Helion - Elektronika Dla Bystrzaków. Wydanie II

Tytu oryginau: Electronics For Dummies, 2nd Edition
Tumaczenie: ukasz Piwko

ISBN: 978-83-246-6651-5
Original English language edition Copyright 2009 by Wiley Publishing, Inc.
All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form.
This translation published by arrangement with Wiley Publishing, Inc.
Oryginalne angielskie wydanie 2009 by Wiley Publishing, Inc.
Wszelkie prawa, wczajc prawo do reprodukcji caoci lub czci w jakiejkolwiek formie, zarezerwowane.
Tumaczenie publikowane na mocy porozumienia z Wiley Publishing, Inc.
Wiley, the Wiley Publishing logo, For Dummies, the Dummies Man and related trade dress are trademarks or
registered trademarks of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates in the United States and/or other countries.
Used under license.
Wiley, the Wiley Publishing logo, For Dummies, the Dummies Man i zwizana z nimi szata graficzna s
markami handlowymi John Wiley & Sons, Inc. i/lub firm stowarzyszonych w Stanach Zjednoczonych i/lub
innych. Wykorzystane na podstawie licencji.
Translation copyright 2012 by Helion S.A.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system,
without permission from the Publisher.
Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caoci lub fragmentu niniejszej publikacji
w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metod kserograficzn, fotograficzn, a take
kopiowanie ksiki na noniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich
niniejszej publikacji.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dooyli wszelkich stara, by zawarte w tej ksice informacje byy
kompletne i rzetelne. Nie bior jednak adnej odpowiedzialnoci ani za ich wykorzystanie, ani za zwizane
z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION
nie ponosz rwnie adnej odpowiedzialnoci za ewentualne szkody wynike z wykorzystania informacji
zawartych w ksice.
Drogi Czytelniku!
Jeeli chcesz oceni t ksik, zajrzyj pod adres
http://dlabystrzakow.pl/user/opinie?elebys_ebook
Moesz tam wpisa swoje uwagi, spostrzeenia, recenzj.
Wydawnictwo HELION
ul. Kociuszki 1c, 44-100 Gliwice
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: dlabystrzakow@dlabystrzakow.pl
WWW: http://dlabystrzakow.pl
Printed in Poland.
Pole ksik na Facebook.com
Ksigarnia internetowa
Kup w wersji papierowej
Lubi to! Nasza spoeczno
Oce ksik
Moim rodzicom, Beth i Jimowi Corbettom, za udowodnienie mi, e mog zrobi wszystko,
jeli tylko si postaram. Siostrze Eustelle, ktra zrobia ze mnie pisark. Mojemu cudownemu mowi Billowi,
ktry zawsze mnie wspiera, oraz naszym fantastycznym synom, Kevinowi, Peterowi, Brendanowi
i Patrickowi, dziki ktrym kady dzie mojego ycia jest wspania, pen mioci przygod.
C.S.
Mojemu ojcu, Wallyemu McCombowi, ktry zarazi mnie bakcylem elektroniki.
A take Forrestowi Mimsowi, ktry nauczy mnie kilku rzeczy na ten temat.
G.M.
Guitar Exercises For Dummies
Spis treci
O autorach ....................................................................................................................15
Podzikowania od autorw ...........................................................................................17
Wstp ............................................................................................................................19
Dlaczego warto kupi t ksik? .......................................................................................................19
Dlaczego elektronika? ........................................................................................................................20
Naiwne zaoenia ..............................................................................................................................20
Bezpieczestwo przede wszystkim ......................................................................................................21
Jak podzielona jest ksika? ...............................................................................................................22
Cz I. Podstawy elektroniki ........................................................................................................22
Cz II. eby si nauczy, trzeba si ubrudzi ...............................................................................22
Cz III. Przekuwanie teorii w praktyk ........................................................................................22
Cz IV. Dekalogi .......................................................................................................................23
Ikony uyte w ksice ........................................................................................................................23
Cz I: Podstawy elektroniki .................................. 25

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi? .................................27
Czym jest elektronika? .......................................................................................................................27
Skd si bierze prd elektryczny? .......................................................................................................28
Wydobywanie adunku z elektronw ..............................................................................................29
Mobilizowanie elektronw w przewodnikach ...................................................................................29
Wprawianie elektronw w ruch ......................................................................................................30
Wykorzystywanie energii elektrycznej do wykonywania pracy ...............................................................31
Wykorzystywanie energii elektrycznej .............................................................................................32
Umoliwianie elektronom dotarcia we waciwe miejsce ...................................................................32
Co elektrony potrafi zrobi (gdy tylko si nimi odpowiednio pokieruje)? ..............................................34
Wytwarzanie dobrych wibracji .......................................................................................................34
Zobaczy znaczy uwierzy .............................................................................................................34
Wyczuwanie i alarmowanie ...........................................................................................................35
Sterowanie ruchem .......................................................................................................................35
Rozwizywanie problemw (czyli uywanie komputerw) ................................................................35
Komunikacja ................................................................................................................................35
Elektronika dla bystrzakw

Rozdzia 2: Elektryczno w Twoich rkach ................................................................ 37
Dostarczanie energii elektrycznej ........................................................................................................37
Pobieranie prdu staego z baterii ..................................................................................................38
Uywanie prdu zmiennego z elektrowni ........................................................................................39
Zamiana wiata w elektryczno ...................................................................................................41
Rzeczywisty ruch elektronw a umowny kierunek przepywu prdu .......................................................42
Prosty obwd z arwk ....................................................................................................................43
Sterowanie prdem elektrycznym za pomoc podstawowych elementw ................................................45
Sposoby kontrolowania prdu ........................................................................................................46
Elementy czynne i bierne ...............................................................................................................47
Poczenia szeregowe i rwnolege .....................................................................................................47
Poczenia szeregowe ....................................................................................................................47
Poczenia rwnolege ...................................................................................................................48
Obwody mieszane ........................................................................................................................49
Tworzenie ukadw elektronicznych ...................................................................................................49
Skd bierze si ten dwik? ...........................................................................................................50
Rysowanie przy uyciu elektronw .................................................................................................51
Rozdzia 3: Napotykamy czynny opr ........................................................................... 53

Ograniczanie przepywu prdu ..........................................................................................................53
Rezystory bierne, ale potne ........................................................................................................54
Do czego su rezystory? ..............................................................................................................55
Rodzaje rezystorw stae i zmienne ...........................................................................................56
Budowa rezystorw staych ............................................................................................................57
Co w potencjometrze piszczy? .......................................................................................................59
Moc znamionowa rezystorw .........................................................................................................60
czenie rezystorw ..........................................................................................................................62
Szeregowe czenie rezystorw .......................................................................................................62
Rwnolege czenie rezystorw .....................................................................................................63
Kombinacje szeregowych i rwnolegych pocze rezystorw ..........................................................65
Przestrzeganie prawa Ohma ..............................................................................................................66
Przepyw prdu mimo stawianego mu oporu ...................................................................................66
Wszystko jest proporcjonalne .........................................................................................................66
Jedno prawo, trzy rwnania ...........................................................................................................67
Zastosowanie prawa Ohma do analizy obwodw ................................................................................68
Obliczanie natenia prdu pyncego przez element ......................................................................68
Obliczanie wartoci napicia prdu w elemencie .............................................................................69
Obliczanie rezystancji ...................................................................................................................71
Do czego tak naprawd przydaje si prawo Ohma? .............................................................................72
Analizowanie skomplikowanych obwodw ......................................................................................72
Projektowanie i modyfikowanie obwodw .......................................................................................73
Moc prawa Joulea ............................................................................................................................74
Zastosowanie prawa Joulea przy wyborze elementw elektronicznych ..............................................75
Joule i Ohm doskonay duet ......................................................................................................75
Sprbuj swych si w projektowaniu obwodw z rezystorami ..................................................................75
Spis treci
Rozdzia 4: Wydobywanie adunku z kondensatorw ...................................................77
Kondensatory zbiorniki na energi elektryczn ................................................................................78
adowanie i rozadowywanie kondensatorw ......................................................................................79
Przeciwstawianie si zmianom napicia ..........................................................................................80
Przepuszczanie prdu zmiennego ...................................................................................................81
Do czego su kondensatory? ............................................................................................................82
Charakterystyka kondensatorw .........................................................................................................83
Ile adunku mona zmagazynowa na pytce kondensatora? .............................................................83
Pilnowanie napicia znamionowego ...............................................................................................84
Wybr rodzaju (dielektryku) kondensatora .....................................................................................85
Rozmiary kondensatorw ..............................................................................................................85
Polaryzacja kondensatorw ............................................................................................................86
Odczytywanie wartoci kondensatorw ...........................................................................................87
Kondensatory zmienne ..................................................................................................................89
czenie kondensatorw ....................................................................................................................89
Rwnolege czenie kondensatorw ...............................................................................................89
Szeregowe czenie kondensatorw ................................................................................................90
Reaktancja pojemnociowa ................................................................................................................91
Zastosowanie prawa Ohma do obliczania reaktancji pojemnociowej ................................................93
Wsppraca z rezystorami ..................................................................................................................94
Czas jest najwaniejszy ..................................................................................................................94
Wyznaczanie staej czasowej obwodu RC .......................................................................................96
Tworzenie zegara .........................................................................................................................97
Wybr czstotliwoci przy uyciu prostych filtrw RC ..........................................................................97
Filtr dolnoprzepustowy ..................................................................................................................98
Filtr grnoprzepustowy .................................................................................................................98
Czstotliwo graniczna .................................................................................................................99
Filtrowanie pasm czstotliwoci ....................................................................................................100
Sprbuj swych si w projektowaniu obwodw z kondensatorami ..........................................................100
Rozdzia 5: Cewki indukcyjne i krysztay ....................................................................101

Niedalecy krewni magnetyzm i elektryczno ................................................................................102
Rysowanie linii za pomoc magnesu .............................................................................................102
Wytwarzanie pola magnetycznego za pomoc elektrycznoci ..........................................................102
Indukcja prdu za pomoc magnesu .............................................................................................103
Cewka indukcyjna zwj o charakterze przycigajcym jak magnes ..................................................104
Mierzenie indukcyjnoci ..............................................................................................................104
Przeciwstawne zmiany prdu .......................................................................................................105
Nadanie (albo i nie!) za prdem zmiennym ...............................................................................106
Reaktancja indukcyjna .....................................................................................................................107
Uycie wartoci reaktancji indukcyjnej w rwnaniach prawa Ohma ................................................108
Zmiana zachowania zalenie od czstotliwoci (po raz kolejny) ......................................................108
Zastosowanie cewek indukcyjnych w obwodach .................................................................................108
Izolowanie i ekranowanie cewek indukcyjnych ...............................................................................109
Oznaczenia indukcyjnoci ...........................................................................................................109
czenie ekranowanych cewek indukcyjnych .................................................................................109
Filtrowanie sygnaw za pomoc cewek indukcyjnych ....................................................................110
Obliczanie staej czasowej obwodw RL ......................................................................................111

Przedstawiamy impedancj! .............................................................................................................111
Dostrajanie do stacji radiowych ........................................................................................................112
Rezonans w obwodach RLC ......................................................................................................113
Krystalicznie czysty rezonans .......................................................................................................114
Oddziaywanie na elementy ssiednie transformatory ....................................................................115
Co czy nieekranowane cewki indukcyjne? ...................................................................................115
Izolowanie obwodw od rda zasilania ......................................................................................116
Podwyszanie i obnianie napicia ...............................................................................................116
Rozdzia 6: Bogaty wiat pprzewodnikw .............................................................. 119

Przewodzi czy nie przewodzi? .......................................................................................................119
Domieszkowanie pprzewodnikw ..............................................................................................121
Tworzenie elementw przy uyciu kombinacji pprzewodnikw typw n i p ...................................123
Diody zczowe ...............................................................................................................................123
Polaryzacja diod .........................................................................................................................124
Przewodzenie prdu przez diod .................................................................................................125
Wartoci znamionowe diod ..........................................................................................................126
Identyfikacja diod .......................................................................................................................126
Ktr stron podcza? ..............................................................................................................127
Zastosowanie diod w obwodach .......................................................................................................127
Prostowanie prdu zmiennego .....................................................................................................127
Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera ............................................................................129
wiato z diod LED ...................................................................................................................130
Inne zastosowania diod ...............................................................................................................131
Niesamowicie utalentowane tranzystory ............................................................................................132
Tranzystory bipolarne zczowe ...................................................................................................133
Tranzystory polowe ....................................................................................................................133
Uywanie tranzystorw ...................................................................................................................134
Zasada dziaania tranzystorw .........................................................................................................134
Emitowanie i gromadzenie elektronw ..........................................................................................135
Wzmacnianie natenia prdu .....................................................................................................138
Nasycenie tranzystora .................................................................................................................138
Modelowanie dziaania tranzystorw ................................................................................................139
Wzmacnianie sygnaw za pomoc tranzystorw ...............................................................................141
Polaryzacja tranzystora, aby dziaa jak wzmacniacz ......................................................................141
Kontrolowanie wzmocnienia napiciowego ...................................................................................142
Konfiguracja obwodw wzmacniajcych z tranzystorami ................................................................142
Przeczanie sygnaw za pomoc tranzystorw .................................................................................143
Wybr tranzystora ...........................................................................................................................144
Najwaniejsze parametry tranzystorw .........................................................................................144
Identyfikacja tranzystorw ...........................................................................................................145
Jak rozpozna tranzystor? ............................................................................................................145
Rewolucja pprzewodnikowa ..........................................................................................................146
Sprbuj swych si w projektowaniu obwodw z elementami pprzewodnikowymi ................................146
Spis treci
Rozdzia 7: Ukady scalone .........................................................................................147
Dlaczego ukady scalone? ................................................................................................................147
Ukady analogowe, cyfrowe i mieszane .............................................................................................148
Podejmowanie logicznych decyzji .....................................................................................................149
Na pocztku by bit .....................................................................................................................149
Przetwarzanie danych przy uyciu bramek ....................................................................................151
Upraszczanie bramek przy uyciu tabel prawdy ...............................................................................153
Tworzenie elementw logicznych .................................................................................................154
Jak uywa ukadw scalonych? ........................................................................................................155
Identyfikacja ukadw scalonych wedug numerw czci ...............................................................155
Najwaniejsza jest obudowa ........................................................................................................156
Styki ukadw scalonych ..............................................................................................................157
Korzystanie z kart danych katalogowych .......................................................................................159
Popularne rodzaje ukadw scalonych ...............................................................................................159
Wzmacniacze operacyjne .............................................................................................................160
Wehiku czasu ukad 555 .......................................................................................................161
Licznik dziesitny 4017 ..............................................................................................................167
Mikrokontrolery i inne popularne ukady scalone ...........................................................................168
Poszerzanie horyzontw ..................................................................................................................168
Rozdzia 8: Wybr czci ............................................................................................171

czenie elementw ........................................................................................................................171
Wybr rodzaju przewodw ..........................................................................................................171
Zcza .......................................................................................................................................173
Zasilanie ........................................................................................................................................174
Wyciskanie sidmych potw z baterii ...........................................................................................174
Wykorzystanie energii sonecznej .................................................................................................177
Zasilanie z gniazdka ciennego (niezalecane) ...............................................................................178
Wczanie i wyczanie prdu ..........................................................................................................178
Sterowanie dziaaniem przecznika .............................................................................................179
Nawizywanie pocze ..............................................................................................................180
Czujniki .........................................................................................................................................181
Zobaczy wiato ........................................................................................................................181
Wychwytywanie dwiku za pomoc mikrofonw ..........................................................................182
Wykrywanie ciepa ......................................................................................................................182
Inne rodzaje przetwornikw wejciowych ......................................................................................183
Efekt dziaania urzdze elektronicznych ..........................................................................................184
Gos gonikw ...........................................................................................................................185
Brzczenie brzczykw ................................................................................................................186
Silniki prdu staego ...................................................................................................................187
Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi ......... 189

Rozdzia 9: Urzdzanie warsztatu i dbanie o bezpieczestwo ....................................191
Wybr miejsca na warsztat ...............................................................................................................192
Podstawowe wyposaenie warsztatu .............................................................................................192
St warsztatowy .........................................................................................................................193
10

Gromadzenie narzdzi i materiaw ..................................................................................................193
Sprzt do lutowania ....................................................................................................................193
Polowanie na multimetr ..............................................................................................................195
owienie narzdzi rcznych .........................................................................................................196
Szmatki i rodki czyszczce .........................................................................................................197
rodki smarne ............................................................................................................................199
Materiay klejce ........................................................................................................................199
Inne narzdzia i materiay ............................................................................................................200
Zaopatrywanie si w czci zapasowe ...............................................................................................201
Pytki stykowe ............................................................................................................................201
Zestaw pocztkowy .....................................................................................................................203
Wyposaenie dodatkowe .............................................................................................................204
Przechowywanie czci ................................................................................................................204
Ochrona zdrowia i elementw elektronicznych ..................................................................................205
Elektryczno moe by naprawd niebezpieczna ..........................................................................205
Bezpieczne lutowanie ..................................................................................................................209
Unikanie wyadowa elektrostatycznych jak zarazy ........................................................................210
Rozdzia 10: Czytanie schematw ............................................................................. 213

Co to jest schemat i do czego suy? .................................................................................................213
Spojrzenie z szerokiej perspektywy ...................................................................................................214
Poczenia s najwaniejsze .........................................................................................................214
Prosty obwd z bateri ................................................................................................................215
Insygnia mocy .................................................................................................................................216
Wskazywanie rda napicia ......................................................................................................217
Oznaczanie masy ........................................................................................................................218
Oznaczanie elementw elektronicznych .............................................................................................219
Analogowe elementy elektroniczne ...............................................................................................221
Elementy cyfrowe i ukady scalone ...............................................................................................222
Pozostae elementy .....................................................................................................................224
Miejsca dokonywania pomiarw .......................................................................................................226
Analiza schematu ............................................................................................................................226
Inne standardy symboli elementw elektronicznych ............................................................................228
Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych ......................................................... 231

Pytki stykowe .................................................................................................................................231
Szczegy budowy pytki stykowej ................................................................................................232
Rozmiary pytek stykowych ..........................................................................................................233
Konstruowanie ukadw elektronicznych z wykorzystaniem pytek stykowych .......................................234
Przygotowywanie czci i narzdzi ...............................................................................................234
Przygotowywanie czwek na zapas ............................................................................................235
Topografia ukadu ......................................................................................................................235
Zapobieganie uszkodzeniom .......................................................................................................237
Podstawy lutowania ........................................................................................................................238
Przygotowywanie do lutowania ....................................................................................................239
Technika lutowania ....................................................................................................................239
Sprawdzanie jakoci poczenia ...................................................................................................241
Rozlutowywanie .........................................................................................................................241
Spis treci
Postpowanie po zakoczeniu lutowania ......................................................................................242
Bezpieczestwo w czasie lutowania ..............................................................................................242
Pene zaangaowanie czenie elementw na stae ........................................................................243
Budowa ukadu na uniwersalnej pytce drukowanej .......................................................................243
Wykonywanie prototypw przy uyciu perforowanych pytek montaowych .....................................244
Wykonywanie pocze owijanych ...............................................................................................246
Wykonywanie wasnej pytki obwodu drukowanego .......................................................................247
Rozdzia 12: Wykonywanie pomiarw i analizowanie obwodw ................................249

Niezwyke moliwoci maego multimetru ..........................................................................................250
Ale to jest przecie woltomierz! ..................................................................................................251
To take amperomierz! ...............................................................................................................251
Omomierz te! ...........................................................................................................................251
Rodzaje multimetrw ......................................................................................................................252
Analogowy czy cyfrowy? .............................................................................................................252
Multimetr cyfrowy ......................................................................................................................253
Wybr zakresu pomiaru ..............................................................................................................255
Kalibracja multimetru ......................................................................................................................256
Posugiwanie si multimetrem ..........................................................................................................257
Pomiar napicia prdu ................................................................................................................258
Pomiar natenia prdu ..............................................................................................................258
Pomiar rezystancji ......................................................................................................................260
Inne rodzaje prb ........................................................................................................................265
Sprawdzanie obwodw za pomoc multimetru ..................................................................................266
Rozdzia 13: Analizator stanw logicznych i oscyloskop ...........................................267

W gb logiki ..................................................................................................................................267
Analiza sygnaw przy uyciu oscyloskopu ........................................................................................270
Obserwacja przebiegu sygnaw ...................................................................................................271
Pasmo i rozdzielczo oscyloskopu ...............................................................................................273
Kiedy uywa oscyloskopu? .............................................................................................................274
Praca z oscyloskopem ......................................................................................................................275
Podstawowa konfiguracja i testowanie ..........................................................................................275
Wywietlanie i dokonywanie pomiaru sygnaw ................................................................................277
Wykonywanie pomiarw ..................................................................................................................279
Czy z baterii da si jeszcze co wycisn? .....................................................................................280
Obrazowanie przebiegu akustycznego sygnau radiowego ..............................................................280
Sprawdzanie czstotliwoci w obwodzie prdu zmiennego .............................................................281
Cz III: Przekuwanie teorii w praktyk ................ 285

Rozdzia 14: Podstawy budowy ukadw elektronicznych .........................................287
Przygotowanie do pracy ..................................................................................................................287
Zobaczy znaczy uwierzy prawo Ohma naprawd dziaa! ...........................................................289
Analiza obwodu szeregowego ......................................................................................................289
Rozdzielanie napicia .................................................................................................................293
Obwody z rezystorami poczonymi rwnolegle .............................................................................294
11
12

adowanie i rozadowywanie kondensatorw ....................................................................................296
Gromadzenie i oddawanie adunku ..............................................................................................296
Zmienianie staej czasowej obwodu RC .......................................................................................298
Zmniejszanie napicia na diodach ....................................................................................................299
Wczanie diody LED ................................................................................................................300
Stabilizowanie napicia ...............................................................................................................301
Praca z tranzystorami ......................................................................................................................303
Wzmacnianie prdu ....................................................................................................................303
Przecznik jest wczony! ...........................................................................................................305
Sztuka logicznego mylenia ..............................................................................................................305
wiateko na kocu bramki NAND .............................................................................................306
Budowa bramki OR z trzech bramek NAND ..............................................................................307
Rozdzia 15: Projekty do samodzielnego wykonania w p godziny ........................... 309

Potrzebne czci .............................................................................................................................309
Migajce byskotki ...........................................................................................................................310
Analiza obwodu migacza na bazie ukadu 555 .............................................................................310
Budowa ukadu migajcych wiateek ...........................................................................................312
Sprawdzanie gotowego obwodu ...................................................................................................314
Wystukiwanie wietlnej melodii dziki wykorzystaniu zjawiska piezoelektrycznoci ...............................315
Piezo co? ...............................................................................................................................315
Krtki kurs piezoelektrycznoci ....................................................................................................315
wietlny bbenek ........................................................................................................................317
Widzenie w ciemnoci dziki detektorowi podczerwieni ......................................................................317
Wykrywanie czci detektora podczerwieni ...................................................................................317
Szukanie rde podczerwieni ......................................................................................................318
Konstrukcja domowego alarmu ........................................................................................................319
Gromadzenie czci ....................................................................................................................319
Zasada dziaania alarmu .............................................................................................................320
Trafianie do celu dziki elektronicznemu kompasowi .........................................................................321
Czci potrzebne do budowy kompasu .........................................................................................322
Konstrukcja kompasu ..................................................................................................................322
Jak jest jasno, to sycha jakie dwiki ..............................................................................................323
Lista czci do budowy wietlnego alarmu ....................................................................................324
Praktyczne zastosowania alarmu ..................................................................................................324
May wzmacniacz, ale jaki mocny .....................................................................................................324
Gos w sprawie potrzebnych czci ...............................................................................................325
Szczegy konstrukcji maego wzmacniacza ...................................................................................325
Rczny wykrywacz rde wody .......................................................................................................326
Lista czci ................................................................................................................................326
Zasada dziaania wykrywacza wody .............................................................................................327
Generator niesamowitych efektw wietlnych .....................................................................................327
Lista czci generatora efektw wietlnych ....................................................................................327
Sterowanie wiatami ..................................................................................................................329
Rozmieszczenie diod LED .........................................................................................................329
Spis treci
Cz IV: Dekalogi ................................................ 331

Rozdzia 16: Gar cennych wskazwek ....................................................................333
Gotowe projekty elektroniczne ..........................................................................................................333
Uycie nastawnego rda zasilania ..................................................................................................334
Liczenie megahercw ......................................................................................................................334
Generowanie rnych rodzajw sygnaw .........................................................................................335
Zmiana czstotliwoci .....................................................................................................................336
Sprawdzanie pulsu ukadu ...............................................................................................................336
Analizowanie stanw logicznych ......................................................................................................338
Symulowanie ukadw elektronicznych ..............................................................................................338
Gdzie kupi przyrzdy pomiarowe? ..................................................................................................339
Rozdzia 17: Dziesi najpopularniejszych sklepw z czciami elektronicznymi .......... 341

Polska ............................................................................................................................................341
Aprovi .......................................................................................................................................341
AVT .........................................................................................................................................342
Cyfronika ...................................................................................................................................342
Distrelec ....................................................................................................................................342
Centrum Elektroniki ...................................................................................................................342
Allegro ......................................................................................................................................342
Poza Polsk ...................................................................................................................................342
RadioShack ...............................................................................................................................342
All Electronics ...........................................................................................................................343
Farnell .......................................................................................................................................343
Parts Express .............................................................................................................................343
Dyrektywa RoHS ...........................................................................................................................343
Nowe, uywane czy z wyprzeday? ..................................................................................................343
Dodatek: Zasoby internetowe .....................................................................................345

Skorowidz ....................................................................................................................347
13
14
O autorach
Cathleen Shamieh jest pisark z wyksztaceniem technicznym. Specjalizuje si
w tworzeniu materiaw komunikacyjnych dotyczcych wykorzystania technologii
w biznesie. Ukoczya studia z elektrotechniki w Manhattan College i MIT. Zanim
zacza zajmowa si komunikacj marketingow i doradztwem biznesowym, wiadczc
usugi dla firm z brany technologicznej, wczeniej pracowaa w brany elektroniki
medycznej i telekomunikacyjnej. Cathleen lubi dzieli si swoj wiedz techniczn
i biznesow, tworzc publikacje techniczne przeznaczone dla odbiorcw niebdcych
zawodowcami w danej dziedzinie.
Gordon McComb napisa ponad 60 ksiek i 1000 artykuw, ktre zostay opublikowane
w rnych czasopismach. Drukiem ukazao si ponad milion egzemplarzy jego ksiek,
ktre przetumaczono na kilkanacie jzykw. Przez 13 lat Gordon pisa cotygodniowy
felieton na temat komputerw osobistych. Kiedy nie pisze o elektronice i innych ciekawych
rzeczach, pracuje jako konsultant ds. kina cyfrowego dla kilku wanych firm z Hollywood.
16
Wstp
Podzikowania od autorw
Cathleen Shamieh dzikuje wspaniaym redaktorom z wydawnictwa Wiley, w szczeglnoci
Katie Feltman i Christopherowi Morrisowi, za wykonanie cikiej pracy, wsparcie oraz
delikatne napomnienia, a take Kirkowi Kleinschmidtowi za drobiazgowe sprawdzenie
materiau. Cathleen pragnie rwnie wyrazi swoj wdziczno Lindzie Hammer i Kenowi
Donoghue za polecenie jej pracy wydawnictwu Wiley. W kocu dzikuje rodzinie
i przyjacioom, ktrych wsparcie, pomoc i zrozumienie sprawiy, e w kocu udao si
jej zosta autork ksiki z serii Dla bystrzakw.
Gordon pragnie podzikowa swojej rodzinie, ktra po raz kolejny wstrzymaa swj oddech,
aby mg dokoczy nastpn ksik.
17
18

Podzikowania od wydawcy oryginau
Jestemy dumni z tej ksiki. Prosimy o przesyanie wszelkich uwag za pomoc formularza
internetowego serii Dummies, ktry znajduje si pod adresem http://dummies.custhelp.com.
W wydaniu tej ksiki pomogli nam midzy innymi:
Acquisitions, Editorial
Sr. Project Editor: Christopher Morris
Acquisitions Editor: Katie Feltman
Sr. Copy Editor: Barry Childs-Helton
Technical Editor: Kirk Kleinschmidt
Editorial Manager: Kevin Kirschner
Sr. Editorial Assistant: Cherie Case
Cartoons: Rich Tennant (www.the5thwave.com)
Composition Services
Project Coordinator: Katie Crocker
Layout and Graphics: Karl Brandt,
Shawn Frazier, SDJumper
Proofreader: John Greenough
Indexer: Potomac Indexing
Publishing and Editorial for Technology Dummies

Richard Swadley, Vice President and Executive Group Publisher
Andy Cummings, Vice President and Publisher
Mary Bednarek, Executive Acquisitions Director
Mary C. Corder, Editorial Director
Publishing for Consumer Dummies
Diane Graves Steele, Vice President and Publisher
Composition Services
Debbie Stailey, Director of Composition Services
Wstp
Wstp
C
iekawi Ci jak to si dzieje, e Twj iPod dziaa? Co siedzi w Twoim telefonie

komrkowym, laptopie, zestawie stereo, aparacie cyfrowym, 46-calowym telewizorze
plazmowym i kadej innej elektronicznej zabawce, ktrej uywasz na co dzie do zabawy
i aby uatwi sobie ycie?
Jeli kiedykolwiek ciekawio Ci, jak dziaaj tranzystory, kondensatory i inne elementy
ukadw elektronicznych, albo chciae zbudowa wasne urzdzenie elektroniczne, to
ta ksika jest wanie dla Ciebie!
Elektronika dla bystrzakw. Wydanie II jest Twoj przepustk do elektryzujcego wiata
elektroniki. Nie znajdziesz tu adnych nudnych, niezrozumiaych teoretycznych rozwaa.
Ksika, ktr trzymasz w rkach, pozwoli Ci zrozumie zasad dziaania urzdze
elektronicznych oraz nauczy Ci tworzy i naprawia wasne takie urzdzenia.
Dlaczego warto kupi t ksik?

Elektronika czsto jest postrzegana jako tajemnicza sztuka, poniewa polega na sterowaniu
czym, czego nie wida prdem elektrycznym i czego nie naley dotyka, jak uczono
nas od dziecka. To wystarczy, aby odstraszy wikszo ludzi. Jeli jednak zastanowisz si
nad tym, jak czsto korzystasz z urzdze elektronicznych na co dzie, moesz zacz
si ciekawi, jak to moliwe, e tak mae urzdzenia mog robi tyle niezwykych rzeczy.
Ksika ta objania zasady elektroniki w sposb, ktry jest zrozumiay dla zwykego
uytkownika. Dowiesz si, czym tak naprawd jest elektronika, poznasz dziaanie
najwaniejszych elementw elektronicznych oraz nauczysz si budowa i testowa
dziaajce ukady i projekty elektroniczne. Nie znajdziesz tu odpowiedzi na wszystkie
moliwe pytania, ale zdobdziesz gruntown wiedz na temat podstawowych zasad.
Marzy nam si, aby po lekturze tej ksiki Czytelnik odkry, e elektronika wcale nie
jest tak skomplikowana, jak si wydaje. Naszym celem jest wyposay Ci w tak wiedz,
dziki ktrej zyskasz pewno siebie i wkroczysz do wiata elektroniki.
19
20
Dlaczego elektronika?
Elektronika otacza nas ze wszystkich stron. Mona j znale w urzdzeniach sucych
do komunikacji, rozrywki, jak rwnie w kuchni. Ukady elektroniczne steruj wiatami
ulicznymi, handlem elektronicznym i urzdzeniami medycznymi, a take wieloma
zabawkami. Sprbuj sobie wyobrazi swoje ycie bez niej to tak, jakbymy si
przenieli do redniowiecza.
Czego w takim razie dowiesz si, przegldajc karty tej ksiki? Przecie nie mona
oczekiwa, e po lekturze tego skromnego tomu bdziesz umie projektowa systemy
komunikacji satelitarnej. To prawda, ale prawd jest rwnie to, e nawet najbardziej
skomplikowane ukady elektroniczne s zbudowane z zaledwie kilku rodzajw podstawowych
elementw, poczonych wedug tych samych zasad, ktre wykorzystuje si do budowy
prostszych urzdze. Jeli wic chcesz zrozumie zasad dziaania zoonych ukadw
elektronicznych, musisz najpierw nauczy si podstaw ich twrcy te tak zaczynali.
Co waniejsze, dziki znajomoci podstaw elektroniki bdziesz umie budowa wasne
uyteczne, aczkolwiek nieskomplikowane urzdzenia elektroniczne. Dowiesz si, jak
zbudowa ukad emitujcy wiato w okrelonym czasie, wczajcy sygna dwikowy,
gdy do domu wejdzie nieproszony go, a nawet jak porusza przedmiot po caym pokoju.
Kiedy nauczysz si wykorzystywa ukady scalone, zoone z atwych w uyciu, w peni
funkcjonalnych miniaturowych ukadw, bdziesz mg tworzy nawet bardziej zoone
projekty, dziki ktrym zrobisz wraenie zarwno na swoich przyjacioach, jak i wrogach
a wszystko to moesz mie przy niewielkim nakadzie finansowym.
Przy niezwykle dynamicznym rozwoju technologii oraz postpujcej miniaturyzacji
i spadajcych z roku na rok cenach elementw elektronicznych skadniki zaawansowanych
systemw zmieszcz Ci si na jednej doni. Dysponujc odrobin wiedzy i chci do
eksperymentowania, moesz zbudowa ukad sterujcy owietleniem w Twoim domu,
robota, ktry bdzie odkurza za Ciebie pokoje, oraz system ostrzegajcy, e kto otwiera
Twoj lodwk.
Moe masz jakie inne hobby, ktre wzbogacisz dziki znajomoci elektroniki? Jeli
np. interesujesz si modelami pocigw, to znajc si na elektronice, moesz zbudowa
automatyczn zwrotnic kolejow. Jeli lubisz wycigi zdalnie sterowanych samochodw,
to dziki znajomoci elektroniki moesz podrasowa swj pojazd, aby wygra nastpny
wycig ze znajomym.
W kocu zajmowanie si elektronik jest przyjemne. Zdobywanie wiedzy i dowiadczenia
z zakresu elektroniki samo w sobie jest du wartoci.
Naiwne zaoenia
Podczas pisania tej ksiki przyjlimy zaoenie, e Czytelnik jest ciekaw, jak dziaaj
urzdzenia elektroniczne, ale niewiele wie na temat zasad ich dziaania. Skoro Czytelnik
wybra t ksik zamiast jakiej publikacji z gotowymi projektami ukadw elektronicznych,
to zakadamy, e chciaby dowiedzie si czego na temat takich elementw, jak rezystory,
kondensatory i tranzystory. W zwizku z tym postanowilimy powici nieco czasu
(i ponad poow objtoci tej ksiki) na objanienie tych podstaw i przedstawi je
Wstp
w atwej do zrozumienia formie. Aby odnie korzyci z przeczytania tej ksiki, nie musisz
by sprawnym matematykiem ani fizykiem, niemniej jednak podstawowa wiedza z algebry
wyniesiona ze szkoy redniej na pewno si przyda (robimy, co moemy, aby pomc Ci
odwiey t zdobyt nierzadko w pocie czoa wiedz).
Podejrzewamy, e niektrzy Czytelnicy mog przeglda tylko wybrane fragmenty tej
ksiki, aby przeczyta co nieco na wybrany temat, ktry ich akurat najbardziej interesuje,
a pozostae czci tylko pobienie przejrz. Majc to na uwadze, umiecilimy w tekcie
mnstwo odsyaczy do innych miejsc zawierajcych informacje, dziki ktrym mona
wypeni luki w swojej wiedzy albo odwiey sobie pami. Mimo i w pierwszej poowie
ksiki opisujemy zasady dziaania ukadw elektronicznych i ich poszczeglnych
elementw, w tekcie umiecilimy te wiele odsyaczy do ukadw i projektw, ktre
zostay opisane w dalszej czci. Dziki temu, gdy dowiesz si, jak dziaa okrelony element,
moesz przej od razu dalej i sprbowa skonstruowa ukad z jego wykorzystaniem.
Zamieszczony na pocztku ksiki spis treci pomoe Ci szybko znale dokadnie to,
czego potrzebujesz. Take zamieszczony na kocu sowniczek przyda Ci si, gdy zapomnisz
jakiego pojcia i zechcesz sobie szybko przypomnie, co to byo. Wreszcie ludzie
w Helionie postarali si i sporzdzili szczegowy indeks rzeczy, ktry mona znale
na kocu ksiki. Skorzystaj z niego, jeli chcesz dowiedzie si, na ktrych stronach
opisane s wybrane elementy.
Bezpieczestwo przede wszystkim

Czytanie o elektronice to bezpieczne zajcie. Najgorsze, co Ci si moe przy tym
przytrafi, to co najwyej zmczenie oczu po kilku niedospanych nocach, spdzonych
na czytaniu tej ksiki. Lecz budowanie projektw elektronicznych to cakiem inna
para kaloszy. Zabawy z elektronik to igranie z wysokim napiciem, ktre moe Ci
zabi, gorcymi lutami, ktre mog Ci poparzy, oraz maymi kawakami drutu, ktre
mog wbi Ci si w oko podczas przecinania ich przy uyciu obcinaka. Och!
W elektronice bezpieczestwo jest najwaniejsze. Jest tak wane, e powicilimy
mu znaczn cz rozdziau 9., do ktrego czsto bdziemy si odwoywa.
Jeli jeste nowicjuszem w elektronice, to koniecznie przeczytaj ten rozdzia. Nie pomijaj
go, nawet jeli wydaje Ci si, e jeste najbezpieczniejsz osob na wiecie. Nawet jeli
ju grzebae w urzdzeniach elektronicznych, zawsze warto przypomnie sobie zasady
bezpieczestwa. Jeli postpuje si z zachowaniem waciwych rodkw ostronoci,
elektronika jest bardzo bezpiecznym i mdrym zajciem. Nie zapominaj o tym!
Mimo i staralimy si dostarczy Ci jak najwicej porad dotyczcych bezpieczestwa,
nie da si w jednej ksice opisa kadej moliwej zasady. Dlatego nie tylko trzymaj si
opisanych przez nas wskazwek, ale te kieruj si wasnym zdrowym rozsdkiem, uwanie
czytaj instrukcje doczone do czci i narzdzi, ktrych uywasz, oraz cay czas bd czujny.
21
22
Jak podzielona jest ksika?

Ksika Elektronika dla bystrzakw zostaa podzielona tak, aby mona byo w niej szybko
znale, przeczyta i przyswoi informacje dotyczce wybranych zagadnie. Ponadto
Czytelnik majcy ju pewn wiedz z dziedziny elektroniki lub chccy pogbi swoje
wiadomoci na okrelone tematy moe atwo znale i przeczyta to, co go interesuje.
Ksik podzielono na cztery czci, aby uatwi Czytelnikowi znalezienie interesujcego
go dziau.
Cz I. Podstawy elektroniki
T cz przeczytaj, jeli chcesz zdoby solidne teoretyczne podstawy elektroniki.
W rozdziale 1. wyjaniamy, czym w ogle jest elektronika oraz jakie stwarza moliwoci.
W rozdziale 2. zdobdziesz podstawowe wiadomoci na temat obwodw elektronicznych
i dowiesz si, czym s napicie elektryczne, prd elektryczny i jakie s rda energii
elektrycznej. W rozdziaach 3. 6. zgbisz tajniki najwaniejszych elementw
elektronicznych, takich jak rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne, transformatory, diody
i tranzystory. Dowiesz si, jak dziaa kady z tych elementw, co robi z doprowadzonym
do niego prdem elektrycznym oraz jak rol odgrywa w ukadzie elektronicznym.
Rozdzia 7. zawiera wprowadzenie do ukadw scalonych, objanienie podstaw logiki
cyfrowej oraz opis funkcjonowania trzech czsto uywanych rodzajw ukadw scalonych.
W rozdziale 8. zapoznasz si z czujnikami, gonikami, brzczykami, przecznikami,
przewodami i zczkami. Sposb dziaania kadego z elementw przedstawionych
w czci I demonstrujemy poprzez zamieszczenie odwoa do prostych ukadw, ktre
mona zbudowa i ktrych omwienie znajduje si w czci III.
Cz II. eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

Najwaniejszymi tematami drugiej czci ksiki s: wybr i pozyskiwanie narzdzi,
konstruowanie prawdziwych ukadw oraz badanie dziaania (i niedziaania) ukadw
przy jednoczesnym unikaniu poraenia prdem. W rozdziale 9. podpowiadamy, jak
zorganizowa warsztat do pracy i jakie elementy, narzdzia oraz inne rzeczy powinny
znale si w jego wyposaeniu, aby mona byo budowa ukady elektroniczne i chroni
siebie i swoje narzdzia przed niebezpieczestwem. W rozdziale 10. nauczysz si odczytywa
schematy pocze (nazywane te schematami ideowymi), dziki ktrym wiadomo,
jak poczy elementy budowanego ukadu elektronicznego. W rozdziale 11. poznasz
rne metody wykonywania tymczasowych i staych pocze w obwodach oraz nauczysz
si technik lutowania. W kocu w rozdziaach 12. i 13. nauczysz si uywa trzech
najwaniejszych elektronicznych przyrzdw pomiarowych: multimetru, analizatora stanw
logicznych i oscyloskopu, ktre su do analizowania zachowania ukadw elektronicznych.
Cz III. Przekuwanie teorii w praktyk

Jeli palisz si do budowy ukadw elektronicznych i nie moesz ju si doczeka, a pucisz
przez nie prd, to cz III jest bez wtpienia dla Ciebie. W rozdziale 14. przedstawiamy
kilka podstawowych ukadw, ktre mona utworzy, i na ich przykadzie pokazujemy,
e prezentowane wczeniej elementy elektroniczne dziaaj tak, jak je opisywalimy.
Wstp
Przeczytaj ten rozdzia, jeli chcesz wzbogaci swoj teoretyczn wiedz dotyczc
ukadw elektronicznych lub chcesz zdoby nieco praktycznego dowiadczenia w tworzeniu
prostych ukadw. Gdy ju bdziesz gotowy na bardziej skomplikowane projekty, przejd
do rozdziau 15. Znajdziesz w nim opis budowy kilku fajnych projektw, ktre bdziesz
mg przeanalizowa. Niektre z nich moesz nawet wykorzysta w swoim domu lub biurze.
Cz IV. Dekalogi
Jak mona si byo spodziewa, czwarta cz ksiki zawiera dodatkowe przydatne
informacje dotyczce elektroniki. W rozdziale 16. opisalimy techniki, dziki ktrym
poszerzysz swoje horyzonty. Znajdziesz w nim informacje o kompletnych zestawach
elektronicznych, oprogramowaniu do symulacji ukadw elektronicznych oraz
wskazwki dotyczce rnych przyrzdw pomiarowych i sposobw wyszukiwania
okazji u sprzedawcw elementw elektronicznych. Gdy ju bdziesz gotowy do zakupw,
przeczytaj rozdzia 17., w ktrym znajdziesz list najwikszych dostawcw podzespow
elektronicznych w swoim kraju.
Ikony uyte w ksice

Poniewa nie moemy w kadej ksice z tej serii umieszcza dziesitek tych karteczek,
uywamy specjalnych ikon, aby przycign uwag Czytelnika do bardzo wanych
informacji, ktre w jaki sposb si wyrniaj.
Wskazwki zawieraj informacje, dziki ktrym moesz unikn problemw, straty
czasu albo straty pienidzy (lub wszystkich tych nieprzyjemnoci naraz). Jeli bdziesz
postpowa zgodnie z naszymi wskazwkami, to Twoje spotkania z elektronik bd
o wiele przyjemniejsze.
Podczas pracy z urzdzeniami elektronicznymi zdarzaj si sytuacje, w ktrych naley
zachowa najwiksz ostrono. Ikona ostrzeenia przypomina, e w danym przypadku
trzeba zachowa szczegln ostrono, aby nie odnie adnych obrae albo nie straci
narzdzi, podzespow bd ukadw albo notesu.
Ta ikona przypomina o wanych sprawach, ktre warto mie na uwadze podczas poznawania
fascynujcego wiata elektroniki. Czasami te wskazuje, w ktrym miejscu znajduje si
dokadny opis jakich zagadnie, aby Czytelnik w razie potrzeby mg go przeczyta,
jeli potrzebuje odwieenia pamici.
Mimo i caa ksika dotyczy technicznych rzeczy, t ikon zwracamy uwag Czytelnika
na gbsze sprawy techniczne, ktrych zrozumienie moe wymaga nieco wicej wysiku.
Jeli pominiesz te informacje, to nic zego si nie stanie moesz dalej czyta tekst bez
przeszkd. Traktuj to jako nadprogramowy materia drobn dygresj od gwnego tematu,
jeli wolisz za ktry na egzaminie z matematyki mona dosta dodatkowe punkty.
23
24
Cz I
Podstawy elektroniki
26
Cz I: Podstawy elektroniki
W tej czci
ardzo chcesz si dowiedzie, jak dziaaj urzdzenia

elektroniczne? Zastanawiae si kiedykolwiek, jak to jest,
e goniki wydaj dwik, silniki wykonuj prac, a komputery
licz? Jeli tak, to dobrze trafie!
W poszczeglnych rozdziaach objanilimy, czym tak naprawd
jest elektronika, co moe dla nas zrobi oraz jak dziaaj rozmaite
urzdzenia elektroniczne. Nie przejmuj si, nie bdziemy Ci
nudzi przydugimi teoretycznymi matematyczno-fizycznymi
wywodami, chocia moglibymy to zrobi. Aby uatwi Ci
zrozumienie opisywanych poj, posuylimy si wieloma (niekiedy
zabawnymi) porwnaniami i przykadami, odnoszcymi si m.in.
do wody, kulek, a nawet deserw. Dziki temu poprzez zabaw
poznasz dogbnie zasady dziaania elementw elektronicznych
oraz dowiesz si, jak wykorzystuj one rne siy, aby wykona wiele
zdumiewajcych rzeczy.
Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi?
Rozdzia 1
Czym jest elektronika

i co mona dziki niej zrobi?
W tym rozdziale:
Wyjanienie, czym jest prd elektryczny
Istota mocy elektronw
Wykorzystywanie przewodnikw
czenie elementw w obwody
Sterowanie przepywem elektronw za pomoc elementw elektronicznych
Zastosowanie energii elektrycznej do wielu rnych rzeczy
ikszo ludzi ma pewne wyobraenie, czym jest elektronika. Kady z nas na

co dzie korzysta z urzdze elektronicznych powszechnego uytku, takich jak
iPod, sprzt stereo, komputer, aparat cyfrowy czy telewizor. Lecz dla wielu osb s one
jak magiczne czarne skrzynki z przyciskami, ktre speniaj nasze zachcianki.
Wiadomo, e pod pikn obudow kryje si zdumiewajca pltanina maych elementw,

ktre dziki pewnym poczeniom mog dziaa w odpowiedni sposb. Na pewno
chcesz wiedzie, jak to jest moliwe.
Z tego rozdziau dowiesz si, e prd to uporzdkowany ruch elektronw oraz e sterowanie
tym ruchem stanowi istot elektroniki. Wyjanimy, czym tak naprawd jest prd
elektryczny, i pokaemy, co trzeba zrobi, aby pyn. Ponadto zrobimy krtki przegld
moliwoci, jakie daje nam elektronika.
Czym jest elektronika?

Gdy wczasz wiato w swoim domu, to w rzeczywistoci czysz rdo energii
elektrycznej (najczciej dostarczanej przez elektrowni) i arwk w jeden ukad
nazywany obwodem elektrycznym. Jeli do obwodu doczysz ciemniacz albo regulator
czasowy, to bdziesz mg sterowa dziaaniem arwki w ciekawszy sposb, ni tylko
j wcza i wycza.
27
28
W ukadach elektrycznych takich jak obwody elektryczne w domu uywa si
czystego, niemodyfikowanego prdu elektrycznego, ktry suy np. do zasilania arwek.
W ukadach elektronicznych idziemy o krok dalej: za ich pomoc sterujemy
przepywem prdu. Zmieniamy jego parametry i kierunek, aby uzyska rne efekty,
od przyciemnienia arwki po komunikacj za porednictwem satelity rysunek 1.1.
Wanie ta moliwo kontrolowania prdu odrnia ukady elektroniczne od elektrycznych.
Rysunek 1.1.
W tym obwodzie przepywem prdu
elektrycznego
do arwki steruje ciemniacz
Skd si bierze prd elektryczny?

Prd elektryczny, czasami nazywany elektrycznoci (zob. ramk Co to jest elektryczno?),
to ruch malekich elektrycznie naadowanych czstek elektronw. Gdzie konkretnie
mona te elektrony znale i jak si one poruszaj? Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba
zajrze do wntrza atomu.
Co to jest elektryczno?
Nieatwo wyjani, czym jest elektryczno. Termin
elektryczno jest niejednoznaczny, a jego rne
definicje czsto s sprzeczne, co powoduje wiele nieporozumie nawet wrd nauczycieli i naukowcw.
Oglnie rzecz biorc, pojcie elektrycznoci jest zwizane z tym, jak pewnego rodzaju czstki wystpujce
w naturze oddziauj midzy sob, gdy umieci si
pewn ich ilo w jakim okrelonym obszarze.
9
9
Czstki tego samego typu (dodatnie lub ujemne)

odpychaj si, a przeciwnych typw przycigaj.
Energia elektryczna rodzaj energii wytwarzanej przez naadowane elektrycznie czstki. Za
to pacisz elektrowni.
Prd elektryczny ruch elektrycznie naadowanych czstek. Jest to najszerzej znane wyjanienie elektrycznoci i na nim bdziemy si
koncentrowa w tym rozdziale.
Dlatego lepiej jest uywa innych, precyzyjniejszych

terminw do opisu poj zwizanych z elektrycznoJeli wic ucinasz sobie pogawdk z kumplami
ci. Oto niektre z nich:
przy szklance wody, to moesz swobodnie uywa
9 adunek elektryczny fundamentalna (tzn. sowa elektryczno, aby powiedzie, co zasila
niepodlegajca dyskusji) waciwo niekt- Twoj konsol do gier. Jeli jednak bdziesz szarych czstek opisujca sposb ich wzajemnego sta tym sowem wrd zawodowych fizykw, to
oddziaywania midzy sob. Wyrnia si dwa mog nie zechcie z Tob rozmawia.
rodzaje adunku elektrycznego: dodatni i ujemny.
Wydobywanie adunku z elektronw

Atomy to podstawowy skadnik, z ktrego zbudowane jest wszystko we wszechwiecie,
zarwno to, co stworzya natura, jak i wytwory czowieka. S tak mae, e w jednej drobinie
kurzu mieci si ich wiele milionw, a wic wyobra sobie, ile ich musi by w redniego
wzrostu zawodniku sumo. W kadym atomie s elektrony, ktre znajduj si poza
jego rodkiem, czyli jdrem. Wszystkie elektrony maj ujemny adunek elektryczny
i przycigaj inny rodzaj malekich czstek, ktre nazywamy protonami. Protony maj
adunek dodatni i znajduj si w jdrze atomu.
adunek elektryczny to waciwo niektrych czstek, elektronw, protonw
i kwarkw (tak, wanie kwarkw), okrelajca sposoby ich wzajemnego oddziaywania.
Istniej dwa rodzaje adunku elektrycznego, ktrym nadano nazwy dodatni i ujemny
(nazwy te nie maj adnego zwizku z prawdziwym znaczeniem tych sw, rwnie
dobrze mona by uywa nazw Flip i Flap albo pnoc i poudnie). Czstki
o takim samym rodzaju adunku odpychaj si, a czstki o rnych rodzajach adunku
przycigaj. Dlatego wanie elektrony i protony czuj do siebie taki silny pocig.
W typowych warunkach atom zawiera tyle samo protonw, co elektronw, i wwczas
mwi si, e jest elektrycznie obojtny. Sia przycigajca protony do elektronw
dziaa jak niewidzialny klej, ktry utrzymuje czstki atomu razem, podobnie jak grawitacja
ziemska utrzymuje Ksiyc w pobliu naszej planety. Elektrony znajdujce si najbliej
jdra s zwizane z atomem silniej ni elektrony znajdujce si nieco dalej. Niektre atomy
trzymaj swoje dalsze elektrony bardzo mocno, podczas gdy inne s bardziej rozlunione.
Mobilizowanie elektronw w przewodnikach

Materiay, ktre lubi zatrzymywa elektrony przy sobie (np. powietrze i tworzywa
sztuczne), nazywamy izolatorami. Natomiast materiay takie jak mied, aluminium
i inne metale, w ktrych elektrony pooone dalej od jdra atomu nie s z nim mocno
zwizane, nazywamy przewodnikami.
W metalach elektrony pooone daleko od jdra atomu s tak sabo przycigane, e mog
wyrwa si na wolno i wdrowa midzy atomami. Te wolne elektrony mona porwna
do owiec pascych si na zboczu wzgrza krc si bez celu po okolicy, ale nie oddalaj
si zbyt daleko ani nie poruszaj si w adnym cile okrelonym kierunku. Jeli jednak
zastosujemy jaki specjalny bodziec, wszystkie te elektrony z przyjemnoci zaczn poda
w jedn stron. Prd elektryczny (czsto nazywany elektrycznoci) to masowy ruch
elektronw w przewodniku, wymuszony przez si, ktra dziaa na nie z zewntrz.
Wydaje si, e ruch ten rozpoczyna si natychmiast. Jest to spowodowane tym, e wszystkie
wolne elektrony na caej dugoci przewodnika zaczynaj si rusza mniej wicej
jednoczenie.
Porwnajmy to z grup ludzi podajcych sobie wiadra podczas gaszenia poaru. Mamy
kilka osb ustawionych w rzdzie, kada z nich trzyma w rkach wiadro wody. Osoba
bdca na pocztku kolejki napenia puste wiadro wod, a osoba znajdujca si na kocu
wylewa wod z wiadra. Na specjaln komend kada osoba podaje swoje wiadro osobie
29
30
po swojej lewej stronie i odbiera wiadro od ssiada z prawej strony. Mimo i kade wiadro
pokonao tylko bardzo krtk drog (z rk jednej osoby do nastpnej), to moe si
wydawa, e jedno wiadro przebyo cay dystans od pierwszej do ostatniej osoby w kolejce.
Podobnie jest z prdem elektrycznym kady elektron przechodzi na miejsce
poprzedniego wzdu przewodnika (rysunek 1.2).
Rysunek 1.2.
Ruch elektronw
w przewodniku
mona porwna
do grupy osb
podajcych
sobie wiadra
z rki do rki
Prd elektryczny to krlestwo malekich czstek, ktre czasami oddziauj midzy

sob w ogromnych ilociach. Dlatego do jego opisu potrzebne s specjalne jednostki
miary. Na przykad jeden kulomb oznacza adunek przenoszony przez 6,24 1018
(czyli 624 i 16 zer) elektronw. Jeli jeden kulomb adunku przepywa przez dowoln
paszczyzn w cigu jednej sekundy, to mwimy, e natenie prdu elektrycznego
wynosi jeden amper (w skrcie 1 A). To bardzo dua liczba elektronw, znacznie
wiksza ni liczba elektronw przepywajcych w typowym ukadzie elektronicznym.
W elektronice prd czciej mierzy si w miliamperach (mA). Jeden miliamper to
jedna tysiczna ampera.
Wprawianie elektronw w ruch

Prd elektryczny to przepyw ujemnie naadowanych elektronw przez przewodnik
wskutek dziaania pewnej siy. Ale co to za sia, ktra sprawia, e elektrony poruszaj
si w uporzdkowany sposb? Co zarzdza elektryczn brygad poarow z wiadrami?
Sia wprawiajca elektrony w ruch to napicie, ktre mierzy si w jednostkach o nazwie
wolt (w skrcie V). Jeli do przewodnika przyoy si odpowiednio silne napicie,
to znajdujce si w nim wolne elektrony zaczn porusza si w jednym kierunku,
tak jak owce zaganiane do zagrody, tylko duo szybciej.
Napicie mona sobie wyobrazi jako cinienie. Tak jak cinienie wody powoduje jej
przepyw przez rury i zawory, tak napicie pcha elektrony przez przewodniki. Im wysze
cinienie, tym silniejsza sia popychajca a wic im wysze napicie, tym silniejszy
jest prd przepywajcy przez przewodnik.
W opisach napicia elektrycznego czasami mona spotka te takie okrelenia, jak rnica
potencjaw, potencja napicia, spadek potencjau czy spadek napicia. Nie
musisz si na razie nimi przejmowa. Wicej o tych pojciach dowiesz si z rozdziau 2.
Dowiadczanie elektrycznoci
Moesz na wasnej skrze odczu przepyw elektronw. Wystarczy, e w suchy dzie potrzesz stopami o dywan, a nastpnie dotkniesz klamki u drzwi.
Trzanicie, ktre usyszysz (i iskra, ktra moe si
pojawi), jest efektem przeskoczenia elektrycznie
naadowanych czstek z Twojego palca na klamk.
Nazywamy to elektrycznoci statyczn. Jest to
nagromadzenie si elektrycznie naadowanych czstek w jednym miejscu; s one statyczne (nieruchome) a do momentu zblienia i przycignicia ich do
przeciwnie naadowanych czstek.
Innym przykadem elektrycznoci statycznej jest byskawica (aczkolwiek lepiej jej nie dowiadcza na
wasnej skrze), ktr wywouj naadowane czstki
podrujce midzy chmurami lub od chmury do
ziemi. Poruszajce si naadowane czstki uwalniaj
energi, ktr obserwujemy w postaci byskawic
i grzmotw.
Kto potrafi zmusi wystarczajc liczb naadowanych czstek do poruszania si i umie zapanowa nad
wyzwalan przez nie energi, moe t energi wykorzysta do zasilania arwek i innych urzdze.
Wykorzystywanie energii elektrycznej

do wykonywania pracy
Jednym z pionierw bada nad elektrycznoci by Benjamin Franklin, autor wielu
terminw i poj (np. prd, ang. current), ktre dzi doskonale wszyscy znamy. Wbrew
powszechnej opinii Franklin nie trzyma klucza znajdujcego si na kocu sznurka
przyczepionego do latawca w czasie owej pamitnej burzy w 1752 roku (gdyby go trzyma,
to nie wziby udziau w wojnie o niepodlego Stanw Zjednoczonych). Moliwe, e
przeprowadzi ten eksperyment, ale na pewno w czasie jego trwania nie mia klucza w rce.
Franklin zdawa sobie spraw z tego, jak niebezpieczna i zarazem potna jest elektryczno.
Po zapoznaniu si z jego prac wiele osb zastanawiao si, czy elektryczno mona
wykorzysta w praktyce. Naukowcy i wynalazcy, tacy jak Michael Faraday czy Thomas
Edison, rozwinli prace Franklina i odkryli rne sposoby panowania nad energi
elektryczn oraz moliwoci jej wykorzystania.
Zanim zaczniesz fascynowa si moliwociami wykorzystania energii elektrycznej, zwr
uwag na straszn ikon ostrzeenia, ktr wida po lewej stronie. Pamitaj, e ponad
250 lat temu Benjamin Franklin wiedzia ju, jak naley postpowa z elektrycznymi
siami natury. Ty rwnie postpuj z rozwag. miertelnie niebezpieczne mog by
nawet niewielkie iloci adunku elektrycznego, jeli dojdzie do splotu niekorzystnych
warunkw. Potencjalne niebezpieczestwa, jakie niesie ze sob praca z prdem, oraz
sposoby ochrony przed nimi opisalimy w rozdziale 9. Ale ju teraz bd ostrony!
Z tej czci rozdziau dowiesz si, jak elektrony przenosz energi i jak mona j
wykorzysta do wykonywania pracy.
31
32
Wykorzystywanie energii elektrycznej

Podrujce elektrony przenosz energi z jednego koca przewodnika na drugi. Takie
same adunki si odpychaj kady elektron odpycha swojego ssiada bezdotykow
si, przesuwajc go wzdu przewodnika. W ten sposb energia jest przesyana przez
przewodnik.
Jeli wiesz, jak przetransportowa t energi do urzdzenia, ktre moe wykona okrelon
prac, np. arwki, silnika albo gonika, to moesz jej uy na wasn korzy. Energia
elektryczna przenoszona przez elektrony jest pobierana przez dane urzdzenie, ktre
nastpnie zamienia j na inn posta, np. wiato, ciepo albo energi mechaniczn.
To wanie dziki tej przemianie drucik w arwce si arzy, wirnik silnika si obraca,
a membrana w goniku drga.
Poniewa pyncych elektronw nie wida i lepiej nie dotyka przewodnika aby
uatwi sobie zrozumienie, na czym polega ujarzmianie energii elektrycznej, pomyl
o wodzie. Jedna kropla wody na niewiele si zda (i nikogo nie skrzywdzi), ale wystarczy
wzi du liczb takich kropel, poczy je, przepuci przez kana, ktrego wylot jest
skierowany na jaki przedmiot (np. koo wodne), i ju mona wykorzysta energi wody
do swoich celw. Podobnie jak miliony kropel wody poruszajce si w jednakowym
kierunku tworz prd, miliony elektronw poruszajcych si w tym samym kierunku
tworz prd elektryczny. W istocie Benjamin Franklin rwnie zauway, e elektryczno
zachowuje si podobnie do cieczy i ma nawet podobne do niej waciwoci, tzn. prd
i cinienie (ale pewnie nie polecaby nam jej pi).
Ale skd si bierze pierwotna energia, ta, dziki ktrej elektrony w ogle zaczynaj si
rusza? Pochodzi ona ze rda energii elektrycznej, np. baterii (omwienie rde
energii elektrycznej znajduje si w rozdziale 2.).
Umoliwianie elektronom
dotarcia we waciwe miejsce
Prd elektryczny nie moe pyn wszdzie (gdyby mg, to cay czas bylibymy nim raeni).
Elektrony mog pyn tylko wwczas, gdy zapewnimy im zamknit przewodzc ciek,
czyli obwd, po ktrej bd mogy si porusza, oraz zainicjujemy przepyw za pomoc
baterii lub innego rda energii elektrycznej. Mied i inne materiay przewodzce czsto
formuje si w przewody (druty), ktre s nastpnie wykorzystywane do wytwarzania
cieek przepywu wolnych elektronw i kierowania energii elektrycznej do arwek
i innych urzdze. Tak jak w przypadku rur wodnych, im wiksz rednic ma przewd,
tym atwiej mog porusza si w nim elektrony.
Jeli w obwodzie wystpuje przerwa (jest to wwczas tzw. obwd otwarty), to elektrony
przestaj pyn, szybko przechodz w przewodniku w stan elektrycznie obojtny. Mona
to porwna do litra wody przepywajcego przez niezatkan rur. Woda szybko w caoci
wyleci na zewntrz i przestanie pyn. Gdyby pyna w obiegu zamknitym, to poruszaaby
si tak dugo, jak dugo byaby do tego zmuszana. Aby utrzyma ruch elektronw, trzeba
zbudowa obwd elektryczny. Na rysunku 1.3 wida, e kady obwd musi zawiera
trzy podstawowe elementy, aby elektrony mogy w nim pyn i dostarcza energi
do urzdzenia, ktre ma wykona prac:
Rysunek 1.3.
Obwd elektryczny skada
si ze rda zasilania, obcienia i przewodw, ktrymi
pynie prd
elektryczny
9 rdo energii elektrycznej rdo dostarcza si, ktra popycha elektrony
w obwodzie. Czasami rdo energii elektrycznej nazywa si jeszcze takimi terminami,

jak rdo elektryczne, rdo zasilania, rdo napicia albo rdo energii.
rda energii elektrycznej opisalimy w rozdziale 2.
9 Obcienie jest to element obwodu elektrycznego, ktry pochania energi

(np. arwka albo gonik). Stanowi on punkt docelowy, do ktrego ma by
przesana energia.
9 Przewody umoliwiaj przepyw elektronw od rda do obcienia.

Elektrony s popychane przez rdo i w przewodach zaczyna pyn prd elektryczny
do obcienia, w ktrym energia elektryczna zostaje zamieniona na co innego np. wiato.
Pracujce elektrony dostarczaj moc

W przypadku elektronw dostarczajcych energi do
arwki i innych urzdze sowo praca jest uywane
w rozumieniu fizycznym. Praca to ilo energii wykorzystanej przez urzdzenie w okrelonym czasie przy
sile (napiciu) zastosowanej do zbioru elektronw
w tym urzdzeniu. Im wicej elektronw wepchniemy
do urzdzenia oraz im silniej bdziemy je popycha,
tym wicej energii elektrycznej wyzwolimy i tym
wicej pracy bdzie mogo by wykonane (np. arwka bdzie janiej wieci albo w silniku szybciej bdzie
si obraca wirnik). Sum energii zuytej podczas
wykonywania pracy w okrelonym przedziale czasu
nazywa si moc i mierzy si j w watach. Aby obliczy moc, naley pomnoy si (napicie) przez rozmiar strumienia elektronw (natenie):
Moc = napicie natenie

Obliczenia mocy s w elektronice bardzo wane,
poniewa pozwalaj okreli, jak ilo energii
podzespoy elektroniczne s w stanie wytrzyma.
Jeli do elementu elektronicznego wpompujemy
zbyt duo elektronw, wytworzy si nadmierna ilo
ciepa i element ten moe ulec uszkodzeniu (spali
si). Na wielu czciach elektronicznych znajduje si
oznaczenie maksymalnego poboru mocy, dziki
czemu mona nie dopuci do ich uszkodzenia.
Przypominamy o tym jeszcze w dalszych rozdziaach, przy opisie poszczeglnych elementw i ich
mocy znamionowej.
33
34
Co elektrony potrafi zrobi

(gdy tylko si nimi
odpowiednio pokieruje)?
Wyobra sobie, e do pary gonikw podczasz prd, ktrym w aden sposb nie
sterujesz i ktremu nie nadajesz adnego ksztatu. Co by usysza? Na pewno nie
muzyk! Przy uyciu odpowiednich, waciwie poczonych elementw elektronicznych
mona sprawi, aby membrana gonika drgaa w okrelony sposb i wytwarzaa
rozpoznawalne dwiki, np. mow lub muzyk (oczywicie jak konkretn). Gdy umiemy
sterowa przepywem elektronw, moemy zrobi z prdem elektrycznym wiele rzeczy.
Elektronika w caoci opiera si na wykorzystaniu specjalnych urzdze, nazywanych
elementami elektronicznymi (s to np. rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne
i tranzystory, ktre opisalimy odpowiednio w rozdziaach 3., 4., 5. i 6.), do sterowania
prdem (czyli przepywem elektronw) w taki sposb, aby zmusi go do wykonania
okrelonych zada.
W prostych urzdzeniach elektronicznych do sterowania przepywem prdu uywa si
tylko kilku elementw elektronicznych. Jako przykad mona wymieni ciemniacz,
kontrolujcy przepyw prdu do arwki, lecz wikszo ukadw elektronicznych to
znacznie bardziej skomplikowane systemy. Zamierzony cel jest w nich uzyskiwany poprzez
poczenie wielu elementw elektronicznych w obwd lub obwody. Najlepsze jest to,
e gdy pozna si istot dziaania kilku takich elementw oraz nauczy si stosowa do nich
pewne podstawowe zasady, to mona zacz rozumie i samodzielnie budowa obwody
elektroniczne speniajce ciekawe funkcje.
W tym podrozdziale przedstawiamy tylko prbk tego, co mona zrobi, odpowiednio
sterujc elektronami w obwodach elektronicznych.
Wytwarzanie dobrych wibracji

Elementy elektroniczne znajdujce si w Twoim iPodzie, odtwarzaczu samochodowym
i innych systemach audio zamieniaj energi elektryczn w dwik. W kadym z tych
przypadkw funkcj obcienia, czyli miejsca docelowego dla pyncych elektronw,
peni goniki. Zadaniem elementw elektronicznych jest nadanie pyncemu do
gonikw prdowi takiego ksztatu, aby wprawia ich membrany w ruch, ktry
spowoduje odtworzenie oryginalnego dwiku.
Zobaczy znaczy uwierzy

W systemach wizualnych elementy elektroniczne s wykorzystywane do sterowania czasem
i intensywnoci emisji wiata. Wiele przyrzdw do zdalnego sterowania urzdzeniami
takimi jak Twj fotel firmy La-Z-Boy emituje promieniowanie podczerwone, gdy jest
naciskany jeden z ich przyciskw. Promieniowanie to ma pewne znaki szczeglne,
stanowice rodzaj kodu odbieranego przez sterowane urzdzenie, ktry informuje je,
co ono ma robi.

Wewntrzna powierzchnia ekranu w telewizorze kineskopowym (takie jeszcze istniej?)
jest pokryta luminoforem, ktry wieci, gdy uderza w niego wizka elektronw. Ukady
elektroniczne znajdujce si w telewizorze kontroluj kierunek i intensywno wizek
elektronw, okrelajc w ten sposb pojawiajcy si na ekranie obraz. Owiecenie!
Wyczuwanie i alarmowanie
Urzdzenia elektroniczne mog wykonywa pewne dziaania w odpowiedzi na dany
poziom intensywnoci wiata, ciepa, dwiku czy jaki ruch. Czujniki elektroniczne
wytwarzaj lub zmieniaj prd elektryczny pod wpywem jakiego bodca. Mikrofonw,
czujnikw ruchu, czujnikw temperatury i czujnikw wiata mona uywa do wzbudzania
wybranych elementw elektronicznych w celu np. aktywacji automatycznego otwierania
drzwi albo wczania alarmu.
Sterowanie ruchem
Elektronik czsto wykorzystuje si do wczania i wyczania silnikw oraz kontrolowania
intensywnoci ich obrotw. Z kolei sterujc silnikami, mona kontrolowa dziaanie
napdzanych nimi mechanizmw. Urzdzenia elektroniczne znajduj si w robotach,
samolotach, rakietach kosmicznych, windach itp.
Rozwizywanie problemw
(czyli uywanie komputerw)
Ludzie yjcy w staroytnoci (tzn. bardzo dawno temu, nie dotyczy to Twoich dziadkw)
do wykonywania oblicze arytmetycznych uywali abakusa. My w tym samym celu
posugujemy si kalkulatorami i komputerami. W abakusie liczby byy symbolizowane
koralikami, ktre przesuwano, aby wykona obliczenia. W komputerach natomiast liczby,
znaki i inne dane maj posta wzorw energii elektrycznej, a obliczenia wykonujemy
poprzez manipulowanie tymi wzorami za pomoc elementw elektronicznych (oczywicie
elektrony robotnicy tak naprawd nie maj pojcia, e przeprowadzaj obliczenia). Jeli
masz pod rk swj tajny piercie dekodujcy, to moesz dany wzr rozszyfrowa,
aby sprawdzi, jak liczb w nim zakodowano (albo moesz zda si w tej kwestii na
elektronik wywietlacza).
Komunikacja
Znajdujce si w Twoim telefonie komrkowym ukady elektroniczne zamieniaj dwik
Twojego gosu w sygna elektryczny, modyfikuj ten sygna (poddajc go kompresji
i kodujc w celu przygotowania do wysania), przeksztacaj go na sygna radiowy,
a nastpnie wysyaj do stacji przekanikowej. Inne ukady w Twoim telefonie odbieraj
przychodzce ze stacji sygnay i dekoduj zawarte w nich komunikaty na dwik gosu
Twojego znajomego (ktry syszysz w suchawce).
Oparte na elektronice systemy komunikacyjne transmisji danych, ktrych uywasz za
kadym razem, gdy dokonujesz zakupw przez internet, zamieniaj Twoje materialistyczne
pragnienia w zamwienia sklepowe i przy okazji wysysaj pienidze z Twojego konta.
35
36
Rozdzia 2
Elektryczno w Twoich rkach

W tym rozdziale:
Wprawianie elektronw w ruch
Poszukiwanie rda siy elektrycznej
Kierunek przepywu prdu elektrycznego
Przykad dziaajcego ukadu elektronicznego
Sterowanie przepywem elektronw
Przesyanie prdu rnymi drogami
lektronika polega na sterowaniu przepywem elektronw (prdu elektrycznego)

przez przewodniki w zamknitym obwodzie w taki sposb, aby energia elektryczna
dostarczona do obcienia (np. arwki, silnika czy gonika) miaa odpowiedni ksztat.
Sterujc strumieniem elektronw za pomoc elementw elektronicznych, moemy
uzyska zdumiewajce efekty, np. zmienia poziom gonoci dwiku wydobywajcego
si z gonika, kierunek i szybko obracania si wirnikw silnikw czy intensywno
owietlenia. Innymi sowy, elektronika nie polega na wytwarzaniu elektrycznoci, lecz
na jej poprawianiu.
Z tego rozdziau dowiesz si, jak zmusi elektrony do pynicia przez obwd oraz dlaczego
o konwencjonalnym prdzie mona myle jak o elektronach pyncych w odwrotnym
kierunku. Ponadto szczegowo poznasz zasad dziaania prostego ukadu elektronicznego
oraz zobaczysz rne sposoby czenia elementw elektronicznych, tak aby odpowiednio
ksztatowa prd i nim kierowa. Na zakoczenie przyjrzysz si dziaaniu dwch popularnych
urzdze elektronicznych radia i telewizora aby zobaczy, co robi z prdem,
by umili Ci ycie.
Dostarczanie energii elektrycznej

Czy jeli wemiesz kawaek miedzianego drutu i zczysz jego koce, tak aby utworzy
zamknity okrg, to znajdujce si w nim wolne elektrony zaczn si rusza? Moe i par
razy podskocz, bo s bardzo luno zwizane z atomami, ale dopki nie pojawi si adna
sia, ktra by je zmusia do ruchu w jakim kierunku, prdu nie bdzie.
Pomyl o wodzie w zamknitej rurze jeli poruszymy rur, to znajdujca si w niej
woda moe si nieznacznie poruszy, ale sama z siebie nie bdzie pyn. Aby wprawi
j w ruch, trzeba przyoy jak si. Do wytworzenia prdu wodnego potrzebna jest
energia w postaci cinienia.
38
Aby w obwodzie zaczy pyn elektrony, potrzebne jest rdo elektrycznoci
(energii elektrycznej). Wrd najczciej uywanych rde mona wymieni akumulatory
i ogniwa soneczne. Energia elektryczna dostpna w gniazdku sieciowym moe pochodzi
z wielu rnych rde, z ktrych korzysta elektrownia. Ale czym konkretnie jest rdo
elektrycznoci? Jak obudzi energi elektryczn?
Wszystkie rda elektrycznoci dziaaj na tej samej zasadzie, tzn. zamieniaj na energi
elektryczn jak inn form energii (np. mechaniczn, chemiczn, ciepo, wiato itp.).
To, jak dane rdo wytwarza energi elektryczn, jest bardzo wane, poniewa rne
rda produkuj rne rodzaje prdu elektrycznego. Wyodrbnia si dwa rodzaje prdu
elektrycznego:
9 Prd stay (DC, ang. direct current) przepyw elektronw w jednym kierunku
charakteryzujcy si bardzo maymi wahaniami natenia. Tego typu prd
wytwarzaj ogniwa (powszechnie nazywane bateriami), najczciej zasilajce
ukady elektroniczne.
9 Prd zmienny (AC, ang. alternating current) przepyw elektronw, ktrego
kierunek podlega okresowym zmianom. Tego typu prd dostarczaj elektrownie

do naszych domw.
Pobieranie prdu staego z baterii

Baterie zamieniaj energi chemiczn na energi elektryczn w procesie zwanym reakcj
elektrochemiczn. Gdy dwa prty wykonane z rnego rodzaju metali s umieszczone
w specjalnym roztworze chemicznym, atomy tych metali wchodz w reakcje z atomami
roztworu, wynikiem czego jest powstanie naadowanych czstek. Na jednym kawaku
metalu gromadz si adunki naadowane dodatnio, a na drugim naadowane ujemnie.
Rnica adunkw midzy tymi dwoma metalowymi kocwkami (kocwka to w tym
przypadku kawaek metalu, do ktrego mona podczy przewd) powoduje wytworzenie
napicia elektrycznego. Napicie elektryczne to sia, ktra popycha elektrony, aby poruszay
si w obwodzie.
Aby uy baterii w obwodzie, naley jedn stron obcienia, np. arwk, podczy
do ujemnej kocwki (nazywanej anod), a drug do kocwki dodatniej (nazywanej
katod). W ten sposb powstanie cieka, po ktrej mog porusza si adunki. Elektrony
zaczynaj pyn od anody, przebywaj drog przez cay obwd i kocz w katodzie.
Gdy przepywaj przez arnik arwki, cz przenoszonej przez nie energii zostaje
zamieniona na ciepo, ktre powoduje, e arnik zaczyna wieci.
Elektrony poruszaj si tylko w jednym kierunku (od anody, przez obwd, do katody),
gdy baterie wytwarzaj prd stay (rysunek 2.1). Prd w baterii jest wytwarzany do
wyczerpania zasobw chemicznych wykorzystywanych w procesie elektrochemicznym.
Baterie o rozmiarach AAA, AA, C i D, ktre mona kupi w sklepach, wytwarzaj bez
wzgldu na swoje rne rozmiary 1,5 wolta. Rne rozmiary w ich przypadku s zwizane
z iloci prdu, jak mona z nich pobra. Im wiksza bateria, tym wicej prdu wytwarza
i tym duej mona jej uywa. Wiksze baterie mog obsuy wiksze obcienia, czyli
mog wytworzy wicej mocy (przypomnijmy: moc = napicie natenie) i wykona
wicej pracy.
Rozdzia 2: Elektryczno w Twoich rkach
Rysunek 2.1.
Prd stay
w baterii
w wyniku
reakcji
chemicznej
powstaj
elektrony, ktre
poruszaj si
tylko w jednym
kierunku,
od anody,
poprzez obwd,
do katody
Pod wzgldem technicznym pojedyncza bateria nie jest w rzeczywistoci bateri

(tzn. grup jednostek dziaajcych razem), lecz ogniwem (jedn z tych jednostek).
Dopiero gdy poczy si kilka ogniw w jedn cao, tak jak si to robi w latarkach
i zabawkach, zostaje utworzona bateria. Akumulator samochodowy skada si z szeciu
ogniw, z ktrych kade wytwarza 2,1 wolta, co w sumie daje 12 woltw. Rne rodzaje
ogniw i sposoby czenia ich w celu uzyskania wikszego napicia opisalimy w rozdziale 8.
To jest standardowy symbol uywany do oznaczania ogniwa w schematach pocze
i takiego (oraz okrelenia bateria) bdziemy uywa na schematach przedstawionych
w tej ksice. Znak plus reprezentuje katod, a minus anod. Zwykle symbolowi temu
towarzyszy oznaczenie wytwarzanego napicia.
Uywanie prdu zmiennego z elektrowni

Kiedy podczasz lamp do domowego gniazda elektrycznego, to uywasz energii
elektrycznej wytworzonej w elektrowni. Do wytwarzania energii elektrycznej
w elektrowniach wykorzystywane s rozmaite zasoby naturalne, takie jak woda, wgiel,
ropa naftowa, gaz ziemny czy uran. Z tego powodu energi elektryczn nazywa si
energi wtrn, gdy powstaje w wyniku przemiany jakiego pierwotnego rda energii.
W wielu elektrowniach wykorzystuje si ciepo wytwarzane przez reakcje jdrowe lub
w wyniku spalania paliw kopalnych do zamiany wody w par. Nastpnie para wywiera
nacisk na opaty turbiny, powodujc jej obracanie. Elektrownie wodne budowane na
39
40
tamach wykorzystuj ruch wody, a elektrownie wiatrowe do obracania swoich opat
wiatr. Turbiny elektrowni s poczone z generatorami elektromechanicznymi, ktre
zamieniaj energi mechaniczn (w tym przypadku ruch turbiny) w energi elektryczn.
Generator prdu zawiera zwoje drutu (cewk) umieszczone wewntrz ogromnego
magnesu staego. Obracajca si turbina obraca zwoje drutu i voil obrt ten powoduje
indukcj prdu elektrycznego w drucie! Sowo indukcja oznacza, e co zmusio elektrony
do poruszania si, mimo e nie doszo do bezporedniego kontaktu czego z drutem.
Ruch elektronw mona wywoa, przesuwajc przewd w pobliu magnesu lub ruszajc
magnesem w pobliu przewodu. Proces ten nazywa si indukcj elektromagnetyczn
i mona go wyjani, odwoujc si do cisego zwizku midzy magnetyzmem
a elektrycznoci. Wrcimy do tego jeszcze w rozdziale 5., podczas omawiania cewek
indukcyjnych.
Magnes powoduje, e elektrony w obracajcej si w nim cewce zaczynaj si porusza.
Pocztkowo pyn w jednym kierunku, ale gdy cewka wykona obrt o 180 stopni, kierunek
ten zmienia si na przeciwny. Innymi sowy, kierunek ruchu elektronw zmienia si
co obrt o 180 stopni! W ten sposb wytwarzany jest prd zmienny (AC).
Fala sinusoidalna
Poniewa prd zmienny cay czas si zmienia, jego
siy nie mona opisa przy uyciu tylko jednej wartoci, tak jak to byo w przypadku prdu staego. Wahania prdu zmiennego zwykle obrazuje si w formie
fali naoonej na o czasu. Ksztat fali prdu zmiennego obrazuje fluktuacje prdu i wwczas prd dodatni oznacza ruch elektronw w jednym kierunku,
a prd ujemny ruch elektronw w drugim kierunku. Prd chwilowy to natenie prdu w dowolnym momencie, a warto szczytowa prdu to
warto bezwzgldna (modu) natenia prdu
w najwyszym i najniszym punkcie. Jako e do
obliczenia wartoci prdu w wybranym czasie mona
uy matematycznej funkcji sinus, fale prdu zmiennego czsto nazywa si falami sinusoidalnymi
(jeli pachnie Ci to trygonometri, to nie martw si
nie bdziemy Ci zmusza do odkurzenia starych
podrcznikw do matematyki z liceum; chcemy tylko
Ci uwiadomi, e w elektronice jest uywane
pojcie funkcji sinusa).
Za pomoc sinusoidy przedstawia si take obraz

zmian napicia, ktre nazywa si napiciem prdu
zmiennego. Warto szczytowa napicia (oznaczana symbolem Umax) to modu maksymalnej wartoci napicia. Moesz te spotka okrelenie napicie
midzyszczytowe (oznaczane symbolem Upp), ktre
stanowi rnic midzy najwyszym a najniszym
punktem fali, czyli jest rwne dwukrotnoci wartoci
szczytowej. Kolejnym spotykanym okreleniem jest
warto skuteczna (oznaczana symbolem Us), ktra
jest uywana w obliczeniach mocy jako sposb porwnywania efektywnoci prdu zmiennego z efektywnoci prdu staego. Istnieje wzr matematyczny
do obliczania tej wartoci, ale wystarczy zapamita,
e jest rwna wartoci szczytowej napicia pomnoonej przez liczb 0,7071.

