-
24 W grudniu 2009 r. Rada zadecydowała o wprowadzeniu z dniem 1 stycznia 2010 r. stopy dyskontowej
weksli, określającej oprocentowanie kredytu wekslowego, i ustaliła jej poziom na 4% w skali rocznej.
25 Choć, jak już wcześniej wspomniano, wynika to w dużej części z realizacji finansowanych ze środków
publicznych projektów infrastrukturalnych.
30 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
Niskie prywatne nakłady na środki trwałe będą z drugiej strony przekładały się na
osłabiony mechanizm generowania nowych miejsc pracy w sektorze przedsiębiorstw.
Występujący w początku 2009 r. efekt „chomikowania pracy”, widoczny również w spad-
ku przeciętnej liczby przepracowanych godzin w ostatnich kwartałach 2009 r. będzie naj-
prawdopodobniej w najbliższym czasie osłabiał wzrost zapotrzebowania przedsiębiorstw
na nowych pracowników, gdyż wzrost produkcji będzie możliwy w dużej mierze poprzez
wzrost wykorzystania istniejącego zasobu siły roboczej. Najprawdopodobniej wywoła to
obserwowane również w trakcie wychodzenia z poprzedniego spowolnienia gospodar-
czego tzw. zjawisko bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego i opóźnioną w czasie
pozytywną reakcję rynku pracy na poprawiającą się koniunkturę gospodarczą.
Ponadto, istotną kwestią, która może wpływać na tempo wychodzenia Polski z okre-
su spowolnienia gospodarczego i kształtować sytuację gospodarczą w perspektywie kilku
kolejnych lat jest sytuacja w sektorze finansów publicznych. Jest to na tyle istotne uwa-
runkowanie przyszłego wzrostu, że tematyce tej poświęcono kolejne rozdziały niniejszego
Raportu.
26 Por. wyniki badań ankietowych NBP „Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym
uwzględnieniem stanu koniunktury w IV kwartale 2009 r. oraz prognoz koniunktury na I kwartał 2010 r.”.
W kierunku wzrostu deficytu sektora finansów publicznych w 2009 r. (o 3,6 p.p. PKB
w stosunku do 2008 r.) oddziaływało przede wszystkim pogorszenie się salda Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych i innych funduszy celowych, jednostek samorządu terytorial-
nego (JST) oraz Krajowego Funduszu Drogowego (KFD), przy deficycie budżetu państwa
w wysokości zbliżonej do 2008 r.30
32 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
mld zł
50
Dochody Wydatki Saldo
41,2
39,6 38,7
40 37,8 37,7
35,2 35,7
33,2 39,6 33,3
31,0
30 27,6
20
10,2
8,6
10
2,0 0,6
-2,0 -2,4
0
Źródło: MF.
Deficyt strukturalny
% PKB
9
7,1
6,6
6
4,7
2,9
3
0
2007 2008 2009 2010
przewidywany jest wzrost deficytu budżetu państwa. Ponadto sytuacja finansowa głów-
nych funduszy celowych ulegnie pogorszeniu z uwagi na wciąż niskie dochody przy ros-
nącej dynamice wydatków37. Można również zakładać wystąpienie deficytu w sektorze
samorządowym.
37 Mimo zwiększonej dotacji do FUS (o 24,7% r/r), Fundusz pożyczy w 2010 r. 7,5 mld zł z Funduszu
Rezerwy Demograficznej. Niewykluczone jest także zwiększenie zadłużenia w sektorze bankowym i budże-
cie państwa. Fundusz Pracy ma zanotować deficyt w wysokości 3,5 mld zł. Powiększające się zadłużenie
Krajowego Funduszu Drogowego również wpłynie na wzrost deficytu całego sektora.
38 Rada UE rekomenduje redukcję deficytu w ujęciu ESA95 w sposób trwały i wiarygodny poniżej wartości
referencyjnej 3% PKB do końca 2012 r.