W elektrowniach budowanych w Stanach Zjednoczonych cewka wykonuje 60 penych
obrotw w cigu sekundy, co oznacza, e kierunek ruchu elektronw zmienia si 120
razy na sekund. Peny zakres zmiany kierunku ruchu elektronw (ktry obserwujemy
60 razy na sekund) nazywa si cyklem. Liczba takich cykli prdu zmiennego w cigu
sekundy nazywa si czstotliwoci, ktr wyraa si w hercach (symbol Hz). W Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie standardowo prd zmienny ma czstotliwo 60 hercw,
natomiast w wikszoci krajw europejskich warto ta wynosi 50 hercw. Mona z bardzo
duym prawdopodobiestwem zakada, e w kadym kraju, ktry odwiedzisz, w gniazdkach
dostpny jest prd o czstotliwoci 60 hercw.
Tego symbolu uywa si w schematach ideowych do oznaczania rda napicia prdu
zmiennego. Wytwarzany prd zmienny zwykle ma napicie 13 800 woltw, nastpnie
zwiksza si je, aby uatwi przesyanie prdu na due odlegoci. Na miejscu docelowym
napicie redukuje si do 230 lub 120 woltw, aby prd mona byo przesa do odbiorcw.
W zwizku z tym w typowym domowym gniazdku ciennym oznaczonym jako 230 V AC
pynie prd zmienny o napiciu 230 woltw.
Wrd urzdze dziaajcych na prd zmienny o napiciu 230 woltw mona wymieni
grzejniki, lampy, suszarki do wosw, elektryczne maszynki do golenia czy suszarki do
ubra. Jeli masz suszark do wosw pobierajc prd o czstotliwoci 50 Hz i pojedziesz
do kraju, w ktrym uywa si prdu o czstotliwoci 60 Hz, to aby jej uy, bdziesz
potrzebowa przetwornicy prdu.
Wiele urzdze elektronicznych (np. laptopy) wymaga do dziaania prdu staego, a wic,
jeli maj by zasilane z typowego gniazdka sieciowego, trzeba dostarczany przez nie prd
zmienny zamieni w prd stay. Do tego su zasilacze stabilizowane, potocznie
nazywane po prostu zasilaczami sieciowymi lub zasilaczami. Wbrew nazwie nie
dostarczaj one prdu, lecz zmieniaj prd zmienny w prd stay. S standardowo doczane
do wikszoci urzdze elektronicznych. Wemy np. adowark do telefonu komrkowego.
Gwn funkcj tego urzdzenia jest zamiana prdu zmiennego w stay, ktry jest
wykorzystywany do adowania akumulatora.
Zamiana wiata w elektryczno

Ogniwa soneczne, czasami nazywane te ogniwami fotowoltaicznymi, ogniwami
fotoelektrycznymi lub fotoogniwami, wytwarzaj niewielkie napicie, kiedy dziaa
na nie wiato. Do ich budowy wykorzystuje si pprzewodniki, ktre pod wzgldem
atwoci uwalniania elektronw s materiaem porednim midzy przewodnikami
a izolatorami (na temat pprzewodnikw wicej napisalimy w rozdziale 6.). Poziom
napicia wytwarzanego przez fotoogniwo jest wzgldnie stay i niezaleny od iloci wiata,
ktre na nie pada. Inaczej jest w przypadku natenia prdu im intensywniejsze wiato,
tym wysze natenie wytwarzanego prdu.
Fotoogniwa maj dwa styki, do ktrych mona podczy przewody obwodw zasilajcych
np. kalkulator albo wiata ogrodowe owietlajce ciek do domu. Zapewne nieraz
widziae zestawy fotoogniw uywane do zasilania stojcych przy drodze znakw
ostrzegawczych, budek telefonicznych albo owietlenia parkingw, ale raczej nie miae
okazji przyjrze si (przynajmniej nie z bliska) wielkim patom ogniw fotowoltaicznych
wykorzystywanych do zasilania satelitw. Paneli sonecznych coraz czciej uywa si
w domach i firmach jako rodka umoliwiajcego zmniejszenie rachunkw za energi
elektryczn. W internecie mona bez trudu znale mnstwo informacji, jak samodzielnie
41
42
zbudowa panele soneczne. Do tego trzeba tylko troch chci i kilkaset zotych. Wicej
na ten temat mona przeczyta w ksice Solar Power Your Home For Dummies autorstwa
Rika DeGunthera (Wiley Publishing, Inc.).
Rzeczywisty ruch elektronw

a umowny kierunek przepywu prdu
Pionierzy bada nad prdem myleli, e prd elektryczny to ruch adunkw dodatnich
i opisywali go jako przepyw dodatniego adunku od dodatniego styku do ujemnego.
Wiele lat pniej odkryto istnienie elektronw i dowiedziano si, e pyn one od
kocwki ujemnej do dodatniej. Dzi wci posugujemy si t pierwsz konwencj,
czyli w standardowych schematach kierunek prdu elektrycznego oznacza si strzak
wskazujc kierunek przeciwny do rzeczywistego ruchu elektronw.
Umowny kierunek prdu oznacza przepyw dodatniego adunku od dodatniego do
ujemnego styku i jest przeciwny do rzeczywistego kierunku, w ktrym pyn elektrony
(rysunek 2.2). We wszystkich opisach obwodw elektronicznych stosuje si umowny
kierunek prdu, a wic jeli zobaczysz strzaki na schemacie ideowym, to pamitaj,
e wskazuj one umowny kierunek prdu. W elektronice do oznaczania umownego
prdu uywa si symbolu I, a jego natenie wyraa si w amperach (A). Lecz w ukadach,
ktre bdziesz konstruowa w domu, najczciej bdziesz posugiwa si miliamperami
(mA). Miliamper to jednostka rwna jednej tysicznej ampera.
Rysunek 2.2.
Umowny kierunek prdu (I) to
przepyw elektronw od dodatniego styku
rda mocy
do ujemnego.
W rzeczywistoc
i jednak elektrony pyn od
styku ujemnego
do dodatniego
W obwodach prdu zmiennego prd nieustannie zmienia kierunek. Jak w takim

razie przedstawi kierunek prdu na schemacie ideowym? W ktr stron powinna by
skierowana strzaka? Tak naprawd to nie ma znaczenia. Mona dowolnie wybra kierunek
prdu (jest to tzw. kierunek odniesienia prdu) i oznacza go symbolem I. Wraz
ze zmianami prdu zmienia si warto I. Jeli warto I jest ujemna, to wiadomo,
e (konwencjonalny) prd pynie w kierunku przeciwnym do kierunku wskazywanego
przez strzak.
Prosty obwd z arwk

Na rysunku 2.3 przedstawiony jest schemat obwodu wczajcego arwk, w ktrym
rdo zasilania stanowi bateria. Tego typu ukad mona znale np. w latarce. Na schemacie
przedstawione s wszystkie elementy obwodu oraz sposoby ich czenia (dogbniej
schematami ideowymi zajmiemy si w rozdziale 10.).
Rysunek 2.3.
Prd z baterii,
pync przez
obwd,
dostarcza
energii
elektrycznej
do arwki
Bateria dostarcza do obwodu prd stay o napiciu 1,5 V, tzn. w obwodzie pynie
niezmienny strumie prdu pod napiciem 1,5 V. Znak plus oznacza dodatni biegun
baterii, czyli miejsce, od ktrego prd zaczyna pyn (oczywicie umownie). Znak minus
oznacza ujemny biegun baterii, a wic miejsce, do ktrego prd ma dotrze po okreniu
caego obwodu. Strzaka na schemacie wskazuje tylko kierunek odniesienia, a poniewa
wskazuje w kierunku ujemnego bieguna baterii w obwodzie prdu staego, naley oczekiwa,
e warto prdu bdzie cay czas dodatnia.
Linie na schemacie ideowym pokazuj, jak poszczeglne elementy s ze sob poczone
drutem lub innymi materiaami. W rozdziale 8. znajduje si opis rnych rodzajw
materiaw uywanych do tworzenia pocze. Elementy obwodw, np. przeczniki,
zazwyczaj maj tzw. doprowadzenie, czyli wystajce kawaki drutu poczone z wntrzem
elementu i suce do jego czenia z innymi elementami obwodu.
Obok baterii znajduje si przecznik. Ten jest bardzo prosty, poniewa suy tylko
do zamykania i otwierania obwodu, co powoduje, e prd pynie przez obwd lub jest
zatrzymywany. Gdy przecznik zamyka obwd, prd pynie z baterii przez arwk,
w ktrej energia elektryczna zostaje zamieniona na wiato i ciepo, i wraca do ujemnego
bieguna baterii. Gdy przecznik jest otwarty, prd nie pynie, poniewa powstaje
obwd otwarty.
Bateria dostarcza energi elektryczn, a arwka j zuywa (w rzeczywistoci energia
elektryczna jest zamieniana w energi ciepln). Jest to rodzaj zalenoci dwustronnej
bateria dostarcza napicie, czyli si, ktra popycha prd przez obwd, a energia tej siy
jest pochaniana, gdy prd przepywa przez arwk. Kiedy prd pynie przez arwk,
jego napicie si zmniejsza. Pomyl, e to jest tak, jakby arwka zuywaa energi
dostarczan przez si (napicie), ktra pcha przez ni prd.
Spadek napicia w arwce lub dowolnym innym elemencie oznacza, e przed tym
elementem jest ono wysze ni za nim. W rzeczywistoci napicie jest jednostk wzgldn,
poniewa stanowi si powstajc w wyniku rnicy adunkw midzy dwoma punktami.
43
44
Napicie dostarczane przez bateri jest wynikiem rnicy adunkw w jej dodatnim
i ujemnym biegunie. Ta rnica adunkw ma potencja zdolny wywoa ruch adunkw
przez obwd. Energi wytwarzan przez t si pochania obwd, przez ktry pynie prd,
czego skutkiem jest spadek napicia. Dlatego czasami mwi si o spadku napicia,
rnicy potencjaw albo o spadku potencjau.
Kiedy zobaczysz oznaczenie napicia w jednym punkcie obwodu, to pamitaj,
e warto ta jest obliczona w odniesieniu do napicia w jakim innym miejscu obwodu
zwykle do tzw. masy odniesienia (nazywanej te ziemi odniesienia albo po prostu
mas) w ktrym, jak si umownie przyjmuje, napicie wynosi 0 woltw. Czsto rol
masy odgrywa ujemny biegun baterii w odniesieniu do niego wyraane s wszystkie
wartoci napicia w obwodzie.
Okrelanie wartoci napicia mona zrozumie poprzez analogi do mierzenia odlegoci.
Gdyby kto Ci spyta: W jakiej odlegoci si znajdujesz?, to zapewne spytasz:
W odlegoci od czego?. Podobnie, gdy usyszysz pytanie: Jakie jest napicie prdu
w miejscu wejcia do arwki, naleaoby dopyta: Wzgldem ktrego miejsca
w obwodzie?. Na pierwsze pytanie moesz odpowiedzie: Jestem w odlegoci piciu
kilometrw od mojego domu, i w tym przypadku punktem odniesienia jest Twj dom.
Jeli wic powiesz: Napicie na wejciu do arwki wynosi 1,5 wolta w odniesieniu
do masy, to wszystko bdzie jasne.
Jeli w naszym prostym obwodzie z arwk zmierzysz napicie przy ujemnym biegunie
baterii, a nastpnie dokonasz takich pomiarw na caej dugoci obwodu, to spostrzeesz,
e przy dodatnim biegunie baterii napicie wynosi 1,5 V, a za arwk spado do zera
(w rzeczywistoci przecznik pochonie niewielk cz napicia, poniewa nawet
najlepsze przewodniki zuywaj nieco energii, ale jest to tak maa warto w porwnaniu
z iloci energii pochanianej przez arwk, e mona j pomin).
W tym miejscu naley zauway, e przechodzc wzdu obwodu prdu staego od
ujemnego do dodatniego bieguna baterii, napicie ronie (jest to tzw. wzrost napicia).
Natomiast przechodzc w tym samym kierunku przez elementy elektroniczne, napicie
spada. Przy ujemnym biegunie baterii napicie jest ju rwne zeru. Jeli wybierzesz
dowolny punkt w obwodzie i od niego zaczniesz sumowa wszystkie spadki i wzrosty
napicia na caej dalszej dugoci obwodu, to otrzymasz warto rwn wartoci
pocztkowej. Suma wszystkich zmian wartoci napicia przy penym obejciu obwodu
zawsze wynosi zero. Dotyczy to obwodw prdu zarwno staego, jak i zmiennego
i nazywa si drugim prawem Kirchhoffa.
Pamitaj, e te spadki napicia maj realne, fizyczne znaczenie. Energia elektryczna
dostarczana przez bateri jest pochaniana przez arwk. Bateria cay czas dostarcza
energi elektryczn i przesya prd, a arwka bezustannie pochania t energi i robi
to, dopki bateria si nie wyczerpie (tzn. nie skoczy si jej energia). Do wyczerpania
baterii dochodzi wwczas, gdy wszystkie zwizki chemiczne w niej zawarte zostan
zuyte w reakcjach wytwarzajcych ujemne i dodatnie adunki. Oznacza to, e cao
energii chemicznej wytwarzanej przez bateri zostaa zamieniona w energi elektryczn
i zuyta przez obwd.
Jedn z podstawowych zasad fizyki jest to, e energii nie mona wytworzy ani zniszczy.
Mona tylko zmieni jej posta. Dobrze to obrazuje przykad prostego obwodu z bateri
i arwk, w ktrym energia chemiczna jest zamieniana w energi elektryczn, ktra
z kolei zostaje przemieniona w energi ciepln i wietln, ktre Wiesz ju, o co chodzi.
Uziemienie i masa
W elektronice czsto uywa si sw uziemienie
i masa. Pierwsze z nich oznacza fizyczne poczenie
z powierzchni naszej planety. Z ziemi w tym sensie
poczony jest np. wkrt w rodku gniazdka ciennego,
a take bolec, ktry jest w niektrych gniazdkach.
Wewntrz kadego gniazdka ciennego znajduje si
przewd biegncy w cianach i czcy si z metalowym prtem wbitym w ziemi. Jest to rodzaj
zabezpieczenia obwodw, w ktrych pynie duy prd.
Wysanie niebezpiecznego prdu bezporednio w ziemi pozwala si go pozby, gdy zakoczy swoj prac,
albo inaczej mwic, da mu do roboty co innego
ni niszczenie urzdze domowych. T sam zasad
wykorzysta Benjamin Franklin w konstrukcji piorunochronu, ktry powoduje, e pioruny zamiast uderza w domy i ludzi, s kierowane w ziemi. Kady
obwd, przez ktry pynie duy prd, ma poczenie z rur lub jakim innym metalowym przedmiotem, ktry jest poczony bezporednio z ziemi.
Okrelenie masa pywajca dotyczy obwodu, ktry

nie jest poczony z ziemi i moe stwarza zagroenie. Lepiej trzyma si z dala od obwodw, ktre nie
maj uziemienia.
Wsplna masa (albo po prostu masa) w elektronice
nie jest przedmiotem fizycznym. Stanowi ona punkt
odniesienia, wedug ktrego obliczane jest napicie
w rnych miejscach obwodu. W niektrych rodzajach ukadw, zwaszcza w ukadach uywanych
w komputerach, ujemny biegun rda prdu staego
oznacza si jako mas i podcza si biegun dodatni
innego rda prdu staego do tego samego punktu.
Dziki temu obwd ma zarwno ujemne, jak i dodatnie rdo prdu. Oba te rda mog by identyczne, lecz sposb podczenia ich do obwodu
i punkt, ktry wybierzemy jako punkt odniesienia
o zerowym napiciu, decyduj o tym, czy dostarczane napicie jest dodatnie, czy ujemne. Wszystko
jest wzgldne!
Spadek napicia, jaki zachodzi w arwce, mona zmierzy za pomoc woltomierza

(ktrego szczegowy opis znajduje si w rozdziale 12.). Mnoc warto spadku napicia
w arwce przez natenie prdu przez ni przepywajcego, mona obliczy liczb watw
mocy, jak ta arwka zuya (moc = napicie natenie).
Sterowanie prdem elektrycznym

za pomoc podstawowych elementw
Gdyby chcia zbudowa prosty obwd z arwk, ktry opisalimy w poprzednim
podrozdziale, a nie miaby baterii 1,5 V, to mgby pomyle, e rwnie dobrze nada
si bateria 9 V, ktr akurat masz pod rk. Przecie 9 V to wicej ni 1,5 V, a wic taka
bateria powinna dostarczy arwce wystarczajc ilo energii. Gdyby rzeczywicie uy
baterii 9 V zamiast 1,5 V, to obwd pobieraby znacznie wicej prdu, ni powinien,
co mogoby spowodowa jego przecienie. Jeli przez arnik arwki przepynie zbyt
duo elektronw, to rozpraszana przez niego energia elektryczna wytworzy tyle ciepa,
e moe to wywoa przepalenie arwki.
Mona temu zaradzi, umieszczajc midzy bateri a arwk dodatkowe urzdzenie
elektroniczne rezystor. Rezystory ograniczaj przepyw prdu przez obwd i s czsto
wykorzystywane do ochrony rnych elementw obwodw (np. arwek) przed przyjciem
zbyt duej dawki elektronw. Rezystor to tylko jeden z wielu elementw elektronicznych,
ktrych uywa si do kontrolowania prdu w obwodach.
45
46
Wybr elementw
Na arwkach i innych elementach elektronicznych
nie bez powodu znajduj si oznaczenia mocy znamionowej. Jeli przepuci si przez nie zbyt duy prd,
to przegrzej si i spal albo stopi. Przypomnijmy,
e moc jest iloczynem napicia i natenia. Jeli wic
nauczysz si oblicza spadki napicia i ilo prdu
przepywajcego przez elementy elektroniczne, to

do Ciebie bdzie nalea obowizek szacowania
mocy znamionowej (czyli ile watw dany element
wytrzyma, zanim wybuchnie Ci w twarz), ktra
jest potrzebna do zasilenia elementw uywanych
w obwodzie.
Sposoby kontrolowania prdu

Kontrolowanie prdu elektrycznego pod wieloma wzgldami przypomina kontrolowanie
prdu H2O. Ile istnieje rnych sposobw sterowania ruchem wody przy uyciu rozmaitych
narzdzi i urzdze hydraulicznych? Mona np. ograniczy lub cakiem odci przepyw
wody, zmieni jej cinienie, pozwoli jej pyn tylko w jednym kierunku oraz j
magazynowa (porwnanie do wody jest pomocne, ale nie cakiem poprawne; aby
popyna woda, nie jest potrzebny zamknity obwd, natomiast aby popyn prd
elektryczny, warunek ten musi by speniony).
Energi elektryczn w obwodach mona kontrolowa za pomoc wielu elementw
elektronicznych (rysunek 2.4). Wrd najczciej uywanych mona wymieni rezystory,
ktre ograniczaj przepyw prdu, i kondensatory, ktre przechowuj adunek elektryczny
(rezystory opisalimy w rozdziale 3., a kondensatory w 4.). Cewki indukcyjne
i transformatory przechowuj energi elektryczn w polach magnetycznych (ich
szczegowy opis znajdziesz w rozdziale 5.). Diody pozwalaj prdowi pyn tylko
w jednym kierunku, czyli dziaaj podobnie jak zawory, a tranzystory to wszechstronne
elementy, za ktrych pomoc mona wcza i wycza obwody oraz wzmacnia prd
(diody i tranzystory opisalimy w rozdziale 6.).
Rysunek 2.4.
Elementy
elektroniczne
wystpuj
w rozmaitych
ksztatach
i obudowach
Elementy czynne i bierne

Przegldajc katalogi elementw elektronicznych, moesz napotka elementy czynne
i bierne. Elementy czynne pozwalaj zwikszy prd lub nim pokierowa. Przykadowymi
elementami czynnymi s tranzystory i diody (czasami zalicza si je te do grupy elementw
pprzewodnikowych, co ma zwizek z rodzajem materiau, z ktrego s wykonane).
Elementy bierne nie wzmacniaj prdu ani nie zmieniaj jego kierunku ale mog go
spowalnia i gromadzi energi elektryczn. Do tej grupy nale rezystory, kondensatory,
cewki indukcyjne i transformatory (transformatory mog np. zwiksza napicie, jednoczenie
redukujc natenie prdu). Obwd zawierajcy tylko bierne elementy nazywa si obwodem
biernym. Obwd, ktry zawiera przynajmniej jeden element czynny, nazywa si
obwodem czynnym.
Poczenia szeregowe i rwnolege

Podobnie jak z klockw lego mona budowa rozmaite budowle, mona konstruowa
wiele rodzajw obwodw, czc elementy elektroniczne na rne sposoby. To, jak trzeba
poczy elementy elektroniczne, zaley od tego, jak prd przepywa przez obwd i jak
napicie jest tracone na jego dugoci.
Poczenia szeregowe
W prostym obwodzie z arwk, ktry przedstawilimy wczeniej w tym rozdziale
(rysunek 2.3), prd pynie w obwodzie zamknitym od dodatniego bieguna baterii,
przez arwk, do ujemnego bieguna baterii. Takie poczenie elementw mona
nazwa szeregowym, poniewa prd w tym obwodzie przepywa przez wszystkie
elementy po kolei jakby stay w szeregu.
Na temat pocze szeregowych naley zapamita dwie rzeczy:
9 Kady element otrzymuje ten sam prd.

9 Napicie dostarczane przez rdo jest podzielone (niekoniecznie po rwno)
midzy poszczeglne elementy. Suma spadkw napicia na wszystkich
elementach jest rwna cakowitemu napiciu dostarczanemu przez rdo.
Poczenia szeregowe maj jedn wad jeli jeden element w szeregu ulegnie
uszkodzeniu, to powstaje przerwa i prd przestaje pyn w caym obwodzie. Jeli
wic zawiesisz nad swoj restauracj pikny i drogi wieccy szyld z napisem ZJEDZ
NAJLEPSZE DANIE W OKOLICY, utworzony z poczonych szeregowo arwek,
i kto grajcy w pobliu w pik zbije jedn arwk, to zgasn wszystkie pozostae,
tworzce ten napis.
47
48
Poczenia rwnolege
Wad pocze szeregowych, w ktrych awaria jednego elementu powoduje wyczenie
caego obwodu, mona wyeliminowa. Wystarczy poczy elementy rwnolegle, tak
jak wida na rysunku 2.5. Nawet jeli zbij Ci kilka arwek w napisie, to przy poczeniu
rwnolegym i tak reszta bdzie dalej wieci (oczywicie z Twojego napisu moe zosta
tylko fragment ZJEDZ OKO, ale nie ma rzeczy idealnych).
Rysunek 2.5.
arwki czsto
czy si rwnolegle, aby
nadal wieciy,
gdy jedna
z nich si spali
Prd w przedstawionym na rysunku 2.5 obwodzie rwnolegym pynie od dodatniego

bieguna baterii i rozdziela si w kadym wle obwodu, dziki czemu kada arwka
otrzymuje cz dostarczanego prdu. Prd, ktry przepywa przez jedn arwk,
nie pynie przez adn z pozostaych. Gdyby wic napis na szyldzie Twojej restauracji
skada si z 200 arwek, to po spaleniu si jednej z nich pozostae 199 nadal by wiecio.
W ukadzie rwnolegym napicie na kadym odgazieniu rwnolegym jest takie same.
Kiedy nauczysz si oblicza prd pyncy w kadym odgazieniu obwodu (rozdzia 3.),
to spostrzeesz, e suma prdw wszystkich odgazie jest rwna cakowitemu prdowi
dostarczanemu przez bateri.
Na temat pocze rwnolegych naley zapamita dwie rzeczy:
9 Napicie w kadym odgazieniu jest takie same.

9 Prd dostarczany przez rdo jest dzielony midzy odgazienia. Suma prdw
w poszczeglnych odgazieniach jest rwna cakowitemu prdowi
dostarczanemu przez rdo prdu.
Elementy poczone rwnolegle pobieraj wicej prdu ni te same elementy poczone

szeregowo. Jeli do zasilania obwodu uywasz baterii, musisz uwaa na to, ile czasu
bateria ta bdzie w stanie dostarcza do niego prd. Wytrzymao baterii oznacza si
w amperogodzinach, o czym wicej napisalimy w rozdziale 8. Bateria o mocy jednej
amperogodziny moe dostarcza do obwodu prd o nateniu jednego ampera przez
jedn godzin (tak jest tylko teoretycznie, gdy nawet nowe baterie nie zawsze dostarczaj
tak ilo prdu, jak obiecuj ich oznaczenia). Kiedy wic wybierasz rdo zasilania
dla swojego obwodu, musisz wzi pod uwag zarwno to, jak ilo prdu obwd ten
pobiera, jak i to, ile czasu obwd ten powinien dziaa.
Obwody mieszane
Wikszo obwodw skada si z poczenia pewnej liczby obwodw szeregowych
i rwnolegych. Sposb rozmieszczenia elementw w obwodzie zaley od tego,
jak funkcj ma on spenia. Spjrz na obwd szeregowo-rwnolegy przedstawiony
na rysunku 2.6. Wida na nim rezystor (ktrego symbolem jest prostokt) poczony
szeregowo z bateri i trzy rwnolege odgazienia, z ktrych kade zawiera przecznik
szeregowo poczony z arwk. Gdy wszystkie trzy przeczniki s zamknite, prd
przepywa przez rezystor, a nastpnie jest rozdzielany na trzy odgazienia dziki
czemu przez kad z arwek przepywa pewna ilo prdu. Gdy wszystkie trzy
przeczniki s otwarte, nie ma zamknitej cieki, po ktrej mgby pyn prd, a wic
z baterii nic nie jest pobierane. Jeli zamknity jest tylko jeden przecznik, to cay
dostarczany prd pynie tylko przez jedn arwk, a pozostae arwki s wyczone.
Sterujc zamykaniem i otwieraniem przecznikw, mona wybiera, ktra arwka
ma by w danym czasie zawiecona. Tego rodzaju obwd mgby zosta uyty do
sterowania wiatami ulicznymi (trzeba by go tylko wzbogaci o kilka elementw do
sterowania czasem i kolejnoci wczania i wyczania).
Rysunek 2.6.
Otwierajc
i zamykajc
przeczniki
w tym obwodzie szeregowo-rwnolegym,
mona kierowa
prdem tak,
aby pyn rnymi ciekami
Analizujc dziaanie obwodu mieszanego, naley w odniesieniu do kadego elementu

postpowa zgodnie z zasadami obliczania napicia i natenia prdu, trzymajc si regu
pocze szeregowych (w przypadku elementw poczonych szeregowo) i pocze
rwnolegych (w przypadku elementw poczonych rwnolegle). Na razie nie
masz wystarczajcej wiedzy, aby mc obliczy wszystkie wartoci prdu i napicia
w przedstawionych wczeniej obwodach z arwkami. Aby to byo moliwe, musisz
pozna jeszcze jedn zasad, znan jako prawo Ohma (podstawowe zasady analizy
obwodw i prawo Ohma opisalimy w rozdziale 3.).
Tworzenie ukadw elektronicznych

Aby uzmysowi Ci, jakie moliwoci stwarza czenie rnych elementw elektronicznych
w ukadach mieszanych, pokaemy Ci budow dwch skomplikowanych urzdze
elektronicznych. Oczywicie nie oczekujemy, e bdziesz ledzi ruch elektronw
biegncych przez niesamowicie skomplikowan sie cieek. Chcemy tylko pokaza,
49
50
Rozszyfrowywanie sygnaw elektrycznych

Sygna elektryczny to rozkad fali prdu elektrycznego
przedstawiony w czasie. W zmianach ksztatu sygnau elektrycznego czsto zakodowane s informacje o zjawiskach fizycznych, np. o intensywnoci
wiata, cieple, gosie albo pooeniu jakiego przedmiotu, np. membrany gonikowej lub wau silnika.
Zatem sygna elektryczny mona traktowa jako rodzaj
kodu, co na ksztat alfabetu Morsea, za ktrego
pomoc mona wysya i odbiera wiadomoci, jeli
tylko zna si odpowiedni klucz.
Analogowy sygna elektryczny, albo krcej: sygna
analogowy, to jak sama nazwa wskazuje, sygna
o ksztacie analogicznym (odwzorowanie jeden do
jednego) do fizycznej wielkoci, ktr reprezentuje.
Na przykad podczas nagrywania albumu w studio
nagraniowym muzycy uywaj mikrofonw wyposaonych w membran, ktra rusza si w wyniku
dziaania na ni zmiennych si cinienia atmosferycznego (czyli dwiku). Ruch membrany jest nastpnie
bezporednio odwzorowywany w postaci zmian prdu
elektrycznego. Ten zmieniajcy si prd stanowi
reprezentacj oryginalnego dwiku, a wic jest analogowym sygnaem elektrycznym.
Ukady cyfrowe, takie jak komputery, nie potrafi obsugiwa cigych sygnaw analogowych, w zwizku
z czym sygna elektryczny przed wejciem do takiego
ukadu musi zosta przeksztacony na format cyfrowy.
Format cyfrowy to jeden z wielu sposobw kodowania, w ktrym informacje zapisywane s w postaci
cigu zer i jedynek (to tak jak w alfabecie Morsea,
w ktrym s kropki i kreski). Sygna cyfrowy wytwarza si poprzez prbkowanie sygnau analogowego w regularnych odstpach czasu i zamian kadej
uzyskanej w wyniku prbkowania wartoci na cig
bitw, czyli liczb binarnych (ang. binary digit).
e nawet najbardziej skomplikowane ukady, skadajce si z ogromnej liczby przernych

elementw, robi to samo, co proste obwody manipuluj prdem elektrycznym w celu
wykonania okrelonych zada.
Te dwa wspomniane ukady elektroniczne to samochodowy odbiornik radiowy i telewizor.
Skd bierze si ten dwik?

Elementy elektroniczne znajdujce si w odbiorniku radiowym steruj prdem przesyanym
do gonikw w taki sposb, abymy mogli z nich usysze dwiki naszych ulubionych
audycji radiowych. Tak jak prawie wszystkie skomplikowane systemy, radioodbiornik
skada si z kilku podzespow, z ktrych kady peni cile okrelon funkcj i przekazuje
wynik swojej pracy do innego podzespou. Aby mg w domu odtwarza dwiki
powstajce w studio radiowym, elementy elektroniczne w Twoim odbiorniku wykonuj
nastpujce zadania:
9 Antena odbiera fale radiowe (niewidzialne sygnay przesyane przez wiele stacji
radiowych) z powietrza i zamienia je w sygna elektryczny bdcy zmiennym
przepywem prdu elektrycznego (zob. ramk Rozszyfrowywanie sygnaw
elektrycznych powyej).
9 Tuner wybiera jeden sygna radiowy z wychwyconych przez anten, a pozostae

odrzuca.
9 Demodulator wyodrbnia sygna akustyczny (kopi oryginalnego dwiku)
z sygnau radiowego (ktry oprcz dwiku zawiera jeszcze sygna nony, ktry
transportuje go przez powietrze).
9 Wzmacniacz wzmacnia saby sygna radiowy do syszalnego poziomu.

9 Goniki przeksztacaj wzmocniony sygna akustyczny w dwik.

Kady podzesp skada si z pewnej liczby elementw elektronicznych, ktre dziki
odpowiednim poczeniom ksztatuj sygna we waciwy sposb. Po wykonaniu
wszystkich tych operacji sygna jest wysyany do gonikw w celu przeksztacenia
go w dwik. O tym, co usyszymy z gonikw i jak gone to bdzie, decyduj specyficzny
ksztat sygnau i sia, z jak porusza on membran.
Zoone ukady elektroniczne czsto przedstawia si w postaci schematw blokowych
(na rysunku 2.7 wida np. schemat odbiornika radiowego). Kady blok reprezentuje
jeden obwd, ktry na wejciu pobiera sygna wysany przez poprzedni obwd, wykonuje
jak operacj i wytwarza wasny sygna wyjciowy, ktry z kolei jest przekazywany
do kolejnego etapu obrbki.
Rysunek 2.7.
Schemat blokowy odbiornika radiowego.
Elementy elektroniczne uyte
w tym systemie ksztatuj
sygna elektryczny na kilka
sposobw, zanim wyl go
do gonikw
Rysowanie przy uyciu elektronw

Niewane, czy uywasz starowieckiego telewizora kineskopowego, nowszego plazmowego,
czy LCD obraz w kadym z nich powstaje w ten sam sposb. Znajdujce si wewntrz
elementy elektroniczne steruj zawiecaniem malekich fragmentw ekranu (pikseli)
tak, aby powsta na nim okrelony obraz. Sygna elektryczny wprowadzany do telewizora
(czy to z anteny, czy odtwarzacza DVD) zawiera zakodowane informacje o obrazie, ktry
ma by wywietlony. Elementy elektroniczne rozpracowuj ten kod i na podstawie
wydobytych z niego informacji steruj kolorami i intensywnoci poszczeglnych pikseli.
Sposoby zawiecania pikseli w rnych rodzajach telewizorw s odmienne. Na przykad
w kolorowym telewizorze kineskopowym elementy elektroniczne steruj trzema
niezalenymi wizkami elektronw, ktre kieruj na kolorowy luminofor znajdujcy
si po wewntrznej stronie ekranu. Zadaniem elektroniki jest rwnie wczanie bd
wyczanie kadej z wizek, gdy przechodzi ona nad poszczeglnymi pikselami. Efekt
okrelony fragment obrazu, na ktry wycelowana jest wizka, jest bombardowany
elektronami lub nie. Kiedy wizka elektronw uderzy w luminofor, zaczyna on wieci.
Poprzez koordynowanie ruchu oraz przeczanie (w./wy.) wizek elektronw (niebieskiej,
zielonej i czerwonej) elementy elektroniczne znajdujce si w telewizorze tworz kolorowe
obrazy na ekranie.
51
52
Rozdzia 3
Napotykamy czynny opr

W tym rozdziale:
Wykorzystanie rezystancji (oporu czynnego) do wasnych celw
Wytwarzanie rezystancji za pomoc rezystorw staych i zmiennych
Prawo Ohma rzdzce prdem, napiciem i rezystancj
Analiza obwodw z zastosowaniem prawa Ohma
Dobr elementw obwodw na podstawie ich mocy znamionowej
eli wrzucisz kulk do piaskownicy, to potoczy si ona niezbyt daleko. Gdyby jednak t
sam kulk rzuci na zamarznite jezioro, to zanim by si zatrzymaa, przebyaby szmat
drogi. W obu przypadkach do zatrzymania kulki dochodzi w wyniku dziaania siy
mechanicznej nazywanej tarciem na piasku tarcie jest znacznie wiksze ni na lodzie.
Rezystancja w elektronice w duym stopniu przypomina tarcie mechaniczne hamuje
elektrony (te mae czstki, ktre tworz prd) poruszajce si wewntrz materiau
przewodzcego.
Z tego rozdziau dowiesz si, czym dokadnie jest rezystancja, gdzie mona na ni trafi
(wszdzie) oraz jak mona j wykorzysta do wasnych celw poprzez dobr odpowiednich
rezystorw (elementw sucych do kontrolowanego zwikszania rezystancji) do swoich
ukadw elektronicznych. Nastpnie przyjrzymy si relacjom midzy napiciem (si
elektryczn, ktra popycha elektrony) a prdem w elementach, w ktrych wystpuje
rezystancja. Relacje te s zgrabnie sformuowane w postaci jednego rwnania, znanego
pod autorytatywn nazw prawo Ohma. Pniej sprbujemy wykorzysta znajomo
tego prawa do analizy dziaania prostych obwodw. Na koniec poznasz rol prawa Ohma
i oblicze wykonywanych z jego zastosowaniem w projektowaniu ukadw elektronicznych.
Ograniczanie przepywu prdu

Rezystancja to wielko charakteryzujca opr, jaki dany przedmiot stawia przepywajcemu
prdowi. Mimo i brzmi to gronie, to w rzeczywistoci mona j wykorzysta do wasnych
celw. Dziki rezystancji moliwe jest wytwarzanie ciepa i wiata, zmniejszanie przepywu
prdu, gdy jest to konieczne, oraz dostarczanie do urzdze prdu o odpowiednim napiciu.
Kiedy na przykad elektrony pyn przez arnik arwki, napotykaj tak duy opr,
e znacznie zwalniaj. Gdy przedzieraj si midzy atomami arnika, atomy te gwatownie
si ze sob zderzaj, wydzielajc ciepo, ktre wytwarza wiato arwki.
54
Wszystko stawia przepywajcym elektronom jaki opr, nawet najlepsze przewodniki
(w istocie istnieje pewna grupa materiaw, ktre nie stawiaj adnego oporu, nazywaj
si one nadprzewodnikami, ale swoje waciwoci zyskuj dopiero w bardzo niskich
temperaturach i w tradycyjnej elektronice ich si nie uywa). Im wysza rezystancja,
tym bardziej ograniczony przepyw prdu. Co decyduje o poziomie rezystancji danego
przedmiotu? Ma na to wpyw kilka czynnikw:
9 Rodzaj materiau niektre materiay pozwalaj swoim elektronom swobodnie
si porusza, a inne trzymaj je cile na miejscu. Przewodniki stawiaj wzgldnie

niski opr elektryczny, a izolatory wysoki.
9 Przekrj materiau rezystancja zmienia si odwrotnie w stosunku do pola
powierzchni przekroju przewodnika, tzn. im wiksza rednica, tym mniejsza

rezystancja, poniewa elektronom atwiej jest si porusza. Pomyl o wodzie
przepywajcej przez rur im szersza rura, tym atwiej wodzie pyn. Z tego
wynika, e miedziany drut o duej rednicy stawia mniejszy opr elektryczny ni
drut miedziany o maej rednicy.
9 Dugo materiau im duszy materia, tym wikszy stawia opr, poniewa

na wikszej dugoci dochodzi do wikszej liczby zderze elektronw z innymi
czstkami. Rezystancja ronie wraz ze wzrostem dugoci przewodnika.
9 Temperatura w wikszoci materiaw podwyszenie temperatury powoduje
zwikszenie oporu elektrycznego. Jest to zwizane z tym, e w wyszych

temperaturach czstki maj wiksz energi, przez co dochodzi do znacznie wikszej
liczby zderze midzy nimi, co spowalnia ruch elektronw. Wyjtkiem od tej reguy
jest rezystor nazywany termistorem stawiany przez niego opr elektryczny
zmniejsza si w przewidywalny sposb wraz ze wzrostem temperatury (nietrudno
sobie wyobrazi, jak bardzo ta cecha jest przydatna w ukadach czujnikw temperatury).
Termistory opisalimy w rozdziale 8.
Rezystancj w obwodzie elektronicznym oznacza si symbolem R. Czasami obok

symbolu moe znajdowa si dodatkowy napis w indeksie dolnym, okrelajcy, o ktrego
elementu rezystancj chodzi, np. R moe oznacza rezystancj arwki w obwodzie.
Jednostk rezystancji jest om, a jej symbolem jest grecka litera omega (). Im wiksza
warto omegi, tym wysza rezystancja.
Om jest bardzo ma jednostk oporu elektrycznego i dlatego w wikszoci przypadkw
do okrelania rezystancji uywa si bardzo duych wartoci, np. kiloomw (poczenie
wyrazw kilo i om), czyli tysic omw (symbol k), i megaomw (poczenie
wyrazw mega i om), czyli milion omw (symbol M). Podsumowujc, 1 k = 1000 ,
a 1M = 1 000 000 .
Rezystory bierne, ale potne

Rezystory to bierne elementy elektroniczne, ktre s specjalnie zaprojektowane tak,
aby stawiay okrelony opr elektryczny (np. 470 albo 1 k). Mimo i za pomoc
rezystora nie zwikszysz prdu ani nie zmienisz jego kierunku, to w istocie jest to bardzo
potne mae urzdzenie, poniewa pozwala ogranicza przepyw prdu w przewidywalny
sposb. Odpowiednio dobierajc i rozmieszczajc rezystory w rnych miejscach obwodu,
moesz zdecydowa, jaka ilo prdu bdzie przesana do jego poszczeglnych czci.
Rozdzia 3: Napotykamy czynny opr
Do czego su rezystory?
Ze wzgldu na swoj prostot i wszechstronno rezystory nale do najpopularniejszych
elementw elektronicznych. Najczciej uywa si ich do ograniczania iloci prdu
przepywajcego przez obwd, ale za ich pomoc mona take kontrolowa napicie
dostarczane do wybranej czci obwodu.
Ograniczanie iloci prdu

Na rysunku 3.1 przedstawiona jest 9-woltowa bateria zasilajca niewielkie urzdzenie
o nazwie dioda elektroluminescencyjna, w skrcie czsto nazywana diod LED,
od angielskiej nazwy light-emitting diode. Prd do diody pynie przez rezystor oznaczony
zygzakiem. Diody LED (a take wiele innych czci elektronicznych) poeraj prd tak,
jak dzieci cukierki prbuj wchon tyle, ile tylko dadz rad. Diody maj jednak
pewn wad jeli pobior zbyt duo prdu, to ulegaj spaleniu. Rezystor peni w takim
przypadku bardzo poyteczn funkcj, gdy ogranicza ilo prdu przesyanego do diody
(tak jak dobry rodzic ogranicza ilo cukierkw dziecku).
Rysunek 3.1.
Rezystor ogranicza ilo prdu
wpywajcego
do delikatnej
diody elektroluminescencyjnej
Zbyt duy prd moe zniszczy wiele elementw elektronicznych, takich jak tranzystory
(opisane w rozdziale 6.) czy ukady scalone (opisane w rozdziale 7.). Umieszczajc
rezystor przed delikatn czci, ograniczamy ilo prdu, jaki do niej dociera (lecz jeli
uyjesz za duego rezystora, np. 1 M, to nie zobaczysz wiata, chocia zostanie ono
wytworzone!). Ten prosty zabieg pozwoli Ci zaoszczdzi mnstwo pienidzy i czasu,
ktry musiaby powici na wymian uszkodzonych elementw obwodw.
Modyfikowanie napicia
Przy uyciu rezystorw mona zmniejszy napicie docierajce do rnych czci
obwodw. Jeli masz np. bateri 9-woltow, ale do zasilenia ukadu scalonego potrzebujesz
napicia 5 V, to moesz zbudowa taki obwd, jaki wida na rysunku 3.2, ktry na wyjciu
wytwarza napicie 5 V. I voil, moesz uywa napicia wyjciowego, Uwy, tego dzielnika
napicia do zasilania swojego ukadu (szczegowy opis, jak to dziaa, znajduje si dalej
w tym rozdziale).
Przy uyciu rezystora w poczeniu z innym popularnym elementem elektronicznym
kondensatorem, ktrego opis znajduje si w rozdziale 4. mona uzyska dajce si
przewidzie wzrosty i spadki napicia w wybranych miejscach. Dowiesz si, e z pocze
rezystorw z kondensatorami mona tworzy co w rodzaju klepsydry, co bardzo si
przydaje w obwodach, w ktrych wane jest odmierzanie czasu (np. w wiatach
ulicznych). Zasad dziaania duetu rezystor-kondensator opisalimy w rozdziale 4.
55
56
Rysunek 3.2.
Dwa rezystory
tworzce dzielnik napicia
typowa
technika uzyskiwania rnych wartoci
napicia dla rnych czci
obwodu
Rodzaje rezystorw stae i zmienne

S dwa rodzaje rezystorw stae i zmienne. Poniej znajduje si zwizy opis kadego
z nich.
9 Rezystor stay stawia niezmienny, z gry ustalony opr elektryczny (nie ma w tym
nic zaskakujcego, bo co innego mogoby znaczy sowo stay). Rzeczywista

rezystancja rezystora moe si rni (by wysza lub nisza) od wartoci znamionowej
o pewn warto procentow, zwan tolerancj rezystora. Jeli wic kupisz rezystor
o rezystancji znamionowej 1000 i tolerancji 5 procent, to jego rezystancja
rzeczywista moe mie dowoln warto z przedziau od 950 do 1050 omw
(poniewa 5 procent z 1000 wynosi 50). Taki rezystor naley traktowa jako rezystor
1000 z dokadnoci do 5 procent. Wyrnia si dwie kategorie rezystorw staych
(rysunek 3.3):
Rezystory precyzyjne o tolerancji w zakresie 1 procenta wartoci znamionowej.

Uywa si ich w obwodach, w ktrych wymagany jest bardzo duy stopie
dokadnoci, np. sucych do precyzyjnego pomiaru czasu, lub w ukadach
stabilizujcych napicie.
Rezystory standardowe o tolerancji w zakresie od 2 do a 20 procent wartoci

znamionowej. Na opakowaniu zawsze jest podane, jak bardzo rzeczywista
rezystancja moe si rni od znamionowej (np. 2%, 5%, 10% albo 20%).
Tego rodzaju rezystorw mona uywa w wikszoci zastosowa domowych
czy hobbystycznych, poniewa su one do ograniczania prdu lub dzielenia
napicia w pewnym okrelonym zakresie. W wielu ukadach elektronicznych
mona spotka rezystory o tolerancji w zakresie od 5 do 10 procent.
9 Rezystor zmienny, czsto nazywany potencjometrem lub reostatem, pozwala
nastawia si rezystancji od zera omw do fabrycznie okrelonej wartoci

maksymalnej. Potencjometrw uywa si wwczas, gdy trzeba zmienia warto
prdu lub napicia dostarczanego do danej czci lub danego obwodu. Wrd
urzdze, w ktrych uyty jest potencjometr, mona wymieni ciemniacze
wiata, ukady zmiany natenia dwiku w sprzcie grajcym i drki sterowe
w samolotach.
Rysunek 3.3.
Kolorowe paski
na rezystorze
staym okrelaj jego moc.
Na potencjometrach zwykle
nadrukowuje
si ich maksymaln warto
rezystancji
Do oznaczania rezystorw staych na schematach (opisanych w rozdziale 10.) suy symbol

w ksztacie prostokta. Rezystory nie maj oznaczonych biegunw (+ i ). Prd moe
pyn przez nie w dowolnym kierunku. Jeli symbol prostokta bdzie przecity strzak,
to bdzie oznacza reostat (czyli rezystor zmienny z dwoma wyprowadzeniami). Natomiast
prostokt ze wskazujc na strzak to symbol potencjometru (rezystora zmiennego
z trzema wyprowadzeniami) rysunek 3.4. Rnic midzy reostatem a potencjometrem
objanilimy w ramce Potencjometr czy reostat?, zamieszczonej w dalszej czci tego
rozdziau.
Rysunek 3.4.
Symbole
do oznaczania
rezystorw
Budowa rezystorw staych

Wikszo rezystorw ma ksztat cylindra, z ktrego wyprowadzone s dwie kocwki
suce do podczania go do innych elementw obwodu (aby dowiedzie si o wyjtkach,
przeczytaj ramk Rozpoznawanie rezystorw na pytkach drukowanych, ktra znajduje
si dalej w tym rozdziale). Na pewno ucieszy Ci wiadomo, e te mae, mie urzdzenia
z dwoma wyprowadzeniami mona podcza do obwodu w dowolny sposb, tzn. nie
istniej w ich przypadku takie pojcia, jak strony lewa i prawa czy gra i d.
Kolorowe linie zdobice wikszo rezystorw oprcz cieszenia naszych oczu speniaj
jeszcze jedn funkcj. W kolorach tych zakodowane s informacje o wartoci znamionowej
i tolerancji rezystorw. Lecz nie dotyczy to wszystkich; niektre maj nieciekawy,
jednolity kolor i wydrukowan warto cyfrow na powierzchni. Kolorowy kod
zaczyna si z jednej strony rezystora i skada si z kilku kolorowych paskw. Kady
kolor symbolizuje jak okrelon warto, a to, jak jej uy, okrela pooenie danego
kolorowego paska. Standardowe rezystory maj cztery kolorowe paski: trzy pierwsze
okrelaj warto znamionow rezystora, a czwarty jego tolerancj. Na rezystorach
precyzyjnych znajduje si pi kolorowych paskw: cztery pierwsze okrelaj warto
znamionow, a pity tolerancj (zwykle 1%).
57
58
Za pomoc specjalnego piercienia dekodujcego (to tylko art, w rzeczywistoci do
rozszyfrowywania kolorowego kodu rezystorw naley uy informacji z tabeli 3.1) mona
odszyfrowa warto znamionow standardowego rezystora w nastpujcy sposb:
9 Pierwszy pasek oznacza pierwsz cyfr.

9 Drugi pasek oznacza drug cyfr.
9 Trzeci pasek oznacza mnonik w postaci liczby zer, pod warunkiem e nie ma
koloru zotego lub srebrnego.
Jeli trzeci pasek jest zoty, warto naley pomnoy przez 0,1 (czyli podzieli
przez 10).
Jeli trzeci pasek jest srebrny, warto naley pomnoy przez 0,01 (czyli podzieli
przez 100).
Wynik: aby obliczy znamionow warto rezystancji rezystora, naley utworzy

liczb z dwch pierwszych cyfr i pomnoy j przez mnonik (doda liczb zer
wskazywan przez trzeci pasek).
Kolory czwartego paska, oznaczajcego tolerancj, maj inne znaczenie, pokazane w trzeciej
kolumnie tabeli 3.1. Jeli nie ma czwartego paska, to naley przyj, e tolerancja
wynosi 20%.
Tabela 3.1. Kolorowy kod mocy rezystorw
Kolor
Cyfra
Tolerancja
Czarny
20%
Brzowy
1%
Czerwony
2%
Pomaraczowy
3%
ty
4%
Zielony
brak
Niebieski
brak
Fioletowy
brak
Szary
brak
Biay
brak
Zoty
0,1
5%
Srebrny
0,01
10%
Najatwiej to zrozumie na konkretnym przykadzie:
9 Czerwony-czerwony-ty-zoty rezystor ozdobiony paskami czerwonym
(2), czerwonym (2), tym (4 zera) i zotym (5%) ma rezystancj znamionow

o wartoci 220 000 , czyli 220 k, ktra moe si waha w gr i w d o 5 procent.
W zwizku z tym warto rzeczywista rezystancji tego rezystora moe zawiera si
w przedziale od 209 k do 231 k.
9 Pomaraczowy-biay-zoty-srebrny rezystor ozdobiony paskami
pomaraczowym (3), biaym (9), zotym (0,1) i srebrnym (10%) ma rezystancj

znamionow o wartoci 39 0,1 = 3,9 , ktra moe si waha w gr i w d
o 10 procent. W zwizku z tym rzeczywista warto rezystancji tego rezystora moe
zawiera si w przedziale od 3,5 do 4,3 .
W rezystorach precyzyjnych trzy pierwsze paski oznaczaj trzy pierwsze cyfry, czwarty
okrela mnonik, a pity reprezentuje tolerancj.
W wikszoci projektw obwodw podawana jest bezpieczna tolerancja dla pojedynczych
rezystorw lub wszystkich rezystorw w obwodzie. Informacji tych naley szuka w spisie
czci obwodu albo pod schematem ideowym. Jeli na schemacie nie zaznaczono tolerancji,
to trzeba przyj warto dla standardowych rezystorw (5% lub 10%).
Co w potencjometrze piszczy?
Potencjometr skada si ze cieki oporowej z poczeniami z obu stron, po ktrej porusza
si szczotka suca do nastawiania wartoci oporu w zakresie od zera do okrelonej
wartoci maksymalnej (rysunek 3.5). Wikszo potencjometrw ma oznaczon warto
maksymaln 10 k, 50 k, 100 k, 1 M itd. Symbol rezystancji () nie zawsze jest obecny.
Jeli np. na potencjometrze bdzie nadrukowana warto 50 k, to oznacza to, e przy
jego uyciu mona ustawia opr w zakresie od 0 do 50 000 .
Rysunek 3.5.
Znajdujca si
w potencjometrze szczotka
porusza si
po ciece
oporowej
Pamitaj, e zakres wartoci potencjometru jest okrelony tylko w przyblieniu. Jeli nie
ma adnych oznacze, to naley uy multimetru, aby sprawdzi parametry urzdzenia
(sposoby sprawdzania rezystancji za pomoc multimetru zostay opisane w rozdziale 12.).
Potencjometry su do pynnego nastawiania rezystancji i wyrnia si nastpujce ich
rodzaje: obrotowe, suwakowe i dostrojcze:
9 Potencjometr obrotowy ma obrotow ciek oporow i specjaln gak suc
do nastawiania wartoci rezystancji. Ten rodzaj potencjometru jest czsto

wykorzystywany do budowy urzdze elektronicznych. W obudowie urzdzenia
59
60
Potencjometr czy reostat?

Mimo i sowem potencjometr czsto okrela si
zbiorczo wszystkie rezystory zmienne, to reostat
i potencjometr to nie to samo. Reostat ma dwie
kocwki, z ktrych jedna jest podczona do szczotki, a druga do kocwki cieki oporowej. Natomiast
potencjometr ma trzy kocwki, z ktrych jedna jest
podczona do szczotki, a dwie do obu kocw cieki
oporowej. Potencjometr mona wykorzystywa jako
reostat (co jest zreszt czsto praktykowane). W tym
celu naley uy tylko dwch z jego kocwek. Jeli
podczy si wszystkie trzy kocwki do obwodu, to

mona otrzyma stay i zmienny rezystor w jednym!
Reostaty zwykle wytrzymuj wysze poziomy napicia i natenia ni potencjometry i dlatego nadaj
si do zastosowa przemysowych, jak np. do
sterowania prdkoci obrotow silnikw elektrycznych duych maszyn. Zostay one jednak w duym
stopniu wyparte przez ukady zbudowane z urzdze pprzewodnikowych (rozdzia 6.), ktre pochaniaj znacznie mniej mocy.
wycina si otwr, w ktry wkada si potencjometr w taki sposb, aby jego zcza
mona byo poczy z obwodami wewntrznymi, a gaka regulacyjna wystawaa
na zewntrz. Uywa si ich powszechnie do regulacji gonoci.
9 Potencjometr suwakowy ma podun ciek oporow, po ktrej porusza si

suwak ruchem prostoliniowym. Uywane s w sprzcie audio i niektrych
ciemniaczach wiata.
9 Potencjometr dostrojczy (nazywany te potencjometrem nastawnym) jest

mniejszy od poprzednio opisanych. Montuje si go na pytkach drukowanych
ukadw, a do nastawiania wartoci oporu suy specjalny wkrt. Najczciej uywa
si go do dostrajania obwodw, np. aby ustawi poziom wraliwoci czujnika
wiata, a nie do dowolnego ustawiania jakich wartoci (np. poziomu dwiku)
w czasie dziaania obwodu.
Pamitaj, e kiedy gaka potencjometru zostanie ustawiona na warto zerow,

to element ten nie bdzie stawia adnego oporu, a wic prd bdzie przepywa przeze
bez adnych ogranicze. Dlatego czsto za potencjometrem wstawia si w poczeniu
szeregowym dodatkowy rezystor stay, ktry suy jako zabezpieczenie ograniczajce prd.
Trzeba tylko warto tego dodatkowego rezystora dobra w taki sposb, aby w poczeniu
z potencjometrem uzyska odpowiedni zakres rezystancji (sposb obliczania cakowitej
rezystancji szeregowo poczonych rezystorw opisalimy nieco dalej w tym rozdziale).
Rezystancj nieoznaczonego rezystora albo zmiany rezystancji potencjometru mona
zawsze zmierzy za pomoc multimetru (szczegy w rozdziale 12.).
Moc znamionowa rezystorw

Czas na zgadywank! Co si stanie, jeli przez rezystor przepynie zbyt dua liczba
elektronw? Poprawna odpowied brzmi: Otrzymamy kawaek wgla i nie odzyskamy
straconych pienidzy. Kiedy elektrony pyn przez materia, ktry stawia opr, wytwarzaj
ciepo, a im wicej elektronw, tym wicej ciepa. Elementy elektroniczne (np. rezystory)
mog wytrzyma tylko okrelon ilo ciepa (konkretna warto zaley od rodzaju i wielkoci
elementu), po czym ulegaj stopieniu. Jako e ciepo jest jedn z form energii, a moc to
jednostka okrelajca ilo energii zuywanej w okrelonym czasie, na podstawie mocy
Rozpoznawanie rezystorw na pytkach drukowanych

W miar zdobywania coraz wikszej wiedzy o elektronice moesz zacz si ciekawi, co takiego jest
w urzdzeniach elektronicznych, ktre masz w domu
(uwaga: bd ostrony i postpuj zgodnie z zasadami
opisanymi w rozdziale 9.). Moesz otworzy np.
pilota od telewizora, aby zobaczy znajdujce si
w nim elementy elektroniczne poczone z diod LED.
W przypadku niektrych pytek obwodw drukowanych ktrych uywa si jako bazy do masowej
budowy obwodw powszechnie wykorzystywanych
w komputerach i innych ukadach elektronicznych
rozpoznanie poszczeglnych elementw moe
by trudne. Powodem tego jest to, e producenci,
starajc si jak najkorzystniej rozmieci elementy na

pytkach i chcc zaoszczdzi miejsce, stosuj rozmaite wyszukane techniki. Jedna z nich nosi nazw
montau powierzchniowego (ang. surface-mount
technology SMT) i polega na montowaniu elementw bezporednio na powierzchni pytki drukowanej.
Urzdzenia montowane powierzchniowo, np. rezystory
tego typu, maj troch inny wygld ni ich odpowiedniki, ktrych uywamy w swoich warsztatach
domowych, poniewa nie maj dugich wyprowadze
sucych do podczania ich do obwodw. Elementy
takie maj wasny kod oznacze ich wartoci.
znamionowej urzdzenia mona wywnioskowa, ile watw (wat, ktrego symbolem

jest litera W, to jednostka mocy elektrycznej) to urzdzenie jest w stanie bezpiecznie
wytrzyma.
Kady rezystor ma okrelon moc znamionow. Typowy rezystor moe wytrzyma 1/8
czy W, ale bez trudu znajdziesz te rezystory p- i jednowatowe, a niektre s nawet
ognioodporne (zaczynasz si denerwowa?). Oczywicie na samym rezystorze oznaczenia
jego mocy znamionowej nie znajdziesz (byoby za atwo), lecz musisz j okreli na
podstawie wielkoci elementu (moc znamionowa ronie wraz z rozmiarem elementu)
albo sprawdzi w katalogach producenta bd dostawcy czci.
Jak w takim razie dobra do obwodu rezystor na podstawie jego mocy znamionowej?
Najpierw naley oszacowa najwysz warto mocy, jak element ten bdzie musia
wytrzyma, a nastpnie wybiera si rezystor o mocy znamionowej rwnej tej wartoci
lub wyszej. Moc oblicza si z poniszego wzoru:
P=UI
U oznacza napicie (w woltach, ktrych symbolem jest litera V) w rezystorze, a I oznacza
natenie (w amperach, ktrych symbolem jest litera A) prdu pyncego przez rezystor.
Zamy, e warto napicia wynosi 5 V, a my chcemy przepuci przez rezystor prd
o nateniu 25 mA (miliamperw). Aby obliczy moc, wykonujemy mnoenie 5 0,025
(przypomnijmy, e miliamper to jedna tysiczna ampera). Otrzymamy wynik 0,125 W,
czyli 1/8 W. Wiemy wic ju, e rezystor o mocy znamionowej 1/8 moe by wystarczajcy,
a rezystor o mocy W na pewno si nie przegrzeje.
Do wikszoci amatorskich projektw wystarcz rezystory o mocy czy 1/8 wata. Rezystory
o wysokiej mocy uywane s w obwodach o wysokim obcieniu, np. sterujcych silnikami
albo lampami, ktre do dziaania wymagaj troch wikszego prdu. Rezystory o wysokiej
mocy maj rne ksztaty i zawsze s wiksze od przecitnego rezystora. Rezystory o mocy
powyej 5 W dodatkowo opakowuje si w tworzywo epoksydowe (albo jaki inny wodoi ognioodporny materia) i maj one ksztat prostoktny, a nie walcowaty. Niektre
rezystory o wysokiej mocy maj nawet dodatkowy metalowy radiator, ktrego eberka
odprowadzaj ciepo na zewntrz.
61
62
czenie rezystorw
Kiedy pjdziesz na zakupy, to szybko spostrzeesz, e nie zawsze mona dosta dokadnie
taki rezystor, jakiego si potrzebuje. Jest to spowodowane tym, e producentom nie opaci
si produkowa rezystorw o kadej moliwej wartoci rezystancji, a wic wytwarzaj
tylko ograniczony asortyment tych urzdze. Zaraz wyjanimy, jak mona rozwiza ten
problem. Na przykad ze wiec nie znajdziesz rezystora o wartoci 25 k, za rezystorw
o wartoci 22 k jest w sklepach na pczki! Sztuka polega na tym, aby uzyska wymagan
rezystancj, uywajc standardowych dostpnych rezystorw.
Rezystory mona czy na rne sposoby, aby uzyska rezystancj zastpcz o wartoci
prawie identycznej z wartoci, ktrej potrzebujesz. A poniewa typowy rezystor i tak
ma zakres tolerancji od 5 do 10 procent wartoci znamionowej, czenie rezystorw nie
sprawia adnych kopotw.
czenie rezystancji podlega pewnym zasadom, ktre poznasz w tym podrozdziale. Naley
si nimi kierowa nie tylko przy wyborze rezystorw do swoich wasnych obwodw, lecz
rwnie kiedy analizuje si obwody elektroniczne innych osb. Jeli np. wiadomo, jak
rezystancj ma arwka w obwodzie, i poczy si z ni szeregowo rezystor, to aby obliczy
cakowity prd przechodzcy przez te dwa urzdzenia, trzeba zna ich zastpcz rezystancj.
Szeregowe czenie rezystorw

Aby wykona szeregowe poczenie rezystorw, naley je zczy za wyprowadzenia,
tak jak wida na rysunku 3.6, aby przez wszystkie po kolei przepywa ten sam prd.
Pierwszy rezystor ogranicza prd o pewn warto, nastpny redukuje prd jeszcze
bardziej itd. Z tego taki wniosek, e kady kolejny rezystor w poczeniu szeregowym
zwiksza ogln warto rezystancji.
Rysunek 3.6.
Rezystancja
zastpcza kilku
rezystorw
poczonych
szeregowo jest
rwna sumie
wartoci
poszczeglnych
rezystorw
w szeregu
Aby obliczy czn (zastpcz) rezystancj kilku rezystorw w szeregu, naley po prostu
zsumowa ich wartoci. Zasad t mona przedstawi w postaci nastpujcego oglnego
wzoru:
Rszereg = R1 + R2 + R3 + R4 +

Symbolami R1, R2, R3 itd. oznaczone s wartoci rezystancji kolejnych rezystorw, a Rszereg
reprezentuje ogln rezystancj zastpcz. Pamitaj, e przez wszystkie rezystory
w szeregu pynie ten sam prd.
Przedstawion zasad obliczania rezystancji zastpczej mona zastosowa przy wybieraniu
rezystorw do swojego obwodu. Zamy, e potrzebujemy rezystancji o wartoci 25
k, ale nie znajdujemy standardowego rezystora o takich parametrach. W takim razie
moemy poczy szeregowo dwa standardowe rezystory o wartociach 22 k i 3,3 k,
aby uzyska rezystancj o wartoci 25,3 k. Otrzymana warto rni si od wymaganej
zaledwie o niecae dwa procent, a jak wiemy, zakres tolerancji typowych rezystorw
wynosi od 5 do 10 procent.
Kiedy sumujesz wartoci rezystancji, uwaaj na to, w jakich jednostkach s one wyraone.
Gdy zechcesz na przykad poczy szeregowo rezystory o wartociach 1,2 k, 680
i 470 (rysunek 3.6), to przed dodaniem musisz te wartoci zamieni na t sam jednostk,
np. om. Aby obliczy rezystancj zastpcz przedstawionych rezystorw, naley wykona
nastpujce obliczenia:
Rz = 1200 + 680 + 470 = 2350 lub 2,35 k
W obwodach szeregowych rezystancja zastpcza jest zawsze wiksza od rezystancji
poszczeglnych elementw. Fakt ten mona wykorzysta przy projektowaniu obwodw.
Jeli np. chcesz ograniczy ilo prdu docierajcego do arwki, ale nie znasz wartoci
rezystancji tej arwki, to moesz poczy z ni szeregowo rezystor, aby mie pewno,
e cakowita rezystancja w obwodzie jest nie mniejsza ni rezystancja dodanego
rezystora. W obwodach, w ktrych podczony jest rezystor zmienny (np. w ciemniaczach
wiata), umieszczenie rezystora staego w szeregu z rezystorem zmiennym daje gwarancj,
e przepyw prdu bdzie ograniczony nawet wwczas, gdy pokrto potencjometru
zostanie przekrcone na warto zerow (sposb obliczania natenia prdu dla okrelonej
kombinacji napicia i rezystancji opisalimy dalej w tym rozdziale).
Rwnolege czenie rezystorw

W rwnolegym czeniu dwch rezystorw czy si razem ich wyprowadzenia
(rysunek 3.7), dziki czemu kady rezystor otrzymuje takie same napicie. Prd pynie
dwiema ciekami, a wic mimo e kady rezystor ogranicza prd pyncy przez jedn
ze cieek, zawsze jest dodatkowa cieka, ktr moe popyn dodatkowy prd. Z punktu
widzenia napicia rdowego efektem rwnolegego poczenia rezystorw jest
zmniejszenie oglnej rezystancji.
Rysunek 3.7.
Rezystancja zastpcza rezystorw poczonych
rwnolegle jest
zawsze mniejsza
ni rezystancja
ktregokolwiek
z uytych
rezystorw
63
64
Do obliczania rezystancji zastpczej dwch rezystorw poczonych rwnolegle uywa
si poniszego wzoru:
Rrwn =
R1 R 2
R1 + R 2
Symbole R1 i R2 oznaczaj wartoci poszczeglnych rezystorw.

W przykadzie przedstawionym na rysunku 3.7 poczono rwnolegle dwa rezystory 2 k.
Ich rezystancja zastpcza wynosi zatem:
Rz =
=
2000 2000
2000 + 2000
4000000
4000
= 1000
Rz = 1 k
Poniewa rezystory w tym przykadzie maj jednakow rezystancj, z poczenia ich
w sposb rwnolegy uzyskalimy rezystancj zastpcz rwn poowie ich wartoci.
W wyniku tego kady rezystor pobiera poow dostarczanego prdu. Jeli rezystory maj
rne wartoci rezystancji, to przez rezystor o mniejszej wartoci popynie wicej
prdu ni przez rezystor o wikszej wartoci.
Jeli potrzebujesz do swojego obwodu rezystora o nieco wikszej mocy, np. 1 W, ale masz
pod rk tylko rezystory o mocy W, to moesz w zamian uy dwch rezystorw
o mocy W poczonych rwnolegle. Dobierz tylko rezystory o takich wartociach,
aby z ich poczenia wysza rezystancja o odpowiedniej wartoci. Poniewa kady
z rezystorw pobiera poow prdu, jaki pobieraby jeden rezystor, rozpraszaj one
poow mocy (przypomnijmy, e moc = natenie napicie).
Jeli w poczeniu rwnolegym uyje si wicej ni jednego rezystora, to obliczenia
nieco si komplikuj:
Rz =
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
R1 R2 R3
Dla wielu rezystorw poczonych rwnolegle ilo prdu przepywajcego przez

dan ga jest odwrotnie proporcjonalna do rezystancji w tej gazi. Innymi sowy,
im wysza rezystancja w danej gazi, tym mniej prdu przez ni przepywa. Prd,
tak jak woda, wybiera drog, ktr najatwiej mu pyn.
W rwnaniach mona czasami spotka symbol ||, ktry oznacza, e rezystory s
poczone rwnolegle. Na przykad:
Rz = R1||R2 =
R1 R 2
R1 + R 2

lub
Rz = R1||R2||R3 =
1
1
1
1
+
+
R1 R2 R3
Kombinacje szeregowych
i rwnolegych pocze rezystorw
W wielu obwodach uywa si zarwno szeregowych, jak i rwnolegych pocze
rezystorw, aby w niektrych miejscach ograniczy przepyw prdu, a w innych go
rozdzieli. W niektrych przypadkach mona obliczy rezystancj zastpcz poprzez
poczenie rwna dla szeregowych pocze rezystorw i dla rwnolegych pocze
rezystorw. Na przykad na rysunku 3.8 rezystor R2 (2 k) jest rwnolegle poczony
z rezystorem R3 (2 k), natomiast caa ta rwnolega kombinacja rezystorw R2 i R3
jest poczona szeregowo z rezystorem R1 (1 k). Rezystancj zastpcz (Rz) tego ukadu
(w k) mona obliczy z nastpujcego wzoru:
Rz = R1 + (R2||R3)
R2 R3
R2 + R3
= R1 +
=1+
2 2
2+2
=1+1
=2
Rz = 2 k
Rysunek 3.8.
W wielu obwodach uywane
s kombinacje
szeregowych
i rwnolegych
pocze
rezystorw
W tym obwodzie prd dostarczany przez bateri jest redukowany przez zbiorcz
rezystancj obwodu, ktrej warto wynosi 2 k. Prd wychodzcy z dodatniego bieguna
baterii przepywa przez rezystor R1, rozdziela si jedna poowa pynie przez rezystor R2,
a druga poowa przez rezystor R3 a nastpnie czy si z powrotem i pynie do ujemnego
bieguna baterii.
65
66
W obwodach czsto uywane s znacznie bardziej skomplikowane kombinacje rezystorw
ni przedstawione kombinacje pocze szeregowych i rwnolegych, a obliczenie ich
rezystancji rwnowanej nie zawsze jest atwe. Do ich analizy trzeba posugiwa si
macierzami. Poniewa to nie jest ksika z dziedziny matematyki, nie bdziemy zagbia
si w szczegy oblicze z wykorzystaniem macierzy.
Przestrzeganie prawa Ohma

Jedn z najwaniejszych rzeczy, bez ktrej w elektronice ani rusz, s relacje midzy
napiciem, nateniem i rezystancj w obwodzie, ktre s sformuowane w postaci
jednego, zgrabnego rwnania, znanego pod nazw prawa Ohma. Kiedy dobrze zrozumiesz,
o czym mwi to prawo, bdziesz na dobrej drodze do nauczenia si analizowania obwodw
zaprojektowanych przez inne osoby, jak rwnie projektowania wasnych. Zanim jednak
zapoznasz si szczegowo z prawem Ohma, przyda Ci si rozszerzenie wiedzy na
temat meandrw przepywu prdu.
Przepyw prdu mimo stawianego mu oporu

Jeli przepuci si prd przez element elektroniczny wykazujcy mierzalny opr
elektryczny (np. arwk albo rezystor), to sia, jak jest napicie, przepchnie przez niego
elektrony. Prd elektryczny to nic innego, jak ruch elektronw. Przykadajc wiksze
napicie, zwikszamy si dziaajc na elektrony, co powoduje przepyw silniejszego
strumienia elektronw wikszy prd przez przedmiot oporowy. Im wiksza sia
(napicie, U), tym silniejszy przepyw elektronw (natenie, I).
Mona to porwna z wod przepywajc przez rur o pewnej rednicy. Jeli wod
w rurze poddamy okrelonemu cinieniu, to wytworzymy prd wodny o danej wartoci.
Jeli zwikszymy cinienie w tej samej rurze, to prd wody bdzie szybszy, a jeli
zmniejszymy cinienie, to prd bdzie wolniejszy.
Wszystko jest proporcjonalne

Relacje midzy napiciem (U) i prdem (I) w elemencie stawiajcym opr elektryczny (R)
odkry na pocztku XIX wieku Georg Ohm (czy to nazwisko nie brzmi jako znajomo?).
Ohm spostrzeg, e w przedmiotach o staej wartoci rezystancji napicie i natenie
zmieniaj si w taki sam sposb jeli podwoi si napicie, to podwojeniu ulegnie te
natenie prdu; jeli obniy si napicie o poow, to o tyle samo obniy si warto
natenia. Badacz uj t relacj w postaci zgrabnego, prostego rwnania matematycznego,
ktre nosi jego nazwisko: prawo Ohma.
Prawo Ohma mwi, e napicie prdu jest rwne nateniu prdu pomnoonemu
przez rezystancj:
U=IR
Oznacza to, e napicie (U) w elemencie o staej wartoci rezystancji rwna si nateniu
prdu (I) pyncego przez ten element pomnoonemu przez warto rezystancji (R) tego
elementu.

Na przykad w obwodzie przedstawionym na rysunku 3.9 podczenie baterii 9 V do
rezystora 1 k powoduje wytworzenie prdu o nateniu 9 mA (czyli 0,009 A):
9 V = 1000 0,009 A
Rysunek 3.9.
Przyoenie
napicia 9 V
do rezystora
1 k powoduje
wytworzenie
prdu o nateniu 9 mA
To prawo jest w elektronice tak wane, e powiniene je powtarza jak mantr, a staniesz
si jego arliwym wyznawc! Aby je lepiej zapamita, wyobra sobie, e to Uniwersalna
Idealna Regua.
Kiedy stosujesz prawo Ohma, to bacznie pilnuj jednostek miary. Przed signiciem
po kalkulator nie zapomnij pozby si wszystkich kilo i mili. Jeli bdziesz uywa
rwnania wolty = ampery omy, to wszystko bdzie dobrze. Jeli jeste odwany,
to moesz korzysta z rwnania wolty = miliampery kiloomy, ktre jest rwnowane
z poprzednim, poniewa przedrostek mili rwnoway przedrostek kilo. Ale jeli przez
nieuwag pomylisz jednostki, to moesz zosta poraony prdem. Na przykad lampa
o rezystancji 100 przepuszcza prd o wartoci 50 mA. Jeli zapomnisz zamieni miliampery
na ampery, to pomnoysz 100 przez 50 i otrzymasz w lampie napicie o wartoci 5000 V!
Prawidowo naleaoby zamieni 50 mA na 0,05 A i dopiero potem wykona mnoenie
przez 100 , co w wyniku da warto 5 V. Znacznie lepiej!
Nazwisko Georga Ohma pojawia si w wartociach rezystancji i w nazwie prawo Ohma
nie bez powodu. Definicja oma, czyli jednostki rezystancji, zostaa uoona na podstawie
prac tego naukowca. Jeden om to opr elektryczny wystpujcy na dwch kocach
przewodnika, kiedy napicie o wartoci jednego wolta wystpujce midzy tymi dwoma
kocami wywouje w tym przewodniku prd elektryczny o nateniu jednego ampera.
Pomylelimy, e moe chciaby o tym wiedzie (cae szczcie, e Georg nie mia na
nazwisko np. Brzczyszczykiewicz).
Jedno prawo, trzy rwnania

Pamitasz jeszcze lekcje algebry ze szkoy? Pamitasz zasady przenoszenia skadnikw
rwna z niewiadomymi (np. znanymi wszystkim x i y), aby obliczy jedn z nich, gdy
podane s wartoci pozostaych? Te same zasady mona zastosowa do rwnania prawa
Ohma. Zmieniajc kolejno skadnikw, mona utworzy jeszcze dwa inne rwnania,
a wic w sumie moe by ich trzy!
U=IR
I = U/R
R = U/I
67
68
Wszystkie te trzy rwnania wyraaj to samo, lecz na rne sposoby. Przy ich zastosowaniu
mona obliczy kad z wielkoci, jeli zna si pozostae dwie. To, ktrej wersji naley
uy, zaley od tego, co chcemy obliczy. Na przykad:
9 Aby obliczy warto napicia prdu, naley pomnoy natenie prdu
przez opr (U = I R). Jeli na przykad przez rezystor o rezystancji 2 k pynie

prd o nateniu 2 mA, to napicie prdu w tym rezystorze wynosi 2 mA 2 k
(czyli 0,002 A 2000 ), a wic 4 V.
prdu, naley podzieli warto napicia przez warto

9 Aby obliczy natenie
U
rezystancji (I = /R). Jeli na przykad przez rezystor 1 k zostanie puszczony prd

o napiciu 9 V, to natenie tego prdu bdzie wynosi 9 V/1000 = 0,009 A = 9 mA.
rezystancj, naley podzieli napicie prdu przez natenie prdu

9 Aby obliczy
U
(R = /I). Jeli na przykad przez nieznany rezystor przepywa prd o napiciu 3,5 V
i nateniu 10 mA, to jego rezystancja wynosi 3,5 V/0,01 A = 350 .
Zastosowanie prawa Ohma

do analizy obwodw
Kiedy dobrze zrozumiesz istot prawa Ohma, moesz zacz wykorzystywa je w praktyce.
Jest ono jak klucz otwierajcy wszystkie drzwi do sekretw elektroniki. Dziki niemu
moesz dowiedzie si, jak dziaa dany obwd, oraz znale przyczyn rnych problemw
(np. dlaczego nie wieci wiato, brzczyk nie brzczy albo rezystor nie stawia oporu
elektrycznego bo jest stopiony). Na podstawie oblicze z wykorzystaniem prawa
Ohma mona projektowa obwody i wybiera odpowiednie czci do ich budowy.
Zajmiemy si tym w nastpnym podrozdziale. Natomiast w tej czci wyjaniamy,
jak stosowa prawo Ohma do analizy obwodw.
Obliczanie natenia prdu pyncego

przez element
Na rysunku 3.10 przedstawiony jest prosty obwd, w ktrym prd z baterii 6 V pynie
przez rezystor o wartoci 1 k. Natenie prdu pyncego przez ten rezystor mona
obliczy w nastpujcy sposb:
I = 6 V/1000 = 0,006 A, czyli 6 mA
Jeli z istniejcym rezystorem poczysz szeregowo rezystor o wartoci 220 , jak na
rysunku 3.11, to jeszcze bardziej ograniczysz przepyw prdu. Aby obliczy natenie
prdu przepywajcego przez obwd, musisz wpierw znale sumaryczn warto
rezystancji, jak stawia ten obwd baterii. Poniewa rezystory s poczone szeregowo,
ich wartoci si sumuj, co po obliczeniu daje warto 1,22 k. Nowa warto natenia
prdu wynosi zatem:
I = 6 V/1220 0,0049 A, czyli 4,9 mA

Rysunek 3.10.
Obliczenie
natenia prdu
przepywajcego przez rezystor w tym prostym ukadzie
jest przykadem
zastosowania
prawa Ohma
Rysunek 3.11.
Aby obliczy
natenie prdu
przepywajcego
przez ten obwd,
najpierw naley
obliczy rezystancj zastpcz, a nastpnie
zastosowa
prawo Ohma
Dodanie drugiego rezystora spowodowao zmniejszenie natenia prdu w obwodzie

z 6 mA do 4,9 mA.
Ten znak rwnoci z zawijasami, ktrego uylimy w ostatnim rwnaniu, oznacza
w przyblieniu rwna si. Uylimy go dlatego, e zaokrglilimy natenie prdu
do najbliszej dziesitnej czci miliampera. W elektronice zazwyczaj dopuszczalne
jest zaokrglanie bardzo maych wartoci chyba e pracujesz nad urzdzeniami do
sterowania zderzaczem czstek subatomowych lub innym rwnie precyzyjnym przyrzdem.
Obliczanie wartoci napicia prdu

w elemencie
W obwodzie przedstawionym na rysunku 3.10 napicie w rezystorze jest rwne napiciu
dostarczanemu przez bateri, a wic wynosi 6 V. Jest tak dlatego, e rezystor jest jedynym
elementem tego obwodu oprcz baterii. Jeli z pierwszym rezystorem poczymy
szeregowo drugi rezystor (rysunek 3.11), to wszystko si zmieni. Cz napicia zostanie
wytracona w pierwszym rezystorze o wartoci 1 k (R2), a reszta w drugim rezystorze
220 (R1).
Aby dowiedzie si, jaka cz napicia jest tracona w kadym z rezystorw, naley
do kadego z nich zastosowa prawo Ohma. Znamy warto kadego rezystora i wiemy,
jaki prd pynie przez kady z nich. Przypomnijmy, e prd (I) to napicie baterii
69
70
(6 V) podzielone przez sumaryczn rezystancj (R1 + R2, czyli 1,22 k) w przyblieniu
4,9 mA. Po wykonaniu tych oblicze mona zastosowa prawo Ohma do znalezienia
wartoci spadku napicia w kadym z rezystorw:
U1 = I R1
= 0,0049 A 220 = 1,078 V 1,1 V
U2 = I R2
= 0,0049 A 1000 = 4,9 V
Zwr uwag, e po dodaniu spadkw napicia w obu rezystorach otrzymasz warto 6 V,
czyli tyle, ile dostarcza bateria. To nie przypadek. Dwa rezystory podczone do tego
obwodu dziel napicie dostarczane przez bateri proporcjonalnie na dwie czci
odpowiadajce ich wartociom rezystancji. Tego rodzaju obwd nazywa si dzielnikiem
napicia.
W wielu ukadach elektronicznych uywa si dzielnikw napicia w celu obnienia
napicia do okrelonego poziomu, aby mona je byo wykorzysta do zasilania innej
czci ukadu, ktra wymaga niszego napicia.
Istnieje szybszy sposb na obliczenie czciowych napi (U1 i U2) w obwodzie na
rysunku 3.11. Wiadomo, e prd przepywajcy przez obwd mona wyrazi za pomoc
nastpujcego wzoru:
I=
U we
R1 + R 2
Wiemy rwnie, e:
U1 = I R1
i
U2 = I R2

Prawo Ohma jest bardzo pomocne przy analizie napi
i nate prdu w rezystorach i innych elementach,
ktre zachowuj si jak rezystory, np. arwkach.
Nie mona jednak na nim w zupenoci polega, jeli
w obwodzie znajduj si inne elementy elektroniczne,
takie jak kondensatory (opisane w rozdziale 4.) i cewki
indukcyjne (opisane w rozdziale 5.), ktrych rezystancja moe si zmienia w rnych warunkach.
W takich przypadkach zmienia si impedancja

przeciwiestwo prdu ktra zaley od warunkw
panujcych w obwodzie. Podsumowujc, nie mona
uy multimetru do mierzenia rezystancji np. kondensatora, a nastpnie zastosowa prawa Ohma do
obliczenia innych wartoci. Szczegowy opis impedancji znajduje si w rozdziale 4.

Aby np. obliczy U1, mona w miejsce symbolu prdu (I) podstawi dziaanie obliczania
prdu:
U1 =
U we
R1
R1 + R 2
Skadniki wyraenia mona poprzestawia, aby uzyska nastpujce rwnanie:

U1 =
R1
Uwe
R1 + R 2
To samo mona zrobi ze wzorem na U2:

U2 =
R2
Uwe
R1 + R 2
Po podstawieniu wartoci R1, R2 i Uwe otrzymamy taki sam wynik jak wczeniej,
czyli U1 = 1,078 V i U2 = 4,9 V.
To oglne rwnanie jest bardzo czsto uywane do obliczania napicia w rezystorze (R1)
w dzielnikach napicia:
U1 =
R1
Uwe
R1 + R 2
Aby obliczy napicie wyjciowe (Uwy) z dzielnika napicia przedstawionego na rysunku

3.2 przy uyciu powyszego wzoru, naley wykona nastpujce obliczenia:
Uwy =
=
15000
9V
(12000 + 15000)
15000
9V
27000
=5V
Napicie wyjciowe obwodu pokazanego na rysunku 3.2 bdzie zredukowane z 9 do 5 V.
Obliczanie rezystancji
Zamy, e mamy du latark zasilan z baterii 12 V; w obwodzie latarki zmierzylimy
natenie prdu i wyszo nam 1,3 A (sposoby mierzenia prdu opisalimy w rozdziale 12.).
Rezystancj arwki moemy obliczy, dzielc napicie (12 V) przez natenie prdu (1,3 A)
w arwce. Wystarczy prosty rachunek:
R = 12 V/1,3 A = 9
71
72
Do czego tak naprawd przydaje si

prawo Ohma?
Prawo Ohma jest przydatne do analizowania wszelkiego rodzaju obwodw zarwno
prostych, jak i skomplikowanych. Przy jego wykorzystaniu oblicza si napicie i natenie
prdu dostarczanego do rnych miejsc w projektowanych lub modyfikowanych obwodach
elektronicznych. Prawo Ohma bdziesz stosowa tak czsto, e po pewnym czasie stanie
si Twoj drug natur.
Analizowanie skomplikowanych obwodw

Prawo Ohma jest najprzydatniejsze w analizowaniu zoonych obwodw, nie takich, ktre
zawieraj tylko rdo prdu i arwk. Aby dowiedzie si, gdzie pynie prd i gdzie
w obwodzie wystpuj spadki napicia, czsto trzeba wykorzysta wiedz na temat rezystancji
zastpczych, ktrej posiadanie umoliwia zastosowanie prawa Ohma.
Zamy, e do obwodu przedstawionego na rysunku 3.11 dodalimy rezystor o wartoci
2,2 k, ktry poczylimy rwnolegle z istniejcym ju w tym obwodzie rezystorem
o wartoci 1 k (rysunek 3.12). Natenie prdu pyncego przez kady z tych rezystorw
mona obliczy pojedynczo:
Rysunek 3.12.
Skomplikowane
obwody mona
analizowa,
stosujc prawo
Ohma i obliczajc
wartoci
rezystancji
rwnowanej
1. Obliczenie rezystancji zastpczej obwodu.

T warto mona obliczy, stosujc zasady opisane dla rwnolegych i szeregowych
pocze rezystorw:
Rz = 220 +
1000 2200
1000 + 2200
220 + 688
908
2. Obliczenie natenia prdu dostarczanego przez bateri.
Tu trzeba zastosowa prawo Ohma, jako wiadomych uywajc napicia baterii
i obliczonej rezystancji rwnowanej:

Iwe = 6 V/908
0,0066 A, czyli 6,6 mA
3. Obliczenie spadku napicia spowodowanego przez rezystory rwnolege.
Mona to zrobi na dwa sposoby:
Zastosowa prawo Ohma do rezystorw rwnolegych. Obliczamy
rezystancj rwnowan dwch rwnolegych rezystorw i uzyskany wynik
mnoymy przez natenie prdu rdowego. W poprzednim punkcie
obliczylimy, e rezystancja rwnowana wynosi 688 . W zwizku z tym
napicie obliczymy tak:
U2 = 0,0066 A 688
4,55 V
Zastosowa prawo Ohma do rezystora o wartoci 220 i odj jego
napicie od napicia rdowego. Napicie w rezystorze 220 wynosi:
U1 = 0,0066 A 220
1,45 V
Zatem napicie na rezystorach rwnolegych wynosi:
U2 = Uwe U1
= 6 V 1,45 V = 4,55 V
4. Na koniec obliczamy natenie prdu przepywajcego przez kady

rezystor rwnolegy.
Stosujemy prawo Ohma do kadego z rezystorw i wstawiamy warto napicia,
ktr przed chwil obliczylimy:
I1 = 4,55 V/1000 0,0046 A, czyli 4,6 mA
I2 = 4,55 V/2200 0,002 A, czyli 2 mA
Zauwa, e suma nate prdu w gaziach I1 i I2 jest rwna nateniu prdu
rdowego Iwe: 4,6 mA + 2 mA = 6,6 mA. Mamy dowd, e wszystkie
obliczenia wykonalimy poprawnie.
Projektowanie i modyfikowanie obwodw

Na podstawie prawa Ohma mona okreli, jakich elementw naley uy w projektowanym
obwodzie. Moesz np. mie obwd szeregowy skadajcy si z baterii 9 V, rezystora i diody
LED (rysunek 3.1). Z rozdziau 6. dowiesz si, e spadek napicia na diodzie LED jest
stay dla pewnego przedziau natenia prdu, po ktrego przekroczeniu nastpuje spalenie
diody. Przyjmijmy, e nasza dioda ma napicie pracy 2 V, a maksymalne natenie prdu,
jakie moe wytrzyma, to 25 mA. Jaki opornik naley poczy szeregowo z t diod,
aby natenie prdu nigdy w niej nie przekroczyo 25 mA?
Aby si tego dowiedzie, najpierw musimy obliczy spadek napicia na rezystorze przy
wczonej diodzie. Wiemy ju, e napicie rdowe wynosi 9 V oraz e dioda pochania
2 V z tej wartoci. Jedyny element tego obwodu poza diod to rezystor, ktry bdzie
73
74
musia wzi na siebie reszt napicia, czyli 7 V. Aby natenie prdu w obwodzie nie
przekroczyo 25 mA, naley uy rezystora o rezystancji nie mniejszej ni 7 V/0,025 A = 280 .
Poniewa nie ma rezystorw o rezystancji 280 , zastosujemy rezystor o wartoci 300 .
Uzyskamy wwczas prd o nateniu 7 V/300 = 0,023 A, czyli 23 mA. Dioda moe wieci
nieco janiej, ale nic zego si jej nie stanie.
Prawo Ohma jest rwnie przydatne, kiedy trzeba zmodyfikowa istniejcy obwd.
Powiedzmy, e chcesz sobie jeszcze poczyta, a Twoja ona chce ju spa, wic wycigasz
swoj du latark. arwka w latarce ma rezystancj 9 i jest zasilana z baterii 6 V.
Dziki temu wiadomo, e w obwodzie latarki pynie prd o nateniu 6 V/9 = 0,65 A.
Dla maonki wiato latarki jest troch za jasne, wic w celu zmniejszenia jasnoci latarki
i ratowania swojego maestwa postanawiasz nieco zmniejszy natenie prdu
przepywajcego przez arwk. Uznajesz, e zmniejszenie natenia prdu do 0,45 A
powinno wystarczy, i wiesz, e aby zmniejszy natenie prdu midzy bateri a arwk,
trzeba wstawi szeregowo rezystor. Ale jak warto rezystancji naley zastosowa?
Mona to obliczy, wykorzystujc prawo Ohma:
9 Majc wyznaczone dane natenie prdu, mona obliczy potrzebny spadek

napicia na arwce: U = 0,45 A 9 4,1 V.
9 Oblicz, jak cz napicia rdowego zastosujesz na nowym rezystorze. W tym
celu odejmij od napicia rdowego napicie pracy arwki: UR = 6 V 4,1 V = 1,9 V.
spadku napicia przy

9 Oblicz warto rezystancji rezystora potrzebn do uzyskania
1,9 V
uwzgldnieniu danego nowego natenia prdu: R =
/0,45 A 4,2 .
9 Wybierz rezystor o rezystancji zblionej do obliczonej wartoci i sprawd, czy ma

on wystarczajc moc: PR = 1,9 V 0,45 A 0,9 W.
Wynik: poniewa nie ma rezystora o wartoci 4,2 , moesz uy rezystora o wartoci

4,7 i mocy znamionowej 1 W. ona bdzie spaa jak suse. Oby tylko chrapanie
nie przeszkadzao Ci w czytaniu.
Moc prawa Joulea

Innym naukowcem, ktry mia pene rce roboty w pierwszej poowie XIX wieku, by
James Prescott Joule. Owocem jego pracy jest rwnanie pozwalajce obliczy moc (opisana
wczeniej w tym rozdziale), ktre znamy pod nazw prawa Joulea:
P=UI
Rwnanie to oznacza, i moc (mierzona w watach) jest rwna iloczynowi napicia
(mierzone w woltach) i wartoci natenia prdu (mierzonego w amperach) przepywajcego
przez dane ciao. Najlepsze jest to, e rwnanie to ma zastosowanie do wszystkich
elementw elektronicznych, a wic arwek, rezystorw, kondensatorw itp. Jego wynik
informuje, jaka ilo energii elektrycznej jest zuywana przez dany element jaka jest
jego moc.
Zastosowanie prawa Joulea

przy wyborze elementw elektronicznych
Wiesz ju, jak na podstawie prawa Joulea wybra rezystor wystarczajco duy, aby nie
uleg stopieniu w obwodzie. Powiniene jednak wiedzie, e rwnanie to ma zastosowanie
rwnie przy wyborze innych czci elektronicznych. Lampy, diody (opisane w rozdziale 6.)
take maj okrelon moc maksymaln. Jeli dostarczysz do nich zbyt duo mocy,
to z rozczarowaniem bdziesz si przyglda, jak skacz i skwiercz. Przy wyborze czci
do obwodu, naley wzi pod uwag, jaki maksymalny poziom mocy bd musiay
wytrzyma. Aby si tego dowiedzie, trzeba obliczy, jakie bdzie najwiksze moliwe
natenie prdu przepywajcego przez dan cz i jakie jest na niej napicie, a nastpnie
pomnoy te dwie wartoci. Potem wybierz cz o mocy znamionowej nieco wyszej
ni warto, ktr uzyskae w obliczeniach.
Joule i Ohm doskonay duet

Jeli jeste pomysowy, moesz poczy prawa Ohma i Joulea, aby utworzy bardzo
przydatne rwnania do obliczania mocy elementw oporowych i obwodw. Jeli np.
w rwnaniu prawa Joulea za U podstawisz I R, otrzymasz takie oto rwnanie:
P = (I R) I = I2R
W ten sposb moesz obliczy moc, jeli znasz warto natenia prdu i rezystancji,
ale nie masz podanej wartoci napicia. Analogicznie w miejsce I moesz podstawi U/R:
P = U U/R = U 2 R
Przy uyciu tego wzoru moesz obliczy moc, jeli masz podane napicie i rezystancj,
ale nie znasz wartoci natenia prdu.
Prawa Joulea i Ohma s tak czsto uywane razem, e czasami Georgowi Ohmowi
mylnie przypisuje si autorstwo obu!
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw z rezystorami
Jeli chcesz troch poeksperymentowa z prawdziwymi obwodami zawierajcymi rezystory,
to moesz teraz przej na pocztek rozdziau 14. Przedstawione tam obwody pozwalaj
zapozna si z praktycznym zastosowaniem prawa Ohma. Za pomoc doczonego
do nich potencjometru mona zmienia rezystancj i dzieli wartoci napicia. Zanim
jednak wykonasz tak daleki skok, zachcamy Ci do przeczytania czci II, z ktrej
dowiesz si, jak zorganizowa swj warsztat, przestrzega zasad bezpieczestwa, odczytywa
schematy ideowe, konstruowa obwody i mierzy wszystko, co jest w zasigu wzroku.
75
76
Rozdzia 4
Wydobywanie adunku
z kondensatorw
W tym rozdziale:
Przechowywanie energii elektrycznej w kondensatorach
adowanie i rozadowywanie kondensatorw
Mwienie nie prdowi staemu i mwienie tak prdowi zmiennemu
Sprawdzanie, jak kondensatory reaguj na rne czstotliwoci
Stosowanie prawa Ohma (bardzo ostronie) do analizy obwodw z kondensatorami
Tworzenie dynamicznych duetw zoonych z kondensatorw i rezystorw
Wykorzystanie kondensatorw do blokowania, filtrowania, wygadzania i opniania sygnaw
eli rezystory s najczciej uywanym elementem obwodw elektronicznych, to

kondensatory ustpuj im pod wzgldem popularnoci tylko o wos. Te mogce
przechowywa energi elektryczn urzdzenia s bardzo wan czci wszelkiego rodzaju
obwodw elektronicznych i gdyby nie one, to nasze ycie byoby znacznie nudniejsze.
Kondensatory mog zmienia ksztat (przebieg fali w czasie) sygnaw elektrycznych

przenoszonych przez prd, czego nie potrafi robi rezystory. I chocia zrozumienie zasady
dziaania kondensatorw nie jest tak atwe, jak to byo w przypadku rezystorw, elementy
te s niezbdnym skadnikiem wielu ukadw elektronicznych, wrd ktrych mona
wymieni odbiorniki radiowe, pamici komputerowe i systemy poduszek powietrznych
stosowane w samochodach. Dlatego warto powici czas i troch wysiku, aby je pozna.
W rozdziale tym wyjanilimy, jak s zbudowane kondensatory, jak przechowuj energi
elektryczn oraz jak ta energia jest wykorzystywana w obwodach. Dowiesz si, jak
kondensator jest adowany, aby nastpnie mg uwolni zgromadzon energi, oraz jak
reaguje na sygnay o rnych czstotliwociach. Objanilimy te, jak stosowa prawo
Ohma do analizy obwodw zawierajcych kondensatory, i pokazalimy, jak za pomoc
kombinacji kondensatorw i rezystorw uzyskuje si rne efekty. Na zakoczenie
omwilimy rozmaite zastosowania kondensatorw w obwodach elektronicznych,
czym udowodnilimy poza wszelkimi wtpliwociami, e warto zapozna si z tym
rodzajem elementw elektronicznych.
78
Kondensatory
zbiorniki na energi elektryczn
Kiedy chce Ci si pi, to zazwyczaj masz dwie moliwoci do wyboru moesz napi
si wody prosto u rda, czyli z kranu, albo nala sobie napoju z jakiego zbiornika,
np. automatu z chodzon wod. Podobnie moesz myle o energii elektrycznej: mona
j pobiera bezporednio ze rda (np. baterii albo generatora) lub ze specjalnego urzdzenia
sucego do jej przechowywania kondensatora.
Tak jak automat z wod podcza si do rda wody, kondensator napenia si energi
elektryczn, podczajc go do rda energii elektrycznej. I podobnie jak w automacie
woda pozostaje take po odczeniu od niego rda, tak te energia elektryczna zgromadzona
w kondensatorze nie znika po odjciu zasilania. W obu przypadkach zgromadzony materia
(woda albo energia elektryczna) pozostaje w zbiorniku, dopki kto lub co go stamtd
nie wemie spragniony osobnik albo element elektroniczny potrzebujcy energii
elektrycznej.
Kondensatory to bierne elementy suce do przechowywania energii elektrycznej
pochodzcej ze rda napicia prdu (rysunek 4.1). Jeli usunie si rdo napicia
i odizoluje kondensator w taki sposb, aby nie znajdowa si w zamknitym obwodzie,
to bdzie on przechowywa zgromadzon energi elektryczn. Jeli poczy si go z innymi
elementami elektronicznymi w zamknitym obwodzie, to uwolni cz lub cao swojej
energii. Kondensator jest zbudowany z dwch metalowych pytek rozdzielonych izolatorem
(dielektrykiem).
Rysunek 4.1.
Dwa symbole
uywane
do oznaczania
kondensatorw
na schematach
Kondensator czy bateria co za rnica?

Zarwno kondensatory, jak i baterie przechowuj
energi elektryczn, lecz robi to na rne sposoby.
Jak objanilimy w rozdziale 2., w bateriach w wyniku
reakcji elektrochemicznych powstaj naadowane
czstki, ktre gromadz si na dwch metalowych
kocwkach i w ten sposb wywouj napicie.
Kondensator nie wytwarza naadowanych czstek,
ale pozwala takim czstkom gromadzi si na swoich
pytkach, co powoduje, e midzy tymi pytkami

powstaje napicie (zob. podrozdzia adowanie
i rozadowywanie kondensatorw). Energia elektryczna w baterii powstaje wic w wyniku wewntrznego przeksztacenia energii chemicznej,
natomiast energia elektryczna w kondensatorach
pochodzi z zewntrznego rda zasilania.
Rozdzia 4: Wydobywanie adunku z kondensatorw
adowanie i rozadowywanie
kondensatorw
Jeli do obwodu skadajcego si z kondensatora poczonego szeregowo z arwk
przyoymy napicie prdu staego (rysunek 4.2), to przepyw prdu nie bdzie mg by
podtrzymany, poniewa pytki kondensatora nie s poczone adnym przewodnikiem.
A jednak elektrony bd pyn (przez krtki czas) w tym maym obwodzie w bardzo
ciekawy sposb.
Rysunek 4.2.
Gdy do obwodu
zawierajcego
kondensator
zostanie podczona bateria,
kondensator bdzie adowany.
Naadowany
kondensator
przechowuje
energi elektryczn i pod
tym wzgldem
jest podobny
do baterii
Pamitaj, e na ujemnym biegunie baterii wystpi nadmiar elektronw. Dlatego zaczynaj

one porusza si w kierunku jednej z pytek kondensatora (co wida na rysunku 4.2).
Gdy dotr do kondensatora, zatrzymuj si, poniewa nie maj ktrdy przej dalej.
Wynikiem tego jest nadmiar elektronw na pytce.
Jednoczenie dodatni biegun baterii przyciga do siebie elektrony z drugiej pytki
kondensatora, ktre w wyniku dziaania tej siy zaczynaj si rusza. Przechodzc przez
arwk, zawiecaj j, ale tylko na moment (wyjanimy to w nastpnym akapicie).
To powoduje powstanie dodatniego adunku (ze wzgldu na niedobr elektronw)
na pytce. Jako e na jednej pytce zgromadzi si dodatni adunek, a na drugiej ujemny,
midzy tymi pytkami wystpuje rnica potencjaw. Reprezentuje ona energi elektryczn
zgromadzon w kondensatorze.
Bateria popycha elektrony do jednej z pytek (i przyciga elektrony z drugiej) tak dugo,
a spadek napicia na pytkach kondensatora wyrwna si z napiciem baterii. W tym
stanie rwnowagi nie wystpuj adne rnice napicia midzy kondensatorem a bateri,
wic nie ma siy, ktra by wymuszaa ruch elektronw baterii do kondensatora. Kondensator
przestaje by adowany, elektrony przestaj si porusza po obwodzie i arwka ganie.
79
80
Kiedy spadek napicia na pytkach kondensatora jest rwny napiciu baterii, to mwi
si, e kondensator jest w peni naadowany (w rzeczywistoci naadowane s tylko
pytki kondensatora, a sam kondensator jako cao nie ma adunku). Nawet jeli nie
odczymy baterii, kondensator nie bdzie si dalej adowa, poniewa nie bdzie
wystpowaa rnica napi midzy nim a bateri. Kiedy odczysz bateri, prd nadal
nie bdzie pyn i adunek zgromadzony na pytkach kondensatora pozostanie na swoim
miejscu. Kondensator jest jak rdo prdu, poniewa przechowuje adunek elektryczny,
w ktrym zgromadzona jest energia.
Im wikszej uyjesz baterii, tym wikszy adunek zostanie zgromadzony na kadej
z pytek i tym wikszy spadek napicia wytworzy si na kondensatorze do pewnej
granicy. Kondensatory maj fizyczne ograniczenia mog przyj tylko okrelon ilo
adunku, po ktrej przekroczeniu znajdujcy si midzy pytkami dielektryk przestaje
dziaa jak izolator i zaczyna przepuszcza elektrony, co powoduje, e midzy pytkami
nastpuje wyadowanie ukowe. Wicej na ten temat napisalimy w podrozdziale
Pilnowanie napicia roboczego.
Jeli zamiast baterii do obwodu doczysz zwyky drut, utworzysz ciek biegnc
przez arwk; ciek t bd mogy pyn elektrony zgromadzone na jednej z pytek
do drugiej pytki. Pytki kondensatora rozaduj si poprzez arwk, ktra zawieci
si mimo braku baterii i bdzie wiecia, a adunek na obu pytkach stanie si obojtny.
Energia elektryczna zgromadzona w kondensatorze zostanie zuyta przez arwk.
Kiedy kondensator si rozaduje (a tak naprawd rozaduj si jego pytki), prd
przestanie pyn.
Kondensator moe przechowywa energi elektryczn przez wiele godzin. Dlatego
zanim wemiesz go do rki, upewnij si, e jest rozadowany, aby przypadkiem nie
rozadowa si przez Twoje ciao. Aby rozadowa kondensator, mona podczy jego
wyprowadzenia do arwki przy uyciu izolowanego zacisku szczkowego (opisanego
w rozdziale 9.) i poczeka kilka sekund, a przestanie ona wieci. Jeli nie masz pod
rk arwki, to podcz rezystor o wartoci 10 k i 1 W na przynajmniej 30 sekund.
Przeciwstawianie si zmianom napicia

Poniewa zgromadzenie adunku na pytkach kondensatora podczonego do napicia
staego, jak rwnie opuszczenie pytek przez adunek po odjciu takiego zasilania zajmuje
troch czasu, o kondensatorach mwi si, e przeciwstawiaj si zmianom napicia.
Oznacza to, e jeli nagle zmieni si warto napicia przyoonego do kondensatora,
element ten nie zareaguje na t zmian natychmiast. Napicie na kondensatorze zmienia si
wolniej ni napicie do niego przyoone.
Wyobra sobie, e siedzisz w swoim samochodzie i czekasz na zapalenie si zielonego
wiata. Gdy wiato to si pojawia, ruszasz samochodem i jedziesz coraz szybciej,
a osigniesz okrelon prdko maksymaln. Przyspieszenie do tego puapu zajmuje
troch czasu i podobnie jest z napiciem w kondensatorze potrzeba czasu, aby osigno
okrelony poziom. Jest to znaczca rnica w stosunku do rezystorw, w ktrych napicie
zmienia si prawie natychmiast.
Zanim napicie w kondensatorze wyrwna si z napiciem rda zasilania, musi upyn
troch czasu i wcale nie jest to czym zym. W istocie w wielu obwodach kondensatorw
uywa si wanie ze wzgldu na t ich waciwo. Cecha ta decyduje o moliwoci zmiany
przez kondensatory ksztatu sygnaw elektrycznych.
Przepuszczanie prdu zmiennego

Podczas gdy kondensatory nie przepuszczaj prdu staego (nie liczc krtkiej chwili,
o ktrej pisalimy w poprzednim podrozdziale), poniewa znajdujcy si w nich dielektryk
uniemoliwia przepyw elektronw, mog przepuszcza prd zmienny.
Wyobramy sobie, e mamy kondensator, przez ktry pynie prd zmienny. Przypomnijmy,
e napicie prdu zmiennego oscyluje w gr i w d, zaczynajc od zera, ronie do
wartoci szczytowej, nastpnie spada do zera i poniej niego do ujemnej wartoci
szczytowej, a nastpnie znowu wzrasta do zera i do dodatniej wartoci szczytowej itd.
Wyobra sobie, e jeste atomem na jednej z pytek kondensatora i patrzysz na t
kocwk rda zasilania, ktra jest bliej Ciebie. Spostrzeesz, e czasami jaka sia
odciga Twoje elektrony od Ciebie, a czasami jaka inna sia popycha wicej elektronw
w Twoim kierunku. W obu przypadkach natenie tej siy zmienia si w czasie. Ty
i pozostae atomy na pytce bdziecie na przemian oddawa elektrony i przyjmowa je
w takt zmian napicia rdowego.
Co tak naprawd si dzieje? Kiedy napicie rdowe wzrasta od 0 woltw do wartoci
szczytowej, kondensator jest adowany, podobnie jak si dzieje w przypadku podczenia
prdu staego. Gdy napicie rdowe ma warto szczytow, kondensator moe, ale nie
musi by w peni naadowany (to zaley od wielu czynnikw, m.in. od rozmiaru pytek
kondensatora). Nastpnie napicie rdowe zaczyna spada od wartoci szczytowej do
0 woltw. Gdy to si dzieje, w pewnym momencie napicie rdowe robi si nisze
ni napicie kondensatora i od tej chwili kondensator zaczyna si rozadowywa poprzez
rdo prdu zmiennego. Nastpnie zmienia si polaryzacja napicia rdowego
i kondensator przez cay czas ulega rozadowaniu. Podczas gdy napicie rdowe
zmierza w d, w kierunku ujemnej wartoci szczytowej, adunki zaczynaj gromadzi
si na pytkach w odwrotnej kolejnoci pytka, ktra poprzednio przechowywaa
wicej adunkw ujemnych, teraz bdzie miaa wicej adunkw dodatnich, a pytka,
ktra uprzednio miaa wicej adunkw dodatnich, teraz ma wicej adunkw ujemnych.
Gdy napicie rdowe zaczyna rosn po osigniciu ujemnej wartoci szczytowej,
kondensator znowu rozadowuje si, ale w odwrotnym kierunku ni poprzednio, i cykl
si powtarza. Takich cykli, w ktrych trakcie kondensator prbuje nady za fluktuacjami
zmiennego napicia rdowego, w cigu sekundy mog by tysice, a nawet miliony.
Poniewa rdo napicia zmiennego bezustannie zmienia kierunek prdu, kondensator
cigle przechodzi cykl adowania, rozadowywania i ponownego adowania itd. W wyniku
tego adunki poruszaj si po obwodzie w t i z powrotem i mimo i przez dielektryk
nie przepywa aden prd (oprcz niewielkiego prdu upywowego), efekt jest taki sam,
jak gdyby przez kondensator pyn prd. Dlatego mwi si, e kondensatory przepuszczaj
prd zmienny, ale blokuj prd stay.
Jeli do obwodu prdu zmiennego z kondensatorem zostanie podczona arwka,
to bdzie ona wiecia tak dugo, jak dugo bdzie podczone rdo prdu. Prd
przepywajcy przez arwk bdzie cigle zmienia kierunek, ale dla arwki nie ma
znaczenia, w ktr stron on pynie (inaczej jest jednak w przypadku diod LED, dla
ktrych kierunek przepywu prdu ma fundamentalne znaczenie). Mimo i przez
kondensator nie przepywa w rzeczywistoci aden prd, adowanie i rozadowywanie
pytek kondensatora sprawia, e prd pynie przez obwd raz w jedn, a raz w drug stron.
81
82
Do czego su kondensatory?
Kondensatory s obecne w wikszoci uywanych na co dzie obwodw elektronicznych.
Ich najwaniejsze waciwoci tzn. moliwo magazynowania energii elektrycznej,
blokowanie prdu staego i zmienianie oporu stawianego prdowi elektrycznemu
w zalenoci od jego czstotliwoci s bardzo czsto wykorzystywane w budowie
wielu funkcjonalnych ukadw elektronicznych. Oto kilka sposobw uycia kondensatorw
w obwodach:
9 Magazynowanie energii elektrycznej w wielu urzdzeniach kondensatorw
uywa si do magazynowania energii elektrycznej, aby mc z niej skorzysta kiedy

indziej. Zasilacze bezprzerwowe (UPS) i budziki dziki tym elementom mog
dziaa nawet wtedy, gdy wystpi przerwy w zasilaniu. Energia zmagazynowana
w kondensatorze zaczyna by uwalniana w momencie odczenia rda zasilania
(czyli wwczas, gdy elektrownia wyczy prd). W aparatach fotograficznych
kondensatory s wykorzystywane do przechowywania energii przez krtki czas
w celu wywoania bysku, a wiele urzdze elektronicznych ma kondensatory
po to, aby podtrzymyway ich funkcje przez krtki czas wymiany baterii na nowe.
W samochodowych systemach naganiajcych kondensatory wykorzystuje si do
dostarczania wikszej iloci energii, ni jest w stanie dostarczy ukad elektryczny
pojazdu. Gdyby nie kondensatory, to przy kadym ciszym uderzeniu w gonikach
w samochodzie przygasayby arwki!
9 Blokowanie przepywu prdu staego midzy czciami obwodu jeli
kondensator poczy si szeregowo ze rdem sygnau (np. mikrofonem), bdzie

blokowa przepyw prdu staego, ale przepuszcza prd zmienny. Nazywa si
to sprzeniem pojemnociowym lub sprzeniem zmiennoprdowym.
Kondensatory stosowane w taki sposb nazywa si kondensatorami sprzgajcymi;
s one powszechnie uywane w wielopoziomowych systemach audio, w ktrych
wykorzystuje si je do przepuszczania do kolejnych poziomw tylko zmiennoprdowej
czci sygnau, ktra zawiera zakodowane informacje o dwiku. Cao prdu
staego, ktry na poprzednim poziomie suy do zasilania elementw ukadu
elektronicznego, jest usuwana przed wzmocnieniem sygnau.
9 Wygadzanie napicia konstruktorzy zasilaczy zamieniajcych prd zmienny
na prd stay czsto wykorzystuj fakt, e kondensatory wolno reaguj na nage

zmiany napicia. W urzdzeniach tych montuje si due kondensatory elektrolityczne,
ktre maj za zadanie wygadza zmienne dostawy prdu staego. Te tzw.
kondensatory wygadzajce utrzymuj wzgldnie ten sam poziom staego
napicia wyjciowego, poniewa gdy tylko zasilanie spadnie poniej pewnej z gry
okrelonej wartoci, rozpoczyna si ich rozadowywanie. Jest to klasyczny przykad
uycia kondensatora do przechowywania energii w celu skorzystania z niej, gdy bdzie
potrzebna. Kiedy zasilanie prdu staego nie jest w stanie dostarczy odpowiedniego
napicia, kondensator oddaje cz swojej energii, aby uzupeni niedobr.
9 Tworzenie zegarw poniewa naadowanie i rozadowanie kondensatorw
zajmuje troch czasu, czsto uywa si ich w ukadach czasowych do tworzenia

tykni zegara, kiedy napicie wzrasta ponad pewien okrelony poziom lub spada
poniej niego. Chronologi tych tykni mona ustali poprzez dobr odpowiedniego
kondensatora i innych elementw obwodu (szczegowe informacje na ten temat
znajduj si w podrozdziale Wsppraca z rezystorami).
9 Wybieranie czstotliwoci kondensatorw czsto uywa si do wybierania
i odrzucania okrelonych sygnaw elektrycznych w zalenoci od tego, jak maj

czstotliwo. Na przykad w tunerze radiowym kondensatory w poczeniu z innymi
elementami elektronicznymi umoliwiaj przepuszczenie sygnau tylko jednej
rozgoni radiowej do fazy wzmacniania. Kada stacja radiowa nadaje na jednej
przypisanej jej czstotliwoci, a zadaniem konstruktora odbiornika radiowego
jest umoliwienie dostrojenia go do odbioru sygnaw o wybranej czstotliwoci.
Poniewa dziaanie kondensatorw zmienia si w zalenoci od czstotliwoci
sygnau, stanowi one kluczowy element tego typu ukadw. W efekcie otrzymujemy
co, co mona nazwa filtrem elektronicznym. (Wicej informacji na temat prostych
filtrw elektronicznych znajduje si w podrozdziale Wybr czstotliwoci przy
uyciu prostych filtrw RC).
Charakterystyka kondensatorw
Kondensatory mog mie rn budow. W ich konstrukcji wykorzystuje si rozmaite
materiay, z ktrych wykonane s pytki i dielektryk. Take same pytki mog przybiera
rnorakie ksztaty. Budowa kondensatora okrela jego waciwoci i zachowanie w obwodzie.
Ile adunku mona zmagazynowa

na pytce kondensatora?
Pojemno elektryczna orodka to jego zdolno do magazynowania adunku. Terminu
tego uywa si te do okrelania, jakiej wielkoci adunek mona zmagazynowa na jednej
z pytek kondensatora. Im wysza pojemno elektryczna pytek, tym wicej adunku
mona przechowywa w kondensatorze w danym czasie.
Poziom pojemnoci elektrycznej kondensatora zaley od trzech czynnikw pola
powierzchni pytek, gruboci oddzielajcego je dielektryka oraz rodzaju dielektryka
(wicej na temat dielektrykw napisalimy nieco dalej w tym podrozdziale).
Nie musisz umie oblicza pojemnoci kondensatorw (chocia istnieje odpowiedni,
strasznie wygldajcy wzr), poniewa kady kondensator wart zapaconych za niego
pienidzy ma stosowne oznaczenia parametrw. Lecz warto wiedzie, jak ilo adunku,
jak mona zmagazynowa na pytkach kondensatora, zaley od jego konstrukcji.
Jednostk pojemnoci elektrycznej jest farad. Jeden farad (F) oznacza pojemno
elektryczn kondensatora, na ktrym napicie zwikszy si o 1 wolt, gdy dostarczymy
do niego adunek elektryczny o wielkoci 1 kulomba. Mniejsza jednak o szczegy.
Najwaniejsze jest, aby zapamita, e farad to bardzo dua jednostka. W praktyce
bdziesz napotyka kondensatory o znacznie mniejszej pojemnoci elektrycznej, do ktrej
wyraania bd potrzebne bardzo mae jednostki, takie jak mikrofarady (F) albo nawet
pikofarady (pF). Mikrofarad jest jedn milionow farada (czyli 0,000001 farada), a pikofarad
jest jedn milionow jednej milionowej farada (czyli 0,000000000001 farada).
83
84
Duy kondensator w malekiej obudowie

Produkcja kondensatorw o pojemnoci jednego farada jest moliwa od niedawna. Kondensator o takiej
pojemnoci wytworzony przy uyciu starszych technik
byby wikszy od chlebaka i bardzo nieporczny.
jednego farada i wikszej, ktry zmieci si w doni.

Kondensatory w roli zastpnikw baterii uywane s
w pamiciach komputerowych, radiach z budzikiem
i wielu innych urzdzeniach elektronicznych, ktre
potrzebuj niewielkich iloci energii, gdy s odczone
Dziki opracowaniu nowych technologii i materiaw, od rda zasilania.
takich jak mikroskopijne granulki wgla, obecnie moliwe jest wyprodukowanie kondensatora o pojemnoci
Kilka przykadowych wartoci:
9 Kondensator o wartoci 10 F ma pojemno dziesiciu milionowych farada.

9 Kondensator o wartoci 1 F ma pojemno jednej milionowej farada.
9 Kondensator o wartoci 100 pF ma pojemno stu milionowych jednej
milionowej farada, czyli 100 milionowych mikrofarada. Uff!
Due kondensatory (o pojemnoci 1 F i wiksze) s uywane w systemach magazynowania

energii, natomiast mniejsze kondensatory maj wiele zastosowa, ktre wymieniono
w tabeli 4.1.
Tabela 4.1. Charakterystyka kondensatorw
Typ
Pojemno
Zastosowania
Ceramiczny
od 1pF do 2,2 F
Filtrowanie, omijanie
Mikowy
od 1 pF do 1 F
Odmierzanie czasu, oscylatory, ukady o wysokiej precyzji
Foliowy
do 100 F
Blokowanie prdu staego, zasilanie prdem, filtrowanie
Poliestrowy (mylarowy)
od 0,001 do 100 F
Sprzganie, omijanie
Polipropylenowy
od 100 pF do 50 F
Przeczanie rda zasilania
Polistyrenowy
od 10 pF do 10F
Odmierzanie czasu, dostrajanie
Tantalowy elektrolityczny
od 0,001 do 1000 F
Omijanie, sprzganie, blokowanie prdu staego
Aluminiowy elektrolityczny
od 10 do 220000 F
Filtrowanie, sprzganie, omijanie, wygadzanie
Wikszo kondensatorw to raczej mao precyzyjne urzdzenia. Rzeczywista pojemno

moe si troch rni od zaznaczonej pojemnoci znamionowej. Za t sytuacj odpowiadaj
rnice w procesie wytwarzania, a nie ze intencje producentw. Na szczcie niedokadnoci
w okrelaniu pojemnoci kondensatorw rzadko stanowi problem w amatorskich
obwodach. Trzeba jednak o tym wiedzie, aby mc w razie potrzeby zaopatrzy si
w kondensator o wyszym stopniu dokadnoci. Kondensatory, podobnie jak rezystory,
maj okrelon tolerancj, ktr wyraa si w procentach.
Pilnowanie napicia znamionowego

Napicie znamionowe to najwysze napicie, jakie wedug zalece producenta mona
bezpiecznie zastosowa na kondensatorze. Jeli zostanie przekroczone, moe doj
do uszkodzenia dielektryku, czego wynikiem bdzie przeskok prdu midzy pytkami,
tak jak piorun uderza w czasie burzy. Jeli do tego dojdzie, wystpi zwarcie w kondensatorze,
ktre spowoduje przepuszczenie przez niego wszystkich rodzajw prdu, co moe
spowodowa zniszczenie pobliskich elementw.
Warto napicia znamionowego typowego kondensatora przeznaczonego dla obwodw
prdu staego mieci si w przedziale od 16 do 35 V. To bardzo duo, jak na obwody
tego typu, gdy do ich zasilania najczciej uywa si rde napicia rzdu 3,3 lub 12 V.
Jeli masz zamiar skonstruowa obwd zasilany wikszym napiciem, wybierz kondensator
o napiciu znamionowym o jakie 10 15 procent wikszym, tak na wszelki wypadek.
Wybr rodzaju (dielektryku) kondensatora

Projektanci obwodw elektronicznych wybieraj kondensatory na podstawie materiau,
z jakiego zbudowany jest ich dielektryk. Niektre materiay dobrze nadaj si do pewnych
zastosowa i s kompletnie nieprzydatne w innych. Na przykad na kondensatorach
z dielektrykiem ceramicznym mona polega, jeli czstotliwoci sygnau nie przekraczaj
100 000 hercw, podczas gdy kondensatory z dielektrykiem mikowym charakteryzuj
si wyjtkowymi waciwociami pracy w wysokich czstotliwociach, a wic czsto s
wykorzystywane do budowy precyzyjnych obwodw odmierzajcych czas i filtrujcych.
Ze wzgldu na rodzaj uytego materiau do budowy dielektryku wyrnia si kondensatory
elektrolityczne aluminiowe, elektrolityczne tantalowe, ceramiczne, mikowe, polipropylenowe,
poliestrowe (nazywane te czasami mylarowymi) i polistyrenowe. Jeli w schemacie
obwodu podany jest rodzaj kondensatora, jakiego naley uy, to trzymaj si instrukcji.
W tabeli 4.1 znajduje si lista najczciej uywanych rodzajw kondensatorw wraz
z informacj o ich typowym zakresie wartoci i najczstszych zastosowaniach.
Rozmiary kondensatorw
Jak wida na rysunku 4.3, kondensatory mog mie rne ksztaty i rozmiary. Kondensatory
elektrolityczne aluminiowe i papierowe najczciej maj ksztat walcowaty. Kondensatory
elektrolityczne tantalowe, ceramiczne, mikowe i polistyrenowe maj bardziej owalny
ksztat, poniewa zanurza si je w kpieli z materiau epoksydowego lub tworzywa
sztucznego, ktre stanowi ich zewntrzn powok. Ale nie wszystkie kondensatory
danego typu (np. mikowe albo poliestrowe) produkuje si jednakowo i dlatego nie zawsze
mona okreli cechy kondensatora tylko na podstawie jego wygldu.
Niektrzy sprzedawcy czci elektronicznych oznaczaj kondensatory wedug rodzaju
zastosowanych w nich wyprowadze osiowe lub radialne. Wyprowadzenia
w kondensatorach osiowych wystaj z dwch kocw kondensatora walcowatego.
Natomiast wyprowadzenia kondensatora radialnego wychodz z jednej strony i s do
siebie rwnolege (dopki ich nie zegniemy w celu podczenia do obwodu).
85
86
Rysunek 4.3.
Kondensatory
wystpuj
w wielu rnych
ksztatach i mog
mie okrelon
polaryzacj
Kiedy zajrzysz do wntrza swojego komputera, to niektrych znajdujcych si w nim

kondensatorw moesz nie rozpozna. Powodem tego jest fakt, i kondensatory
w komputerze nie maj w ogle wyprowadze! Te tzw. kondensatory montowane
powierzchniowo (ang. surface-mount package) s bardzo mae i przylutowuje si je
bezporednio na pytkach obwodw drukowanych (PCB). Technologi montau
powierzchniowego (SMT) wykorzystuje si w produkcji masowej do montowania
kondensatorw i innych elementw elektronicznych na pytkach obwodw drukowanych
od lat 80. ubiegego wieku, co pozwolio na zaoszczdzenie miejsca i zwikszenie
wydajnoci ukadw elektronicznych.
Polaryzacja kondensatorw
Niektre kondensatory elektrolityczne o duej pojemnoci (od 1 F) s spolaryzowane,
tzn. na ich dodatnim biegunie musi by wysze napicie ni na biegunie ujemnym.
W przypadku tego rodzaju kondensatorw sposb podczenia do obwodu ma znaczenie.
Kondensatory spolaryzowane s przeznaczone do uytku w obwodach prdu staego.
Wiele spolaryzowanych kondensatorw ma oznaczony ujemny biegun znakiem minus
lub du strzak, ktra wskazuje w jego kierunku. W kondensatorach radialnych ujemne
wyprowadzenie jest zwykle krtsze od dodatniego.
Z faktu, e na obudowach kondensatorw najczciej oznacza si biegun ujemny, wcale
nie wynika, e na schematach pocze jest stosowany ten sam system oznacze.
Jeli w obwodzie jest uyty spolaryzowany kondensator, to na schemacie po jednej
z jego stron bdzie znajdowa si znak plus (rysunek 4.4), pokazujcy sposb montau
urzdzenia.
Rysunek 4.4.
Symbole oznaczajce kondensatory spolaryzowane

Jeli kondensator ma oznaczone bieguny, to koniecznie zamontuj go w obwodzie
we waciwy sposb. Jeli zamienisz wyprowadzenia, tzn. poczysz dodatni biegun
kondensatora z uziemieniem obwodu, to moesz spowodowa przerwanie dielektryku
i zwarcie w kondensatorze. To z kolei moe doprowadzi do uszkodzenia innych
elementw, jeli popynie do nich zbyt silny prd, a nawet do wybuchu kondensatora.
Odczytywanie wartoci kondensatorw

Niektre kondensatory maj na powierzchni nadrukowan warto pojemnoci wyraon
w faradach lub podwielokrotnociach farada. Dotyczy to gwnie wikszych kondensatorw,
na ktrych jest wystarczajco duo miejsca na wydrukowanie wartoci pojemnoci
i napicia roboczego.
Pojemno wikszoci mniejszych kondensatorw (np. dyskowych mikowych o pojemnoci
0,01 F lub 0,1 F) jest oznaczana przy uyciu specjalnego trzycyfrowego kodu. System
ten nikomu nie sprawia problemw, ale ma jeden haczyk! (Zawsze musi by jakie ale).
Jednostk jest pikofarad, a nie mikrofarad. Liczba 103 w tym systemie oznacza 10 i trzy
zera, a wic pojemno oznaczonego ni kondensatora wynosi 10 000 pikofaradw.
Na niektrych kondensatorach znajduj si tylko dwie cyfry, ktre oznaczaj rzeczywist
pojemno w pikofaradach, np. 22 oznacza 22 pikofarady. Brak trzeciej cyfry oznacza,
e na kocu liczby nie naley dostawia adnych zer.
Kondensatory o pojemnoci wikszej od 1000 pikofaradw s zwykle przez sprzedawcw
zaliczane do kategorii oznaczanych przy uyciu mikrofaradw, nawet jeli oznaczenia
na samym kondensatorze s wyraone w pikofaradach. Aby zamieni warto wyraon
w pikofaradach odczytan z kondensatora na mikrofarady, wystarczy przesun przecinek
dziesitny o sze miejsc w lewo. Na przykad kondensator z wartoci 103 (przykad
z poprzedniego akapitu) ma pojemno 10 000 pF, czyli 0,01 F.
Przypumy, e budujemy ukad, w ktrym wymagany jest kondensator dyskowy
o pojemnoci 0,1 F. Moemy zamieni jednostk na pikofarady, aby dowiedzie si,
jakiego oznaczenia naley szuka na obudowie kondensatora. W tym celu wystarczy
przesun przecinek dziesitny o sze miejsc w prawo, aby otrzyma warto 100 000 pF.
Poniewa w trzycyfrowym kodzie trzecia cyfra oznacza liczb zer (4), jakie naley wstawi
za liczb utworzon z dwch pierwszych cyfr (10), powinnimy szuka dyskowego
kondensatora mikowego z oznaczeniem 104.
W tabeli 4.2 wymieniono najczciej spotykane oznaczenia kondensatorw zakodowane
w tym systemie.
Istnieje jeszcze inny, rzadziej uywany system oznacze, w ktrym wykorzystywane s
zarwno cyfry, jak i litery, np. 4R1.
Pooenie litery R okrela miejsce przecinka dziesitnego, a wic 4R1 oznacza 4,1.
Jednak w tym systemie nie jest okrelona jednostka miary, a wic moe to by zarwno
pikofarad, jak i mikrofarad.
Pojemno elektryczn mona zmierzy za pomoc pojemnociomierza albo multimetru
z funkcj pomiaru pojemnoci elektrycznej. Wikszo przyrzdw wymaga, aby kondensator
woy do ich wntrza, gdy dugie wyprowadzenia mog zwiksza rzeczywist pojemno
badanego urzdzenia, co znieksztaca wynik.
87
88
Tabela 4.2. Oznaczenia pojemnoci kondensatorw
Oznaczenie
Warto
nn (liczba z przedziau 01 99)
nn pF
101
100 pF
102
0,001 F
103
0,01 F
104
0,1 F
221
220 pF
222
0,0022 F
223
0,022 F
224
0,22 F
331
330 pF
332
0,0033 F
333
0,033 F
334
0,33 F
471
470 pF
472
0,0047 F
473
0,047 F
474
0,47 F
Na wielu kondensatorach mona znale jednoliterowy kod okrelajcy tolerancj.

Litera ta moe znajdowa si w dowolnym miejscu na obudowie lub by umieszczona
bezporednio za trzycyfrowym kodem, np. 103Z.
Litera Z oznacza tolerancj w zakresie od +80 do 20%. Oznacza to, e jeli kondensator
ma pojemno znamionow 0,01 F, to jego pojemno rzeczywista moe by a o 80%
wiksza lub o 20% mniejsza od znamionowej. W tabeli 4.3 wymieniono przykadowe
oznaczenia tolerancji i podano ich znaczenie.
Tabela 4.3. Oznaczenia tolerancji kondensatorw
Kod
Tolerancja
0,1%
0,25%
0,5%
1%
2%
5%
10%
20%
+80%, 20%
Kondensatory zmienne
Kondensatory zmienne pozwalaj ustawia pojemno stosownie do potrzeb. Symbole
uywane do oznaczania kondensatorw zmiennych pokazano na rysunku 4.5.
Rysunek 4.5.
Symbole
uywane
do oznaczania
kondensatorw
zmiennych
Najczciej uywanym typem kondensatora zmiennego jest kondensator z dielektrykiem

powietrznym, ktry powszechnie stosuje si np. w obwodach strojeniowych odbiornikw
radiowych AM. Mniejsze kondensatory zmienne s czsto wykorzystywane do budowy
odbiornikw i nadajnikw radiowych, w ktrych obwodach uywa si krysztaw kwarcu
w celu dostarczenia precyzyjnego sygnau odniesienia. Pojemno takich kondensatorw
mieci si zwykle w przedziale od 5 do 500 pF.
Kondensatory zmienne sterowane mechanicznie dziaaj na zasadzie rnicowania
odlegoci dzielcej pytki kondensatora lub zmiany powierzchni wzajemnego pokrywania
si pytek. Rol elektronicznie sterowanego zmiennego kondensatora moe odgrywa
specjalna dioda pojemnociowa (rodzaj urzdzenia pprzewodnikowego, ktrego opis
znajduje si w rozdziale 6.). Diody takie nazywane s waraktorami lub warikapami. Ich
pojemno elektryczn mona modyfikowa poprzez zmian wartoci doprowadzanego do
nich napicia prdu staego.
Istnieje spora szansa, e bdziesz czciej mie do czynienia z kondensatorami zmiennymi
ni wasn on. Mona je znale w wielu urzdzeniach dziaajcych na dotyk, a wic
klawiaturach komputerowych, pulpitach operatora, a take w windach i pilotach zdalnego
sterowania. W pewnym rodzaju mikrofonw zmienny kondensator jest uywany do
zamiany dwiku na sygna elektryczny. Membrana w nim odgrywa rol ruchomej pytki
kondensatora. Fluktuacje dwiku wprawiaj membran w drgania, ktre powoduj
zmiany pojemnoci elektrycznej, wytwarzajc w ten sposb zmiany napicia. Urzdzenie
to nazywa si mikrofonem pojemnociowym.
czenie kondensatorw
Jeli chcesz przeanalizowa dziaanie kilku kondensatorw uytych w obwodzie, moesz
je poczy, aby otrzyma pojemno zastpcz. Lecz zasady czenia kondensatorw s
inne ni znane nam ju zasady czenia rezystorw.
Rwnolege czenie kondensatorw

Na rysunku 4.6 przedstawiono obwd elektryczny, w ktrym poczone s rwnolegle
dwa kondensatory. Wsplne punkty pocze oznaczono literami A i B. Zwr uwag,
89
90
Rysunek 4.6.
Pojemnoci
kondensatorw
poczonych
rwnolegle
sumuj si
e punkt A czy jedn okadk kondensatora C1 i jedn okadk kondensatora C2.

Posugujc si jzykiem technicznym, powiedzielibymy, e punkt A jest poczony
z metalow pytk o rozmiarze rwnym sumie rozmiarw tych dwch pytek. To samo
dotyczy punktu czenia B, ktry jest poczony z drugimi okadkami tych samych
kondensatorw. Im wiksze pole powierzchni okadki kondensatora, tym wysza jego
pojemno.
Wartoci kondensatorw w poczeniu rwnolegym sumuj si kada okadka
kondensatora jest poczona z jedn okadk drugiego kondensatora, ktry jest z nim
poczony rwnolegle. Kada taka para pytek zachowuje si jak jedna dua okadka
o wikszej pojemnoci elektrycznej, jak pokazano na rysunku 4.6.
Pojemno zastpcz dowolnej liczby kondensatorw w poczeniu rwnolegym
obliczamy wedug wzoru:
Crwn = C1 + C2 + C3 + C4 +
gdzie symbole C1, C2, C3 itd. oznaczaj wartoci kondensatorw, a symbol Cz.
reprezentuje cakowit pojemno zastpcz.
Cakowita pojemno kondensatorw przedstawionych na rysunku 4.6 wynosi wic:
Cz = 100 F + 220 F
= 320 F
Gdyby kondensatory pokazane na rysunku 4.6 zostay uyte w dziaajcym obwodzie,
napicie na kadym z nich byoby takie same, a prd rozdzielaby si w punkcie czenia A,
przechodzi przez kady z kondensatorw i czy si z powrotem w punkcie B.
Szeregowe czenie kondensatorw

Kondensatory poczone szeregowo dziaaj nawzajem przeciw sobie, czego wynikiem
jest zmniejszenie oglnej pojemnoci, podobnie jak jest z rezystancj w rwnolegym
poczeniu rezystorw. Pojemno zastpcz dwch kondensatorw poczonych szeregowo
mona obliczy z poniszego wzoru:
Cszereg =
C1 C 2
C1 + C 2

Symbole C1 i C2 reprezentuj wartoci kondensatorw, a symbol CZ oznacza pojemno
zastpcz. Pojemno cakowita ukadu dwch kondensatorw w poczeniu szeregowym,
z ktrych jeden ma pojemno 100 F, a drugi 220 F (jak na rysunku 4.7), wynosi:
Cz =
=
100 220
100 + 220
22000
320
= 68,75
Cz = 68,75 F
Rysunek 4.7.
Kondensatory
poczone szeregowo dziaaj
przeciw sobie,
co powoduje
zmniejszenie
ich sumarycznej pojemnoci
W obliczeniach mona opuci liter , lecz trzeba wwczas pamita, e wartoci

pojemnoci w rwnaniu s wyraone w mikrofaradach oraz e otrzymana w wyniku
oblicze warto pojemnoci zastpczej take jest wyraona w tej jednostce.
Pojemno zastpcz dowolnej liczby kondensatorw poczonych szeregowo obliczamy
ze wzoru:
Cz =
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
C1 C 2 C3
Tak jak w przypadku wielu innych elementw elektronicznych, natenie prdu na kadym
kondensatorze w poczeniu szeregowym jest takie same, natomiast spadek napicia
na kadym z nich moe by inny.
Reaktancja pojemnociowa
W rozdziale 3. zdefiniowalimy rezystancj jako si, z jak obiekt stawia opr
przepywajcym elektronom, oraz stwierdzilimy, e rezystory maj kontrolowan warto
rezystancji, ktra nie zmienia si pod wpywem zmian napicia i natenia prdu. Gdybymy
jednak mieli moliwo zmierzenia oporu, jaki stawia pyncym elektronom kondensator,
to spostrzeglibymy, e zmienia si on w zalenoci od warunkw.
91
92
Wczeniej napisalimy, e kondensatory blokuj prd stay (pomijajc krtki czas adowania
i rozadowywania), a przepuszczaj prd zmienny. Kiedy do kondensatora zostanie
podczone rdo prdu staego, tak jak w obwodzie z arwk widocznym na rysunku 4.2,
to maj miejsce nastpujce zdarzenia:
1. Pocztkowo, dopki kondensator jest adowany, prd pynie przez obwd
i arwka wieci.
2. Gdy kondensator jest prawie naadowany, prd zaczyna pyn wolniej a do momentu
cakowitego naadowania kondensatora, kiedy to cakowicie przestaje pyn.
Jeli do kondensatora zostanie przyoone napicie, to bdzie on stawia bardzo may
opr przepywajcym elektronom, lecz po pewnym czasie zacznie zachowywa si jak
otwarty obwd, czyli bdzie cakowicie zatrzymywa ruch elektronw. Kiedy do obwodu
z kondensatorem zostanie podczone rdo prdu zmiennego, prd moe pyn przez
ten obwd. Im szybciej zmienia si napicie rda prdu, tym mniejszy opr kondensator
stawia elektronom podobnie do sytuacji, w ktrej podczono bateri do rozadowanego
kondensatora w obwodzie przedstawionym na rysunku 4.2. Im wolniej zmienia si
napicie prdu rdowego, tym wikszy opr kondensator stawia elektronom.
Opr stawiany prdowi zmiennemu nazywa si reaktancj pojemnociow, ktrej
jednostk miary jest om (tak, om!). Reaktancja pojemnociowa jest podobna do rezystancji
pod tym wzgldem, e reprezentuje opr stawiany prdowi. Jednak w przeciwiestwie
do rezystancji, ktra dla danego urzdzenia oporowego jest zawsze taka sama, reaktancja
pojemnociowa zmienia si w zalenoci od czstotliwoci napicia przyoonego do
kondensatora.
Warto reaktancji pojemnociowej, ktrej symbolem jest XC, obliczamy z nastpujcego
wzoru:
XC = (2 f C)-1
Symbol f oznacza czstotliwo napicia prdu zmiennego wyraon w hercach (Hz),
C oznacza pojemno w faradach (nie F ani pF), a to staa, z ktr po raz pierwszy
miae styczno na lekcjach matematyki w szkole jej warto rozpoczyna si od cyfr
3,14 i cignie si w nieskoczono. Upraszczajc wyraenie 2 do wartoci 6,28,
powyszy wzr moemy sprowadzi do nastpujcej postaci:
XC (6,28 f C)-1
Z tego wzoru wynika, e reaktancja pojemnociowa maleje, gdy czstotliwo zmian
napicia ronie (im wiksza warto czstotliwoci, tym wikszy mianownik uamka,
a wic tym mniejszy cay uamek). Poniej znajduje si przykad obliczenia reaktancji
pojemnociowej kondensatora o pojemnoci 0,1 F po przyoeniu do niego napicia
prdu zmiennego o czstotliwoci 20 kHz:
XC (6,28 20 000 0,0000001)-1
80
Jeli zmniejszymy czstotliwo prdu do 1 Hz, to warto reaktancji pojemnociowej
zmieni si nastpujco:
XC (6,28 1 0,0000001)-1
1,6 M

Wida jak na doni, e ta wielko jest cakiem inna ni niezmienna w kadych warunkach
rezystancja reprezentowana przez przecitny rezystor. Jeli chodzi o kondensatory,
to im szybciej zmienia si napicie prdu (tzn. im wiksza czstotliwo napicia),
tym nisza reaktancja i tym atwiej jest porusza si elektronom. Im wolniej zmienia si
napicie prdu (tzn. im mniejsza czstotliwo), tym wysza reaktancja i tym trudniej
prdowi pyn. Jeli czstotliwo wynosi zero, co oznacza brak zmian napicia (albo
prd o staym napiciu), to mianownik ma warto zero i reaktancja ma nieskoczon
warto. Taka sytuacja ma miejsce w obwodzie otwartym (o nieskoczonej rezystancji),
w ktrym kondensator blokuje sygnay w postaci prdu staego.

do obliczania reaktancji pojemnociowej
Jako e jednostk miary reaktancji pojemnociowej jest om, pewnie zastanawiasz si,
czy do obliczania oporu kondensatorw mona uywa prawa Ohma. Mona, ale tylko
w pewnym sensie. Prawo Ohma sprawdza si dla reaktancji pojemnociowej, ale tylko
dla jednej czstotliwoci naraz. Kiedy zmienisz czstotliwo napicia, to nawet jeli
nie spowoduje to zmiany wartoci szczytowych, trzeba wszystkie obliczenia powtrzy
z uwzgldnieniem tej nowej czstotliwoci.
Przypumy, e do naszego kondensatora o pojemnoci 0,1 F podczylimy rdo
prdu zmiennego o szczytowym napiciu 5 V. Natenie prdu w obwodzie zmienia
si w taki sam sposb jak napicie, ale prawo Ohma mwi, e warto natenia prdu
zaley od wartoci szczytowej napicia i reaktancji pojemnociowej. Zamy, e czstotliwo
wynosi 1 Hz. Z oblicze wykonanych w poprzednim podrozdziale wiemy, e reaktancja
pojemnociowa kondensatora o pojemnoci 0,1 F przy 1 Hz wynosi 1,6 M. Teraz
moemy skorzysta z prawa Ohma, aby obliczy szczytow warto natenia prdu
zmiennego na kondensatorze przy sygnale o czstotliwoci 1 Hz w nastpujcy sposb:
Imax =
=
U max
XC
5V
1600000
0,0000031 A lub 3,1 A

Przypumy, e zwikszamy czstotliwo do 20 kHz, ale zachowujemy szczytow
warto napicia na poziomie 5 V. Teraz reaktancja pojemnociowa ma warto 80
(zgodnie z obliczeniami z poprzedniego podrozdziau). Korzystajc z prawa Ohma,
szczytow warto natenia prdu na kondensatorze, przy napiciu o czstotliwoci
20 kHz i wartoci szczytowej napicia 5 V, moemy obliczy w nastpujcy sposb:
Imax =
U max
XC
5V
80
0,0625 A lub 62,5 mA
93
94
Z tych wylicze wynika, e w obwodzie z kondensatorem zwikszenie czstotliwoci
napicia rdowego powoduje zmniejszenie reaktancji pojemnociowej, co z kolei
wywouje zwikszenie natenia prdu przepywajcego przez obwd. I odwrotnie, jeli
zmniejszy si czstotliwo napicia prdu, zwikszy si warto reaktancji pojemnociowej
i natenie prdu rwnie bdzie mniejsze.
W przeciwiestwie do rezystorw kondensatory w obwodach prdu zmiennego zachowuj
si rnie przy rnych czstotliwociach napicia. Mona (a nawet trzeba) t waciwo
kondensatorw wykorzysta do rnych celw, np. tworzenia filtrw przepuszczajcych
tylko sygnay o wysokiej czstotliwoci (albo odwrotnie) zobacz rwnie podrozdzia
Wybr czstotliwoci przy uyciu prostych filtrw RC.
Wsppraca z rezystorami
W obwodach elektronicznych czsto uywa si kondensatorw w parze z rezystorami,
aby wykorzysta moliwoci jednych w zakresie magazynowania energii elektrycznej
i cechy drugich do stawiania oporu prdowi. Dziki odpowiedniej kombinacji tych
elementw mona np. sterowa szybkoci napeniania elektronami (czyli adowania)
kondensatora oraz oprniania go z elektronw (rozadowywania). Ten dynamiczny duet
jest tak popularny, e obwodom zawierajcym rezystory i kondensatory nadano nawet
specjaln nazw: obwody RC (od ang. resistance-capacitance oporowo-pojemnociowe).
Czas jest najwaniejszy

Spjrz na obwd przedstawiony na rysunku 4.8 kiedy przecznik bdzie zamknity,
bateria bdzie adowa kondensator poprzez rezystor. W stanie pocztkowym napicie
na kondensatorze, UC, wynosi zero (przy zaoeniu, e kondensator jest rozadowany).
Po zamkniciu obwodu prd zaczyna pyn i rozpoczyna gromadzenie adunkw
na pytkach kondensatora. Z prawa Ohma wiemy, e natenie prdu adujcego I jest
zalene od napicia na rezystorze UR i wartoci samego rezystora: R (I = UR/R). Poniewa
suma spadkw napicia w obwodzie jest rwna sumie wzrostw, wiadomo, e napicie
na rezystorze jest rwne rnicy midzy napiciem rdowym Uwe a napiciem na
kondensatorze UC (UR = Uwe UC). Znajc te dwa fakty, mona ledzi, co si dzieje
w obwodzie wraz z upywem czasu:
9 Pocztek poniewa w stanie pocztkowym napicie na kondensatorze

wynosi zero, napicie na rezystorze jest rwne napiciu rdowemu.
9 adowanie kiedy zaczyna si adowanie kondensatora, powstaje na nim
napicie, ktre powoduje spadek napicia na rezystorze, co z kolei wywouje

zmniejszenie natenia prdu adujcego. adowanie kondensatora cay czas
trwa, ale odbywa si wolniej wskutek zmniejszonego natenia prdu. W miar
jak UC ronie, UR maleje, co powoduje cigy spadek natenia prdu.
9 Stan penego naadowania kiedy kondensator jest w peni naadowany,

prd przestaje pyn, spadek napicia na rezystorze wynosi zero, a spadek
napicia na kondensatorze jest rwny napiciu rdowemu.

Rysunek 4.8.
W obwodach
RC kondensatory s adowane poprzez
rezystory.
O szybkoci
adowania
kondensatora
decyduj dwie
wielkoci
warto
rezystora
i pojemno
kondensatora
Jeli odczymy bateri i poczymy rezystor rwnolegle z kondensatorem, kondensator

ulegnie rozadowaniu przez rezystor. W tym przypadku napicie na rezystorze bdzie
rwne napiciu na kondensatorze (UR = UC), a wic natenie prdu wyniesie
Oto, co si stanie:
UC
.
R
9 Pocztek poniewa kondensator jest w peni naadowany, jego napicie jest
rwne napiciu rdowemu. Poniewa UR = UC, napicie na rezystorze jest rwne

napiciu rdowemu, czyli natenie prdu momentalnie wzrasta do wartoci
U we
. To oznacza, e kondensator przerzuca adunki z jednej pytki na drug
R
w bardzo szybkim tempie.
9 adowanie kiedy adunki zaczynaj si przemieszcza z jednej pytki do drugiej,

napicie na kondensatorze (a take UR) zaczyna spada, co powoduje zmniejszenie
natenia prdu. Rozadowywanie kondensatora postpuje, ale w wolniejszym
tempie. Wraz ze spadkiem wartoci UC (i UR) zmniejsza si natenie prdu.
9 Cakowite rozadowanie kiedy kondensator ulega cakowitemu rozadowaniu,

prd przestaje pyn i na rezystorze ani na kondensatorze nie ma adnego spadku
napicia.
Wykres przedstawiony na rysunku 4.9 pokazuje, jak (po przyoeniu, a pniej usuniciu
rda prdu staego) zmienia si w czasie napicie na kondensatorze, ktry jest adowany
i rozadowywany poprzez rezystor. Szybko adowania i rozadowywania kondensatora
zaley od rezystancji i pojemnoci obwodu. Im wiksza rezystancja, tym mniejsze natenie
prdu przy niezmiennej wartoci napicia rdowego i tym duej zajmuje naadowanie
kondensatora. Mniejsza rezystancja oznacza, e wicej prdu moe przepywa, dziki
czemu kondensator jest adowany szybciej. I odwrotnie, im wiksza rezystancja, tym
wicej adunkw potrzeba do napenienia pytek kondensatora, a wic adowanie trwa
duej. Im wikszy rezystor, tym bardziej w czasie rozadowywania spowolniony jest
ruch elektronw midzy pytkami, co wydua czas rozadowywania. Im wikszy
kondensator, tym wicej zgromadzonego adunku i tym duszy czas rozadowywania.
95
96
Rysunek 4.9.
Kiedy
kondensator
jest adowany
i rozadowywa
ny, wystpujce na nim napicie zmienia
si w czasie
Wyznaczanie staej czasowej obwodu RC

Poprzez precyzyjny dobr wartoci kondensatora i rezystora mona sterowa jego czasem
adowania i rozadowywania. Innymi sowy, wartoci rezystancji R i pojemnoci C okrelaj,
ile czasu zajmuje naadowanie i rozadowanie danego kondensatora przez wybrany
rezystor. Iloczyn wartoci R (w omach) i C (w faradach) nazywany jest sta czasow
obwodu RC, ktr oznaczamy symbolem T. Na podstawie tych informacji moemy
wyprowadzi kolejny przydatny wzr:
T=RC
Do prawie cakowitego naadowania i rozadowania kondensatora dochodzi po upywie
czasu rwnego okoo piciokrotnoci staej czasowej, czyli 5RC (tzn. 5 R C).
Po upywie czasu rwnego pojedynczej wartoci staej czasowej adowany kondensator
bdzie naadowany do poziomu okoo dwch trzecich swoich maksymalnych moliwoci,
a naadowany kondensator utraci prawie dwie trzecie swojego pocztkowego adunku.
Przypumy, e do obwodu przedstawionego na rysunku 4.8 podczono rezystor
o wartoci 2 M i kondensator 15 F. Sta czasow tego obwodu RC mona obliczy
nastpujco:
Staa czasowa obwodu RC = R C = 2 000 000 0,000015 F = 30 sekund
Z powyszych wylicze wynika, e cakowite naadowanie lub rozadowanie kondensatora
w tym obwodzie zajmuje okoo 150 sekund (2 i minuty). Czas ten mona skrci
poprzez podczenie rezystora lub kondensatora (lub obu) o mniejszej wartoci. Przypumy,
e pod rk mamy tylko kondensator o pojemnoci 15 F, ktry chcielibymy naadowa
w cigu piciu sekund. Mona obliczy, jakiej wartoci rezystora trzeba uy w obwodzie:
9 Oblicz sta czasow obwodu RC wiadomo, e cakowite rozadowanie
kondensatora nastpuje po upywie czasu mniej wicej rwnego piciokrotnoci

staej czasowej. Poniewa chcemy, aby naadowanie naszego kondensatora trwao
pi sekund, warto 5RC musi wynosi 5 sekund, a wic RC = 1 sekunda.
R wiadomo, e R C = 1 sekunda i C = 15 F. W zwizku z tym

9 Oblicz
1s
R = /0,000015 F, co daje okoo 66 667 omw, czyli 67 k.
Tworzenie zegara
Dziki umiejtnoci obliczania wartoci staej czasowej obwodw RC mona
skonstruowa zegar. Powiedzmy, e Twj prowadzcy pasoytniczy tryb ycia kuzyn
przyjecha do Ciebie na miesic i co noc robi przegld zawartoci lodwki. Postanawiasz
skonstruowa prosty generator haasu, ktry bdzie si wcza po kadym otwarciu
lodwki i odstrasza intruza. Tak dla zabawy chcesz pozwoli mu popatrze przez chwil
na smakowite kski, zanim doprowadzisz go prawie do omdlenia ze strachu na dwik
haasu z brzczyka, ktry wcza si w wyniku zamknicia obwodu sprzgnitego
z drzwiami lodwki.
Jeli masz brzczyk, ktry do wytworzenia dwiku potrzebuje napicia 6 V, a do zasilania
obwodu odstraszajcego uywasz baterii 9 V, to moesz utworzy obwd RC przedstawiony
na rysunku 4.8 i do zasilania brzczyka wykorzysta napicie z kondensatora. Musisz
tylko tak ustawi czas adowania kondensatora, aby osiga napicie 6 V po upywie czasu
wystarczajcego do tego, aby kuzynowi zdya pociekn linka na widok smakowitoci.
Przyjmijmy, e kuzyn moe cieszy si widokiem jedzenia przez jakie 10 sekund.
Mamy kondensator o pojemnoci 15 F, a wic musimy obliczy rezystancj pozwalajc
naadowa go do poziomu 6 woltw w cigu 10 sekund. Poniewa adowanie kondensatora
zakoczy si dopiero, gdy osignie pen moc rda zasilania, czyli 9 V, uruchomienie
brzczyka nastpuje w momencie, gdy kondensator osiga okoo 6/9 (czyli dwch trzecich)
swojej cakowitej pojemnoci. Taki poziom naadowania jest osigany po upywie czasu
rwnego jednej staej czasowej. Rezystancj potrzebn do naszego obwodu, ktry ma
wcza brzczyk po upywie 10 sekund, obliczymy wic nastpujco:
10 sekund = R 0,000015 farada
R = 10 s/0,000015 F 667 omw
Mamy rezystor o wartoci 620 , a wic rzeczywista warto staej czasowej wyniesie
okoo 9,3 sekundy (620 omw 15 F). Kondensator osignie poziom napicia 6 V
po upywie okoo 9,3 sekundy, a wic kuzyn bdzie mia wystarczajco duo czasu,
aby sobie popatrze, ale za mao, aby co zje, zanim zostanie przyapany na gorcym
uczynku.
Jeli chcesz precyzyjnie nastawi opnienie, uyj rezystora o nieco mniejszej wartoci
i pocz z nim szeregowo potencjometr. Poniewa rezystancja cakowita w obwodzie
szeregowym jest rwna sumie wartoci rezystancji rezystora staego i potencjometru,
wystarczy ustawi odpowiedni warto za pomoc gaki tego drugiego, aby otrzyma
dan warto (szczegowy opis potencjometrw znajduje si w rozdziale 3.).
Wybr czstotliwoci
przy uyciu prostych filtrw RC
Poniewa zachowanie kondensatorw zmienia si w zalenoci od czstotliwoci napicia
lub natenia prdu, czsto uywa si ich do budowy specjalnych obwodw nazywanych
filtrami do przepuszczania i blokowania sygnaw o okrelonych parametrach. Kondensatory
97
98
z definicji cakowicie blokuj sygnay w postaci prdu staego, lecz pozwalaj sterowa
przepywem prdu zmiennego, jeli starannie dobierze si elementy takiego ukadu
filtrujcego.
Filtry, o ktrych bdzie mowa, s bardzo proste i na ich przykadzie pokaemy, jak sprawi,
aby przepuszczone zostay tylko sygnay o okrelonej czstotliwoci. Projektowanie filtrw
elektronicznych stanowi odrbn dziedzin nauki, ktrej zgbianie daleko wykracza poza ramy
tej ksiki. Tego rodzaju ukady elektroniczne s czsto bardzo skomplikowane, ale pozwalaj
bardzo precyzyjnie kontrolowa to, co pojawia si na wyjciu. Niemniej jednak podstawowe
zasady konstrukcji takich ukadw s takie same jak przy budowie prostych filtrw.
Filtr dolnoprzepustowy
Na rysunku 4.10 przedstawiony jest schemat obwodu szeregowego RC ze zmiennym
rdem napicia oznaczonym symbolem Uwe. Warto na wyjciu Uwy tego obwodu
reprezentuje warto napicia na kondensatorze. Wyobramy sobie, e do obwodu
podczono napicie stae (f = 0 Hz). Przepyw prdu jest zerowy, a wic cao napicia
wejciowego jest tracona na kondensatorze: Uwy = Uwe. Z drugiej strony przy bardzo
wysokiej czstotliwoci napicia reaktancja pojemnociowa ma bardzo nisk warto.
To w rzeczywistoci odpowiada spiciu kondensatora, a wic spadek napicia na nim
wynosi zero: Uwy = 0.
Rysunek 4.10.
Filtr dolnoprzepustowy
przepuszcza sygnay o niskiej
czstotliwoci
Kiedy zmienia si czstotliwo sygnau wejciowego od bardzo niskich do bardzo

wysokich wartoci, wartoci reaktancji pojemnociowej rwnie wahaj si od bardzo
wysokich do bardzo niskich. Im wysza warto reaktancji, tym wikszy jest spadek
napicia na kondensatorze (kosztem spadku napicia na rezystorze). Im nisza warto
reaktancji, tym mniejszy spadek napicia na kondensatorze (i tym wikszy spadek na
rezystorze). Ten obwd przepuszcza na wyjcie nisze czstotliwoci, a blokuje przejcie
sygnaom o wyszej czstotliwoci. Dlatego nazywa si go filtrem dolnoprzepustowym.
Filtr grnoprzepustowy
Zamieniajc miejscami rezystor z kondensatorem, uzyskamy wynik przeciwny
do poprzedniego: filtr grnoprzepustowy. W obwodzie przedstawionym na rysunku
4.11 napicie wyjciowe jest rwne napiciu na rezystorze. Przy bardzo niskich
czstotliwociach napicia kondensator blokuje przepyw prdu, przez co na rezystorze
nie wystpuje spadek napicia: Uwy = 0. Przy bardzo wysokich czstotliwociach sygnau
wejciowego kondensator zachowuje si tak jak zamknity obwd, a wic prd pynie
i cao napicia wejciowego jest tracona na rezystorze: Uwy = Uwe.

Rysunek 4.11.
Filtr grnoprzepustowy przepuszcza sygnay
o wysokiej
czstotliwoci
W miar zwikszania czstotliwoci warto reaktancji pojemnociowej si zmniejsza.

Mona sobie to wyobrazi tak, jakby w obwodzie w miejscu kondensatora znajdowao si
magiczne urzdzenie potencjometr sterowany czstotliwoci. Kiedy czstotliwo
sygnau wejciowego ronie, reaktancja maleje i zwiksza si spadek napicia na rezystorze.
Czstotliwo graniczna
Zadaniem filtrw jest przepuszczanie sygnaw o okrelonej czstotliwoci i tumienie
albo zmniejszanie amplitudy innych czstotliwoci. aden filtr nie jest jednak doskonay.
Nie ma takiego filtru, ktry by przepuszcza wszystkie sygnay o czstotliwoci wyszej
bd niszej od okrelonej i blokowa wszystkie pozostae. Skomplikowane filtry znacznie
lepiej radz sobie z rozpoznawaniem czstotliwoci ni proste projekty, lecz mimo to kady
filtr niezalenie od tego, czy skomplikowany, czy prosty ma charakteryzujcy go
parametr nazywany czstotliwoci graniczn.
Czstotliwo graniczna (fg) to czstotliwo, przy ktrej filtr zaczyna ogranicza
przechodzenie sygnau wejciowego. Na rysunku 4.12 przedstawiono wykres amplitudy
sygnau wyjciowego dla rnych czstotliwoci wejciowych w filtrze grnoprzepustowym
(zwr uwag, e wykres przedstawia czstotliwo, nie czas). Na wykresie wida,
e czstotliwoci o wartoci wyszej od wartoci granicznej s przepuszczane przez filtr
prawie bez przeszkd, natomiast czstotliwoci nisze od granicznej s silnie tumione.
Warto czstotliwoci granicznej odpowiada wartoci w miejscu zaamania wykresu.
Mona j obliczy, korzystajc z poniszego wzoru:
fg = (2 T)-1
Rysunek 4.12.
Czstotliwo
graniczna filtru fg
to czstotliwo,
od ktrej filtr
zaczyna tumi
sygnay
99
100
Poniewa T = R C, czstotliwo graniczn filtru mona dostosowywa poprzez dobr
odpowiednich wartoci rezystora i kondensatora, zgodnie z poniszym wzorem:
fg = (2 R C)-1
Przypumy, e mamy filtr grnoprzepustowy skadajcy si z rezystora 220
i kondensatora 0,1 F. Czstotliwo graniczna tego ukadu bdzie wynosi
w przyblieniu 1/6,28 220 omw 0,0000001 farada, czyli okoo 7200 Hz.
Jeli zastosujesz taki filtr w swoim sprzcie stereo, to nie zdziw si, e prawie nie
usyszysz gosu ani gry swojego ulubionego wykonawcy. Dwiki muzyki maj
czstotliwo znacznie nisz od 7000 Hz, a ten filtr wszystkie je tumi.
Filtrowanie pasm czstotliwoci

Mona zaprojektowa filtr, ktry ma dwie czstotliwoci graniczne wysok i nisk
ktry przepuszcza tylko okrelone pasmo (zakres) czstotliwoci lub blokuje okrelone
pasmo czstotliwoci. Takie filtry nazywaj si odpowiednio rodkowoprzepustowymi
i rodkowozaporowymi, a do ich konstrukcji uywa si odpowiednio dobranych filtrw
dolno- i grnoprzepustowych.
Filtry rodkowoprzepustowe s powszechnie wykorzystywane w odbiornikach radiowych,
w ktrych su do wybierania jednego spord wielu sygnaw. Filtr rodkowozaporowy
mona wykorzysta np. do odfiltrowania niepodanego szumu z linii zasilania
o czstotliwoci 60 Hz. Do konstrukcji wikszoci z tych skomplikowanych filtrw uywa
si oprcz kondensatorw i rezystorw jeszcze cewki indukcyjne, ktrymi zajmiemy si
w rozdziale 5.
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw
z kondensatorami
Jeli chcesz troch poeksperymentowa z prawdziwymi obwodami zawierajcymi
kondensatory, to moesz teraz przej do rozdziau 14. Na przykadzie przedstawionych
tam obwodw praktycznie zapoznasz si z adowaniem i rozadowywaniem kondensatorw
oraz wykorzystasz sta czasow obwodu RC. Zanim jednak przejdziesz tak daleko,
zachcamy Ci do przeczytania czci II, z ktrej dowiesz si, jak zorganizowa swj
warsztat, przestrzega zasad bezpieczestwa oraz odczytywa schematy ideowe.
Rozdzia 5
Cewki indukcyjne i krysztay

W tym rozdziale:
Wzbudzanie prdu w cewkach za pomoc zmiennego pola magnetycznego
Przeciwstawianie si zmianom prdu przez cewki indukcyjne
Uycie cewek indukcyjnych w filtrach
Rezonans w obwodach RLC
Krystalicznie czyste czstotliwoci
Sprzganie strumieni magnetycznych w celu przekazania energii z jednego obwodu do innego
iele najwspanialszych wynalazkw ludzkoci, wliczajc penicylin, samoprzylepne

karteczki, szampana i rozrusznik serca, jest efektem czysto przypadkowych odkry
(niekiedy przypisywanych wrcz kompletnej bezmylnoci ludzi albo nietrzymaniu si
standardw naukowych). Jedno z takich nieoczekiwanych odkry relacje czce
elektryczno i magnetyzm umoliwio powstanie dwch niezwykle przydatnych
elementw elektronicznych: cewek indukcyjnych i transformatorw.
Cewka indukcyjna przechowuje energi w polu magnetycznym i podobnie jak
kondensator pozwala ksztatowa sygna elektryczny, lecz robi to w cakiem odmienny
sposb. Niewane, czy dziaaj w pojedynk, czy w specjalnych parach nazywanych
transformatorami, czy te jako cz caego ukadu zawierajcego take kondensatory
i rezystory, cewki indukcyjne stanowi podstawowy element wielu urzdze, bez ktrych
nie wyobraasz sobie codziennego ycia odbiornikw radiowych, telewizorw i,
drobna rzecz, sieci energetycznych.
Czytajc ten rozdzia, poznasz relacje czce elektryczno i magnetyzm oraz dowiesz si,
w jaki sposb XIX-wieczni uczeni wykorzystali wiedz na ten temat do skonstruowania
cewek indukcyjnych i transformatorw. Zobaczysz, co si stanie, jeli zbyt szybko
zmienisz kierunek przepywu prdu przez cewk indukcyjn, oraz jak stosowa prawo
Ohma do tych elementw. Pniej dowiesz si, w jaki sposb wykorzystuje si cewki
w obwodach elektrycznych oraz dlaczego krysztay drgaj tylko z jedn czstotliwoci.
Na koniec dowiesz si, w jaki sposb transformatory przekazuj energi elektryczn
midzy dwoma obwodami, midzy ktrymi nie ma adnego fizycznego kontaktu.
102
Niedalecy krewni
magnetyzm i elektryczno
Jeszcze do niedawna mylano, e magnetyzm i elektryczno to dwa cakowicie odrbne
zjawiska. Dopiero w XIX wieku Hans Christian rsted odkry, e wczanie i wyczanie
w obwodzie przepywu prdu, ktrego rdem bya bateria, wywoywao odchylanie
igy kompasu. Spostrzeenie rsteda spowodowao, e wielu uczonych przeprowadzio
rozmaite badania i dowiadczenia, czego wynikiem byo ostateczne potwierdzenie bliskiego
pokrewiestwa midzy elektrycznoci i magnetyzmem. Kilka lat pniej (i po dokonaniu
wielu przypadkowych odkry) Michael Faraday i inni XIX-wieczni badacze nauczyli
si wykorzystywa zjawisko elektromagnetyzmu i skonstruowali pierwsze na wiecie
urzdzenia elektromechaniczne. Odkryte wwczas prawa elektromagnetyzmu
wykorzystywane s dzi w konstrukcji transformatorw, prdnic ze wzbudzaniem
elektromagnetycznym i silnikw stosowanych w wielu dziedzinach przemysu.
Z tej czci rozdziau dowiesz si, co czy elektryczno i magnetyzm.
Rysowanie linii za pomoc magnesu

Podobnie jak w elektrycznoci wystpuje pewna sia midzy dwoma adunkami
elektrycznymi (napicie), tak w magnetyzmie wystpuje sia midzy dwoma biegunami
magnetycznymi. Kady, kto na zajciach w szkole przeprowadzi eksperyment z magnesem
i rozrzuconymi w pobliu opikami elaza, widzia efekt dziaania siy magnetycznej.
Pamitasz, co si stao z opikami? Uoyy si w wygite linie czce biegun pnocny
magnesu z poudniowym. Dowiadczenie to pozwala zobaczy, jak biegn linie siy
magnetycznej nazywane te strumieniem magnetycznym w polu magnetycznym
wytworzonym przez magnes. W pobliu magnesu mogo zebra si wicej opikw,
poniewa tam pole magnetyczne jest najsilniejsze. Na rysunku 5.1 pokazano, jak uoone
s niewidoczne linie strumienia magnetycznego.
Rysunek 5.1.
Linie siy
magnetycznej
s rwnolege
i cz biegun
pnocny
magnesu
z poudniowym
Wytwarzanie pola magnetycznego

za pomoc elektrycznoci
rsted spostrzeg, e przepyw prdu przez drut powoduje wytworzenie sabego pola
magnetycznego wok tego drutu. Dlatego wanie iga kompasu odchylaa si, gdy
kompas znajdowa si zbyt blisko obwodu elektrycznego. Gdy prd nie pynie, pole
Rozdzia 5: Cewki indukcyjne i krysztay

magnetyczne zanika. Magnesem takim mona sterowa elektrycznie tzn. mona
go wcza i wycza poprzez doprowadzanie i odcinanie prdu i nazywa si go
elektromagnesem.
Kiedy prd pynie przez przewodnik, linie strumienia magnetycznego otaczaj go i s
rozmieszczone rwnomiernie na caej jego dugoci, tak jak pokazano na rysunku 5.2.
Wyobra sobie rolk papierowych rcznikw kuchennych, przez ktrej sam rodek
poprowadzono drut. Jeli do tego drutu przyoymy prd, otocz go niewidoczne linie
strumienia magnetycznego wzdu caej rolki i w rnych odlegociach od drutu.
Natenie siy magnetycznej sabnie wraz z oddalaniem linii strumienia magnetycznego
od drutu. Jeli drut podczony do prdu bdzie zwinity w rwny zwj, to linie
strumienia magnetycznego wyrwnaj si wzgldem siebie i bd si nawzajem wzmacnia
nastpi wzmocnienie pola magnetycznego.
Rysunek 5.2.
Przepyw prdu
przez drut
powoduje
powstanie
sabego pola
magnetycznego
wok niego
Indukcja prdu za pomoc magnesu

Skoro przepyw prdu przez przewodnik powoduje powstanie pola magnetycznego,
to co si stanie, jeli umiecimy zamknite oczko z drutu w pobliu magnesu staego?
Tak naprawd, to nic si nie stanie, chyba e poruszymy magnesem. Ruchome pole
magnetyczne indukuje napicie midzy kocami drutu, wywoujc przepyw prdu
midzy nimi. Mona odnie wraenie, e indukcja elektromagnetyczna powoduje
pojawienie si prdu w magiczny sposb bez jakiegokolwiek bezporedniego kontaktu
z drutem. Natenie indukowanego prdu zaley od wielu czynnikw, tj. siy magnesu,
liczby linii strumienia magnetycznego, ktre zostay przechwycone przez drut, kta,
pod jakim drut przecina linie strumienia, oraz szybkoci, z jak porusza si magnes.
Aby uzyska jak najwiksze natenie prdu, mona zwin drut w cewk, a magnes
przeprowadzi przez jej rodek (rdze). Im wicej zwojw drutu nawiniesz, tym silniejszy
bdzie wytworzony prd.
Przypumy, e umiecilimy silny magnes stay w rodku zwojnicy drutu
z wyprowadzeniami, jak na rysunku 5.3. Kiedy magnes bdzie przesuwany do gry,
w drucie bdzie indukowany prd pyncy w jednym kierunku. Gdy zmieni si kierunek
ruchu magnesu na przeciwny, prd nadal bdzie indukowany, ale rwnie bdzie porusza
si w przeciwnym kierunku. Poruszajc magnesem szybko w gr i w d, mona
wytworzy w drucie prd zmienny. Taki sam efekt osigniemy, jeli zamiast magnesem
bdziemy porusza zwojami drutu. Prd pojawia si zawsze wtedy, gdy wystpuje
wzgldny ruch drutu i magnesu.
103
104
Rysunek 5.3.
Ruch magnesu
wewntrz zwoju
powoduje
wytworzenie
prdu w drucie
W wielu elektrowniach prd zmienny jest wytwarzany poprzez obracanie przewodnika

wewntrz silnego magnesu podkowiastego. Przewodnik jest poczony z obracajc si
turbin, ktrej ruch jest wywoywany poprzez nacisk wody lub pary na jej opaty. W cigu
jednego penego obrotu przewodnika wewntrz magnesu elektrony s popychane przez
magnes najpierw w jednym kierunku, a nastpnie w drugim i w ten sposb powstaje
prd zmienny.
Cewka indukcyjna
zwj o charakterze
przycigajcym jak magnes
Tak wyglda symbol cewki indukcyjnej. Cewka indukcyjna to bierny element
elektroniczny zbudowany ze zwoju drutu nawinitego na rdze, ktry moe by
powietrzny, elazny albo ferrytowy (ferryt to kruchy materia wytwarzany z elaza).
Rdzenie wykonane z materiaw elaznych mog zwiksza si pola magnetycznego
indukowanego przez przepywajcy prd nawet do kilkuset razy. Cewkom indukcyjnym
nadaje si rne nazwy, w zalenoci od tego, w jakim celu s wykorzystywane, dlatego
mona spotka takie okrelenia, jak: zwj, dawik, elektromagnes czy solenoid.
Jeli przez cewk pynie prd, wytwarza on pole magnetyczne wok drutu. Jeli zmieni
si natenie prdu (zmniejszy albo zwikszy), to zmieni si take strumie magnetyczny
obecny wok cewki, co wywoa indukcj napicia na przewodniku. To tzw. napicie
wsteczne powoduje przepyw prdu w kierunku przeciwnym do gwnego prdu.
Ta waciwo cewek indukcyjnych nazywana jest samoindukcj lub po prostu
indukcyjnoci.
Mierzenie indukcyjnoci
Jednostk miary indukcyjnoci, oznaczanej symbolem L, jest henr (od nazwiska Josepha
Henryego, nowojorczyka, ktry lubi bawi si magnesami i odkry zjawisko samoindukcji).
Indukcyjno o wartoci jednego henra (symbol H) indukuje jeden wolt, gdy natenie
prdu zmienia si w tempie jednego ampera na sekund. Oczywicie jeden henr to zbyt
dua jednostka, aby jej uywa na co dzie w konstrukcjach elektronicznych, dlatego

najczciej bdziesz posugiwa si milihenrami (mH) nie dlatego, e ona Henryego
miaa na imi Milly, lecz dlatego, e najczciej spotyka si indukcyjno na poziomie
tysicznych czci henra. Spotkasz te mikrohenry (H), ktre s milionowymi
czciami henra.
Przeciwstawne zmiany prdu

W obwodzie przedstawionym na rysunku 5.4 przyoono napicie stae do rezystora
poczonego szeregowo z cewk indukcyjn. Gdyby nie byo cewki, to po zamkniciu
obwodu od razu zaczby pyn prd stay o nateniu rwnym Uwe/R. Ale poniewa
cewka jest, sytuacja w obwodzie bdzie wygldaa inaczej.
Rysunek 5.4.
Cewka indukcyjna opnia
zmiany prdu
Napicie stae powoduje przepyw prdu, ktry indukuje pole magnetyczne wok
zwojw cewki indukcyjnej. Wraz ze wzrostem natenia prdu (ktry dy do wzrostu
cay czas) proporcjonalnie zmienia si natenie pola magnetycznego. Zmieniajce si
pole magnetyczne indukuje napicie wsteczne, ktre z kolei indukuje prd w zwojach
drutu, ktry pynie w kierunku przeciwnym do kierunku, w jakim pynie prd wzbudzany
przez rdo napicia. Mona powiedzie, e cewka indukcyjna prbuje uniemoliwi
zbyt szybkie zmienianie si prdu rdowego, czego efektem jest to, e prd nie zmienia si
natychmiast. Dlatego mwi si, e cewki indukcyjne przeciwstawiaj si zmianom prdu.
Prd indukowany w cewce nieznacznie osabia natenie rozszerzajcego si pola
magnetycznego. Kiedy natenie prdu rdowego ronie, pole magnetyczne rozszerza
si (ale coraz wolniej) i prd przeciwstawiajcy si prdowi rdowemu jest cay czas
indukowany (ale jest coraz sabszy). Cykl powtarza si, a w kocu ustala si stabilny
strumie prdu staego. Kiedy natenie prdu stabilizuje si, pole magnetyczne przestaje
si zmienia i cewka przestaje oddziaywa na przepyw prdu w obwodzie.
Oglny efekt dziaania cewki indukcyjnej jest taki, e musi min pewien czas, zanim
prd przez ni pyncy ustabilizuje si na pewnym poziomie (ilo tego czasu zaley
od kilku czynnikw, np. parametrw cewki indukcyjnej i rozmiaru rezystora; zob.
podrozdzia Obliczanie staej czasowej obwodw RL). Kiedy do tego dochodzi, prd
przepywa bez przeszkd przez cewk, ktra zachowuje si wwczas jak zwyky kawaek
drutu (nazywany zwarciem), a zatem UL = 0 V i natenie ustabilizowanego prdu
mona obliczy na podstawie napicia rdowego i wartoci rezystora, korzystajc z prawa
Ohma (I = Uwe/R).
105
106
Jeli teraz odczymy rdo napicia staego i podczymy do cewki rezystor, przez
krtki czas popynie prd, przy czym cewka znowu bdzie przeciwstawia si nagemu
spadkowi napicia, a w kocu natenie prdu spadnie do zera i pole magnetyczne
zniknie.
Rozwamy bilans energetyczny cewka indukcyjna podczona do rda prdu staego
przechowuje energi elektryczn w polu magnetycznym. Kiedy napicie bdzie odczone
i podczony zostanie rezystor, energia zostanie przesana do rezystora, w ktrym bdzie
rozproszona w postaci ciepa. Cewki indukcyjne przechowuj energi elektryczn w polu
magnetycznym. Prawdziwa cewka indukcyjna (w odrnieniu od idealnego teoretycznego
obiektu) oprcz indukcyjnoci wykazuje te pewien stopie rezystancji i pojemnoci,
ktre wynikaj z fizycznych waciwoci uytych do budowy zwojw i rdzenia materiaw
oraz waciwoci pl magnetycznych. W zwizku z tym cewka indukcyjna moe
przechowywa energi tylko przez krtki czas (w przeciwiestwie do kondensatorw),
gdy jest ona tracona w postaci ciepa.
Aby lepiej zrozumie dziaanie cewek indukcyjnych, wyobra sobie napenion wod
rur, wewntrz ktrej znajduje si turbina. Kiedy zwikszymy cinienie wody, opaty
turbiny stawi opr przepywowi wody i bd wywiera wsteczne cinienie na wod.
Gdy opaty zaczn si rusza, cinienie wsteczne zmaleje i woda bdzie przepywa
atwiej. Jeli nagle zredukujesz cinienie wody do zera, opaty turbiny bd jeszcze przez
chwil si porusza i popycha wod, a w kocu zatrzymaj si i woda przestanie
cakowicie pyn.
Nie zaprztaj sobie zbyt dugo gowy takimi rzeczami, jak prdy indukowane czy
rozszerzajce i kurczce si pola magnetyczne. Wystarczy, e zapamitasz kilka podstawowych
faktw dotyczcych cewek indukcyjnych.
9 Cewki indukcyjne stawiaj opr zmianom natenia prdu.

9 Cewki indukcyjne w chwili przyoenia rda prdu staego zachowuj si jak
obwd otwarty (tzn. pocztkowo nie przepywa aden prd i cao napicia
rdowego jest tracona na cewce).
9 Po pewnym czasie cewka zaczyna zachowywa si jak zwarcie w obwodach prdu

staego tzn. kiedy zakocz si wszystkie zawirowania zwizane z polami
magnetycznymi, napicie wynosi zero wolt i cewka przepuszcza cao prdu.
Nadanie (albo i nie!) za prdem zmiennym

Cewka indukcyjna umieszczona w obwodzie prdu zmiennego przeciwstawia si wszelkim
zmianom prdu rdowego. Jeli bdziemy zmienia napicie rdowe z bardzo du
czstotliwoci, cewka bdzie cay czas stawia opr tym zmianom. Przy ekstremalnie
wysokich czstotliwociach prd w ogle nie popynie, poniewa cewka po prostu nie
bdzie nada za zmianami.
Wyobra sobie, e stoisz porodku midzy dwoma pucharkami ze smacznym deserem.
Chciaby zje oba, ale nie moesz si zdecydowa, od ktrego zacz. Zaczynasz biec
w kierunku jednego, lecz nagle zmieniasz zdanie i zwracasz si w stron drugiego. Zanim
dobiegniesz, znowu zmieniasz zdanie i zaczynasz biec w stron pierwszego deseru, i tak
w kko. Im szybciej zmieniasz zdanie, tym mniej oddalasz si od punktu rodkowego,

nie docierajc do adnego z deserw. Twoje zachowanie w tej sytuacji mona porwna
do zachowania elektronw w cewce indukcyjnej, gdy do obwodu jest podczony sygna
o wysokiej czstotliwoci zarwno Ty, jak i elektrony pozostajecie w miejscu.
Reaktancja indukcyjna
Waciwo przeciwstawiania si zmianom prdu cewki indukcyjnej nazywa si reaktancj
indukcyjn. Im szybciej prd prbuje si zmienia, tym silniejszy cewka stawia mu opr.
Gdyby w przedstawionym poprzednio przykadzie z deserami nie mia hutawki
nastrojw, to dobiegby najpierw do pierwszego deseru, zjad smaczne lody, a potem
do drugiego i spaaszowa delicje. Gdyby zmienia zdanie nieco szybciej, ale nie
wiele razy w cigu sekundy, to mgby przebiega tylko p drogi, nastpnie zawraca,
przebiega p drogi do drugiego deseru, znowu zawraca i przebywa p drogi itd.
To, jak drog pokonasz, zaley od tego, jak szybko zmieniasz zdanie. To samo dotyczy
prdu pyncego przez cewk indukcyjn to, jak daleko prd dotrze, zaley od tego,
jak szybko si zmienia.
Reaktancj indukcyjn, oznaczan symbolem XL, wyraa si w omach. Podobnie jak
reaktancja pojemnociowa (opisana w rozdziale 4.), reaktancja indukcyjna zmienia si
zalenie od czstotliwoci i pod tym wzgldem znaczco rni si od staego oporu
zwykych rezystorw. Do obliczania reaktancji indukcyjnej korzystamy z poniszego
wzoru:
XL = 2 f L
gdzie f oznacza czstotliwo w hercach (Hz) rdowego napicia zmiennego, L to
indukcyjno w henrach, a to staa o przyblionej wartoci 3,14. Warto wyraenia
2 moemy zaokrgli do 6,28, aby otrzyma uproszczon wersj wzoru:
XL = 6,28 f L
Oto przykad obliczenia reaktancji indukcyjnej cewki 0,1 mH dla rda prdu
o czstotliwoci 1 Hz:
XL 6,28 1 0,0001
0,000628
Jeli zwikszymy czstotliwo do 2 MHz (czyli 2 000 000 Hz), to warto reaktancji
indukcyjnej wyniesie:
XL 6,28 2 000 000 0,0001
1,3 k
Zauwa, e przy bardzo niskiej czstotliwoci (1 Hz) reaktancja bya prawie rwna zeru,
przez co cewka, nie stawiajc prdowi adnego oporu, zachowywaa si prawie jak
zwornik. Przy wysokiej czstotliwoci sygnau (2 MHz) cewka stawia znaczny opr
przepywajcemu prdowi (warto reaktancji wynosia 1,3 k).
107
108
Uycie wartoci reaktancji indukcyjnej

w rwnaniach prawa Ohma
Reaktancj indukcyjn, podobnie jak pojemnociow, mona obliczy, korzystajc
z prawa Ohma. Trzeba tylko pamita, aby w obliczeniach uywa tylko jednej wartoci
czstotliwoci. Przypumy, e do cewki indukcyjnej o wartoci 0,1 mH przyoono
napicie zmienne o czstotliwoci 2 MHz i wartoci szczytowej 5 V. Szczytowe natenie
prdu na cewce mona w tym przypadku obliczy, stosujc prawo Ohma:
Imax =
U max
XL
Reaktancja indukcyjna cewki o wartoci 0,1 mH przy czstotliwoci napicia 2 MHz

wynosi 1,3 k (to wynika z oblicze, ktre wykonalimy wczeniej). W zwizku z tym
szczytowe natenie prdu wynosi:
Imax =
5V
1300
0,0038 A lub 3,8 mA
Zmiana zachowania zalenie od czstotliwoci

(po raz kolejny)
Cewki indukcyjne, tak jak kondensatory, w obwodach prdu zmiennego zachowuj si
rnie w zalenoci od czstotliwoci przyoonego napicia. Poniewa warto natenia
prdu przepywajcego przez cewk zaley od czstotliwoci, to samo dotyczy napicia na
cewce i innych elementach obwodu. Ta waciwo cewki, ktra uzalenia jej zachowanie
od czstotliwoci, stanowi podstaw do konstrukcji rnych przydatnych przyrzdw,
np. filtrw dolno-, grno- i rodkowoprzepustowych.
Cewki indukcyjne s swego rodzaju alter ego kondensatorw. Kondensatory przeciwstawiaj
si zmianom napicia, a cewki zmianom natenia prdu. Kondensatory blokuj prd
stay, a przepuszczaj prd zmienny, przy czym im wiksza czstotliwo, tym wicej
prdu przechodzi. Cewki indukcyjne przepuszczaj prd stay, a blokuj prd zmienny,
przy czym im wysza czstotliwo, tym mniej prdu przechodzi.
Zastosowanie cewek indukcyjnych

w obwodach
Cewki indukcyjne najczciej s uywane w obwodach strojeniowych, czyli takich,
ktre su do wybierania i odrzucania okrelonych czstotliwoci sygnau oraz do
blokowania sygnaw o wysokiej czstotliwoci, np. eliminowania zakce w postaci
fal radiowych przy przesyaniu sygnau drog kablow. W sprzcie audio cewki stosuje si
do wytumiania szumu o czstotliwoci 50 Hz (ktry jest czsto powodowany przez
znajdujce si w pobliu linie elektroenergetyczne).

Zapewne nawet nie zdajesz sobie sprawy z tego, jak czsto masz do czynienia z cewkami
indukcyjnymi na co dzie. Wykorzystuje si je np. w czujnikach wiate ulicznych
to te urzdzenia, ktre skd wiedz, e samochd czeka na moliwo przejazdu
do uruchamiania zmiany wiata. Pod ulic, kilka metrw przed skrzyowaniem, znajduje
si ptla indukcyjna w postaci kilku gigantycznych zwojw drutu o rednicy blisko dwch
metrw. Ptla ta jest poczona z obwodem sterujcym wiatami ulicznymi. Kiedy
przejeda samochd, metal, z ktrego jest wykonany, zakca strumie magnetyczny
w ptli. Obwd wykrywa t zmian i wcza zielone wiato.
Izolowanie i ekranowanie cewek indukcyjnych

Drut, z ktrego wykonana jest cewka indukcyjna, musi by w izolacji, aby nie dochodzio
do niezamierzonych zwar midzy zwojami. Wikszo cewek uywanych w obwodach
elektronicznych ma jeszcze dodatkowo ekranowanie, czyli s zamknite w pojemniku
wykonanym z nieelaznego metalu (zwykle mosidzu lub aluminium), ktry ma za zadanie
uniemoliwi liniom strumienia magnetycznego wpywanie na pobliskie elementy.
Cewki z ekranowaniem naley wykorzystywa, aby zapobiec indukcji napicia lub prdu
w innych elementach obwodu. Natomiast cewek bez ekranowania uywa si wwczas,
gdy wpyw cewki na inne elementy jest podany. Zastosowanie cewek bez ekranowania
opisalimy w podrozdziale Oddziaywanie na elementy ssiednie transformatory.
Oznaczenia indukcyjnoci
Warto indukcyjnoci cewki jest najczciej podana na jej obudowie i przy uyciu takiego
samego kolorowego kodu, jak w przypadku rezystorw, ktry opisalimy w rozdziale 3.
Na wikszych cewkach warto ta jest drukowana na obudowie w postaci tekstowej
(liczbowej). Mniejsze cewki s z wygldu podobne do rezystorw o maej mocy maj
nawet podobne kolorowe oznaczenia. Wiksze cewki mog mie rozmaite ksztaty
i rozmiary, wszystko zaley od celu, w jakim zostay wyprodukowane.
Wyrnia si cewki indukcyjne stae i zmienne. Zarwno jedne, jak i drugie s zbudowane
z drutu nawinitego na rdze. Na warto cewki maj wpyw takie czynniki, jak liczba
zwojw, materia, z ktrego zbudowany jest rdze, rednica drutu zwojowego oraz
dugo cewki. Cewki stae maj warto niezmienn. Warto cewek zmiennych mona
nastawia. Rdze cewki indukcyjnej moe by powietrzny, ferrytowy albo wykonany
z innych materiaw (wcznie z Twoim samochodem). Najczciej spotykane s rdzenie
ferrytowe i powietrzne.
czenie ekranowanych cewek indukcyjnych

Niewykluczone, e w swoich amatorskich ukadach nigdy nie bdziesz potrzebowa
cewek indukcyjnych, ale moesz je spotka w schematach obwodw zasilaczy i innych
urzdze. Dlatego powiniene umie oblicza indukcyjno zastpcz kombinacji
ekranowanych cewek, aby mc dobrze si zorientowa, jak dziaa dany ukad.
Wartoci cewek indukcyjnych poczonych szeregowo sumuj si, tak jak wartoci
rezystorw:
Lszereg = L1 + L2 + L3
109
110
Podobnie jak w przypadku rwnolegego poczenia rezystorw, wartoci poszczeglnych
cewek naley odwrci, zsumowa, a nastpnie obliczy odwrotno tej sumy (z lekcji
matematyki moesz pamita, e odwrotno danej liczby to liczba, przez ktr trzeba
pomnoy dan liczb, aby otrzyma 1; np. odwrotnoci kadej liczby cakowitej x jest 1/x).
Lrwn =
1
1
1
1
+
+
+ ...(itd .)
L1 L2 L3
Inny sposb wyraenia tego samego rwnania:

1
1
1
1
=
+
+
+
L rwn
L1
L2
L3
Jeli w obwodzie s tylko dwie cewki, wzr mona uproci do nastpujcej postaci:
Lrwn =
L1 L 2
L1 + L 2
Filtrowanie sygnaw
za pomoc cewek indukcyjnych
Zapamitaj: cewki indukcyjne s jakby alter ego kondensatorw. Cewki w obwodach
filtrw elektronicznych pozwalaj wykonywa czynnoci dokadnie odwrotne do tego,
co robi kondensatory (ktre opisalimy w rozdziale 4.).
Na rysunku 5.5 wida obwd RL, czyli skadajcy si z rezystora i cewki indukcyjnej,
w ktrym napiciem wyjciowym Uwy jest obnione napicie na cewce.
Rysunek 5.5.
Obwd RL
moe peni
funkcj prostego filtru grnoprzepustowego
Im nisza czstotliwo napicia wejciowego, tym atwiej cewka moe reagowa na zmiany
prdu, a wic tym bardziej jej zachowanie przypomina zachowanie zworki, ktra
przepuszcza prd z niewielkim lub zerowym oporem. W zwizku z tym przy niskich
czstotliwociach napicia wejciowego warto napicia wyjciowego jest prawie rwna
zeru. Im wysza czstotliwo napicia wejciowego, z tym wiksz si cewka przeciwstawia
si zmianom prdu i tym mniej prdu przepywa przez obwd. W wyniku tego przy

wysokich czstotliwociach na rezystorze wystpuje niewielki spadek napicia (poniewa
UR = I R i warto I jest bardzo niska), co powoduje, e wikszo napicia spada
na cewce i napicie wyjciowe jest prawie rwne napiciu wejciowemu.
Pokazany na rysunku obwd moe suy jako filtr grnoprzepustowy, poniewa
przepuszcza sygnay o wysokiej czstotliwoci, a blokuje sygnay stae i o maej
czstotliwoci.
Jeli w ukadzie przedstawionym na rysunku 5.5 zamienisz miejscami rezystor i cewk i jako
wyjcie wyznaczysz spadek napicia na rezystorze, otrzymasz filtr dolnoprzepustowy.
Przy niskich czstotliwociach, przy ktrych cewka zachowuje si jak zworka, spadek
na cewce jest niewielki lub zerowy, a wic prawie cao napicia spada na rezystorze.
Przy wyszych czstotliwociach zachowanie cewki zblia si bardziej do zachowania
obwodu otwartego, przez co mniej prdu przepywa przez obwd, a wic i przez
rezystor efektem jest znaczne zmniejszenie wartoci napicia wyjciowego.
Obliczanie staej czasowej obwodw RL

Ilo czasu potrzebnego do uzyskania przez napicie indukowane przez cewk mniej
wicej dwch trzecich swojej wartoci mona obliczy, korzystajc ze staej czasowej
T obwodu RL. Wzr jest nastpujcy:
T = L/R
Tak jak staa czasowa obwodw RC (o ktrej moesz przeczyta w rozdziale 4.) pozwala
si zorientowa, ile czasu potrzeba na cakowite naadowanie kondensatora, staa czasowa
obwodw RL umoliwia obliczenie, ile czasu zajmie cewce indukcyjnej dojcie do stanu
penego przewodzenia prdu staego. Przepyw prdu staego stabilizuje si na jednym
poziomie po upywie okoo piciu jednostek staej czasowej ukadw RL. Staej czasowej
ukadw RL mona rwnie uywa do obliczania czstotliwoci granicznej filtru
(czstotliwoci, przy ktrej filtr zaczyna zmienia sygna wejciowy):
fg = (2 T)-1
= (2 L / R)-1
Przedstawiamy impedancj!
Jak napisalimy wczeniej w tym rozdziale, opr, jaki cewka indukcyjna stawia zmianom
prdu, nazywa si reaktancj indukcyjn podobnie jak opr stawiany zmianom prdu
przez kondensator nazywa si reaktancj pojemnociow (ktr szczegowo opisalimy
w rozdziale 4.). Mimo i zarwno reaktancja, jak i rezystancja to pojcia odnoszce si
do przeciwstawiania si prdowi zmiennemu, s to dwa rne zjawiska. Warto rezystancji
jest zawsze taka sama bez wzgldu na czstotliwo prdu, natomiast reaktancja zmienia
si w zalenoci od tego parametru. Analizujc obwd, w ktrym zachodzi zarwno
zjawisko reaktancji, jak i rezystancji (np. przedstawiony na rysunku 5.5 obwd RL),
moesz potrzebowa informacji na temat cakowitego oporu, jaki jest stawiany prdowi
zmiennemu o okrelonej czstotliwoci.
111
112
Jako e i rezystancj, i reaktancj wyraa si w omach, moe si wydawa, e aby obliczy
oglny opr stawiany prdowi, wystarczy zsumowa wartoci reaktancji indukcyjnej XL
i rezystancji R (tak jak si robi w przypadku obliczania rezystancji zastpczej szeregowo
poczonych rezystorw). Nie jest to jednak moliwe, poniewa w obliczeniach musi
zosta uwzgldniony czas reakcji cewki indukcyjnej (i kondensatora) na zmiany zachodzce
w obwodzie. Ale mamy dobr wiadomo cakowity opr stawiany w obwodzie
prdowi o okrelonej czstotliwoci da si obliczy.
Impedancja to cakowita warto oporu, jaki dany obwd stawia prdowi zmiennemu
o okrelonej czstotliwoci (jest to wielko analogiczna do rezystancji zastpczej obwodu
zawierajcego tylko rezystory, o czym bya mowa w rozdziale 3.). W obliczeniach wartoci
impedancji, ktr oznaczamy symbolem Z, korzystamy z wartoci rezystancji zastpczej
i reaktancji zastpczej obwodu.
Impedancj szeregowego obwodu RL obliczamy wedug wzoru:
ZL =
R 2 + X L2
Natomiast wzr na impedancj szeregowego obwodu RC jest nastpujcy:

ZC =
R 2 + X C2
Do czego mona uy tych niezbyt zachcajco wygldajcych wzorw? Przypumy,

e chcemy obliczy natenie prdu przepywajcego przez szeregowy obwd RL lub
RC przy okrelonej czstotliwoci sygnau wejciowego, stosujc prawo Ohma. Moemy
najpierw obliczy impedancj obwodu przy wybranej czstotliwoci, a nastpnie skorzysta
z prawa Ohma i obliczonej wartoci impedancji, aby obliczy warto szczytow prdu
przepywajcego przez obwd przy tej czstotliwoci:
Imax =
U max
ZL
W przypadku obwodw zawierajcych rezystor, kondensator i cewk indukcyjn

poczone szeregowo (jest to rodzaj obwodu RLC), wzr na impedancj jest nieco
bardziej skomplikowany. Reaktancja takiego obwodu (X) jest rwna rnicy midzy
reaktancj indukcyjn XL a reaktancj pojemnociow XC (X = XL XC). W przypadku
rwnolegych pocze rezystorw i cewek indukcyjnych albo rezystorw i kondensatorw
wzr na impedancj jest jeszcze bardziej zoony, ale wyluzuj, nie bdziemy si nad
Tob znca.
Dostrajanie do stacji radiowych

Cewki indukcyjne s naturalnymi filtrami dolnoprzepustowymi, a kondensatory
grnoprzepustowymi. Co w takim razie si stanie, jeli te dwa elementy umiecimy
w jednym obwodzie? Nietrudno si domyli, e kombinacji cewek indukcyjnych
i kondensatorw czsto uywa si do dostrajania odbiornikw radiowych na odbir
okrelonych czstotliwoci sygnaw.
Rezonans w obwodach RLC

Spjrz na obwd RLC widoczny na rysunku 5.6. Impedancj mona obliczy, korzystajc
z poniszego strasznego wzoru:
Z=
=
R2 + X 2
R 2 + ( X L X C )2
Rysunek 5.6.
W obwodach
RLC istnieje
czstotliwo
rezonansowa,
przy ktrej
reaktancja
zastpcza jest
rwna zero
Nie zwaajc na wygld tego wzoru, zwr uwag na jedn rzecz jeli XL = XC,
to impedancja obwodu wynosi pierwiastek kwadratowy z R2, czyli po prostu R, a wic
innymi sowy, jest rwna rezystancji. Inaczej mwic, kiedy XL = XC, to reaktancja
indukcyjna i reaktancja pojemnociowa wzajemnie si wykluczaj. Sytuacja przedstawia
si tak, jakby w obwodzie znajdowa si tylko rezystor; ma to miejsce tylko przy jednej
czstotliwoci nazywanej czstotliwoci rezonansow. Czstotliwo rezonansowa
to warto czstotliwoci f, ktra sprawia, e XL = XC przy okrelonej kombinacji wartoci
indukcyjnoci (L) i pojemnoci (C).
Czym wyrnia si czstotliwo rezonansowa? Dziej si przy niej takie rzeczy,
ktrych nie zaobserwujemy przy adnej innej czstotliwoci. Przy wszystkich innych
czstotliwociach, zarwno wyszych, jak i niszych, w obwodzie wystpuje pewna
ilo reaktancji, ktra sumuje si z rezystancj. Przy bardzo niskich czstotliwociach
kondensator wykazuje wysoki poziom reaktancji. Przy bardzo wysokich czstotliwociach
wysok reaktancj wykazuje cewka indukcyjna. Z tego wnioskujemy, e przy niskich
czstotliwociach przepyw prdu jest hamowany przez kondensator, a przy wysokich
przez cewk indukcyjn. Przy czstotliwoci rezonansowej reaktancja cakowita
wynosi zero i obwd wyglda tak, jakby by w nim tylko rezystor. O obwodzie takim
mwi si, e rezonuje przy tej okrelonej czstotliwoci, i nazywa si go obwodem
rezonansowym. Na rysunku 5.7 pokazano wykres czstotliwoci prdu przepywajcego
przez obwd. Zwr uwag, e natenie prdu jest najwysze przy czstotliwoci
rezonansowej.
Obwodw RLC uywa si w odbiornikach radiowych do przepuszczania tylko jednej
wybranej czstotliwoci sygnau. Operacj wykonywan przez ten obwd nazywa si
strojeniem do odpowiedniej czstotliwoci, a sam obwd nazywamy obwodem
strojonym. Moliwo dostrajania odbiornika do czstotliwoci rnych stacji radiowych
zapewnia zmienny kondensator, ktry pozwala zmienia czstotliwo rezonansow.
113
114
Rysunek 5.7.
W szeregowym
obwodzie RLC
maksymalne
natenie prdu
wystpuje przy
czstotliwoci
rezonansowej
Gaka suca do zmieniania pojemnoci jest sprzona z gak, za ktrej pomoc

uytkownik dostraja swj odbiornik.
Jeli poprzestawiamy nieco elementy, tak e kondensator bdzie poczony rwnolegle
z cewk indukcyjn, otrzymamy obwd, ktry przy czstotliwoci rezonansowej bdzie
uzyskiwa minimalne natenie prdu. Taki rodzaj ukadu odstraja wybran czstotliwo
i przepuszcza wszystkie pozostae. Uywa si go do tworzenia filtrw
rodkowozaporowych. Taki filtr mona znale np. w sprzcie elektronicznym
dziaajcym w pobliu linii energetycznych, w ktrym tumione s sygnay o czstotliwoci
50 Hz.
Krystalicznie czysty rezonans

Tak wyglda symbol, ktrym oznacza si na schematach krysztay. Jeli wytniesz
odpowiedni kawaek krysztau kwarcu, doczysz do niego dwa wyprowadzenia i umiecisz
go w hermetycznej obudowie, to otrzymasz pojedynczy element, ktry bdzie zachowywa
si jak obwd RLC rezonujcy przy okrelonej czstotliwoci. Krysztaw kwarcowych
albo po prostu krysztaw uywa si w obwodach do generowania sygnaw elektrycznych
o bardzo precyzyjnej czstotliwoci.
Dziaanie krysztaw, o ktrym mowa, zawdziczamy tzw. efektowi piezoelektrycznemu
jeli do krysztau kwarcowego przyoymy odpowiednie napicie, zacznie on drga
z okrelon czstotliwoci, nazywan czstotliwoci rezonansow. Po odczeniu napicia
kryszta nadal drga przez jaki czas, ale w kocu powraca do pierwotnego stanu. Drgania
powoduj powstanie napicia o czstotliwoci rwnej czstotliwoci rezonansowej.
Moe znasz piezoelektryczne przetworniki stosowane w gitarach, w ktrych krysztay
s uywane do przetwarzania drga mechanicznych generowanych przez struny na sygnay
elektryczne, ktre nastpnie si wzmacnia. A jeli pamitasz jeszcze czasy sprzed
nastania ery pyt kompaktowych, to moe zaciekawi Ci fakt, e w gramofonach efekt
piezoelektryczny jest wykorzystywany do zamiany ruchw igy lizgajcej si po wzniesieniach
i zagbieniach pyty winylowej na energi elektryczn.
Czstotliwo, z jak drga kryszta, zaley od jego gruboci i rozmiaru. Mona znale
krysztay drgajce z czstotliwoci od kilkudziesiciu kilohercw do dziesitek megahercw.
Krysztay s bardziej precyzyjne i niezawodne ni ukady kondensatorw i cewek
indukcyjnych, ale jest jeden haczyk s drosze. Krysztaw uywa si w obwodach
nazywanych oscylatorami, ktre su do wytwarzania sygnaw elektrycznych o bardzo

dokadnie okrelonej czstotliwoci. Oscylatory wykorzystuje si do budowy zegarkw
narcznych i cyfrowych ukadw scalonych (opisanych w rozdziale 7.), a take do
sprawdzania dokadnoci sprztu radiowego.
Czstotliwo drga krysztaw kwarcowych jest okrelona z dokadnoci do 0,001%
wartoci znamionowej (dlatego wanie warto za nie troch dopaci). Mona te spotka
rezonatory ceramiczne, ktre dziaaj podobnie jak krysztay i mniej kosztuj, ale za
to s mniej dokadne. Rezonatory ceramiczne maj tolerancj rzdu 0,5% a wic ich
czstotliwo drga moe si rni od podanej o 0,5% w gr lub w d i s czsto
wykorzystywane do budowy urzdze elektronicznych powszechnego uytku, takich
jak telewizory, aparaty fotograficzne i zabawki.
Oddziaywanie na elementy ssiednie

transformatory
Cewki indukcyjne uywane w obwodach strojonych maj ekranowanie, dziki czemu
ich pola magnetyczne nie zakcaj pracy innych elementw obwodu. Czasami jednak
nieekranowane cewki umieszcza si obok siebie celowo, aby ich pola magnetyczne si
ze sob stykay. Z tej czci rozdziau dowiesz si, jak oddziauj wzajemnie nieekranowane
cewki indukcyjne oraz jak mona to zjawisko wykorzysta do wasnych celw, tworzc
urzdzenie elektryczne nazywane transformatorem.
Co czy nieekranowane cewki indukcyjne?