39 Relacja wydatków publicznych do PKB ma ulec zmniejszeniu z 46,2% w 2011 r. do 43,3% w ko-
lejnym roku. Przeliczenie tych relacji na wielkości nominalne sugeruje, że roczne tempo wzrostu
wydatków publicznych wyniesie w 2012 r. mniej niż 1%, a zatem będzie najniższym odnotowanym od
początku transformacji.
34 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Rozwój sytuacji gospodarczej
ści wydatków publicznych ogółem. Stąd też ograniczenie ich realnego tempa wzrostu do
1% nie przyczyni się do znaczącego obniżenia deficytu sektora finansów publicznych.
7,2
6,9
5,9
6
3,6
2,9
3
1,9
0
2007 2008 2009 2010 2011 2012
III.5. Podsumowanie
40 Reinhart C.M., Rogoff K.S., Savastano M.A. (2003), Debt intolerance, NBER, Working Paper 9908;
Reinhart C.M., Rogoff K.S. (2010), Growth in a Time of Debt, NBER, Working Paper 15639.
się raczej na spowolnienie gospodarcze, a nie na recesję 41. Wszystko to świadczy, że naj-
prawdopodobniej kryzys zakończył się i gospodarka światowa wchodzi ponownie w okres
ożywienia. Uwarunkowania te pozwalają stwierdzić, że prawdopodobieństwo realizacji
zarysowanego w pierwotnym Raporcie NBP scenariusza ostrzegawczego, choć już wcześ-
niej było oceniane jako niskie, obecnie jeszcze bardziej się obniżyło.
Rys. 28. Zmiany prognoz wzrostu PKB na 2009 i 2010 r. w okresie czerwiec 2009
– styczeń 2010
Prognozy wzrostu PKB na 2009 r., formułowane w kolejnych Prognozy wzrostu PKB na 2010 r., formułowane w kolejnych
miesiącach 2009 r. miesiącach 2009 r.
2 3.5
1 3
0 2.5
cze-09 lip-09 sie-09 wrz-09 paź-09 lis-09 gru-09 sty-10
-1 2
1.5
-2
1
-3
0.5
-4
0
-5 cze-09 lip-09 sie-09 wrz-09 paź-09 lis-09 gru-09 sty-10
USA strefa euro Polska USA strefa euro Polska
W tym kontekście szczególnie istotna jest kwestia wysokich w wielu krajach deficy-
tów budżetowych i narastającego zadłużenia finansów publicznych. W przypadku wielu
gospodarek powrót do sytuacji fiskalnej sprzed kryzysu może okazać się prawdziwym
wyzwaniem, a przyszłe konsolidacje fiskalne, choć niezwykle istotne (co pokazuje ostat-
ni przykład Grecji), mogą opóźniać proces powrotu do długookresowych temp wzrostu
gospodarczego na świecie.
Problemy te nie omijają również Polski, a co więcej – mają stosunkowo podobny
charakter. Wyzwaniem dla najbliższej przyszłości jest na pewno poprawa sytuacji w za-
kresie finansów publicznych, których słabe strony zostały obnażone przez spowolnienie
gospodarcze. Ale mając na uwadze zidentyfikowane w pierwotnym Raporcie NBP tzw.
wąskie gardła polskiej gospodarki, istotne jest podjęcie szeregu działań, opisanych w cyto-
wanym raporcie, zmierzających do ich marginalizacji. Ważne są tu też pewne długookre-
sowe aspekty wzrostu gospodarczego w Polsce i podjęcie działań, których efekty są mniej
widoczne w krótkim horyzoncie czasowym, ale które przyniosą korzyści w dalszej przy-
szłości. Tym wyzwaniom poświęcony jest kolejny rozdział niniejszego opracowania.
36 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
IV
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej
w długim okresie
Pierwotny Raport NBP skoncentrowany był wokół tematyki wpływu światowego kry-
zysu gospodarczego na gospodarkę Polski oraz wprowadzonych przez władze monetarne
i sektor rządowy polityk służących łagodzeniu jego konsekwencji. W tym kontekście sfor-
mułowano także propozycję strategii antykryzysowej wraz ze szczegółowymi propozycja-
mi polityk. Głównym celem tych propozycji było zminimalizowanie negatywnego wpływu
światowego kryzysu gospodarczego na gospodarkę Polski w krótkim okresie oraz uodpor-
nienie jej na podobne kryzysy, które mogłyby wydarzyć się w przyszłości. Dbano przy tym
o to, by sugerowane kierunki zmian nie prowadziły do negatywnych konsekwencji także
w średnim i długim okresie, ale przy formułowaniu poszczególnych zaleceń pozostano
przy spojrzeniu w dominującej części krótkookresowym. Nie były to więc propozycje poli-
tyk mających na celu przede wszystkim przyspieszenie tempa konwergencji Polski wzglę-
dem krajów UE-15 oraz jej tempa wzrostu w długim okresie.
Przyczyny takiego stanu rzeczy są złożone i kształtowały się przez lata. Działania
naprawcze powinny mieć charakter strukturalny, stopniowy, umożliwiający zmianę struk-
tury bodźców na poziomie firm, instytucji publicznych oraz uczelni wyższych. Stopniowe
podnoszenie nakładów na badania i rozwój nie powinno być wiązane z przebiegiem cyklu
koniunkturalnego, ale nie należy też oczekiwać natychmiastowych efektów.
42 Próby zmierzenia się z tym tematem podjęte zostały natomiast w raporcie Narodowego Programu
„Foresight 2020” pod kierunkiem merytorycznym prof. Michała Kleibera oraz w raporcie „Polska 2030.
Wyzwania rozwojowe” Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów.
Od strony finansowania uczelni wyższych zmianie musi jednak ulec przede wszystkim
sposób alokacji środków, tak by były one silniej powiązane z wynikami naukowymi, pro-
mowana była współpraca z przedsiębiorstwami oraz praktyczne aplikacje. Finansowanie
powinno też być skoncentrowane w mniejszej niż dotąd liczbie instytucji naukowych, tak
by móc wzmocnić (lub wręcz wytworzyć) środowiska naukowców prowadzących syste-
matyczne badania na poziomie światowym. Znany jest bowiem fakt występowania silnych
efektów synergii w sektorze badawczo-rozwojowym, których rozproszona nauka polska
jak dotąd nie potrafi w pełni wykorzystać.
38 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
Należy podkreślić też dodatkowy powód, dla którego wspieranie akumulacji kapita-
łu ludzkiego jest szczególnie istotne w przypadku Polski. W świetle badań naukowych43
Polska jest krajem znacząco oddalonym od światowej granicy technologicznej. Oznacza to,
że tak długo, jak ów dystans technologiczny jest znaczny, to najefektywniejszym sposobem
jego nadganiania będzie absorpcja technologii z zagranicy oraz poprawa alokacji czynni-
ków produkcji tak, by wykorzystywać najefektywniej dostępne technologie. O ile zatem
należy oczekiwać, że w długim okresie tempo wzrostu w Polsce determinowane będzie
w dużym stopniu przez poziom innowacyjności oraz wyniki sektora badawczo-rozwojo-
wego, tak w średnim okresie szczególną uwagę należy zwrócić na wspieranie absorpcji
technologii z zewnątrz (m.in. dzięki zagranicznym inwestycjom bezpośrednim oraz mię-
dzynarodowej współpracy firm) oraz poprawę efektywności alokacji. Jak często argumen-
towane jest w literaturze 44, wspieranie akumulacji kapitału ludzkiego jest jednym z naj-
ważniejszych środków do obu tych celów.
43 Por. np. Badunenko O., Henderson D.J., Zelenyuk V. (2008), Technological Change and Transition:
Relative Contributions to Worldwide Growth During the 1990s, Oxford Bulletin of Economics and Statistics,
70(4), 461-492.
44 Benhabib J., Spiegel M.M. (2005), Human Capital and Technology Diffusion, [w:] Aghion P., Durlauf S.
(red.), Handbook of Economic Growth, Elsevier, Amsterdam, s. 935-966.