Jeli umiecimy dwie nieekranowane cewki indukcyjne w niewielkiej odlegoci od siebie,
to zmienne napicie magnetyczne indukowane przez prd zmienny przepywajcy przez
jedn z nich indukuje napicie w tej cewce oraz w drugiej cewce. Zjawisko indukcji
napicia przez jedn cewk w innej cewce nazywa si indukcyjnoci wzajemn,
natomiast zjawisko indukcji napicia w tej samej cewce, ktra wytworzya zmienne pole
magnetyczne, nazywamy samoindukcj. Im bliej siebie znajduj si cewki, tym silniej
wzajemnie oddziauj ich pola magnetyczne. Indukcyjno wzajemna moe wzmacnia lub
osabia samoindukcj w kadej z cewek. Zaley to od ustawienia biegunw obu urzdze.
Jeli wemiesz dwa obwody zawierajce nieekranowane cewki i umiecisz je w pobliu
siebie, to cewki te bd wzajemnie midzy sob oddziaywa. Kiedy przyoysz prd do
jednej z cewek, spowodujesz indukcj napicia w drugiej mimo i znajduje si ona
w osobnym obwodzie. Zjawisko to nazywamy sprzeniem transformatorowym.
Transformator to urzdzenie elektryczne zbudowane z dwch cewek indukcyjnych
nawinitych na rdze z takiego samego materiau w taki sposb, aby zmaksymalizowa
ich wzajemn indukcyjno. Prd przepywajcy przez jedn z cewek (uzwojenie
pierwotne) indukuje napicie w drugiej cewce (uzwojenie wtrne). Zadaniem
transformatora jest przeniesienie energii elektrycznej z jednego obwodu na inny.
Na rysunku 5.8 przedstawione s symbole uywane do oznaczania transformatorw
z rdzeniem powietrznym i z materiau staego.
115
116
Rysunek 5.8.
Symbole
uywane
do oznaczania
na schematach
transformatorw z rdzeniem
powietrznym
i z materiau
staego
Izolowanie obwodw od rda zasilania

Jeli liczba zwojw w uzwojeniu pierwotnym jest rwna liczbie zwojw w uzwojeniu
wtrnym transformatora, to teoretycznie cao napicia obecnego w uzwojeniu
pierwotnym zostanie indukowana w uzwojeniu wtrnym. Taki transformator nazywamy
transformatorem 1:1, poniewa midzy uzwojeniami zachodzi relacja jeden do jednego
(w praktyce aden transformator nie jest idealny, tzn. bezstratny, i zawsze wystpuje
pewna strata energii).
Transformatory 1:1 nazywane s te transformatorami izolacyjnymi. Uywa si ich
w ukadach, w ktrych bez fizycznego poczenia dwch obwodw trzeba przekaza
moc lub sygna zmienny z jednego obwodu na drugi. Zwykle pierwszy obwd zawiera
rdo zasilania, a drugi obcienie (w rozdziale 1. zdefiniowalimy obcienie jako punkt
docelowy energii elektrycznej lub obiekt, ktry ma wykona prac, np. membrana gonika).
Obwody izoluje si po to, aby zmniejszy ryzyko poraenia prdem albo by unikn
zakce midzy nimi.
Podwyszanie i obnianie napicia

Jeli liczba zwojw w uzwojeniu pierwotnym transformatora rni si od liczby zwojw
uzwojenia wtrnego, to w uzwojeniu wtrnym zostanie indukowane napicie o wartoci
innej ni w uzwojeniu pierwotnym. Wartoci napi w obu uzwojeniach bd do siebie
proporcjonalne, przy czym proporcje te bd zalee od wspczynnika liczby zwojw
w uzwojeniu wtrnym wzgldem liczby zwojw w uzwojeniu pierwotnym:
n
U2
= 2
U1
n1
Symbol U2 oznacza warto napicia indukowanego w uzwojeniu wtrnym, U1 to

warto napicia na uzwojeniu pierwotnym, n2 to liczba zwojw uzwojenia wtrnego,
a n1 okrela liczb zwojw uzwojenia pierwotnego.
Przypumy, e uzwojenie wtrne skada si z 200 zwojw drutu z dwukrotnie wikszej
ich liczby ni uzwojenie pierwotne, ktre ma 100 zwojw. Jeli do uzwojenia pierwotnego
przyoymy napicie zmienne o wartoci szczytowej 50 V, to warto napicia szczytowego
indukowanego w uzwojeniu wtrnym wyniesie 100 V, czyli dwukrotno wartoci napicia
szczytowego w napiciu pierwotnym. Tego rodzaju transformator nazywamy

transformatorem podwyszajcym napicie, poniewa zwiksza warto napicia
uzwojenia pierwotnego w uzwojeniu wtrnym.
Gdybymy zamiast 200 w uzwojeniu wtrnym nawinli tylko 50 zwojw drutu, a uzwojenie
pierwotne pozostawili bez zmian, to przy takim samym napiciu co wczeniej uzyskalibymy
warto napicia rwn poowie napicia w uzwojeniu pierwotnym. Napicie szczytowe
w uzwojeniu wtrnym miaoby warto szczytow 25 V. Taki transformator z oczywistych
wzgldw nazywamy transformatorem obniajcym napicie.
W obu przypadkach moc przyoona do uzwojenia pierwotnego jest przenoszona na
uzwojenie wtrne. Poniewa moc jest iloczynem napicia i natenia prdu (P = U I),
natenie prdu indukowanego w uzwojeniu wtrnym jest odwrotnie proporcjonalne
do indukowanego w nim napicia. Podsumowujc, transformator podwyszajcy napicie
podwysza napicie i obnia natenie prdu, natomiast transformator obniajcy
napicie obnia napicie i podwysza natenie prdu.
Transformatorw podwyszajcych i obniajcych napicie prdu uywa si w stacjach
przesyowych mocy. Warto napicia elektrycznoci wytworzonej w elektrowni jest
podwyszana do wartoci rzdu 110 kV (1 kV = 1000 V) albo wikszych, nastpnie
przesya si j na due odlegoci do stacji transformatorowych, w ktrych obnia si
napicie w celu uzdatnienia go do przesania do odbiorcw.
117
118
Rozdzia 6
Bogaty wiat pprzewodnikw

W tym rozdziale:
Budowa pprzewodnikw
Wytwarzanie diod i tranzystorw z pprzewodnikw
Przepuszczanie prdu tylko w jedn stron za pomoc diod
Jak dziaaj tranzystory?
Zastosowanie tranzystorw jako maych przecznikw
Wzmacnianie sygnaw przy uyciu tranzystorw
ateriay pprzewodnikowe s niezbdnym skadnikiem wszystkich wspczesnych

urzdze elektronicznych, od programowalnych rozrusznikw serca po statki
kosmiczne. A trudno uwierzy, e ta skromna grupa materiaw zrewolucjonizowaa
medycyn, badania kosmosu, automatyk przemysow, domow rozrywk, komunikacj
i wiele innych dziedzin nauki i gospodarki.
Diody i tranzystory pprzewodnikowe mog by uywane do przewodzenia lub blokowania

przepywu prdu elektrycznego w zalenoci od tego, jak nimi pokierujemy za pomoc
elektrycznoci. Pozwalaj ograniczy przepyw prdu do tylko jednego kierunku oraz
wzmacnia niewielkie sygnay nic z tych rzeczy nie uda Ci si zrobi przy uyciu
biernych elementw elektronicznych.
Czytajc ten rozdzia, poznasz budow materiaw pprzewodnikowych, dowiesz si,
jak przewodz prd oraz jak s czone, aby tworzyy diody i tranzystory. Nastpnie
przyjrzysz si diodom, ktre dziaaj jak zawory jednokierunkowe (dowiesz si, jak t
ich cech wykorzysta do wasnych celw), poznasz dziaanie tranzystorw i przyczyn,
dla ktrej ciesz si tak du popularnoci. Pniej bdziesz gotowy, aby wej w wiat
nowoczesnej elektroniki!
Przewodzi czy nie przewodzi?

Midzy izolatorami a przewodnikami znajduje si grupa materiaw, ktre nie mog si
zdecydowa, czy trzyma swoje elektrony mocno przy sobie, czy pozwoli im wdrowa
bez przeszkd midzy atomami. Materiay te to pprzewodniki. Ich wyjtkowo
polega na tym, e w niektrych warunkach zachowuj si jak przewodniki, a w innych
jak izolatory. Przy korzystaniu z urzdze wykonanych z krzemu albo germanu mona
precyzyjnie sterowa przepywem nonikw adunku elektrycznego w jednym obszarze
urzdzenia, nastawiajc odpowiednio napicie w innym obszarze.
120
Za pomoc diod pprzewodnikowych mona sprawi, aby prd pyncy w jednym
kierunku by przepuszczany, a pyncy w drugim kierunku blokowany, tak jak to si
robi przy uyciu zaworw jednokierunkowych w przypadku wody. Tranzystory pozwalaj
wcza i wycza przepyw elektronw (prdu) oraz ustawia natenie wikszego
prdu poprzez dostosowanie natenia mniejszego prdu. Te waciwoci tranzystorw
wykorzystywane s w budowie wielu skomplikowanych urzdze elektronicznych, takich
jak wzmacniacze sygnaw elektrycznych, prostowniki (urzdzenia zamieniajce prd
zmienny w prd stay) czy przyrzdy do sterowania przepywem prdu. Mikroskopijne
rozmiary i niski pobr mocy ukadw pprzewodnikowych sprawiy, e wszystkie
urzdzenia zbudowane z ich wykorzystaniem s bardzo mae i energooszczdne, dziki
czemu zrewolucjonizoway nowoczesn elektronik.
Atomy pprzewodnikw s uoone w regularn trjwymiarow sie krystaliczn,
podobn do pokazanej na rysunku 6.1. Atomy wewntrz krysztau s zwizane ze sob
tzw. wizaniami kowalentnymi, a elektrony znajdujce si na zewntrznej orbicie
kadego atomu (nazywane elektronami walencyjnymi) s zwizane z elektronami
ssiednich atomw. To tak jak ssiedzi, ktrzy korzystaj z jednej drogi kady zachowuje
si tak, jakby ta droga naleaa do niego (oprcz dni, kiedy spadnie dua ilo niegu).
Rysunek 6.1.
W materiaach
pprzewodnikowych, takich
jak krzem, wystpuj silne
wizania kowalentne, ktre
utrzymuj krystaliczn struktur rozmieszczenia atomw
To wanie te waciwoci wiza i pocze elektronw w atomach krysztaw sprawiaj,

e krysztay pprzewodnikowe przez wikszo czasu zachowuj si jak izolatory. Kady
atom myli, e ma wicej elektronw walencyjnych, ni jest rzeczywicie. Wszystkie
te elektrony zachowuj si jak czonkowie jednej, wielkiej, szczliwej rodziny i nie czuj
potrzeby, aby przechodzi z jednego atomu do innego (tym pprzewodniki znacznie
rni si od przewodnikw, ktrych atomy maj zwykle po jednym elektronie walencyjnym,
ktry bardzo chtnie wyrusza w podr midzyatomow). Istnieje pewien sposb, za ktrego
pomoc mona zmieni waciwoci elektryczne czystego pprzewodnika. Trzeba go
zmiesza (nie, nie chodzi o sprawienie, eby si zawstydzi, lecz dodanie do niego materiau,
ktry zmieni zachowanie elektronw; wrcimy do tego za chwil).
Rozdzia 6: Bogaty wiat pprzewodnikw

Do koca tej czci rozdziau bdziemy zajmowa si teori fizycznej budowy
pprzewodnikw. Mimo i s to wartociowe informacje, nie s niezbdne do
zrozumienia, jak dziaaj elementy pprzewodnikowe. Jeli Ci to nie interesuje,
moesz przej od razu do podrozdziau Diody zczowe, a i tak nie ominie Ci nic,
co trzeba wiedzie, aby uywa pprzewodnikw w obwodach.
Domieszkowanie pprzewodnikw
Jeli do czystego pprzewodnika, takiego jak krzem, dodamy troch zanieczyszcze
(tzn. domieszk rnych rodzajw atomw), to namieszamy troch w wizaniach
elektronw. Proces ten nazywa si domieszkowaniem pprzewodnika, a dodawane
zanieczyszczenia nazywamy domieszk pprzewodnika. W roli domieszki do czystego
krzemu najczciej uywa si arsenu i boru.
Atomy materiau domieszkowego prbuj podszy si pod atomy krysztau i utworzy
wizania z innymi atomami, lecz rni si od nich na tyle, e robi przy tym troch
baaganu. Na przykad atomy arsenu maj o jeden elektron zewntrzny wicej ni atomy
krzemu. Kiedy doda si niewielk ilo arsenu do grupy atomw krzemu, atomy arsenu
wcisn si midzy atomy krzemu, wic si z nimi. Jednak ze wzgldu na to, e maj
o jeden elektron wicej, elektron ten moe swobodnie podrowa midzy atomami
krysztau. Dziki temu, mimo i materia domieszkowany sam jest elektrycznie obojtny,
teraz zawiera pewn liczb wolnych elektronw szwendajcych si bez celu po atomach,
ktre sprawiaj, e jego przewodno znacznie wzrasta. Domieszkujc krzem, zmieniamy
jego elektryczne waciwoci dodanie domieszki do krzemu sprawia, e zaczyna
przewodzi prd.
Inna technika domieszkowania pprzewodnikw polega na zastosowaniu materiau
takiego jak bor, ktrego atomy maj o jeden elektron walencyjny mniej ni atomy krzemu.
Kady atom boru dodany do krystalicznej struktury krzemu powoduje powstanie tzw.
dziury elektronowej w tej strukturze, czyli miejsca, w ktrym brakuje jednego elektronu.
Kiedy w strukturze krysztau powstaje dziura, wizanie trzymajce atomy razem, ktre
jest bardzo silne, ukradnie elektron z innego atomu, aby j zapeni. Powstaa w ten
sposb luka w innym miejscu zostanie zapeniona przez inny elektron itd. Mona odnie
wraenie, e po strukturze krysztau porusza si dziura (rysunek 6.2), ale w rzeczywistoci
to elektrony si poruszaj, a zudzenie jest wywoane tym, e wida, jak zmienia si
pooenie dziury. Poniewa kada dziura reprezentuje jeden brakujcy elektron, ruch
dziur ma taki sam efekt, jak przepyw adunkw dodatnich.
Domieszki uwalniajce elektrony (adunki ujemne), ktre mog porusza si po atomach
pprzewodnika, nazywaj si donorami, a pprzewodniki domieszkowane nimi to
pprzewodniki typu n. Typowym przykadem donora jest arsen.
Domieszki takie jak bor, ktre powoduj powstanie dziur elektronowych (adunki
dodatnie) poruszajcych si po strukturze pprzewodnika, nazywaj si akceptorami,
a pprzewodniki domieszkowane nimi to pprzewodniki typu p. Typowym przykadem
akceptora jest bor.
121
122
Rysunek 6.2.
Kiedy elektron
zostaje wyrwany z atomu, aby
zapeni luk
w ssiednim
atomie, mona
odnie wraenie, e to dziura
poruszya si
w kierunku przeciwnym do ruchu elektronu
Zcze elektronowo-dziurowe
Aby dobrze zrozumie, dlaczego czasami po przyoeniu napicia do zcza elektronowo-dziurowego
(p-n) prd pynie, a czasami nie, trzeba dogbnie
pozna waciwoci fizyczne tego zcza. Nie bdziemy zbytnio dry tego tematu. Wystarczy, jeli
bdziesz wiedzie, e wszystko zaley od tego, w jakim
kierunku dziury s popychane w materiale typu p,
w jakim kierunku elektrony s popychane w materiale
typu n oraz jak dziury i elektrony czasami rekombinuj na zczu.
w kierunku zcza oraz elektronw przez materia typu

n w kierunku zcza. Jeli wylemy odpowiedni
ilo adunku, uda nam si przezwyciy niewielkie
napicie wystpujce na zczu. Dziury przejd do
materiau typu n, a elektrony przejd do materiau
typu p. Zewntrzne rdo napicia popycha adunki
w kierunku zcza, a wic adunki przez nie przechodz. Efektem ruchu dziur w jednym kierunku i elektronw w drugim jest prd. Umownie przyjmuje si,
e prd to ruch dodatnich adunkw od dodatniego
bieguna baterii przez materia typu p, przez zcze,
Nawet jeli nie jest przyoone adne zewntrzne przez materia typu n i w kierunku ujemnego bieguna
napicie, na zczu i tak wystpuje niewielka rnica baterii.
potencjaw. Wynika ona z tego, e na zczu
spotykaj si dziury i elektrony, ktre zamieniaj si Jeli podczymy bateri odwrotnie, ujemny biegun
miejscami i rekombinuj (czyli elektron zapenia bdzie przyciga dziury z pprzewodnika typu n,
dziur). W ten sposb po obu stronach zcza po- odcigajc je od zcza, a dodatni biegun bdzie
wstaje adunek: po stronie pprzewodnika typu p przyciga elektrony od pprzewodnika typu n, rwjest to adunek ujemny, a po stronie pprzewodnika nie odcigajc je od zcza. To powoduje wzmoctypu n dodatni. W zwizku z tym powstaje nie- nienie wystpujcego ju na zczu napicia, co
wielka rnica adunkw (a wic niewielkie napi- dodatkowo utrudnia przepyw prdu. Jeli przyoone
cie) na zczu. Napicie to przeciwstawia si dal- napicie zewntrzne bdzie wystarczajco silne, to
szemu przepywowi dziur i elektronw przez zcze. w kocu uda si przeama t barier prd bdzie
pyn w kierunku przeciwnym do poprzedniego.
Podczajc dodatni biegun baterii do materiau Napicie, przy ktrym do tego dochodzi, nazywamy
typu p i ujemny biegun baterii do materiau typu n, napiciem przebicia. Opisany tu proces stanowi
powodujemy przepchnicie dziur przez materia typu p podstaw konstrukcji tzw. diody Zenera.
Tworzenie elementw przy uyciu kombinacji

pprzewodnikw typw n i p
Przyoenie napicia do pprzewodnika typu n lub p powoduje ruch elektronw
w materiale i przepyw prdu od ujemnego do dodatniego bieguna rda napicia
(w przypadku pprzewodnikw typu p ruch ten jest opisywany jako przemieszczanie si
dziur elektronowych od dodatniego do ujemnego bieguna). Jak na razie, nic nadzwyczajnego
domieszkowane pprzewodniki zachowuj si jak przewodniki, ktre z rwnym
powodzeniem mona by zastpi kawakiem drutu miedzianego.
Zabawa zaczyna si dopiero wtedy, gdy poczy si pprzewodniki typu n i p oraz do
uzyskanego w ten sposb tzw. zcza p-n (elektronowo-dziurowego) przyoy si napicie.
Przepyw prdu przez takie zcze zaley od kierunku. Jeli podczymy dodatni biegun
do materiau typu p, a ujemny do typu n, to prd popynie (ale pod warunkiem, e przyoone
napicie przekroczy okrelon warto minimaln). Jeli bateri podczymy odwrotnie,
to prd nie bdzie pyn (chyba e przyoymy bardzo wysokie napicie).
Sposb poczenia pprzewodnikw typu n i p decyduje o tym, jakiego rodzaju urzdzenie
one tworz oraz jak przepuszczaj lub blokuj przepyw prdu po przyoeniu napicia.
Zcza p-n s podstaw elektroniki pprzewodnikw, w ktrej do budowy urzdze
uywa si nieruchomych staych materiaw zamiast lamp prniowych i ruchomych
czci (takich jak mechaniczne dyski i tamy wykorzystywane do przechowywania danych
komputerowych). Pprzewodniki praktycznie wypary lampy prniowe z elektroniki.
Diody zczowe
Dioda pprzewodnikowa to urzdzenie elektroniczne z dwoma wyprowadzeniami, ktre
w swojej budowie ma jedno zcze p-n. Symbol, jakim oznaczamy diody na schematach,
pokazany jest po lewej stronie. Dziaanie diod przypomina dziaanie zaworw zwrotnych,
tzn. po przyoeniu napicia pozwalaj na przepyw prdu tylko w jednym kierunku.
Czasami waciwo t nazywa si prostowaniem elektrycznym.
Cz diody wykonan z pprzewodnika typu p nazywamy anod, a cz wykonan
z pprzewodnika typu n katod. W symbolu diody przedstawionym powyej
anod reprezentuje kreska z lewej strony (od szerszej strony strzaki), a katod kreska
z prawej strony (linia pionowa). Wikszo diod przepuszcza prd w kierunku od anody
do katody (wyjtkiem s diody Zenera; szczegy na ten temat znajdziesz dalej,
w podrozdziale Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera). Zcze w diodzie
mona sobie wyobraa jako pagrek, a prd jako pik, ktr prbujemy przeze
przetoczy. Bez trudu uda nam si to zrobi, kiedy mamy z grki (od anody do katody),
ale musimy si niele napoci, aby pj pod grk (od katody do anody).
Diody, podobnie jak rezystory, maj ksztat walcowaty, ale w odrnieniu od nich nie
s tak kolorowe. Wikszo diod ma tylko jeden pasek lub innego rodzaju symbol
oznaczajcy katod. Na rysunku 6.3 pokazano trzy rne diody.
123
124
Rysunek 6.3.
Diody maj
rozmiar i ksztat
podobne do rezystorw,
ale na ich
powierzchni
jest namalowany tylko jeden
pasek oznaczajcy katod
Polaryzacja diod
W elektronice terminem polaryzacja okrela si przyoenie stabilnego napicia lub
prdu staego do urzdzenia elektronicznego lub obwodu w celu zmuszenia go do dziaania
w okrelony sposb. Diody i tranzystory (ktre opisalimy nieco dalej) s urzdzeniami
nieliniowymi, tzn. stosunek napicia i natenia prdu nie jest w nich stay. Zmienia
si w zalenoci od wartoci napicia i natenia prdu. Pod tym wzgldem rni si
od rezystorw, w ktrych stosunek napicia do natenia prdu jest stay.
Polaryzacja diody polega na przyoeniu do niej napicia zwanego napiciem polaryzacji
(od anody do katody), tak e dioda albo pozwala prdowi pyn od anody do katody,
albo go blokuje. Te dwa tryby dziaania diod nazywamy odpowiednio polaryzacj
przewodzenia (prd jest przewodzony) i polaryzacj zaporow (prd nie jest
przewodzony).
Aby spolaryzowa diod przewodzco (tzn. zmusi j do przewodzenia prdu), naley
przyoy odpowiednio wysokie dodatnie napicie od anody do katody. Minimalne
napicie, ktre powoduje wczenie diody, nazywamy napiciem przewodzenia,
a jego warto zaley od typu urzdzenia. Typowa dioda krzemowa ma napicie przewodzenia
o wartoci rzdu 0,6 0,7 V, natomiast napicie przewodzenia diod elektroluminescencyjnych
(LED) mieci si w przedziale wartoci od 1,5 do 4,6 V (w zalenoci od koloru; zawsze
sprawdzaj parametry diod, ktrych zamierzasz uy w swoich obwodach). Kiedy dioda
jest spolaryzowana przewodzco, prd przewodzenia pynie bez wikszych przeszkd
przez zcze p-n, od anody do katody. Mona zwikszy ilo prdu przepywajcego
przez diod (do maksymalnej bezpiecznej wartoci), lecz spadek napicia przewodzenia
zmieni si o mniejsz warto.
Na rysunku 6.4 przedstawiono diod spolaryzowan przewodzco, ktra pozwala na
dopyw prdu do lampy.
Polaryzacja zaporowa diody polega na przyoeniu napicia wstecznego
(ujemne napicie od anody do katody), ktre uniemoliwia przepyw prdu, jak pokazano
na rysunku 6.5 (w rzeczywistoci bardzo maa ilo prdu, rzdu kilku A, popynie).
Rysunek 6.4.
Bateria polaryzuje przewodzco diod, co
sprawia, e prd
dociera do lampy
Rysunek 6.5.
Poniewa
w tym obwodzie
dioda jest spolaryzowana zaporowo, zachowuje si jak
zamknity zawr
blokujcy przepyw prdu
przez obwd
Jeli warto napicia zaporowego przekroczy pewien prg (zwykle 50 V lub wicej),
dioda podda si i prd wsteczny popynie od katody do anody. Warto napicia
wstecznego, przy ktrej nastpuje przeamanie oporu diody, nazywamy szczytowym
napiciem wstecznym.
Celowo rzadko polaryzuje si diody zaporowo (wyjtkiem s diody Zenera, ktre opisalimy
w podrozdziale Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera). Czasami zdarza si
to przypadkowo, gdy niewaciwie wczymy diod do obwodu (zobacz podrozdzia
Ktr stron podcza w dalszej czci tego podrozdziau), ale nie martw si diodzie
nic si nie stanie i wystarczy tylko j przestawi, aby wszystko byo w porzdku (lecz
jeli zostanie przekroczona warto szczytowa napicia wstecznego, moe si zdarzy,
e popynie zbyt dua ilo prdu wstecznego, ktry zniszczy inne elementy obwodu).
Jeli do diody nie jest przyoone napicie lub jest przyoone napicie o bardzo niskiej
wartoci (niszej od napicia przewodzenia), to dioda jest niespolaryzowana (to nie
znaczy, e nie lubi niedwiedzi polarnych, tylko e jeszcze si ni odpowiednio nie zajlimy).
Przewodzenie prdu przez diod

Kiedy przez diod zaczyna pyn prd, spadek napicia przewodzenia pozostaje cay czas
na mniej wicej tym samym poziomie, nawet mimo zwikszenia prdu przewodzenia.
Na przykad wikszo diod krzemowych ma napicie przewodzenia o wartoci midzy
0,6 a 0,7 V przy szerszym zakresie wartoci prdu przewodzenia. Analizujc obwd
zawierajcy diod krzemow (taki jak np. pokazany na rysunku 6.4), moesz zaoy,
e spadek napicia na tej diodzie wynosi okoo 0,7 V, nawet wwczas, kiedy napicie
rdowe podniesiesz do poziomu 6 albo 9 V. Zwikszenie napicia rdowego powoduje
125
126
zwikszenie natenia prdu w obwodzie, ale spadek napicia na diodzie pozostaje
niezmienny. W zwizku z tym zwikszone napicie rdowe jest wytracane na lampie.
Oczywicie kady element elektroniczny ma jakie ograniczenia. Jeli zbyt mocno
zwikszysz natenie prdu na diodzie, to wytworzy si w niej dua ilo ciepa, ktre
po przekroczeniu pewnej wartoci zniszczy zcze p-n. Dlatego uwaaj, aby nie przyoy
zbyt wysokiego napicia.
Wartoci znamionowe diod

Wikszo diod nie ma wartoci znamionowych, jakie maj rezystory czy kondensatory.
Zadaniem diody jest po prostu przepuszczanie lub blokowanie przepywu elektronw,
bez oddziaywania na ksztat i rozmiar tego strumienia. Nie oznacza to jednak, e wszystkie
diody s takie same. Standardowe diody definiowane s wedug dwch zasadniczych
kryteriw szczytowego napicia wstecznego i natenia. Na podstawie wartoci tych
dwch parametrw mona wybra diod odpowiedni do okrelonego celu.
9 Warto szczytowego napicia wstecznego pozwala zorientowa si, jakie
napicie wsteczne mona przyoy do diody bez obawy, e zostanie przeamany

jej opr. Jeli np. dioda ma warto 100 V, to nie naley jej uywa w obwodach,
w ktrych prd pynie pod napiciem wikszym od 100 V. Projektanci obwodw
stosuj diody o znacznie wyszej wartoci znamionowej szczytowego napicia
wstecznego, ni wynikaoby to z przewidywanych warunkw, jakie mog panowa
w obwodzie, aby zabezpieczy si na wypadek przepi i innych nieprzewidzianych
sytuacji. Na przykad w obwodach zasilania dziaajcych pod napiciem zmiennym
120 V bardzo czsto mona spotka diody prostownicze o wartoci 1000 V.
9 Natenie znamionowe okrela maksymalne natenie prdu przewodzenia,
jakie dioda moe wytrzyma. Dioda o wartoci 3 A nie moe by podczona

do obwodu, w ktrym natenie prdu wynosi powyej 3 A, poniewa przegrzeje
si i ulegnie uszkodzeniu.
Identyfikacja diod
Wikszo diod ma oznaczenie w postaci picio- lub szecioznakowego kodu
zgodnego ze standardowym systemem identyfikacyjnym. Dwa pierwsze znaki to litery:
pierwsza oznacza materia, z ktrego dioda zostaa wykonana (np. A symbolizuje
german, B krzem), natomiast druga przeznaczenie diody (np. Y oznacza diod
prostownicz, Z diod Zenera). Kolejne znaki (litery lub cyfry) mog okrela
parametry diody albo numer serii wicej informacji znajdziesz choby na stronie
http://www.tranzystor.eu/articles.php?article_id=296. Szczegowe informacje mona
rwnie bez trudu znale w kadym katalogu i informatorze o czciach zamiennych,
ktre s publikowane w internecie (katalog czci zamiennych to publikacja zawierajca
informacje na temat tego, jakich czci mona uy zamiast czci wymienionych
na schemacie, ktre s w danej chwili niedostpne).
W standardzie amerykaskim pierwszymi dwoma znakami oznaczenia diody s zawsze
1N: 1 oznacza liczb zczy p-n, a N, e do budowy urzdzenia uyto pprzewodnika.
Pozostae trzy lub cztery znaki okrelaj inne parametry. Klasycznym przykadem jest

seria diod prostowniczych oznaczanych symbolem 1N40xx, gdzie cz xx moe oznacza
00, 01 itd. do 08. Diody te maj natenie znamionowe o wartoci 1 A i szczytowe napicie
wsteczne od 50 do 1000 V, w zalenoci od liczby xx. Na przykad dioda prostownicza
oznaczona symbolem 1N4001 ma wartoci znamionowe 1 A i 50 V, a dioda 1N4008
ma wartoci 1A i 1000 V.
Ktr stron podcza?

W przypadku diod bardzo wany jest sposb podczenia ich do obwodu (wicej na ten
temat za chwil). Diod naley podczy tak, aby znajdujcy si na jej obudowie pasek
lub inny znak by z tej samej strony, co pionowa kreska w symbolu na schemacie. S to
oznaczenia reprezentujce katod, czyli ujemn kocwk urzdzenia.
Wyprowadzenia diody mona take rozpozna poprzez zmierzenie rezystancji (przed
wstawieniem diody do obwodu) za pomoc omomierza lub multimetru (opisanych
w rozdziale 12.). Dioda spolaryzowana przewodzco stawia niewielki opr, a spolaryzowana
zaporowo duy. Jeli dodatnie wyprowadzenie miernika bdzie podczone do anody,
a ujemne do katody, dioda bdzie spolaryzowana przewodzco (aby zmierzy rezystancj,
miernik przykada do diody niewielkie napicie). Pomiar mona wykona dwukrotnie,
za kadym razem inaczej, podczajc wyprowadzenia. Niszy wynik oznacza, e dioda
jest spolaryzowana przewodzco.
Diody dziaaj jak zawory jednokierunkowe, czyli przepuszczaj prd tylko w jednym
kierunku. Skutki odwrotnego podczenia diody do obwodu mog by dwojakie
albo obwd nie zadziaa w ogle (poniewa nie popynie przeze prd), albo zostan
uszkodzone niektre elementy (jeli zostanie przekroczone szczytowe napicie wsteczne,
co spowoduje przepyw prdu w odwrotnym kierunku, co z kolei moe uszkodzi,
np. kondensatory elektrolityczne). Zawsze dokadnie sprawdzaj, czy dobrze podczasz
diod do obwodu!
Zastosowanie diod w obwodach

Istniej rne rodzaje diod pprzewodnikowych, ktre maj rne zastosowania
w ukadach elektronicznych.
Prostowanie prdu zmiennego

Na rysunku 6.6 przedstawiono schemat obwodu skadajcego si z diody krzemowej,
rezystora i rda prdu zmiennego. Zwr uwag na sposb podczenia diody anoda
(wyprowadzenie dodatnie) jest podczona do rda zasilania. Dioda przewodzi prd
tylko wtedy, gdy jest spolaryzowana przewodzco. Jeli rdo napicia jest dodatnie
(i ma warto nie nisz od 0,7 V, ktra jest potrzebna do spolaryzowania diody przewodzco),
to prd jest przewodzony. Jeli napicie ma warto nisz od 0,7 V, dioda nie przewodzi
prdu. Na wyjciu otrzymujemy przycit wersj napicia wejciowego i dochodzi
do niego tylko ta cz napicia, ktra ma warto wysz od 0,7 V.
127
128
Rysunek 6.6.
Uyta w tym
obwodzie dioda
odcina ujemn
poow napicia
zmiennego
Kiedy zmieni si orientacja diody w obwodzie, ma miejsce nastpujce zdarzenie

do wyjcia dochodzi tylko ujemna cz napicia wejciowego.
9 Jeli napicie wejciowe jest dodatnie, dioda jest spolaryzowana zaporowo i nie
przewodzi prdu.
9 Jeli napicie jest ujemne i ma wystarczajco wysok warto (przynajmniej 0,7 V),
dioda jest spolaryzowana przewodzco i przewodzi prd.
Diody uywane do zamiany prdu zmiennego w stay pulsujcy (stay, poniewa pyncy
tylko w jednym kierunku, a pulsujcy, gdy jego warto si zmienia) nazywaj si
diodami prostowniczymi lub po prostu prostownikami. Ich typowy zakres wartoci
wynosi od kilkuset miliamperw do kilku amperw, a wic znacznie wicej ni diod
sygnaowych oglnego przeznaczenia (ktre s zaprojektowane do obsugi prdu
o maksymalnym nateniu do okoo 100 mA). Oto dwa najczstsze zastosowania diod
prostowniczych:
9 Prostowanie pokresowe uycie pojedynczej diody prostowniczej do obcicia

sygnau zmiennego nazywa si prostowaniem pokresowym, poniewa polega
na zamianie poowy sygnau zmiennego w stay.
9 Prostowanie penookresowe dziki odpowiedniemu poczeniu czterech diod
w obwd zwany mostkiem prostowniczym mona zamieni wszystkie doy

i grki napicia zmiennego w grki (rysunek 6.7). Prostownik penookresowy
jest pierwszym obwodem w zasilaczu liniowym, ktry zamienia prd zmienny w prd
stay.
Rysunek 6.7.
Diody w mostku
prostowniczym
zamieniaj prd
zmienny
w pulsujcy
prd stay
Mostki prostownicze s tak powszechnie wykorzystywane, e mona je bez problemu

kupi. Mostek taki ma dwa przewody wejciowe na prd zmienny i dwa wyprowadzenia
z prdem staym.
Regulowanie napicia przy uyciu diod Zenera

Diody Zenera to specjalny rodzaj diod, ktrych zadaniem jest da si przebi.
W rzeczywistoci s to zwyke diody wykonane z materiau z du iloci domieszki, ktre
maj znacznie nisze napicie przebicia ni diody standardowe. Jeli do spolaryzowanej
zaporowo diody Zenera przyoy si napicie rwne napiciu przebicia lub wysze,
zaczyna ona przewodzi prd wstecz (od katody do anody). W miar zwikszania wartoci
napicia przebicia dioda przewodzi coraz wicej prdu przy jednoczesnej staej wartoci
spadku napicia.
Dwa gwne parametry diod Zenera to:
9 Napicie przebicia (czasami nazywane napiciem Zenera) napicie wsteczne,
ktre powoduje przezwycienie oporu diody i przewodzenie przez ni prdu.

O wartoci napicia przebicia diody decyduje sposb domieszkowania pprzewodnika,
z ktrego dioda jest wykonana; warto ta moe si waha w przedziale od 2,4
do kilkuset woltw.
9 Moc znamionowa maksymalna warto mocy (napicie prdu natenie
prdu), jak dioda jest w stanie wytrzyma (nawet diody zaprojektowane po to, aby
by przebijane, mog cakiem pkn, jeli przekroczy si ich moc znamionow).
Takim symbolem oznacza si diody Zenera na schematach ideowych.

Waciwo diod Zenera polegajca na tym, e utrzymuj sta warto napicia wstecznego,
nawet przy zmiennym nateniu prdu, sprawia, e znajduj one zastosowanie w regulacji
napicia w obwodach. W obwodzie przedstawionym schematycznie na rysunku 6.8
do zasilania obcienia uyto 9-woltowego rda napicia staego. Midzy obcieniem
a rdem zasilania umieszczono diod Zenera o napiciu przebicia o wartoci 6,8 V,
a wic niszym ni napicie rda (zwr uwag, e dioda jest spolaryzowana zaporowo).
Poniewa obcienie jest poczone z diod rwnolegle, spadek napicia na obu elementach
jest taki sam i wynosi 6,8 V. Reszta napicia jest tracona na rezystorze (ktry ma za zadanie
ogranicza natenie prdu na diodzie, aby nie zostaa przekroczona jej moc znamionowa).
Rysunek 6.8.
W tym obwodzie dioda Zenera stabilizuje
napicie wystpujce na
obcieniu
A teraz najwaniejsze jeli warto napicia bdzie odbiega w gr i w d od

znamionowych 9 V, w obwodzie bdzie zmienia si natenie prdu, ale napicie
na obcieniu bdzie cay czas takie same: rwne 6,8 V. Diody Zenera pozwalaj
na zmiany natenia prdu, ale stabilizuj napicie, natomiast na rezystorze napicie
zmienia si wraz z nateniem.
129
130
wiato z diod LED

Wszystkie diody spolaryzowane przewodzco wypromieniowuj wiato. Typowe diody
krzemowe emituj fale wietlne z zakresu podczerwieni, a wic niewidoczne dla ludzkiego
oka. Diody LED emitujce wiato podczerwone s powszechnie wykorzystywane
w budowie pilotw zdalnego sterowania, w ktrych su do wysyania sekretnych
(no dobrze, po prostu niewidzialnych) wiadomoci do urzdze elektronicznych,
np. telewizorw i odtwarzaczy DVD.
Diody elektroluminescencyjne (czyli w skrcie LED) s zaprojektowane tak,
aby emitoway due iloci wiata widzialnego. Poprzez odpowiedni dobr materiaw
pprzewodnikowych uzyskuje si diody wiecce na czerwono, to i zielono. S te
specjalne diody wiecce na niebiesko, a nawet biao. Dwu- i trzykolorowe diody LED
skadaj si odpowiednio z dwch lub trzech diod jednokolorowych.
Tak wyglda symbol, ktrym oznacza si diody LED na schematach. Zewntrzn
powok stanowi plastikowa baka o ksztacie zaprojektowanym tak, aby wizka wietlna
bya koncentrowana w okrelonym kierunku. Wyprowadzenie poczone z katod jest
krtsze od wyprowadzenia anody. W porwnaniu ze zwykymi arwkami diody LED
s trwalsze i wydajniejsze, wydzielaj mniej ciepa, szybciej osigaj maksymaln jasno
i dziaaj duej. Powszechnie uywa si ich w roli wskanikw wietlnych w samochodach,
komputerach i sprzcie muzycznym, a take w zegarkach cyfrowych i rnych rodzajach
wywietlaczy. Na rysunku 6.9 pokazano jednokolorow diod LED.
Rysunek 6.9.
Krtsze wyprowadzenie
diody LED jest
tradycyjnie poczone z katod
Oglne parametry diod LED nie odbiegaj od parametrw innych rodzajw diod,
lecz zwykle maj niskie wartoci prdu znamionowego i szczytowego napicia wstecznego.
Typowa dioda LED ma szczytowe napicie wsteczne rzdu 5 V i wytrzymuje maksymalne
natenie prdu nie wysze ni 50 mA. Jeli parametry zostan przekroczone, dioda
stopi si jak pianka elowa nad ogniskiem. Wartoci napicia przewodzcego s rne
w zalenoci od typu diody i mieszcz si w przedziale od 1,5 V dla diod podczerwonych
do 4,6 dla diod niebieskich. Diody czerwone, te i zielone najczciej maj napicie
przewodzce 2,0 V. Zanim uyjesz jakiejkolwiek diody w obwodzie, dokadnie sprawd
jej parametry w katalogu.
Maksymalne natenie prdu, jakie mona przyoy do diody LED, zwane jest
maksymalnym prdem przewodzenia. Wielkoci tej nie naley myli z tzw. prdem
szczytowym lub prdem impulsu. Prd szczytowy jest wyszy od maksymalnej
wartoci prdu przewodzenia i jest wielkoci okrelajc maksymalny prd, jaki mona
przepuci przez diod przez bardzo krtki czas (kilka milisekund). Jeli pomylisz prd
przewodzenia z prdem szczytowym, moesz zniszczy diod.

Nigdy nie podczaj diody LED bezporednio do rda zasilania, gdy moesz j od razu
spali. Najlepiej pocz j szeregowo z rezystorem, ktry ograniczy natenie prdu
przewodzcego. Na przykad w obwodzie pokazanym na rysunku 6.10 uyto baterii 6 V
do zasilania czerwonej diody LED. Spadek napicia przewodzcego tej diody wynosi
2.0 V, a natenie znamionowe to 30 mA. Spadek napicia na rezystorze jest rwny rnicy
napicia rdowego i napicia przewodzcego diody, czyli 6 V 2 V = 4 V. Mona zada
pytanie, jakiego rezystora uy, aby zredukowa natenie prdu do 30 mA (czyli 0,30 A)
lub mniejszej wartoci, jeli spadek napicia na tym rezystorze wynosi 4 V. Aby obliczy
minimaln warto rezystancji wymagan do utrzymania natenia prdu poniej
maksymalnej wartoci znamionowej, naley skorzysta z prawa Ohma (opisanego
w rozdziale 3.):
R=
=
UR
I max
4V
0,03 A
= 133
Rysunek 6.10.
Diody LED
podczaj do
rda zasilania
poprzez szeregowy rezystor,
aby zredukowa natenie
docierajcego
do nich prdu
Jest wysoce prawdopodobne, e nie znajdziesz standardowego rezystora o dokadnie

takiej wartoci, jaka wyniknie z oblicze. W takim przypadku naley uy standardowego
rezystora o wyszej wartoci (np. 150 ) ni obliczona. Jeli wybierzesz rezystor o mniejszej
wartoci (np. 120 ), to warto natenia prdu przekroczy natenie znamionowe
urzdzenia.
Inne zastosowania diod

Oto kilka innych rodzajw zastosowa diod w obwodach elektronicznych:
9 Ochrona przed przepiciami rwnolege poczenie diody z wraliwym
urzdzeniem elektronicznym chroni to urzdzenie przed nagymi skokami napicia.

Dioda taka jest podczona odwrotnie, a wic jest spolaryzowana zaporowo
i zachowuje si jak otwarty obwd, ktry nie ma adnego wpywu na normalne
dziaanie caego obwodu. Lecz w nienormalnych warunkach, tzn. gdy wystpi
131
132
nagy, duy skok napicia, dioda zaczyna przewodzi, redukujc napicie docierajce
do delikatnego elementu i odprowadzajc nadmiar prdu do uziemienia, chronic
tym samym ten element przed uszkodzeniem (sama dioda moe jednak nie mie
tyle szczcia).
9 Budowa bramek logicznych diody wykorzystuje si do budowy specjalnych
obwodw zwanych obwodami lub ukadami logicznymi, ktre przetwarzaj

sygnay w postaci dwch poziomw napicia reprezentujcych informacje binarne
(np. w./wy., wysoki/niski albo 1/0) i ktrych uywa si do konstrukcji ukadw
cyfrowych. Wicej na temat obwodw logicznych napisalimy w rozdziale 7.
9 Sterowanie przepywem prdu diod uywa si w zasilaczach
bezprzerwowych (UPS), aby uniemoliwi wyczerpanie baterii, kiedy panuj

normalne warunki zasilania, oraz przeczy system na zasilanie z baterii, gdy
nastpi przerwa w dostawie energii elektrycznej.
Niesamowicie utalentowane tranzystory

Wyobra sobie wiat bez niezwykych elementw elektronicznych nazywanych tranzystorami.
Twj telefon komrkowy miaby rozmiar pralki, laptop na pewno nie zmieciby Ci si
na kolanach (albo i w pokoju), a iPod wci pozostawaby tylko mrzonk Stevea Jobsa.
Tranzystory stanowi serce prawie kadego istniejcego na wiecie urzdzenia
elektronicznego. Pracuj cichutko, nie zajmujc wiele miejsca, nie wydzielajc zbyt duo
ciepa i nie psujc si zbyt czsto. Uwaane za jeden z najwikszych wynalazkw XX wieku
tranzystory zastpiy lampy prniowe, ktre stanowiy kiedy podstaw ukadw
elektronicznych, od odbiornikw radiowych po komputery, ale miay pewne niepodane
cechy. Wykonane z materiaw staych tranzystory umoliwiy miniaturyzacj urzdze
elektronicznych, dziki czemu mogy powsta telefony komrkowe, iPody, systemy GPS
i wiele innych wynalazkw.
Tranzystory stosowane obecnie w wikszoci przenonych gadetw elektronicznych
s mikroskopijnych rozmiarw, nie maj ruchomych czci, s bardzo niezawodne
i rozpraszaj nieporwnanie mniej mocy ni ich poprzedniczki, lampy prniowe.
W obwodach elektronicznych peni dwie wane role przecznikw i wzmacniaczy.
S to dwie kluczowe waciwoci, dziki ktrym mona wiele zdziaa. Jeli moesz
dowolnie wcza i wycza przepyw elektronw, to znaczy, e masz nad nimi wadz.
Poprzez odpowiednie poczenie duej liczby takich przecznikw mona zaprojektowa
bardzo skomplikowane obwody. Dziki moliwoci wzmacniania sygnaw elektrycznych
mona przechowywa i przesya niewielkie sygnay, ktre w razie potrzeby si wzmacnia,
kiedy trzeba wykona jakie zadanie (np. poruszy membran gonika).
Istnieje wiele rnych rodzajw tranzystorw, z ktrych najczciej uywane s dwa:
9 tranzystory bipolarne zczowe,

9 tranzystory polowe.
Poznamy teraz szczegowo te dwa rodzaje tranzystorw.
Tranzystory bipolarne zczowe

Pierwszym wynalezionym rodzajem tranzystora jest tranzystor bipolarny zczowy.
Tranzystory tego rodzaju ciesz si najwikszym powodzeniem wrd elektronikw
amatorw. Stanowi kombinacj dwch zczy p-n tworzcych trjwarstwow struktur
przypominajc kanapk. Poszczeglne obszary tranzystora s poczone z wyprowadzeniami
zwanymi baz, kolektorem i emiterem. Wyrnia si dwa rodzaje tranzystorw
bipolarnych:
9 Tranzystory npn cienka warstwa pprzewodnika typu p jest umieszczona
midzy dwiema grubszymi warstwami pprzewodnika typu n. Kada z tych

trzech warstw ma wasne wyprowadzenie. Symbol, jakim oznaczamy tranzystory
npn, pokazano po lewej stronie.
9 Tranzystory pnp cienka warstwa pprzewodnika typu n jest umieszczona
midzy dwiema grubszymi warstwami pprzewodnika typu p. Kada z tych

trzech warstw ma wasne wyprowadzenie. Symbol, jakim oznaczamy tranzystory
pnp, pokazano po lewej stronie.
Tranzystory bipolarne zbudowane s z dwch zczy p-n zcza baza-emiter

i baza-kolektor. Regulujc napicie przykadane do zcza baza-emiter, mona sterowa
jego polaryzacj (przewodzc lub zaporow) i w ten sposb kontrolowa przepyw prdu
przez tranzystor. Szczegowy opis zasad dziaania tranzystorw npn znajduje si dalej,
w podrozdziale Zasada dziaania tranzystorw.
Tranzystory polowe
Tranzystor polowy (FET ang. field-effect transistor) skada si z kanau z pprzewodnika
typu n lub p, przez ktry moe pyn prd; wzdu tego kanau (tylko na czci jego
dugoci) umieszczona jest sterujca jego przewodzeniem elektroda wykonana z innego
materiau. Jedna strona kanau zwana jest rdem, a druga drenem, natomiast elektroda
sterujca to tzw. bramka. Przykadajc napicie do bramki, mona sterowa przepywem
prdu od rda do drenu. rdo, bramka i dren maj wasne wyprowadzenia. Niektre
tranzystory polowe maj dodatkowe, czwarte wyprowadzenie, suce do podczania
tranzystora do masy w podstawie montaowej obwodu (nie naley ich myli
z dwubramkowymi tranzystorami MOSFET, ktre rwnie maj cztery
wyprowadzenia).
S dwa rodzaje tranzystorw polowych z kanaem typu n i kanaem typu p rnice
si rodzajem pprzewodnika (odpowiednio typu n i typu p), przez ktry pynie prd. Dwa
najwaniejsze podtypy tranzystorw FET to: MOSFET (ang. metal-oxide semiconductor
FET tranzystor polowy typu metal-tlenek-pprzewodnik albo tranzystor polowy
MOS) oraz JFET (ang. junction FET tranzystor polowy zczowy). Rni si one
konstrukcj bramki, ktra wpywa na waciwoci elektryczne i obszar zastosowa
urzdzenia. Szczegy budowy bramek wykraczaj poza ramy tematyczne tej ksiki,
ale trzeba zna nazwy dwch najwaniejszych rodzajw tranzystorw polowych.
Tranzystory FET (a zwaszcza MOSFET) s znacznie czciej uywane od tranzystorw
bipolarnych, poniewa wykorzystywane s do budowy ukadw scalonych, o ktrych
szerzej piszemy w rozdziale 7. w celu wykonania okrelonych zada czy si tysice
133
134
tranzystorw. Dziki temu, e pobieraj bardzo mao mocy, mona wielk liczb
tranzystorw MOSFET z kanaem typu n i p uoy jak sardynki na niewielkim skrawku
pytki krzemowej.
Wyadowania elektrostatyczne mog uszkadza tranzystory polowe. Dlatego po nabyciu
naley je przechowywa w folii lub rurze antyelektrostatycznej. Wicej informacji na
temat szkodliwego dziaania wyadowa elektrostatycznych znajdziesz w rozdziale 9.
Uywanie tranzystorw
Pod wzgldem zasady dziaania tranzystory bipolarne praktycznie nie rni si od
polowych. O tym, czy przez urzdzenie popynie prd (z kolektora do emitera w przypadku
tranzystorw bipolarnych i od rda do drenu w przypadku polowych), decyduje napicie
przyoone na wejciu (do bazy w przypadku tranzystorw bipolarnych i bramki
w przypadku polowych).
9 Jeli warto napicia nie przekracza okrelonego progu, prd nie pynie.
9 Powyej pewnego progu wartoci napicia pynie prd o maksymalnym
moliwym nateniu.
9 Dla napi porednich midzy tymi dwiema wartociami pynie prd o rednim
nateniu.
W trybie rednim niewielkie zmiany prdu wejciowego powoduj due zmiany prdu
na wyjciu. Przyjmujc tylko dwa pierwsze stany napicia wejciowego (wszystko albo nic),
tranzystora mona uywa jako urzdzenia do wczania i wyczania przepywu prdu.
Dopuszczajc trzeci moliwo, tranzystor moe by wykorzystywany jako wzmacniacz.
Aby dobrze zrozumie zasad dziaania tranzystora polowego, wyobra sobie rur
z nastawnym zaworem na czci jej dugoci, czc rdo wody ze ciekiem (rysunek
6.11). Otwierajc, zamykajc bd czciowo zamykajc zawr, moesz kontrolowa
przepyw wody do cieku. Mechanizm sterujcy zaworem mona zbudowa na dwa
sposoby jako wcznik/wycznik pozwalajcy albo cakowicie otworzy zawr, albo
go cakowicie zamkn; lub jako zawr stopniowy, ktrego poziom otwarcia zaley od siy,
jaka zostanie na niego wywarta. Przy czciowym otwarciu zaworu mona go nastawia,
aby przepuci nieco mniej albo wicej wody. Niewielkie zmiany siy, z jak dziaasz
na zawr, powoduj podobne, ale wiksze zmiany w nateniu strumienia wody.
Tak dziaa tranzystor uywany jako wzmacniacz.
Zasada dziaania tranzystorw

Jeli ciekawi Ci, jak to si dzieje, e przykadajc napicie do jednego zcza p-n
w tranzystorze bipolarnym, mona kontrolowa prd przepywajcy przez reszt
tranzystora, to ten podrozdzia jest dla Ciebie. Jeli natomiast nie obchodzi Ci, jak
przemieszczaj si elektrony i dziury w domieszkowanych pprzewodnikach, to moesz
ten podrozdzia pomin i od razu przej do podrozdziau Modelowanie dziaania
tranzystorw.
Rysunek 6.11.
W tranzystorze
polowym przepywem prdu
ze rda do
drenu kieruje
napicie przyoone do bramki
Szczegowe zasady dziaania tranzystorw wyjanimy na przykadzie tranzystora typu

npn. Na rysunku 6.12 pokazano schemat budowy takiego tranzystora, ktry skada si
z wskiego paska z pprzewodnika typu p, umieszczonego midzy dwoma grubszymi
paskami z pprzewodnika typu n. Elektroda typu p stanowi baz tranzystora i ma
wyprowadzenie. Jedna z elektrod typu n nazywa si emiterem, a druga kolektorem. Emiter
i kolektor to nie to samo, poniewa s wykonane z pprzewodnikw domieszkowanych
na rne sposoby, co sprawia, e na kadej z elektrod wystpuje inne skupienie wolnych
elektronw. Poniewa baza jest znacznie ciesza od emitera i kolektora, zawiera o wiele
mniej dziur, ni jest wolnych elektronw w pozostaych dwch elektrodach. Ta rnica
jest bardzo wana.
Rysunek 6.12.
Baza tranzystora
typu npn jest
wykonana
z pprzewodnik
a typu p
i znajduje si
midzy dwiema
grubszymi
elektrodami
wykonanymi
z pprzewodnikw typu n
Emitowanie i gromadzenie elektronw

W tranzystorze typu npn znajduj si dwa zcza p-n baza-kolektor (zcze p-n midzy
baz i kolektorem) i baza-emiter (zcze p-n midzy baz i emiterem). Struktura ta
wyglda tak, jakby powstaa z poczenia anodami dwch diod. Przypumy, e do kadego
z tych zczy podczono inne rdo napicia, tak jak pokazano na rysunku 6.13. Jedno
rdo, UCE, przykada dodatnie napicie stae od kolektora do emitera, a drugie,
UBE dodatnie napicie stae od bazy do emitera. Jeli UCE > UBE, to na bazie jest
bardziej ujemne napicie ni napicie na kolektorze, a wic zcze baza-kolektor jest
spolaryzowane zaporowo i nie przepywa przez nie prd. Jeli napicie UBE zostanie
135
136
Rysunek 6.13.
Polaryzacja
przewodzca
zcza bazaemiter, umoliwiajca przepyw prdu
przez tranzystor
zwikszone do poziomu okoo 0,7 V (napicie przewodzce krzemowych zczy p-n)

lub wyszego, to zcze baza-emiter bdzie spolaryzowane przewodzco i popynie
przez nie prd.
Prd przepywajcy przez zcze baza-emiter skada si z wolnych elektronw z emitera
innymi sowy, emiter wysya (emituje) swoje elektrony do bazy (oczywicie wolne
elektrony s z emitera wypychane przez zewntrzn si, ktr stanowi napicie zasilajce
podczone do kolektora).
Cz elektronw, ktre dostan si do bazy, zostanie rekombinowana ze znajdujcymi
si w niej dziurami (przypomnijmy, e baza jest wykonana z pprzewodnika typu p).
Jednak ze wzgldu na fakt, e baza jest cienka, nie ma w niej wystarczajcej liczby dziur,
aby przyj wszystkie elektrony przepywajce przez zcze, a wic staje si ona naadowana
ujemnie i prbuje wypchn nadmiar elektronw. Te nadmiarowe elektrony mog pyn
dwiema drogami:
9 poprzez poczenie bazy prowadzce do dodatniego rda napicia,

9 poprzez zcze baza-kolektor do kolektora.
Ktr drog popyn? Przypomnijmy, e zcze baza-kolektor jest spolaryzowane
zaporowo przez silne dodatnie napicie podczone do wyprowadzenia kolektora.
To dodatnie napicie przyciga wolne elektrony, ktre normalnie wystpuj w kolektorze
typu n, w kierunku jednego koca kolektora. Z tego powodu w obszarze po drugiej stronie
kolektora (w pobliu zcza baza-kolektor) elektronw jest mniej a wic ta cz wyglda
na naadowan dodatnio.
Hm, a wic obszar kolektora w pobliu zcza baza-kolektor wyglda na naadowany
dodatnio i caa masa elektronw wyemitowanych przez emiter toczy si na wejciu
do bazy, szukajc wyjcia. Co si stanie? Wikszo elektronw (okoo 99 procent)
zostanie przepchnita przez zcze baza-kolektor. Rezultat elektrony wyemitowane
przez emiter s teraz zbierane przez kolektor. Niewielki uamek (poniej 1 procenta)
cakowitej liczby elektronw wychodzi z bazy poprzez wyprowadzenie poczone ze
rdem napicia, lecz sia popychajca elektrony przez baz i na zewntrz jest sabsza
ni sia cignca je przez zcze i do kolektora. Zwycizc zawodw w przeciganiu liny
jest kolektor, ktry przycignie do siebie wikszo elektronw pochodzcych z emitera.
Obserwujc cae zdarzenie z zewntrz i patrzc na wyprowadzenia podczone do
tranzystora, widziaby, e kiedy zcze baza-emiter jest spolaryzowane przewodzco,
strumie elektronw pyncych z emitera rozdziela si na kolektor i baz, przy czym
wikszo z nich (okoo 99 procent) pynie do kolektora. Odpowiednio ustawiajc
warto napicia przyoonego do zcza baza-emiter, mona skierowa du
ilo elektronw, aby przepyny przez tranzystor z emitera do kolektora.
To jest sedno dziaania tranzystora. Polaryzacja tranzystora jest jak otwarcie zaworu
kontrolujcego przepyw prdu przez urzdzenie.
Przypomnijmy, e w obwodach elektronicznych zawsze oznaczany jest prd
konwencjonalny, ktry jak pamitamy, ma kierunek przeciwny do rzeczywistego
kierunku ruchu elektronw. W takim razie fachowo powinnimy powiedzie, e polaryzacja
przewodzca zcza baza-emiter tranzystora typu npn powoduje przepyw prdu
konwencjonalnego o niewielkim nateniu od bazy do emitera i o duym nateniu
od kolektora do emitera. Dlatego wanie na symbolu tranzystora typu npn jest dua
strzaka wskazujca na zewntrz emitera. Wskazuje kierunek konwencjonalnego
przepywu prdu.
Aby spolaryzowa przewodzco tranzystor typu npn, naley do zcza baza-emiter
przyoy napicie o wartoci nie niszej ni okoo 0,7 V. Nisze napicie przewodzce
(okoo 0,3 V) maj tranzystory germanowe, ktre s znacznie rzadziej spotykane od
krzemowych, ale dziaaj tak samo jak one. Tranzystory pnp dziaaj tak samo jak npn,
lecz maj odwrotne wszystkie polaryzacje, poniewa zcza s w nich rwnie odwrotnie
ustawione. Aby spolaryzowa przewodzco zcze baza-emiter tranzystora pnp, naley
przyoy napicie o wartoci 0,7 V od bazy do emitera. Strzaka na symbolu jest
zwrcona do wntrza emitera i wskazuje konwencjonalny kierunek prdu, gdy tranzystor
przewodzi.
137
138
Wzmacnianie natenia prdu

Kiedy tranzystor jest spolaryzowany przewodzco i jest zwikszane natenie prdu na
wejciu do bazy, IB, to ma miejsce interesujce zdarzenie natenie prdu pyncego
do kolektora, IC, rwnie si zwiksza. Jeli zmniejszymy natenie prdu na wejciu
do bazy, to rwnie zmniejszy si natenie prdu w kolektorze. Podczas tych zmian
proporcja 1 do 99 procent midzy nateniem prdu w bazie i kolektorze jest utrzymywana
(do pewnej granicy, o ktrej napisalimy w nastpnym podrozdziale, Nasycenie
tranzystora).
Harmonogram zmian natenia prdu w kolektorze jest taki sam jak w bazie, tylko
dotyczy znacznie wikszych wartoci. Z tego wanie powodu tranzystorw uywa si
do wzmacniania natenia prdu, mimo i w rzeczywistoci nie wytwarzaj wikszego
prdu, lecz tylko nim steruj. Ilo prdu przepywajcego przez kolektor jest wprost
proporcjonalna do iloci prdu w bazie. Warto wzmocnienia prdowego (oznaczanego
symbolem ) tranzystora zaley od kilku czynnikw, wrd ktrych znajduje si te
typ tranzystora.
Nawet warto prdu wzmocnienia w jednym konkretnym tranzystorze zaley od kilku
czynnikw. Dlatego nie naley uzalenia projektowanych obwodw od jednej wybranej
wartoci, gdy istnieje due ryzyko, e tak zaprojektowany obwd bdzie dziaa wadliwie.
W przypadku uycia tranzystora w roli wcznika/wycznika prdu (o czym przeczytasz
w podrozdziale Przeczanie sygnaw za pomoc tranzystorw) warto wzmocnienia
prdowego nie ma tak duego znaczenia. Jeli tranzystor ma suy jako element
wzmacniajcy sygna, to mona unikn problemw poprzez zastosowanie dodatkowych
elementw (np. rezystorw) w taki sposb, aby uniezaleni ukad od konkretnej
wartoci wzmocnienia prdowego. Jak si okae, takie sprytne rozwizanie problemu
(opisane w podrozdziale Wzmacnianie sygnaw za pomoc tranzystorw) mona
atwo zaprojektowa.
Nasycenie tranzystora
Proporcjonalny wzrost natenia prdu z bazy do kolektora ma w tranzystorze miejsce
tylko do pewnej granicy. Przypomnijmy, e wewntrz znajduj si domieszkowane
pprzewodniki o ograniczonej liczbie wolnych elektronw i dziur, ktre mog si
przemieszcza. Zwikszajc napicie przyoone do bazy, pozwalamy wypyn z niej
wikszej liczbie elektronw, co oznacza, e wicej elektronw wychodzi z emitera.
Jednak liczba wolnych elektronw w emiterze jest ograniczona i wyznacza grny limit
natenia prdu. Kiedy tranzystor osignie maksymalne natenie, mwi si, e jest
nasycony.
Nasycenie tranzystora mona obrazowo przedstawi jako otwieranie coraz szerzej
zaworu wodnego, a do momentu, kiedy przez rur popynie maksymalna ilo wody.
Po przekroczeniu tej granicy dalsze otwieranie zaworu nie ma sensu, poniewa i tak
nie popynie ju wicej wody.
Kiedy tranzystor jest nasycony, oba jego zcza (baza-emiter i baza-kolektor) s w stanie
przewodzcym. Spadek napicia na wyjciu z kolektora do emitera jest bliski zeru.
Wyglda to tak, jakby prd pyn przez drut wyprowadzony na wyjciu. A poniewa IC jest
Znaczenie sowa tranzystor

Skd si wzi termin tranzystor? Jest kombinacj
dwch sw: trans i rezystor. Pierwsze odzwierciedla waciwo polegajc na tym, e jeli przyoymy napicie przewodzce do zcza baza-emiter, to
spowodujemy przepyw elektronw w innej czci
urzdzenia z emitera do kolektora. Innymi sowy,
przesyamy (transferujemy) akcj z jednej czci
elementu do innej. Nazywamy to akcj tranzystora.
Poniewa zmiany natenia prdu w bazie powoduj proporcjonalne zmiany w kolektorze i emiterze,
tranzystor mona postrzega jako rodzaj zmiennego rezystora. Kiedy krci si pokrtem (zmieniajc natenie prdu na bazie), zmienia si warto
rezystancji, wynikiem czego jest proporcjonalna
zmiana natenia prdu w kolektorze i emiterze. Tego wanie dotyczy cz zystor nazwy.
znacznie wiksze od IB oraz IE = IB + IC, mona powiedzie, e IC IE. Ta przybliona

warto jest bardzo przydatna przy analizowaniu i projektowaniu ukadw z uyciem
tranzystorw.
Aby utworzy z tranzystora wcznik/wycznik prdu, naley go skonfigurowa tak,
aby przewodzi prd maksymalnie albo wcale. W tym celu trzeba zaprojektowa obwd
tak, aby zcze baza-emiter w ogle nie przewodzio prdu (napicie o wartoci poniej
0,7 V) albo byo w stanie maksymalnego przewodzenia bez stanw porednich.
Modelowanie dziaania tranzystorw

Ruch wolnych elektronw i dziur, zcza p-n i polaryzacja to bardzo ciekawe zagadnienia
techniczne, ale nie trzeba ich dokadnie zna, aby mc z powodzeniem uywa tranzystorw.
Wystarczy zapozna si z modelem dziaania tych urzdze, aby wiedzie wszystko,
co trzeba.
Rysunek 6.14 jest podzielony na dwie czci. Po lewej stronie przedstawiono model
tranzystora npn, a po prawej symbol, jakim oznacza si tranzystory tego typu w schematach.
Na obu czciach zaznaczono wartoci napicia, natenia i wyprowadzenia tranzystora,
dziki czemu atwo jest dostrzec analogi midzy modelem a rzeczywistym urzdzeniem.
W modelu midzy baz a emiterem znajduje si dioda sterujca zmienn rezystancj
RCE wystpujc midzy kolektorem a emiterem.
Rysunek 6.14.
Tranzystor
moe dziaa
jak przecznik
albo wzmacniacz, w zalenoci od przyoonego napicia
do bazy
139
140
Wybr przecznika
Moe zastanawiasz si, po co uywa tranzystora
jako przecznika, skoro jest tyle innych rodzajw
przecznikw i przekanikw (opisanych w rozdziale
8.). Tranzystory maj pewne cechy, ktrych brakuje
innym typom przecznikw. Dziki tym waciwociom tranzystory s najlepsze w pewnych zastosowaniach. Pobieraj bardzo mao mocy, mog by
mikroskopijnych rozmiarw i przecza si miliardy
razy na sekund. To umoliwia upakowanie tysicy
tranzystorw na jednej maej pytce ukadu scalonego

(o ukadach scalonych przeczytasz w rozdziale 7.)
i przeczanie za ich pomoc sygnaw na rne sposoby. Oczywicie mechaniczne przeczniki i przekaniki rwnie maj wiele zastosowa, szczeglnie
w sytuacjach, gdy tranzystory s zbyt sabe, aby
wytrzyma obcienie, np. przy przeczaniu prdu
o nateniu wikszym od 5 A i wysokim napiciu (np.
w systemach dostarczania energii elektrycznej).
Tranzystor moe dziaa w jednym z trzech stanw:
9 Nieprzewodzenie jeli UBE < 0,7 V, dioda nie przewodzi, a wic IB = 0.
Wwczas rezystancja RCE ma warto nieskoczon, co oznacza, e IC = 0. Wyjcie

tranzystora (obwd kolektor-emiter) jest jak otwarty obwd, przez ktry nie pynie
aden prd. Ten tryb dziaania jest nazywany odciciem.
9 Aktywny jeli UBE
0,7 V, dioda przewodzi prd, a wic przez baz pynie prd.

Jeli IB ma ma warto, rezystancja RCE jest niewielka i pynie troch prdu IC przez
kolektor. Warto IC jest wprost proporcjonalna do IB, a wzmocnienie prdowe
hFE wynosi IC/IB. Wwczas tranzystor dziaa jako wzmacniacz prdu i dziaa
w trybie aktywnym.
9 Nasycony jeli UBE
0,7 V i warto IB zostanie znacznie podniesiona, warto

rezystancji RCE wyniesie zero i przez kolektor popynie prd IC o maksymalnym
nateniu. Napicie z kolektora do emitera UCE bdzie bliskie zeru, w zwizku
z czym wyjcie tranzystora (obwd kolektor-emiter) bdzie jak zamknity przecznik
cao prdu, jaki teoretycznie moe przepyn, bdzie pyn; tranzystor jest
nasycony.
Projektujc obwd, w ktrym maj by zastosowane tranzystory, dobiera si inne elementy

w taki sposb, aby wprowadzay tranzystor w odpowiedni stan (odcicie, aktywny lub
nasycony). Jeli na przykad chcesz mie wzmacniacz, to przykadasz takie napicie
i stosujesz takie rezystory, ktre spolaryzuj przewodzco zcze baza-emiter i pozwol
na przepyw odpowiedniej iloci prdu bazy, nie za duej, aby nie nasyci tranzystora.
Dobr tych parametrw nazywa si polaryzowaniem tranzystora. Jeli chcesz, aby
tranzystor dziaa jak przecznik, to dobierasz takie wartoci, ktre wyzwol tylko
dwa stany brak przepywu prdu przez baz i przepyw takiego prdu, ktry
spowoduje nasycenie tranzystora. Do sterowania przeczaniem tych dwch stanw
uywa si specjalnego przecznika albo wyjcia z poprzedniej czci obwodu
elektronicznego.
Wzmacnianie sygnaw
za pomoc tranzystorw
Tranzystory s powszechnie wykorzystywane do wzmacniania sabych sygnaw.
Przypumy, e na wyjciu jednego obwodu elektronicznego otrzymalimy sygna,
ktry przed przekazaniem do kolejnego obwodu, np. gonika, chcielibymy troch
wzmocni. Aby zrealizowa ten cel, powinnimy uy tranzystora w taki sposb, jak
pokazano na rysunku 6.15 saby sygna (Uwe) wprowadzamy do bazy tranzystora
w celu zwikszenia jego dodatnich i ujemnych wartoci szczytowych. Na wyjciu
z tranzystora (kolektorze) otrzymujemy silny sygna o wikszej amplitudzie (Uwy).
Sygna ten przesyamy na wejcie gonikw.
Rysunek 6.15.
Poprzez odpowiednie rozmieszczenie
tranzystorw
w obwodzie
mona waciwie
spolaryzowa
tranzystor
i kontrolowa
jego wzmocnienie prdowe
Polaryzacja tranzystora,
aby dziaa jak wzmacniacz
Aby tranzystor dziaa jako wzmacniacz, musi by w stanie czciowego przewodzenia.
Aby wprowadzi go w ten stan, naley przyoy niewielkie napicie do jego bazy.
Na rysunku 6.15 do bazy tranzystora podczono dwa rezystory R1 i R2, ktre
skonfigurowano jako dzielnik napicia (wicej informacji na temat zasady dziaania
dzielnika napicia znajduje si w rozdziale 3.). Napicie wyjciowe tego dzielnika
(
R1
U ), przyoone do bazy tranzystora, jest wystarczajco silne, aby wprowadzi
R1 + R 2
tranzystor w stan przewodzenia prdu.
141
142
Umieszczony na wejciu kondensator przepuszcza do tranzystora tylko prd zmienny,
a blokuje skadow cz sygnau wejciowego w postaci prdu staego (t cz sygnau
nazywa si skadow sta) rysunek 6.16. Gdyby nie byo kondensatora, skadowa
staa mogaby zakca polaryzacj tranzystora i np. go zamyka, powodujc odcicie,
albo go nasyca, powodujc, e przestawaby peni funkcj wzmacniacza.
Rysunek 6.16.
Kondensator
usuwajcy
z sygnau wejciowego skadow sta pozwala utrzyma
odpowiedni
polaryzacj
tranzystora
Kontrolowanie wzmocnienia napiciowego

Jeli tranzystor przedstawiony na rysunku 6.15 jest w stanie aktywnym, to wzmacnia
fluktuacje przepywajcego przeze prdu zmiennego. Poniewa wzmocnienie prdowe
tranzystora moe by nieco chwiejne (wrcz schizofreniczne), swj obwd wzmacniajcy
powiniene zaprojektowa tak, aby uniezaleni si od tej niestaoci. Stracisz nieco na
sile wzmocnienia, ale otrzymasz w zamian stabilno i przewidywalno.
Dziki rezystorom R3 i R4 moliwe jest kontrolowanie wzmocnienia napiciowego,
czyli siy wzmocnienia sygnau wejciowego nie trzeba przejmowa si dokadn
wartoci wzmocnienia prdowego tranzystora znajdujcego si w samym rodku
obwodu (to jest naprawd zdumiewajce!). Warto wzmocnienia napicia zmiennego
uzyskanego przez tranzystor w obwodzie z rezystorami, takim jak przedstawiony
na rysunku 6.15, wynosi
R4
. Minus oznacza, e sygna wejciowy jest odwracany
R3
jeli napicie wejciowe najpierw pnie si w gr, a potem schodzi w d, to napicie

wyjciowe najpierw schodzi w d, a potem pnie si w gr, co wida na wykresach fal
przedstawionych na rysunku 6.15.
Konfiguracja obwodw wzmacniajcych

z tranzystorami
Rodzaj obwodu opisanego w poprzednim podrozdziale nazywa si wzmacniaczem
tranzystorowym o wsplnym emiterze. Jest to tylko jeden z wielu sposobw uycia
tranzystorw w roli wzmacniaczy. Stosujc rne konfiguracje, mona uzyska rne
wyniki, np. silne wzmocnienie napicia albo natenia prdu. Zachowanie obwodu zaley
od nastpujcych czynnikw:
9 sposobu podczenia tranzystora do rda zasilania;

9 umiejscowienia obcienia;
9 innych elementw dodanych do obwodu (takich jak rezystory, kondensatory
i inne tranzystory);
9 umiejscowienia w obwodzie innych elementw.

Mona na przykad dwa tranzystory bipolarne poczy w konfiguracj nazywan par
Darlingtona, aby otrzyma wzmocnienie wieloetapowe (szczegy na temat konstrukcji
prostych par Darlingtona zamiecilimy w rozdziale 14.). Ten sam efekt mona te uzyska
w prostszy sposb. Wystarczy zakupi majcy trzy wyprowadzenia element o nazwie
tranzystor Darlingtona, ktry zawiera wanie par Darlingtona.
Projektowanie obwodw wzmacniaczy tranzystorowych to bardzo rozlega dziedzina
wiedzy, ktrej powicono wiele znakomitych pozycji ksikowych. Jeli chcesz dowiedzie
si wicej o tranzystorach i sposobach projektowania wzmacniaczy z ich zastosowaniem,
skorzystaj z dobrej ksiki powiconej tej tematyce, np. Sztuki elektroniki Winfielda
Hilla i Paula Horowitza (Wydawnictwa Komunikacji i cznoci 2006). Nie jest tania,
ale to klasyczna pozycja.
Przeczanie sygnaw
za pomoc tranzystorw
Tranzystorw mona take uywa jako elektronicznie sterowanych przecznikw.
Wyprowadzenie bazy peni wwczas tak sam funkcj jak przycisk w./wy. w mechanicznym
przeczniku. Tranzystor jest w stanie nieprzewodzcym, gdy do bazy nie wpywa aden
prd. Wwczas zachowuje si jak otwarty obwd nawet jeli midzy kolektorem
i emiterem wystpuje rnica potencjaw. Kiedy tranzystor jest nasycony, prd wpywa
do bazy i cae urzdzenie zachowuje si jak zamknity przecznik pozwalajcy prdowi
pyn od kolektora do emitera oraz na zewntrz do obcienia, ktre chcemy zasili.
Jak zmusi takie urzdzenia do dziaania? Przypumy, e korzystasz z elektronicznego
karmnika dla kurczakw, ktry wcza si codziennie o wicie. Do sterowania sygnaem
wejciowym do karmnika (obcienia) moesz uy fotodiody, ktra przewodzi prd
tylko wtedy, gdy jest owietlona. W nocy dioda nie generuje prdu, a wic tranzystor
nie przewodzi prdu. Kiedy wschodzi soce, dioda zaczyna generowa prd i zmienia
stan tranzystora na przewodzenie prdu. Kurczaki dostaj swoj porcj karmy, a Ty sobie
spokojnie jeszcze chrapiesz.
Jeli zastanawiasz si, dlaczego nie moesz podczy fotodiody bezporednio do karmnika,
to zwa, e karmnik moe potrzebowa do dziaania wikszego prdu, ni fotodioda jest
w stanie dostarczy. Dostarczany przez fotodiod niewielki prd wcza lub wycza
tranzystor, ktry dziaa jak przecznik wczajcy przepyw wikszego prdu z baterii.
Jednym z powodw, dla ktrego tranzystory s tak czsto uywane w roli wcznikw
i wycznikw jest to, e rozpraszaj bardzo mao mocy. Przypomnijmy, e moc jest
rwna iloczynowi natenia i napicia. Kiedy tranzystor jest w stanie nieprzewodzenia,
prd nie pynie, a wic nie ma adnej straty energii. Kiedy tranzystor jest nasycony,
UCE wynosi prawie zero, a wic ilo rozpraszanej mocy take jest prawie rwna zeru.
143
144
Wybr tranzystora
Tranzystory zyskay tak wielk popularno, e obecnie istniej tysice ich rodzajw.
Jak z tej masy wybra element odpowiedni dla siebie i jak si poapa w tych wszystkich
moliwociach?
Projektujc obwd z uyciem tranzystorw, musisz przede wszystkim wiedzie, jak
bdzie si zachowywa w rnych warunkach. Jakie maksymalne natenie prdu bdzie
musia wytrzyma kolektor? Jakie minimalne wzmocnienie prdowe jest potrzebne,
aby odpowiednio wzmocni sygna wejciowy? Ile mocy moe rozproszy tranzystor,
jeli bdzie zmuszony do dziaania w ekstremalnych warunkach (na przykad kiedy
tranzystor jest w stanie nieprzewodzenia i cao napicia rdowego moe by opuszczona
na zczu kolektor-emiter)?
Kiedy dokadnie zrozumiesz, jak dziaa Twj obwd, moesz przystpi do poszukiwania
tranzystora o parametrach speniajcych dane wymagania.
Najwaniejsze parametry tranzystorw

Dostpne na rynku tranzystory s opisywane przy uyciu licznych parametrw, ale
w rzeczywistoci wystarczy zna tylko kilka z nich, aby mc wybra odpowiedni element
do swojego obwodu. Najwaniejsze parametry tranzystorw bipolarnych (typu npn i pnp) to:
9 IC max maksymalne natenie prdu kolektora, jakie tranzystor jest

w stanie wytrzyma. W projekcie obwodu uwzgldnij miejsce na rezystor,
ktry uniemoliwi przekroczenie tej wartoci.
9 wzmocnienie prdu staego z bazy do kolektora. Poniewa warto
wzmocnienia moe si zmienia nawet wrd tranzystorw tego samego typu

potrzebna jest znajomo gwarantowanej minimalnej wartoci wzmocnienia
i o tym wanie informuje ten parametr. Warto zmienia si take w zalenoci
od IC, dlatego czasami podaje si j dla konkretnej wartoci IC, np. 20 mA.
9 UCE maksymalne napicie w obwodzie kolektor-emiter. Zwykle jest to
warto nie nisza od 30 V. Jeli zajmujesz si tylko hobbystycznie urzdzeniami

o niskiej mocy, to ta warto nie ma dla Ciebie znaczenia.
9 Pmax maksymalna ilo rozpraszanej energii, ktra w przyblieniu wynosi

UCE ICmax. Warto ta nie ma znaczenia, jeli tranzystor ma by uywany w roli
przecznika. Wwczas rozpraszanie energii jest prawie zerowe. Ma ona natomiast
znaczenie, kiedy tranzystor suy jako element wzmacniajcy.
Jeli przewidujesz, e Twj obwd moe zbliy si do tej wartoci, zamontuj na

tranzystorze radiator.
Oczywicie adnej z powyszych wartoci nie znajdziemy na samym tranzystorze, to by
byo za atwe. Informacje te naley sprawdzi w katalogu albo w dokumentacji technicznej
dostpnej na stronie internetowej producenta. Jeli budujesz obwd zaprojektowany
przez kogo innego, to moesz uy tranzystora przewidzianego przez projektanta albo
poszuka zamiennika.
Identyfikacja tranzystorw
Tak jak w przypadku diod, oznaczenie tranzystora skada si z piciu lub szeciu znakw,
z ktrych dwie pierwsze to litery (pierwsza oznacza materia, z ktrego wykonano
tranzystor, a druga jego przeznaczenie) wicej informacji znajdziesz na stronie
http://www.tranzystor.eu/articles.php?article_id=296. Natomiast w przypadku tranzystorw
bipolarnych produkowanych w Ameryce Pnocnej dwa pierwsze znaki to zawsze 2N,
oznaczajce tranzystor, przy czym 2 oznacza, e s dwa zcza p-n, a N oznacza
pprzewodnik. Pozostae trzy lub cztery cyfry okrelaj waciwoci tranzystora. Poniewa
jednak kady producent moe stosowa wasny system oznacze, najlepiej jest poszuka
dokadnych informacji na stronach internetowych, w katalogu albo specyfikacji.
Wielu producentw kategoryzuje tranzystory wedug przeznaczenia, np. niskiej mocy,
redniej mocy, wysokiej mocy, audio (niski poziom szumw) i oglnego przeznaczenia.
Wiedzc, do jakiej kategorii zalicza si obwd, ktry budujesz, moesz wybra odpowiedni
tranzystor.
Jak rozpozna tranzystor?

Materia pprzewodnikowy, z ktrego zbudowany jest tranzystor, ma rozmiar ziarenka
piasku albo mniejszy. Z tego wzgldu stosuje si metalow lub plastikow obudow,
z ktrej wyprowadzone s kocwki suce do podczania urzdzenia do obwodu.
Rnorodno ksztatw tych elementw jest bardzo dua. Na rysunku 6.17 pokazano
kilka z nich. W mniejszych obudowach typowo mieszcz si tranzystory sygnaowe
przeznaczone do obsugi niewielkich prdw, natomiast w duych obudowach znajduj
si tranzystory mocy przeznaczone dla duych prdw. Wikszo tranzystorw
sygnaowych ma obudow z plastiku, chocia w niektrych precyzyjnych obwodach
konieczne jest uycie tranzystorw sygnaowych w metalowej obudowie, ktra redukuje
ryzyko wystpienia interferencji w postaci fal radiowych.
Rysunek 6.17.
Tranzystory
sygnaowe
i mocy wystpuj w wielu
ksztatach
i rozmiarach
Typowe tranzystory bipolarne maj trzy wyprowadzenia z drutu poczone z baz,

kolektorem i emiterem. Wyjtkiem od tej reguy jest fototranzystor (opisany w rozdziale 8.),
ktry ma przezroczyst obudow i tylko dwa wyprowadzenia (kolektora i emitera),
145
146
gdy do jego polaryzacji uywane jest wiato, w zwizku z czym nie trzeba przykada
napicia do bazy. Wszystkie tranzystory polowe maj wyprowadzenia rda, drenu
i bramki, a niektre maj jeszcze dodatkowe wyprowadzenie, pozwalajce podczy
tranzystor do masy w podstawie montaowej obwodu albo do drugiej bramki
dwubramkowego tranzystora MOSFET.
Aby dowiedzie si, jaka jest kolejno wyprowadze tranzystora, musisz skorzysta
z dokumentacji. Uwanie przyjrzyj si ilustracji. Poczenia tranzystorw czsto (cho
nie zawsze) s pokazywane od spodniej strony obudowy, tak jakby element przekrcono
wyprowadzeniami do gry i patrzono z gry na jego spodni cz.
Bezwzgldnie przestrzegaj prawidowego sposobu podczenia tranzystora. Pomyka
w podczaniu wyprowadze moe skoczy si uszkodzeniem jego, a nawet innych
elementw obwodu.
Rewolucja pprzewodnikowa
czc tranzystory w najrozmaitsze sposoby, mona uzyska wiele ciekawych efektw.
Poniewa materia pprzewodnikowy, z ktrego wykonany jest tranzystor, ma bardzo
niewielki rozmiar, mona obwd skadajcy si z setek, a nawet tysicy tranzystorw
(wraz z rezystorami i innymi elementami) zamontowa na jednej pytce, ktra z atwoci
zmieci si na doni. Te niesamowite produkty, zwane ukadami scalonymi, pozwalaj
na budow bardzo skomplikowanych obwodw przy uyciu tylko kilku rodzajw
elementw. W nastpnym rozdziale poznasz kilka obwodw scalonych, ktrych powstanie
byo moliwe dopiero dziki rewolucji pprzewodnikowej.
Sprbuj swych si
w projektowaniu obwodw
z elementami pprzewodnikowymi
Jeli masz ochot na oderwanie si na chwil od teorii i poeksperymentowanie z diodami
i tranzystorami, to znajd opis takich obwodw w rozdziale 14. S tam projekty
demonstrujce sposb dziaania tych elementw. Bdziesz mg wczy i wyczy
wiecenie diody LED oraz zmienia intensywno wiata poprzez sterowanie iloci
dostarczanego diodzie prdu. Zobaczysz diod Zenera stabilizujc napicie. Na podstawie
prostych obwodw z uyciem tranzystorw przekonasz si w praktyce, jak tranzystory
wzmacniaj oraz wczaj i wyczaj prd. Zanim jednak podczysz obwd do rda
zasilania, przeczytaj wskazwki dotyczce bezpieczestwa, zamieszczone w rozdziale 9.,
i pozostae rozdziay czci II, w ktrych objanilimy sposoby budowania i analizowania
obwodw. Dziki temu osigniesz maksymalne wzmocnienie zdobywanego dowiadczenia.
Rozdzia 7
Ukady scalone
W tym rozdziale:
Rozmieszczenie elementw na pytce
Nauka posugiwania si jzykiem bitw
Nauka logicznego mylenia o bramkach
Poznajemy ukady scalone
Rozszyfrowywanie ukadw stykw
Wzmacnianie sygnaw za pomoc wzmacniaczy operacyjnych
Mierzenie czasu oraz liczenie i sterowanie wszystkim, czym si da
dyby nie wynalezienie ukadu scalonego, to takie wspaniae wynalazki, jak statki
kosmiczne, programowalne rozruszniki serca czy gadety elektroniczne codziennego
uytku, wci pozostawayby w sferze marze kreatywnych umysw naszej epoki.
Telefony komrkowe, laptopy, iPody, system GPS i wiele innych urzdze dziaa
dziki serii niesamowitych odkry.
Ukad scalony to kawaek pytki o rozmiarach tak maych, e bez trudu zmieci si
w doni. Moe zawiera od kilkudziesiciu do wielu milionw elementw. Kady taki
ukad to misternie utkana siatka malekich urzdze tranzystorowych, ktre ze wiatem
zewntrznym kontaktuj si poprzez pewn liczb wej i wyj.
Czytajc ten rozdzia, dowiesz si, jak wynaleziono ukady scalone, poznasz trzy najwaniejsze
rodzaje takich ukadw oraz przyjrzysz si bliej budowie jednego z nich ukadu
cyfrowego. Opowiemy, jak komputery i inne urzdzenia cyfrowe przetwarzaj informacje
reprezentowane przez dwa rne poziomy napicia przy zastosowaniu regu logiki
matematycznej. Nastpnie pokaemy, jak odczytywa ukady scalone (poniewa po
samej obudowie nie da si stwierdzi, do czego su) oraz jak je podcza do ukadw.
Na zakoczenie opisalimy trzy najpopularniejsze ukady scalone. Dowiesz si, do czego
su i jak mona przy ich uyciu realizowa wasne innowacyjne pomysy.
Dlaczego ukady scalone?

Ukady scalone powstay w 1958 roku (zob. ramk Narodziny ukadu scalonego poniej)
jako owoc prac zmierzajcych do rozwizania problemw z rcznym montowaniem duej
liczby tranzystorw w jednym miejscu. Te zintegrowane obwody, czasami nazywane
mikroukadami, s miniaturami zwykych obwodw, naoonymi na jeden kawaek
pytki wykonanej z materiau pprzewodnikowego. Typowy ukad scalony skada
si z setek tranzystorw, rezystorw, diod i kondensatorw. Skala integracji najbardziej
148
Narodziny ukadu scalonego

Kiedy w 1947 roku wynaleziono tranzystor, uwaga
badaczy przeniosa si z duych i nieporcznych
lamp prniowych na te nowe, mniejsze i bardziej
niezawodne urzdzenia. Wywoywao to wielkie
emocje w rodowisku inynierw, poniewa od tej
pory mogli budowa coraz bardziej zaawansowane ukady, nie muszc martwi si o ich rozmiary.
Nie ma jednak ry bez kolcw i szybko pojawiy
si nowe problemy. czenie setek elementw
prowadzio do powstawania niezwykle trudnych do
wykrycia bdw. Ponadto skomplikowane ukady
czsto nie dziaay tak szybko, jakby sobie tego
yczono (poniewa podr elektronw przez sie
przewodw i elementw zajmowaa nieco czasu).
W latach pidziesitych XX wieku wysiki skoncentrowano na szukaniu sposobw zmniejszenia
rozmiaru ukadw i zwikszenia poziomu ich niezawodnoci.
Latem 1958 roku rozpoczynajcy prac w Texas Instruments inynier Jack Kilby, pracujc sam w laboratorium (jego wsppracownicy byli wwczas na
wakacjach), zbudowa du liczb elementw z jednego kawaka germanu (materiau pprzewodnikowego), a nastpnie pokry je metalowymi zczami.
Wynalazek Kilbyego by pierwszym udanym projektem ukadu scalonego. P roku pniej Robert Noyce
z Fairchild Semiconductor (wspzaoyciel Intela)
opracowa wasn wersj ukadu scalonego, w ktrej
wyeliminowa wiele wad obecnych w ukadzie
Kilbyego. W ten sposb zapocztkowa produkcj
ukadw scalonych na masow skal. Dzi Kilby
i Noyce s wsplnie uwaani za wynalazcw ukadu
scalonego (po 42 latach Kilby dosta nagrod Nobla
w dziedzinie fizyki za wkad w rozwj ukadw scalonych; owiadczy wwczas, e gdyby Noyce y,
to podzieliby si z nim nagrod).
W 1952 roku brytyjski inynier o nazwisku Geoffrey

Dummer przedstawi pomys, aby zamiast czy
elementy obwodw elektronicznych za pomoc
przewodw, nanosi je na pytk z materiau pprzewodnikowego. Przekonywa, e dziki temu
uniknie si problemw z pltanin przewodw oraz
wyeliminuje si pracochonny proces rcznego czenia elementw. Dummerowi nigdy nie byo dane
urzeczywistni swojego pomysu, ale jest powszechnie uwaany za proroka, ktry przewidzia przyjcie
ukadw scalonych.
Od roku 1958 bardzo duo si zdarzyo. Inteligentni

i niezwykle pomysowi inynierowie nie spoczli na
laurach, dziki czemu powstao wiele nowych wynalazkw. Wraz z lawinowym wzrostem gstoci
upakowania elementw (zmniejszania odlegoci
midzy tranzystorami) ukadw scalonych nastpi
burzliwy rozwj przemysu elektronicznego. Obecnie
firmy produkujce urzdzenia pprzewodnikowe
rutynowo rzebi miliony tranzystorw w pytkach
krzemowych o rozmiarach mniejszych od wierdolarwki (a si w gowie krci, prawda?).
zaawansowanych technologicznie ukadw siga wielu milionw elementw. Dziki tak

duemu stopniowi miniaturyzacji moliwe jest budowanie bardzo skomplikowanych
ukadw przy wykorzystaniu tylko kilku rodzajw czci. Kady ukad scalony stanowi
element jakiego wikszego ukadu elektronicznego. czc rne ukady, mona
otrzyma praktycznie dowolne urzdzenie elektroniczne.
Ukady analogowe, cyfrowe i mieszane

Przez lata powstao wiele rodzajw ukadw scalonych, rnicych si sposobem czenia
elementw i oczywicie dziedzin zastosowa. Wiele z nich jest tak czsto uywanych,
e zostay ustandaryzowane i mona na ich temat znale mnstwo informacji w internecie
i ksikach. Te produkowane przez wiele firm ukady s kupowane przez amatorw
elektroniki na caym wiecie. Istniej te specjalne ukady scalone, ktre s zaprojektowane
do wykonywania precyzyjnie okrelonych zada. Te zwykle produkuje tylko jedna
wyspecjalizowana firma.
Rozdzia 7: Ukady scalone

Ukady scalone, zarwno standardowe, jak i specjalne, dzieli si na trzy kategorie:
liniowe (analogowe), cyfrowe i mieszane. Podzia ten odpowiada rodzajowi sygnaw
(opisanych w rozdziale 2.) przetwarzanych przez kady z wymienionych typw ukadw.
9 Liniowe (analogowe) ukady scalone ukady tego rodzaju przetwarzaj
sygnay analogowe, ktre maj posta cigle zmieniajcej si fali napicia i natenia
prdu (std czasami uywana nazwa obwody analogowe). Wrd przykadw
wykorzystania ukadw analogowych mona wymieni urzdzenia do przetwarzania
mocy, czujniki, wzmacniacze i filtry.
9 Cyfrowe ukady scalone przetwarzaj sygnay cyfrowe, ktre przyjmuj
tylko dwa poziomy napicia lub natenia (np. wysoki/niski, wczony/wyczony,

0/1) reprezentujce informacje binarne. Cyfrowe dane binarne szczegowo
opisalimy w nastpnym podrozdziale. Tego rodzaju ukady nazywamy ukadami
cyfrowymi. Niektre z nich, np. mikroprocesory, skadaj si z wielu milionw
malekich obwodw upakowanych gsto na powierzchni zaledwie kilku
milimetrw kwadratowych.
9 Mieszane ukady scalone s to poczenia ukadw cyfrowych i analogowych.

Wikszo standardowych ukadw scalonych to ukady liniowe i cyfrowe i na og do
takich kategorii s zaliczane przez firmy zajmujce si sprzeda wysykow.
Podejmowanie logicznych decyzji

Nauk dodawania zaczynamy od zapamitania takich prostych dziaa, jak 2 + 2 = 4,
3 + 6 = 9 itd. Pniej przechodzimy na wyszy poziom i zaczynamy dodawa liczby
skadajce si z wielu cyfr. Wwczas korzystamy z wyuczonych wczeniej podstawowych
zasad i poznajemy now: przenoszenie liczby dziesitek do nastpnego dziaania. Znajc
kilka prostych zasad, moemy dodawa bez wikszych problemw nawet bardzo due liczby.
Mikroprocesor dziaa bardzo podobnie. Jest zbudowany z ogromnej liczby malekich
obwodw cyfrowych zwanych przez komputerowcw logik cyfrow
wyspecjalizowanych w wykonywaniu prostych funkcji typu 2 + 2 = 4. Nastpnie
wyniki tych funkcji s przez logik czone przy uyciu zasad podobnych do wspomnianego
wczeniej przenoszenia i otrzymujemy wynik ostateczny. Dziki poczeniu duej liczby
takich wynikw na rozmaite skomplikowane sposoby mikroprocesor moe wykonywa
wiele zoonych dziaa matematycznych. Zawsze jednak pamitaj, e gboko we wntrzu
urzdzenia znajduje si tylko pewna liczba prostych obwodw logicznych.
Teraz przyjrzymy si bliej dziaaniu ukadw cyfrowych.
Na pocztku by bit
Kiedy my dodajemy dwie liczby, to mamy do wyboru dziesi cyfr (od 0 do 9), poniewa
z tylu skada si nasz system liczbowy (zwany dziesitnym albo o podstawie 10).
Kiedy komputer dodaje dwie liczby, to ma do dyspozycji tylko dwie cyfry: 0 i 1 (ten
system liczbowy nazywa si binarnym, dwjkowym albo o podstawie 2). Poniewa
s tylko dwie cyfry, nazwano je bitami od angielskich sw binary digit (cyfra binarna).
149
150
Systemy liczbowe
Aby w dziesitnym systemie liczbowym (o podstawie 10) wyrazi warto wiksz od 9, trzeba uy
przynajmniej dwch cyfr. Kade miejsce w liczbie
reprezentuje potg dziesitki (100, 101, 102, 103 itd.).
Warto cyfry znajdujcej si na danym miejscu
mnoy si przez odpowiedni potg dziesitki.
Wykadnik potgi (ta maa liczba u gry po prawej
stronie 10) informuje o tym, ile razy naley pomnoy
dziesitk przez ni sam, a wic 101 rwna si
10, 102 rwna si 10 10 = 100, 103 rwna si
10 10 10 = 1000 itd. Warto potgi 100
wynosi 1, poniewa kada liczba podniesiona do
potgi zerowej ma warto 1. Zatem kolejne miejsca w liczbie dziesitnej, patrzc od prawej, reprezentuj jednoci, dziesitki, setki, tysice itd. Cyfra znajdujca si na okrelonej pozycji informuje,
ile jednoci, dziesitek, setek, tysicy zawiera dana
liczba dziesitna.
Ale jzykw, take matematycznych, jest wiele. System binarny (dwjkowy) jest oparty na dokadnie
takich samych zasadach co dziesitny, lecz ma podstaw 2. Aby przedstawi liczb wiksz od jedynki,
trzeba uy przynajmniej dwch cyfr. Kade miejsce
w takiej zoonej liczbie oznacza potg dwjki:
20, 21, 22, 23, 24 itd., czyli 1, Po przeliczeniu na format
dziesitny dowiemy si, jak warto reprezentuje
cig bitw 1101:
(1 8) + (1 4) + (0 2) + (1 1)
=8+4+0+1
= 13 (w formacie dziesitnym)
Zatem binarna liczba 1101 reprezentuje tak sam

warto jak dziesitna liczba 13. S to dwa rne
sposoby wyraenia tej samej wielkoci fizycznej.
To tak samo, jakbymy zamiast dzie dobry poNa przykad liczb 9452 mona rozwin do nast- wiedzieli bonjour albo good day. To wszystko
rne sposoby wyraenia jednej myli.
pujcej postaci:
(9 1000) + (4 100) + (5 10) + (2 1)
Caa nasza wiedza matematyczna opiera si na tym
dziesitnym systemie liczbowym (ale gdybymy mieli
tylko osiem palcw, to niewykluczone, e posugiwalibymy si systemem semkowym). Nasze mzgi
s wywiczone w liczeniu w formacie dziesitnym,
ktry mona sobie wyobrazi jako nasz jzyk matematyki. Kiedy dodajemy liczby 6 i 7, to automatycznie wynik 13 interpretujemy jako jedn grup dziesitek i trzy grupy jednoci. To jest zakodowane
w naszych mzgach, pewnie tak samo jak jzyk,
ktrym si posugujemy.
2, 4, 8, 16 itd. Bit (cyfra binarna 0 lub 1) znajdujcy si na danej pozycji naley pomnoy przez
odpowiadajc jej warto potgi dwjki. Na przykad liczb binarn 1101 mona rozwin do nastpujcej postaci:
(1 23) + (1 22) + (0 21) + (1 20)
Przy dodawaniu liczb binarnych stosuje si takie same

zasady jak przy dodawaniu liczb dziesitnych, lecz
przy uyciu podstawy 2. W systemie dziesitnym
1 + 1 rwna si 2, ale w systemie binarnym 10 (zapamitaj: binarna liczba 10 odpowiada dziesitnej
liczbie 2). Obliczenia arytmetyczne w komputerach
s wykonywane z zastosowaniem binarnego systemu liczb, poniewa obwody elektroniczne uyte do
ich budowy dobrze sobie radz z bitami, ktre dla
nich s tylko wysokimi i niskimi wartociami napicia (albo natenia). Obwd wykonujcy dodawanie
skada si z kilku tranzystorw, ktre s poczone
w taki sposb, e przyjmuj wysokie i niskie sygnay
reprezentujce dwie liczby binarne i zwracaj na
wyjciu odpowiedni kombinacj wysokich i niskich
sygnaw reprezentujc wynik dodawania tych
dwch liczb. Szczegowy opis tego procesu wykracza poza ramy tej ksiki, ale mniej wicej wiesz ju,
jak to si odbywa.
Bity mona czy w acuchy reprezentujce litery albo liczby, np. acuch bitw 1101
reprezentuje liczb 13. Szczegowe informacje na temat systemw liczbowych
znajduj si w ramce Systemy liczbowe.

Oprcz reprezentowania liczb i znakw bity maj jeszcze jedno zastosowanie jako
nonik informacji. S bardzo wszechstronnym nonikiem danych, poniewa nadaj si
do reprezentacji wielu dwustanowych (binarnych) obiektw piksel na ekranie moe
by wczony albo wyczony, klawisz Ctrl moe by wcinity albo nie, na powierzchni
pyty DVD w danym miejscu albo jest wgbienie, albo go nie ma, transakcja bankomatowa
albo ma autoryzacj, albo nie itd. Przypisujc wartoci logiczne 0 i 1 stanom wczenia
i wyczenia, mona za pomoc bitw przenosi informacje o rzeczywistych, fizycznych
zjawiskach, a przetwarzajc bity w ukadach cyfrowych, mona na ich podstawie sterowa
innymi rzeczami.
Wartoci logiczne 1 i 0 czsto s oznaczane jako prawda i fasz albo sygna wysoki i sygna
niski. Ale czym tak naprawd s te zera i jedynki w ukadzie cyfrowym? To po prostu
wysokie i niskie wartoci napicia lub natenia prdu, ktrymi steruj i ktre przetwarzaj
tranzystory (opis tranzystorw i sposobw uycia ich w roli przecznikw znajduje
si w rozdziale 6.). Sygna niski (logiczne 0) w ukadach cyfrowych jest najczciej
reprezentowany przez zerow warto napicia, a wysoki (logiczna 1) przez napicie
o wartoci 5 V (czsto, ale nie zawsze).
Pewnie nieraz syszae o jednostce o nazwie bajt. Jest to jednostka informacji
komputerowej najczciej skadajca si z omiu bitw. W postaci bajtw przechowywane
s dane w pamici RAM komputerw i na nonikach pamici masowej, takich jak pyty
CD i inne. Podobnie jak banki pakuj bilon o rnych nominaach w wygodne paczki,
ktre trafiaj do sklepw, aby byo w nich czym wydawa reszt, tak systemy komputerowe
pakuj bity danych w bajty, aby uatwi sobie ich przechowywanie.
Przetwarzanie danych przy uyciu bramek

Bramki logiczne albo po prostu bramki to bardzo mae ukady cyfrowe przyjmujce
na wejciu jeden lub wicej bitw danych i zwracajce jeden bit (warto 1 lub 0), ktrego
warto zaley od jakiej reguy. Tak jak rne operatory matematyczne daj rozmaite wyniki
oblicze na tych samych liczbach (np. 3 doda 2 rwna si 5, ale 3 odj 2 rwna si 1),
tak rne bramki logiczne dla tych samych danych wejciowych zwracaj rne wyniki.
9 Bramka AND (i) daje w wyniku sygna wysoki (1) tylko wtedy, gdy oba
sygnay wejciowe s wysokie (jeden sygna i drugi sygna). Jeli ktrykolwiek

z sygnaw jest niski (0), wynik rwnie jest sygnaem niskim. Typowa bramka
AND ma dwa wejcia, ale mona spotka te bramki z trzema, czterema i omioma
wejciami. Wynik tych bramek jest wysoki tylko wtedy, gdy wszystkie sygnay
wejciowe s wysokie.
9 Bramka NAND (nie i) ta bramka dziaa jak bramka AND, za ktr znajduje
si inwerter (std nazwa NAND NOT AND, czyli nie i). Zwraca sygna niski,
gdy wszystkie sygnay wejciowe s wysokie. Jeli ktrykolwiek sygna wejciowy
jest niski, wynik jest wysoki.
9 Bramka OR (lub) zwraca sygna wysoki, jeli jeden LUB drugi, LUB oba
sygnay wejciowe s wysokie. Sygna niski zwraca tylko wtedy, gdy oba sygnay
wejciowe s niskie. Typowa bramka OR ma dwa wejcia, ale mona spotka te
bramki z trzema i czterema wejciami. Wynik tych bramek jest niski tylko wtedy,
gdy wszystkie sygnay wejciowe s niskie. Jeli ktrykolwiek z sygnaw wejciowych
jest wysoki, to wynik jest wysoki.
151
152
9 Bramka NOR (nie lub) ta bramka dziaa jak bramka OR, za ktr znajduje si
bramka NOT. Zwraca sygna niski, jeli co najmniej jeden sygna wejciowy jest
wysoki, oraz sygna wysoki tylko wtedy, gdy wszystkie sygnay wejciowe s niskie.
9 Bramka XOR (wykluczajce lub) zwraca sygna wysoki, jeli jeden LUB
drugi sygna wejciowy jest wysoki, ale nie oba naraz. W przeciwnym razie zwraca
sygna niski. Wszystkie bramki XOR maj dwa wejcia, ale mona je czy w celu
przetworzenia wikszej liczby sygnaw wejciowych.
9 Bramka NOT (nie, inwerter) przyjmuje tylko jeden sygna na wejciu
i zwraca jego odwrcon posta. Wysoki sygna wejciowy oznacza sygna niski
na wyjciu, a niski sygna wejciowy oznacza wysoki sygna na wyjciu. Bramk t
najczciej nazywa si inwerterem.
Na rysunku 7.1 pokazano symbole, ktrymi oznacza si te rodzaje bramek na schematach.
Rysunek 7.1.
Symbole bramek logicznych
(opisy nie nale
do symboli)
Wikszo bramek jest zbudowana z diod i tranzystorw, ktre opisalimy w rozdziale 6.

W kadej bramce znajduje si obwd czcy wymienione elementy w taki sposb,
e kiedy na wejciu zostan przyoone napicia (lub prdy) reprezentujce okrelon
kombinacj bitw, na wyjciu pojawi si napicie (lub prd) wyjciowe reprezentujce
odpowiedni bit wyjciowy. Obwody te znajduj si na jednej pytce z wyprowadzeniami
nazywanymi stykami, ktre umoliwiaj wprowadzanie danych wejciowych,
wyprowadzanie wynikw oraz podczenie zasilania.
Wikszo ukadw scalonych zawiera wicej ni jedn bramk logiczn, tak jak pokazany
na rysunku 7.2 ukad skadajcy si z czterech dwuwejciowych bramek AND (tzw.
poczwrna dwuwejciowa bramka AND ang. quad 2-input AND gate). Ukad ma

styki do wej i wyjcia kadej z bramek oraz dodatkowe styki do podczania rda
zasilania. Na stronach internetowych producenta ukadu zawsze mona znale informacje
o tym, ktre styki odpowiadaj wejciom, wyjciom, napiciu (U+) i masie. Arkusze
z danymi technicznymi podzespow s jak podrczniki uytkownika. Mona w nich
znale opis parametrw technicznych i informacje na temat dziaania urzdzenia.
Rysunek 7.2.
Schemat funkcjonalny standardowego
ukadu scalonego 4081 quad
2-Input and gate
Przed zakupem czci sprawd, czy ma ona odpowiedni liczb wej. Pamitaj, e mona
kupi bramki logiczne z wiksz liczb wej ni dwa. Na przykad w wikszoci sklepw
elektronicznych sprzedawane s te bramki AND trzywejciowe.
Odpowiednio czc same bramki NAND lub NOR, mona utworzy bramk realizujc
wszystkie pozostae funkcje logiczne. Producenci ukadw scalonych korzystaj prawie
wycznie z bramek NAND i NOR, dziki czemu mog skoncentrowa swoje wysiki
na optymalizacji produkcji i dziaania tylko dwch rodzajw podstawowych elementw.
Z tego powodu bramki NAND i NOR czasami nazywane s bramkami uniwersalnymi.
Upraszczanie bramek przy uyciu tabel prawdy

Analizowanie wszystkich wysokich i niskich sygnaw wchodzcych do bramek logicznych
oraz ich sygnaw wyjciowych moe by bardzo skomplikowanym zajciem, szczeglnie
jeli bramki maj wicej ni dwa wejcia. Aby uatwi sobie zadanie, projektanci korzystaj
ze specjalnego narzdzia pomocniczego, nazywanego tablic prawdy. Jest to tabela
zawierajca wyszczeglnienie wszystkich moliwych kombinacji sygnaw wejciowych
i odpowiadajcych im sygnaw wyjciowych dla okrelonej funkcji logicznej. W tabeli
7.1 pokazano tablice prawdy dla bramek logicznych: AND, NAND, OR, NOR, XOR,
XNOR i NOT (inwerter). Dwie pierwsze kolumny (A i B) zawieraj bity wejciowe,
a pozostae sygnay wyjciowe poszczeglnych bramek.
153
154
Tabela 7.1. Tablice prawdy bramek logicznych
A
A AND B
A NAND B
A OR B
A NOR B
A XOR B
A XNOR B
NOT A
Tablic prawdy mona rwnie uywa do analizy innych ukadw cyfrowych, np.
psumatora, ktry sumuje dwa bity i zwraca wynik skadajcy si z bitu sumy i bitu
przeniesienia. Na przykad dla rwnania binarnego 1 + 1 = 10 bit sumy to 0, a bit
przeniesienia to 1. Tablica prawdy psumatora jest pokazana poniej.
A
Przeniesienie
Suma
Jeli przyjrzysz si kolumnie bitu przeniesienia, spostrzeesz, e zawiera takie same

wartoci jak kolumna z wynikami bramki AND w tabeli 7.1. To znaczy, e bit przeniesienia
jest taki sam jak wynik dziaania A AND B, gdzie A i B s bitami wejciowymi. Analogicznie
bit sumy jest taki sam jak wynik dziaania A XOR B. Co to oznacza? e moemy zbudowa
psumator przy uyciu bramek AND i XOR. Dane wejciowe naley wprowadzi
do obu bramek, a nastpnie z wyjcia bramki AND pobra bit przeniesienia, a z wyjcia
bramki XOR bit sumy (rysunek 7.3).
Rysunek 7.3.
Psumator
skada si
z bramek
AND i XOR
Tworzenie elementw logicznych

Poprzez odpowiednie poczenie kilku sumatorw mona utworzy wikszy ukad cyfrowy,
pobierajcy na wejciu dwie wielobitowe wartoci, np. 10110110 i 00110011, i zwracajcy
ich sum 11101001 (w systemie dziesitnym byoby to dziaanie 182 + 51 = 233).
czc bramki AND, OR i NOT, mona uzyska wiele innych skomplikowanych
ukadw realizujcych funkcje logiczne. Wszystko zaley od tego, jakich bramek si
uyje i jak si je poczy. Porwnaj to z tworzeniem wyrazw z liter. Z 32 liter alfabetu
Przechowywanie bitw w rejestrach

Skomplikowana sie wielkiej liczby wzajemnie poczonych bramek ma problemy z czasem. Kiedy zmieniaj si dane wejciowe bramki w jednym obszarze
logiki, zmieniaj si te dane wyjciowe, lecz nie dzieje
si to natychmiast (zanim zareaguje kada z bramek,
musi upyn troch, aczkolwiek bardzo niewiele
czasu). Te dane s nastpnie przekazywane na wejcie, do kolejnego etapu przetwarzania itd. W skomplikowanych urzdzeniach logicznych uywa si specjalnych obwodw nazywanych rejestrami, ktre
przechowuj dane wyjciowe jednego etapu, aby

przekaza je na wejciu do kolejnego. Rejestry przekazuj swoje dane dalej i pobieraj nowe dane w takt
tykni zegara, ktre maj miejsce co pewn ilo
czasu, wystarczajc bramkom do obliczenia wynikw. Sygnay zegara s wytwarzane przez bardzo
precyzyjne ukady czasowe (wicej na temat budowy
zegarw i rejestrw napisalimy dalej, w podrozdziale
o ukadzie czasowym 555).
polskiego moemy utworzy wiele milionw sw. Podobnie mona tworzy ukady
cyfrowe realizujce rne funkcje matematyczne (sumatory, mnoniki i inne) poprzez
odpowiednie poczenie rnych bramek.
Przez lata projektanci ukadw scalonych udoskonalili techniki projektowania sumatorw
i innych czsto uywanych ukadw cyfrowych. Odkryli sprytne sposoby na przyspieszenie
oblicze, zmniejszenie strat mocy oraz zapewnienie poprawnych wynikw nawet
w najtrudniejszych warunkach, takich jak wysokie temperatury pracy. Wikszo
wyprbowanych i dobrze sprawdzonych projektw ukadw wchodzi do standardowej
oferty produktw firm. Dziki temu nie musimy cigle wymyla koa na nowo.
Jak uywa ukadw scalonych?

Ukady scalone w niczym nie przypominaj pojedynczych elementw rezystorw,
kondensatorw i tranzystorw ktre maj jedno lub wicej wyprowadze podczonych
bezporednio do elementu znajdujcego si wewntrz obudowy. Miniaturowe elementy
ukadu scalonego s na stae poczone w jeden ukad, gotowy do dziaania w kadej
chwili. Wystarczy tylko doda par rzeczy, np. zasilanie i jakie sygnay wejciowe,
aby ukad zacz wykonywa swoje zadania. Brzmi nieskomplikowanie, prawda?
Bo takie jest. Trzeba tylko umie odczytywa dane z obudw ukadw scalonych,
gdy dla niewprawnego oka wygldaj jak czarne pajki z odnami.
Identyfikacja ukadw scalonych

wedug numerw czci
Kady ukad scalony jest oznaczony specjalnym kodem, np. 7400 albo 4017,
okrelajcym typ urzdzenia (tak naprawd to wanie ukadu scalonego) znajdujcego
si wewntrz. Znajc kod, czyli numer czci, mona znale informacje na temat
danego ukadu w katalogu albo internecie. Kod jest nadrukowany na grnej powierzchni
obudowy.
155
156
Na wielu ukadach scalonych podawane s rwnie inne informacje, takie jak numer
katalogowy nadany przez producenta, a czasami nawet kod okrelajcy dat produkcji.
Nie pomyl kodu daty ani numeru katalogowego z numerem czci. Jako e producenci
nie trzymaj si jednego standardu oznaczania daty produkcji swoich ukadw, czasami
trzeba pobawi si w detektywa, aby dowiedzie si, ktry cig znakw to numer czci.
Najwaniejsza jest obudowa

Najwspanialsze rzeczy maj bardzo mae obudowy. Wiele ukadw scalonych, ktre
mieszcz si w doni, zawiera naprawd niesamowicie skomplikowane obwody. Na przykad
ukad scalony odbiornika radiowego AM/FM (nie liczc baterii i anteny) ma rozmiar
piciocentwki. Rozmiar samego ukadu jest tak may, e firmy produkujce radia musz
montowa je w duo wikszych obudowach, aby byo moliwe ich uywanie przez ludzi.
W procesie skadania ukadu z odpowiednimi punktami czone s wyprowadzenia,
ktre nastpnie wystawia si z obudowy, aby przy ich uyciu mona byo podczy prd
do ukadu i odebra wynik jego dziaania.
Wiele ukadw scalonych uywanych w amatorskich projektach jest montowanych
w tzw. obudowach podunych dwurzdowych (ang. dual in-line package DIP),
takich jak na rysunku 7.4. Obudowy typu DIP (czasami nazywane DIL) maj prostoktny
ksztat, s wykonane z plastiku lub materiau ceramicznego i po dwch przeciwnych
stronach maj po jednym rzdzie wyprowadze nazywanych stykami. Liczba stykw
moe wynosi od 8 do 52, ale najczciej spotykane s ukady z 8, 14 i 16 stykami. Typ
DIP to obudowy do montau przewlekanego na pytce obwodu drukowanego, tzn.
styki s przeprowadzane przez otwory w pytce i przylutowywane do niej z drugiej strony.
Mona przylutowa styki bezporednio do pytki albo uy specjalnego gniazda do
montau ukadu bez zginania jego stykw. Gniazdo takie przylutowuje si do obwodu,
a nastpnie umieszcza si w nim ukad scalony. Obudowy DIP dobrze pasuj te do
makiet obwodw (opisanych w rozdziale 11.), dziki czemu atwiej jest zrobi prototyp
caego ukadu.
Rysunek 7.4.
Ukady scalone
s czsto sprzedawane w obudowach DIP

Ukady scalone produkowane na skal masow s zwykle bardziej skomplikowane i maj
wiksz liczb stykw ni obudowy DIP. Dlatego producenci opracowali (i cay czas
rozwijaj) rne sprytne sposoby pakowania ukadw scalonych i doczania ich do
pytek obwodw drukowanych. Aby zaoszczdzi miejsce, ukady scalone najczciej
montuje si bezporednio do metalowych zczy wbudowanych w pytk. Jest to tzw.
monta powierzchniowy (ang. surface-mount technology SMT). Obudowy wielu
ukadw scalonych s zaprojektowane specjalnie do takiego montau. Jednym z rodzajw
obudw do montau powierzchniowego jest tzw. obudowa SOIC (ang. small-outline
integrated circuit), ktra wyglda jak krtsza i wsza wersja obudowy typu DIP z zagitymi
nkami (s to tzw. obudowy typu gull-wing).
Obudowy typu SMT stay si tak popularne, e niektre ukady scalone trudno jest
znale w innej obudowie ni ta. Jeli chcesz podczy ukad scalony w obudowie SMT
do makiety obwodu (poniewa nie udao Ci si znale wersji w obudowie DIP), poszukaj
specjalnej przejciwki, za ktrej pomoc mona podcza ukady SMT tak, jakby byy
w obudowie DIP (wystarczy, e wpiszesz w wyszukiwarce internetowej fraz adapter
DIP, a znajdziesz wielu sprzedawcw oferujcych ten produkt).
Niektre ukady scalone s bardzo wraliwe na adunki elektrostatyczne (o ktrych pisalimy
w rozdziale 1.). Dlatego naley je przechowywa w specjalnych opakowaniach z pianki
przewodzcej, ktr mona dosta u wikszoci sprzedawcw sprztu elektronicznego.
Przed wziciem ukadu scalonego do rki pozbd si adunkw z wasnego ciaa, dotykajc
jakiego przewodzcego materiau majcego poczenie z uziemieniem (np. uziemion
metalow obudow komputera). Dziki temu nie zniszczysz niepostrzeenie ukadu
i nie bdziesz si gowi, dlaczego nie dziaa. (Nie licz na metalowe rury w swoim domu,
gdy w wielu przypadkach maj one plastikowe wstawki, przez ktre nie zawsze maj
bezporednie poczenie z uziemieniem).
Styki ukadw scalonych

Styki wyprowadzone z obudowy cz si z malekimi ukadami scalonymi znajdujcymi
si wewntrz. Sk w tym, e nie s w aden sposb oznaczone, a wic aby prawidowo
podczy ukad do obwodu, trzeba skorzysta ze schematu. Oprcz rnych danych
technicznych w instrukcji do ukadu scalonego mona znale take opis funkcji kadego
ze stykw.
Instrukcje z danymi technicznymi wikszoci popularnych (a take rzadziej uywanych)
ukadw scalonych mona znale w internecie. Moesz sprbowa wyszuka je,
korzystajc z wyszukiwarki Google albo Yahoo!.
Aby dowiedzie si, do czego su poszczeglne styki, naley znale specjalny znak
orientacyjny, patrzc na ukad od gry (nie na brzuch tego maego stworzonka) najczciej
jest to mae nacicie w obudowie, ale moe to by te wgbienie albo kolorowy pasek.
Numeracja stykw zaczyna si od lewej strony, od styku znajdujcego si najbliej
specjalnego znaku. Jeli wic znak orientacyjny znajduje si na pozycji godziny 12,
to styki 14-stykowego ukadu scalonego bd ponumerowane od 1. do 7. po lewej stronie
i od 8. do 14. po prawej, jak pokazano na rysunku 7.5.
157
158
Rysunek 7.5.
Styki ukadw
scalonych s
numerowane
w kierunku
odwrotnym
do ruchu wskazwek zegara
Nie zakadaj, e wszystkie ukady scalone o takiej samej liczbie stykw maj takie same
ich rozmieszczenie ani nawet e te same styki su w nich do doprowadzenia zasilania.
Nigdy, przenigdy nie podczaj ukadw scalonych na chybi trafi, kierujc si
niepoprawnym rozumowaniem, e w kocu uda si znale odpowiednie ustawienie.
Przy takim podejciu masz pewno, e zniszczysz biedny, bezbronny ukad.
Na wielu schematach obwodw pokazane s poczenia z ukadami scalonymi w postaci
szkicu ukadu opatrzonego numerami obok kadego styku. Liczby te odpowiadaj
numerom stykw w urzdzeniu ogldanym od gry (przypomnijmy, e liczenie zaczynamy
od lewego grnego rogu i odliczamy przeciwnie do kierunku ruchu wskazwek zegara).
To bardzo uatwia podczenie ukadw scalonych do obwodw, poniewa nie trzeba
niczego sprawdza w katalogach. Trzeba tylko cile trzyma si schematu i poprawnie
policzy styki.
Pobieranie i oddawanie prdu

Poniewa wntrza obwodu scalonego nie wida,
to nie wiadomo, jak dokadnie bdzie pyn prd,
kiedy podczy si do jego wyjcia obcienie lub
jaki inny obwd. W katalogach zwykle podawana
jest informacja o wartoci prdu wpywajcego (ang.
sink current) do obwodu lub wypywajcego (ang.
source current) z niego. Kiedy prd wypywa z wyjcia ukadu, to mwi si, e jest to prd wypywajcy. Kiedy prd wpywa do ukadu poprzez styk
wyjciowy, to mwi si, e jest to prd wpywajcy. Jeli midzy stykiem wyjciowym a dodatnim
biegunem rda zasilania podczysz jakie urzdzenie,

np. rezystor, i napicie na wyjciu spadnie (0 woltw),
to prd popynie przez rezystor do ukadu scalonego
ukad pobiera prd. Jeli podczysz rezystor
midzy stykiem wyjciowym a ujemnym biegunem
rda zasilania (uziemieniem) i wyjcie wzronie,
to prd popynie z ukadu scalonego i przez rezystor
ukad bdzie rdem prdu. Informacj o maksymalnej wartoci prdu wpywajcego i wypywajcego (najczciej s takie same) mona znale
w broszurze informacyjnej do ukadu.

Jeli w schemacie nie podano numerw stykw, trzeba znale schemat, na ktrym s
pokazane. Dla standardowych ukadw takie informacje atwo znale w specyfikacjach
i w rnych miejscach w internecie. Jeli natomiast masz niestandardowy ukad scalony,
to informacje o nim powiniene znale na stronach internetowych producenta.
Korzystanie z kart danych katalogowych

Karty danych katalogowych, podobnie jak instrukcje uytkowania, zawieraj szczegowe
informacje o wewntrznej i zewntrznej budowie urzdzenia oraz zalecenia dotyczce
uytkowania sprztu. Te liczce najczciej kilka stron dokumenty s opracowywane przez
producentw ukadw scalonych. Typowa karta katalogowa danych zawiera nastpujce
informacje:
9 nazwa producenta;
9 nazwa i numer ukadu scalonego;
9 lista dostpnych rodzajw obudw (np. 14-pin DIP obudowa typu DIP
z 14 stykami) wraz z ilustracjami;
9 wymiary i schematy stykw;

9 krtki opis dziaania;
9 minimalne i maksymalne wartoci parametrw (np. napicia zasilania, natenia
prdu, mocy i temperatury);
9 zalecane warunki uytkowania;

9 wykresy fal wejciowych i wyjciowych (obrazujce, jak ukad zmienia sygna
wejciowy).
W wielu przypadkach w karcie katalogowej mona znale schematy przykadowych

obwodw pokazujce sposb uycia ukadu scalonego w projekcie. W kartach tych
zamieszczane s liczne cenne informacje i wskazwki. Czasami naprawd si opaci
przeczyta instrukcj uytkownika!
Producenci czsto oprcz kart danych katalogowych publikuj tzw. noty aplikacyjne,
czyli wielostronicowe dokumenty zawierajce szczegowe objanienie sposobw uycia
ukadu scalonego w aplikacji obwodzie zaprojektowanym specjalnie do realizacji
jakiego celu.
Popularne rodzaje ukadw scalonych

Obecnie w sprzeday mona znale niezliczone, rozmaite ukady scalone, ale spord
tej masy szczegln popularnoci ze wzgldu na atwo uycia i wszechstronno ciesz
si dwa produkty wzmacniacz operacyjny (w rzeczywistoci rodzaj ukadu scalonego)
i tzw. ukad 555. Nawet jeli nie planujesz sta si profesjonalist w zakresie projektowania
obwodw elektronicznych, warto, eby zna te dwa rodzaje ukadw.
159
160
Czytajc kolejne podrozdziay, poznasz dokadnie oba wymienione ukady oraz dodatkowo
licznik dziesitny CMOS 4017. Ukady 555 i CMOS 4017 spotkasz jeszcze w projektach
w rozdziale 15., a wic tutaj opiszemy tylko zwile zasad ich dziaania.
Wzmacniacze operacyjne
Bez wtpienia najbardziej rozpowszechnionym rodzajem liniowych (analogowych)
ukadw scalonych s wzmacniacze operacyjne suce, jak sama nazwa wskazuje,
do wzmacniania sabych sygnaw. Wzmacniacz taki skada si z kilku tranzystorw,
rezystorw i kondensatorw, ktre w poczeniu maj lepsz niezawodno ni pojedynczy
tranzystor. Na przykad wzmacniacz operacyjny zapewnia jednolite wzmocnienie sygnau
w znacznie szerszym zakresie czstotliwoci (szerokoci pasma) ni wzmacniacz skadajcy
si z tylko jednego tranzystora.
Wikszo wzmacniaczy operacyjnych sprzedawana jest w obudowach typu DIP z 8
stykami (rysunek 7.6), wrd ktrych s dwa styki wejciowe (styk nr 2 zwany jest wejciem
odwracajcym, a styk nr 3 wejciem nieodwracajcym) i jeden wyjciowy (nr 6).
Wzmacniacz operacyjny to rodzaj wzmacniacza rnicowego, tzn. zwracajcego
na wyjciu sygna bdcy wielokrotnoci rnicy sygnaw wejciowych. Mona przy
jego uyciu usun szumy (niechciane napicia) z sygnau wejciowego poprzez odjcie
ich od wzmacnianego sygnau.
Rysunek 7.6.
Schemat
stykw standardowego
8-stykowego
wzmacniacza
operacyjnego,
np. LM741
Wzmacniacz operacyjny mona skonfigurowa tak, aby mnoy sygna wejciowy przez
wybrany wspczynnik wzmocnienia, okrelony przez zewntrzne rezystory. Tego typu
konfiguracj zwan wzmacniaczem odwracajcym pokazano na rysunku 7.7. Wartoci
rezystorw podczonych do wzmacniacza okrelaj si jego wzmocnienia:
Wzmocnienie =
R2
R1
Jeli np. warto rezystora R1 wynosi 10 k, a rezystora R2 1 k, to warto wzmocnienia

wyniesie 10. Oznacza to, e jeli sygna wejciowy ma warto szczytow 1 V, to warto
szczytowa sygnau wyjciowego bdzie wynosi 10 V.

Rysunek 7.7.
Odwracajcy
wzmacniacz
operacyjny
zapewnia jednolite wzmocnienie sygnau
w szerokim
zakresie
czstotliwoci
Wikszo wzmacniaczy operacyjnych wymaga doprowadzenia zarwno dodatniego,

jak i ujemnego napicia. Dobrym wyborem jest przyoenie napicia dodatniego w przedziale
wartoci od 8 do 12 V (do styku nr 7) i ujemnego napicia w przedziale wartoci od 8
do 12 V (do styku nr 4). Jeli szukasz czego lekkiego do poczytania, to we not
aplikacyjn dotyczc obsugi wzmacniaczy operacyjnych o podwjnym zasilaniu przy
uyciu jednego rda zasilania.
W ofercie sprzedaowej mona znale ca mas wzmacniaczy operacyjnych, ktrych
ceny wahaj si w przedziale od kilkudziesiciu groszy (np. oglne ukady LM741)
do nawet kilkuset zotych (ukady o wysokiej wydajnoci).
Wehiku czasu ukad 555

Jednym z najpopularniejszych i najatwiejszych w uyciu ukadw scalonych jest
wszechstronny ukad czasowy 555. Ten wynaleziony w 1971 roku ukad do dzi cieszy
si wielk popularnoci, o czym wiadczy liczba ponad miliarda produkowanych rocznie
sztuk. Ten may ukad moe by uywany w wielu miejscach, zarwno w obwodach
cyfrowych, jak i analogowych. Najczciej jest wykorzystywany do precyzyjnego odmierzania
czasu (w zakresie od mikrosekund do godzin) i stanowi podstaw wielu projektw
(wliczajc niektre przedstawione w rozdziale 15.).
Na rysunku 7.8 pokazano schemat wyprowadze ukadu 555. Oto wykaz funkcji
niektrych z nich:
9 TR (ang. Trigger) przyoenie niewielkiego napicia do wyprowadzenia nr

2 powoduje aktywowanie wewntrznego ukadu czasowego. Nazywa si to
aktywowaniem stanem niskim (ang. active low trigger).
9 Q (ang. Output) fala wyjciowa pojawia si na wyprowadzeniu nr 3.

9 R (ang. Reset) przyoenie niskiego napicia do wyprowadzenia nr 4 powoduje
wyzerowanie funkcji czasowej i na wyprowadzeniu nr 3 pojawia si stan niski
(niektre obwody nie wykorzystuj funkcji resetu i wwczas to wyjcie jest
podczone do rda dodatniego).
9 CV (ang. Control voltage) jeli chcesz pomin wewntrzny obwd aktywujcy

(czego normalnie si nie robi), to przy napicie do wyprowadzenia nr 5.
W przeciwnym razie wyprowadzenie nr 5 naley podczy do masy, najlepiej
poprzez kondensator o pojemnoci 0,01 F.
161
162
Rysunek 7.8.
Schemat rozmieszczenia
wyprowadze
ukadu 555
9 THR (ang. Threshold) kiedy napicie przyoone do wyprowadzenia nr 6
osiga pewien poziom (zwykle dwie trzecie dodatniego napicia rdowego),

nastpuje koniec cyklu odmierzania czasu. Midzy wyprowadzeniem nr 6 a rdem
napicia wstawia si rezystor, ktrego warto ma wpyw na dugo cyklu.
9 DIS (ang. Discharge) do wyprowadzenia nr 7 podcza si kondensator.
Czas rozadowywania tego kondensatora wpywa na dugo odstpw czasowych.
Istnieje wiele modeli ukadu 555. Ukad 556 jest podwjn wersj ukadu 555 zamknit
w obudowie DIP z 14 wyprowadzeniami. Znajdujce si wewntrz dwa ukady korzystaj
z tych samych stykw zasilajcych.
Podczajc rne kombinacje rezystorw, kondensatorw i przecznikw do wyprowadze
ukadu 555, mona to cacko zmusi do robienia wielu rzeczy i, co najwaniejsze, jest to
bardzo atwe. Szczegowe informacje o rnych zastosowaniach ukadu mona znale
w kartach danych katalogowych. Poniej znajdziesz opis trzech popularnych sposobw
wykorzystania ukadu scalonego 555.
Multiwibrator astabilny
Ukadu 555 mona uywa jako multiwibratora astabilnego, czyli czego w rodzaju
elektronicznego metronomu. Odpowiednio podczajc elementy elektroniczne (jak na
rysunku 7.9), ukad 555 mona skonfigurowa tak, aby wytwarza cigy szereg impulsw
napicia automatycznie oscylujcego midzy stanem niskim (0 woltw) a wysokim
(dodatnie napicie rdowe U), jak pokazano na rysunku 7.10 (sowo astabilny oznacza,
e ukad ten nie przechodzi w stan stabilny, lecz cay czas przechodzi midzy dwoma
stanami). Ten rodzaj obwodu nazywany jest te oscylatorem.
Ukadu 555 mona uy do budowy wielu ciekawych urzdze:
9 Migajce wiateka cig impulsw o niskiej czstotliwoci (<10 Hz) mona

wykorzysta do wczania i wyczania diody LED albo lampy (zob. projekt
z migajcymi wiatekami w rozdziale 15.).
9 Elektroniczny metronom cig impulsw o niskiej czstotliwoci (<20 Hz)

mona wprowadzi do gonika albo przetwornika piezoelektrycznego, aby uzyska
odgos tykania.
Rysunek 7.9.
Konfiguracja
multiwibratora
astabilnego
na bazie
ukadu 555
Rysunek 7.10.
Impulsy napicia zwracane
przez multiwibrator astabilny
na bazie ukadu
555. Szeroko
impulsu wynika
z parametrw
elementw
zewntrznych
9 Alarm ustawiajc czstotliwo na zakres sygnaw akustycznych (od 20 Hz do

20 kHz) i wprowadzajc ten sygna do gonika albo przetwornika piezoelektrycznego,
mona wytworzy gony i denerwujcy dwik (zob. projekty wibrujcego
dwiku i sygnaw wietlnych w rozdziale 15.).
9 Taktowanie ukadw logicznych szeroko impulsw mona ustawi tak,

aby odpowiaday specyfikacji sygnau taktujcego logik wewntrz ukadu, np.
licznika dziesitnego 4017, opisanego w dalszej czci tego rozdziau (zob. projekt
generatora efektw wietlnych w rozdziale 15.).
Czstotliwo f (w hercach) wytwarzanej fali prostoktnej, ktra oznacza liczb penych

cykli wzrostw i spadkw na sekund, okrela si poprzez dobr trzech elementw
zewntrznych wedug nastpujcego wzoru:
f =
1,4
( R1 + 2 R2 ) C1
163
164
Jeli zamienisz licznik tego uamka z mianownikiem, to otrzymasz czas trwania (T)
pojedynczego impulsu:
T = 0,7 (R1 + 2R2) C1
Ukad mona skonfigurowa tak, aby czas trwania stanu wysokiego by duszy od
czasu trwania stanu niskiego. Aby znale czas trwania stanu wysokiego (t1), skorzystaj
z poniszego wzoru:
t1 = 0,7 (R1 + R2) C1
Czas trwania stanu niskiego (t2) obliczamy z nastpujcego wzoru:
t2 = 0,7 R2 C1
Jeli rezystor R2 bdzie mia znacznie wiksz warto od rezystora R1, to czasy trwania
stanw wysokiego i niskiego bd bardzo podobne. Jeli R1 = R2, to czas trwania stanu
wysokiego bdzie dwa razy duszy od czasu trwania stanu niskiego. Wiadomo, o co chodzi.
Zamiast rezystora R1 lub R2 mona te szeregowo podczy potencjometr (rezystor
zmienny) i zmienia jego warto tak, aby uzyska odpowiednie parametry ukadu.
W celu dobrania wartoci R1, R2 i C1 zalecamy postpowanie wedug nastpujcego planu:
9 Wybierz warto C1 zdecyduj, jaki zakres czstotliwoci chcesz generowa,

i wybierz odpowiedni kondensator. Im niszy ma by zakres czstotliwoci, tym
wikszy kondensator naley wybra (przyjmij zaoenie, e R1 i R2 bd si mieci
w przedziale 10 k 1 M). Przy niskich czstotliwociach czsto dobrze sprawdzaj
si kondensatory o wartociach z przedziau od 0,1 F do 10 F. Dla wyszych
czstotliwoci naley wybra kondensator z przedziau od 0,01 F do 0,001 F.
9 Wybierz R2 okrel czas trwania stanu niskiego i wybierz taki rezystor R2, ktry
zapewni odpowiedni czas przy uwzgldnieniu wybranego ju kondensatora C1.
9 Wybierz R1 okrel czas trwania stanu wysokiego. Skorzystaj z wybranych

ju wartoci C1 i R2, aby obliczy warto R1, ktra zapewni odpowiedni czas.
Multiwibrator monostabilny
Konfigurujc ukad 555 tak, jak pokazano na rysunku 7.11, mona utworzy multiwibrator
monostabilny generujcy pojedynczy impuls po otrzymaniu sygnau wyzwalajcego.
Bez tego sygnau obwd wytwarza niskie (zerowe) napicie. W momencie wyzwolenia
poprzez zamknicie obwodu midzy wyprowadzeniem nr 2 i mas, ukad generuje na
wyjciu impuls o wartoci rwnej napiciu rdowemu U. Szeroko impulsu zaley
od wartoci rezystora R1 i kondensatora C1, a oblicza si j wedug nastpujcego wzoru:
T = 1,1 R1 C1
Poniewa wartoci kondensatorw mog odbiega od znamionowych nawet o 20%,
aby uzyska impuls o danej szerokoci, moe by w niektrych przypadkach konieczne
wybranie nieco innego rezystora, ni wynikaoby bezporednio z oblicze.
Rysunek 7.11.
Ten wyzwalany
zamkniciem
przecznika na
wyprowadzeniu
nr 2 obwd
z ukadem 555
wytwarza pojedynczy impuls
sygnaowy
o szerokoci
okrelonej przez
wartoci rezystora R1 i kondensatora C1
Za pomoc multiwibratora monostabilnego mona take wcza pewne cyfrowe urzdzenia

logiczne (np. licznik dziesitny CMOS 4017 opisany dalej w tym rozdziale). Mechaniczne
przeczniki maj t wad, e przy zamykaniu wywouj efekt odbicia, czyli wytwarzaj
seri nagych impulsw napiciowych, ktre przez ukad scalony mog zosta niepoprawnie
zinterpretowane jako sygnay wyzwalajce. Jeli poczysz z przecznikiem mechanicznym
multiwibrator monostabilny i dopiero sygna wyjciowy tego multiwibratora wykorzystasz
jako sygna wyzwalajcy ukadu scalonego, moesz pozby si wspomnianego efektu
odbicia.
Multiwibrator bistabilny (przerzutnik)

Skoro ukad astabilny nie ma stanu stabilnego, a ukad monostabilny ma jeden stan
stabilny, to czym jest ukad bistabilny? To oczywicie ukad, ktry ma dwa stany stabilne.
Pokazany na rysunku 7.12 multiwibrator bistabilny, zrealizowany przy uyciu
ukadu 555, wytwarza na wyjciu zmienne wysokie (U) i niskie (0 V) napicie. Z jednego
stanu na drugi przecza si tylko wtedy, gdy otrzyma impuls wyzwalajcy. Tego typu
ukady popularnie nazywa si przerzutnikami. W tym przypadku nie trzeba oblicza
wartoci rezystorw, poniewa taktowaniem generowanych impulsw steruje si
poprzez aktywacj przecznika wyzwalajcego.
Przerzutnik pozostaje w stanie wysokim lub niskim, dopki nie otrzyma sygnau
wyzwalajcego dziki temu mona go uy do przechowywania jednego bitu danych
(przypomnijmy, e bit moe odpowiada wartociom 0 lub 1 reprezentowanym odpowiednio
przez niskie i wysokie napicie). Rejestry, ktre s uywane do przechowywania danych
midzy kolejnymi etapami przetwarzania, s zbudowane z wielu przerzutnikw.
Przerzutnikw uywa si rwnie w obwodach licznikw cyfrowych, ktre przechowuj
bity w poczonych ze sob rejestrach tworzcych matryc. Sygnay wyjciowe tych
przerzutnikw stanowi cig bitw reprezentujcych liczb.
Rnych rodzajw obwodw z wykorzystaniem ukadu 555 mona uywa do wyzwalania
innych ukadw 555. Mona np. za pomoc oscylatora wyzwala przerzutnik (rozwizanie
stosowane do budowy rejestrw synchronizujcych). Albo mona za pomoc multiwibratora
monostabilnego wytwarza krtkotrway niski ton kiedy si skoczy, zmieniamy stan
przerzutnika, ktrego sygna wyjciowy wyzwala oscylator, ktry z kolei pulsacyjnie wcza
165
166
Rysunek 7.12.
Ten ukad
bistabilny (przerzutnik), zrealizowany przy
uyciu ukadu
555, wytwarza
na wyjciu
stan wysoki,
gdy zostanie
wyzwolony
przez zamknicie
przecznika na
wyprowadzeniu
nr 2, i stan niski,
gdy zostanie
wyzerowany
przez przecznik
na wyprowadzeniu nr 4
Poznaj logiczn rodzink

Firmy produkujce cyfrowe ukady scalone korzystaj z rozmaitych technologii. Pojedyncz bramk
mona utworzy przy uyciu rezystora i tranzystora
albo samych tranzystorw bipolarnych bd te tranzystorw MOSFET lub jeszcze jakich innych kombinacji elementw elektronicznych. Niektre techniki
pozwalaj upakowa wicej malekich bramek na
pytce, a inne z kolei umoliwiaj wyprodukowanie
szybszych lub mniej energochonnych ukadw.
Wszystkie cyfrowe ukady scalone s sklasyfikowane
wedug tego, w jakiej technologii zostay wyprodukowane. Klasy te nazywane s rodzinami ukadw
logicznych. Istniej ich dziesitki, a najszerzej znane
to TTL i CMOS.
TTL, czyli ukady logiczne tranzystorowo-tranzystorowe (ang. transistor-transistor logic),
s zbudowane z tranzystorw bipolarnych, przy ktrych uyciu tworzy si bramki i wzmacniacze. Ich produkcja jest stosunkowo niedroga, ale z reguy pobieraj one duo mocy i wymagaj napicia zasilania
o wartoci dokadnie 5 V. W rodzinie TTL wyrnia
si kilka gazi rodowych, zwaszcza seri Low-Power
Schottky (ukad scalony maej mocy z diodami
Schottkyego). Urzdzenia wytwarzane w tej technologii pobieraj tylko okoo jednej pitej tej mocy,
ktrej potrzebuj konwencjonalne urzdzenia TTL.
Numery czci ukadw TTL maj najczciej format

74xx lub 74xxx, gdzie znaki xx i xxx okrelaj konkretny typ urzdzenia logicznego. Na przykad numer
7400 ma ukad scalony Quad 2-Input NAND Gate
(dwuwejciowa bramka NAND w obudowie dwurzdowej). Jej wersja o niskim poborze mocy ma
numer czci 74LS00.
CMOS (ang. complementary metal-oxide semiconductor) to jedna z technologii stosowanych w produkcji tranzystorw MOSFET (ang. metal-oxide semiconductor field-effect transistor nietrudno si
domyli, dlaczego uywa si nazwy skrtowej!).
Ukady CMOS s nieco drosze od ukadw TTL, ale
za to pobieraj znacznie mniej mocy i dziaaj w szerszym od nich zakresie wartoci napicia (od 3 do 15
woltw). Poniewa s bardzo wraliwe na elektryczno statyczn, trzeba si z nimi wyjtkowo ostronie obchodzi. Niektre ukady CMOS s dokadnymi
odpowiednikami ukadw TTL, a w nazwie rni si
od nich dodatkow liter C. Np. 74C00 to dwuwejciowa bramka NAND w obudowie dwurzdowej
wykonana w technologii CMOS. Ukad stykw ma taki
sam jak jej kuzynka TTL 7400. Ukady scalone z serii
40xx, np. licznik dziesitny 4017 i ukad 4511 do sterowania siedmiosegmentowymi wywietlaczami, to
take czonkowie rodziny CMOS.

i wycza gonik. Taki obwd mgby znale zastosowanie w alarmie domowym
po wejciu do domu waciciel (albo wamywacz) ma powiedzmy 10 sekund na
wyczenie systemu (przez ten czas syszy niski dwik ostrzegawczy), po ktrych
upywie syrena obudzi ca okolic.
Licznik dziesitny 4017

Pokazany na rysunku 7.13 licznik dziesitny 4017 to ukad scalony z 16 wyprowadzeniami,
ktry liczy od 0 do 9, kiedy otrzyma impuls wyzwalajcy. Przekazanie impulsu
wyzwalajcego do wyprowadzenia nr 14 powoduje, e wyprowadzenia o numerach
od 1. do 7. i od 9. do 11. przechodz po kolei w stan wysoki (oczywicie nie dzieje si
to w kolejnoci zgodnej z kierunkiem ruchu wskazwek zegara trzeba to sprawdzi
w dokumentacji). Sygnay wyjciowe tych wyprowadze mona wykorzysta do zapalania
diod LED (tak, jak to robimy w projekcie generatora efektw wietlnych opisanym
w rozdziale 15.) albo wyzwalania multiwibratora monostabilnego sterujcego dziaaniem
innego ukadu.
Rysunek 7.13.
Schemat
wyprowadze
licznika
dziesitnego
CMOS 4017
Odliczanie moe si rozpocz tylko wtedy, gdy wyprowadzenie nr 13 jest w stanie

niskim. Mona wic zatrzyma odliczanie poprzez zmian stanu tego wyprowadzenia
na wysoki. Mona take wymusi wyzerowanie licznika (czyli ustawi sygna wyjciowy
numeru 0 wyprowadzenie nr 3 na wysoki), przykadajc sygna wysoki (+U) do
wyprowadzenia nr 14.
czc odpowiedni liczb ukadw 4017, mona utworzy licznik dziesitny, setny,
tysiczny itd. Wyprowadzenie nr 12 ma stan wysoki, gdy warto licznika znajduje si
w przedziale 0 4 oraz stan niski, gdy warto licznika znajduje si w przedziale 5 9,
a wic jest czym w rodzaju sygnau wyzwalajcego, ktry zmienia si z czstoci dziesi
razy mniejsz ni licznik. Jeli wprowadzisz sygna wyjciowy wyprowadzenia nr 12 do
wyprowadzenia wyzwalajcego (nr 14) innego licznika dziesitnego, to ten drugi licznik
167
168
bdzie odlicza do dziesiciu. Podczajc wyprowadzenie nr 12 drugiego licznika do
wyprowadzenia nr 14 trzeciego licznika, moesz odlicza do stu. Przy uyciu odpowiedniej
liczby ukadw 4017 moesz nawet zniwelowa ca dziur budetow!
Mona te poczy dowoln liczb wyj licznika za pomoc diod, aby uzyska
zmienny ukad czasowy. W tym celu pocz wszystkie anody (dodatnie kocwki diod)
z wyprowadzeniem wyjciowym, a wszystkie katody (ujemne kocwki diod) najpierw
pocz ze sob, a nastpnie z rezystorem. Dziki temu, kiedy ktrykolwiek z sygnaw
wyjciowych bdzie wysoki, przez rezystor popynie prd. Na przykad mona zaprojektowa
urzdzenie dziaajce jak wiata uliczne. Pocz ze sob wyprowadzenia 0 4 i wynik
wyprowad (poprzez rezystor) do czerwonej diody LED, wyprowadzenie nr 5 podcz do
tej diody LED, a wyprowadzenia 6 9 pocz ze sob i podcz do zielonej diody LED.
Mikrokontrolery
i inne popularne ukady scalone
Ukady scalone speniaj wiele funkcji, m.in. realizuj dziaania matematyczne (dodawanie,
odejmowanie, mnoenie i dzielenie), multipleksuj (wybieraj jeden sygna wyjciowy
spord kilku sygnaw wejciowych) oraz konwertuj sygnay analogowe na cyfrowe.
9 Konwerter analogowo-cyfrowy suy do zamiany sygnau analogowego na cyfrowy,

ktry mona przetwarza za pomoc komputera albo innego systemu elektronicznego.
9 Konwerter cyfrowo-analogowy suy do zamiany przetworzonego sygnau cyfrowego

z powrotem w analogowy (np. sygna analogowy jest potrzebny do wprawienia
w ruch membran gonikw).
Oczywicie mikroprocesor, ktry jest sercem Twojego komputera (a moe i Twoim

drugim sercem), to take jeden z popularnych rodzajw ukadw scalonych.
Jednym z najwszechstronniejszych rodzajw ukadw scalonych, jakie istniej,
s mikrokontrolery. Mikrokontroler to kompletny komputer, tak may, e mieci si
na jednej pytce ukadu scalonego. Aby go zaprogramowa, trzeba go umieci na pytce
prototypowej, poprzez ktr zostanie podczony do komputera. Po zaprogramowaniu
mikrokontroler naley umieci w gniedzie urzdzenia elektronicznego. Wystarczy
jeszcze tylko doda kilka innych elementw w obwodach czcych mikrokontroler
z komputerem, silnikami, przecznikami i gotowe! Twj zaprogramowany ukad
scalony dziaa (np. steruje ruchem robota). Wielk zalet mikrokontrolerw jest to,
e aby zmieni sposb ich dziaania, wystarczy zmodyfikowa kilka wierszy kodu
(albo napisa cakiem nowy program). Nie trzeba przekada adnych przewodw,
rezystorw i innych elementw, aby da tym ukadom cakiem now osobowo.
Poszerzanie horyzontw
O ukadach scalonych mona powiedzie znacznie wicej, ni zmieci si na kartach tej
ksiki. Projektanci to bardzo inteligentni ludzie, ktrzy co jaki czas wpadaj na rozmaite
nowe pomysy, jak usprawni stare ukady. Dlatego wiat ukadw scalonych jest tak
zrnicowany.

Moesz sprawdzi swoje umiejtnoci, prbujc zbudowa prosty obwd z uyciem ukadu
scalonego dwuwejciowej bramki NAND 4011, ktrego opis znajduje si w rozdziale 14.
Wykonujc ten projekt, zdobdziesz troch praktyki w podczaniu elementw do stykw
ukadw scalonych. W rozdziale 15. opisalimy kilka innych projektw z wykorzystaniem
ukadw scalonych.
Jeli chcesz dowiedzie si wicej na temat ukadw scalonych, zajrzyj do dodatku,
w ktrym wymienilimy kilka ciekawych stron internetowych zawierajcych informacje
o ich zastosowaniu.
169
170
Rozdzia 8
Wybr czci
W tym rozdziale:
Wybr rodzaju przewodu
Zasilanie obwodw za pomoc baterii i ogniw sonecznych
Uywanie przecznikw
Wczanie obwodw za pomoc czujnikw
Zamienianie elektrycznoci w wiato, dwik i ruch
lementy elektroniczne opisane w rozdziaach 3. 7. stanowi podstawowy zestaw

narzdzi sucych do sterowania przepywem elektronw przez obwody elektroniczne.
Nie oznacza to jednak, e na tym wyczerpuje si nasz arsena materiaw pomocniczych.
Niektre z dodatkowych czci takie jak przewody, zcza i baterie s niezbdnym
skadnikiem kadego ukadu elektronicznego. Trudno przecie byoby zbudowa taki
ukad bez uycia przewodw do czenia poszczeglnych elementw i baterii dostarczajcych
energi elektryczn. Pozostae czci, o ktrych bdzie mowa w tym rozdziale, s zwykle
potrzebne od czasu do czasu. Kiedy chcemy na przykad wytworzy dwik, to na pewno
przyda nam si brzczyk, ale przecie nie w kadym obwodzie chcemy wytwarza dwiki.
W tym rozdziale opisalimy rzeczy, ktre zawsze trzeba mie pod rk (jak papier toaletowy
i szczoteczk do zbw), oraz kilka takich, w ktre mona si zaopatrywa w miar
zapotrzebowania.
czenie elementw
Konstruowanie obwodu polega na czeniu rnych elementw, przez ktre ma przepywa
prd elektryczny. W tej czci rozdziau opisalimy przewody, kable i zcza suce do
tego wanie celu.
Wybr rodzaju przewodw

Przewody, ktrych uywamy w ukadach elektronicznych, to po prostu dugie kawaki
metalu, najczciej miedzi. Maj tylko jedno zadanie umoliwi przepyw elektronom.
Istnieje jednak kilka rodzajw przewodw. Z kilku kolejnych podrozdziaw dowiesz
si, ktry rodzaj jest najlepszy do okrelonych zastosowa.
172
Kabel wieloyowy czy jednoyowy?
Jeli rozetniesz kabel zasilajcy lampki domowej (oczywicie po jej uprzednim odczeniu
od prdu), to zobaczysz dwa lub trzy bardzo cienkie sploty drutw w osobnych izolacjach.
Ten rodzaj kabla nazywamy przewodem wieloyowym. Inny rodzaj przewodu, ktry
zawiera tylko jeden grubszy drut w izolacji, nazywamy przewodem jednoyowym.
Na rysunku 8.1 pokazano oba wymienione rodzaje przewodw.
Rysunek 8.1.
Zarwno wielo-,
jak i jednoyowe
przewody znajduj czste
zastosowanie
w elektronice
Przewody wieloyowe s bardziej elastyczne od jednoyowych i dlatego uywa si ich,

gdy przewiduje si czste zginanie i przenoszenie (np. do lampek domowych i kina
domowego). Przewody jednoyowe wykorzystuje si do podczania urzdze, ktrych
nie bdzie si przenosi, oraz do czenia elementw na pytkach stykowych (szerzej
opisanych w rozdziale 11.). Pojedynczy drut bez trudu wejdzie w otwr na pytce,
natomiast przewd zoony z wizki cienkich drutw trzeba najpierw mocno skrci,
a i tak kilka moe si uama (zaufaj nam, to naprawd si zdarza!) i spowodowa zwarcie
w obwodzie.
Grubo drutu
Grubo drutu uywanego w projektach elektronicznych waha si od 0,25 do 2,5 mm.
W wikszoci projektw wykorzystuje si przewody o gruboci 0,5 1 mm. Do podczenia
silnika do rda zasilania (i oglnie urzdze elektronicznych o wysokim poborze mocy)
naley uy przewodu o gruboci 1 1,5 mm. Kiedy zdobdziesz wicej dowiadczenia
w konstruowaniu ukadw elektronicznych, by moe zaczniesz stosowa specjalne
czenie elementw na pytkach obwodw drukowanych, zwane poczeniem owijanym
(szerzej opisane w rozdziale 11.), ktre wymaga cieszych drutw o gruboci poniej
0,5 mm.
Jeli bdziesz budowa ukad wymagajcy wikszych napi lub prdw, ni przewiduj
projekty opisane w tej ksice, sprawd w instrukcji albo innym dobrym rdle informacji,
jakiej gruboci przewodw uy. Aby pracowa nad tego rodzaju projektami, naley
mie odpowiedni wiedz na temat zasad bezpieczestwa i wystarczajce umiejtnoci.
Rozdzia 8: Wybr czci

Kolorowy wiat przewodw
Tak jak paski na rezystorach, kolorowe oznaczenia izolacji przewodw pozwalaj
zorientowa si, jak przebiegaj poczenia w obwodzie. Tradycyjnie w poczeniach
obwodw prdu staego (np. projektach na pytce stykowej) czerwony przewd podcza
si do dodatniego bieguna rda zasilania (+U), a czarny do ujemnego (U) lub masy.
Przewody w kolorze tym lub pomaraczowym czsto doprowadzaj sygnay wejciowe,
np. z mikrofonu. Jeli masz pod rk wszystkie potrzebne kolory przewodw, to dziki
ich wykorzystaniu ju na pierwszy rzut oka bdziesz wiedzie, co si dzieje w ukadzie
(chyba e jeste daltonist).
Kable i przewody
Kabel to pk dwch lub wikszej liczby przewodw zamknitych w jednej izolacji.
Jest nim wic np. przewd zasilajcy dostarczajcy prd zmienny z gniazdka ciennego
do lampki. To samo dotyczy pltaniny przewodw uywanych do czenia elementw
kina domowego. Kable rni si tym od przewodw wieloyowych, e przewody
w kablu znajduj si w osobnych izolacjach.
Zcza
Jeli przyjrzysz si kablowi czcemu, powiedzmy, drukark z komputerem, to na obu
kocach zauwaysz jakie metalowe albo plastikowe wihajstry. S to wtyczki bdce
jednym z rodzajw zczy. Na drukarce i na komputerze znajduj si te specjalne porty
suce do podczania wspomnianych wtyczek. Te zcza nazywamy gniazdami
wtykowymi albo po prostu gniazdami. Styki i otwory w tych dwch rodzajach zczy
cz przewody w kablu z odpowiednimi przewodami w urzdzeniach.
Istnieje wiele rozmaitych rodzajw zczy przeznaczonych do rnych celw. Oto lista
zczy najczciej uywanych w elektronice:
9 Kocwki i listwy zaciskowe to najprostszy rodzaj zcza elektrycznego. Listwa
zaciskowa skada si z kilku par rub. Przymocowuje si j do obudowy lub podstawy

montaowej obwodu. Nastpnie kady przewd, ktry ma by podczony do
obwodu, przylutowuje si (albo przymocowuje poprzez zagniecenie) do kocwki.
Pniej kocwki podcza si do ruby w listwie. Aby zczy dwa przewody,
naley wybra dowoln par rub i podczy do kadej z nich po jednej kocwce
czonych przewodw.
9 Wtyczki i gniazda wtykowe (ang. jack) s wykorzystywane do przenoszenia
sygnaw midzy urzdzeniami takimi jak gitara i wzmacniacz. Kabel z wtyczkami

tego rodzaju pokazano na rysunku 8.2. Kad wtyczk wkada si do specjalnego
gniazda na jednym z czonych urzdze. Kable tego typu zawieraj jeden lub dwa
przewody sygnaowe (przenoszce sygnay akustyczne), ktre znajduj si w metalowej
osonie zwanej ekranem. Ekranowanie chroni przewody przed zakceniami
elektrycznymi (zwanymi szumami) poprzez uniemoliwienie przenikania do nich
prdw bdzcych.
173
174
Rysunek 8.2.
Kabel z wtyczkami na obu
kocach sucy
do czenia
urzdze elektronicznych
9 Zcza typu pin header s najczciej uywane do doprowadzania (i wyprowadzania)

sygnaw do pytek obwodw drukowanych. S bardzo przydatne w skomplikowanych
projektach skadajcych si z kilku pytek. Zcze takie najczciej zawiera jeden
lub dwa rzdy metalowych bolcw wystajcych z plastikowej obudowy, ktr
montuje si na pytce obwodu. Podcza si do niego odpowiednie zcze kabla
tamowego (paskiego kabla skadajcego si z kilku izolowanych drutw uoonych
jeden obok drugiego). Prostoktny ksztat zcza pozwala w atwy sposb poprawnie
podczy poszczeglne druty do miejsc na pytce obwodu. Zcza typu pin header
oznacza si za pomoc liczby stykw, np. 40-stykowe zcze typu pin header.
W elektronice uywanych jest wiele rodzajw pocze, ale nie musisz ich wszystkich
poznawa od razu, kiedy tworzysz dopiero nieskomplikowane projekty. Jeli jednak
chcesz pozna inne typy zczy, moesz przejrze katalogi i strony internetowe wymienione
w rozdziale 17. W wikszoci z nich zcza stanowi odrbn kategori produktw.
Zasilanie
aden kabel nic nie pomoe, jeli nie bdzie rda zasilania. W rozdziale 2. opisalimy
rda elektrycznoci, takie jak prd zmienny z gniazdka ciennego oraz prd stay z baterii
i ogniw sonecznych (zwanych te ogniwami fotowoltaicznymi albo fotoogniwami).
Z tego podrozdziau dowiesz si, jakie rdo zasilania wybra dla swojego obwodu
i jak je podczy.
Wyciskanie sidmych potw z baterii

W wikszoci amatorskich zastosowa najlepszym wyborem s ogniwa i baterie (czyli
zespoy ogniw). Po lewej stronie pokazano symbol, jakim oznacza si ogniwa (i czsto
baterie) na schematach obwodw. Ogniwa s wzgldnie lekkie i nie sprawiaj trudnoci
w transporcie, a czc je szeregowo, mona uzyska rne wartoci napicia prdu

staego. Wikszo baterii codziennego uytku, np. modele AAA, AA, C i D, wytwarza
napicie 1,5 V. Bateria 9-woltowa ma ksztat prostopadocianu i najczciej zawiera
wewntrz sze ogniw 1,5-woltowych (w taszych modelach moe by ich tylko pi).
Bateria blokowa, ktra wyglda jak duy kloc, wystarczajcy do zasilania sporego
magnetofonu, wytwarza napicie 6 V.
Podczanie baterii do obwodw

Aby podczy do obwodu bateri 9 V, naley uy specjalnego klipsa (rysunek 8.3),
ktry zatrzaskuje si na jej biegunach (zatrzaski te zwane s zczem PP3). Z zatrzaskw
wyprowadzone s dwa przewody: czerwony i czarny, ktre naley podczy do obwodu.
Aby to zrobi, trzeba zdj z kocwek kawaek izolacji. Przewody mona podczy
do stykw, woy w otwory na pytce stykowej albo przylutowa bezporednio do
elementw. Wszystkie wymienione techniki opisalimy w rozdziale 11.
Rysunek 8.3.
Uycie specjalnego klipsa
pozwala atwo
podczy bateri
9 V do obwodu
Kiedy dodatni biegun jednej baterii zostanie podczony do ujemnego bieguna innej,
to napicie tego szeregowego poczenia bdzie rwne sumie napi poszczeglnych
urzdze. Poczenie takie najatwiej wykona, wkadajc baterie do jednej kieszeni
(rysunek 8.4), ktra dodatkowo peni funkcj pojemnika trzymajcego je wszystkie razem
w jednym miejscu. Wychodzce z kieszeni przewody czarny i czerwony wyprowadzaj
napicie sumaryczne wszystkich umieszczonych w niej baterii (istniej te kieszenie ze
zczem PP3).
Rodzaje baterii wedug technologii wykonania

Baterie klasyfikuje si wedug substancji chemicznych, z ktrych s wykonane. Rodzaj
tych substancji decyduje te o tym, czy dan bateri mona adowa (wwczas jest
akumulatorem). Oto lista powszechnie dostpnych typw baterii:
9 Baterie, ktrych nie mona adowa
Baterie cynkowo-wglowe wystpuj w rnych rozmiarach (m.in. AAA,

AA, C, D, 9 V), lecz s produktami z najniszej pki. S niedrogie, ale te
niezbyt wytrzymae.
175
176
Rysunek 8.4.
Cztery baterie
1,5 V umieszczone w kieszeni wytwarzaj w sumie
napicie 6 V na
przewodach
czarnym
i czerwonym
Baterie alkaliczne rwnie wystpuj w rnych rozmiarach i s mniej wicej

trzykrotnie ywotniejsze od cynkowo-wglowych. Polecamy je na pocztek.
Jeli okae si, e trzeba je czsto wymienia, wwczas warto zaopatrzy si
w akumulatory.
Lekkie baterie litowe generuj wysze napicie (okoo 3 V) ni inne typy i maj
wiksz pojemno od baterii alkalicznych. S drosze i niewiele modeli mona
ponownie adowa, ale jeli potrzebujesz lekkich baterii do swojego projektu
(np. maego robota), to s niezastpione.
9 Akumulatory (baterie, ktre mona adowa)
Akumulatory niklowo-kadmowe (NiCd) generuj okoo 1,2 V i s jednym

z najpopularniejszych typw akumulatorw. Wad niektrych modeli jest to,
e aby mc je naadowa do pena, trzeba je wpierw cakowicie rozadowa
(jest to tzw. efekt pamici).
Akumulatory niklowo-metalowo-wodorowe (NiMH) rwnie

wytwarzaj 1,2 V, ale nie maj efektu pamici. Zalecamy korzystanie z tego
typu akumulatorw.
Nie uywaj rnych typw baterii do zasilania jednego obwodu i nigdy nie prbuj adowa
baterii nieprzeznaczonych do ponownego adowania. Mog pkn i rozla kwas, a nawet
wybuchn. Na wikszoci baterii znajduj si odpowiednie ostrzeenia dotyczce
nieprawidowego uytkowania.
Zakup akumulatorw z adowark moe by inwestycj, ktra pozwoli zaoszczdzi
w przyszoci sporo pienidzy. Pamitaj tylko, aby kupi adowark przystosowan do
typu zakupionych akumulatorw.
Pamitaj, aby wszystkie baterie i akumulatory podda utylizacji. Znajdujce si w nich
metale cikie (nikiel, kadm, ow i rt) s szkodliwe dla rodowiska. Informacje na
temat bezpiecznego utylizowania mona znale na stronach producenta. W niektrych
sklepach w Polsce znajduj si specjalne pojemniki, do ktrych mona wrzuca zuyte
baterie i akumulatory.
Czas ycia baterii

Jednostk pozwalajc zorientowa si, ile prdu
dana bateria jest w stanie wytworzy w okrelonym
czasie, jest amperogodzina lub miliamperogodzina.
Przykadowo typowa bateria 9 V ma warto znamionow rzdu 500 miliamperogodzin. Oznacza to,
e moe dostarcza do obwodu prd o nateniu
25 miliamperw przez jakie 20 godzin. Po tym czasie napicie zacznie spada (kiedy sprawdzilimy
bateri 9 V, ktrej uywalimy przez kilka dni, to okazao si, e wytwarzaa napicie tylko 7 V). Bateria
AA o wartoci znamionowej 1500 miliamperogodzin moe zasila obwd pobierajcy 25 miliamperw prdu przez mniej wicej 60 godzin.
Sze poczonych szeregowo baterii AA wytwarzajcych napicie 9 V wytrzyma duej ni pojedyncza bateria 9 V. Jest tak dlatego, e sze baterii
zawiera wiksz ilo substancji chemicznych ni
jedna bateria, a wic moe wytworzy wicej prdu,
zanim si wyczerpie (budow baterii i powody ich
wyczerpywania si opisalimy w rozdziale 2.). Jeli
budujesz urzdzenie pobierajce duo prdu albo
takie, ktre ma dziaa bez przerwy, najlepiej kup
due baterie typu C lub D, ktre wytrzymuj duej
ni mniejsze baterie i akumulatory.
We wczeniejszym podrozdziale, Rodzaje baterii
wedug technologii wykonania, znajdziesz szczegowe informacje na temat niektrych typw baterii
i dowiesz si, ktre z nich dziaaj najduej.
Wykorzystanie energii sonecznej

Jeli projektujesz ukad, ktry ma dziaa pod goym niebem albo po prostu chcesz
skorzysta z czystego rda energii to moesz kupi kilka paneli sonecznych. Panel
taki skada si z kilku ogniw sonecznych (ktre s duymi fotodiodami) wytwarzajcych
prd, kiedy wieci na nie wiato, np. soneczne (opis diod znajduje si w rozdziale 6.,
a fotodiod dalej, w podrozdziale Czujniki). Panel o wymiarach okoo 1212 centymetrw
moe przy jasnym nasonecznieniu wytworzy prd o nateniu 100 miliamperw
i napiciu 5 V. Jeli potrzebujesz 10 amperw, to da si je uzyska, ale rozmiar paneli
sonecznych moe by zbyt duy do uycia w maym lub przenonym projekcie.
Niektre panele soneczne maj wyprowadzenia suce do podczania do obwodw,
tak jak baterie czy kieszenie na baterie. Jeli nie ma wyprowadze, trzeba przylutowa
przewody do specjalnych stykw.
Oto kryteria, jakimi naley si kierowa przy wyborze panelu sonecznego do projektu:
9 Czy panel w czasie dziaania obwodu bdzie owietlany przez soce lub
czy za pomoc panelu bdzie adowany akumulator, z ktrego pniej
bdzie zasilany ukad? Jeli nie, poszukaj innego rda zasilania.
9 Czy panel zmieci si na urzdzeniu, ktre ma zasila? Aby odpowiedzie

na to pytanie, trzeba wiedzie, ile mocy bdzie potrzebowa urzdzenie, oraz
zna rozmiar panelu, jaki jest potrzebny do wytworzenia takiej iloci mocy. Jeli
potrzebny panel jest zbyt duy, musisz przeprojektowa urzdzenie, aby pobierao
mniej mocy, lub uy innego rda zasilania.
177
178
Zasilanie z gniazdka ciennego (niezalecane)

Niewaciwe korzystanie z prdu zmiennego dostarczanego przez elektrowni
do gniazdka ciennego moe prowadzi nawet do miertelnego poraenia
prdem elektrycznym. Dlatego odradzamy korzystanie bezporednio z tego rda
do zasilania projektw. Jako e ogromna wikszo amatorskich ukadw elektronicznych
jest zasilana z baterii, moliwe, e nigdy nawet nie przyjdzie Ci do gowy wykorzysta
do tego celu prd zmienny. Zdarzaj si jednak projekty wymagajce wikszego prdu lub
napicia, ni mona bezproblemowo uzyska przy uyciu baterii. W takich przypadkach
mona skorzysta z zasilacza zamieniajcego prd zmienny w stay (rysunek 8.5). Cae
urzdzenie jest schowane w plastikowej obudowie, dziki czemu uytkownik nie jest
naraony na bezporedni kontakt z duym prdem.
Rysunek 8.5.
Zasilacz pozwala
unikn kontaktu
z duym prdem
zmiennym obecnym w gniazdku
ciennym
Zasilacze sieciowe dostarczaj prd stay o nateniu od kilkuset miliamperw do kilku

amperw i napiciu od piciu do 20 woltw. Niektre dostarczaj zarwno napicie
dodatnie, jak i ujemne. Mog mie rne zcza, w zalenoci od modelu. Kiedy kupisz
zasilacz sieciowy, uwanie przeczytaj specyfikacj techniczn, aby dowiedzie si,
jak go podcza.
Wczanie i wyczanie prdu

Jeli Ci si wydaje, e przecznik to prosty mechanizm sucy do wczania i wyczania
prdu, to zastanw si jeszcze raz. Istnieje wiele rodzajw przecznikw, ktre klasyfikuje
si wedug sposobu sterowania, typu i liczby pocze oraz znamionowego napicia
i natenia prdu.
Zakup zasilacza sieciowego

Mona kupi zarwno nowy, jak i uywany zasilacz
(w rozdziale 17. znajdziesz kilku dobrych sprzedawcw
tego typu urzdze). Oczywicie mona te wykorzysta stary zasilacz od jakiego innego urzdzenia,
np. starego telefonu. Trzeba tylko sprawdzi znamionowe napicie i natenie prdu, ktre powinny by
nadrukowane na obudowie. Jeli odpowiadaj Twoim

wymaganiom, musisz jeszcze si dowiedzie, jak
podczone jest zcze, aby zachowa prawidow
biegunowo (biegun dodatni i ujemny) przy podczaniu zasilacza do ukadu.

Przecznik to urzdzenie zamykajce lub przerywajce obwd elektryczny. Kiedy
przecznik jest ustawiony w pozycji otwartej, obwd jest przerwany i nie pynie przeze
prd. Gdy przecznik jest w pozycji zamknitej, obwd jest zamknity i prd moe pyn.
Sterowanie dziaaniem przecznika

Nazwy przecznikw zwykle odzwierciedlaj sposb ich dziaania. Kilka rnych typw
tych urzdze pokazano na rysunku 8.6.
Rysunek 8.6.
Od gry dwa
przeczniki
dwustabilne,
przecznik
koyskowy
oraz przecznik
listkowy
9 Przecznik suwakowy zamykanie i otwieranie obwodu odbywa si poprzez

przesuwanie specjalnego suwaka. Tego rodzaju przeczniki s czsto uywane
np. w latarkach.
9 Przecznik dwustabilny zamykanie i otwieranie obwodu odbywa si poprzez

ustawienie pozycji dwigni. Czasami dodawane s oznaczenia W. (On) i Wy. (Off)
dla pooe odpowiednio wczajcego i wyczajcego dwigni.
9 Przecznik koyskowy nacinicie z jednej strony powoduje otwarcie
obwodu, a z drugiej strony zamknicie. Tego typu przeczniki s montowane

np. w listwach zasilajcych.
9 Przecznik listkowy zamknicie obwodu odbywa si poprzez nacinicie

dwigni lub przycisku, a jej zwolnienie powoduje powrt do stanu otwartego.
Tego typu przeczniki s uywane np. w dzwonkach do drzwi.
9 Przecznik przyciskowy aby zmieni stan, naley nacisn jeden z przyciskw.

Sposb zmiany stanu zaley od rodzaju przycisku.
Pojedynczy przycisk kade nacinicie przycisku powoduje zmian stanu

na przeciwny do poprzedniego.
179
180
Przycisk zwierny obwd normalnie jest cay czas otwarty, a jego zamknicie
nastpuje w chwili nacinicia przycisku. Zwolnienie przycisku powoduje
ponowne otwarcie obwodu.
Przycisk rozwierny obwd normalnie jest cay czas zamknity, a jego

otwarcie nastpuje w chwili nacinicia przycisku. Zwolnienie przycisku
powoduje ponowne zamknicie obwodu.
Przekanik elektrycznie sterowany przecznik. Przyoenie napicia

powoduje uruchomienie elektromagnesu, ktry steruje dwigni zamykajc
obwd. Czasami moesz natkn si na wypowiedzi o otwieraniu stykw cewki
przekanika. Chodzi po prostu o zwyky przekanik.
Nawizywanie pocze
Przeczniki klasyfikuje si te wedug liczby pocze i sposobu ich wykonywania.
Przecznik moe mie jeden biegun lub wiksz ich liczb, czyli zestaw stykw wejciowych
przecznik jednobiegunowy ma jeden styk wejciowy, a przecznik dwubiegunowy
ma ich dwa. Liczba pozycji zwiernych w przeczniku moe by rna. Pojedynczy
styk zwierny pozwala tylko na zamknicie lub przerwanie poczenia midzy stykami
wejciowymi i wyjciowym. Podwjny styk zwierny umoliwia czenie stykw
wejciowych z jednym z dwch stykw wyjciowych.
Wydaje si skomplikowane? Aby pomc Ci to zrozumie, poniej przedstawiamy symbole
najczciej uywanych rodzajw przecznikw i ich krtkie opisy.
9 Przecznik SPST (pojedynczy styk zwierny) podstawowy
wcznik-wycznik z jednym stykiem wejciowym i jednym wyjciowym.

Poczenie mona przerwa lub zamkn.
9 Przecznik SPDT (pojedynczy styk przeczny) zawiera jeden styk
wejciowy i dwa styki wyjciowe. Zawsze jest w stanie wczonym. Przecza

tylko poczenie styku wejciowego na jeden ze stykw wyjciowych. Tego typu
przecznikw uywa si, aby za pomoc ukadu elektronicznego uruchamia
jedno z dwch urzdze (np. aby wczy wiato zielone lub czerwone).
9 Przecznik DPST (podwjny styk zwierny) wcznik-wycznik zawierajcy

dwa styki wejciowe i dwa wyjciowe i dziaajcy jak dwa zsynchronizowane
przeczniki SPST. W pozycji otwartej oba przeczniki s wyczone i nie ma
adnego poczenia. W pozycji zamknitej oba przeczniki s zamknite i kady
styk wejciowy jest poczony z odpowiadajcym mu stykiem wyjciowym.
9 Przecznik DPDT (podwjny styk przeczny) zawiera dwa styki
wejciowe i cztery wyjciowe i dziaa jak dwa zsynchronizowane przeczniki SPDT.

W jednej pozycji oba styki wejciowe s poczone z jednym zestawem stykw
wyjciowych, a w drugiej pozycji z innym. Niektre przeczniki tego typu maj
trzeci pozycj, rozczajc wszystkie styki. Mona ich uywa jako nawrotnika
silnika, tzn. urzdzenia podczajcego silnik do napicia dodatniego, aby obraca
si w jedn stron, i ujemnego, aby obraca si w drug stron. Jeli jest trzecia
pozycja, mona jej uy do zatrzymania silnika.
Czujniki
Do wczania ukadw elektronicznych w wyniku zajcia jakich zjawisk fizycznych
(np. zmiany temperatury) su urzdzenia elektroniczne zwane czujnikami. Ich dziaanie
opiera si na wykorzystaniu faktu, e rne formy energii takie jak wiato, ciepo i ruch
mona przeksztaci w energi elektryczn. S czym w rodzaju przetwornika jednego
rodzaju energii na inny. Czytajc ten podrozdzia, poznasz niektre najczciej uywane
czujniki w obwodach elektronicznych.
Zobaczy wiato
Wiele elementw elektronicznych zmienia dziaanie w zalenoci od ekspozycji na wiato.
Firmy zajmujce si produkcj czujnikw wykorzystuj t waciwo reagowania na
natenie wiata na rne sposoby. Dziki tym niewielkim urzdzeniom w przezroczystej
obudowie mona konstruowa takie systemy, jak alarmy przeciwwamaniowe, wykrywacze
dymu, automatyczne wczniki wiata po zmierzchu czy automaty zatrzymujce zamykanie
drzwi garaowych, kiedy dostanie si pod nie kot. Przy ich uyciu moliwe jest
skonstruowanie systemu zdalnego sterowania telewizorem albo odtwarzaczem DVD.
W pilocie montuje si diod LED (opisan w rozdziale 6.), a w drugim urzdzeniu
diod wraliw na wiato lub tranzystor do odbierania zakodowanych instrukcji.
Oto kilka przykadw urzdze wraliwych na wiato, ktrych uywa si jako czujnikw:
9 Fotorezystor (fotokomrka) rezystor fotoelektryczny wykonany z materiau
pprzewodnikowego. Zazwyczaj cechuje si wysok rezystancj (okoo 1 M)

w ciemnoci i nisk (okoo 100 ) w jaskrawym wietle. Dokadn warto rezystancji
fotorezystora mona sprawdzi za pomoc multimetru (opisanego w rozdziale 12.).
Typowy fotorezystor jest najbardziej czuy na wiato widzialne, zwaszcza w zakresie
dugoci fal midzy kolorem zielonym a tym. Po lewej stronie pokazano symbol,
jakim oznacza si fotorezystory w schematach (kierunek pocze jest bez znaczenia).
9 Fotodioda przeciwiestwo diod elektroluminescencyjnych (LED), ktrych
opis znajduje si w rozdziale 6. Przewodz prd lub powoduj spadek napicia

tylko wtedy, gdy s wystawione na dziaanie wystarczajcej iloci wiata, najczciej
w niewidocznym zakresie podczerwieni. Podobnie jak standardowe diody, fotodiody
maj dwa wprowadzenia krtsze jest poczone z katod (ujemny biegun), a dusze
z anod (dodatni biegun).
9 Wikszo fototranzystorw to zwyke tranzystory bipolarne (opisane w rozdziale 6.)
w przezroczystej obudowie, ktra pozwala wiatu wpywa na waciwoci zcza

baza-emiter. Urzdzenia te maj tylko dwa wyprowadzenia (w odrnieniu od
standardowych tranzystorw, ktre maj trzy), poniewa nie trzeba mie dostpu
do bazy, aby taki tranzystor spolaryzowa zadanie to wykonuje wiato.
Fototranzystory zwielokrotniaj prd wyzwalany wiatem, lecz z zewntrz
wygldaj jak fotodiody, przez co trudno jest te elementy rozrni.
W rozdziale 15. przedstawilimy kilka projektw z wykorzystaniem elementw

wiatoczuych.
181
182
Wychwytywanie dwiku za pomoc mikrofonw

Mikrofony to przetworniki wejciowe zamieniajce energi akustyczn (nazywan te
dwikiem) w elektryczn. W budowie wikszoci z nich wykorzystuje si cienk bon
zwan membran, ktra wibruje w takt zmian cinienia wywoywanych przez zmiany
dwiku. Drgania membrany s przekadane na zmienny sygna elektryczny na rne
sposoby, w zalenoci od typu urzdzenia.
9 W mikrofonie pojemnociowym drgajca membrana jest jedn z pytek
kondensatora, w zwizku z czym zmiany dwiku powoduj zmiany pojemnoci

(wicej na temat kondensatorw napisalimy w rozdziale 4.).
9 W mikrofonie dynamicznym membrana jest poczona z ruchom cewk
indukcyjn umieszczon wewntrz magnesu. Kiedy dwik porusza membran,

poczona z ni cewka rwnie jest wprawiana w ruch w polu magnetycznym
wytwarzanym przez magnes. To powoduje indukcj prdu w cewce (to zwane
indukcj elektromagnetyczn zjawisko zostao opisane w rozdziale 5.).
9 W mikrofonie krystalicznym dwik jest zamieniany w energi elektryczn
przez specjalny kryszta piezoelektryczny. Wykorzystywany jest tu tzw. efekt

piezoelektryczny, ktry polega na tym, e niektre substancje pod cinieniem
wytwarzaj napicie elektryczne.
9 W mikrofonie wiatowodowym wykorzystuje si laser, ktrego wizka jest
skierowana na odblaskow powierzchni niewielkiej membrany. Ruch membrany

powoduje zmiany odbijanego od niej wiata. Zmiany te s wykrywane przez detektor,
ktry zamienia je w sygna elektryczny.
Wykrywanie ciepa
Termistor to rezystor, ktrego rezystancja zmienia si pod wpywem temperatury.
Po lewej stronie pokazano symbol, jakim oznacza si ten element w schematach.
Ma on dwa wyprowadzenia bez polaryzacji, a wic mona go podcza do obwodw
w dowolny sposb.
Wyrnia si dwa typy termistorw:
9 NTC (ang. negative temperature coefficient ujemny wspczynnik temperaturowy)
rezystancja maleje wraz ze wzrostem temperatury. Jest to najczciej uywany

typ termistorw.
9 PTC (ang. positive temperature coefficient dodatni wspczynnik temperaturowy)

rezystancja zwiksza si wraz ze wzrostem temperatury.
W katalogach rezystancja termistorw jest najczciej podawana dla temperatury 25C.