45 Istotna jest w tym przypadku obserwacja, że kapitał jest bardziej komplementarny w procesie pro-
dukcyjnym z pracą wykwalifikowaną, niż z niewykwalifikowaną. Jeśli ponadto przyjmiemy, że postęp
technologiczny zwiększa nie tylko jednostkową produktywność pracy, ale i kapitału, to w konsekwencji
obserwowany będzie wzrost popytu na pracę wykwalifikowaną oraz stagnacja lub spadek popytu na pracę
niewykwalifikowaną. Aby zminimalizować powstającą w ten sposób nieefektywność alokacji czynników
konieczne jest zwiększenie podaży pracy wykwalifikowanej relatywnie do niewykwalifikowanej, do czego
przyczynia się rozwój szkolnictwa wyższego. Dane międzynarodowe wskazują, że zjawisko komplementar-
ności kapitału i wiedzy w istocie ma miejsce: por. np. Duffy J., Papageorgiou C., Perez-Sebastian F. (2004),
Capital-Skill Complementarity? Evidence from a Panel of Countries, Review of Economics and Statistics 86,
327-344.
wyższym konieczność wypełniania powstałych w ten sposób luk46. Istotne jest więc rów-
nież, by przeanalizować możliwe sposoby ponownego podniesienia poziomu kształcenia
w szkołach średnich. Przywrócenie obowiązkowej matematyki na maturze wydaje się tu
krokiem jak najbardziej pożądanym, ale powinno się ono wiązać ze zwiększeniem nacisku
na przedmioty ścisłe. Stanowią one bowiem podstawę dla dalszej edukacji na studiach
ścisłych i inżynierskich, a ponadto przydatne są również dla studentów nauk społecznych,
w tym ekonomii i zarządzania. Potencjalnie cenne mogą być w omawianym kontekście
również działania na rzecz motywacyjnego charakteru awansu zawodowego u nauczy-
cieli, a także reformy ich systemu wynagrodzeń, zachęcające absolwentów szkół wyższych
do wstępowania do tego zawodu. Propozycje takich polityk zawarto w rządowym „Planie
Rozwoju i Konsolidacji Finansów 2010-11”.
Utrzymywanie się bezrobocia na trwale wysokim poziomie niesie za sobą nie tylko
niekorzystne skutki ekonomiczne (spadek dochodów ludności, obniżenie konsumpcji i agre-
gatowego popytu, spadek dochodów budżetowych i wzrost wydatków sektora finansów
publicznych, jak również obniżenie potencjalnego tempa wzrostu gospodarczego i tym
46 Wyniki z 2006 r. dla testu PISA (Programme for International Student Assessment), porównywalnego
międzynarodowo testu dla 15-latków, sytuują Polskę w czołówce krajów UE pod względem umiejętności
czytania ze zrozumieniem (test „humanistyczny”), ale w drugiej połowie stawki w przypadku umiejętności
matematycznych, jak i umiejętności „naukowych” (fizyka, biologia, geografia – fakty, interpretacja, zrozu-
mienie). Test PISA nie wykazał jednak istotnych różnic w poziomie umiejętności matematycznych między
2003 a 2006 r.
47 Por. np. Bell, David N.F. & Blanchflower, David G, (2009), What Should Be Done About Rising
Unemployment in the OECD?, IZA Discussion Papers 4455, Institute for the Study of Labor (IZA).