Po zakupie takiego urzdzenia naley wykona za pomoc multimetru kilka pomiarw
przy rnych innych temperaturach (wicej informacji na temat korzystania z multimetru
znajduje si w rozdziale 12.). Znajc wyniki, mona skalibrowa termistor albo okreli
funkcj zmiany rezystancji w zalenoci od temperatury. Jeli nie wiesz, z ktrym rodzajem
termistora masz do czynienia, to moesz sprawdzi, czy jego rezystancja wzrasta, czy maleje
wraz z podnoszeniem temperatury.
Wykrywanie ruchu za pomoc czujnika wiata

Czy zdarzyo Ci si, e po wejciu na czyje podwrko w nocy nagle znalaze si w strumieniu
wiata lampy? Widziae kiedy drzwi garaowe,
ktre zatrzymuj si, gdy znajdzie si pod nimi dziecko albo jaki obiekt na koach? Jeli tak, to miae
okazj zaobserwowa czujniki ruchu w akcji. Zasada ich dziaania opiera si na wykorzystaniu czujnikw wiata wykrywajcych obecno promieniowania podczerwonego emitowanego przez ciepe
obiekty (np. ludzi lub zwierzta) albo jego nieobecno spowodowan przez przerwanie wizki emitowanej przez inn cz urzdzenia.
W wielu domach, szkoach i sklepach uywane s
pasywne czujniki ruchu na podczerwie (ang.
passive infrared motion detector PIR), ktre wczaj wiato albo wykrywaj nieproszonych goci.
S one zbudowane z czujnika (zwykle skadajcego
si z dwch krysztaw), soczewki i niewielkiego
ukadu elektronicznego. Kiedy promieniowanie podczerwone uderza w kryszta, zostaje wygenerowany
adunek elektryczny. Poniewa ciepe ciaa (np. ludzkie)
emituj promieniowanie podczerwone o innej dugoci fal ni chodniejsze obiekty (np. ciany), mona
wykry obecno ciepego ciaa w pobliu, interpretujc rnice w danych zwracanych przez czujnik
PIR. Ukad elektroniczny na podstawie zakce sygnau wysyanego przez czujnik dowiaduje si, czy
gdzie niedaleko jest poruszajcy si ywy obiekt.
Dziki uyciu dwch krysztaw moliwe jest wykrywanie zarwno tych zdarze, ktre w rwnym
stopniu oddziauj na oba krysztay (np. zmiany temperatury otoczenia), jak i tych, ktre kadego krysztau dotycz w innym stopniu (np. ciepe ciao poruszajce si najpierw obok pierwszego, a potem
drugiego krysztau).
Uywane w przemyle czujniki PIR dziaaj w obwodach o napiciu 230 V i s najczciej montowane
na cianach albo przedniej czci reflektorw. Do
projektw amatorskich zasilanych z baterii uywa
si maych czujnikw ruchu wymagajcych napicia
roboczego w granicach 5 V. Taki typowy detektor
ma trzy wyprowadzenia: mas, dodatnie rdo
napicia oraz wyjcie. Kiedy do czujnika zostanie
przyoone napicie +5 V, to na wyjciu pojawi
si napicie bliskie 0 V (brak ruchu) lub okoo 5 V
(wykryty ruch). Czujniki ruchu mona kupi od
firm zajmujcych si sprzeda systemw zabezpiecze. Trzeba tylko pamita, aby kupi detektor ruchu, a nie tylko czujnik PIR. Soczewki znajdujce si w detektorze ruchu pozwalaj wykrywa
ruch, a nie tylko obecno przedmiotw.
Jeli chcesz uy termistora do wczania jakiego urzdzenia przy okrelonej temperaturze,

to zmierz jego rezystancj dla tej temperatury.
Inne rodzaje przetwornikw wejciowych

W elektronice uywa si jeszcze wielu innych przetwornikw wejciowych. Oto trzy
najpopularniejsze z nich:
9 Anteny wykrywaj fale elektromagnetyczne i zamieniaj je w sygna
elektryczny. Mog te dziaa jako przetworniki wyjciowe zamieniajce

sygnay elektryczne w fale wietlne.
9 Czujniki nacisku i pooenia w ich budowie wykorzystuje si zjawisko

zmiany rezystancji niektrych materiaw pod wpywem znieksztacenia.
Przykadowym materiaem tego typu s krysztay piezoelektryczne.
183
184
Rne sposoby mierzenia temperatury

W podrozdziale Wykrywanie ciepa opisalimy
element elektroniczny zwany termistorem. Jest to
tylko jeden z wielu rodzajw czujnikw temperatury. Poniej znajduj si krtkie opisy innych tego
typu urzdze.
9 Termoogniwo zbudowane jest z dwch dru-
9 Zcze bimetaliczne w budowie termostatw
domowych czsto wykorzystuje si zwinity

pasek metalu, ktry wskutek schadzania kurczy si i zamyka obwd, uruchamiajc piec.
Pprzewodnikowy czujnik temperatury
najpopularniejszy rodzaj czujnika temperatury, w ktrym warto napicia wyjciowego zaley od temperatury, skada si z dwch
tranzystorw (opisanych w rozdziale 6.).
tw z rnych metali (np. miedzianego i stopu

niklu i miedzi), zespawanych lub zlutowanych
w jednym punkcie. Czujnik taki wytwarza napicie o wartoci zmieniajcej si wraz z temperatur. O zmianach tych decyduje rodzaj uytych metali. Termoogniw mona uywa do
mierzenia wysokich temperatur, od kilkuset do
nawet tysica stopni Celsjusza.
Czujniki promieniowania podczerwonego
mierz ilo promieniowania podczerwonego
emitowanego przez obiekty. Uywa si ich wwczas, gdy trzeba zachowa pewn odlego od
obiektw zainteresowania, np. ze wzgldu na obecno w ich pobliu gazw korozyjnych. Czujniki takie najczciej mona spotka wraz z termoogniwami w laboratoriach naukowych i fabrykach.
9 Gowice odczytu danych z tam magnetycznych s to urzdzenia
odczytujce zmiany pola magnetycznego na tamach magnetycznych kaset audio

i filmowych (oraz dyskietek, ktrych uywano w staroytnoci) i zamieniajce je
w sygnay elektryczne.
Przetworniki czsto s klasyfikowane wedug rodzaju zamiany energii wyrnia

si przetworniki elektroakustyczne, elektromagnetyczne, fotoelektryczne oraz
elektromechaniczne. Te niesamowite urzdzenia otwieraj ogromne moliwoci
przed projektantami ukadw elektronicznych.
Efekt dziaania urzdze elektronicznych

Czujniki, czyli przetworniki wejciowe, pobieraj energi w jakiej postaci i przetwarzaj
j na energi elektryczn, ktra nastpnie zostaje przekazana na wejcie ukadu
elektronicznego. Przetworniki wyjciowe dziaaj odwrotnie odbieraj sygna
elektroniczny z wyjcia ukadu i zamieniaj go w jak inn form energii, np. dwik,
wiato albo ruch (ktry jest energi mechaniczn).
Moesz nawet sobie nie zdawa sprawy z tego, ilu przetwornikw wyjciowych uywasz
na co dzie. Nale do nich arwki, lampy LED, silniki, goniki, kineskopy telewizorw
i wszelkie inne urzdzenia wizualne, ktre przeksztacaj energi elektryczn na jak inn
posta. Bez tych zabawek moglibymy przeksztaca i rzebi sygnay elektryczne,
a nastpnie przesya je po obwodach do woli, a i tak nigdy bymy nic poytecznego
z tego nie mieli. Dopiero przeksztacenie energii elektrycznej na posta, ktr moemy
zaobserwowa za pomoc naszych zmysw, daje nam moliwo cieszenia si owocami
naszej pracy.
Gos gonikw
Goniki przeksztacaj energi elektryczn w akustyczn. Po lewej stronie pokazano
symbol, jakim oznacza si je na schematach. Wikszo jest zbudowana z magnesu trwaego,
elektromagnesu (ktry jest czasowym magnesem sterowanym elektrycznie) i drgajcej
membrany w ksztacie stoka. Budow typowego gonika pokazano na rysunku 8.7.
Rysunek 8.7.
Budowa typowego gonika
dwa magnesy i membrana
stokowa
Elektromagnes, skadajcy si ze zwoju drutu (cewki) nawinitego na metalowy rdze, jest

przyczepiony do membrany. Przepywajcy przeze zmienny prd elektryczny powoduje
jego przyciganie i odpychanie od magnesu trwaego (zasad dziaania elektromagnesu
opisalimy w rozdziale 5.). Wywoane w ten sposb drgania membrany powoduj
powstawanie fali akustycznej.
Wikszo gonikw ma dwa wyprowadzenia, ktre mona podcza zamiennie.
W zaawansowanych systemach naganiajcych sposb podczenia przewodw jest wany,
poniewa ma on zwizek z przepywem sygnaw wewntrz ukadw elektronicznych
sprztu grajcego.
Podstawowe parametry gonikw to:
9 Pasmo czstotliwoci rne modele gonikw w zalenoci od sposobu
zaprojektowania i rozmiaru mog przenosi sygnay akustyczne o rnych

czstotliwociach z zakresu czstotliwoci syszalnych (od okoo 20 Hz do
okoo 20 kHz). Przykadowo w zestawie stereo mog znajdowa si dwa goniki:
jeden do wytwarzania tonw niskich (o niskich czstotliwociach), a drugi do
tonw wysokich (o wysokich czstotliwociach). Przy budowie wysokiej jakoci
zestawu trzeba dokadnie sprawdzi pasmo przenoszenia kupowanych gonikw.
9 Impedancja jest to opr, jaki gonik stawia przepywajcemu przeze prdowi
zmiennemu (szczegy w rozdziale 5.). Bez trudu mona znale goniki o impedancji
4, 8, 16 i 32 . Wan rzecz jest wybr gonika o impedancji odpowiadajcej
minimalnej impedancji znamionowej wzmacniacza (mona j znale w katalogu
185
186
na stronie firmy produkujcej urzdzenie). Jeli podczysz gonik o zbyt wysokiej
impedancji, to nie wykorzystasz w peni jego moliwoci akustycznych, a jeli
zastosujesz gonik o zbyt niskiej impedancji, to moesz przegrza wzmacniacz.
9 Moc znamionowa to najwiksza warto mocy (moc = natenie napicie),

dla jakiej gonik zosta zaprojektowany i jak moe by obciony bez ryzyka
uszkodzenia. Typowe obecnie produkowane goniki maj moc znamionow
0,25, 0,5, 1 i 2 W. Zawsze sprawdzaj maksymaln moc wyjciow wzmacniacza
i nigdy nie podczaj gonika o mocy niszej od tej wartoci.
Do amatorskich projektw w zupenoci wystarcz miniaturowe goniki o rednicy

kilku centymetrw i impedancji 8 . Uwaaj tylko, aby ich nie spali, poniewa maj
one zazwyczaj moc znamionow rzdu 0,25 lub 0,5 W.
Brzczenie brzczykw
Brzczyki tak jak goniki wytwarzaj dwik, lecz rni si od nich tym, e jest to
jednostajne, okropne buczenie, cakowicie niezalene od wartoci przyoonego napicia
(oczywicie w granicach rozsdku). Goniki, pobierajc na wejciu muzyk Mozarta,
na wyjciu daj muzyk Mozarta, a brzczyki, pobierajc taki sam sygna, dadz tylko
nieznony haas.
Jednym z rodzajw brzczykw jest brzczyk piezoelektryczny, zbudowany z membrany
poczonej z krysztaem piezoelektrycznym. Po lewej stronie pokazano symbol, jakim
oznacza si brzczyki na schematach. Kiedy do krysztau zostanie przyoone napicie,
kurczy si on albo rozszerza (zjawisko to zwane jest efektem piezoelektrycznym), wprawiajc
tym samym w ruch membran, ktra wytwarza fale akustyczne (zauwa, e jest to dokadne
przeciwiestwo tego, jak dziaa mikrofon, ktry opisalimy wczeniej).
Brzczyki mog mie rozmaite ksztaty, ale zawsze maj dwa wyprowadzenia. Dwch
typowych przedstawicieli tych urzdze pokazano na rysunku 8.8. Pamitaj, e czerwony
przewd naley podczy do dodatniego bieguna staego rda napicia.
Rysunek 8.8.
Obsuga tych
haaliwych
malestw jest
bardzo prosta

Kupujc brzczyk, naley zwrci uwag na trzy podstawowe parametry.
9 Czstotliwo emitowanego dwiku wikszo brzczykw dziaa tylko

na jednej czstotliwoci z przedziau od 2 do 4 kHz.
9 Napicie robocze i zakres napi kupujc brzczyk, sprawd, czy jest

zaprojektowany na napicie stae o odpowiedniej wartoci.
9 Gono w decybelach im wiksza liczba decybeli, tym goniejszy
(i paskudniejszy) dwik wydobywajcy si z brzczyka. Podwyszenie napicia

rwnie powoduje zwikszenie natenia dwiku.
Uwaaj, eby nie przesadzi z gonoci i nie uszkodzi sobie suchu. Trwae uszkodzenie
tego narzdu moe nastpi ju po ekspozycji przez pewien czas na haas o nateniu
okoo 90 dB, ale bl zaczyna by odczuwany dopiero od okoo 125 dB.
Silniki prdu staego

Czy zastanawiae si kiedy, jak to si dzieje, e Twj telefon komrkowy wibruje?
To wcale nie jest sprawka zamknitych w nim konikw polnych. Efekt ten jest uzyskiwany
dziki uyciu silnikw prdu staego, ktre zamieniaj energi elektryczn (np.
zgromadzon w baterii) w ruch. Za ich pomoc mona sprawi, eby robot chodzi albo
telefon komrkowy wibrowa. Silnika mona uy w kadym projekcie zawierajcym
ruchome czci.
Bardzo wan czci silnika prdu staego jest elektromagnes. Zasadniczo silniki te
zbudowane s wanie z elektromagnesu osadzonego na osi obracajcej si midzy dwoma
magnesami trwaymi (rysunek 8.9).
Rysunek 8.9.
Schemat
budowy prostego silnika
prdu staego
Kiedy bieguny baterii dodatni i ujemny s poczone, elektromagnes wytwarza pole

elektromagnetyczne o takiej samej polaryzacji, jak maj znajdujce si po bokach magnesy
trwae. Poniewa jednakowe bieguny magnesw odpychaj si, zostaje wytworzona sia,
ktra powoduje obrt wau. Podczas tego obrotu nastpuje zamiana pocze dodatniego
i ujemnego bieguna baterii z elektromagnesem, dziki czemu ruch obrotowy jest
187
188
kontynuowany o kolejny pobrt. Za zamian pocze odpowiada prosty mechanizm,
zbudowany z komutatora (czyli koa podzielonego na segmenty, z ktrych kady styka
si z innym kocem elektromagnesu) i stykajcych si z nim szczotek. Komutator obraca
si wraz z waem, a szczotki, z ktrych jedna jest poczona z dodatnim, a druga z ujemnym
biegunem baterii, pozostaj nieruchome. Kiedy wa, a wraz z nim komutator, obraca si,
nastpuje zmiana segmentu koa poczonego z kad ze szczotek. To powoduje zmian
kierunku przepywu prdu przez elektromagnes.
Jeli chcesz szczegowo pozna wewntrzn budow silnika elektrycznego, kup jaki
najtaszy w sklepie z czciami i go roz.
Wa silnika prdu staego wykonuje kilka tysicy obrotw na minut, a wic obraca si
nieco za szybko dla wikszoci zastosowa. Na szczcie w sprzeday s dostpne silniki
z zamontowan przekadni, ktra redukuje prdko obrotow do liczby poniej stu
obrotw na minut. Mechanizm ten dziaa podobnie jak samochodowa skrzynia biegw.
W specyfikacjach silnikw producenci podaj kilka parametrw technicznych. Podczas
ich zakupu trzeba zwrci uwag przede wszystkim na dwie charakterystyki.
9 Prdko obrotowa w kadym projekcie moe by potrzebny silnik o innej

liczbie obrotw na minut. Jeli przykadowo budujesz model samochodu, to moesz
potrzebowa silnika wykonujcego 60 obrotw na minut, a wic takiego, ktry
bdzie wykonywa jeden peny obrt koa na sekund.
9 Napicie robocze okrelane jest w postaci przedziau dopuszczalnych wartoci.
Typowe silniki uywane przez hobbystw dziaaj w zakresie od 4,5 do 12 V. Trzeba

te zwrci uwag na okrelone przez producenta napicie znamionowe i prdko
obrotow, ktra jest przy nim osigana. Mniejsze napicie powoduje wolniejsze
obracanie wau silnika. Natomiast wysze moe je przyspieszy, ale po jakim
czasie silnik prawdopodobnie si spali.
Silniki prdu staego maj dwa wyprowadzenia (lub styki, do ktrych naley przylutowa
druty), po jednym dla dodatniego i ujemnego bieguna rda zasilania. Prdko obrotow
silnika mona zmienia, modyfikujc doprowadzane do niego napicie, a aby go zatrzyma,
naley oczywicie odci zasilanie.
Inn, precyzyjniejsz metod sterowania prdkoci obrotow silnika jest tzw. modulacja
czasu trwania impulsu. Polega ona na szybkim wczaniu i wyczaniu napicia.
Im duszy puls wczenia, tym szybciej obraca si wa silnika. Jeli skadasz jaki
zestaw do samodzielnego montau z silnikiem (np. robota), to powinien by do niego
doczony tego rodzaju mechanizm sterujcy.
Jeli do silnika podczasz jakie rzeczy, np. koa albo opaty wiatraka, to pamitaj, eby
je bardzo dobrze zamocowa, gdy urwana cz moe uderzy Ciebie lub kogo innego
stojcego w pobliu.
Cz II
eby si nauczy,
trzeba si ubrudzi
190
Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi
W tej czci
este gotowy przej do konkretw i skonstruowa par

ukadw elektronicznych? Z tej czci dowiesz si, jak urzdzi
warsztat, jakie narzdzia powinny si w nim znale oraz jak dba
o swoje bezpieczestwo, a take nauczysz si podstaw konstruowania
i naprawiania obwodw.
Podpowiemy Ci, jak i gdzie urzdzi warsztat elektroniczny, ktre
piknie lnice narzdzia bd Ci nieodzowne od samego pocztku
oraz jakie elementy powiniene kupi, aby mc rozpocz prac.
Nauczymy Ci jzyka schematw ideowych i pokaemy, jak
przemieni papierowy projekt w ttnicy prdem ukad elementw.
Objanimy, jak korzysta z pytek stykowych do budowy prototypw
ukadw oraz jak pniej poczy elementy na stae przez lutowanie.
Zdobdziesz te nowego przyjaciela posiadajcy liczne talenty
multimetr ktry pomoe Ci zajrze do wntrza ukadw
i wyniucha, czym pachn. Omwimy te dwa przydatne, ale nie
niezbdne urzdzenia analizator stanw logicznych i oscyloskop.
Rozdzia 9: Urzdzanie warsztatu i dbanie o bezpieczestwo
Rozdzia 9
Urzdzanie warsztatu
i dbanie o bezpieczestwo
W tym rozdziale:
Przygotowanie miejsca do pracy
Gromadzenie potrzebnych narzdzi i czci
Pozyskiwanie podstawowego zestawu elementw elektronicznych
Zdanie sobie sprawy z tego, e prawo Ohma dotyczy rwnie ludzkiego ciaa
Zabezpieczenia przeciw poraeniu prdem
Ochrona elementw przed zwgleniem
auka o niezwykych waciwociach rezystorw, tranzystorw i innych elementw

elektronicznych to wspaniaa zabawa, ale gdybymy tylko rysowali schematy obwodw
i marzyli o tym, jak piknie by dziaay, to nigdy nie sprawilibymy, eby co brzczao,
pikao albo jedzio. Czas zacz duba w prawdziwych elementach, podcza je do
prdu i patrze, jak si zachowuj. Zanim jednak pobiegniesz do najbliszego sklepu
z czciami elektronicznymi, musisz si dobrze przygotowa na t now ciek ycia.
W tym rozdziale pokaemy Ci, jak stworzy may warsztat elektroniczny w swoim domu.
Podpowiemy, jakie trzeba mie narzdzia i inne rzeczy, aby z powodzeniem tworzy
obwody elektroniczne, oraz podamy list zakupw potrzebnych do skonstruowania kilku
rnych projektw.
Poniewa budowanie ukadw elektronicznych to nie zajcie dla osb o sabym sercu
(nawet niewielki prd moe zaburzy jego prac), omwimy te podstawowe zasady
bezpieczestwa, ktre trzeba zna, aby pozosta zdrowym hobbyst przez dugi czas.
Sowo przestrogi nawet niewielki prd moe powanie zagrozi Twojemu zdrowiu,
a nawet Ci zabi. Dlatego nawet najbardziej dowiadczeni zawodowcy stosuj rodki
ostronoci. Zalecamy (a wrcz nawet nalegamy), aby uwanie przeczyta uwagi na
temat bezpieczestwa pracy (sporo si nad nimi napracowalimy) i przed rozpoczciem
kadego projektu sprawdza list zamieszczon na kocu tego rozdziau.
Obiecujesz?
191
192
Wybr miejsca na warsztat

Miejsce, w ktrym bdziesz pracowa, jest rwnie wane, jak to, jakie projekty
bdziesz realizowa i jakich narzdzi do tego celu bdziesz uywa. Tak jak w handlu
nieruchomociami, najwaniejsza jest lokalizacja. Wybr odpowiedniego miejsca w domu
czy mieszkaniu pozwoli Ci odpowiednio si zorganizowa i cieszy si przeprowadzanymi
eksperymentami. Nie ma nic gorszego ni praca przy zamieconym biurku, w sabym
wietle i zatchym powietrzu.
Podstawowe wyposaenie warsztatu

Oto lista podstawowych elementw wyposaenia kadego dobrego miejsca pracy elektronika:
9 wygodne miejsce ze stoem i krzesem;

9 dobre owietlenie;
9 dua liczba gniazd elektrycznych o mocy przynajmniej 15 amperw;
9 narzdzia i skrzynki narzdziowe na pobliskich pkach;
9 przyjemne, suche powietrze;
9 stabilna i paska powierzchnia robocza;
9 spokj i cisza.
Idealne miejsce do pracy to takie, do ktrego nikt nie zaglda pod Twoj nieobecno.
St roboczy powinien znajdowa si w miejscu niedostpnym dla dzieci. Ciekawskie
dzieciaki i elektronika to wybuchowa mieszanka!
Do urzdzenia warsztatu doskonale nadaje si gara. Nie musisz martwi si, e lutujc albo
uywajc jakich brudzcych substancji, zapaskudzisz dywan lub meble. Nie potrzebujesz
zbyt duo miejsca wystarczy prostokt o wymiarach okoo 11,2 metra. Jeli masz
za may gara (albo nie masz go w ogle), to moesz urzdzi warsztat w domu, ale wwczas
postaraj si zaj cay pokj lub przynajmniej ktry z ktw. Pracujc w pokoju, w ktrym
ley dywan, dobrze jest rozoy na pododze jakie przykrycie antystatyczne, aby zapobiec
wyadowaniom elektrostatycznym. Wrcimy jeszcze do tego w dalszej czci rozdziau.
Jeli Twoje miejsce pracy znajduje si w zasigu innych mieszkacw domu, to musisz
znale sposb na ograniczenie dostpu do niego tym, ktrzy nie znaj zasad bezpieczestwa
(opisanych dalej), a wic w szczeglnoci dzieciom. Wszystkie projekty, narzdzia i czci
zapasowe chowaj w szafkach, najlepiej zamykanych na klucz. Pamitaj te, aby nie
pozostawia adnych ukadw scalonych i innych ostrych przedmiotw na pododze,
gdy nadepnicie na nie jest bardzo bolesne.
Niewane, gdzie urzdzisz swj warsztat, due znaczenie ma powietrze w otoczeniu.
Na dziaanie obwodw maj wpyw bardzo wysokie i niskie temperatury, jak rwnie
wysoka wilgotno. Jeli w miejscu, w ktrym planujesz pracowa, jest zimno, gorco
lub wilgotno, to albo musisz co z tym zrobi, albo znale inne miejsce. Do poprawy
warunkw w pomieszczeniu moe by potrzebna klimatyzacja, lepsza izolacja cieplna
albo osuszacz. Pracuj z dala od drzwi i okien, poniewa ich otwieranie moe powodowa
zmian temperatury i dostawanie si wilgoci. Ze wzgldw bezpieczestwa pamitaj te,
aby nigdy ale to nigdy nie pracowa tam, gdzie podoga jest mokra lub choby wilgotna.
St warsztatowy
Rozmiar stou, ktrego bdziesz potrzebowa, w gwnej mierze zaley od tego, jakie
projekty bd na nim realizowane. W wikszoci przypadkw wystarczy st lub jaka
inna paska powierzchnia o wymiarach okoo 0,51 metr. Moesz te wykorzysta
mae biurko, zwyky stolik albo st krelarski, jeli masz ktr z tych rzeczy.
Bardzo prostym sposobem na utworzenie stou warsztatowego jest uycie starych drzwi
jako blatu. Jeli akurat nic takiego Ci si po domu nie wala, to moesz kupi w sklepie
z materiaami budowlanymi najtasze drzwi ze sklejki albo drewna. Nogi zrb z okoo
80-centymetrowej dugoci prostoktnych kokw o wymiarach 510 centymetrw
i przymocuj je do blatu przy uyciu wspornikw do belek. Jeli chcesz mie eleganckie
stanowisko, to moesz wykona blat ze sklejki albo pyty wirowej.
Zamiast mocowa nogi do drzwi, rwnie dobrze moesz je pooy na dwch kozach.
Dziki temu atwo bdziesz mg rozebra swj st po skoczeniu pracy. Przymocuj
drzwi do kozw za pomoc linek, aby nie spady i nie narobiy baaganu.
Pamitaj, e praca nad projektami elektronicznymi wymaga lczenia przez wiele godzin
nad biurkiem. Moesz zaoszczdzi na stole i skombinowa sobie co niedrogiego,
ale porzdne krzeso to podstawa. Musi ono mie siedzisko na wysokoci odpowiadajcej
wysokoci stou. Jeli zaniedbasz te szczegy, to nabawisz si blw plecw i szybko
dopadnie Ci zmczenie.
Gromadzenie narzdzi i materiaw

Elektronika, tak jak kade inne hobby, wymaga pewnego zestawu niezbdnych narzdzi
i materiaw od rubokrta po wiertark. Praca jest znacznie przyjemniejsza, kiedy
wszystko, co jest do jej wykonywania potrzebne, znajduje si w nienagannym porzdku
w zasigu rki.
Z tego podrozdziau dowiesz si, jakie narzdzia i materiay bd Ci potrzebne do
konstruowania prostych i rednio skomplikowanych projektw elektronicznych.
Jeli Twj domowy warsztat jest urzdzony na stae w jednym miejscu, to najczciej
uywane narzdzia moesz powiesi na cianie albo specjalnej tablicy. Natomiast pozostae,
mniejsze przedmioty wrzu do jednej skrzynki narzdziowej, ktr postawisz na stole.
Do przechowywania drobnych elementw elektronicznych doskonale nadaj si wdkarskie
skrzynki, ktre maj jedn du przegrod i kilka maych.
Sprzt do lutowania
Lutowanie to metoda wykonywania ptrwaych pocze elementw elektronicznych.
Zamiast kleju do czenia uywa si niewielkich iloci roztopionego metalu okrelanych
lutami, ktre nanosi si za pomoc urzdzenia zwanego lutownic. Metal tworzy fizyczne
poczenie przewodzce prd zcze lutowane.
193
194

Na pewno si ucieszysz na wiadomo, e do lutowania potrzebne s bardzo proste i tanie
urzdzenia. Najtasze zestawy mona naby ju za jakie 50 zotych, ale za sprzt wyszej
klasy trzeba zapaci sporo wicej.
Minimalny zestaw narzdzi do lutowania skada si z nastpujcych elementw:
9 Lutownica czasami nazywana te kolb lutownicz to urzdzenie
o podunym ksztacie, z izolowan rkojeci, elementem grzejnym i grotem

z polerowanego metalu (rysunek 9.1). Najlepiej kupi urzdzenie o mocy znamionowej
25 30 W z moliwoci wymiany grotw oraz wtyczk z trzema bolcami, pozwalajc
podczy uziemienie. W niektrych modelach mona mocowa groty o rnych
rozmiarach przeznaczone do rnych celw oraz zmienia moc (obie moliwoci
s przydatne, ale mona si obej bez nich).
Rysunek 9.1.
Niektre lutownice maj
regulacj temperatury i doczony stojak
9 Podstawka lutownicy trzyma lutownic i zapobiega zetkniciu gorcego
grotu z powierzchni stou. Niektre lutownice s standardowo wyposaone

w podstawk i wwczas nazywa si je stacjami lutowniczymi. Podstawka powinna
by cika, a jeli nie jest, to naley j przymocowa do stou, aby si nie przewrcia.
Bez podstawki ani rusz, chyba e chcesz si poparzy albo spali sobie jakie czci.
9 Stop lutowniczy jest to mikki metal, ktry ogrzewa si za pomoc lutownicy
w celu stopienia go i naniesienia na czone elementy, aby utworzy przewodzce

poczenie midzy nimi. Najczciej uywany jest stop kalafoniowy (w sklepach
zwykle wystpujcy po prostu pod nazw cyna), ktry zawiera okoo 60 procent
cyny, 40 procent oowiu i ma rdze z kalafonii (nie uywaj stopw przeznaczonych
do hydrauliki, poniewa niszcz czci elektroniczne i pytki obwodw drukowanych).
Kalafonia to woskowata substancja, ktra oczyszcza czone metale i uatwia

rozprowadzanie i przyczepianie stopu do powierzchni. Stopy lutownicze sprzedawane
s w szpulach. Do zastosowa w projektach amatorskich zalecamy druty o rednicy
0,8 i 1,5 milimetra.
Ow zawarty w stopie lutowniczym moe by szkodliwy dla zdrowia. Dlatego trzeba
si z nim waciwie obchodzi, tzn. jeli si z nim co robio, to nie naley zblia rk
do ust ani oczu. Nigdy nie przytrzymuj drutu w zbach, kiedy masz zajte rce.
Poza tym warto te zaopatrzy si w nastpujce materiay pomocnicze do lutowania:
9 Wilgotna gbka suy do cierania pozostaoci metalu i kalafonii z gorcego
grotu lutownicy. Niektre stojaki maj specjalne miejsce z gbk, ale rwnie dobrze
mona posuy si zwyk, czyst gbk domow.
9 Narzdzia do usuwania lutowia odsysacz cyny (zwany te pompk do cyny)
to przyrzd sucy do usuwania nadmiaru lutowia z miejsca lutowania. Najpierw

trzeba roztopi metal, a nastpnie przyoy kocwk odsysacza i wessa go
do rodka. W razie potrzeby mona te posuy si tam rozlutownicz, czyli
pask plecionk z drutu miedzianego, ktr umieszcza si na lucie i nagrzewa.
Kiedy metal pod tam si roztopi, przylegnie do niej i bdzie mona go usun.
9 Pasta do czyszczenia grotw pozwala dobrze oczyci grot z pozostaoci

materiau po lutowaniu.
9 rodek do usuwania kalafonii jest sprzedawany w maych butelkach albo sprayu
i suy do usuwania pozostaej po lutowaniu kalafonii, ktra mogaby spowodowa

utlenienie (czyli zardzewienie) obwodu i osabienie metalowych pocze.
9 Dodatkowe groty w wikszoci przypadkw wystarczy may (o rednicy
od 1,2 do 2,5 milimetra) grot stokowy albo city, lecz w sklepach znajdziesz
szeroki asortyment rozmaitych grotw o rnych rozmiarach i do rnych celw.
Zwr uwag, czy kupowany grot pasuje do Twojej lutownicy. Grot naley wymieni,
kiedy wida rdz, werki albo uszczenie. Zuyta kocwka nie przekazuje ciepa
tak dobrze, jak powinna.
Sposb posugiwania si lutownic szczegowo opisalimy w rozdziale 11.
Polowanie na multimetr
Kolejnym niezbdnym w codziennej pracy narzdziem jest multimetr, czyli przyrzd
sucy do mierzenia napicia i natenia prdu staego i zmiennego, a take rezystancji.
Wikszo dostpnych obecnie w sprzeday multimetrw to urzdzenia cyfrowe
(rysunek 9.2), co w zasadzie oznacza tylko tyle, e maj cyfrowy wywietlacz, taki jak
np. w zegarkach (mona ich uywa do badania zarwno cyfrowych, jak i analogowych
ukadw elektronicznych). W starych modelach wartoci pomiarw byy wskazywane
przez wskazwk na specjalnie zaprojektowanej skali.
Przyrzd ma dwa przewody poczeniowe czarny do uziemienia i czerwony do bieguna
dodatniego. Mniejsze aparaty maj przewody przymocowane na stae, natomiast w wikszych
mona je odcza. Kady przewd pomiarowy ma metalow kocwk w ksztacie stoka,
suc do stykania z badanym miejscem. Mona te dokupi specjalne spinacze, ktre
bardzo uatwiaj prac, gdy mona je przyczepi do przewodw.
195
196
Rysunek 9.2.
Multimetry su
do mierzenia
m.in. napicia
i natenia prdu oraz rezystancji
Ceny nowych multimetrw wahaj si w zakresie od okoo 20 do kilkuset zotych. Drosze

urzdzenia maj dodatkowe opcje, takie jak np. moliwo sprawdzania kondensatorw,
diod i tranzystorw. Traktuj multimetr jak jeszcze jedn par oczu, dziki ktrej bdziesz
mg zajrze w gb obwodw, i kup najlepszy, na jaki moesz sobie pozwoli. Dziki
temu, nawet kiedy zaczniesz budowa skomplikowane ukady, wci bdziesz mie
z niego poytek.
Jeli bardzo chcesz mie multimetr analogowy, by moe uda Ci si znale na aukcjach
eBay lub Allegro model Simpson 260 za uamek (wysokiej) ceny nowego aparatu. Jest
to jeden z najpopularniejszych multimetrw. Przy dzisiejszych standardach moe wyglda
na przestarzay, ale jeli bdziesz si nim prawidowo posugiwa, to powinien Ci wystarczy
do wszystkich podstawowych zada.
Sposb posugiwania si multimetrem opisalimy szczegowo w rozdziale 12.
owienie narzdzi rcznych

Narzdzia rczne to podstawa w kadym warsztacie. Su do przykrcania rub, cicia
drutu, zginania kawakw metalu i wykonywania wszystkich przyziemnych czynnoci.
Kady powinien mie przynajmniej nastpujce przyrzdy:
9 Szczypce do cicia drutu najprostsze i najtasze szczypce mona naby
w kadym sklepie z narzdziami dla majsterkowiczw, ale warto zapaci te par

zotych wicej za profesjonalne obcinaczki, takie jak pokazano na rysunku 9.3.
Przy ich uyciu atwiej jest wykonywa cicia tam, gdzie jest mao miejsca,
np. nad lutami.
Rysunek 9.3.
Specjalne cki
do precyzyjnego
cicia drutu
9 cigacz izolacji elektronik czsto musi zdj kawaek izolacji z przewodu,
aby przylutowa go gdzie albo woy w otwr na pytce stykowej (opisanej

w nastpnym podrozdziale). Dobre cigacze maj specjalne rowki pozwalajce
na bezproblemowe ciganie plastikowej otoczki z przewodw o rnej rednicy,
nie uszkadzajc przy tym znajdujcego si wewntrz drutu. Mona te kupi
narzdzia bdce poczeniem obcinaczki i cigacza, ale wwczas trzeba
samodzielnie kontrolowa przewit.
9 Szczypce szpiczaste (2 pary) su do zginania drutw, wkadania przewodw

do otworw w pytce stykowej oraz przytrzymywania przedmiotw. Potrzebne s
dwie pary: mae (okoo 12-centymetrowe) do prac precyzyjnych i zwyke do uycia,
gdy trzeba zastosowa troch wiksz si nacisku.
9 rubokrty powiniene mie zarwno paskie, jak i gwiazdkowe (zwane te
krzyakowymi) o wystarczajco niewielkich rozmiarach, aby nadaway si do

przykrcania maych elementw elektronicznych. Zawsze dobieraj odpowiedni
rubokrt do danego zadania, dziki czemu nie zniszczysz jego kocwki.
Prac z maymi rubkami uatwia namagnesowana kocwka albo umieszczenie
maej iloci gumowatego kitu na gwce rubki. Takie proste, a jakie poyteczne.
9 Szko powikszajce powikszajca trzykrotnie lupa pomoe Ci dokadnie

sprawdzi poczenia lutowe i odczyta malekie oznaczenia na czciach.
9 Trzecia rka nie, nie chodzi o cz ciaa najbliszego kolegi. Narzdzie to
przymocowuje si do stou i uywa si go do podtrzymywania drobnych czci

albo szka powikszajcego w czasie pracy. Bardzo uatwia wiele zada, takich jak
lutowanie. Na rysunku 9.4 pokazano przykad jego uycia.
Szmatki i rodki czyszczce

Jeli nie utrzymasz swoich obwodw, czci i innych rzeczy w idealnej czystoci,
to nie zdziw si, gdy nie zadziaaj tak, jak powinny. Czysto ma szczeglne znaczenie
w przypadku lutowania czci. Jeli do zcza dostanie si brud, to nie bdzie ono prawidowe
i moe powodowa wadliwe dziaanie urzdzenia.
197
198
Rysunek 9.4.
Dwie pomocne
donie trzymajce szko
powikszajce
i uchwyt
szczkowy
Oto lista rzeczy, ktre pomog Ci wyczyci stanowisko pracy na wysoki poysk:
9 Mikka szmatka lub gaza wycieraj kurz za pomoc mikkiej szmatki lub
sterylnego bandau bez kaczkw. Nie uywaj domowych rodkw przeciw

osiadaniu kurzu, poniewa niektre z nich wytwarzaj adunki statyczne mogce
uszkodzi elektronik.
9 Powietrze pod cinieniem do usuwania kurzu z delikatnych elementw
elektronicznych mona uywa skompresowanego powietrza w puszce. Pamitaj

tylko, aby je dobrze schowa, kiedy jest nieuywane, poniewa wdychanie takiego
powietrza moe by nawet przyczyn mierci.
9 Domowy rodek czyszczcy na bazie wody spryskaj delikatnie narzdzia,

powierzchnie robocze i zewntrzne powierzchnie swoich projektw, aby usun
trudny do usunicia brud i tuszcz. Nie czy obwodw pod napiciem, gdy
moesz spowodowa zwarcie.
9 rodek do czyszczenia elektroniki uywaj tylko rodkw przeznaczonych

specjalnie do czyszczenia elementw elektronicznych.
9 Pdzle artystyczne kup may i duy pdzelek do usuwania kurzu, ale unikaj
tanich pdzelkw, ktre gubi wosie. Dobrze sprawdza si te czysta szczoteczka

do zbw.
9 Gruszka z pdzelkiem mona kupi w kadym sklepie fotograficznym.

Jest to poczenie mikkiego pdzelka ze strumieniem czystego powietrza.
9 Preparat do czyszczenia stykw jest sprzedawany w sprayu i suy do
czyszczenia stykw elektrycznych. Naley rozpyli go nieco na pdzelek, a nastpnie

przetrze nim zabrudzone elementy.
9 Waciki baweniane wchaniaj nadmiar oleju, smaru i preparatu czyszczcego.
9 Patyczki do cigania skrek i pilniki do zdrapywania brudu z pytek

obwodw i stykw oraz robienia manicureu.
9 Rowa gumka do cierania doskonaa do czyszczenia stykw elektrycznych,

zwaszcza zabrudzonych kwasem, ktry wyciek z baterii. Musi by rowa. Inne
gumki mog pozostawia trudne do usunicia pozostaoci. Nie pocieraj gumk
pytek obwodw drukowanych, poniewa moe si wytworzy adunek statyczny.
rodki smarne
Silniki i inne mechaniczne czci uywane do budowy ukadw elektronicznych potrzebuj
do dziaania smaru lub oleju, ktry co jaki czas musi by uzupeniany. S dwa rodzaje
rodkw smarnych, ktre powszechnie wykorzystuje si w elektronice, i jeden taki,
ktrego w elektronice nie naley stosowa.
Nie uywaj w projektach elektronicznych smarw syntetycznych w sprayu (takich jak
WD-40 i LPS), poniewa nie da si w nich kontrolowa strumienia, przez co mona
nasmarowa take te czci, ktre tego nie wymagaj. Ponadto niektre smary syntetyczne
nie przewodz prdu i wytworzona z nich mgieka moe przerwa poczenie na stykach.
rodki smarne, ktrych mona uywa to:
9 Oleje do maszyn lekkich tego typu oleju uywaj do smarowania elementw

obrotowych. Nie stosuj go z preparatami przeciw rdzy, ktre mog reagowa
z plastikowymi czciami, powodujc ich stopienie. Aby sign do trudno
dostpnych miejsc, naley posuy si smarownic strzykawkow.
9 Smar syntetyczny smaru litowego lub innego syntetycznego naley uywa

do smarowania czci, ktre si zazbiaj lub lizgaj.
Wymienione rodzaje smarw i olejw mona kupi w sklepach z czciami elektronicznymi,

a take w wielu sklepach muzycznych, z czciami do maszyn do szycia, hobbystycznych
i elaznych.
Nie nakadaj rodka smarujcego, jeli nie masz pewnoci, czy dana cz go potrzebuje.
Niektre elementy mechaniczne s wykonane ze specjalnego samosmarujcego plastiku,
ktry w wyniku kontaktu ze smarami na bazie ropy naftowej moe ulec uszkodzeniu.
Jeli naprawiasz odtwarzacz CD albo jakie inne urzdzenie elektroniczne, to zasignij
informacji u producenta.
Materiay klejce
Do budowy wielu projektw elektronicznych uywa si rnego rodzaju klejw.
S potrzebne, gdy np. chcesz przymocowa ma pytk obwodu drukowanego do
wntrza obudowy. Do rnych celw uywa si nastpujcych rodzajw klejw:
9 Biay klej do papieru najlepszy do klejenia drewna i innych materiaw
porowatych. Odczekaj okoo 20 30 minut, a klej steje, i okoo 12 godzin,

a wyschnie cakowicie.
199
200
9 ywica epoksydowa tworzy mocne i odporne na wilgo poczenia oraz nadaje

si do czenia wszystkich rodzajw materiaw. Zasycha po jakich 5 30 minutach,
ale maksymaln wytrzymao zyskuje dopiero po mniej wicej 12 godzinach.
9 Klej cyjanoakrylowy (np. Super Glue) skleja prawie wszystko (wcznie
z palcami, a wic uwaaj) i wie prawie natychmiast. Zwykego kleju cyjanoakrylowego

mona uywa do czenia gadkich i dobrze pasujcych powierzchni, a do czenia
elementw niedopasowanych uywaj specjalnego rodzaju tego kleju do wypeniania
dziur.
9 Tama dwustronna piankowa pozwala szybko przymocowa pytk obwodu

do obudowy oraz unieruchomi lune elementy.
9 Pistolet na gorcy klej klej z takiego pistoletu schnie tylko okoo 30 sekund,
a spoiwo z niego jest odporne na wilgo i moe by uywane do wypeniania
dziur. Do pistoletu wkada si poduny wkad klejowy, ktry jest podgrzewany
do temperatury okoo 120 170C a wic wystarczajcej, aby Ci poparzy,
lecz za niskiej, by stopi lut.
Inne narzdzia i materiay

Zalecamy, aby przed przystpieniem do pracy zaopatrzy si w jeszcze trzy nastpujce
rzeczy:
9 Okulary ochronne stylowe plastikowe okulary ochronne zawsze s modne.
Stanowi niezbdn ochron oczu przed latajcymi kawakami drutu, pryskajcym

lutowiem, odamkami eksplodujcych elementw elektronicznych i wieloma innymi
drobnymi czstkami. Jeli nosisz zwyke okulary, to za okulary ochronne na nie,
aby mie oson oczu ze wszystkich stron.
9 Antystatyczny pasek na rk niedrogi pasek zapobiegajcy rozadowaniom

elektrostatycznym, ktre mogyby uszkodzi delikatne elementy elektroniczne.
Wrcimy jeszcze do tego w dalszej czci rozdziau.
9 Apteczka pierwszej pomocy z instrukcj podczas pracy z obwodami
elektronicznymi zdarzaj si oparzenia i inne przykre niespodzianki. Posiadanie

apteczki pierwszej pomocy pod rk to bardzo dobry pomys. Pamitaj, aby mie
te instrukcj na temat udzielania pierwszej pomocy.
Kiedy nadejdzie taki czas, e zechcesz zapakowa swj obwd elektroniczny do jakiej
obudowy z wystajcymi drutami albo pokrtami. Przypumy, e zrobie witeczny
stroik ze wiatekami z regulacj czstotliwoci migania. Moliwe, e zechcesz gwny
obwd umieci w obudowie, w ktrej wytniesz otwr na potencjometr (rezystor zmienny)
do zmiany szybkoci migania wiateek. Albo moe postanowisz zbudowa urzdzenie
wykrywajce nieproszonych goci zagldajcych do lodwki. W takim przypadku moesz
swj obwd ukry w obudowie w ksztacie chlebaka i postawi go w pobliu lodwki.
Niewane, co to bdzie, na pewno bdziesz potrzebowa dodatkowych narzdzi i materiaw,
aby umieci projekt w obudowie.

Oto lista rzeczy, ktre mog by do tego potrzebne:
9 Gotowe pudeko proste, niewykoczone drewniane skrzynki mona kupi

w sklepach rzemielniczych, a plastikowe skrzynki ABS s dostpne w sklepach
elektronicznych. Rwnie dobrze moesz zrobi wasn skrzynk ze sklejki albo
pyty wirowej przy uyciu ywicy epoksydowej lub innego kleju.
9 Uchwyty samoprzylepne do drutu przytrzymuj przewody w miejscu

wewntrz obudowy.
9 Opaski mocujce do kabli su do przyczepiania przewodw do niepaskich

powierzchni, takich jak koki drewniane.
9 Wiertarka elektryczna wiertarka z uchwytem cala przyda si do wykonania

otworw w skrzyni na gaki i przeczniki. Za jej pomoc mona te przymocowa
koa lub inne zewntrzne elementy puda.
9 Pika rczna przy uyciu piki do metalu mona ci drewno i plastik na skrzynk,
a za pomoc piy kabkowej da si wycina due otwory w skrzyni.
Zaopatrywanie si w czci zapasowe

Zorganizowae ju warsztat, w ktrym masz rne rubokrty, szczypce i piy, zaoye
opask antystatyczn i okulary ochronne (tylko bez wygupw, prosz, i za take
pozostae czci garderoby!), a take podczye do prdu lutownic i jeste gotowy
do pracy. Czego jeszcze brakuje? No tak, nie masz elementw elektronicznych!
Nabywanie elementw obwodw nie polega na tym, e wchodzi si do sklepu i kupuje
si konkretne czci wymienione na schemacie ideowym. Raczej zaopatrujemy si
w zestaw rozmaitych czci, z ktrych mona zbudowa rne urzdzenia, aby nie musie
biega co chwil do sklepu, gdy wymylimy co nowego. Traktuj to, jak gromadzenie
w kuchni skadnikw do potraw. Podstawowe produkty, takie jak mka, cukier, sl, ry,
przyprawy itp. kupujemy co jaki czas na zapas wraz z innymi skadnikami. Tak samo
naley postpowa w przypadku elementw elektronicznych.
W tym podrozdziale powiemy Ci, jakie czci naley trzyma w warsztacie, aby mc
skonstruowa niektre proste ukady elektroniczne.
Pytki stykowe
Pytki stykowe s pod pewnym wzgldem podobne do stou z klockami lego. Pozwalaj
w bardzo atwy sposb wykona prototyp ukadu poprzez wetknicie w otwory wtykw
elementw elektronicznych. Istniejcy obwd mona bez trudu rozmontowa i na tej
samej powierzchni zbudowa cakiem nowy ukad.
Otwory w pytce stykowej to nie zwyke dziury, lecz otwory mocujce kocwek
stykowych. Pod spodem maj specjalne poczenia z drutu miedzianego, dziki ktrym
elementy wpite w tym samym rzdzie s ze sob poczone. Wystarczy tylko powtyka
wszystkie elementy dyskretne (rezystory, kondensatory, diody i tranzystory) oraz
201
202

ukady scalone w odpowiednie miejsca i gotowe! Do zbudowania takiego ukadu
nie jest w ogle potrzebna lutownica. Kiedy znudzi Ci si dany obwd, to moesz go
rozmontowa i stworzy co nowego na tej samej pytce.
Na rysunku 9.5 pokazano ma pytk stykow z podczon kieszeni na baterie. Widoczne
rzdy i kolumny otworw s pod spodem poczone ze sob w odpowiedni sposb.
czenia otworw mocujcych opisalimy w rozdziale 11., w ktrym objaniamy, jak
si buduje ukady, korzystajc z pytek stykowych. Na razie zapamitaj, e w sprzeday
s dostpne pytki o rnych rozmiarach i liczbach otworw.
Rysunek 9.5.
Prosty ukad
elektroniczny
mona przy
uyciu pytki
stykowej
zbudowa
w kilka minut
Typowa pytka stykowa ma 400 otworw i nadaje si do konstrukcji prostych ukadw

zawierajcych maksymalnie dwa ukady scalone i pewn liczb elementw dyskretnych.
Wiksze pytki maj 830 otworw i pozwalaj na tworzenie bardziej skomplikowanych
ukadw. Pytki mona take czy, przeprowadzajc przewody z otworw w jednej
do otworw w drugiej.
Zalecamy kupno przynajmniej dwch pytek stykowych i niech chocia jedna z nich
bdzie dua (830 stykw). Oprcz tego kup zapicia na rzep, aby unieruchomi pytki
na powierzchni stou.
Pytek stykowych powszechnie uywa si w celu wyprbowania prototypowych wersji
ukadw oraz do nauki dziaania rnych elementw elektronicznych (mona ich uy
do budowy obwodw opisanych w rozdziale 14.). Jeli po przetestowaniu ukadu stwierdzisz,
e chcesz go mie na stae, to moesz go zlutowa albo zbudowa na pytce obwodu
drukowanego. Pytka obwodu drukowanego (PCB) to rodzaj pytki stykowej, lecz zamiast
otworw mocujcych ma ona zwyke otwory otoczone miedzianymi polami i metalowe

cieki, ktre cz te otwory w poszczeglnych rzdach. Poczenia wykonuje si poprzez
przylutowanie wyprowadze elementw do miedzianych pl w tym samym rzdzie.
W tej ksice opisujemy tylko projekty wykonywane na pytkach stykowych niewymagajcych
lutowania.
Zestaw pocztkowy
Na pocztek bdziesz potrzebowa troch elementw dyskretnych (tych z dwoma lub trzema
wyprowadzeniami), kilku ukadw scalonych, par baterii i sporo drutu, aby to wszystko
poczy. Niektre czci, takie jak rezystory i kondensatory, kupuje si w paczkach
po dziesi lub wicej sztuk. Na pewno si ucieszysz, e wszystkie te komponenty s niedrogie
(wrcz tanie), ale kiedy zsumujesz koszty, to si okae, e troch tego jednak jest.
Aby odwiey sobie pami na temat podstawowych elementw elektronicznych,
przeczytaj jeszcze raz wczeniejsze rozdziay. Opis rezystorw i potencjometrw znajduje
si w rozdziale 3., kondensatorw w 4., a diod (take LED) i tranzystorw w 6. Ukady
scalone opisalimy w rozdziale 7., a baterie i rodzaje przewodw w 8.
Oto lista elementw dyskretnych, ktre polecamy naby na pocztek:
9 Rezystory stae (wglowe o mocy 0,25 lub 0,5 W) 10 20 sztuk (jedno lub
dwa opakowania) kadego z wymienionych rodzajw: 1 k, 10 k, 100 k, 1 m,
2,2 k, 22 k, 220 k, 33 k, 470 , 4,7 k, 47 k i 470 k.
9 Potencjometry po dwa: 10 k, 100 k oraz 1 M.

9 Kondensatory po 10 (jedno opakowanie) 0,01 F i 0,1 F niespolaryzowanych
(poliestrowych lub ceramicznych); po 10 elektrolitycznych (jedno opakowanie):
1 F, 10 F, 100 F; po 3 5 elektrolitycznych: 220 F i 470 F.
9 Diody po jednej prostowniczej 1N4001 (lub dowolnej z serii 1N400x), maej

sygnaowej 1N4148, 4,3-woltowej Zenera (albo dowolnej innej Zenera o napiciu
przebicia midzy 3 a 7 V).
9 Diody LED (elektroluminescencyjne) po 10 sztuk (jedno opakowanie),

wiato rozproszone: czerwone, te i zielone; rozmiar 5 mm.
9 Tranzystory 3 5 oglnego przeznaczenia, niskiej mocy, bipolarnych
(np. npn 2N3904 albo pnp 2N3906) i 3 5 redniej mocy, bipolarnych (np. npn
NTE 123A albo pnp NTE159M). Tranzystorw 2N3906 uylimy w jednym
z projektw w rozdziale 15.
Zalecamy nabycie kilku sztuk kadego z poniszych ukadw scalonych:
9 Timer 555 kup 3 5 sztuk. Na pewno Ci si przydadz!

9 Wzmacniacz operacyjny kup jeden lub dwa, np. model oglnego
przeznaczenia LM741.
9 Licznik dziesitny CMOS 4017 wystarczy jeden (bdzie potrzebny w jednym

z projektw z rozdziau 15.). Jeli planujesz skonstruowa licznik dziesitny albo
obawiasz si, e moesz go uszkodzi adunkiem elektrostatycznym, to kup dwa
takie ukady.
203
204

Nie zapomnij te o tych niezbdnych rzeczach:
9 Baterie kup kilka baterii 9 V i par 1,5 V (rozmiar wybierz w zalenoci od tego,
ile czasu ma dziaa Twj obwd).
9 Klipsy i kieszenie na baterie pozwalaj podczy przewody do baterii
i doprowadzi zasilanie do obwodw. Kup 3 5 klipsw do baterii, ktre nabye.
9 Drut w zupenoci wystarczy drut o rednicy 0,6 0,8 mm. Za okoo 30 zotych
mona kupi szpul 50 metrw. Naley uci kilka odcinkw o rnej dugoci
i z obu kocw kadego cign izolacj. Aby poczy elementy, mona uy
lutownicy albo wetkn kocwki kabelkw do otworw w pytce stykowej.
W niektrych sklepach mona kupi gotowe zestawy czwek z odpowiednio
przygotowanymi kocwkami w rozmaitych kolorach i o rnych dugociach.
Zestaw 140 350 takich zworek moe kosztowa od 15 do 30 zotych, ale pozwoli
Ci zaoszczdzi czas i unikn kopotw (i na dodatek bdziesz mie przewody
we wszystkich kolorach tczy!).
czwek mona uywa jak wcznika-wycznika do podczania i odczania elementw

obwodu. Jeden koniec naley woy w odpowiedni otwr w pytce stykowej, a drugi
w zalenoci od potrzeby wkada i wyjmowa.
Wyposaenie dodatkowe
W sklepach mona kupi jeszcze wiele innych rzeczy, ktre pozwol Ci wzbogaci Twoje
ukady elektroniczne. Zalecamy nabycie kilku sztuk kadej z rzeczy wymienionych poniej:
9 Zacisk szczkowy (krokodyl) nazwa odpowiada temu, jak zacisk ten wyglda
(jak szczki krwioerczego krokodyla). Zaciski szczkowe s izolowane, a wic
mona ich uywa do podczania miernikw do wyprowadze elementw,
a take wykorzystywa je jako radiatory! Kup okoo 10 sztuk.
9 Gonik musisz zbudowa ukad wydajcy jakie dwiki, a wic kup jeden
lub dwa miniaturowe goniki 8 .
9 Przeczniki jeli planujesz zamyka swoje projekty w eleganckich obudowach

z wcznikiem, kup kilka przecznikw typu SPST (z pojedynczym stykiem
zwiernym), np. koyskowych po jakie 3 zote. Za nieco wicej pienidzy moesz
dosta wcznik z wbudowan diod LED, ktra zawieca si, gdy przecznik jest
w pozycji wczonej.
Przechowywanie czci
Bardzo wane jest utrzymanie porzdku, no chyba e jeste jednym z tych goci, ktrzy
lubi grzeba w penych szufladach, aby znale jak malutk, lecz niezwykle wan rzecz.
Najlepszym sposobem na zaprowadzenie adu w drobnych czciach jest kupienie kilku
plastikowych pudeek z przegrdkami i umieszczenie ich w szufladach. Aby wiedzie,
gdzie co jest, moesz na kadej przyklei odpowiedni etykietk, np. Diody LED
albo Rezystory 10 99 itp. Dziki temu bez trudu znajdziesz kad potrzebn
rzecz i bdziesz wiedzie, czy jakie zapasy nie s na wyczerpaniu.
Ochrona zdrowia
i elementw elektronicznych
Zapewne ju wiesz, e elektryczno odkry Benjamin Franklin w 1752 roku,
przeprowadzajc synny eksperyment z latawcem podczas burzy. Tak naprawd to Franklin
wtedy ju dobrze wiedzia o istnieniu elektrycznoci i mia wiadomo jej potencjau,
a take tego, jak jest niebezpieczna. Dlatego dobrze odizolowa si od wszystkich materiaw
przewodzcych majcych kontakt z latawcem (klucz i metalowy drut) i skry si w stodole,
aby nie zmokn. Gdyby tego nie zrobi, to dzi na studolarwce mogaby widnie
podobizna kogo zupenie innego.
W pracy z elektronik nie mona nie docenia mocy elektrycznoci. Dziki lekturze
tego podrozdziau nauczysz si chroni swoje zdrowie oraz zabezpiecza elementy
elektroniczne przed uszkodzeniem. Kady powinien go przeczyta od deski do deski,
nawet te osoby, ktre nie czuj si absolutnymi nowicjuszami.
Czytajc ten tekst, pamitaj, e wyrnia si dwa rodzaje prdu elektrycznego:
9 stay (DC) elektrony pyn w jednym kierunku przez drut lub obwd;
9 zmienny (AC) kierunek ruchu elektronw zmienia si cyklicznie.
Wicej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 2.
Elektryczno moe by
naprawd niebezpieczna
Najgorsze, co moe si przytrafi podczas pracy z elektronik, to miertelne poraenie
prdem elektrycznym. Poraenie prdem jest reakcj organizmu na przepywajce przeze
elektrony moe to by nagy skurcz mini (zwaszcza sercowego) oraz wytworzenie
si bardzo wysokiej temperatury w miejscu kontaktu prdu ze skr. Wysoka temperatura
moe spowodowa zgon albo powstanie szpetnych oparze. Pamitaj, e nawet niewielki
prd moe zakci prac serca.
Reakcja organizmu na prd elektryczny zaley od wielu czynnikw, wrd ktrych due
znaczenie maj wiek danej osoby, oglny stan jej zdrowia, wysoko napicia oraz natenie
prdu. Jeli jeste schorowanym czowiekiem po pidziesitce, to nie poradzisz sobie
z ranami tak, jak wysportowany czternastolatek. Bez wzgldu jednak na swj wiek i stan
zdrowia moesz dosta od prdu nieze cigi, a wic bardzo wane jest, by dobrze
zrozumia, jak napicie i natenie mog Ci zrani.
Dwie najniebezpieczniejsze drogi prdu elektrycznego przez ludzkie ciao biegn
od jednej do drugiej rki i od lewej rki do jednej ze stp. Prd pyncy z rki do rki
po drodze przechodzi przez serce. Podobnie jest w przypadku przepywu z lewej rki
do stopy, z tym e oprcz serca ma po drodze jeszcze kilka innych wanych organw.
205
206

Ludzkie ciao jako gigantyczny rezystor
Ciao czowieka stawia opr przepywowi prdu; przyczyn tego w gwnej mierze s
waciwoci suchej skry. Warto rezystancji moe si waha w bardzo szerokim zakresie,
gdy zaley od wielu czynnikw, takich jak poziom rnych pierwiastkw, ilo wody
w skrze, dugo cieki przepywu prdu itd. Dlatego rezystancj przecitnego czowieka
okrela si liczbami z przedziau od 50 000 do 1 000 000 (czym jest rezystancja i jak
si j mierzy, opisalimy w rozdziale 3.).
Jeli masz mokr skr (np. spocone rce), nosisz metalow obrczk albo stoisz w kauy,
to Twoja rezystancja jest znacznie obniona. Zmierzono, e w takich sytuacjach ludzkie
ciao stawia opr rzdu 100 300 dla drogi midzy rkami lub od rki do nogi.
To niewielka warto.
Co gorsza, w przypadku wysokich napi prdu zmiennego (ktrych w ogle nie naley
uywa) rezystancja skry suchej czy mokrej nie pomoe Ci w ogle. Kiedy Twoje
ciao styka si z metalowym przedmiotem, tworzy wraz z nim kondensator tkanka
podskrna peni funkcj jednej pytki, a metal drugiej, natomiast skra jest dielektrykiem
(szczegowy opis budowy kondensatorw znajduje si w rozdziale 4.). Jeli metalowy
drut, ktry wemiesz do rki, bdzie podczony do prdu zmiennego, kondensator,
ktrym jest Twoje ciao, zadziaa jak zworka pozwalajca omin rezystancj skry.
Napicie powyej 240 V przepala skr i pozostawia gbokie oparzenia trzeciego stopnia
w miejscu kontaktu ze rdem prdu.
Skutki kontaktu z prdem

Na pewno widziae nieraz tabliczki ostrzegawcze typu: UWAGA! WYSOKIE NAPICIE!
Dlatego moe Ci si wydawa, e szkodliwe dla ludzkiego zdrowia jest napicie prdu,
ale w rzeczywistoci spustoszenie w organizmie sieje sam prd. Po co wic wiesza si
takie tabliczki? Ot im wysze jest napicie, tym wicej prdu moe przepyn przy
okrelonym poziomie rezystancji, a poniewa Twoje ciao jest gigantycznym rezystorem,
trzeba unika wysokich napi jak ognia.
Ile wic prdu potrzeba, aby zrani czowieka? Niewiele. W tabeli 9.1 podano szacowane
wartoci prdu staego i zmiennego 60 Hz, jakie mog mie wpyw na nasz organizm.
Przypominamy, e jeden miliamper to jedna tysiczna ampera (czyli 0,001 A). Pamitajmy,
e podane wartoci to tylko liczby szacunkowe, poniewa nikt nie przeprowadza
takich eksperymentw na ludziach. Poza tym kady czowiek inaczej reaguje na prd,
gdy zaley to od wieku, skadu chemicznego ciaa, stanu zdrowia i innych czynnikw.
Z danych przedstawionych w tabeli 9.1 wynika, e ludzkie ciao jest od czterech do szeciu
razy bardziej wraliwe na prd zmienny ni stay. Podczas gdy prd stay o nateniu
15 mA jest stosunkowo niegrony, to prd zmienny o takim samym nateniu moe
spowodowa nawet mier.
Jak naley interpretowa powysze dane? Kady dobrze wie, e trzeba trzyma si z dala
od wysokich napi, ale czy to samo dotyczy niskich? Nawet one mog by niebezpieczne,
a wszystko zaley od rezystancji Twojego ciaa.
Przypomnijmy, e prawo Ohma (opisane w rozdziale 3.) mwi, i napicie prdu jest
rwne iloczynowi natenia i rezystancji:
U (napicie) = I (natenie) R (rezystancja)

Tabela 9.1. Dziaanie prdu elektrycznego na ludzkie ciao
Wpyw
Prd stay
Prd zmienny
Sabe uczucie mrowienia
0,6 1,0 mA
0,3 0,4 mA
Wyranie odczuwalne mrowienie
3,5 5,2 mA
0,7 1,1 mA
Odczuwanie blu, ale zachowana jest kontrola nad miniami
41 62 mA
6 9 mA
Odczuwanie blu i niemono puszczenia drutu
51 76 mA
10 16 mA
Trudnoci w oddychaniu
60 90 mA
15 23 mA
Migotanie serca (w cigu 3 sekund)
500 mA
65 100 mA
Zamy, e masz suche rce, nie nosisz metalowej obrczki i nie stoisz w kauy,
a rezystancja Twojego ciaa wynosi 50 000 (pamitaj, e rzeczywista warto rezystancji
w takich warunkach moe by jednak nisza). Mona obliczy szacunkowy (powtarzamy:
szacunkowy) poziom napicia, ktrego przekroczenie moe by dla Ciebie niebezpieczne,
mnoc warto rezystancji przez rne wartoci wymienione w tabeli 9.1. Jeli np. nie
chcesz odczu nawet najsabszego mrowienia w swoich palcach, musisz unika przewodw
pod napiciem staym 30 V (czyli 0,6 mA 50 000 ). Aby nie wystpiy mimowolne
skurcze mini, prd zmienny nie moe mie natenia wyszego ni 10 mA, a wic
unikaj przewodw pod napiciem zmiennym 500 V i wyszym.
Teraz rozwamy, co by si stao, gdyby zapomnia o rodkach ostronoci i zostawi
na palcu obrczk lub wszed do kauy po psie albo dziecku. To moe znaczco obniy
Twoj rezystancj. Jeli wyniesie ona 5000 a moe by jeszcze nisza to mrowienie
poczujesz ju przy napiciu staym 17,5 V (5000 0,0035 A = 17,5 V), natomiast
utrata kontroli nad miniami i trudnoci w oddychaniu wystpi ju przy 120 woltach
napicia zmiennego (poniewa
120 V
= 0,024 A = 24 mA).
5000
W Europie napicie prdu zmiennego w gniazdkach ciennych wynosi okoo 230 V. Tak
wysokie napicie moe zabi czowieka i czasami zdarzaj si takie wypadki. Jeli bdziesz
kiedykolwiek pracowa z prdem z gniazdka, musisz zachowa najwysz ostrono.
Dopki nie zdobdziesz duego dowiadczenia w pracy z elektronik, najlepiej nie
konstruuj ukadw zasilanych prdem z gniazdka sieciowego. Pozosta przy ukadach
zasilanych ze standardowych baterii albo maych transformatorw (wicej na temat tych
rde mocy napisalimy w rozdziale 8.). Jeli nie zrobisz nic gupiego, np. nie poliesz
stykw baterii 9 V (tak, to spowoduje poraenie prdem!), to przy tych wartociach napicia
i natenia prdu moesz czu si bezpiecznie.
Najwiksze niebezpieczestwo, jakie grozi przy kontakcie z prdem sieciowym, jest
jego wpyw na misie sercowy. Aby spowodowa migotanie serca (czyli wywoa
nieskoordynowane skurcze, zatrzymujce pompowanie krwi), wystarczy prd zmienny
o nateniu zaledwie 65 100 mA. Nawet znacznie mniejsze prdy zmienne (10 16 mA)
mog powodowa silne skurcze mini, przez co lekkie chwycenie drutu (np. aby go
przesun) moe si zamieni w kurczowe trzymanie bez moliwoci puszczenia. Uwierz
nam nie uda Ci si rozgi palcw. Im silniejszy ucisk, tym mniejsza rezystancja
(poniewa atwiej jest elektronom przechodzi na rk i do reszty ciaa), a to z kolei
207
208

oznacza wikszy (czsto miertelny) prd. Takie wypadki naprawd si zdarzaj. Ludzkie
ciao dziaa wwczas jak zmienny rezystor, ktrego opr ostro spada wraz ze zwikszaniem
siy zacisku doni.
Take prdu staego nie naley lekceway. Do najczstszych obrae wywoanych jego
dziaaniem nale oparzenia. Pamitaj, e nie tylko napicie z elektrowni moe by grone.
Nawet zwyka bateria tranzystorowa 9 V moe narobi szkd. Jeli zewrze si jej styki,
moe si przegrza i wybuchn. Eksplozja wyrzuca we wszystkie strony mnstwo maych
odamkw, ktre mog powodowa oparzenia i rani oczy.
Praca z obwodami prdu zmiennego

Mimo i nie zalecamy korzystania z prdu bezporednio z gniazdka sieciowego, zdajemy sobie spraw, e czasami jest to konieczne. Oto gar porad,
ktre pomog Ci unikn poraenia.
9 Uywaj zasilacza. Jeli potrzebujesz do zasi-
9
9
9
lania prdu zmiennego, to znacznie bezpieczniej

jest uy gotowego zasilacza, ni konstruowa
wasny. Urzdzenie to ma czarny kolor i atwo je
rozpozna, poniewa uywa si go np. do adowania telefonu komrkowego.
Trzymaj obwody prdu zmiennego z dala od
prdu staego. Fizyczne oddzielenie obwodw prdu zmiennego od obwodw prdu
staego pozwala zapobiec silnym poraeniom,
gdy przypadkowo obluzuje si jaki kabelek.
Trzymaj obwody prdu zmiennego pod przykryciem. Nawet niewielki kawaek plastiku moe zdziaa cuda.
Zastosuj odpowiedni bezpiecznik. Nie uywaj
zbyt mocnych bezpiecznikw i nigdy nie omijaj
ich w obwodach.
Zanim podczysz zasilanie, dokadnie wszystko sprawd. Przed pierwszym podczeniem
ukadu do prdu popro kogo znajcego si na
rzeczy, aby sprawdzi jego dziaanie. Jeli chcesz
wprowadzi jakie zmiany, najpierw odcz
zasilanie.
Pracujc na ukadzie pod napiciem, cay czas
trzymaj jedn rk w kieszeni. Uywajc tylko
jednej rki, nie tworzysz poczenia z mas drug rk, dziki czemu uniemoliwiasz przepyw prdu przez Twoje serce.
Uwaaj na obudow. Metalowej obudowy
moesz uy wycznie wtedy, gdy ma uziemienie. Do tego potrzebna jest wtyczka z trzema
bolcami i drut. Przewd o zielonej izolacji (ktry

jest zawsze poczony z uziemieniem) naley
podczy do obudowy. Jeli nie moesz zapewni uziemienia, to uyj obudowy plastikowej. Plastik chroni przed przypadkowym poraeniem, gdy wewntrz obluzuje si jaki kabelek.
Do zasilania projektw niemajcych uziemienia
uywaj wycznie izolowanego rda, np. transformatora gniazdkowego.
Zabezpiecz wszystkie przewody. Zabezpiecz
wszystkie kable wewntrz obudowy, tak aby nie
wystaway adne druty bez izolacji. Zabezpieczenia kocwek (mona je kupi w sklepach
narzdziowych i elektronicznych) mocuje si
na przewodzie, aby zapobiec jego wyrwaniu
z obudowy.
Przeprowadzaj okresowe inspekcje obwodw
szukaj zuytych, uszkodzonych oraz lunych
przewodw i elementw i od razu naprawiaj
wszelkie usterki oczywicie przy wyczonym
zasilaniu!
Bd ostrony. Posuchaj rady pana Murphyego
i przyjmij zaoenie, e jeli co moe pj nie
tak, to na pewno pjdzie. Nie dopu, aby na
Twoim stanowisku pojawia si woda lub znajdoway si zwierzta czy dzieci. Po gdzie
w pobliu apteczk pierwszej pomocy. Nie pracuj, kiedy jeste zmczony albo nie moesz si
skoncentrowa. Pracujc z prdem, zawsze
bd skupiony.
Jeszcze swko na zakoczenie. Jeli musisz pracowa z napiciem zmiennym, nie rb tego, kiedy
jeste sam. Niech zawsze bdzie w pobliu kto
najlepiej niewymieniony w testamencie
kto zadzwoni po pogotowie, gdy Ty bdziesz lee
nieprzytomny na pododze. Naprawd!

Zwikszanie rezystancji ciaa i wasnego bezpieczestwa
Podczas pracy z urzdzeniami elektronicznymi warto maksymalnie zwikszy rezystancj
swojego ciaa, na wypadek gdyby doszo do kontaktu z odsonitym przewodem. Wszystkie
narzdzia, ktrych uywasz, powinny by w izolacji, aby nie przepuszczay do Ciebie
adnych przebi.
Stosuj si do prostych zasad, dziki ktrym w warsztacie bdzie zawsze sucho. Na przykad
nie stawiaj zbyt blisko ukadw szklanek z wod lub kaw. Jeli co si wyleje, to spadnie
Twoja rezystancja i moe doj do zwarcia w obwodzie.
Powie tablic dotyczc zasad pierwszej pomocy

Nawet jeli jeste najostroniejszym czowiekiem na wiecie, warto powiesi gdzie
w warsztacie tablic zawierajc informacje na temat zasad udzielania pierwszej pomocy
osobom poraonym prdem elektrycznym. Mona co takiego kupi przez internet
(wpisz w wyszukiwarce fraz tablica pierwszej pomocy), a take znale w katalogach
wyposaenia dla szk i firm.
Pomoc osobie poraonej prdem moe wymaga wykonania resuscytacji
kreniowo-oddechowej. Dobrze jest przedtem przej odpowiednie szkolenie.
Informacje na temat takich szkole mona znale na stronie www.pck.pl.
Bezpieczne lutowanie
Temperatura pracy lutownicy, za ktrej pomoc bdziesz czy elementy elektroniczne,
wynosi okoo 370C (techniki lutowania opisalimy w rozdziale 11.). To mniej wicej
tyle samo, co temperatura piecyka elektrycznego ustawionego na maksimum. atwo
sobie wyobrazi bl, jaki wywoa jego dotknicie.
Podczas pracy z lutownic stosuj si do nastpujcych zasad bezpieczestwa:
9 Pracuj w dobrze wietrzonym pomieszczeniu. Podczas lutowania powstaj

lekko rce i toksyczne wyziewy, ktre mog drani oczy i gardo.
9 Za okulary ochronne. Lutowie jest znane z tego, e lubi pryska.

9 Lutownic zawsze odkadaj na specjalny stojak. Nigdy nie kad lutownicy
wprost na stole, poniewa moesz spowodowa poar albo poparzy sobie rce.
9 Uwaaj, aby przewd elektryczny nie zaczepia si o st czy inne
przedmioty. Kiedy pocigniesz za lutownic, moe Ci wypa z rki i polecie

na podog albo jeszcze gorzej na kolana!
9 Waciwie ustaw parametry lutownicy. Jeli masz urzdzenie z regulacj
temperatury, ustaw warto odpowiedni dla rodzaju wykonywanego poczenia.

Zbyt wysoka temperatura moe uszkodzi obwd.
9 Nigdy nie lutuj obwodw pod napiciem. Jeli to zrobisz, moesz zniszczy
lutownic lub ukad albo dozna powanego poraenia prdem.
9 Nigdy nie ap spadajcej lutownicy. Jeli ju to si stanie, to pozwl jej spa

i w razie potrzeby kup sobie now.
209
210
9 Zastanw si nad uywaniem srebrnego lutowia. Jeli martwi Ci kwestie
zdrowotne albo lubisz bra palce do ust tudzie pociera nimi oczy moesz
zrezygnowa z uywania lutowia zawierajcego ow. Zamiast tego moesz uywa
lutowia srebrnego, przeznaczonego specjalnie do prac elektronicznych (do lutowania
elementw elektronicznych nigdy nie uywaj lutowia z topnikiem kwasowym,
poniewa zniszczy obwody).
9 Po zakoczeniu pracy odcz lutownic od zasilania.
Unikanie wyadowa elektrostatycznych

jak zarazy
Jednym z rodzajw elektrycznoci, ktra moe by niebezpieczna zarwno dla ludzi,
jak i elementw elektronicznych, jest elektryczno statyczna. Nazywa si j tak dlatego,
e jest to adunek uwiziony w jakim odizolowanym orodku i pozostajcy tam nawet
po odczeniu zasilania. Pozostaje on w miejscu do czasu, a w jaki sposb si rozejdzie.
W wikszoci przypadkw jest to powolny proces, ale czasami nastpuje rozadowanie
caoci adunku naraz. Najczciej spotykan form elektrycznoci statycznej jest byskawica.
Statyczny adunek elektryczny mona te zgromadzi na swoim ciele, pocierajc stopami
o dywan. Jeli pniej dotkniesz metalowego przedmiotu, np. klamki albo kranu, adunek
przeskoczy na niego i odczujesz to jako lekkie poraenie prdem. Napicie tego tzw.
wyadowania elektrostatycznego moe siga nawet 50 000 V. Natenie prdu jest
niewielkie mierzone w mikroamperach poniewa powietrze, przez ktre przechodzi
uk od palcw do metalu, stawia wysoki opr elektryczny. Poza tym cae zdarzenie trwa
bardzo krtko. Zatem poraenia adunkiem statycznym spowodowane dotkniciem klamki
nie s grone dla zdrowia, ale wyadowania tego typu mog bez trudu zniszczy delikatne
ukady elektroniczne.
Z drugiej strony wyadowania elektrostatyczne z niektrych elementw elektronicznych
mog by niebezpieczne. Przykadowo kondensator jest elementem elektronicznym
zaprojektowanym specjalnie do przechowywania energii w polu elektrycznym. Wikszo
przechowuje bardzo mae iloci statycznego adunku elektrycznego przez bardzo krtki
czas, ale niektre, zwaszcza uywane w duych zasilaczach, mog przechowywa nawet
dawki zblione do miertelnej przez kilka minut, a nawet godzin.
Pracujc z kondensatorami o duej pojemnoci, zachowaj szczegln ostrono.
Wraliwo na rozadowanie elektrostatyczne

Rozadowanie adunku elektrostatycznego powstaego w wyniku pocierania stopami
o dywan albo czesania wosw w suchy dzie moe nastpi pod napiciem kilku tysicy
woltw, a nawet i wikszym. Ty zapewne odczujesz tylko nieprzyjemne podranienie,
ale Twoje elementy elektroniczne mog nie mie tyle szczcia. Szczeglnie wraliwe
na adunek elektrostatyczny s tranzystory i ukady scalone wykonane w technologii
MOS natenie prdu nie ma w takim przypadku znaczenia.
Urzdzenia MOS zawieraj cienk warstw szka izolacyjnego, ktr moe uszkodzi
ju napicie rzdu 50 V, a nawet mniejsze. Jeli na Tobie, Twoim ubraniu lub Twoich
narzdziach zgromadzi si adunek elektrostatyczny, to tranzystor polowy MOS

(MOSFET) i ukady scalone, ktrych zamierzae uy, stan si po spotkaniu z nim
bezuyteczne. Tranzystory bipolarne s nieco mniej wraliwe na ten rodzaj adunkw,
poniewa maj nieco inn budow. Pozostaym elementom elektronicznym, takim jak
rezystory, kondensatory, cewki indukcyjne, transformatory i diody, rozadowania
elektrostatyczne nie przeszkadzaj.
Mimo to zalecamy wyrobienie sobie nawykw takiego postpowania, aby by wolnym od
elektrycznoci statycznej bez wzgldu na rodzaj uywanych w danym czasie materiaw.
Minimalizowanie ryzyka gromadzenia adunku elektrostatycznego

Moesz by pewny, e wikszo projektw elektronicznych, nad ktrymi bdziesz
pracowa, bdzie zawiera przynajmniej kilka elementw wraliwych na elektryczno
statyczn. Ryzyko uszkodze mona zmniejszy, stosujc si do poniszych wskazwek.
9 No opask antystatyczn. Opask antystatyczn (rysunek 9.6) podcza si do

uziemienia, co zapobiega gromadzeniu si statycznych adunkw elektrycznych.
Jest to jeden z najefektywniejszych sposobw pozbycia si problemu, a przy tym nie
wymaga duych nakadw pieninych (okoo 20 zotych). Naley zdj wszystkie
obrczki, zegarek, bransoletki i inne metalowe rzeczy, a nastpnie podwin rkaw
i przypi opask do rki. Pniej przypnij zacisk opaski do uziemienia, ktrym
moe by obudowa komputera w miejscu, gdzie nie ma farby komputer musi
by podczony do gniazdka albo bolec uziemiajcy w prawidowo zamontowanym
gniazdku. Przeczytaj uwanie instrukcj doczon do opaski.
Rysunek 9.6.
Opaska antyelektrostatyczna
na rk redukuje
lub nawet cakowicie eliminuje
ryzyko wystpienia rozadowa elektrostatycznych
9 No antystatyczne ubranie. Kiedy tylko moesz, no ubrania z naturalnych
materiaw, takich jak wena lub bawena. Unikaj noszenia ubra z materiaw
poliestrowych i domieszk wkien octanowych, gdy maj tendencj do gromadzenia
duych iloci adunku statycznego.
211
212
9 Korzystaj z maty antyelektrostatycznej. Mona kupi maty do pooenia
zarwno na stole, jak i na pododze. Wygldaj jak gbka, ale w rzeczywistoci s

wykonane z przewodzcej pianki i pozwalaj nawet cakowicie pozby si adunkw
elektrostatycznych z naszego ciaa.
Noszenie wenianych ubra i zakadanie opaski antyelektrostatycznej to w wikszoci

przypadkw wystarczajce rodki zapobiegajce powstawaniu adunkw elektrostatycznych.
Uziemianie narzdzi
Na narzdziach uywanych do budowy obwodw elektronicznych rwnie mog
gromadzi si adunki elektrostatyczne i to w duych ilociach. Jeli masz lutownic
dziaajc na prd zmienny, to podcz j do uziemienia. Odniesiesz z tego podwjn
korzy zapobiegniesz nagromadzeniu si adunku elektrostatycznego oraz
zminimalizujesz ryzyko poraenia prdem, gdy dotkniesz grotem przewodu pod napiciem.
Wtyczki najtaszych modeli lutownic maj tylko dwa bolce, bez poczenia z uziemieniem.
Niektre lutownice maj trzy bolce, ale nawet mimo to nie daj gwarancji bezpieczestwa
od adunku elektrostatycznego, poniewa moe si on gromadzi na grocie, ktry nie
jest uziemiony. Jako e nie da si dobrze i bezpiecznie uziemi lutownic z najniszej
pki, lepiej jest wysupa troch wicej grosza (kilkadziesit zotych) na zakup droszego,
dobrze uziemionego modelu. Polecamy urzdzenia Weller WES51 i Hakko 936, ktre
maj dobre zabezpieczenia przed adunkiem elektrostatycznym i s w miar przystpne
cenowo (moesz powici te par zotych, aby zadba o swoje bezpieczestwo).
Jeli podczysz si do uziemienia za pomoc opaski antyelektrostatycznej, to nie musisz
ju tego robi z metalowymi narzdziami, jak rubokrty czy cki do cicia drutu.
adunek wygenerowany na nich zostanie przekazany przez Twoje ciao do opaski.
Lista kontrolna rodkw bezpieczestwa

Po przeczytaniu wszystkich szczegowych porad 9 W widocznym miejscu powieszona tablica
dotyczcych bezpieczestwa zamieszczonych w tym
z informacj o udzielaniu pierwszej pomocy
rozdziale moesz przed rozpoczciem kadego projektu 9 Telefon (i kolega) w pobliu
skorzysta z poniszej listy kontrolnej minimalnych
rodkw bezpieczestwa. Najlepiej j wydrukowa, 9 Uziemiona lutownica z cik podstawk
zalaminowa i powiesi w widocznym miejscu, Zabezpieczenia osobiste
aby przypominaa o podstawowych zasadach bez9 Okulary ochronne
pieczestwa.
9 Opaska antyelektrostatyczna (na rce i podczona
Obszar roboczy
do uziemienia)
9 Dobra wentylacja
9 adnych obrczek, zegarkw na rk i lunych
elementw biuterii
9 Sucha powierzchnia robocza i podoga
9 Weniane lub baweniane ubranie
9 adnych pynw, zwierzt i dzieci w pobliu
9 Niebezpieczne narzdzia i materiay pod kluczem 9 Suche rce (albo rkawiczki)
9 Skupienie i stan wypoczcia
Rozdzia 10
Czytanie schematw
W tym rozdziale:
Znaczenie schematw
Podstawowe symbole
Polaryzacja elementw
Opis kilku elementw specjalnych
Zabawa ze schematami z caego wiata
yobra sobie, e jedziesz samochodem i nie masz ze sob mapy. Istnieje spore ryzyko,
e w ktrym momencie si zgubisz i zaczniesz jedzi w kko. Po to s wanie
mapy, aby pomaga kierowcom znale drog. Ich odpowiednikiem w wiecie elektroniki
s schematy obwodw zwane take schematami ideowymi. Pokazane s na nich sposoby
czenia wszystkich elementw. Do oznaczania elementw uywane s specjalne symbole,
a poczenia zaznacza si za pomoc rozmaitych rodzajw linii.
Nie wszystkie obwody, na ktre si natkniesz, bd miay doczony schemat, ale wiele
bdzie go miao. Dlatego jeli zamierzasz na powanie zaj si elektronik, to wczeniej
czy pniej musisz nauczy si je czyta. Niespodzianka! Jzyk schematw wcale nie
jest trudny. W wikszoci z nich napotkasz tylko garstk symboli oznaczajcych takie
elementy, jak rezystory, kondensatory i tranzystory.
W tym rozdziale zdobdziesz umiejtnoci potrzebne do odczytania prawie kadego
schematu.
Co to jest schemat i do czego suy?

Schemat ideowy to rysunek przedstawiajcy poszczeglne elementy budowy ukadu
elektronicznego wcznie z zasilaniem i poczeniami. Najwaniejsze s poczenia,
poniewa rzeczywiste rozmieszczenie przestrzenne elementw konstruowanego ukadu
nie musi odpowiada temu, co wida na schemacie (jeli ukad jest skomplikowany,
to wrcz moe si nie da rozmieci elementw tak, jak na rysunku; wiele skomplikowanych
ukadw odwzorowanych jest na kilku obrazach przedstawiajcych topografi elementw
(ang. artwork)).
Rezystory, tranzystory i inne elementy oznacza si w schematach specjalnymi symbolami,
a poczenia midzy nimi pokazywane s za pomoc linii. Odczytujc symbole i czc
reprezentowane przez nie elementy, mona zbudowa ukad. Ponadto symbole te pomagaj
zrozumie dziaanie obwodw, a wic s przydatne w testowaniu i naprawianiu urzdze.
214

Nauka czytania schematw przypomina nieco nauk jzyka obcego. Szybko si zorientujesz,
e wszystkie maj pewne cechy wsplne. Jednake tak jak istnieje wiele dialektw
jzykowych, schematy ideowe take s dalekie od standaryzacji. Rnice midzy nimi
mog wynika z tego, kiedy zostay opracowane, w jakim kraju powstay, kaprysw
projektanta oraz wielu innych czynnikw.
W tej ksice stosowane s standardy europejskie, ale poniewa mona spotka rne
rodzaje schematw, podajemy te informacje na temat konwencji stosowanych w innych
czciach wiata, np. w Stanach Zjednoczonych.
Spojrzenie z szerokiej perspektywy

Istnieje niepisana zasada dotyczca ustawiania orientacji niektrych czci na schematach
zwaszcza skomplikowanych obwodw. Na przykad baterie i wszystkie inne rda
zasilania prawie zawsze rysuje si pionowo z biegunem dodatnim na grze. W schematach
skomplikowanych ukadw rda zasilania przedstawia si w postaci dwch symboli.
Kocwka dodatnia jest zazwyczaj na grze schematu (czasami biegnie wzdu poziomej
linii, zwanej szyn), a ujemna na dole (czasami wzdu szyny). Wejcia tradycyjnie rysuje
si po lewej stronie, a wyjcia po prawej.
Schematy skomplikowanych ukadw (choby odbiornika radiowego omwionego
w rozdziale 2.) dzieli si na kilka czci przedstawiajcych poszczeglne obwody (mimo
e tak naprawd cay system ma posta jednego duego ukadu). Rysunki podzespow
pokazane s w kolejnoci od lewej do prawej (np. po lewej stronie byby obwd tunera,
w rodku obwd demodulatora, a po prawej wzmacniacza sygnau). Wyjcie pierwszego
podschematu jest podczone do wejcia drugiego itd. Taka organizacja uatwia zrozumienie
dziaania zoonych systemw.
Poczenia s najwaniejsze
Na wszystkich schematach, niewane, czy prostych, czy skomplikowanych, elementy
s zawsze elegancko rozmieszczone, a poczenia reprezentuj linie, ktre mog si
zgina tylko pod ktem prostym (nie mona uywa adnych ukw ani zawijasw!).
Rozszyfrowanie znaczenia poszczeglnych linii w schemacie jest bezwzgldnie konieczne,
cho nie zawsze atwe.
Im bardziej skomplikowany obwd, tym wiksze prawdopodobiestwo krzyowania
si linii (poniewa rysunki s dwuwymiarowe). Trzeba wiedzie, ktre przecicia
oznaczaj poczenia przewodw w danym miejscu, a ktre nie. Jest wietnie, jeli
poczenia od zwykych skrzyowa s wyranie odrnione w nastpujcy sposb:
9 Przerwanie albo ptelka (jakby most) na jednej z przecinajcych si linii oznacza,

e tych przewodw nie naley czy.
9 Kropka na przeciciu dwch linii oznacza, e przewody w tym miejscu powinny

by poczone.
Rozdzia 10: Czytanie schematw

Kilka przykadw oznacze pocze pokazano na rysunku 10.1.
Rysunek 10.1.
Poczenia
i braki pocze
s na schematach oznaczane
na kilka rnych
sposobw
Przedstawione sposoby oznaczania pocze nie s jedynymi stosowanymi, a wic aby

mie pewno, ktre przewody si cz, a ktre nie, trzeba dokadnie przyjrze si
schematowi. Jeli znajdziesz przecicie dwch linii, ktre nie jest oznaczone kropk,
to nie wiesz, czy reprezentowane przez nie przewody naley poczy, czy te nie. Aby
si dowiedzie, jak interpretowa takie rysunki, najlepiej jest skontaktowa si z autorem
schematu.
Do wykonywania pocze pokazanych na schemacie zazwyczaj uywa si izolowanych
drutw albo, na pytkach drukowanych, cienkich miedzianych cieek. W wikszoci
przypadkw nie ma znaczenia, jaki rodzaj pocze zostanie uyty. Wybr naley do
osoby budujcej ukad. Na schemacie pokazane jest jedynie to, e okrelone elementy
musz by poczone.
Prosty obwd z bateri

Rysunek 10.2 przedstawia prosty obwd skadajcy si z baterii 1,5 V poczonej z rezystorem
oznaczonym jako R1. Dodatni biegun baterii (+V) jest podczony do jednego
z wyprowadze rezystora, a ujemny do drugiego. Prd pynie z bieguna dodatniego,
przez rezystor, do ujemnego.
215
216
Rysunek 10.2.
Prosty schemat
ideowy przedstawiajcy sposb poczenia
baterii i rezystora
W schematach ideowych przedstawia si prd konwencjonalny, czyli umownie traktowany

jako ruch dodatnich adunkw w kierunku przeciwnym do rzeczywistego kierunku
przepywu elektronw (wicej na temat prdu konwencjonalnego i ruchu elektronw
napisalimy w rozdziale 2.).
Insygnia mocy
Obwody mog by zasilane prdem zmiennym, np. 230 V z gniazdka sieciowego, albo
staym, np. z baterii albo zasilacza sieciowego. Prd stay moe by dodatni lub ujemny
wzgldem punktu odniesienia o napiciu 0 V (zwanego wspln mas albo po prostu
mas). W tabeli 10.1 zebrano rne symbole uywane do oznaczania pocze ze rdem
napicia i mas.
Tabela 10.1. Symbole do oznaczania rde napicia i masy
Nazwa
Symbol
Bateria (ogniwo)
Ogniwo soneczne (fotoogniwo)
rdo napicia (prdu) staego
rdo napicia (prdu) zmiennego
Uziemienie
Masa obudowy
Masa sygnaowa
Szczegowy opis tych symboli znajduje si w dwch kolejnych podrozdziaach.
Wskazywanie rda napicia

rda napicia (prdu) staego oznacza si na dwa sposoby:
9 Symbol baterii lub fotoogniwa symbole baterii pokazane w tabeli 10.1
reprezentuj rda napicia staego z dwoma stykami. Z technicznego punktu

widzenia symbol baterii z dwoma rwnolegymi liniami (pierwszy symbol baterii)
oznacza pojedyncze ogniwo elektrochemiczne. Natomiast symbol z kilkoma
parami linii (drugi) reprezentuje bateri (ktra skada si z kilku ogniw).
W wielu schematach do przedstawiania baterii uywany jest symbol ogniwa.
Kady symbol ma oznaczony biegun dodatni (wskazywany przez dusz poziom
lini) i ujemny. Obok zazwyczaj znajduj si znaki polaryzacji (+ i ) i informacja
o napiciu znamionowym. Tradycyjnie przyjmuje si, e na biegunie ujemnym
jest napicie 0 V, chyba e zostanie wyranie zaznaczone, e rni si od zerowego
punktu odniesienia (zwanego mas wspln, do ktrej jeszcze wrcimy w dalszej
czci rozdziau). Prd konwencjonalny w zamknitym obwodzie pynie z dodatniego
do ujemnego bieguna baterii.
9 Rozdzielenie symboli napicia staego i symboli masy w celu uproszczenia
schematw oznaczenia rde napicia staego czsto dzieli si na dwie czci:

mae kko, czasami z dodatkowym oznaczeniem poziomu napicia, po jednej
stronie, i symbol masy (pionowa kreska z trzema kreskami poziomymi pod spodem)
o wartoci 0 V po drugiej. Na skomplikowanych schematach przedstawiajcych
ukady z wieloma rdami zasilania, dodatni biegun moe by reprezentowany
przez szyn oznaczon symbolem +V i biegnc przez grn cz schematu.
Te podzielone na dwie czci symbole pozwalaj pozby si licznych gmatwajcych
rysunek pocze.
Obwd widoczny na rysunku 10.2 mona take przedstawi na schemacie przy uyciu
osobnych symboli oznaczajcych napicie i mas, tak jak pokazano na rysunku 10.3.
Zwr uwag, e obwd jest kompletny.
Rysunek 10.3.
Na tym schemacie u gry narysowano symbol
napicia staego, a u dou
symbol masy
oba symbole
reprezentuj
bieguny baterii
Wiele ukadw prdu staego korzysta z kilku rde zasilania, np. +5 VDC (woltw
napicia staego), +12 VDC, a nawet 5 VDC lub 2 VDC. Symbole rde napicia
s zazwyczaj opatrzone dodatkow wartoci oznaczajc napicie znamionowe. Jeli
brak tego dodatkowego oznaczenia, to zwykle (ale nie zawsze!) powinno by 5 V. Pamitaj:
jeli nie zaznaczono inaczej, napicie w schematach jest prawie zawsze stae, nie zmienne.
217
218

Niektre ukady (np. wzmacniaczy operacyjnych, ktre opisalimy w rozdziale 7.)
wymagaj zarwno dodatniego, jak i ujemnego rda prdu. Dodatnie rdo czsto
oznacza si keczkiem z podpisem +V, a ujemne keczkiem z podpisem V. Jeli
nie ma podanych adnych wartoci, to wartoci napicia mog wynosi +5 i 5 woltw.
Przykad oznacze takich pocze na schemacie pokazano na rysunku 10.4.
Rysunek 10.4.
Niektre ukady
wymagaj
zarwno dodatniego, jak
i ujemnego
rda zasilania
rda napicia zmiennego najczciej oznaczane s kkiem z dwoma wyprowadzeniami,

w ktrym wpisany jest symbol fali. Falowana linia lub inny ksztat wewntrz kka
reprezentuje jeden cykl prdu zmiennego wytworzony przez rdo zasilania. Najczciej
fala ma posta sinusoidy, ale moe te by prostoktna, trjktna itp.
Prd do obwodu moe by dostarczany ze rda napicia zmiennego, takiego jak gniazdko
cienne 230 V (o takich obwodach mwi si, e s zasilane z linii). Najczciej wysokie
napicie zmienne 230 V obnia si i zamienia na stae za pomoc wewntrznego rda
zasilania. Do elementw obwodu dostarcza si dopiero obnione napicie stae. Jeli
przyjrzysz si schematowi odtwarzacza DVD albo innego urzdzenia pobierajcego moc
z gniazdka ciennego, to spostrzeesz, e pokazane jest zarwno rdo prdu staego,
jak i zmiennego.
Oznaczanie masy
A teraz troch namieszamy Ci w gowie. Jeli chodzi o oznaczanie pocze z mas, to
do oznaczania wsplnej (punktu odniesienia o napiciu 0 V) masy czsto uywa si
symbolu uziemienia (ktre stanowi rzeczywiste poczenie z ziemi) szczegowo
uziemienie i mas opisalimy w rozdziale 2. W wikszoci przypadkw w obwodach
dziaajcych pod niskim napiciem punkty masy nie s podczone do uziemienia, lecz
s poczone ze sob std okrelenie wsplna masa. Wszystkie wartoci napicia
zaznaczone w rnych miejscach obwodu s okrelone w odniesieniu do wsplnej masy
(przypomnijmy, e napicie to rnica potencjaw wystpujca midzy dwoma
punktami obwodu).
Jakim symbolem naley w takim razie oznacza punkty masy, ktre nie s poczone
z uziemieniem? Suy do tego symbol opisany w tabeli 10.1 jako masa obudowy.
Mas wspln czasami nazywa si mas obudowy, poniewa w starszych urzdzeniach
metalowa obudowa (telewizora, sprztu audio itp.) suya jako poczenie ze wspln
mas. Dzi ju raczej nie stosuje si tego rozwizania, ale termin pozosta w uyciu.

Czasami mona te spotka symbol masy sygnaowej, ktry reprezentuje zerowy punkt
odwoania dla sygnaw (fal przenoszcych zakodowane informacje; zob. rozdzia 2.)
przekazywanych za pomoc dwch przewodw. Jeden przewd jest podczony do
tego punktu odniesienia, a drugi przekazuje zmienne napicie reprezentujce sygna.
Na wielu schematach zamiast tego stosowany jest symbol uziemienia.
W tej ksice uywamy tylko symbolu uziemienia, poniewa jest on wykorzystywany
w wikszoci schematw.
Jak wida na rysunku 10.5, poczenia z mas mog by odwzorowane na rne sposoby.
9 Brak symbolu masy schemat moe przedstawia dwa przewody zasilania
podczone do obwodu. W obwodach zasilanych z baterii za ujemny biegun uwaa

si wspln mas.
9 Jeden symbol masy wszystkie poczenia masy s podczone do jednego
punktu. Zwykle nie jest pokazywane rdo prdu (np. bateria), ale naley zakada,
e masa jest poczona z dodatnim lub ujemnym rdem prdu staego (jak pokazano
na rysunku 10.4).
9 Kilka symboli masy na skomplikowanych schematach atwiej jest narysowa
kilka punktw masy. W rzeczywistej realizacji ukadu wszystkie te punkty s poczone.
Oznaczanie elementw elektronicznych

Istniej setki elementw elektronicznych i tyle samo mona znale symboli do ich
oznaczania. Na szczcie w amatorskich projektach spotyka si tylko niektre z nich.
Razem z symbolem mog by podane dodatkowe informacje o elemencie elektronicznym,
pozwalajce dokadnie zidentyfikowa dan cz:
9 Identyfikator np. R1 albo T3. Standardowo typ elementu oznacza si za pomoc

liter, a w celu rozrnienia poszczeglnych elementw tego samego typu dodaje
si numery. Najczciej spotykane oznaczenia typu elementw to: R dla rezystora,
C dla kondensatora, D dla diody, L dla cewki indukcyjnej, T dla tranzystora, Tr dla
transformatora oraz U lub IC dla ukadu scalonego.
9 Numer czci podawany dla standardowych elementw (takich jak tranzystory
i ukady scalone) i czci produkowanych na zamwienie klienta. Oto dwa przykadowe

numery czci: BC547 (typowy dla tranzystorw) i 555 (rodzaj ukadu scalonego
uywanego do odmierzania czasu).
9 Warto wartoci czasami podawane s dla elementw biernych, takich jak
rezystory i kondensatory, ktre nie maj konwencjonalnych oznacze numeru

czci. Na przykad obok symbolu lub identyfikatora rezystora moe znajdowa
si liczba okrelajca jego rezystancj w omach. Zazwyczaj podawana jest tylko
sama liczba bez jednostki miary (omy, farady itp.). Dla rezystorw przyjmuje si
jednostk om, a dla kondensatorw mikrofarad.
219
220
Rysunek 10.5.
Symbole uywane do oznaczania pocze
ze wspln
mas
9 Dodatkowe informacje schemat moe zawiera dodatkowe informacje dotyczce

niektrych elementw, takie jak moc rezystora, jeli nie jest to rezystor o mocy
0,25 lub 0,125 W. Jeli obok symbolu rezystora zobaczysz warto 10 W, to od
razu wiesz, e potrzebujesz potnego elementu.
Na wikszoci schematw podany jest tylko identyfikator i symbol kadego elementu,

a szczegowe dane (numery czci, wartoci itp.) znajduj si na licie czci.
Wyszczeglnione informacje s przypisane do konkretnych identyfikatorw.
Identyfikatory
Elementy na schematach s czsto oznaczane kodem skadajcym si z litery, np. C dla kondensatora, i liczby okrelajcej numer elementu danego
typu. Litery i cyfry tworz identyfikator pozwalajcy
jednoznacznie okreli dany element. Jeli na schemacie przy elemencie nic nie napisano, to identyfikator mona znale na licie czci, w ktrej s
wyszczeglnione wartoci komponentw. Obok
pokazano litery stosowane do oznaczania najczciej uywanych typw elementw.
C
D
IC (lub U)
L
LED
T
R
Pk (lub RLY)
Tr
XTAL
Kondensator
Dioda
Ukad scalony
Cewka indukcyjna
Dioda elektroluminescencyjna
Tranzystor
Rezystor
Przekanik
Transformator
Kryszta
Analogowe elementy elektroniczne

Elementy analogowe su do sterowania przepywem elektrycznych sygnaw cigych
(czyli analogowych). W tabeli 10.2 pokazano symbole uywane do oznaczania na schematach
kilku najczciej uywanych takich elementw. W trzeciej kolumnie znajduje si informacja,
w ktrym rozdziale s one opisane.
Tabela 10.2. Symbole uywane do oznaczania elementw analogowych
Element
Symbol
Numer rozdziau
Rezystor
Rozdzia 3.
Rezystor zmienny (potencjometr)
Rozdzia 3.
Fotorezystor (fotoogniwo)
Rozdzia 8.
Kondensator
Rozdzia 4.
Kondensator spolaryzowany
Rozdzia 4.
Kondensator zmienny
Rozdzia 4.
Cewka indukcyjna
Rozdzia 5.
Transformator bezrdzeniowy
Rozdzia 5.
Transformator rdzeniowy
Rozdzia 5.
221
222

Tabela 10.2. Symbole uywane do oznaczania elementw analogowych cig dalszy
Element
Symbol
Numer rozdziau
Kryszta
Rozdzia 5.
Tranzystor bipolarny npn
Rozdzia 6.
Tranzystor bipolarny pnp
Rozdzia 6.
Tranzystor MOSFET z kanaem typu n
Rozdzia 6.
Tranzystor MOSFET z kanaem typu p
Rozdzia 6.
Fototranzystor (npn)
Rozdzia 8.
Fototranzystor (pnp)
Rozdzia 8.
Standardowa dioda
Rozdzia 6.
Dioda Zenera
Rozdzia 6.
Dioda elektroluminescencyjna (LED)
Rozdzia 6.
Fotodioda
Rozdzia 8.
Wzmacniacz operacyjny
Rozdzia 7.
Symbol wzmacniacza operacyjnego reprezentuje kilkadziesit pojedynczych elementw

poczonych w jeden prawie kompletny obwd (zasilanie jest doprowadzane z zewntrz).
Obwody bdce ukadami scalonymi na schematach zawsze przedstawia si za pomoc
jednego symbolu. Symbol wzmacniacza operacyjnego jest te uywany do oznaczania innych
rodzajw wzmacniaczy, np. wzmacniacza sygnau akustycznego LM386 wzmacniacz
ten wykorzystamy w rozdziale 15.
Elementy cyfrowe i ukady scalone

Cyfrowe elementy elektroniczne np. bramki logiczne operuj na sygnaach cyfrowych,
ktre mog mie jedn z dwch wartoci napicia (wysok lub nisk). Kady taki element
zawiera prawie kompletny ukad elektroniczny (zasilanie jest doprowadzane z zewntrz)
skadajcy si z tranzystorw lub innych elementw analogowych. Symbole reprezentuj

kilka poczonych ze sob elementw tworzcych wsplnie logik ukadu. Logik
mona skonstruowa samodzielnie od zera albo mona kupi gotowy ukad scalony,
ktry j realizuje. Wikszo logicznych ukadw scalonych skada si z kilku bramek
(niekoniecznie tego samego typu) korzystajcych ze wsplnego rda zasilania.
W tabeli 10.3 zamieszczono symbole uywane do oznaczania bramek logicznych.
Informacje dotyczce kadej z nich znajduj si w rozdziale 7.
Tabela 10.3. Symbole bramek logicznych
Element
Symbol
AND
NAND
OR
NOR
XOR
XNOR
Inwerter (NOT)
Na niektrych schematach rysowane s symbole pojedynczych bramek, a na innych

pokazane s poczenia z caymi ukadami scalonymi, co wida na rysunku 10.6. Ukad
74HC00 to dwuwejciowa bramka NAND CMOS. Na grnym schemacie kada bramka
NAND jest oznaczona napisem 74HC00, poniewa jest jedn z czterech bramek,
z ktrych skada si ukad (taki sposb oznaczania bramek na schematach jest bardzo
czsto stosowany). Zwr uwag, e czwarta bramka w tym projekcie nie jest uywana
(dlatego styki 11., 12. i 13. nie s w uyciu). Bez wzgldu na to, czy symbol pokazuje
poszczeglne bramki, czy ukad scalony jako cao, zazwyczaj widoczne jest te oznaczenie
zewntrznego rda zasilania. Jeli go nie ma, to trzeba znale w katalogu ukad stykw,
aby dowiedzie si, jak podczy prd (wicej na temat ukadw stykw i kart danych
katalogowych napisalimy w rozdziale 7.).
Ukady scalone nie musz skada si wycznie z bramek logicznych. Czsto spotyka si
ukady liniowe zbudowane z obwodw analogowych i ukadw sygnaowych, ktre
w poczeniu tworz kombinacj ukadu analogowego z cyfrowym. Symbolem uywanym
do oznaczania ukadw scalonych na schematach oprcz wzmacniaczy operacyjnych
jest prostokt z identyfikatorem (np. IC1) lub numerem czci (np. 74CH00) i numeracj
stykw. Do czego suy dany ukad, mona najczciej sprawdzi dziki numerowi czci,
chocia na niektrych schematach dodawana jest krtka informacja.
223
224
Rysunek 10.6.
Dwa rne
symbole reprezentujce ten
sam ukad
Pozostae elementy
W tabeli 10.4 pokazano symbole przecznikw i przekanikw (szczegowy opis tych
elementw zamiecilimy w rozdziale 8.).
Tabela 10.4. Symbole przecznikw i przekanikw
Element
Przecznik SPST
Przecznik SPDT
Przecznik DPST
Przecznik DPDT
Przecznik zwierny
Przecznik rozwierny
Przekanik
Symbol

W tabeli 10.5 zebrano symbole rnych przetwornikw wejciowych i wyjciowych
(niektre z nich znalazy si ju w tabeli 10.2). Wikszo z tych urzdze opisalimy
w rozdziale 8., natomiast diody s opisane w rozdziale 6.
Tabela 10.5. Symbole przetwornikw wejciowych i wyjciowych
Element
Symbol
Mikrofon
Termistor
Fotorezystor (fotoogniwo)
Fotodioda
Fototranzystor (npn)
Fototranzystor (pnp)
Antena
arwka
Dioda elektroluminescencyjna (LED)
Gonik
Brzczyk piezoelektryczny
Niektre obwody pobieraj sygnay z innych obwodw lub urzdze albo je do nich
wysyaj. Na schematach czsto mona zobaczy linie przywodzce na myl lune
przewody prowadzce do lub z obwodu. Zazwyczaj s opatrzone dodatkowym napisem
w rodzaju wejcie sygnaowe, wejcie sygnau z urzdzenia 1. albo wyjcie, dziki
czemu wiadomo, e trzeba co podczy (jeden przewd sygnaowy podcza si do wejcia,
a drugi do masy sygnaowej). Zdarza si te, e na schemacie pokazany jest konkretny
rodzaj zcza, np. wtyczka albo jack, sucego do przesania sygnau wyjciowego
jednego urzdzenia na wejcie innego (rozdzia 8.).
W tabeli 10.6 pokazano kilka rnych symboli uywanych do oznaczania pocze, ale naley
pamita, e takich symboli istnieje znacznie wicej. W tej ksice posugujemy si
wykorzystywanymi najczciej. Mimo i symbole w rozmaitych schematach mog rni si
wygldem, to w kadym przypadku przedstawiaj to samo poczenie obwodu
z czym innym.
225
226

Tabela 10.6. Symbole uywane do oznaczania pocze z obwodami
Nazwa
Symbol
Gniazdo i wtyczka typu jack

Ekranowana wtyczka typu jack
Nieokrelone wejcie
Nieokrelone wyjcie
Miejsca dokonywania pomiarw

Na niektrych schematach mona spotka symbole oznaczajce przyrzdy pomiarowe,
takie jak woltomierz (do mierzenia napicia), amperomierz (do mierzenia prdu) oraz
omomierz (do mierzenia rezystancji). (W rozdziale 12. objanilimy, jak wszystkie te
pomiary i kilka innych mona wykona za pomoc multimetru). Najczciej spotyka
si je na schematach z edukacyjnych stron internetowych i innych tego rodzaju rde.
Wskazuj one, gdzie dokadnie naley przyoy styki przyrzdu, aby dokona waciwego
pomiaru.
Kiedy zobaczysz jeden z symboli pokazanych w tabeli 10.7, to pamitaj, e oznacza on
przyrzd pomiarowy, a nie jaki wulkanistor czy inny nieznany Ci jeszcze element
elektroniczny.
Tabela 10.7. Symbole najpopularniejszych przyrzdw pomiarowych
Nazwa
Symbol
Woltomierz
Amperomierz
Omomierz
Analiza schematu
Skoro znasz ju podstawowe symbole uywane do oznaczania elementw elektronicznych
na schematach, moesz wykorzysta zdobyt wiedz do przeanalizowania prostego
schematu krok po kroku. Na rysunku 10.7 przedstawiony jest schemat obwodu migacza
LED opisanego w rozdziale 15. Ukad ten pozwala sterowa czstotliwoci migania diod
LED za pomoc potencjometru (rezystora zmiennego).
Rysunek 10.7.
Schemat i lista
czci ukadu
migacza
z rozdziau 15.
Oto, co mwi nam ten schemat:
9 Sercem ukadu jest IC1, czyli omiostykowy ukad scalony 555, ktrego
wszystkie styki s w uyciu, a styki 2. i 6. s ze sob zczone.
9 Obwd jest zasilany ze rda napicia 9 V, a wic mona do tego celu wykorzysta
bateri 9 V.
Dodatni biegun baterii naley najpierw poczy ze stykami 4. i 8. ukadu IC1,

a nastpnie przyczy je do jednego staego i jednego zmiennego (szczotki)
wyprowadzenia rezystora R1, ktry jest potencjometrem.
Ujemny biegun rda zasilania (reprezentowany przez symbol wsplnej masy)

jest poczony ze stykiem 1. ukadu IC1, ujemnym biegunem kondensatora
C1, kondensatorem C2 oraz katod (biegunem ujemnym) diody LED.
9 R1 to potencjometr, ktrego jedno stae wyprowadzenie jest poczone ze stykiem 7.
ukadu IC1 i rezystorem R2, a pozostae dwa wyprowadzenia z dodatnim biegunem

baterii (oraz stykami 4. i 8. ukadu IC1).
227
228
9 R2 to rezystor stay, ktrego jedno wyprowadzenie jest poczone ze stykiem 7.

ukadu IC1 i staym wyprowadzeniem rezystora R1, a drugie ze stykami 2. i 6.
ukadu IC1 oraz dodatnim biegunem kondensatora C1.
9 C1 to kondensator spolaryzowany. Jego dodatni biegun jest poczony
z rezystorem R2 i stykami 2. i 6. ukadu IC1, a ujemny z ujemnym biegunem

baterii (oraz stykiem 1. ukadu IC1, kondensatorem C2 i katod diody LED).
9 C2 to kondensator niespolaryzowany poczony z jednej strony ze stykiem 5.

ukadu IC1, a z drugiej z ujemnym biegunem baterii (oraz ujemnym biegunem
kondensatora C1, stykiem 1. ukadu IC1 i katod diody LED).
9 Anoda diody LED jest poczona z rezystorem R3, a jej katoda z ujemnym
biegunem baterii (oraz ujemnym biegunem kondensatora C1, kondensatorem C2

i stykiem 1. ukadu IC1).
9 R3 to rezystor stay podczony midzy stykiem 3. ukadu IC1 i anod diody LED.
9 Wyjcie w postaci styku 3. ukadu IC1 mona wykorzysta jako rdo sygnau
wejciowego dla innego obwodu.
W kadym punkcie powyszej listy opisalimy poczenia tylko jednego elementu. Zwr
uwag, e wiele z nich zostao wymienionych kilka razy, co odpowiada dobremu zwyczajowi
budowania ukadw elektronicznych warto wszystko wielokrotnie sprawdza, aby mie
pewno, e kade wyprowadzenie i kady styk s poprawnie podczone (znasz
powiedzenie lepiej dmucha na zimne? Ta sama zasada obowizuje tutaj). Przy czeniu
elementw elektronicznych ostronoci nigdy za wiele.
Inne standardy symboli

elementw elektronicznych
Przedstawione w tej ksice symbole elementw elektronicznych s uywane w Polsce
i oglnie w krajach europejskich. W innych czciach wiata niektre oznaczenia s inne.
Aby zatem zrozumie schematy ideowe opracowane np. w Stanach Zjednoczonych albo
Japonii, trzeba troch poszpera i przetumaczy je na odpowiedni posta.
Na rysunku 10.8 pokazano przykadowe symbole uywane powszechnie w Stanach
Zjednoczonych. Zwr uwag na wyran rnic w wygldzie symboli rezystorw
zmiennego i staego.
Symbole uywane w Europie s inaczej zorganizowane ni amerykaskie. W Stanach
Zjednoczonych wartoci rezystancji powyej 1000 zapisuje si przy uyciu kropki
dziesitnej, np. 6.8k albo 10.2k. W Polsce natomiast nie stosuje si adnego znaku
dziesitnego, lecz nastpujcy sposb zapisu: 6k8 albo 10k2. Litera k (oznaczajca kiloom,
czyli tysic omw) zastpuje w przypadku polskich standardw przecinek.
Mona spotka te jeszcze inne rodzaje symboli i konwencje zapisu wartoci, ale s to
drobne rnice, z ktrymi atwo mona sobie poradzi. Kiedy poznasz jeden standard,
pozostaych nauczysz si ju bez trudu.
Rysunek 10.8.
Symbole uywane do oznaczania elementw w Stanach
Zjednoczonych
229
230
Rozdzia 11
Budowa ukadw
elektronicznych
W tym rozdziale:
Zgbianie tajnikw pytki stykowej
Budowa prostego obwodu przy uyciu pytki stykowej
Profesjonalne i bezpieczne lutowanie
Poprawianie nieprawidowo wykonanych pocze lutowanych (jak na profesjonalist przystao)
Budowa ukadw na uniwersalnych pytkach drukowanych i pytkach perforowanych
Osiganie ostatecznego spenienia budowa wasnej pytki obwodu drukowanego
tarannie urzdzie warsztat, rozoye swoje lnice zabawki tzn. narzdzia

we waciwych miejscach, kupie okazyjnie troch rezystorw i innych elementw
i jeste gotowy, aby przej do konkretw i skonstruowa par grajcych i taczcych ukadw
elektronicznych. Jak zamieni niczego niepodejrzewajcy dwuwymiarowy schemat ukadu
w prawdziwy i dziaajcy (kto wie, moe nawet poruszajcy si) ukad elektroniczny?
W tym rozdziale nauczymy Ci rnych sposobw czenia elementw elektronicznych,
tak aby elektrony w nich taczyy, jak im zagrasz. Najpierw dowiesz si, jak konstruowa
atwe w modyfikacji tymczasowe ukady przy uyciu pytek stykowych, ktre s doskona
platform do testowania i modyfikowania projektw. Pniej wyjanimy, jak bezpiecznie
czy elementy przy wykorzystaniu toksycznej substancji zwanej lutowiem (co za frajda!).
Na zakoczenie omwimy techniki czenia elementw na stae za pomoc lutowania
i pocze owijanych oraz przy zastosowaniu najpopularniejszych obecnie rodzajw
pytek ukadw.
Uzbrj si zatem w rubokrty, cki i lutownic oraz za zbroj, czyli okulary ochronne
i opask antyelektrostatyczn zapuszczasz si do strefy konstrukcji ukadw
elektronicznych!
Pytki stykowe
Pytki stykowe, nazywane te pytkami prototypowymi, umoliwiaj bardzo szybkie
zoenie i rozoenie ukadu elektronicznego. Te prostoktne plastikowe pudeka maj
po kilkaset wej, czyli otworw wtykowych, w ktre wkada si wyprowadzenia
elementw elektronicznych (np. rezystorw, kondensatorw, diod, tranzystorw i ukadw
232

scalonych). Pod powierzchni pytki biegn elastyczne, metalowe przewody, ktre cz
otwory stykowe w grupy. Kiedy wkadasz styk elementu do otworu, dotyka on znajdujcego
si pod spodem metalowego przewodu. Doczajc w ten sposb rne elementy
i doprowadzajc zasilanie, mona zbudowa sprawny ukad elektroniczny bez koniecznoci
czenia jego czci na stae.
Gorco polecamy wyprbowanie kadego nowego ukadu najpierw na pytce prototypowej.
Dziki temu mona si upewni, e ukad dziaa zgodnie z oczekiwaniem, i wprowadzi
w razie potrzeby poprawki. Czasami naprawa wymaga jedynie zastosowania jednego czy
dwch elementw o innej wartoci. Aby wprowadzi tak zmian, wystarczy wyj jeden
element i zastpi go innym nie trzeba niczego lutowa ani rozlutowywa (techniki
lutowania szczegowo opisalimy dalej, w podrozdziale Podstawy lutowania). Kiedy
zdobdziesz pewno, e ukad dziaa prawidowo, moesz go poczy na stae na pytce
innego rodzaju (zob. podrozdzia Pene zaangaowanie czenie elementw na stae).
Pytki stykowe su do konstruowania obwodw prdu staego o niskim napiciu. Nigdy
nie podczaj do nich zasilania zmiennego 230 V z gniazdka ciennego. Due natenie
prdu i wysokie napicie mog spowodowa stopienie si plastiku i powstanie pocze
ukowych midzy stykami, co stanowi potencjalne niebezpieczestwo nie tylko dla
pytki, lecz rwnie dla Ciebie.
Szczegy budowy pytki stykowej

Na rysunku 11.1 wida typow pytk stykow z poczeniami otworw stykowych
oznaczonymi bia lini. W rodkowych blokach otwory s poczone w grupy po pi
(np. poczone s otwory A, B, C, D i E oraz F, G, H, I i J w kolumnie 30.). Midzy
rzdami E i F nie ma poczenia. Mona zamontowa ukad scalony nad rodkow
bruzd, aby uzyska moliwo poczenia z czym innym kadego z jego stykw.
Otwory znajdujce si na grze i na dole s poczone poziomo, ale patrzc na pytk,
nie da si powiedzie, ile otworw jest elektrycznie poczonych. Na pytce z 400 stykami
widocznej na rysunku 11.1 poczonych jest wszystkich 25 stykw znajdujcych si
w kadym z czterech rzdw na grze i na dole. W wikszych pytkach, takich jak
pokazana na rysunku pytka z 840 stykami, poczenia s przerwane w poowie kadego
rzdu. Kawaki drutu, ktre wida na rysunku, tworz grupy po 50 poczonych stykw.
W niektrych pytkach rzdy na grze i na dole s ze sob poczone.
Do sprawdzenia, czy midzy dwoma otworami w rzdzie lub w rnych rzdach jest
poczenie, mona uy multimetru. Do kadego z badanych stykw w kawaki drutu,
a nastpnie przytknij je do stykw multimetru. Jeli otrzymasz niski wynik pomiaru
rezystancji, to znaczy, e otwory s poczone. Natomiast nieskoczenie dua warto
oznacza, e poczenia nie ma (wicej na temat badania rnych parametrw przy
wykorzystaniu multimetru piszemy w rozdziale 12.).
Odlego midzy otworami wynosi 2,5 mm, a wic tyle, ile potrzeba, aby mc podcza
ukady scalone, wikszo tranzystorw oraz elementy dyskretne, takie jak kondensatory
i rezystory. Aby zbudowa ukad elektroniczny, wystarczy woy w odpowiednie otwory
wyprowadzenia ukadw scalonych, rezystorw, kondensatorw, tranzystorw i druciki
o rednicy 0,8 lub 0,6 mm. Do czenia elementw zazwyczaj wykorzystuje si dwa
rodkowe bloki, natomiast bloki grny i dolny tradycyjnie s uywane do podczania
zasilania.
Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych
Rysunek 11.1.
Pytka stykowa
ma kilka blokw
otworw stykowych, ktre
s poczone
w niewielkie
grupy
Zcza pytek stykowych s wykonane ze sprystego metalu pokrytego powok

galwaniczn. Sprysto umoliwia podczanie drutw o rnej rednicy bez ryzyka
odksztacenia styku, natomiast powoka galwaniczna zapobiega utlenianiu metalu. Naley
jednak wiedzie, e druty o rozmiarze wikszym ni 0,8 mm i bardzo grube wyprowadzenia
elementw mog uszkodzi styki pytki. Jeli drut nie mieci si w otworze, nie wciskaj
go na si, gdy moesz rozluni styk i spowodowa, e nie bdzie pniej dobrze czy.
Nieuywan pytk stykow przechowuj w zamykanej torebce foliowej. Dlaczego?
Aby nie osiada na niej kurz. Brudne styki mog le przewodzi prd. Oczywicie wszelkie
zabrudzenia mona usun za pomoc specjalnego rodka do czyszczenia urzdze
elektrycznych, ale lepiej jest zapobiega problemom, utrzymujc pytk w czystoci.
Rozmiary pytek stykowych

Pytki stykowe wystpuj w wielu rozmiarach. Mniejsze (z 400 i 550 otworami) wystarcz
do budowy ukadw zawierajcych trzy lub cztery ukady scalone i kilka elementw
dyskretnych. Na wikszych pytkach, takich jak pokazana na rysunku 11.2, majca 840
stykw, zmieci si wicej ukadw scalonych. Do budowy bardzo skomplikowanych
ukadw mona kupi bardzo due pytki z liczb otworw od 1660 do 3200. Na nich
zmieci si do okoo 30 ukadw scalonych i sporo elementw dyskretnych.
Nie przesadzaj z rozmiarem pytki stykowej. Jeli masz zamiar budowa tylko rednie
i mae projekty (takie jak opisane w rozdziale 15.), to nie potrzebujesz pyty wielkoci
wojewdztwa mazowieckiego. Poza tym, jeli w trakcie pracy zabraknie Ci miejsca
na pytce, to zawsze moesz przyczy do niej drug pytk. Niektre pytki stykowe
maj nawet specjalne zcza, pozwalajce na ich czenie z innymi pytkami.
233
234
Rysunek 11.2.
Do konstrukcji
skomplikowanych ukadw
elektronicznych
mona uywa
duych pytek
stykowych, takich jak widoczna na rysunku, ktra ma
840 otworw
Konstruowanie ukadw elektronicznych

z wykorzystaniem pytek stykowych
Budowanie ukadu elektronicznego z wykorzystaniem pytki stykowej zasadniczo sprowadza
si do woenia wyprowadze elementw w otwory, wykonania pocze za pomoc
drutw i podczenia rda zasilania. Ale mona to zrealizowa we waciwy albo
niewaciwy sposb. Z tego podrozdziau dowiesz si, jakiej gruboci drutw uywa,
jak efektywnie korzysta z pytki stykowej oraz jak logicznie i elegancko zorganizowa
na niej ukad elementw.
Przygotowywanie czci i narzdzi

Zanim zaczniesz wtyka na chybi trafi rne rzeczy do otworw w pytce stykowej,
sprawd, czy masz wszystko, czego potrzebujesz. Przeczytaj list czci wykaz
skadnikw elektronicznych, z ktrych ma si skada obwd i przygotuj sobie
niezbdne rzeczy. Wyjmij te narzdzia, takie jak szczypce, cki do drutu i przyrzd
do cigania izolacji. Sprawd, czy wszystkie wyprowadzenia elementw nadaj si
do wetknicia w otwory pytki. W miar moliwoci skr zbyt dugie nki, tak aby
elementy leay pasko na powierzchni pytki (nie przejmuj si tym, jeli nie bd si
nadawa do uytku w innych projektach, poniewa s bardzo tanie). Niektre elementy,
np. potencjometry, nie maj wyprowadze, wic trzeba przylutowa do ich stykw
kawaki drutu (lutowania nauczysz si, czytajc podrozdzia Podstawy lutowania).
Sprawd polaryzacj czci, dowiedz si, czemu odpowiadaj poszczeglne wyprowadzenia
tranzystorw, potencjometrw i ukadw scalonych. Przygotuj te przewody poczeniowe,
o czym piszemy w nastpnym podrozdziale.
Przygotowywanie czwek na zapas

Wiele pocze elementw na pytce zawdziczamy biegncym pod jej powierzchni
przewodom, ale czasami nie da si poczy dwch elementw w ten sposb i trzeba
uy czwki. Do tego celu wykorzystuje si druty o rednicy 0,8 lub 0,6 mm.
Grubsze i ciesze druciki nie nadaj si, poniewa pierwsze nie mieszcz si w otwory,
a drugie nie zapewniaj wystarczajcego kontaktu ze stykami.
Do czenia elementw na pytkach stykowych nie uywaj plecionek, poniewa
odrywaj si od nich pojedyncze druciki, ktre mog zaklinowa si midzy stykami.
Tak jak radzilimy w rozdziale 9., przy zakupie pytki stykowej we te zestaw gotowych
czwek (nie oszczdzaj na tym, opaci si wyda tych dodatkowych kilka zotych).
czwki maj rne dugoci i odpowiednio zarobione kocwki, dziki czemu s
od razu gotowe do uycia. Na przykad popularny zestaw zawiera po 10 sztuk 14 rnych
dugoci czwek od 2,5 mm do 12,5 cm. Pudeko 140 350 czwek kosztuje
od 15 do 30 zotych, a wic nie jest to wygrowana cena w porwnaniu z tym, ile czasu
mona dziki nim zaoszczdzi. Rwnie dobrze mona kupi zwj drutu, poci go
na kawaki odpowiedniej dugoci, a nastpnie mudnie pozdejmowa kilka milimetrw
izolacji z kocw kadego z nich.
Czasami nawet mimo posiadania duego zestawu kupnych czwek konieczne jest
zrobienie wasnego przewodu poczeniowego. Wwczas bierzesz zwj drutu o rednicy
0,8 lub 0,6 mm (albo dug gotow czwk, ktr chcesz poci na krtsze kawaki)
i odcinasz z niego kawaki danej dugoci. Jeli masz specjalne szczypce do zdejmowania
izolacji z moliwoci nastawiania rednicy drutu, to bd Ci w tym przypadku bardzo
pomocne. Niektre cigacze izolacji maj specjalne oznaczone rowki. Gdy uywasz
specjalnego narzdzia, masz pewno, e przy ciganiu izolacji nie natniesz przypadkowo
drutu. Nacicie osabia drut, ktry moe si pniej zama wewntrz pytki stykowej
i popsu Ci cay dzie.
Aby wykona wasne czwki, postpuj wedug poniszych wskazwek.
9 Utnij kawaek przewodu o odpowiedniej dugoci przy uyciu np. ckw.

9 Zdejmij kilka milimetrw izolacji z obu kocw przewodu.
Jeli korzystasz ze specjalnego narzdzia do cigania izolacji, w do niego jeden

koniec przewodu, a drugi chwy szczypcami i pocignij. W przeciwnym razie
musisz sam kontrolowa si nacisku zbyt silny nacisk spowoduje uszkodzenie
drutu, a zbyt saby e izolacja nie zostanie cakowicie przecita.
9 Zegnij odsonite kocwki pod ktem 90 stopni. Moesz do tego celu uy

szczypcw szpiczastych.
Topografia ukadu
Masz ju przygotowane czci i narzdzia, schemat ukadu ley pod rk i moesz
zaczyna monta na pytce stykowej. Ale od czego zacz? Jak to wszystko poczy?
235
236

Witaj w wiecie topografii ukadw elektronicznych. Jest to sztuka rozmieszczenia
elementw ukadu w taki sposb, aby na pytce by porzdek i wszystko dziaao, jak naley.
Nie prbuj rozmieci elementw dokadnie tak, jak na schemacie, poniewa nie tylko
byoby to trudne, lecz rwnie kompletnie niepraktyczne. Warto jednak skrupulatnie
zaplanowa umiejscowienie najwaniejszych czci, aby atwiej dao si zrozumie dziaanie
ukadu i ewentualnie go poprawia.
Budujc ukad elektroniczny na pytce stykowej, jako priorytet traktuj poczenia
midzy elementami, a nie ich umiejscowienie na schemacie.
Oto kilka porad dotyczcych konstrukcji ukadw na pytkach stykowych:
9 Dodatni biegun rda zasilania podcz do otworu w jednym z grnych

rzdw, a do dolnego rzdu podcz mas (i ewentualnie ujemny biegun
rda zasilania). W tych rzdach znajduje si mnstwo poczonych gniazd,
dziki czemu bez problemu podczysz swoje elementy do masy i zasilania.
9 Wszystkie wejcia skieruj w stron lewej krawdzi pytki, a wyjcia prawej.
Staraj si rozmieci elementy tak, aby byo konieczne uycie jak najmniejszej liczby
czwek. Im wicej plczcych si przewodw, tym trudniej poapa si w dziaaniu
ukadu.
9 Najpierw montuj ukady scalone, mocujc je okrakiem nad rodkow
bruzd. Kady ukad scalony powinien by oddzielony od nastpnego przynajmniej

trzema (a najlepiej dziesicioma) kolumnami otworw. Aby zmniejszy ryzyko
uszkodzenia, do montowania i wyjmowania ukadw scalonych mona uy
specjalnego narzdzia.
W przypadku pracy z ukadami CMOS narzdzia musz by podczone do
masy, aby pozby si adunku elektrostatycznego.
9 Najpierw podcz elementy bezporednio czce si z ukadem scalonym
(zaczynajc od styku nr 1), a dopiero potem dodaj pozostae elementy.

Przed woeniem do otworw wszystkie druty i wyprowadzenia zegnij za pomoc
szczypcw szpiczastych pod ktem 90 stopni. Staraj si, aby wszystkie przewody
i elementy znajdoway si jak najbliej powierzchni pytki, eby unikn ryzyka
ich przypadkowego poruszenia i obluzowania.
9 Jeli w ukadzie potrzebne s jakie wsplne punkty poczeniowe
(obok zasilania), a w jednej kolumnie jest za mao otworw, to moesz

za pomoc dugiego drutu przenie poczenie do innej czci pytki,
gdzie jest wicej miejsca. Na wsplny punkt poczeniowy moesz np.
przeznaczy jedn lub dwie kolumny oddzielajce dwa ukady scalone.
Na rysunku 11.3 wida pytk stykow z rezystorem, czwk i diod LED.

Nie oszczdzaj miejsca na pytce. Lepiej jest nieco porozrzuca elementy po jej
powierzchni, ni je wszystkie upcha jeden przy drugim. Dziki zachowaniu wikszych
odlegoci midzy czciami atwiej jest modyfikowa obwd, poniewa nie ma problemu
z dodawaniem nowych elementw bez przenoszenia ju zamontowanych.
Rysunek 11.3.
Zdejmij izolacj
z kocw
czwek,
a nastpnie
je zegnij oraz
skr wyprowadzenia elementw elektronicznych,
aby nie wystaway wysoko
nad powierzchni pytki
W gmatwaninie przewodw trudno jest cokolwiek poprawi, a poza tym znacznie atwiej
popeni jaki bd. Przewody lubi wypada, kiedy nikt ich o to nie prosi, i cay ukad
wwczas zaczyna dziaa wadliwie. Aby unikn takiego chaosu, starannie zaplanuj
topografi swojego ukadu. Tych kilka chwil dodatkowego wysiku pozwoli Ci pniej
zaoszczdzi sporo nerww.
Zapobieganie uszkodzeniom
Aby utrzyma pytk i budowane na niej ukady w dobrym stanie, naley pamita jeszcze
o kilku zasadach postpowania.
9 Jeli uywasz ukadw CMOS, zamontuj je na samym kocu. W razie
potrzeby moesz uy jako atrap ukadw TTL, ktre s znacznie mniej wraliwe
na adunki elektrostatyczne. Nie zapomnij podczy dodatniego i ujemnego rda
zasilania oraz podczy wszystkich wej (nieuywane wejcia podcz do szyny
dodatniego lub ujemnego rda zasilania). Kiedy wszystko bdzie gotowe, wyjmij
atrap i w waciwy ukad scalony.
9 Nigdy nie naraaj pytki stykowej na dziaanie wysokich temperatur,
poniewa moesz trwale uszkodzi plastikow obudow. Niektre elementy

mog zrobi si bardzo gorce (np. z powodu zwarcia albo zbyt duego prdu) i stopi
znajdujcy si pod nimi plastik. Dlatego po wczeniu ukadu do prdu dotknij
kadego z elementw, aby sprawdzi, czy si nadmiernie nie nagrzewa.
237
238
Mj obwd na pytce stykowej le dziaa!

Podczas pracy z pytk stykow moesz napotka
czsty problem zwizany z wystpowaniem pojemnoci pasoytniczej, czyli niechcianej pojemnoci (zgromadzonej energii elektrycznej) pojawiajcej si w obwodzie. Pojemno tego typu wystpuje
w kadym obwodzie elektronicznym i nie da si jej
wyeliminowa, ale kiedy jest bardzo dua pltanina
przewodw, jej warto moe niespodziewanie
wzrosn. Po przekroczeniu pewnego progu (ktry
w kadym ukadzie jest inny) moe zacz powodowa problemy z dziaaniem ukadu.
Jako e pytki stykowe zawieraj paski metalu i wymagaj uywania elementw o nieco duszych
wyprowadzeniach, zdarza si, e powstaj w nich
do due pojemnoci pasoytnicze. Efektem jest
znieksztacenie parametrw niektrych elementw
w szczeglnoci kondensatorw i cewek indukcyjnych. To moe wpyn na dziaanie caego ukadu.

Pamitaj o tym, kiedy bdziesz pracowa nad ukadami wykorzystujcymi czstotliwoci radiowe,
np. odbiornikami i nadajnikami radiowymi, ukadami
cyfrowymi odbierajcymi sygnay o wysokiej czstotliwoci (rzdu kilku milionw hercw) oraz ukadami czasowymi, ktrych dziaanie zaley od precyzyjnych wartoci.
Konstruujc odbiornik radiowy lub inny rodzaj ukadu
wraliwego na pojemno pasoytnicz, moesz
pomin faz prototypowania na pytce stykowej
i od razu zbudowa ukad na pytce uniwersalnej
albo perforowanej (s one opisane dalej, w podrozdziale Pene zaangaowanie czenie elementw na stae).
9 Nigdy nie podczaj do pytki stykowej zmiennego zasilania sieciowego

230 V. Przy tak duym prdzie midzy stykami moe nastpi niebezpieczne
wyadowanie ukowe mogce take uszkodzi pytk.
9 Jeli do otworu wpadnie kawaek drutu, wyjmij go ostronie za pomoc

szczypcw szpiczastych po uprzednim odczeniu zasilania.
9 Nie kady ukad uda Ci si skoczy za jednym podejciem. Jeli musisz

przerwa prac, schowaj pytk z niedokoczonym ukadem w miejscu
niedostpnym dla dzieci, zwierzt i ciekawskich osb.
Podstawy lutowania
Lutowanie to technika czenia elementw elektronicznych i przewodw. Narzdziem
sucym do lutowania jest lutownica. Za jej pomoc topi si mikki metal zwany
lutowiem, ktry w stanie ciekym oblewa czone elementy, a nastpnie, po odsuniciu
lutownicy, zastyga, tworzc przewodzce poczenie zwane lutem.
Czy naley w ogle przejmowa si lutowaniem, kiedy planuje si do budowy ukadw
elektronicznych uywa wycznie pytki stykowej niewymagajcej lutowania? Tak.
Prawie kady projekt wymaga zlutowania czego, np. kiedy kupisz elementy niemajce
wyprowadze (np. potencjometry, przeczniki i mikrofony) i musisz do ich stykw
przylutowa druty pozwalajce na podczenie ich do pytki.
Oczywicie z lutownicy korzysta si na znacznie wiksz skal przy budowie trwaych
ukadw elektronicznych na pytkach uniwersalnych albo perforowanych (opisanych
w podrozdziale Pene zaangaowanie czenie elementw na stae).
Przygotowywanie do lutowania
Do lutowania bdziesz potrzebowa: lutownicy (25 30 W), szpuli standardowego stopu
lutowniczego (60/40 z rdzeniem kalafoniowym) o rednicy 1,2 lub 0,6 mm, bezpiecznej
podstawki na lutownic oraz maej gbki (wybr sprztu do lutowania opisalimy
szczegowo w rozdziale 9.). Pamitaj, aby lutownic zawsze odkada na podstawk
znajdujc si na stole roboczym, w takim miejscu, by nie przeszkadzaa w pracy.
Oprcz tego przygotuj dodatkowe wyposaenie, czyli okulary chronice przed odpryskami
lutowia, zacisk szczkowy (ktry peni te funkcj radiatora odprowadzajcego ciepo
z wraliwych elementw), antyelektrostatyczn opask (opisan w rozdziale 9.), butelk
alkoholu izopropylowego, kawaek papieru, owek i tam klejc. Wszystkie elementy,
ktre chcesz przylutowa, roz na papierze i przyklej za pomoc tamy klejcej. Podpisz
je zgodnie z tym, jak s oznaczone na schemacie, np. napisz R1. Za okulary ochronne
i opask antyelektrostatyczn oraz zadbaj o odpowiednie wietrzenie pomieszczenia.
Namocz i wycinij gbk. Wcz lutownic, odczekaj okoo minuty, a si nagrzeje
(do okoo 370C), a nastpnie zwil grot, dotykajc nim przez krtk chwil gbki.
Jeli uywasz nowego grotu, to przed rozpoczciem lutowania pobiel go cyn, aby lutowie
nie przyklejao si do jego powierzchni (z kleistego lutowia moe uformowa si kropla,
ktra moe napyta Ci biedy, jeli spadnie na obwd). Aby pokry grot cyn, naley naoy
na niego niewielk ilo roztopionego lutowia. Nastpnie nadmiar materiau zetrzyj gbk.
Od czasu do czasu pobielaj grot lutownicy cyn, aby nie dopuci do jego zabrudzenia.
W sklepach mona te dosta specjalne rodki do czyszczenia grotw, ktrych naley
uywa wwczas, gdy brud nie chce si odczy w wyniku zwykego maczania w cynie.
Technika lutowania
Wykonanie prawidowego zcza lutowego wymaga kilku prostych czynnoci oraz
pewnego dowiadczenia. Naley pamita, e w lutowaniu najwaniejsza jest szybko
dziaania. Czytajc opis procedury, zwr uwag na wyraenia w rodzaju natychmiast
czy po kilku sekundach i traktuj je dosownie. Oto lista krokw, jakie naley wykona,
aby zlutowa dwa elementy:
1. Oczy lutowane powierzchnie.
Przetrzyj wyprowadzenia, kocwki przewodw oraz wytraw powierzchnie
pytki drukowanej (opisane dalej w tym rozdziale) alkoholem izopropylowym,
aby lepiej przystawao do nich lutowie. Poczekaj z rozpoczciem lutowania,
a czyszczone powierzchnie cakowicie wyschn, inaczej mog si zapali!
2. Zabezpiecz czone elementy.
Aby element, do ktrego chcesz przylutowa drucik, nie rusza si, moesz go
umieci w uchwycie trzeciej rki (opisanej w rozdziale 9.) albo imadle.
Do przytrzymania elementu nad pytk obwodu uyj szczypcw szpiczastych.
3. Ustaw lutownic.
Trzymajc lutownic jak dugopis, ustaw jej grot pod ktem okoo 30 45 stopni
do powierzchni roboczej (rysunek 11.4).
239
240
Rysunek 11.4.
Trzymajc
lutownic pod
ktem, przytknij
jej gorcy grot
do metalowych
czci, ktre
chcesz zlutowa, a nastpnie przy stop
lutowniczy,
aby go roztopi
4. Przy grot do poczenia, nad ktrym pracujesz (tak jak pokazano

na rysunku 11.4).
Nie dotykaj gorcym grotem bezporednio stopu lutowniczego. Odczekaj kilka
sekund, a metal si nagrzeje.
5. Przy stop lutowniczy do nagrzanego obszaru metalu.
Stopione lutowie rozpynie si po poczeniu w cigu kilku sekund.
6. Natychmiast odejmij stop, a nastpnie lutownic.
Nie poruszaj w tym czasie lutowanym elementem, pozwalajc na zastygnicie
lutowia i zwizanie poczenia.
7. Od lutownic na podstawk.
Nigdy nie kad lutownicy na blacie stou roboczego.
Staraj si uy dokadnie takiej iloci lutowia, jaka jest potrzebna; oznacza to, e musisz
przytrzyma stop lutowniczy przy metalu przez cile okrelony czas. Jeli dostarczysz
za mao lutowia, poczenie bdzie sabe. Jeli dostarczysz za duo, to powstan kropelki
mogce powodowa zwarcia.
Wiele elementw elektronicznych pod dugotrwaym wpywem wysokich temperatur
moe ulec uszkodzeniu. Dlatego staraj si przykada grot lutownicy tylko tak dugo,
jak jest to konieczne, aby wykona prawidowe poczenie.
Aby zapobiec uszkodzeniu wraliwych na ciepo elementw (np. tranzystorw),
midzy lutowan kocwk wyprowadzenia a elementem przyczep zacisk szczkowy.
Nadmierna ilo ciepa zostanie odprowadzona do zacisku, co zapobiegnie uszkodzeniu
elementu. Zanim pniej wemiesz narzdzie do rki, pamitaj, aby pozwoli mu
ostygn.
Sprawdzanie jakoci poczenia

Po zakoczeniu lutowania naley przyjrze si wykonanemu poczeniu, aby oceni,
czy jest mocne i czy moe przewodzi prd. Po ostygniciu lutowie powinno by
poyskliwe, a nie matowe, i powinno wytrzyma lekkie szturchnicie z boku. Jeli
przylutowae element do pytki obwodu drukowanego, to w miejscu poczenia powinno
by widoczne zaokrglenie przypominajce ksztatem wulkan. Jeli poczenie jest
matowe albo ma chropowat powierzchni, to znaczy, e powstao wadliwe poczenie
zwane zimnym lutem. Poczenia takie s znacznie sabsze od prawidowo wykonanych
i nie przewodz dobrze elektrycznoci.
Lut zimny moe powsta w wyniku przesunicia lutowanego elementu, kiedy jeszcze
nie zdy wystygn, zabrudzenia np. olejem albo wskutek nienagrzania si lutowia
do odpowiedniej temperatury. Czstym powodem powstawania zimnych lutw jest
ponowne lutowanie bez uprzedniego rozlutowania elementw, poniewa wwczas
pierwotny lut nie zostaje wystarczajco rozgrzany.
Jeli powstanie zimny lut, najlepiej jest cakowicie usun lutowie (postpujc zgodnie
ze wskazwkami zamieszczonymi w nastpnym podrozdziale), oczyci czone
powierzchnie alkoholem izopropylowym i jeszcze raz wykona poczenie.
Rozlutowywanie
Wczeniej czy pniej na pewno zdarzy Ci si utworzy zimny lut albo odwrotnie
przylutowa jaki element bd te zrobi co innego, z czego nie bdziesz dumny.
Aby pozby si tego typu usterek, naley usun lutowie z poczenia, a nastpnie wykona
je od nowa. Do usunicia lutowia moesz posuy si odsysaczem do cyny albo tam
rozlutownicz (albo jednym i drugim).
Za pomoc tamy rozlutowniczej (ktra ma posta paskiego kawaka miedzi) moesz
usun lutowie z trudno dostpnych miejsc. Naley j przyoy do niechcianego materiau
i rozgrza, co spowoduje, e lutowie przywrze do miedzi i bdzie mona je usun.
Podczas uywania tamy rozlutowniczej naley zachowa szczegln ostrono, poniewa
mied doskonale przewodzi ciepo i jej dotknicie moe spowodowa powane oparzenie.
Dziaanie odsysacza do cyny polega na wytworzeniu podcinienia, ktre powoduje
zassanie lutowia roztopionego za pomoc lutownicy. Istniej dwa typy odsysaczy:
9 Odsysacz sprynowy z ruchomym trzpieniem naley przecign trzpie
w d, a nastpnie ustawi dysz nad poczeniem, ktre ma zosta usunite.

Pniej ostronie przykada si grot lutownicy do poczenia, aby rozgrza lutowie,
nie dotykajc przy tym kocwki dyszy. Kiedy lutowie przejdzie w stan cieky,
puszczamy trzpie, aby je wessa do zbiornika. Aby pniej pozby si lutowia
z pompki, naley jeszcze raz nacisn trzpie. Czynnoci powtrz tyle razy,
ile trzeba, aby wyeliminowa cay niechciany materia.
Odsysacz naley przechowywa ze zwolnionym trzpieniem nacigajcym spryn.
Jeli si tego nie zrobi, znajdujca si wewntrz gumowa uszczelka moe ulec
zdeformowaniu i uniemoliwi uzyskanie podcinienia wystarczajcego do zassania
lutowia.
241
242
9 Odsysacz gruszkowy jest to pompka dziaajca podobnie jak odsysacz sprynowy,

lecz do wytworzenia podcinienia suy specjalna gruszka, ktr naley cisn
rk. Najwygodniej jest urzdzenie przymocowa do lutownicy. Mona nawet
kupi tzw. rozlutownice, czyli urzdzenia z wbudowan pompk ssc.
Postpowanie po zakoczeniu lutowania

Po zakoczeniu pracy zawsze wyjmuj wtyczk lutownicy z gniazdka. Jeszcze ciepy grot
wyczy wilgotn gbk, aby usun resztki lutowia. Po wystygniciu grotu moesz
usun uporczywy brud za pomoc specjalnej, przeznaczonej do tego celu pasty. Pniej
dobrym zwyczajem jest postpowanie w nastpujcy sposb:
9 Pozwl lutownicy cakowicie ostygn, zanim j odoysz na miejsce.

9 Stop lutowniczy schowaj do torebki, aby si nie zabrudzi.
9 Po zakoczeniu lutowania zawsze myj rce, poniewa wikszo stopw zawiera
toksyczny ow.
Bezpieczestwo w czasie lutowania

Nawet jeli planujesz wykona tylko jedno poczenie, musisz przestrzega wszystkich
zasad bezpieczestwa, aby chroni siebie i inne znajdujce si w pobliu osoby. Pamitaj,
e lutownica nagrzewa si do temperatury nawet powyej 370C, a wikszo stopw
lutowniczych zawiera ow. W drutach lutowia zdarzaj si bbelki powietrza i rne
zanieczyszczenia, ktre mog spowodowa rozprysk gorcego metalu na pobliskie
przedmioty i osoby. Wystarczy jedna maleka kropelka gorcego lutu w oku albo upadek
gorcej lutownicy na go nog, aby popsu Ci cay dzie, uszkodzi jak cz ciaa,
a nawet zakoczy Twoj przyja.
Przed rozpoczciem lutowania przygotuj bezpieczne stanowisko. Pamitaj o dobrej
wentylacji pomieszczenia, bezpiecznym pooeniu lutownicy na stojaku oraz uoeniu
kabla zasilajcego lutownicy w taki sposb, aby si o nic nie zaczepia. Za buty
(nie klapki!), okulary ochronne i opask antystatyczn. Nie przysuwaj twarzy do
rozgrzanego lutowia, poniewa wydobywajce si z niego wyziewy mog podrania
ukad oddechowy, a poza tym gorcy metal moe pryska. Patrz cay czas z jednej
strony, a eby dostrzec mae elementy, uywaj szka powikszajcego.
Nigdy nie lutuj obwodw pod napiciem! Zanim przyoysz lutownic do elementw,
upewnij si, e bateria zasilajca jest odczona. Jeli urzdzenie ma termostat, ustaw
temperatur odpowiedni dla uywanego typu stropu lutowniczego. A jeli lutownica
wypadnie Ci z rki i zrobi salto, nie ap jej, tylko si odsu i poczekaj, a spadnie. Gdyby
prbowa j chwyci w locie, to zgodnie z prawem Murphyego na pewno zapaby za
gorcy koniec.
Po skoczeniu pracy zawsze wyjmuj wtyczk z gniazda i porzdnie myj rce.
Pene zaangaowanie
czenie elementw na stae
Opracowae najlepszy na wiecie ukad elektroniczny i teraz chciaby go poczy
na stae. Moesz to zrobi na kilka sposobw. Najczciej do budowy trwaych ukadw
elektronicznych uywa si pytek uniwersalnych i perforowanych. W obu przypadkach
mona wykona poczenia lutowane, ale jeli wolisz zachowa troch elastycznoci, moesz
zastosowa technik zwan owijaniem do wykonania pocze na pytce uniwersalnej.
W tym podrozdziale przedstawimy rne metody czenia ukadw na stae.
Budowa ukadu
na uniwersalnej pytce drukowanej
Uniwersalna pytka drukowana, nazywana te po prostu pytk uniwersaln, to jeden
z rodzajw pyt montaowych, na ktre mona przenie ukad elektroniczny przetestowany
na pytce stykowej, aby go zmontowa na stae. Przenosiny s bardzo atwe, poniewa
ukad otworw jest taki sam jak na pytkach stykowych.
Naley wyj kolejno elementy z prototypu, a nastpnie umieci je w odpowiednich
miejscach na pytce uniwersalnej i przylutowa wyprowadzenia do otworw. Take
przewodw czcych naley uy w taki sam sposb jak poprzednio w celu poczenia
elementw, ktre nie s poczone za pomoc metalowych paskw pyty montaowej.
Jeli konstruujesz bardzo may ukad elektroniczny, to moesz do jego montau uy
tylko poowy pytki montaowej. Przed zamontowaniem elementw przetnij j na p
za pomoc piki do metalu pamitaj o zaoeniu maski ochronnej, aby nie wdycha
pyu. Nastpnie wyczy t cz, ktr zamierzasz wykorzysta, i wykonaj lutowanie.
Montowanie ukadw scalonych

Lepszym od bezporedniego przylutowania sposobem montau ukadw scalonych na pytkach uniwersalnych jest uycie specjalnych gniazd. Zamiast ukadu scalonego przylutowuje si do pytki
specjaln podstawk i dopiero do niej wkada si
ukad scalony.
Do kupienia s podstawki o rozmaitych ksztatach
i rozmiarach odpowiadajcych rnym rodzajom
ukadw scalonych. Jeli np. masz ukad z 16 stykami, to wybierz dla niego podstawk o takiej samej
liczbie stykw.
Oto kilka powodw, dla ktrych warto uywa podstawek:
9 Podczas lutowania na pytce obwodu moe
powsta adunek elektrostatyczny. Przylutowujc podstawk, a nie sam ukad scalony, unikasz ryzyka uszkodzenia wraliwych elementw,
takich jak np. ukady CMOS.
Ze wszystkich elementw elektronicznych
ukady scalone psuj si najczciej. Dziki
moliwoci szybkiej wymiany elementu na nowy
usuwanie usterek jest znacznie atwiejsze.
Mona uywa drogiego ukadu scalonego,
np. mikrokontrolera, w kilku projektach. Wystarczy wyj ukad z jednej podstawki i przeoy go do innej.
W sklepach mona dosta za niewielk cen podstawki o rozmiarach pasujcych do wszystkich rodzajw ukadw scalonych.
243
244

W rogach pytki pozostaw troch miejsca na wywiercenie otworw montaowych,
ktre posu do przymocowania ukadu do obudowy, w ktrej zechcesz go umieci
(np. korpusie robota). Zamiast tego mona te uy pianki dwustronnie klejcej,
ktra dziaa jak poduszka zapobiegajca uszkodzeniom pytki oraz jest na tyle gruba,
e uniemoliwia zetknicie si obwodu z obudow.
Jedyn powan wad uniwersalnych pytek drukowanych jest to, e niezbyt efektywnie
wykorzystuj dostpn przestrze robocz. Trzeba bardzo gsto upcha elementy albo
pogodzi si z tym, e na jednej pytce zmieci si najwyej od dwch do czterech ukadw
scalonych i kilka elementw dyskretnych. Drog prb i bdw mona jednak efektywnie
wykorzysta miejsce.
Wykonywanie prototypw przy uyciu

perforowanych pytek montaowych
Innym rodzajem pyt montaowych, ktrych mona uy do konstrukcji ukadw
elektronicznych, s tzw. perforowane pytki montaowe, czasami rwnie nazywane
uniwersalnymi albo prototypowymi. Pytki perforowane wystpuj w wielu rozmiarach
i ksztatach, ktre mona obejrze na rysunku 11.5. Mimo i mona spotka cakowicie
puste pytki, wikszo ma miedziane punkty lutownicze i cieki penice funkcj pocze.
Rozkad punktw lutowniczych co 2 3 mm pozwala na montowanie ukadw scalonych
i innych nowoczesnych elementw.
Rysunek 11.5.
Przykadowe
pytki perforowane gotowe
do uytku po
ewentualnym
uprzednim wyczyszczeniu

Rodzaj pytki perforowanej mona dobra do typu ukadu elektronicznego, ktry chce
si na niej zmontowa. Niektre nadaj si do pewnych zastosowa lepiej ni inne.
Naszym zdaniem najatwiejsze w uyciu s puste uniwersalne pytki obwodw drukowanych
z przeplatanymi magistralami (magistrala w elektronice to wsplny punkt poczeniowy).
Elementy na pytkach uniwersalnych czy si, korzystajc z dwch (lub wikszej liczby)
punktw lutowniczych.
Magistrala biegnie przez ca pytk, dziki czemu mona do niej atwo podcza rne
elementy. Wikszo pytek perforowanych ma przynajmniej dwie magistrale jedn
dla zasilania, a drug dla masy. Biegn one wzdu grnej i dolnej krawdzi pytki, jak
wida na rysunku 11.6. Takie rozmieszczenie otworw montaowych i magistrali jest
idealne do montau ukadw scalonych. Ponadto przeplot magistrali zasilania i masy
pozwala zredukowa niepodane zjawiska indukcyjne i pojemnociowe.
Rysunek 11.6.
Pytka
perforowana
z widocznymi
magistralami
Metod montau elementw elektronicznych na pustych pytkach perforowanych, tzn.

takich, ktre nie maj miedzianych cieek, jest zastosowanie tzw. pocze owijanych
(opisanych w nastpnym podrozdziale). Wikszo pytek perforowanych ma punkty
lutownicze i cieki, a wic mona ich uywa zarwno do pocze lutowanych, jak
i owijanych. Wykorzystuje si je tak samo jak uniwersalne pytki drukowane. Najpierw
czyci si cieki i punkty lutownicze na wysoki poysk, a nastpnie osadza si w nich
elementy i si je przylutowuje. Do czenia elementw znajdujcych si dalej od siebie
uywa si izolowanych przewodw.
245
246
Wykonywanie pocze owijanych

Owijanie to metoda punktowego czenia elementw za pomoc bardzo cienkiego drutu,
o rednicy 0,32 lub 0,25 mm, i specjalnego narzdzia. Jeli poczenia zostan wykonane
prawidowo, s nie mniej trwae od pocze lutowanych. Ich zalet w stosunku do lutw
jest to, e przy wprowadzaniu modyfikacji nie trzeba niczego mudnie rozlutowywa
i ponownie lutowa.
Poczenia owijane mona stosowa wycznie w ukadach dziaajcych pod niskim
napiciem staym. Nie nadaj si do uytku przy duym prdzie, poniewa sucy
do ich wykonywania drut jest za cienki.
Do wykonania poczenia owijanego potrzebne s:
9 Pytka perforowana na niej montuje si elementy elektroniczne. Mona uy

zarwno pustej, jak i takiej z punktami lutowniczymi i ciekami poczeniowymi.
Osobicie wolimy wykorzystywa te drugie.
9 Podstawki pod ukady scalone i inne elementy podstawki te maj specjalne

sterczce szpilki, wok ktrych nawija si drut.
9 Szpilki stykowe su jako wsplne punkty poczeniowe podzespow.

9 Drut mona kupi ju pocity na odcinki odpowiedniej dugoci albo w szpulach.
My wolimy gotowe kawaki, ale sprbuj obu rodzajw, zanim wyrobisz sobie
wasne zdanie.
9 Owijarka suy do owijania drutu wok szpilek oraz do jego odwijania.
Dodatkowo jest wyposaona w cigacz izolacji, ktrego naley uywa zamiast

swojego zwykego cigacza.
Chocia mona bezporednio owija wyprowadzenia rezystorw, kondensatorw, diod

i innych elementw, to elektronicy najczciej wol korzysta ze specjalnych podstawek.
Dlaczego? Poniewa wikszo elementw ma okrge wyprowadzenia, a szpilki podstawek
maj przekrj prostoktny. Taki ksztat sprawia, e owijany drut wpija si w struktur
szpilki i tworzy lepsze poczenie. Jeli bezporednio owiniesz okrge wyprowadzenia
elementw, moe by konieczne dodatkowe wzmocnienie pocze w postaci lutu.
Owijanie jest bardzo atwym sposobem montau. Wystarczy wetkn wszystkie podstawki
w otwory na pytce montaowej, a nastpnie uy owijarki, aby je ze sob poczy.
Pniej pozostaje ju tylko zamontowanie ukadw scalonych i innych elementw na
odpowiednich podstawkach. Jeli uywasz pytki z punktami lutowniczymi, to dobrze
jest przylutowa jeden z nich do znajdujcej si w nim szpilki podstawki, aby zapobiec
jej wypadaniu.
Wielk zalet owijania w stosunku do lutowania jest moliwo stosunkowo atwego
dokonywania zmian. Wystarczy odwin drut i nawin go w innym miejscu. Kiedy
drut stanie si chropowaty, naley go wymieni.

O metodzie wykonywania pocze owijanych mona napisa znacznie wicej. Dlatego
jeli uwaasz, e jej znajomo moe Ci si kiedy przyda, skorzystaj z wyszukiwarki
internetowej, wpisujc fraz poczenia owijane. Znajdziesz mnstwo stron internetowych
z informacjami, dziki ktrym zostaniesz ekspertem od owijania, zajrzyj np. pod adres
http://www.ws.sltzn.katowice.pl/or_zaj/Notatki/1a/mm2.pdf.
Wykonywanie wasnej pytki

obwodu drukowanego
Kiedy zdobdziesz troch dowiadczenia w projektowaniu i montowaniu ukadw
elektronicznych, moesz przej na wyszy poziom wtajemniczenia i wykona wasn
pytk obwodu drukowanego, przystosowan specjalnie do konkretnego projektu. Mona
zrobi (tak, zrobi) pytk obwodu drukowanego (PCB, ang. printed circuit board) pyt
z poczeniami, na ktrej montuje si podzespoy elektroniczne w taki sam sposb,
jak je robi w fabrykach. Samodzielnie wykonane pytki s trwae, mog mie nieregularne
ksztaty, pozwalaj gciej upakowa elementy oraz umoliwiaj dodanie niestandardowych
czci, ktre nie pasuj do typowych pytek.
Proces produkcji pytki obwodu drukowanego jest skomplikowany i nie moemy go tu
szczegowo opisa, ale poniej prezentujemy podstawowe czynnoci, ktre naley wykona.
Gotowe laminaty s powszechnie dostpne w sklepach, wic punkt 1. moesz (a nawet
powiniene) pomin.
1. Czyst pytk obwodu drukowanego wykonuje si poprzez przyklejenie albo
przymocowanie metod laminowania cienkiego arkusza miedzi, nazywanego
okadzin, do bazy z plastiku, ywicy epoksydowej lub ywicy fenolowej.
W ten sposb powstaje laminat czysta kanwa przyszego obwodu.
2. Na laminacie umieszcza si schemat obwodu. Najpopularniejsz metod jest
wydrukowanie go wczeniej na specjalnej folii termotransferowej, ktr nakada
si na laminat i dociska rozgrzanym elazkiem.
3. Nastpnie arkusz zanurza si w kpieli wywoujcej, aby powsta wzr odporny
na trawienie, reprezentujcy nadruk na pytce. Najpopularniejszym rodkiem
uywanym do tego celu jest trjchlorek elaza.
4. cieki ukadu tworzy si poprzez wytrawienie miedzi z miejsc niepokrytych
na laminacie. Pozostaj tylko wydrukowane cieki i punkty lutownicze.
5. W kadym punkcie lutowniczym wierci si otwr do przewlekanego montau
elementw.
6. Na zakoczenie przylutowuje si elementy do punktw lutowniczych.
Szczegowe informacje o wykonywaniu pytek obwodw drukowanych (PCB) mona
znale w internecie, wpisujc w wyszukiwarce sowa wykonywanie pytek drukowanych.
Znajdziesz wiele poradnikw i informacji na ten temat.
247
248
Rozdzia 12
Wykonywanie pomiarw
i analizowanie obwodw
W tym rozdziale:
Zapoznanie z nowym przyjacielem multimetrem
Wykonywanie pomiarw multimetrem
Konfiguracja i kalibrowanie multimetru
Sprawdzanie, czy elementy elektroniczne dziaaj prawidowo
Badanie ukadw elektronicznych w rnych miejscach
Tropienie usterek
miar jak zbliasz si do koca pracy nad ukadem, robisz si coraz bardziej
podekscytowany. Za Twoimi plecami stoj wszyscy znajomi akncy widoku
Twojego pierwszego genialnego projektu elektronicznego. Wstrzymujesz oddech,
wczasz zasilanie i
Nic si nie dzieje. Przynajmniej na pierwszy rzut oka. Wraz z wycofujcymi si po cichu
przyjacimi znika Twoja pewno siebie, a jej miejsce zastpuj rozczarowanie
i niedowierzanie.
Zadajesz sobie pytanie, co poszo nie tak? Wtem dostrzegasz, e z czego, co kiedy byo
rezystorem, wydobywa si cienka smuka dymu. I wszystko staje si jasne. Uye rezystora
10 zamiast 10 k, poniewa uwierzye we wasn nieomylno przy odczytywaniu
wartoci z kodu paskowego na elemencie. A to pech!
Dziki lekturze tego rozdziau nauczysz si korzysta z niesamowicie wszechstronnego
narzdzia pozwalajcego zachowa twarz przed znajomymi jest nim multimetr. Przy
jego uyciu moesz sprawdzi, czy wszystko gra i taczy w ukadzie, zanim pobiegniesz
pochwali si rodzinie. Czytajc ten rozdzia, odkryjesz, e potrzebujesz multimetru jak
kania ddu. Przez jaki czas moesz oczywicie prbowa radzi sobie na wasn rk,
ale w kocu bdziesz musia sign po t nieocenion pomoc.
250
Niezwyke moliwoci maego multimetru

Poniewa biegncych po obwodach elektronw nie da si obserwowa nieuzbrojonym
okiem, a take lepiej ich nie ledzi go rk, trzeba skorzysta z pomocy niezwykle
wszechstronnego przyrzdu elektronicznego zwanego multimetrem.
Multimetr to niedrogie i porczne urzdzenie do mierzenia rnych parametrw
elektrycznych, takich jak napicie prdu, jego natenie i rezystancja. Niektre maj take
dodatkowo moliwo sprawdzania diod, kondensatorw i tranzystorw. Za pomoc tego
jednego narzdzia mona sprawdzi wartoci napicia w rnych miejscach, dowiedzie si,
czy gdzie nie ma zwarcia, znale miejsce przerwania poczenia oraz wykona wiele
innych pomiarw. Dobrze zaprzyjanij si ze swoim multimetrem, poniewa pomoe
Ci zapewni prawidowe dziaanie ukadw elektronicznych oraz znale rozmaite usterki.
Typowy multimetr przedstawiono na rysunku 12.1. Za pomoc pokrta ustawia si (a)
rodzaj pomiaru, jaki chce si wykona, oraz (b) zakres mierzonych wartoci. Po wybraniu
danych ustawie przykada si kocwki przewodw probierczych (czerwonego i czarnego)
do elementu lub okrelonego miejsca w obwodzie, a wynik pomiaru zostaje wywietlony
na wywietlaczu.
Rysunek 12.1.
Multimetry
mierz napicie
prdu, natenie prdu,
rezystancj oraz
pozwalaj znale przerwy
w obwodach
Kocwki przewodw probierczych multimetru, ktre przykada si do badanych

elementw, maj ksztat stokowaty. W razie potrzeby mona dokupi specjalne sprynowe
zaciski poruszajce si po kocwkach i suce do przyczepiania przewodw probierczych
do wyprowadze elementw i przewodw. Zaciski te s izolowane i zapewniaj dobry
kontakt badanych elementw z urzdzeniem, a przy tym zapobiegaj przypadkowemu
zwarciu z innymi elementami.
Rozdzia 12: Wykonywanie pomiarw i analizowanie obwodw
Ale to jest przecie woltomierz!

Za pomoc multimetru mona bada zarwno napicie stae, jak i zmienne. Dostpnych
jest kilka zakresw pomiaru od 0 woltw do okrelonej wartoci maksymalnej. Typowe
nastawy dla prdu staego to 0 0,25 V, 0 2,5 V, 0 10 V, 0 50 V oraz 0 250 V.
Multimetru w roli woltomierza mona uywa do mierzenia napicia baterii, zarwno
niepodczonej do niczego, jak i obcionej (tzn. dostarczajcej energi do obwodu).
Mona te mierzy spadki napicia na rnych elementach obwodu dziaajcego pod
napiciem oraz warto napicia w okrelonych miejscach w odniesieniu do masy.
Woltomierze odgrywaj w elektronice tak wan rol, e maj nawet swj wasny symbol,
widoczny na marginesie. Czasami na schematach znalezionych w internecie
i ksikach o elektronice mona zobaczy ten symbol z przewodami poczonymi
z punktami w obwodzie. Oznacza to, e naley zmierzy napicie midzy dwoma
zaznaczonymi miejscami.
Multimetr moe pomc Ci znale miejsca uszkodze w ukadach. Przy jego uyciu
sprawdzisz, czy dany element, taki jak przecznik albo dioda LED, otrzymuje odpowiedni
warto napicia. Metoda znajdowania usterek polega na wykonaniu kilku prb w celu
zawenia pola poszukiwa i dotarcia w kocu do sedna problemu.
To take amperomierz!
Multimetru mona uywa take jako amperomierza, czyli urzdzenia do mierzenia
natenia prdu przepywajcego przez obwd. Korzystajc z niego, mona sprawdzi,
czy jaki element albo ukad nie otrzymuje zbyt duo prdu. Jest to wane, poniewa
jeli zostanie przekroczona warto znamionowa elementu, moe si on przegrza i ulec
uszkodzeniu.
Tak wyglda symbol amperomierza.
Omomierz te!
Nastawiajc swj multimetr na funkcj omomierza, mona zmierzy rezystancj
(wyraan w omach i opisan szczegowo w rozdziale 3.) pojedynczych elementw albo
caego obwodu. Za pomoc tego przyrzdu sprawdza si przewody, rezystory, silniki
i wiele innych czci. Pomiaru zawsze naley dokonywa na obwodzie odczonym
od zasilania, poniewa przepyw prdu moe znieksztaci wynik albo uszkodzi miernik.
Tak wyglda symbol omomierza.
eby zmierzy rezystancj pojedynczego elementu, naley go wymontowa z obwodu.
Wynikiem pomiaru elementu osadzonego w obwodzie moe by rezystancja zastpcza
midzy dwoma punktami, ktra nie musi odpowiada rezystancji rzeczywistej np.
badanego rezystora (wicej o rezystancji zastpczej napisalimy w rozdziale 3.).
Poniewa rezystancja lub jej brak moe wskazywa na istnienie zwarcia albo przerwy
w obwodzie, omomierza mona uywa do znajdowania wymienionych rodzajw usterek.
Przy zwarciu wynik pomiaru jest zerowy, a przy przerwaniu warto rezystancji jest
251
252

nieskoczona. Jeli jeden przewd probierczy podczysz z jednej strony przewodu
w obwodzie, a drugi do drugiego koca przewodu i otrzymasz warto nieskoczon,
to wiesz, e gdzie na dugoci badanego przewodu wystpuje przerwa. Tego rodzaju
badania nazywaj si sprawdzaniem cigoci poczenia.
Przy uyciu omomierza mona oceni dziaanie nastpujcych rodzajw elementw
i pocze:
9 Bezpieczniki pomiar spalonego bezpiecznika daje wynik nieskoczony,

ktry oznacza przerw w poczeniu.
9 Przeczniki wynik pomiaru rezystancji wczonego przecznika powinien

by zerowy lub bliski zeru. Natomiast w stanie wyczonym warto odczytu
powinna by liczb nieskoczon.
9 cieki pytek obwodw drukowanych uszkodzenie miedzianej cieki

na pytce obwodu drukowanego ma taki sam skutek jak przerwanie przewodu,
tzn. powstanie nieskoczonej rezystancji.
9 Poczenia lutowane nieprawidowo wykonany lut moe wytworzy

nieskoczon rezystancj.
Niektre modele multimetrw maj funkcj odsuchowego badania cigoci pocze.

Urzdzenie z wczon t funkcj wydaje dwik za kadym razem, gdy wykryje cigo
przewodu lub poczenia. Jeli nie ma cigoci, nie s syszane adne dwiki. Metoda
suchowa pozwala wygodnie zbada cay ukad bez koniecznoci patrzenia przez cay czas
na miernik.
Rodzaje multimetrw
W sprzeday dostpny jest szeroki asortyment tych urzdze, od najprostszych modeli
za okoo 20 zotych, przez bogato wyposaone modele dla hobbystw w cenach rzdu
100 300 zotych, po wyrafinowane urzdzenia z najwyszej pki dla profesjonalistw,
ktre kosztuj kilka tysicy zotych. Ale nawet najtaszy multimetr moe Ci pomc
zorientowa si w dziaaniu ukadu elektronicznego niskiego napicia. Jeli nie jeste
totalnie spukany, kup jednak troch bardziej zaawansowany model, z wiksz liczb
funkcji. Na pewno Ci si przydadz, kiedy zaczniesz rozszerza swoje zainteresowania.
Analogowy czy cyfrowy?

Wikszo sprzedawanych obecnie multimetrw, wcznie z widocznym na rysunku
12.1, to urzdzenia cyfrowe, ktre wywietlaj wyniki na cyfrowym wywietlaczu
elektronicznym. Czasami mona jeszcze napotka stare modele, w ktrych wyniki
pokazywane s przez ig na odpowiednio skalibrowanej tarczy. Przykadowy multimetr
analogowy pokazano na rysunku 12.2.
Odczytanie wyniku pomiaru z multimetru analogowego moe by do trudne. Po wybraniu
typu (napicie, natenie lub rezystancja) i zakresu pomiaru trzeba skorelowa wyniki,
korzystajc z odpowiedniej skali na tarczy przyrzdu, a nastpnie odczyta przyblion
Rysunek 12.2.
W multimetrze
analogowym
wyniki pomiarw
wskazuje iga
na specjalnej
podziace
warto, patrzc na chwiejc si ig. Przy odczytywaniu wartoci atwo popeni bd,
gdy mona spojrze na niewaciw skal, nieprawidowo wykona obliczenia albo le
odczyta wskazanie igy. Ponadto utrudnione jest odczytywanie wartoci rezystancji,
gdy wysokie wartoci s na skali bardzo ciasno upakowane.
Multimetr cyfrowy wywietla wynik w postaci liczbowej, wykluczajc w ten sposb
margines bdu towarzyszcy nieodcznie odczytowi wskaza igy. Przy pomiarach prdu
staego w wikszoci urzdze tolerancja wynosi okoo 0,8%, przy czym najdrosze
mierniki z najwyszej pki s nawet 50 razy dokadniejsze. Wiele ma tzw. funkcj
automatycznej zmiany zakresu, tzn. multimetr sam si dostraja w taki sposb, aby
wywietli jak najdokadniejszy rezultat. Niektre multimetry maj dodatkowo jeszcze
opcj sprawdzania diod, kondensatorw i tranzystorw.
Multimetry analogowe przewyszaj sprawnoci cyfrowe w wykonywaniu pomiarw
zmiennych wartoci. Lecz jeli nie przewidujesz, e bdzie Ci to czsto potrzebne, lepiej
zrobisz, gdy kupisz multimetr cyfrowy, ktry jest atwiejszy w uyciu i precyzyjniejszy.
Multimetr cyfrowy
Kady multimetr wykonuje podstawowe pomiary: napicia prdu, natenia prdu
i rezystancji. Rnice midzy modelami dotycz zakresu mierzonych wartoci, dodatkowych
opcji pomiarowych, precyzji i czuoci urzdzenia oraz rozmaitych udogodnie.
Koniecznie przynajmniej przejrzyj instrukcj obsugi zakupionego multimetru. Znajdziesz
w niej opis funkcji i parametrw technicznych urzdzenia oraz dowiesz si, jak naley
si nim bezpiecznie posugiwa.
253
254

Oto podstawowe elementy budowy typowego multimetru:
9 Wcznik i bezpiecznik wcznik przycza i odcza bateri zasilajc.
Wiele multimetrw dziaa na standardowe baterie 9 V albo AA, ale mae

kieszonkowe urzdzenia zazwyczaj zasilaj mniejsze paskie ogniwa (raczej
nie naley w multimetrach stosowa akumulatorw, poniewa w niektrych
modelach mog znieksztaca wyniki pomiarw). Wikszo urzdze ma
wbudowany bezpiecznik chronicy wewntrzne obwody przed zbyt duym
prdem lub napiciem. Do niektrych nawet standardowo doczany jest
zapasowy bezpiecznik (jeli w Twoim go nie ma, to od razu sobie go dokup).
9 Pokrto wyboru funkcji suy do wyboru rodzaju pomiaru (napicia, natenia,
rezystancji itd.), a w niektrych modelach take zakresu. Niektre multimetry

maj bogatsze wyposaenie i mog dodatkowo suy do pomiaru natenia prdu
zmiennego, pojemnoci elektrycznej, wzmocnienia tranzystorowego () oraz
parametrw diod. Cz pomiarw moe by dodatkowo podzielona na 3 6 zakresw.
Im mniejszy zakres, tym wiksza dokadno pomiaru. Na rysunku 12.3
pokazano pokrto wyboru funkcji w przyblieniu.
Rysunek 12.3.
Multimetry
cyfrowe pozwalaj na pomiar wielu rnych
parametrw
9 Przewody probiercze i gniazda tanie modele multimetrw s wyposaone
w standardowe, proste przewody, ale mona do nich dokupi specjalne, spiralne

kable, ktre si atwo rozcigaj i zwijaj w zalenoci od potrzeby. Warto te
zaopatrzy si w przewody z izolowanymi zaciskami sprynowymi, ktre mona
przyczepi do badanego elementu, nie obawiajc si, e nastpi zwarcie z ssiednimi
czciami ukadu. W niektrych multimetrach przewody probiercze mona odcza
i przekada do rnych gniazd. Czarny kabel zawsze powinien by podczony do
gniazda oznaczonego jako GROUND (GND) albo COM, natomiast umiejscowienie
czerwonego zaley od rodzaju i zakresu pomiaru, ktry ma by wykonany. Wikszo
miernikw ma dodatkowe gniazda do badania kondensatorw i tranzystorw (grny
prawy rg multimetru na rysunku 12.3). Szczegy znajdziesz w instrukcji obsugi.
9 Cyfrowy wywietlacz wynik pomiaru jest wywietlany w jednostkach wybranych
przez uytkownika za pomoc pokrta zakresu. Jeli na przykad zosta wybrany

zakres 20 V, to warto 15.2 oznacza 15,2 V, natomiast w zakresie 200 mV ta sama
warto oznacza 15,2 miliwolta (mV). Multimetry przeznaczone dla amatorw maj
najczciej wywietlacz typu 3 cyfry. Wynik na takim wywietlaczu moe
skada si maksymalnie z czterech cyfr, przy czym trzy ostatnie cyfry mog
mie wartoci od 0 do 9, natomiast pierwsza z lewej (najbardziej znaczca) moe
przyjmowa tylko warto 0 lub 1. Jeli zakres pomiaru jest na przykad ustawiony na
200 V, to urzdzenie bdzie mogo wywietli wartoci z przedziau od 0 do 199,9 V.
Wybr zakresu pomiaru

W wielu cyfrowych multimetrach (i wikszoci analogowych) trzeba wybra zakres
wartoci, aby dokona precyzyjnego pomiaru. W zwizku z tym, jeli chce si zmierzy
napicie na baterii 9 V, trzeba wybra zakres jak najbardziej zbliony do tej wartoci,
ale nieco od niej wyszy. W wikszoci przyrzdw oznacza to konieczno ustawienia
zakresu 20 lub 50 V.
Wybr zbyt szerokiego zakresu spowoduje, e pomiar bdzie mao precyzyjny (na przykad
dla baterii 9 V multimetr ustawiony na zakres 20 V zwrci wynik 8,27 V, natomiast
w zakresie 200 V wynik ten bdzie wynosi 8,3 V; czsto potrzebujemy moliwie jak
najdokadniejszego pomiaru).
Kiedy wybrany zakres jest zbyt wski, to na wywietlaczu pojawia si migajca cyfra 1
(lub znaki OL), a w przypadku multimetru analogowego iga wdruje poza skal i moe
nawet ulec uszkodzeniu jej precyzyjny mechanizm (dlatego lepiej jest zacz od szerszego
zakresu i w razie potrzeby go zmniejszy). Jeli podczas sprawdzania cigoci obwodu
zaobserwujesz wskazanie przekraczajce zakres, oznacza to, e rezystancja jest
dla multimetru za wysoka do zarejestrowania. Mona wwczas bezpiecznie zaoy,
e w obwodzie wystpuje przerwa.
Dokonywanie precyzyjnych pomiarw bardzo uatwia znajdujca si w wyposaeniu
wielu multimetrw funkcja automatycznej zmiany zakresu. Aby np. zmierzy napicie,
wystarczy dziki niej ustawi urzdzenie na wolty (DC lub AC) i dokona pomiaru.
Przyrzd automatycznie ustawi zakres pozwalajcy uzyska jak najdokadniejszy wynik.
Jeli na wywietlaczu pojawi si warto oznaczajca przekroczenie zakresu (migajca
cyfra 1 lub litery OL), to znaczy, e mierzona warto jest za dua dla miernika. Dziki
wyeliminowaniu koniecznoci wyboru zakresu pokrta multimetrw ze wspomnian
funkcj s znacznie mniej skomplikowane.
Kady multimetr mierzy tylko ograniczony przedzia wartoci, fachowo nazywany
maksymalnym zakresem pomiarowym. W wikszoci nieprofesjonalnych przyrzdw
zakres pomiaru napicia prdu, natenia prdu i rezystancji jest podobny. Do amatorskich
zastosowa nada si kady multimetr o nastpujcych maksymalnych zakresach pomiarowych:
9 Napicie prdu staego: 1000 V

9 Napicie prdu zmiennego: 500 V
9 Prd stay: 200 mA (miliamperw)
9 Rezystancja: 2 M (dwa megaomy, czyli dwa miliony omw)
255
256
Pomiar wyszych wartoci

Wikszo cyfrowych multimetrw pozwala mierzy prd o wartoci nieprzekraczajcej jednego
ampera, przy czym typowy zakres to 200 miliamperw. Prba dokonania pomiaru prdu znacznie
wikszego ni znamionowy moe spowodowa
wysadzenie bezpiecznika. Mierniki analogowe,
zwaszcza starsze modele, miewaj znacznie szerszy zakres od 5 do 10 amperw.
Multimetr analogowy o szerokim zakresie moe si
przyda do pomiaru parametrw silnikw i obwodw o duym poborze mocy. Jeli jednak dysponujesz tylko cyfrowym multimetrem o zakresie zaledwie
kilkuset miliamperw, to moesz sobie poradzi,
korzystajc z pomocy rezystora o niskiej wartoci
rezystancji i duej mocy. Rezystor o rezystancji 1
i mocy 10 watw pocz z obwodem szeregowo, tak
aby przepywa przeze prd, ktry chcesz zmierzy. Nastpnie nastaw multimetr na pomiar napicia i zmierz jego spadek na rezystorze. Natenie prdu przepywajcego przez rezystor moesz
teraz obliczy, korzystajc z prawa Ohma:
prd = U/R = U/1
Poniewa warto znamionowa rezystora wynosi
1 , natenie przepywajcego przeze prdu
(w amperach) powinno by mniej wicej takie
same jak napicie (w woltach). Lecz pamitaj, e
rezystory zawsze maj pewien zakres tolerancji, przez
co uzyskany wynik moe si rni od rzeczywistego o jakie 5 10 procent (w zalenoci od rezystora
i precyzji multimetru). Jeli chcesz odwiey sobie
wiadomoci na temat prawa Ohma, wr do rozdziau 3.
Kalibracja multimetru
Zanim zaczniesz mierzy parametry obwodw, musisz si upewni, e Twj multimetr
wskazuje poprawne wartoci. Jeli pojawi si jakie usterki w dziaaniu, to moesz nawet
nie wiedzie, e otrzymywane rezultaty s niezgodne z rzeczywistoci. Oto procedura
sprawdzania poprawnoci pomiarw multimetru:
1. Upewnij si, e kocwki przewodw probierczych s czyste.
Brud i rdza mog znieksztaca wyniki pomiarw. Wyczy obie kocwki
przewodw oraz ewentualnie styki na przyrzdzie za pomoc rodka do
czyszczenia stykw elektronicznych.
2. Wcz miernik i wybierz funkcj pomiaru rezystancji.
Jeli urzdzenie nie ma funkcji automatycznej zmiany zakresu, ustaw niski
zakres.
3. Podcz przewody probiercze do odpowiednich gniazd multimetru,
a nastpnie pocz je (rysunek 12.4).
Nie dotykaj kocwek palcami, poniewa rezystancja Twojego ciaa moe
znieksztaci wynik pomiaru.
4. Omomierz powinien wskazywa warto zerow lub bardzo blisk zeru.
Jeli przyrzd nie jest wyposaony w funkcj automatycznej zmiany zakresu, nacinij
przycisk kalibracji. W multimetrze analogowym naley przekrca pokrto kalibracji
do momentu, a iga wskae zero. Pozostaw kocwki przewodw probierczych
zczone przez sekund lub dwie, aby multimetr zdy si wyzerowa.
Rysunek 12.4.
Zetknij kocwki przewodw
probierczych
i sprawd,
czy multimetr
wskazuje warto blisk zeru,
aby przekona
si, czy dziaa
prawidowo
5. Jeli zetknicie kocwek probierczych nie wywouje adnej reakcji

multimetru, sprawd ustawienie pokrta.
Brak reakcji multimetru bdzie obserwowany wwczas, gdy pokrto jest ustawione
na pomiar napicia lub natenia prdu. Jeli mimo poprawnego ustawienia pokrta
nadal nic si nie dzieje, moe to oznacza uszkodzenie przewodw. W takim
przypadku naley je naprawi bd wymieni.
Miernik mona uzna za skalibrowany wtedy, gdy przy zetknitych kocwkach
przewodw probierczych wskazuje warto zero omw. Wykonuj ten test przed kadym
uyciem urzdzenia, zwaszcza jeli wczeniej byo wyczone.
Do kalibracji nie uywaj funkcji mierzenia cigoci obwodu, poniewa sygna dwikowy
moe si rozlega przy rezystancji na poziomie kilku omw a wic rezultat nie jest
wystarczajco dokadny. Aby multimetr dziaa prawidowo, kalibruj go przy wykorzystaniu
funkcji pomiaru rezystancji.
Posugiwanie si multimetrem
Zanim wemiesz multimetr do rki, musisz si zastanowi, jakie parametry chcesz
zmierzy, czy bdziesz sprawdza elementy oddzielnie, czy w obwodzie, czy badany
obwd bdzie pod napiciem oraz jak przyoysz kocwki przewodw probierczych
(w poczeniu szeregowym czy rwnolegym ze sprawdzanym obiektem).
Traktuj multimetr jako jeden z elementw obwodu (gdy w pewnym sensie istotnie
nim jest). Do pomiaru napicia prdu multimetr musi by poczony rwnolegle
z badan czci obwodu, poniewa napicia w rwnolegych odgazieniach obwodu
maj takie same wartoci. Natomiast do pomiaru natenia prdu multimetr trzeba poczy
szeregowo z badan czci, gdy natenie prdu jest takie same w elementach
poczonych szeregowo (o poczeniach szeregowych i rwnolegych moesz przeczyta
w rozdziale 2.).
W kilku kolejnych podrozdziaach znajdziesz szczegowy opis technik pomiaru napicia
prdu, natenia prdu oraz rezystancji za pomoc multimetru.
257
258
Pomiar napicia prdu

Aby mona byo zmierzy poziomy napicia tj. spadki napicia midzy wybranymi
punktami obwodu a mas obwd musi by podczony do zasilania. Napicie mona
mierzy w praktycznie kadym miejscu obwodu, nie tylko na stykach baterii. Oto procedura
wykonywania pomiaru napicia prdu elektrycznego:
1. Dokonaj kalibracji multimetru, postpujc zgodnie z procedur opisan
w podrozdziale Kalibracja multimetru.
2. Za pomoc pokrta wybierz rodzaj prdu (AC lub DC).
3. Wybierz zakres gwarantujcy najwiksz precyzj pomiaru.
4. Podcz czarny przewd probierczy do masy obwodu.
5. Przy czerwony przewd probierczy do miejsca, w ktrym chcesz
dokona pomiaru.
W ten sposb poczysz multimetr rwnolegle ze spadkiem napicia, ktry
chcesz zmierzy.
Na rysunku 12.5 przedstawiono dwa sposoby dokonywania pomiaru napicia w prostym
obwodzie z astabilnym ukadem 555 (opisanym w rozdziale 7.), ktry wysya seri pulsw
napicia zmieniajcych si w zakresie od sygnau niskiego (0 V) do wysokiego (dodatnie
napicie rdowe). Multimetr ma ustawiony zakres 20 V. Na grze przedstawiony jest
pomiar napicia zasilajcego obwd, a wic wynik wynosi 9 V. Na dole natomiast mierzone
jest napicie na wyjciu ukadu scalonego 555. Poniewa sygna wyjciowy tego ukadu
zmienia si midzy wartoci nisk a wysok, multimetr wskazuje raz 0, a raz 9 V
(dodatnie napicie rdowe).
Przy niektrych konfiguracjach rezystora i kondensatora w obwodzie sygna wyjciowy
ukadu 555 moe zmienia si tak szybko, e multimetr nie nady tego rejestrowa
(szczegy na ten temat znajdziesz w rozdziale 7.). Do pomiaru szybkozmiennych
wartoci uywa si analizatora stanw logicznych (tylko dla sygnaw cyfrowych) lub
oscyloskopu (wicej informacji na temat tych przyrzdw znajduje si w rozdziale 13.).
Pomiar natenia prdu

Amperomierz naley poczy szeregowo z badanym elementem, aby przez oba
przepywa prd o takim samym nateniu. Sposb podczenia multimetru w celu
wykonania tego typu pomiaru jest cakowicie inny ni w przypadku pomiaru napicia
(rysunek 12.6):
1. Dokonaj kalibracji multimetru, postpujc zgodnie z procedur opisan
w podrozdziale Kalibracja multimetru.
2. Za pomoc pokrta wybierz rodzaj prdu (AC lub DC).
3. Wybierz zakres gwarantujcy najwiksz precyzj pomiaru.
4. Przerwij obwd w miejscu, w ktrym chcesz zmierzy natenie prdu
czarny przewd podcz po bardziej ujemnej stronie obwodu, a czerwony
po bardziej dodatniej.
W ten sposb poczysz multimetr szeregowo z elementem, ktry chcesz zbada.
Rysunek 12.5.
Pomiar napicia
w dwch rnych miejscach
w obwodzie
z ukadem czasowym 555
Pamitaj, e obwd musi by zasilany. Jeli nie otrzymasz adnego wyniku, sprawd,
czy nie naley zamieni przewodw w urzdzeniu.
W celu zmierzenia, ile prdu pobiera cay obwd, naley multimetr poczy szeregowo
z dodatnim rdem zasilania. Pamitaj jednak o tym, e wiele multimetrw ma zakres
pomiaru rzdu 200 mA lub mniejszy. Nie mierz za pomoc multimetru prdu o nateniu
wikszym ni zakres pomiarowy miernika.
259
260
Rysunek 12.6.
Aby zmierzy
natenie prdu,
naley poczy
miernik szeregowo z badanym elementem obwodu
Nigdy nie zostawiaj multimetru z wczon funkcj amperomierza po zakoczeniu pomiaru,

poniewa moesz go w ten sposb uszkodzi. Wyrb w sobie nawyk wyczania przyrzdu
natychmiast po zakoczeniu pomiaru.
Pomiar rezystancji
Korzystajc z funkcji omomierza, mona dokona wielu rnych pomiarw. Oczywicie
mona sprawdza rezystory, aby dowiedzie si, jakie maj wartoci i czy nie s uszkodzone.
Ale oprcz tego mona te sprawdza kondensatory, tranzystory, diody, przeczniki,
przewody i inne elementy. Pamitaj tylko, eby przed kadym pomiarem skalibrowa
miernik (zgodnie ze wskazwkami opisanymi w podrozdziale Kalibracja multimetru).
Jeli masz multimetr ze specjalnymi funkcjami do sprawdzania kondensatorw, diod
czy tranzystorw, to zalecamy korzystanie z nich zamiast stosowania technik opisanych
w tej czci rozdziau. Wskazwki te przydadz Ci si, jeli masz proste urzdzenie
bez wspomnianych dodatkw.
Nie przepalaj bezpiecznikw!