40 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
samym tempa konwergencji gospodarki polskiej wobec średniej unijnej), ale też wysokie
koszty społeczne (obniżenie jakości życia, poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego,
satysfakcji z życia zarówno dla bezrobotnych, jak i ich rodzin, wzrost przestępczości).
twego dla społeczeństwa (dead-weight loss). Z drugiej jednak strony podatki mogą być też
wykorzystywane w celu korygowania niedoskonałości rynku (np. negatywnych efektów
zewnętrznych) poprzez zmianę zachowań określonych jednostek. W świetle rozważań teo-
retycznych możliwe byłoby zatem zaprojektowanie systemu podatkowego w taki sposób,
aby zminimalizować zniekształcenia z niego płynące,
Według teorii ekonomii, wszystkie podatki oprócz ryczałtu mają charakter zniekształ-
cający, co może rodzić negatywne konsekwencje dla wzrostu gospodarczego. Zasadniczo
uważa się przy tym, że negatywnie na wzrost gospodarczy w największym stopniu wpły-
wa podatek dochodowy od osób prawnych (CIT), następnie podatek dochodowy od osób
fizycznych (PIT), podatki od konsumpcji, a w najmniejszym stopniu podatki od nierucho-
mości (OECD, 2009; Kneller i in.,1999).
42 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
czasie przeciętny poziom opodatkowania stopniowo się zwiększał. Być może więc wpływ
podatków samych w sobie na wzrost gospodarczy w długim okresie jest niewielki albo ich
negatywne oddziaływanie jest neutralizowane przez pozytywny wpływ innych czynników,
np. produktywnych wydatków rządowych. Możliwe jest też, że zmiany w opodatkowaniu
wpływają tylko przejściowo i stosunkowo krótko na stopę wzrostu, będąc dla niej neutral-
ne w długim okresie (Bukowski i in., 2006).
Rys. 29. Udział wpływów z podatków i składek w PKB w krajach UE-27 (2007)
% PKB
50
40
30
20
10
0
DK S E B E F R IT F I AT CY HU DE NL S I ES CZ PT L U UK PL MT B G EE EL IE L V LT S K R O
Źródło: KE.
Należy jednak pamiętać, że klin podatkowy w Polsce nadal (mimo obniżki składki
rentowej i stawek PIT) kształtuje się powyżej średniej dla krajów OECD. Co więcej, klin
podatkowy w naszym kraju jest dość wypłaszczony, tzn. mało progresywny (Rys. 31).
Oznacza to, że obciążenie podatkowe pracy osób najmniej zarabiających jest dość wysokie
w porównaniu z innymi krajami OECD. Może to zniechęcać pracodawców do zatrudniania
osób nisko kwalifikowanych oraz dawać bodźce do przechodzenia do szarej strefy. Dlatego
też zmiany nakierowane tylko na osoby najmniej zarabiające przyczyniłyby się do tworzenia
bodźców do legalnej pracy tych osób, a przez to do zwiększenia bazy podatkowej.
%
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
BG CY MT RO IE EE PT PL LV LT HU SK SI EL DK FR UK SE LU IT AT NL DE ES FI BE CZ
Źródło: KE.
Rys. 31. Przeciętny klin podatkowy dla różnych grup dochodowych (jako %
wynagrodzenia)*
40
30
20
10
50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250
* Na osi poziomej poszczególne grupy dochodowe (jako % przeciętnego wynagrodzenia w danym kraju).
44 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
Polski system bankowy wykazał wysoką odporność na szoki, jednak obecny global-
ny kryzys finansowy wskazał, że istnieje kilka obszarów w sferze regulacyjnej i nadzorczej,
które wymagają reform. Są to w dużej mierze kwestie o charakterze strukturalnym oraz
średnio– i długofalowym. W niniejszym rozdziale wskazujemy na kilka obszarów wyma-
gających uważnego zastanowienia i podjęcia działań w celu wzmocnienia odporności pol-
skiego systemu bankowego w przyszłości. Obszarami tymi są:
46 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
Aby osiągnąć te cele należy umożliwić rozwój dotychczas nie wystarczająco rozwi-
niętych segmentów rynku, tj. międzybankowego rynku transakcji warunkowych repo oraz
rynku krótkoterminowych bankowych papierów wartościowych. W przypadku tego ostat-
48 Jednomiesięczna luka płynności skorygowana jest to różnica między wartością aktywów z terminem
zapadalności nie dłuższym niż 1 miesiąc (skorygowana o wartość należności, których termin zapadalności
upłynął, oraz o wartość bonów skarbowych wyodrębnionych na pokrycie funduszu środków gwarantowa-
nych Bankowego Funduszu Gwarancyjnego) a nadwyżką depozytów sektora niefinansowego o terminie
do 1 miesiąca ponad osad oraz pozostałymi zobowiązaniami o terminie nie dłuższym niż 1 miesiąc. Osad
w depozytach to stabilna część depozytów sektora niefinansowego. Na potrzeby analiz w NBP przyjmuje
się wysokość osadu na poziomie 70% wartości depozytów. Poziom ten jest minimalną wartością podaną
przez osiem banków, ankietowanych przez NBP.
niego rynku niezbędne są działania podobne do tych, które wskazano w przypadku barier
rozwoju rynku obligacji bankowych.
Kluczowym działaniem jest rozwój rynku repo, jako potencjalnie głównego rynku
międzybankowego. Rynek ten jest istotny również dla innych instytucji finansowych, a na-
wet większych przedsiębiorstw. Wynika to z wielu pełnionych funkcji tego instrumentu.
Jest to instrument zarządzania płynnością, finansowania portfela papierów wartościo-
wych, uzupełniania krótkich pozycji na rynku SPW, zwiększania dźwigni inwestycyjnej,
spekulacji lub zabezpieczenia ryzyka stopy procentowej itp. Podstawowym działaniem
umożliwiającym rozwój tego rynku powinna być zmiana przepisów prawa upadłościowego
oraz przepisów podatkowych. Nie są to jednak zmiany wystarczające, aby międzybankowy
rynek repo pozostał płynny i odporny na szoki systemowe, co wykazały doświadczenia ryn-
ków rozwiniętych (USA, strefa euro) w czasie obecnego kryzysu. Na rynku repo, pomimo
istniejących zabezpieczeń, nadal istnieje ryzyko rynkowe (wycena zabezpieczenia), ryzyko
kontrahenta oraz ryzyko operacyjne. Stąd utworzenie płynnego rynku transakcji repo może
wymagać zastosowania rozwiązań służących ograniczeniu tych ryzyk.
49 W Polsce normy płynności zostały wprowadzone uchwałą KNB nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r.
(którą zastąpiła uchwała KNF z 17 grudnia 2008 r.).
48 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
wanych norm, a ich wprowadzenie będzie trudne i długotrwałe. Brak standardów między-
narodowych i różnorodność rozwiązań krajowych sprawiły, iż banki opracowały własne
zestawy norm. Do tych norm dostosowały swoje bilanse i procesy zarządcze. Ujednolicenie
norm ułatwi w przyszłości zarządzanie płynnością, ale należy się liczyć z koniecznością
pozostawienia bankom długiego okresu dostosowawczego.
50 Zob. komunikat KNF z dnia 29 stycznia 2010 r. w sprawie pośredników kredytowych.
50 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
za pośrednictwem agenta. Ponieważ agent orientuje się, jakie są kryteria udzielania kre-
dytu, istnieje ryzyko, że może doradzić klientowi starającemu się o kredyt, jak dopasować
informacje do wymagań banku, aby uzyskać pozytywną decyzję. Stąd można się obawiać
niewłaściwej selekcji klientów przez pośredników. Może to prowadzić do przekredytowania
gospodarstw domowych, jak również gorszej obsługi tych kredytów od kredytów udziela-
nych bezpośrednio przez banki, na co wskazują doświadczenia innych państw51.
Trzecim obszarem wzmożonej uwagi banki i nadzorcy powinien być system oceny
wpływu innych, niż kredyt, operacji z klientami na przyszłe ryzyko kredytowe banku.
Obszar ten został szczególnie nagłośniony przez przypadek strategii opcyjnych oferowa-
nych przez banki podmiotom niefinansowym. Skutki uboczne mogły okazać się poważne,
gdyby kurs walutowy złotego trwale zdeprecjonował. Wykorzystanie opcji do celów spe-
kulacyjnych przez podmioty nie mające w tym zakresie odpowiednich kwalifikacji (pomi-
mo, że dyrektorzy finansowi powinni je posiadać), doprowadziło do poważnych kłopotów
finansowych klientów banków. Co prawda działania takie były podejmowane przez zdecy-
dowaną mniejszość banków, jednakże spowodowały wzrost ryzyka kredytowego nie tylko
banków sprzedających te instrumenty, ale również innych banków, w stosunku do któ-
rych spekulujący mieli zobowiązania finansowe. Również brakowało informacji ze strony
klientów o zobowiązaniach w tytułu z transakcji opcyjnych w stosunku do innych banków.
Problem ten, oprócz konieczności poprawy wewnętrznych procedur banków związanych
z systemem oceny ryzyka kredytowego, wymaga znalezienia rozwiązania kwestii moni-
torowania ekspozycji banków z tytułu różnych operacji finansowych i wymiany informa-
cji z tym związanych. Rozwiązaniem mógłby być wykorzystanie w tym celu tworzonego
w Biurze Informacji Kredytowej rejestru kredytów dla przedsiębiorstw.
51 Wnioski z konferencji „Odpowiedzialne udzielanie i zaciąganie kredytów” Bruksela 3.09.2009 r. zorga-
nizowanej przez Komisję Europejską.
Kryzys pokazał też, jak silne jest procykliczne działanie rozwiązań regulacyjnych. Gdy
pogarsza się sytuacja gospodarcza i obniża się jakość aktywów banku, ostrożność nakazuje
zaostrzenie wymogów i – w konsekwencji – ograniczenie skali działania banku, mimo iż
gospodarka potrzebowałaby wtedy wprost przeciwnego działania. Zapobiegać temu mia-
łoby wprowadzenie buforów kapitałowych – budowanych w czasach dobrej koniunktury,
a konsumowanych w okresie gorszej sytuacji gospodarczej. Komitet Bazylejski zamieścił
w swoim dokumencie konsultacyjnym propozycję, zgodnie z którą minimalny poziom fun-
duszy własnych pozostałby bez zmian, ale banki byłyby zobowiązane do budowania bufo-
rów kapitałowych, przeznaczając na ten cel swoje zyski. Wielkość tego bufora będzie jesz-
cze przedmiotem konsultacji, ale oryginalna propozycja przewiduje bufor równy minimum
regulacyjnemu. Bez udziału środków zewnętrznych, bank musiałby zatrzymać odpowiednią
część zysku: od 100%, gdy jego fundusze własne są nie większe niż 125% minimum regu-
lacyjnego, do 40%, gdy mieszczą się one w przedziale 175–200% minimum regulacyjnego.
Przy większych funduszach własnych bank mógłby dysponować zyskiem bez ograniczeń.
52 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Wnioski z dyskusji – wyzwania dla polityki gospodarczej w długim okresie
52 Wskazywały na to odpowiedzi na kwartalne ankiety NBP dotyczące polityki kredytowej banków.
Drugi filar Nowej Umowy Kapitałowej nakazuje nadzorcy dokonanie oceny wszyst-
kich czynników ryzyka, które nie zostały ujęte w ścisłych regulacjach pierwszego filara
NUK. Nieprzestrzeganie przepisów zawartych w dyrektywie CRD, w szczególności niewłaś-
ciwe zarządzanie ryzykiem w banku, dają nadzorcy podstawę do nałożenia na bank dodat-
kowego wymogu kapitałowego. Trwa proces legislacyjny, który w podobny sposób uregu-
luje kwestię polityki wynagrodzeń w bankach. Dzięki temu nadzorca nie tylko uzyska pełen
wgląd w politykę wynagrodzeń stosowaną przez bank, ale również będzie mógł ocenić jej
wpływ na profil ryzyka banku i – w razie potrzeby – podjąć kroki zaradcze, aż do nałożenia
dodatkowego wymogu kapitałowego na pokrycie ryzyka generowanego przez nieodpo-
wiednią politykę wynagrodzeń.
Przepisy regulujące te kwestie mają charakter jakościowy. To, w jakiej sytuacji i w ja-
kim zakresie nadzorca skorzysta ze swoich uprawnień i nałoży na bank dodatkowy wymóg
kapitałowy, będzie zawsze przedmiotem jego indywidualnej decyzji, popartej szczegóło-
wymi analizami. Niezależnie jednak od drogi, którą w danym, konkretnym wypadku wybie-
rze nadzorca, będzie ona miała na celu wyeliminowanie z zarządzania bankiem akceptacji
dla nadmiernego ryzyka i obniżenie go do bezpiecznego poziomu. Niezbędne jest jednak,
aby konsekwentnie przestrzegany był przepis Prawa bankowego, iż zarządzanie ryzykiem
nie może być przekazywane przez bank do innego podmiotu np. banku dominującego.
54 N a r o d o w y B a n k P o l s k i
Literatura
V
Literatura
Afonso A., Ebert W., Schuknecht E., Thone M. (2005), Quality of public finances and
growth, ECB Working Papers, vol. 438.
Bassanini A., Scarpettta S, (2001), Does human capital matter for growth in OECD
countries? Evidence from PMG estimates. OECD Economics Department Working Papers,
No. 282.
Bukowski M., Kowal P., Lewandowski P., Zawistowski J. (2006), Struktura i poziom
wydatków i dochodów sektora finansów publicznych a sytuacja na rynku pracy, NBP,
Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Warszawa.
Cashin P., (1995), Government spending, taxes and economic growth. IMF Staff
Papers, 42(2).
Easterly W., Rebelo S. (1993), Marginal income tax rates and economic growth in
developing countries, European Economic Review, Vol. 37. (za: Leibfritz i in., 1997)
Ebrill L., Keen M., Bodin J-P., Summers V. (2001), The Modern VAT, IMF, Washington,
DC. (za: Johansson i in., 2008)
Engen E., Skinner J., (1996), Taxation and economic growth. National Tax Journal.
Folster S., Henrekson M., (2001), Growth Effects of Government Expenditure and
Taxation in Rich Countries. European Economic Review, August, 45(8), 1501-20.
Gemmell N., Kneller R., Sanz I. (2009), The Growth Effects of Corporate and Personal
Tax Rates in the OECD – publikacja zaprezentowana na Victoria University of Wellington Tax
Policy Conference, Wellington, 11-13 lutego 2009.
Hajkova D., Nicoletti G., Vartia L. and Yoo K.Y. (2006), Taxation and Business
Environment as Drivers of Foreign Direct Investment in OECD Countries, OECD Economic
Studies No. 43/2.
Jędrzejowicz T., Kitala M., Wronka A. (2009), Polityka fiskalna w kraju należącym do
strefy euro – wnioski dla Polski, w: Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej
Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP.
Johansson A., Heady C., Arnold J., Brys B., Vartiai L. (2008), Taxation and Economic
Growth, OECD Economics Department Working Papers, No. 620.
Jonung L., Kiander J. i Vartia P. (2008), The great financial crisis in Finland and
Sweden. The dynamics of boom, bust and recovery, 1985-2000., European Economy,
Economic Papers No. 350.
Kneller R., Bleaney M., Gemmell N. (1999), Fiscal Policy and Growth: Evidence from
OECD Countries, Journal of Public Economics, 74.
Lee Y., Gordon R.H. (2005) Tax structure and economic growth, Journal of Public
Economics, 89, 1027-1043. (za: Arnold, 2008)
Leibfritz W., Thornton J., Bibbee, A., (1997), Taxation and Economic Performance.
OECD Economics Department Working Papers, No. 176.
Nickell S. (2004), Employment and Taxes, CEP Discussion Paper, No. 634.
OECD, 2009, Economic Policy Reforms 2009: Going for Growth, OECD
Widmalm, F. (2001), Tax Structure and Growth: Are Some Taxes Better Than Others?
Public Choice, Volume 107, No. 3-4, June (za: Arnold, 2008).
56 N a r o d o w y B a n k P o l s k i