Wiele analogowych i cyfrowych multimetrw ma
oddzielne wejcie (gniazdo na przewd probierczy) do sprawdzania prdu, ktre zazwyczaj jest
oznaczone symbolem A (ampery) lub mA (miliampery). Niektre przyrzdy maj take dodatkowe
wejcie do mierzenia duego prdu, zwykle do 10 A.
Multimetr widoczny na rysunku 12.3 ma dwa takie
wejcia jedno z oznaczeniem mA, a drugie 10A.
Przed dokonaniem pomiaru zawsze upewnij si, e

wybrae waciwe wejcie. Jeli o tym zapomnisz,
to moesz spali bezpiecznik (jeli bdziesz mia szczcie) albo uszkodzi multimetr (jeli nie bdziesz mia
szczcia).

Sprawdzanie rezystorw
Rezystory to elementy elektroniczne suce do ograniczania przepywu prdu przez
obwd (szczegy w rozdziale 3.). Czasami potrzebne jest sprawdzenie, czy warto
znamionowa rezystora zgadza si z jego rzeczywist wartoci, albo chcemy si dowiedzie,
dlaczego podejrzany bulgoczcy i pokryty odpryskami rezystor nie dziaa tak, jak powinien.
Oto procedura sprawdzania rezystora za pomoc multimetru:
1. Odcz obwd od zasilania, a nastpnie wyjmij interesujcy Ci rezystor.
2. Ustaw multimetr na funkcj omomierza.
Jeli Twj multimetr nie ma funkcji automatycznej zmiany zakresu, zacznij
pomiar od szerokiego zakresu, a nastpnie stopniowo go zmniejszaj.
3. Przy kocwki przewodw probierczych do wyprowadze rezystora.
Uwaaj, aby nie dotkn palcami metalowych kocwek przewodw i wyprowadze
rezystora. Jeli to zrobisz, rezystancja Twojego ciaa znieksztaci wynik pomiaru.
Wynik pomiaru powinien mieci si w zakresie tolerancji wartoci znamionowej
badanego urzdzenia. Gdyby na przykad sprawdza rezystor o wartoci znamionowej
1 k i tolerancji 10 procent, to wynik pomiaru powinien mieci si w przedziale od
900 do 1100 . Zepsuty rezystor moe mie wewntrz przerw (wwczas wynikiem
pomiaru jest nieskoczona warto) lub zwarcie (wynik pomiaru jest wtedy zerowy).
Sprawdzanie potencjometrw
Za pomoc multimetru ustawionego na funkcj omomierza mona sprawdza take
potencjometry, ktre s rezystorami zmiennymi (szczegowy opis potencjometrw
znajduje si w rozdziale 3.). Oto lista czynnoci, jakie naley wykona:
1. Odcz obwd od zasilania, a nastpnie wyjmij interesujcy Ci
potencjometr.
2. Przy kocwki przewodw probierczych do stykw potencjometru.
W zalenoci od miejsca przyoenia mona uzyska jeden z
nastpujcych wynikw:
Jeli jeden przewd jest poczony ze stykiem staym (punkt 1.), a drugi ze
szczotk, czyli stykiem zmiennym (punkt 2.) (rysunek 12.7), to obrt pokrta
w jednym kierunku bdzie powodowa przyrost rezystancji, a w drug jej
zmniejszanie.
Jeli pierwszy przewd bdzie poczony ze szczotk (punkt 2.), a drugi ze

stykiem staym (punkt 3.), zmiany rezystancji bd przebiega odwrotnie
w stosunku do poprzedniego przypadku.
Jeli oba przewody miernika zostan podczone do stykw staych (punkty 1. i 3.),
to otrzymany wynik powinien odpowiada maksymalnej wartoci rezystancji
potencjometru bez wzgldu na pooenie pokrta.
Przekrcajc gak potencjometru, zwr uwag, czy nie ma nagych zmian rezystancji,
ktre mog wiadczy o usterce urzdzenia. Jeli tak jest, wymie potencjometr na nowy.
261
262
Rysunek 12.7.
Przewody probiercze mona
czy ze stykami
pierwszym
i rodkowym,
rodkowym
i trzecim oraz
pierwszym
i trzecim
Sprawdzanie kondensatorw
Kondensatory su do przechowywania energii elektrycznej przez krtki czas
(ich szczegowy opis znajduje si w rozdziale 4.). Jeli multimetr, ktrym dysponujesz,
nie ma funkcji sprawdzania kondensatorw, to korzystajc z funkcji omomierza, moesz
si dowiedzie, czy trzeba wymieni jeden z tych elementw. Oto procedura sprawdzania
kondensatora:
1. Zanim przystpisz do sprawdzania kondensatora, cakowicie go rozaduj.
Due kondensatory mog przechowywa du ilo adunku elektrycznego,
nawet po odczeniu zasilania.
W celu rozadowania kondensatora czy si jego wyprowadzenia za pomoc
specjalnego przewodu rozadowczego, czyli zwykego kawaka drutu w izolacji
z duym rezystorem o wartoci 1 lub 2 M (rysunek 12.8). Rezystor zapobiega
zwarciu, ktre mogoby uszkodzi kondensator.
Rysunek 12.8.
Kup lub wykonaj
samodzielnie
przewd rozadowczy sucy
do rozadowywania kondensatorw
2. Po rozadowaniu kondensatora i odczeniu przewodu rozadowczego

ustaw multimetr na funkcj omomierza i przy kocwki przewodw
probierczych do wyprowadze kondensatora.
W przypadku kondensatorw niespolaryzowanych podczenie przewodw nie
ma znaczenia. Natomiast w kondensatorach spolaryzowanych czarny przewd
podcza si do ujemnego bieguna, a czerwony do dodatniego (sposoby okrelania
polaryzacji kondensatorw opisalimy w rozdziale 4.).

3. Odczekaj sekund lub dwie, a nastpnie odczytaj warto.
Otrzymasz jeden z nastpujcych wynikw:
Jeli kondensator jest nieuszkodzony, to miernik powinien wskaza warto
nieskoczon.
Zero moe oznacza, e w kondensatorze wystpuje zwarcie.
Warto wiksza od zera, ale nie nieskoczona, moe wiadczy o tym, e

kondensator przepuszcza, tzn. traci zdolno do przechowywania adunku.
Ta technika nie daje moliwoci dowiedzenia si, czy kondensator jest otwarty, co moe
mie miejsce, kiedy element zostanie uszkodzony od wewntrz albo wycieknie lub
wyschnie jego dielektryk (materia izolacyjny). Otwarty kondensator tak samo jak
nieuszkodzony daje nieskoczon warto pomiaru. Aby mie pewno, naley uy
multimetru ze specjaln funkcj do testowania kondensatorw.
Sprawdzanie diod
Dioda to element pprzewodnikowy bdcy dla prdu tym, czym dla wody jest zawr
jednokierunkowy (szczegowy opis diod znajduje si w rozdziale 6.). Jeli multimetr
nie ma funkcji sprawdzania diod, to z wikszoci typw tych urzdze mona sobie
poradzi przy uyciu funkcji omomierza. Aby sprawdzi diod, wykonaj nastpujce
czynnoci:
1. Ustaw multimetr na niski zakres wartoci rezystancji.
2. Czarny przewd probierczy podcz do katody (ujemnego wyprowadzenia,
z paskiem), a czerwony do anody (wyprowadzenia dodatniego).
3. Nastpnie zamie przewody powiniene otrzyma w wyniku warto
nieskoczon.
Jeli nie wiesz, ktre wyprowadzenie diody jest anod, a ktre katod, moesz to sprawdzi
za pomoc multimetru. Dokonaj pomiaru rezystancji dwa razy, za kadym razem
zmieniajc sposb podczenia przewodw. Nisza warto zostanie zwrcona wwczas,
gdy przewd czerwony bdzie podczony do anody, a czarny do katody.
Sprawdzanie tranzystorw
Tranzystor bipolarny jest zasadniczo zbudowany z dwch diod zamknitych w jednym
opakowaniu (rysunek 12.9 w przypadku tranzystora pnp diody s uoone odwrotnie).
Jeli Twj przyrzd nie ma funkcji sprawdzania ani tranzystorw, ani diod, to wikszo
tranzystorw bipolarnych mona sprawdzi, korzystajc z funkcji omomierza w podobny
sposb jak w przypadku badania diod. Miernik naley ustawi na niski zakres rezystancji,
a nastpnie sprawdzi kolejno kad z diod tranzystora.
Aby sprawdzi tranzystor npn (taki, jak pokazano na rysunku 12.9), wykonaj nastpujce
czynnoci:
1. Ustaw multimetr na niski zakres wartoci rezystancji.
2. Czarny przewd podcz do kolektora, a czerwony do bazy.
Przyrzd powinien wywietla nisk warto rezystancji.
263
264
Rysunek 12.9.
Budowa tranzystora bipolarnego przypomina poczenie
dwch diod
3. Zmie podczenie przewodw.

Miernik powinien wskazywa nieskoczon warto rezystancji.
4. Podcz czarny przewd do emitera, a czerwony do bazy.
Miernik powinien wskazywa niewielk warto rezystancji.
5. Zmie podczenie przewodw.
Miernik powinien wskazywa nieskoczon warto rezystancji.
W przypadku tranzystora pnp wyniki pomiarw powinny by odwrotne w stosunku
do wynikw uzyskiwanych dla tranzystora npn.
W ten sposb mona sprawdza tylko tranzystory bipolarne. Inne typy tranzystorw,
zwaszcza polowe (FET), mog ulec uszkodzeniu. Jeli nie masz pewnoci, jakiego typu
jest dany tranzystor, sprawd go w karcie katalogowej, ktr najatwiej znale w internecie
wedug numeru czci elementu (np. wpisz w wyszukiwarce 2n3906).
Sprawdzanie przewodw i kabli

Z funkcji omomierza multimetru mona rwnie korzysta do badania cigoci
przewodw i kabli. Czasami robi si to w celu wykrycia przerw w przewodach albo
niezamierzonych zwar midzy dwoma przewodami w kablu.
Aby sprawdzi cigo pojedynczego przewodu, naley przewody probiercze multimetru
przyoy do jego kocwek, a nastpnie ustawi niski zakres pomiaru rezystancji.
Otrzymana warto powinna by rwna lub bardzo bliska zeru omw. Jeli warto jest
wysza ni kilka omw, moe to oznacza, e gdzie wystpuje przerwanie powodujce
otwarcie obwodu.
Nawet przewody stawiaj opr elektryczny

Dlaczego wynik pomiaru rezystancji przewodu,
zwaszcza dugiego, nie zawsze wynosi 0 ? Wszystkie obwody elektryczne stawiaj przepywajcemu
przez nie prdowi jaki opr. Nawet krtkie kawaki
drutu maj pewn warto rezystancji, ale poniewa
zazwyczaj jest ona znacznie nisza od 1 , nie ma
znaczenia w badaniu cigoci i poszukiwaniu zwar.
Jednake rezystancja ronie wraz ze zwikszaniem

si dugoci przewodu, tym bardziej, im mniejsza
jest jego rednica. Zazwyczaj rezystancja przewodnika
na okrelonej dugoci maleje wraz ze wzrostem
jego rednicy. Nawet jeli miernik nie wskazuje wartoci 0 , to przy niskich wartociach wynikowych
mona bezpiecznie zaoy, e obwd jest cigy.

Aby sprawdzi, czy nie ma poczenia midzy dwoma rnymi przewodami, ktre nie
powinny by poczone, naley ustawi multimetr na funkcj omomierza, wybra niski
zakres wartoci, a nastpnie jeden przewd probierczy podczy do odsonitej czci
jednego z badanych przewodw, a drugi do drugiego. Jeli wynik pomiaru jest bliski
lub rwny zeru, moe to oznacza, e w obwodzie jest zwarcie. Wysza warto sugeruje,
e przewody nie s poczone (pamitaj, e jeli badane przewody s podczone do obwodu,
to wynik pomiaru moe by rny od nieskoczonoci; wystarczy, aby warto nie bya
bardzo bliska lub rwna zeru, aby mie pewno, e nie ma zwarcia).
Sprawdzanie przecznikw
Przeczniki mechaniczne ulegaj zabrudzeniu, zuywaj si, a czasami nawet si psuj,
przez co zaczynaj dziaa nieprzewidywalnie lub trac zdolno do przewodzenia prdu.
W rozdziale 8. opisalimy cztery typowe rodzaje tych urzdze: SPST (z pojedynczym
stykiem zwiernym), SPDT (z pojedynczym stykiem przecznym), DPST (z podwjnym
stykiem zwiernym) oraz DPDT (z podwjnym stykiem przecznym). W zalenoci
od typu przecznik moe mie jedn lub dwie pozycje wyczenia (lub nie mie adnej)
i jedn lub dwie pozycje wczenia.
Kady z wymienionych rodzajw przecznikw mona zbada za pomoc multimetru
w funkcji omomierza. Przed rozpoczciem badania zapoznaj si z pozycjami przecznika
i wewntrzn budow stykw, a nastpnie przeprowad badanie wszystkich moliwych
pooe. Przy podczeniu przewodw probierczych do stykw wejciowego i wyjciowego
w kadej pozycji wyczenia omomierz zawsze powinien wskazywa warto nieskoczon.
W pozycji wczonej wskazanie powinno by zerowe.
Przeczniki najatwiej si sprawdza po odczeniu ich od obwodu. Jeli urzdzenie jest
podczone, to omomierz moe wskazywa wartoci rne od nieskoczonoci nawet
w pozycji wyczonej. Wwczas mona przyj, e przecznik prawidowo otwiera obwd,
jeli omomierz wskazuje warto wiksz od zera.
Sprawdzanie bezpiecznikw
Bezpieczniki to urzdzenia zabezpieczajce obwody elektroniczne przed zbyt duym
prdem i, co waniejsze, zapobiegajce poarom, ktre mogyby spowodowa przegrzane
elementy. Spalony bezpiecznik otwiera obwd i przestaje peni funkcj ochronn, a wic
powinien by jak najszybciej wymieniony. W celu sprawdzenia bezpiecznika naley
przyoy przewody probiercze omomierza do jego stykw i odczyta warto rezystancji.
Warto nieskoczona oznacza, e bezpiecznik jest spalony.
Inne rodzaje prb

Wiele modeli multimetrw ma dodatkowe funkcje pozwalajce bada rnego rodzaju
elementy, takie jak kondensatory, diody czy tranzystory. Wyniki przeprowadzonych
w ten sposb pomiarw s wiarygodniejsze ni uzyskiwane z zastosowaniem opisanych
w tym rozdziale technik z wykorzystaniem omomierza.
Jeli multimetr ma funkcj sprawdzania kondensatorw, to mona za jego pomoc
sprawdza pojemno tych elementw. Jest to czasami bardzo przydatne, poniewa
niektre firmy produkujce te urzdzenia nie stosuj oglnie przyjtych standardw
oznacze. Parametry techniczne zawsze najlepiej jest sprawdza w katalogach, gdy
265
266

rozmaite modele rni si wieloma szczegami. Pamitaj take o waciwej polaryzacji,
kiedy bdziesz podcza kondensator do zbadania.
Jeli multimetr ma funkcj sprawdzania diod, to czerwony przewd probierczy naley
przyoy do anody (kocwka dodatnia), a czarny do katody (kocwka ujemna). Wynik
pomiaru powinien by bardzo niski, ale nie zerowy (np. 0,5). Po zamianie przewodw
miejscami powinno nastpi przekroczenie mierzalnego zakresu wartoci miernika. Jeli
w obu przypadkach otrzymasz bardzo nisk albo bardzo wysok warto, to moliwe,
e dioda jest uszkodzona (ma zwarcie lub przerwanie).
Za pomoc funkcji sprawdzania diod mona bada tranzystory bipolarne zczowe,
ktre naley wwczas traktowa jako dwie osobne diody (rysunek 12.9).
Jeli multimetr jest wyposaony w funkcj sprawdzania tranzystorw, postpuj zgodnie
z instrukcj doczon do urzdzenia, gdy sposb wykonywania pomiaru zaley
od miernika.
Sprawdzanie obwodw
za pomoc multimetru
Jedn z najwikszych zalet multimetru jest to, e umoliwia przeanalizowanie caego
obwodu i dowiedzenie si, co dziaa dobrze, a co jest uszkodzone. Za pomoc rnych
funkcji i ustawie mona sprawdzi dziaanie elementw i zweryfikowa, czy prdy
i napicia w rozmaitych miejscach s takie, jakie by powinny. Wczeniej czy pniej
na pewno zbudujesz ukad elektroniczny, ktry nie zechce dziaa. Wwczas bardzo
pomocny bdzie multimetr, dziki ktremu znajdziesz nawet problemy niedajce si
odkry fizycznie przez badanie pocze midzy elementami.
Napraw ukadu naley rozpocz od zaznaczenia na schemacie wartoci poszczeglnych
elementw. Pniej wypisuje si szacowane wartoci napicia w rnych miejscach
obwodu i wartoci prdu we wszystkich odgazieniach (najczciej podczas wykonywania
tych czynnoci udaje si znale jakie bdy obliczeniowe). Nastpnie we multimetr
do rki i zbadaj, czy wszystko si zgadza.
Oto krtka lista rzeczy, ktre powinno si sprawdzi przy poszukiwaniu usterek:
9 wartoci napicia rdowego;

9 dziaanie i rzeczywiste wartoci wszystkich elementw (po wyjciu ich z obwodu);
9 cigo przewodw;
9 wartoci napicia w rnych miejscach ukadu;
9 wartoci prdu w rnych czciach ukadu (uwaaj tylko, aby nie przekroczy
moliwoci multimetru).
Systematycznie badajc po jednym elemencie, mona zawzi list podejrzanych czci

do tego stopnia, e albo odkryje si rdo problemu, albo si uzna, e potrzebna jest
profesjonalna pomoc na przykad mieszkajcego nieopodal geniusza elektronicznego.
Rozdzia 13
Analizator stanw logicznych

i oscyloskop
W tym rozdziale:
Sprawdzanie ukadw cyfrowych przy uyciu analizatora stanw logicznych
Krelenie fal sygnaowych na ekranie oscyloskopu
Uywanie oscyloskopu wtedy, gdy jest rzeczywicie potrzebny
Konfiguracja oscyloskopu do wizualizacji sygnaw obecnych w obwodzie
Mierzenie (w przyblieniu) czstotliwoci sygnau za pomoc oscyloskopu
rozdziale 12. opisalimy sposoby uycia multimetru do przeprowadzania rozmaitych

prb elementw elektronicznych. Miernik ten jest bez wtpienia najwaniejszym
przyrzdem pomiarowym w warsztacie elektronika, ale nie znaczy to, e jedynym. Jeli
bardzo powanie mylisz o elektronice, to moliwe, e zechcesz zaopatrzy si w kilka
innych przyrzdw pomiarowych.
W tym rozdziale poznasz dwa kolejne urzdzenia do wykonywania pomiarw analizator
stanw logicznych i oscyloskop oraz nauczysz si znajdowa usterki przy ich uyciu.
Mierniki te nie s niezbdne pocztkujcemu elektronikowi, ale kiedy osigniesz redni
lub zaawansowany poziom, to powiniene je mie w swoim warsztacie.
W gb logiki
Analizator stanw logicznych (rysunek 13.1) to niedrogie narzdzie suce do badania
ukadw cyfrowych, w ktrych wystpuj tylko dwa poziomy napicia:
9 niski (zero lub prawie zero woltw) oznacza logiczne 0 (zero);

9 wysoki (12 V lub mniej, najczciej 5 V) oznacza logiczn 1 (jedynk).
(Logik cyfrow opisalimy w rozdziale 7.). Zasada dziaania analizatora stanw logicznych
jest bardzo prosta. Przyrzd sprawdza, czy sygna jest wysoki, czy niski, i w zalenoci
od wyniku prby zawieca jedn z dwch diod LED. Istnieje jeszcze trzecia dioda, ktrej
zawiecenie oznacza pulsowanie, tzn. sygna zmieniajcy si midzy stanem niskim
i wysokim z du czstotliwoci. Wikszo przyrzdw jest dodatkowo wyposaona
w funkcj dwikow, ktra sygnalizuje sygnay niski i wysoki odpowiednimi dwikami,
dziki czemu nie trzeba patrze na miernik podczas wykonywania pomiaru.
268
Rysunek 13.1.
Analizator stanw logicznych
jest przydatny
do znajdowania usterek
w ukadach
cyfrowych
Oczywicie do analizy dziaania ukadw cyfrowych mona uy wszechstronnie

utalentowanego multimetru wystarczy tylko przeliczy wartoci pomiarw napicia
na stany logiczne. Mimo to analizator ma jedn wan cech, ktra decyduje o jego
wyszoci nad multimetrem. Kiedy ukad nie dziaa tak, jak powinien, i w punkcie
przeprowadzania prby nie generuje adnego sygnau, multimetr pokae warto 0 V,
ktr mona bdnie zinterpretowa jako sygna niski. Natomiast analizator stanw
logicznych w takiej sytuacji nie zawieci adnej diody ani nie odtworzy dwiku
(aczkolwiek to z kolei moe wiadczy o nieprawidowym podczeniu analizatora).
Analizator logiczny pobiera moc z obwodu, ktry jest przy jego uyciu testowany.
Wikszoci do dziaania wystarcza napicie minimalne 3 V, przy czym warto maksymalna
nie moe przekracza okoo 15 V (czasami mniej, a czasami wicej). Zanim uyjesz
analizatora do badania ukadu, sprawd w instrukcji obsugi zakres napi, w jakich moe
dziaa, oraz czy wartoci napicia w interesujcym Ci ukadzie nie s dla niego zbyt
wysokie. Przekroczenie dopuszczalnej wartoci napicia moe spowodowa uszkodzenie
miernika.
Podczas uywania analizatora stanw logicznych zachowaj szczegln ostrono. Jest
to miernik sucy do badania ukadw elektronicznych bdcych pod napiciem. Nie
dotykaj adnych metalowych czci ani przewodw probierczych. Zdwojon ostrono
zachowaj podczas badania ukadw zasilanych zmiennym prdem sieciowym (np. podczas
naprawy odtwarzacza DVD), kiedy musisz odsoni elementy obwodu zasilajcego.
Zdejmujc obudow jakiegokolwiek urzdzenia zasilanego z gniazdka sieciowego, zawsze
miej na uwadze, e moesz natkn si na niebezpieczne wysokie napicie. Zabezpiecz
sprzt materiaem izolacyjnym, aby wyeliminowa ryzyko poraenia prdem elektrycznym.
Pokazany na rysunku 13.2 analizator stanw logicznych ma cztery zcza. Trzy to
przewody z zaciskami szczkowymi, a czwarty to waciwy przewd probierczy.
Aby wykona prb, trzeba wszystkie te przewody odpowiednio podczy:
Rozdzia 13: Analizator stanw logicznych i oscyloskop
Rysunek 13.2.
Analizator
stanw logicznych ma cztery
przewody, ktre
trzeba podczy do badanego ukadu
Podcz czarny przewd zasilania do masy ukadu.

1. Podcz czerwony przewd do rda napicia.
Uwaaj, aby warto napicia nie bya wysza od najwyszego napicia (zazwyczaj
okoo 15 V), pod jakim moe dziaa analizator, gdy jej przekroczenie moe
uszkodzi miernik.
2. Podcz drugi czarny przewd (masa) do masy obwodu.
To osobne podczenie do masy jest bardzo wane. Jeli nie podczysz miernika
do masy obwodu, przyrzd moe wskazywa niepoprawne wyniki albo w ogle
nie dziaa.
3. Przy kocwk przewodu probierczego do czci ukadu, w ktrej
chcesz przeprowadzi prb.
Aby przekona si, czy analizator jest prawidowo podczony, mona przytkn jego
kocwk probiercz do rda zasilania obwodu. Wwczas przyrzd powinien wskaza
stan wysoki. Nastpnie przy kocwk do masy obwodu. Teraz powinien by
wskazany stan niski. Jeli ktrakolwiek z tych prb zakoczy si fiaskiem, sprawd
i ewentualnie popraw poczenia.
Gdy poczenia bd gotowe, przyrzd zacznie wieci i (w przypadku wikszoci modeli)
wydawa odgosy sygnalizujce poziom logiczny testowanego ukadu w danym czasie:
9 Wskanik stanu niskiego (i ton wskazujcy stan niski) informuje, e testowany

punkt jest w stanie niskim (napicie rwne lub bliskie 0 V).
9 Wskanik stanu wysokiego (i ton oznaczajcy stan wysoki) informuje, e testowany

punkt jest w stanie wysokim (zazwyczaj 5 V lub wicej).
269
270
Dlaczego niektre ukady nie lubi analizatorw stanw logicznych?

Wikszo przyrzdw pomiarowych, w tym take multimetry i oscyloskopy, pobiera bardzo niewielk ilo prdu z obwodu, do ktrego testowania s
uywane. Projektuje si je w ten sposb po to, aby
nie znieksztacay wynikw pomiarw. Przecie
sprawdzanie obwodu elektronicznego narzdziem
zmieniajcym jego parametry dziaania nie miaoby wikszego sensu, gdy nie daoby si uzyska
miarodajnych wynikw.
Analizatory stanw logicznych nie tylko pobieraj
moc z analizowanych obwodw, lecz rwnie mog
obcia linie, do ktrych s podczone. To dodatkowe obcienie moe w przypadku niektrych
sabych sygnaw logicznych spowodowa spadek napicia do poziomu uniemoliwiajcego uzyskanie poprawnego wyniku.
Mimo i sytuacje takie nie zdarzaj si zbyt czsto,

jest to dobry przykad przemawiajcy na korzy tezy,
e warto zna obwd, ktrego dziaanie si analizuje.
Po prostu pamitaj, e podczenie sondy w nieznanym miejscu moe da nieprawidowe wyniki.
Przed uyciem analizatora przeczytaj instrukcj jego
obsugi albo ulotk informacyjn, aby dowiedzie
si, jakie problemy mog wystpowa, oraz zapozna si z ewentualnymi trudnociami, puapkami
czy wskazwkami. Budowa wielu analizatorw stanw logicznych jest bardzo podobna, ale rnice
midzy nimi mog wpywa na to, z jakiego rodzaju
ukadami najlepiej wsppracuj.
9 Szybkie, naprzemienne miganie wskanikw stanu wysokiego i niskiego
oznacza, e sygna logiczny pulsuje (szybko si zmienia midzy stanem wysokim

i niskim). Wikszo miernikw ma oddzielny wskanik do sygnalizowania sygnau
pulsacyjnego, a niektre odtwarzaj dodatkowo naprzemienny ton.
9 Brak wskazania oznacza, e w danym punkcie nie jest wykrywany aden

wysoki, niski lub pulsujcy sygna.
Oprcz stanw niskiego i wysokiego niektre ukady scalone maj jeszcze trzeci stan
logiczny, zwany stanem wysokiej impedancji. Mwic najprociej, ten trzeci stan
pozwala na poczenie wielu wyj razem, ale tylko jedno z nich jest w danej chwili
aktywne (wczone). Pozostae s w stanie wysokiej impedancji, co sprawia, e s
niewidoczne dla jedynego wczonego wejcia. Obwd na wyjciu w danym czasie
zwraca tylko jedn warto wysok lub nisk. Pozostae wyjcia s upione w stanie
wysokiej impedancji i mog by aktywowane we waciwym czasie.
Analiza sygnaw
przy uyciu oscyloskopu
Oscyloskop to narzdzie, ktre moe si przyda kademu amatorowi elektroniki
pracujcemu w domowym zaciszu lub w szkole, ale nie jest niezbdne. Jest to do
drogi sprzt mierniczy sucy do obrazowania zmian napicia w czasie w formie fali
zwanej przebiegiem na ekranie kineskopowym lub na wywietlaczu innego rodzaju.
Profesjonalny elektronik moe wysupa wiksz sumk na zakup urzdzenia pokazanego
na rysunku 13.3, ale ju za kilkaset zotych mona kupi may oscyloskop z wywietlaczem
ciekokrystalicznym. Oczywicie taszy aparat nie bdzie mia tylu zaawansowanych

funkcji, co profesjonalny, ale umoliwi badanie zmian sygnau w czasie, a tego nie potrafi
aden multimetr. Inn moliwoci jest zakup oscyloskopu komputerowego, ktry
przechowuje przebiegi w komputerze i wywietla je na ekranie monitora. Wikszo
tego typu urzdze ma posta niewielkiego moduu podczanego do komputera poprzez
port rwnolegy, szeregowy albo USB.
Rysunek 13.3.
Typowy oscyloskop laboratoryjny z opisami
najwaniejszych
elementw
sterujcych
Czasami mona kupi profesjonalny oscyloskop po okazyjnej cenie na aukcjach

internetowych (trzeba tylko mie wiadomo ryzyka, jakie taki zakup ze sob niesie).
Widzielimy na eBayu oferty w cenach okoo 100 200 dolarw.
Obserwacja przebiegu sygnaw

Oscyloskop pozwala zaobserwowa przebieg sygnau elektrycznego. Pionowa o wskazuje
warto napicia (zwan te amplitud), a pozioma czas (pamitasz rysowanie wykresw
funkcji z lekcji matematyki? Obraz widoczny na ekranie oscyloskopu jest wanie rodzajem
takiego wykresu). Wizualizacja zawsze zaczyna si od lewej krawdzi ekranu, a wic o
czasu naley odczytywa od lewej strony, tak jak czyta si tekst w jzyku polskim.
Fala sygnau obserwowana na ekranie oscyloskopu nazywa si przebiegiem. Przebiegi
mog mie zarwno proste, jak i skomplikowane ksztaty (pojcie fali sygnaowej
wprowadzilimy w rozdziale 2.). Na rysunku 13.4 pokazano cztery najczciej spotykane
w elektronice rodzaje przebiegw.
271
272
Rysunek 13.4.
Cztery typowe
rodzaje
przebiegw
9 Przebieg prdu staego (DC) paska prosta linia.

9 Przebieg prdu zmiennego (AC) linia w ksztacie fali zmieniajcej si w czasie.
Najczciej uywa si prdu zmiennego, ktrego przebieg zmienia si wedug
fali sinusoidalnej (opisanej w rozdziale 2.), ale mona te spotka fale trjktne,
pioksztatne i inne.
9 Przebieg sygnau cyfrowego sygna prdu staego o wartoci napicia zmieniajcej
si midzy 0 V (sygna niski, oznaczajcy logiczne 0) a jak z gry okrelon

wartoci (sygna wysoki, odpowiadajcy logicznej 1). Ukady cyfrowe analizuj
zarwno czstotliwo, jak i wartoci sygnaw (wicej na temat sygnaw cyfrowych
napisalimy w rozdziale 7.).
9 Przebieg sygnau pulsujcego obrazuje nage zmiany stanw. Przebiegi pulsujce

najczciej wykorzystuje si w roli znacznika czasowego, tak jak strza z pistoletu
rozpoczynajcy wycig. Do wytworzenia pojedynczego impulsu wyzwalajcego
inne czci obwodu, ktre wygeneruj wicej sygnaw, mona uywa ukadu
czasowego 555, opisanego w rozdziale 7., w trybie monostabilnym (one-shot).

Rysunek 13.5 przedstawia wygld ekranu oscyloskopu z wywietlonym przebiegiem
prdu zmiennego. Na obraz na ekranie oscyloskopu jest naoona siatka uatwiajca
odczytywanie wartoci czasu na osi poziomej i napicia na osi pionowej. Za pomoc
pokrte na pycie czoowej mona ustawi wspczynnik skalowania napi (np. 5 V na
dziak) i warto podstawy czasu (np. 10 ms na dziak ms oznacza milisekundy,
czyli tysiczne czci sekundy). Zmieniajc te ustawienia, spostrzeesz proporcjonaln
zmian obrazu napicia. Poziom napicia w wybranym momencie oblicza si poprzez
okrelenie wsprzdnej napicia na siatce i pomnoenie tej wartoci przez wspczynnik
skalowania napi.
Rysunek 13.5.
Oscyloskop
wywietla obraz
zmian sygnau
elektrycznego
w czasie
Pooenie linii przebiegu prdu staego na osi pionowej (amplituda) pozwala odczyta
poziom napicia. W przypadku prdu zmiennego na ekranie oscyloskopu mona odczyta
nie tylko warto napicia, lecz rwnie czstotliwo (liczb cykli na sekund). Aby obliczy
okres T sygnau (czas trwania jednego penego cyklu), naley policzy, ile dziaek
w poziomie zajmuje peny cykl, a nastpnie liczb t pomnoy przez wspczynnik czasu
(np. 10 ms/dz.). Czstotliwo f jest odwrotnoci okresu, a wic oblicza si j ze wzoru
f = 1/T (wicej szczegw na ten temat znajdziesz dalej, w podrozdziale Sprawdzanie
czstotliwoci w obwodzie prdu zmiennego).
Pasmo i rozdzielczo oscyloskopu

Jednym z najwaniejszych parametrw charakteryzujcych oscyloskop jest pasmo
wyraane w megahercach (MHz). Pasmo to najwiksza czstotliwo sygnau, jak danym
oscyloskopem mona bada bez obawy o poprawno wynikw. Typowe tasze oscyloskopy
maj najczciej pasmo 20 35 MHz, co w zupenoci wystarcza do wikszoci niezbyt
wymagajcych zastosowa. Do naprawy sprztu specjalistycznego, takiego jak komputery
albo urzdzenia radiowe dziaajce w ultrawysokich czstotliwociach, potrzebne moe
by pasmo ponad 100 MHz, ktre oferuj drosze modele oscyloskopw. Najmniejsze
pasmo maj oscyloskopy komputerowe zwykle okoo 5 10 MHz. To wystarcza do
wielu amatorskich zastosowa, np. budowy prostych obwodw i naprawy sprztu audio.
273
274
Zaawansowane funkcje, ktre trzeba zna

Oscyloskopy od momentu ich wynalezienia znacznie
ulepszono i wzbogacono o wiele dodatkowych funkcji.
adnej z wymienionych w tej ramce nie bdziesz
bezwzgldnie potrzebowa, ale kiedy ju zdobdziesz
troch wicej dowiadczenia, na pewno mog Ci
si przyda. Dwie najprzydatniejsze funkcje to:
9 Opnienie podstawy czasu funkcja ta jest

przydatna przy analizie dugich i skomplikowanych sygnaw, poniewa pozwala na powikszenie czci przebiegu sygnau w celu dokadnego zbadania. Jest bardzo pomocna podczas
pracy z sygnaami telewizyjnymi.
9 Pami cyfrowa zapisuje sygnay w pamici
komputerowej. Zapisany sygna mona rozszerzy i analizowa po kawaku. Ta funkcja rwnie

jest bardzo przydatna w pracy z sygnaami telewizyjnymi. Dziki opcji zapisu sygnaw w pamici mona porwnywa sygnay zarejestrowane w rnym czasie.
Te dodatkowe funkcje zwikszaj cen urzdzenia,
dlatego musisz rozway, czy ich przydatno jest
warta dodatkowych kosztw.
Rozdzielczo (dokadno) wikszoci oscyloskopw wynosi 0,5 s (mikrosekundy,

czyli milionowej czci sekundy) lub mniej. Podstaw czasu mona ustawi w taki sposb,
aby mona byo bada zdarzenia sygnaowe w duszych odcinkach czasu, zwykle od
okoo poowy sekundy do sekundy. Pamitajmy, e ekran moe wywietla zdarzenia
dziejce si krcej ni 0,5 s, ale tak may sygna moe pojawi si jako krtkotrwae
zakcenie albo impuls napiciowy.
Czuo oscyloskopu okrelana jest jako liczba woltw obrazowanego napicia przypadajca
na pojedyncz dziak osi rzdnych ekranu. Czuo na niskie wartoci napicia wikszoci
rednich oscyloskopw mieci si w przedziale od okoo 5 mV (miliwoltw, czyli tysicznych
wolta) do okoo 5 V. Parametr ten ustawia si za pomoc specjalnego pokrta. Kiedy
wybrana jest pozycja 5 mV, to wysoko dziaki odpowiada wartoci 5 mV. W czasie bada
mog pojawia si napicia o wartoci niszej od 5 mV, ale nie da si ich dokadnie
mierzy. Wikszo oscyloskopw bardzo niskie wartoci napicia (w zakresie mikro)
pokazuje jako drobn pulsacj.
Kiedy uywa oscyloskopu?

Do mierzenia poziomu napicia mona uywa zarwno multimetru, jak i oscyloskopu.
Wybr naley do Ciebie, chocia do rutynowych pomiarw atwiej stosuje si multimetr.
Generalnie oscyloskop wykorzystuje si do nastpujcych celw:
9 Sprawdzenie na obrazie, czy sygna zmienny lub cyfrowy ma odpowiednie

taktowanie. Tego rodzaju testy przeprowadza si np. podczas naprawy sprztu
radiowego i telewizyjnego. W instrukcjach naprawy i schematach tych urzdze
czsto zamieszczane s wzorowe przebiegi zmierzone oscyloskopem w rnych
miejscach ukadu; z przebiegami tymi mona porwna wasne odczyty. Bardzo
przydatne!
9 Sprawdzanie sygnaw pulsujcych, ktre zmieniaj si zbyt szybko,
aby je zarejestrowa za pomoc analizatora stanw logicznych. S to sygnay

o czstotliwoci wyszej od piciu milionw razy na sekund (5 MHz).
9 Wizualne porwnanie dwch sygnaw. Jest to moliwe w oscyloskopach
dwukanaowych, czyli z dwoma kanaami wejciowymi. Funkcja ta przydaje si

przy analizie niektrych obwodw elektronicznych. Czsto jest tak, e jeden sygna
wyzwala obwd generujcy inny sygna. Moliwo ogldania przebiegu obu sygnaw
pozwala dowiedzie si, czy ukad dziaa tak, jak powinien.
9 Sprawdzanie wartoci napicia. Jeli uycie oscyloskopu jest kopotliwe,

to mona w zamian uy multimetru.
Wymienione poniej prby lepiej jest wykona przy uyciu multimetru nie trzeba
wyciga oscyloskopu z szafy:
9 Sprawdzenie rezystancji w obwodzie

9 Sprawdzenie, czy przewd lub inna cz obwodu powoduje zwarcie
(rezystancja zerowa) lub przerwanie (rezystancja nieskoczona)
9 Mierzenie prdu
9 Sprawdzanie wartoci napicia i rnych elementw, takich jak kondensatory
i tranzystory
Praca z oscyloskopem
Oscyloskop to skomplikowane urzdzenie. Aby dobrze zrozumie jego dziaanie, przeczytaj
doczon instrukcj obsugi albo jak ksik na ten temat. W tym podrozdziale znajdziesz
tylko podstawowe informacje, ktre pozwol Ci rozpocz prac. Warto te zajrze na
strony internetowe wymienione w dodatku, gdy na niektrych mona znale kursy
obsugi oscyloskopu.
Podstawowa konfiguracja i testowanie

Przed uyciem oscyloskopu naley wszystkie kontrolki ustawi na pozycj normaln
lub neutraln. Nastpnie kalibruje si urzdzenie przy wykorzystaniu wbudowanego
punktu pomiarowego, aby zapewni prawidowe dziaanie aparatu.
Zanim przejdziesz dalej, przyjrzyj si jeszcze raz przyciskom i pokrtom oscyloskopu
przedstawionego na rysunku 13.3. Twj oscyloskop moe wyglda nieco inaczej i moe
mie inaczej nazwane kontrolki. Oto procedura konfiguracji oscyloskopu:
1. Wcz oscyloskop.
Jeli masz oscyloskop kineskopowy do stawiania na biurku, poczekaj, a kineskop
si rozgrzeje. Na ekranie moe by w tym czasie widoczna kropka lub linia.
2. Ustaw pokrto Rozcig poziomy czas/dz. (Sweep Time/Division) na 1 ms.
Jest to dobra rednia warto do wstpnej kalibracji.
3. Kontrolk Rozcig pionowy V/dz. (Volts/Division) ustaw na 0,5 V.
275
276

To rwnie jest dobre rednie ustawienie do wstpnej kalibracji, jeli maj by
badane obwody prdu staego o niskim napiciu.
4. Ustaw kontrolk poziomu wyzwalania (Trigger Level) na Automatic
(lub porodku, jeli nie ma ustawienia Automatic). Wybierz opcje AC Sync
i Internal Sweep.
5. Pooenie poziome (Horizontal Position) i pionowe (Vertical Position)
przebiegu ustaw na Auto.
Jeli nie ma ustawienia Auto, ustaw pokrta w pozycji rodkowej.
6. Podcz sond do kanau wejciowego.
Jeli oscyloskop ma kilka kanaw wejciowych, wybierz kana A.
7. Przecznik wyboru typu sygnau (jeli jest) ustaw na Gnd (masa).
W niektrych oscyloskopach ta kontrolka moe mie nazw Signal Coupling.
8. Podcz zacisk masy sondy do odpowiedniego zcza masy oscyloskopu
(rysunek 13.6).
Rysunek 13.6.
Podcz
mas sondy
do zcza masy
oscyloskopu
Jeli oscyloskop nie ma dedykowanego zcza masy, przycz ten zacisk do dowolnego
kawaka metalu, np. gwki ruby.
9. Jeli oscyloskop ma przecznik Signal Clamp (wybr typu sygnau),
podcz sond do masy.
Jeli oscyloskop nie ma tego przecznika, to podcz sond do masy.
10. Kr gak regulacji pooenia pionowego przebiegu (Vertical Position),
a linia przebiegu znajdzie si na krawdzi pierwszej dziaki (rysunek 13.7).
Rysunek 13.7.
Krcc gak
pooenia pionowego przebiegu, mona
sprawi, aby linia przebiegu
znajdowaa si
na dole ekranu
11. Kr gak regulacji pooenia poziomego przebiegu (Horizontal Position),

a linia przebiegu znajdzie si mniej wicej na rodku ekranu.
Ustawienie to nie musi by wykonane precyzyjnie.
12. Jeli oscyloskop ma przecznik wyboru typu sygnau, to ustaw go na
prd stay (DC). Jeli go nie ma, odcz sond od masy i podcz j do
kalibracyjnego punktu pomiarowego.
Wiele oscyloskopw korzysta z sygnau testowego w postaci fali prostoktnej o wzgldnie
niskiej czstotliwoci jest to fala sygnau cyfrowego zmieniajca si rwnomiernie
midzy sygnaem wysokim i niskim. Sprawd w instrukcji obsugi, jakie testowe napicie
i czstotliwo wytwarza Twj oscyloskop.
Przyjmijmy np., e warto midzyszczytowa powinna wynosi okoo 0,5 V przy 1000
Hz. Poniewa pokrto rozcigu pionowego i amplitud sygnau testowego ustawilimy
na 0,5 V, przebieg bdzie obejmowa jedn dziak na ekranie.
Zmniejszenie wartoci rozcigu pionowego sprawia, e rozmiar wykresu przebiegu ronie.
Regulacji takiej dokonuje si po to, aby uzyska wiksz precyzj. Jeli np. pokrto regulacji
rozcigu pionowego ustawi si na 0,1 V, to sygna testowy o napiciu 0,5 V bdzie
obejmowa pi dziaek.
Wywietlanie i dokonywanie pomiaru sygnaw

Po skonfigurowaniu i przetestowaniu oscyloskopu moesz zacz obrazowa, co si
dzieje w Twoich obwodach.
Badanie prdu zmiennego w gniazdku sieciowym za pomoc oscyloskopu naley
przeprowadza przy zachowaniu szczeglnych rodkw ostronoci. Czynnoci, jakie
trzeba w tym celu podj, powinny by opisane w instrukcji obsugi aparatu. W tej ksice
277
278

opisujemy tylko sposb postpowania wycznie przy badaniu obwodw prdu staego
i zmiennego (np. sygnau z mikrofonu) o niskim napiciu. Jeli podczysz oscyloskop
bezporednio do gniazdka 230 V AC, to moesz uszkodzi urzdzenie i samego siebie!
Oto skrcony opis procedury wykonywania pomiaru sygnaw elektrycznych za
pomoc oscyloskopu:
1. Podcz sond do kanau wejciowego oscyloskopu.
Uwaga: niektre oscyloskopy maj po kilka kanaw wejciowych. Na razie
zakadamy, e dostpne jest tylko jedno wejcie.
2. Za pomoc gaki regulacji rozcigu pionowego ustaw amplitud, czyli
zakres wartoci napicia.
Jeli warto badanego napicia mieci si w przedziale 0 5 V, ustaw zakres 1 V
na dziak. Dziki temu jeden wolt bdzie odpowiada jednej dziace na ekranie.
3. Gak regulacji rozcigu poziomego ustaw odcinek czasu badanego
sygnau.
Odcinek czasu badanego sygnau to czas, dla jakiego na ekranie oscyloskopu
zostanie wywietlony przebieg sygnau. Krtki odcinek czasu pozwala zobrazowa
tylko niewielk cz sygnau, natomiast duszy odcinek wiksz. Moesz
poeksperymentowa z tym ustawieniem, a uzyskasz odpowiadajcy Ci rezultat.
Jeli masz zamiar bada prd zmienny o niskim napiciu lub pulsujcy sygna
cyfrowy, ustaw t gak w taki sposb, aby by dobrze widoczny kady cykl sygnau.
Jeli planujesz analizowa sygna prdu staego, ustawienie to jest mniej wane,
poniewa taki sygna prawie nie zmienia si w czasie. Ustaw jak redni warto,
np. 1 ms, aby zapewni spjne odczyty.
4. Wybierz typ sygnau (AC lub DC) i kana wejciowy.
Wiele oscyloskopw (np. pokazany na rysunku 13.3) ma dwa kanay wejciowe
oznaczone Channel A (kana A) i Channel B (kana B), dziki czemu mona bada
jednoczenie i porwnywa dwa sygnay. Jeli masz oscyloskop jednokanaowy,
to bdzie on pozbawiony gaki wyboru kanau wejciowego.
5. Za pomoc gaki regulacji pooenia pionowego ustaw poziom
odniesienia 0 V.
Jeli chcesz widzie zarwno dodatni, jak i ujemn cz przebiegu, pooenie
pionowe przebiegu ustaw na rodku ekranu (na pitej pionowej dziace). Jeli
planujesz obserwowa tylko dodatnie wartoci napicia, ustaw pooenie pionowe
na dole ekranu (na pierwszej pionowej dziace). Ustawione w tym kroku pooenie
pionowe kiedy nic nie jest podczone do wejcia okrela zerowy poziom
odniesienia na ekranie oscylatora.
6. Jeli Twj oscylator ma kontrolk wyzwalania (wikszo j ma), ustaw
j na Auto.
7. Po skonfigurowaniu oscyloskopu podcz sond do sygnau, ktry chcesz
zbada.
Mas sondy podcz do masy obwodu. Sond podcz do miejsca w obwodzie,
ktre chcesz zbada (rysunek 13.8).
Rysunek 13.8.
Przy kocwk sondy
oscyloskopu do
miejsca w obwodzie, ktre
chcesz zbada
8. Odczytaj przebieg sygnau zobrazowany na ekranie.

Jeli oscyloskop, ktrego uywasz, nie ma funkcji bezporedniego odczytu wartoci
napicia w postaci liczbowej, musisz skorelowa to, co widzisz z ustawieniami gaek.
Aby okreli poziom napicia, sprawd pionowe pooenie wybranego punktu na
wykresie przebiegu w odniesieniu do zerowego punktu odniesienia ustawionego
w punkcie 5. i pomn t warto przez wspczynnik skalowania napi (V/dz.).
Przypumy, e zerowy punkt odniesienia jest ustawiony na rodku ekranu (pita
pionowa dziaka), a wspczynnik skalowania napi ustawiono na 2 V/dz. Punkt
na wykresie przebiegu znajdujcy si na wysokoci 3,2 dziaki, nad rodkiem ekranu,
reprezentuje napicie o wartoci 6,4 V (3,2 dziaki 2 V na dziak). Punkt
znajdujcy si 1,5 dziaki poniej punktu odniesienia reprezentuje napicie
o wartoci 3,0 V (1,5 dziaki 2 V na dziak).
Jeli masz oscyloskop dwukanaowy, to moesz obrazowa przebiegi dwch sygnaw
naraz. Aparaty takie maj dwa zestawy przewodw po jednym dla kadego kanau (A i B).
Kady przebieg mona swobodnie przesuwa po ekranie niezalenie od drugiego, dziki
czemu moliwe jest ustawienie jednego nad drugim albo naoenie jednego na drugi.
Zamy, e chcemy sprawdzi wspczynnik wzmocnienia sygnau w obwodzie
wzmacniajcym. W takim przypadku przewody kanau A podczamy do wejcia
wzmacniacza, a kanau B do jego wyjcia. Regulujc pooenie obu przebiegw w taki
sposb, aby si nakaday, mona atwo je porwna i obliczy wspczynnik wzmocnienia
sygnau. Taka funkcja bywa bardzo przydatna w analizie dziaania obwodw elektronicznych.
Wykonywanie pomiarw
Jeli czytasz ten rozdzia od pocztku, to wiesz ju co nieco na temat oscyloskopw
jak dziaaj, do czego su i jak si ich uywa do wywietlania wykresw przebiegw
sygnaw. W kilku nastpnych podrozdziaach pokazujemy, jak dokona kilka szybkich
pomiarw. Dowiesz si, jak korzysta z oscyloskopu, aby przeprowadza rutynowe badania.
279
280

Kiedy przebrniesz przez te podstawowe rodzaje pomiarw, bdziesz na dobrej drodze
do mistrzowskiego opanowania technik uycia oscyloskopu.
Czy z baterii da si jeszcze co wycisn?

Podstawowym rodzajem pomiaru, ktry pozwoli Ci zaznajomi si z urzdzeniem,
jest sprawdzenie napicia baterii. Jako e baterie dostarczaj prd stay, w pomiarze tym
ustawienie podstawy czasu nie bdzie miao znaczenia. Musimy tylko wiedzie, jak obliczy
wartoci napicia wywietlane na ekranie oscyloskopu.
Aby wykona niniejszy pomiar, musisz wygrzeba gdzie z szuflady bateri 9 V.
Po wykonaniu czynnoci opisanych wczeniej w podrozdziale Podstawowa konfiguracja
i testowanie postpuj zgodnie z poniszymi wskazwkami:
1. Ustaw pokrto regulacji rozcigu pionowego na 2 V.
2. Za pomoc gaki regulacji pooenia poziomego ustaw przebieg na dole
ekranu (na pierwszej pionowej dziace).
Zerowy punkt odniesienia bdzie si znajdowa na dole ekranu.
3. Podcz zacisk masy sondy oscyloskopu do ujemnego bieguna baterii.
4. Podcz sond oscyloskopu do dodatniego bieguna baterii.
Jeli bateria jest w peni naadowana, to wykres przebiegu sygnau na ekranie
powinien znajdowa si mniej wicej w poowie pitej pionowej dziaki. Poniewa
gaka regulacji rozcigu pionowego (V/dz.) zostaa ustawiona na 2 V, takie pooenie
linii przebiegu sugeruje pene naadowanie baterii (4,5 dziaki 2 V na dziak).
Jeli przebieg znajduje si pod czwart pionow dziak, to znaczy, e baterii naley
si przejcie na emerytur.
Obrazowanie przebiegu
akustycznego sygnau radiowego
Za pomoc oscyloskopu mona obrazowa przebiegi sygnaw zmiennych, takich jak
sygnay elektryczne przesyane do gonikw. Sygna akustyczny jest skomplikowany,
poniewa stanowi go stale zmieniajce si czstotliwoci. Zmiany te syszysz jako gos
rozmw, piew albo dwik instrumentw muzycznych.
W celu przeprowadzenia tego pomiaru zdejmij tyln ciank obudowy radia na baterie,
aby dosta si do stykw przyczeniowych gonika. Aby zobaczy obraz sygnau
docierajcego do gonika, najpierw wykonaj czynnoci opisane wczeniej, w podrozdziale
Podstawowa konfiguracja i testowanie, a nastpnie postpuj zgodnie z poniszymi
wskazwkami:
1. Za pomoc gaki regulacji pooenia pionowego ustaw przebieg na
rodku ekranu (na pitej pionowej dziace).
Dziki temu bd widoczne wahania napicia powyej i poniej 0 V.

2. Gak regulacji rozcigu pionowego ustaw na 1 V.
3. Gak rozcigu poziomego ustaw na 0,1 milisekundy (0,1 ms).
4. Podcz zacisk masy sondy oscyloskopu do jednego ze stykw gonika.
5. Podcz sond oscyloskopu do drugiego styku gonika.
6. Wcz radio i obserwuj ekran.
7. Jeli nic si nie pojawi, to sprbuj jeszcze raz, zmieniajc uprzednio
ustawienie rozcigu pionowego.
Oto lista rzeczy, na ktre naley zwrci uwag podczas przeprowadzania tego pomiaru:
9 Amplituda przebiegu powinna si zmienia wraz ze zmian poziomu
gonoci radia. Jest to spowodowane tym, e krcenie pokrtem regulacji gonoci

powoduje zmian wartoci napicia sygnau wysyanego przez radio do gonika.
9 Regulujc ustawienie gaki rozcigu poziomego, moesz uzyska

dokadniejszy obraz sygnau.
Jeli masz dostp do generatora funkcji wytwarzajcego rne rodzaje sygnaw

(zgodnie z opisem zamieszczonym w rozdziale 16.), to moesz zastosowa t sam
technik, aby obejrze przebiegi jego sygnaw. Zamiast bezadnej pltaniny zawijasw
zobaczysz fal sinusoidaln oraz zaobserwujesz, jak zmienia si obraz wykresu w wyniku
zmiany czstotliwoci. Oprcz tego bdziesz mg obejrze inne rodzaje fal, np. kwadratow
i trjktn.
Sprawdzanie czstotliwoci
w obwodzie prdu zmiennego
Za pomoc oscyloskopu mona dokona pomiaru sygnau prdu zmiennego, a take
wywietli obraz prdu zmiennego o czstotliwoci 50 Hz (albo 60 Hz w niektrych
czciach wiata), obecnego w gniazdku ciennym. Zanim jednak cokolwiek podczysz,
uwanie przeczytaj ponisze ostrzeenie.
Mimo i technicznie moliwe jest podczenie sondy oscyloskopu bezporednio
do gniazdka ciennego, NAWET O TYM NIE MYL! To bardzo ryzykowne.
Aby bezpiecznie zbada czstotliwo prdu w gniazdku, moesz zrobi to porednio
poprzez fototranzystor.
Tak, do tego pomiaru bdziesz potrzebowa fototranzystora (tranzystora, ktrego
zachowanie zaley od wiata zob. rozdzia 8.) i rezystora 10 k (opis rezystorw
znajduje si w rozdziale 3.). Podcz fototranzystor i rezystor do baterii 9 V, tak jak
pokazano na rysunku 13.9. Znajd jeszcze lampk z arwk i jeste gotowy do
dziaania!
281
282
Rysunek 13.9.
Przy uyciu
tego prostego
obwodu mona
sprawdzi czstotliwo prdu w gniazdku
ciennym
Najpierw wykonaj czynnoci wstpne, opisane w podrozdziale Podstawowa konfiguracja

i testowanie, a pniej postpuj zgodnie z poniszymi wskazwkami:
1. Za pomoc gaki regulacji pooenia pionowego przebiegu ustaw lini
przebiegu na rodku ekranu (pita pionowa dziaka).
2. Gak rozcigu pionowego ustaw na 1 V.
3. Gak rozcigu poziomego ustaw na 10 ms.
4. Podcz zacisk masy sondy oscyloskopu do ujemnego bieguna baterii.
5. Podcz rodek sondy oscyloskopu do miejsca poczenia
fototranzystora i rezystora.
6. Wcz wiato i zanotuj pulsacj na przebiegu.
Najlepsze rezultaty otrzymuje si, gdy lampa nie wieci bezporednio
na fototranzystor. Lepiej jest j zblia, a na ekranie oscyloskopu pojawi si fala
sinusoidalna. Jeli lampa bdzie za blisko, moe doj do nasycenia fototranzystora
(co jest rwnoznaczne z przecieniem) i nie zaobserwujesz adnej zmiany sygnau.
Za pomoc gaki rozcigu pionowego dokonaj regulacji tak, aby otrzyma dobry obraz.
Fototranzystor potrafi wykrywa bardzo szybkie zmiany wiata, ktre na ekranie oscylatora
maj posta grek i dokw. Jest w tym znacznie szybszy od ludzkiego oka. Moesz
prbowa do woli, ale i tak bezporednio nie zaobserwujesz janienia ani przyciemniania
lampy, kiedy zwikszany lub zmniejszany jest prd. Odpowiedzialne za to jest zjawisko
tzw. trwania wraenia wzrokowego (mzg koniecznie chce, aby obserwowany ruch
by cigy). Ale dziki niezwykym moliwociom elektroniki dzi zobaczysz pulsowanie
wiata!
Do tego pomiaru musisz uy zwykej arwki z arnikiem. Nowoczesne arwki
kompaktowe zawieraj ukady elektroniczne, ktre stabilizuj prd zmienny przepywajcy
przez wypenione gazem rurki.
Wykres widoczny na ekranie obrazuje pulsujcy prd zmienny, ktry przepywa przez
arwk. Ale musimy zwrci uwag na fakt, e fototranzystor rejestruje bysk wiata
przy kadej zmianie kierunku prdu na dodatni lub ujemny i dlatego na wykresie wida

zmiany dziejce si dwa razy czciej, ni zachodz w rzeczywistoci. Wynika z tego,
e czstotliwo pokazana na ekranie jest dwukrotnie wiksza od czstotliwoci prdu
w gniazdku, a wic wynosi okoo 100 Hz.
Na chwil zapomnij, e znasz ju czstotliwo zobrazowanego na ekranie przebiegu.
Aby j obliczy, posugujc si wskazaniami oscyloskopu, najpierw naley obliczy okres
czas, jaki zajmuje jeden peny cykl przyjmowania przez prd wartoci dodatnich
i ujemnych a nastpnie uzyskan warto odwrci, eby otrzyma czstotliwo.
W celu obliczenia okresu mierzy si odlego midzy dwoma ssiednimi wierzchokami
na wykresie, ktra w tym przypadku powinna wynosi okoo 1 dziaki, a nastpnie mnoy
si otrzyman wielko przez warto rozcigu poziomego (tu: 10 ms, czyli 0,01 s):
okres (w sekundach) = 1 dz. 0,01 s/dz. = 0,01 sekundy
Teraz obliczamy odwrotno okresu, aby otrzyma czstotliwo:
czstotliwo (w hercach) = 1/okres (w sekundach)
= 1/0,01
= 100 Hz
Pamitajc, e wykres przebiegu zobrazowany na ekranie oscyloskopu pokazuje warto
dwukrotnie wiksz od rzeczywistej czstotliwoci prdu przepywajcego przez arwk,
otrzyman warto 100 dzielimy przez dwa, aby otrzyma przyblion warto czstotliwoci
w gniazdku: 50 Hz.
Oscyloskop pozwala obliczy przyblion warto czstotliwoci sygnau. Jeli potrzebujesz
dokadniejszych pomiarw, powiniene skorzysta z urzdzenia o nazwie miernik
czstotliwoci. Aparaty te maj cyfrowe wywietlacze i s bardzo dokadne. Wicej
informacji na ich temat znajdziesz w rozdziale 16.
283
284
Cz III
Przekuwanie teorii w praktyk
286
Cz III: Przekuwanie teorii w praktyk
W tej czci
iedza o tym, jak elementy elektroniczne steruj przepywem

prdu elektrycznego, jest bardzo przydatna, ale nirwan osiga
si dopiero wwczas, gdy skonstruuje si wasny, dziaajcy obwd
elektroniczny. Dziki lekturze rozdziaw tej czci nauczysz si
konstruowa kilka prostych ukadw elektronicznych, przez co
praktycznie poznasz omawiane wczeniej zasady. Pokaemy Ci, jak
za pomoc multimetru udowodni, e elementy elektroniczne
uyte do budowy ukadu rzeczywicie speniaj swoje zadania (a przy
okazji nauczysz si troch liczy). Aby pokaza, gdzie i kiedy pynie
prd elektryczny, bdziemy podcza diody LED.
Oprcz tego podzielimy si z Tob kilkoma schematami zabawnych
ukadw elektronicznych, ktrych budowa nie zajmie duej ni
p godziny i nie zrujnuje Twojego domowego budetu. Przy
uyciu rnych czujnikw, lampek i brzczykw mona stworzy
sporo praktycznych i czasami zabawnych konstrukcji elektronicznych.
Podczas ich budowy moesz wpa na cakiem nowe pomysy, jak
zaskoczy znajomych i rodzin swoj nietuzinkow kreatywnoci.
Rozdzia 14: Podstawy budowy ukadw elektronicznych
Rozdzia 14
Podstawy budowy ukadw

elektronicznych
W tym rozdziale:
Weryfikacja prawa Ohma w prostych obwodach rezystancyjnych
adowanie i rozadowywanie kondensatorw
Wytwarzanie wiata za pomoc diod LED
Uycie diod Zenera
Wzmacnianie sygnaw za pomoc tranzystorw
Logika bramek logicznych NAND
ewnie zastanawiasz si, czy te wszystkie teoretyczne wiadomoci zdobyte w rozdziaach

1. 6. dadz si jako praktycznie wykorzysta w domowym warsztacie. Czy rezystory
bd stawia opr prdowi elektrycznemu? Czy kondensator rzeczywicie posusznie
zgromadzi adunek elektryczny i bdzie go trzyma, dopki mu nie pozwolisz si
rozadowa? Czy pprzewodniki naprawd bd przewodzi prd wtedy, kiedy bdziesz
tego chcia? I w kocu czy bramki logiczne istotnie s tak logiczne, jak si o nich mwi?
Jeli chcesz zaobserwowa praktyczne zastosowanie poznanych zasad elektroniki,
to czytasz waciwy rozdzia.
W tym rozdziale pokaemy Ci proste obwody, na przykadzie ktrych zademonstrujemy
dziaanie rnych elementw elektronicznych oraz zastosowanie omawianych wczeniej
praw. Zbudowanie kadego z nich powinno zaj nie wicej ni dziesi minut, po czym
bdziesz mg na wasne oczy przekona si, jak rne elementy ksztatuj przepywajcy
przez nie prd. A korzystajc z multimetru i wskaza kilku odpowiednio rozmieszczonych
diod LED dowiesz si, co tak naprawd dzieje si w trzewiach tych ukadw.
Przygotowanie do pracy
Do budowy i badania obwodw opisanych w tym rozdziale potrzebnych jest kilka rzeczy.
Przygotuj sobie zawczasu nastpujce elementy i narzdzia:
9 Pytka stykowa. Do skadania, modyfikowania i rozkadania ukadw omwionych

w tym rozdziale potrzebna jest przynajmniej jedna pytka stykowa. Jeli potrzebujesz
odwieenia wiadomoci na temat pocze w pytkach stykowych, przeczytaj jeszcze
raz odpowiedni cz rozdziau 11., zamiast wkada elementy do otworw na olep.
287
288
9 Baterie. Wszystkie obwody elektroniczne omwione w tym rozdziale czerpi
energi z jednej lub dwch baterii 9 V. Warto mie te kilka zapasowych baterii,
na wypadek gdyby zapomnia wyczy obwd przez duszy czas. Aby uatwi
sobie prac, kup dwa klipsy do podczania baterii i przylutuj do ich stykw druciki
o rednicy 0,64 mm. W ten sposb bdziesz mg bezproblemowo podcza
i odcza zasilanie bez koniecznoci stosowania przecznikw (techniki lutowania
opisalimy w rozdziale 11.).
9 Multimetr. Jeli czytasz ten rozdzia, to mona z duym prawdopodobiestwem

zaoy, e planujesz zbudowa kilka ukadw elektronicznych. Do tego bdziesz
potrzebowa multimetru pozwalajcego dokonywa pomiarw napicia i natenia
prdu oraz rezystancji, aby wiedzie, co si dzieje z elektronami, ktrymi bdziesz
sterowa. Jeli chcesz odwiey sobie wiadomoci na temat korzystania z multimetru,
zajrzyj do rozdziau 12.
9 Kalkulator. Jeli nie wierzysz w swoje zdolnoci rachmistrzowskie, to dodaj

do zestawu narzdzi jeszcze kalkulator.
Dokadnie sprawdzaj jednostki miary, ktrych uywasz. Zanim wykonasz obliczenia,

zamie wszystkie wielkoci odpowiednio na omy, ampery i wolty.
Aby nie musia cigle biega do sklepu, poniej przedstawiamy kompletn list elementw,
jakich bdziesz potrzebowa do budowy projektw opisanych w tym rozdziale:
9 Rezystory z jednym wyjtkiem, ktry wyranie zaznaczylimy, we wszystkich

projektach moesz uywa rezystorw o mocy 0,25 i 0,125 W z 10- lub 20-procentow
tolerancj. Potrzebne bd rezystory stae o nastpujcych wartociach rezystancji:
jeden 220 , jeden 330 , dwa 470 0,5 W, dwa 1 k, dwa 10 k oraz jeden
100 k.
9 Potencjometry po jednym: 10 k, 100 k i 1 M. Przygotuj elementy do
uycia w pytce stykowej, przylutowujc do kadego styku okoo 10-centymetrowy

przewd. Pamitaj, e styk rodkowy jest poczony ze szczotk, a styki po bokach
to wyprowadzenia stae.
9 Kondensator bdzie potrzebny jeden kondensator elektrolityczny 470 F

o napiciu znamionowym nie mniejszym ni 25 V.
9 Tranzystory dwa bipolarne tranzystory npn oglnego przeznaczenia,

np. 2N3904 lub BC548.
9 Diody LED dwie standardowe piciomilimetrowe diody dowolnego koloru

(mog by rne).
9 Diody jedna dioda Zenera 4,3 V i 1 W, o symbolu 1N4731.

9 Ukady scalone jeden ukad scalony dwuwejciowej bramki logicznej
NAND 4011.
Budow pierwszego ukadu na pytce stykowej pokaemy krok po kroku, natomiast

wszystkie pozostae przedstawimy w formie schematu, na podstawie ktrego bdziesz
musia poradzi sobie samodzielnie. W kadym projekcie dodatnie rdo zasilania
podczaj w grnym rzdzie otworw pytki stykowej, a mas (ujemny biegun rda
zasilania) w dolnym, w taki sam sposb, jak pokaemy w pierwszym obwodzie.
Zobaczy znaczy uwierzy

prawo Ohma naprawd dziaa!
W rozdziale 3. opisalimy jedno z najwaniejszych praw stosowanych w elektronice
prawo Ohma. Gosi ono, e spadek wartoci napicia U na elemencie o staej wartoci
rezystancji R jest rwny iloczynowi wartoci prdu I przepywajcego przez ten element
i wartoci rezystancji tego elementu. Prawu Ohma podlegaj wszystkie rezystywne
elementy ukadw elektronicznych. Mona to prawo zwile przedstawi w nastpujcej
formie:
U=IR
Elementy tego rwnania mona przestawi, aby otrzyma dwa inne wzory wyraajce t
sam zaleno, lecz w inny sposb:
I=
U
R
oraz
R=
U
I
Korzystajc z prawa Ohma, mona analizowa dziaanie zarwno prostych obwodw

szeregowych, jak i bardziej skomplikowanych ukadw mieszanych z poczeniami
szeregowymi i rwnolegymi. W tym podrozdziale po raz pierwszy naocznie przekonasz si,
e prawo Ohma dziaa, oraz zrobisz pierwsze kroki w dziedzinie analizy ukadw
elektronicznych.
Badajc obwody, pamitaj te o innym wanym prawie (drugim prawie Kirchhoffa), ktre
ma zastosowanie do wszystkich obwodw suma wszystkich wzrostw i spadkw
napicia w obwodzie zawsze wynosi zero. W odniesieniu do obwodw prdu
staego, ktre bd omawiane w tym rozdziale, mona powiedzie, e suma spadkw
napicia na wszystkich elementach w obwodzie jest rwna napiciu rdowemu
(jeli chcesz sobie powtrzy wiadomoci na ten temat, zajrzyj do rozdziau 2.).
Analiza obwodu szeregowego

Na rysunku 14.1 pokazano prosty obwd szeregowy skadajcy si z baterii 9 V, rezystora
R1 470 oraz potencjometru, czyli rezystora zmiennego R2 o rezystancji 10 k. Na rysunku
zaznaczone s spadki napicia na obu rezystorach. Jeden styk zewntrzny (stay)
potencjometru naley poczy ze rodkowym tak si tradycyjnie robi, kiedy potencjometr
ma by wykorzystywany jako dwustykowy rezystor zmienny. Oznacza to, e rezystancja
R2 jest wartoci midzy poczonymi stykami a trzecim stykiem. Za pomoc pokrta mona
ustawia poziom rezystancji w zakresie od zera do 10 k.
289
290
Rysunek 14.1.
Na podstawie
prostego obwodu szeregowego mona zademonstrowa
dziaanie prawa
Ohma
Zanim podczysz potencjometr do obwodu, sprawd go za pomoc multimetru

w funkcji omomierza aby dowiedzie si, jaka jest warto rezystancji midzy
szczotk a stykiem staym niepodczonym do szczotki. Przekr gak do pocztku skali,
aby omomierz wskazywa warto 0 .
Budowanie prostego obwodu szeregowego

Na rysunku 14.2 przedstawiono sposb wykonania pocze elementw na pytce stykowej.
Konstruujc obwd, dodawaj po jednym elemencie; bateri zostaw na sam koniec.
Rysunek 14.2.
Budowa prostego obwodu
szeregowego na
pytce stykowej
to atwizna
1. Zamontuj rezystor stay R1. Jedno (dowolne) wyprowadzenie wetknij w jeden

z otworw w grnym rzdzie, a drugie w otwr w rodkowej czci pytki.
2. Podcz potencjometr R2. Przewd styku staego (tego, ktry nie jest
poczony ze stykiem szczotki) w do otworu w tej samej kolumnie porodku
pytki, w ktrej znajduje si wyprowadzenie rezystora staego R1. Pozostae dwa
wyprowadzenia w do otworw w dolnym rzdzie.

3. Podcz bateri. Przewd ujemnego bieguna wetknij w otwr w dolnym
rzdzie, a dodatniego w grnym.
Czas na zmierzenie niektrych parametrw dziaajcego obwodu.
Sumowanie wartoci napicia w obwodzie

Na pocztek zbadamy napicie w kilku miejscach. Ustaw multimetr na pomiar napicia
prdu staego w zakresie 10 V i wykonaj nastpujce czynnoci:
1. Na pocztek przeprowad prost prb, aby dowiedzie si, jakie jest
napicie na baterii czarny przewd woltomierza podcz do ujemnego
bieguna baterii, a czerwony do dodatniego.
Moesz delikatnie woy kocwki przewodw probierczych do otworw, ktre
s poczone z interesujcym Ci punktem obwodu.
Woltomierz powinien wskaza warto okoo 9 V (jeli bateria jest wiea).
Zapamitaj t warto.
2. Zmierz napicie na potencjometrze (R2). W tym celu przy czarny
przewd woltomierza do miejsca, w ktrym potencjometr R2 czy si
z ujemnym biegunem baterii, a czerwony przewd do miejsca, w ktrym
cz si rezystory R1 i R2.
Co wskazuje woltomierz? Jakiej wartoci naleaoby si spodziewa i dlaczego?
(Podpowied: potencjometr jest ustawiony na 0 ).
3. Zmierz napicie na rezystorze R1. Pamitaj, aby przyoy przewody
woltomierza tak, eby otrzyma dodatni warto odczytu, tzn. czarny
przewd podcz w punkcie styku rezystorw R1 i R2, a czerwony w miejscu
poczenia rezystora R1 z bateri.
Jaki wynik otrzymasz i dlaczego? Jeli zsumujesz uzyskane wartoci pomiarw,
to powiniene otrzyma warto rwn napiciu baterii:
U1 + U2 = Uwe
Zmie kilka razy ustawienie pokrta rezystora, za kadym razem mierzc
napicie U1 i U2. Czy suma zawsze jest rwna Uwe?
Weryfikowanie prawa Ohma

Aby przetestowa prawo Ohma, ustaw potencjometr z powrotem na zero i zastanw
si, jakie natenie prdu powinno by teraz w obwodzie. Nastpnie przestaw multimetr
na funkcj amperomierza prdu staego i ustaw zakres 200 mA (ustawienie zakresu 20 mA
moe by lepsze, ale lepiej jest zacz od wikszego zakresu i pniej go zmniejszy, ni
na pocztku ustawi za may i pniej go zwiksza).
Pamitaj, e pomiaru natenia prdu dokonuje si, czc amperomierz szeregowo
z interesujcym Ci elementem. Zanim jednak zamkniesz obwd, odcz bateri poprzez
wyjcie jednego z jej przewodw z otworu w pytce stykowej. Odczanie zasilania przed
grzebaniem w obwodzie to bardzo dobry nawyk.
291
292

Aby zweryfikowa prawo Ohma, wykonaj nastpujce czynnoci:
1. Odcz zasilanie i przenie przewd potencjometru R2, ktry jest poczony
z rezystorem R1, do innej kolumny otworw.
Teraz obwd jest przerwany.
2. Podcz czerwony przewd amperomierza do otwartej strony rezystora
R1, a czarny do otwartej strony rezystora R2. Nastpnie podcz bateri
do obwodu.
Na wywietlaczu powinien pojawi si odczyt wartoci natenia prdu. Jeli
wynosi ona mniej ni 20 mA, to moesz ustawi na multimetrze zakres 20 mA,
aby otrzyma dokadniejszy wynik pomiaru. Czy wskazywana warto zgadza si
z Twoimi przewidywaniami? Jeste przekonany, e Twj obwd zachowuje si
zgodnie z prawem Ohma?
3. Nie odczaj multimetru, przekr powoli pokrto potencjometru,
zwikszajc jego rezystancj, i obserwuj, jak zmienia si natenie prdu.
Czy zmiany zmierzaj we waciwym kierunku?
4. Ustaw potencjometr na maksimum.
Czy warto pomiaru prdu jest zgodna z Twoimi oczekiwaniami? Pamitaj,
e w obwodach szeregowych przepyw prdu jest ograniczany przez wszystkie
podczone elementy oporowe, ktrych wartoci si sumuj (pamitaj te, e take
multimetr doda od siebie pewn ilo rezystancji, chocia bdzie to bardzo maa
warto).
5. Przekr pokrto potencjometru w d, a na wywietlaczu multimetru
pojawi si warto okoo 10 mA, i oblicz, jakiej wartoci rezystancji
potencjometru naley si spodziewa.
6. Odcz bateri i usu potencjometr z obwodu.
7. Zmie ustawienie multimetru na omomierz w zakresie 2 k i zmierz
rezystancj midzy stykami potencjometru.
Czy otrzymana warto zgadza si z przewidywan?
Moesz troch poeksperymentowa z ustawieniami potencjometru, za kadym razem
mierzc warto natenia prdu, aby sprawdzi, czy prawo Ohma rzeczywicie jest
speniane. Spostrzeesz przy okazji, e spadki napicia na rezystorach R1 i R2 zmieniaj
si wraz ze zmianami rezystancji potencjometru oraz e suma ich wartoci jest zawsze
rwna napiciu baterii. Przeprowad kilka pomiarw i wypenij ponisz tabel. Dodaj
wiersze dla innych ustawie potencjometru.
R2
U2
0
10 mA
5V
10 k
U1
Rozdzielanie napicia
Przy uyciu tego samego obwodu (rysunek 14.1) mona wyprbowa koncepcj dzielnika
napicia, ktr opisalimy w rozdziale 3. Przypumy, e musimy do obwodu doprowadzi
napicie 5 V, ale mamy tylko bateri 9 V. Napicie tej baterii moemy rozdzieli za pomoc
elementw oporowych w taki sposb, aby w jednej z gazi otrzyma napicie 5 V.
Dziki prawu Ohma wiadomo, e napicie na rezystorze R2 jest rwne iloczynowi prdu I
przepywajcego przez obwd i rezystancji tego rezystora. Wiadomo te, e warto
natenia prdu I jest rwna ilorazowi napicia baterii i rezystancji zastpczej obwodu,
ktra wynosi R1 + R2. Korzystajc z tych dwch rwna, mona wyprowadzi wzr na
napicie na rezystorze R2:
U 2 = I R2
=
U we
R2
R1 + R2
R2
U we
R1 + R2
Zwr uwag, e po prawej stronie tego wyraenia znajduje si to, co otrzymamy w wyniku
pomnoenia wspczynnika rezystancji przez napicie rdowe. Odcz potencjometr
od obwodu, ustaw na nim jak warto rezystancji, a nastpnie j zmierz. Jeli znana
jest rezystancja, to jakiej wartoci napicia naley si spodziewa na rezystorze? Podcz
potencjometr do obwodu, wcz zasilanie i zmierz napicie na potencjometrze. Czy
otrzymana warto jest bliska przewidywanej?
Dokonaj pomiarw swojego dzielnika napicia dla rnych wartoci potencjometru R2
i zapisz wyniki w poniszej tabeli. Co dzieje si z wartoci U2 w odniesieniu do napicia
baterii, kiedy warto R2 jest znacznie wiksza od wartoci R1? Wiesz, dlaczego tak si dzieje?
R2
Szacowana warto U2 =
R2
U we
R1 + R2
Warto U2
50
100
470
1 k
5 k
8 k
10 k
Teraz zamy, e potrzebujemy dzielnika napicia wytwarzajcego napicie 5 V na

rezystorze R2. W tym celu musimy obliczy, jaka warto rezystancji R2 pozwoli nam
uzyska ten parametr. Aby to zrobi, do naszego rwnania musimy podstawi warto 5 V
293
294

w miejsce symbolu U2. To pozwoli nam obliczy warto R2 (zwr uwag, e do
projektowania dzielnika napicia nie jest potrzebna znajomo natenia prdu w obwodzie).
Po wykonaniu kilku chwytw matematycznych (ktrych nie opisujemy, bo to nie
podrcznik do matematyki) i przyjciu zaoenia, e rdo dostarcza napicie 9 V,
otrzymujemy nastpujce rwnanie na R2:
R2 = 5/4 R1 = 1,25 R1
Jako e warto R1 wynosi 470 (przynajmniej powinna), napicia 5 V na potencjometrze R2
naley si spodziewa po ustawieniu jego rezystancji na warto okoo 588 (1,25 470 ).
Poprawno oblicze mona sprawdzi nastpujco:
1. Ustaw multimetr na tryb woltomierza w zakresie 10 V i zmierz napicie
na potencjometrze.
2. Obracaj pokrto potencjometru do momentu, a na wywietlaczu
woltomierza pojawi si warto okoo 5 V.
3. Wyjmij potencjometr z obwodu i zmierz jego rezystancj.
Powiniene otrzyma warto zblion do 588 .
Koncepcj dzielnika napicia moesz przetestowa samodzielnie. Wybierz jak warto
dla rezystora R2 i ustaw na ni rezystor. Oblicz, jakiej wartoci napicia naley si
spodziewa na rezystorze R2, a nastpnie zmierz napicie po podczeniu elementu
do obwodu. Chyba ju wiesz, o co chodzi.
Obwody z rezystorami poczonymi rwnolegle

Chcesz zobaczy na wasne oczy, jak rozdziela si prd? Zbuduj obwd pokazany
na rysunku 14.3 i zmierz prdy, postpujc zgodnie z poniszymi wskazwkami.
Rysunek 14.3.
Prd rdowy
w tym obwodzie zostanie
podzielony na
dwie gazie
1. Ustaw multimetr na tryb pomiaru prdu staego w zakresie 20 mA.

2. Zmierz natenie prdu rdowego I1, postpujc wedug poniszych
wskazwek.
a. Przerwij obwd midzy bateri a rezystorem R1.
b. Pocz multimetr szeregowo z bateri i rezystorem R1. Czerwony przewd
probierczy podcz do dodatniego bieguna baterii, a czarny do otwartej strony
rezystora.
c. Zapamitaj warto odczytu natenia prdu.

3. Odcz multimetr i podcz z powrotem bateri i rezystor.
4. Dokonaj pomiaru natenia prdu I2 w gazi w nastpujcy sposb:
a. Odcz jedno z wyprowadze rezystora R2.
b. Pocz multimetr szeregowo z rezystorem R2, zachowujc waciw polaryzacj
podczenia przewodw.
5. Odcz multimetr i z powrotem podcz wyprowadzenie rezystora R2 do
obwodu.
6. Zmierz natenie prdu I3 w gazi w nastpujcy sposb:
a. Odcz jedno z wyprowadze rezystora R3.
b. Pocz multimetr szeregowo z rezystorem R3, zachowujc waciw
polaryzacj podczenia przewodw.
7. Odcz multimetr i wycz go. Nastpnie podcz z powrotem do obwodu
wyprowadzenie rezystora R3.
Jeli nie zmieniy si prawa natury (albo Twj multimetr nie zwariowa), to suma prdw
w badanych gaziach powinna by rwna nateniu rdowemu: I2 + I3 = I1.
Wartoci tych prdw mona obliczy arytmetycznie, korzystajc z prawa Ohma i zasad
zachowania rezystorw w obwodach rwnolegych i szeregowych. Aby obliczy prd
zastpczy rdowy I1, naley wpierw obliczy rezystancj zastpcz obwodu RZ, a nastpnie
skorzysta z prawa Ohma i informacji o napiciu baterii.
W rozdziale 3. opisalimy sposb obliczania rezystancji zastpczej RZ w obwodach
mieszanych, takich jak pokazany na rysunku 14.3. Robilimy to w nastpujcy sposb:
Rz = R1 + (R2 || R3)
= R1 +
R2 R3
R2 + R3
Jeli podstawisz do tego wzoru wartoci rezystorw z powyszego rysunku, to otrzymasz

wynik RZ = 602 .
Nastpnie moesz obliczy natenie prdu rdowego w nastpujcy sposb:
I1 =
U we
602
Przyjmujc zaoenie, e Uwe = 9 V, otrzymujemy:

I1 =
9V
0,015 A = 15 mA
602
Znajc warto I1, mona obliczy napicie U1 na rezystorze R1:

U1 = I1 R1 = 0,015 A 470 7 V
295
296

Jeli na rezystorze R1 spadek napicia wynosi 7 V, to U2 (czyli napicie na rwnolegych
rezystorach) musi wynosi 2 V (9 V 7 V). Znajc warto U2 i korzystajc z prawa Ohma,
mona w odniesieniu do kadego rezystora w poczeniu rwnolegym obliczy natenie
prdu w odgazieniach:
I2 = U2/R2 = 2 V/330 6 mA
I3 = U2/R3 = 2 V/220 = 0,009 A = 9 mA
Suma wartoci prdu w odgazieniach rwna si wartoci prdu rdowego.
Skorzystaj z multimetru, aby zweryfikowa poprawno oblicze wartoci napicia.
Potem moesz jeszcze si troch pobawi i w miejsce rezystora staego R3 wstawi
potencjometr 10 k. Zmieniaj rezystancj i obserwuj, co si dzieje z prdem i napiciem.
Po przeprowadzeniu tych wszystkich pomiarw bdziesz specjalist od prawa Ohma.
adowanie i rozadowywanie
kondensatorw
To dowiadczenie bdzie polega na naadowaniu kondensatora, obserwacji, czy utrzymuje
on zgromadzony adunek, i jego rozadowaniu. Czas adowania i rozadowywania mona
zmienia. Budow tych elementw i sposoby sterowania ich dziaaniem opisalimy
w rozdziale 4.
Gromadzenie i oddawanie adunku

Na rysunku 14.4 w istocie pokazane s dwa obwody, a nie jeden. Przecznik suy
do zmiany midzy stanami adowanie i rozadowywanie, w efekcie czego s dwie
moliwoci:
9 adowanie kiedy przecznik jest w pooeniu adowania, obwd skada si
z baterii, rezystora R1 i kondensatora C. Rezystor R2 nie jest podczony do obwodu.
9 Rozadowywanie kiedy przecznik jest w pooeniu rozadowujcym,
kondensator jest poczony z rezystorem R2. Bateria i rezystor R1 s odczone

od obwodu (s otwarte).
Rysunek 14.4.
Zmieniajc pooenie przecznika w tym
obwodzie, wcza si adowanie lub rozadowywanie
kondensatora

Do konstrukcji przecznika moesz wykorzysta czwk. Jeden koniec przewodu
wetknij do pytki stykowej w takim miejscu, aby mia elektryczne poczenie z dodatni
stron kondensatora. Drugi koniec moesz podcza na przemian do rezystora R1 i R2.
Moesz te drugi koniec czwki pozostawi niepodczony. Uzasadnienie takiego
postpowania przedstawimy nieco dalej.
Zbuduj obwd, korzystajc z baterii 9 V, ale nie podczaj na razie do niczego wolnego
koca czwki. Pamitaj, aby prawidowo podczy kondensator elektrolityczny, tzn.
ujemny styk pocz z ujemnym biegunem baterii (w przeciwnym razie element moe
eksplodowa, a tego by nie chcia).
Aby zaobserwowa adowanie i rozadowywanie kondensatora, wykonaj nastpujce
czynnoci:
1. Ustaw multimetr na tryb woltomierza prdu staego w zakresie 10 V
i podcz go do kondensatora (czerwony przewd probierczy pocz
z dodatnim stykiem kondensatora, a czarny z ujemnym).
2. Naaduj kondensator podcz czwk w trybie adowania (rezystor
R1) i obserwuj odczyt wartoci napicia na multimetrze.
W miar jak kondensator aduje si poprzez rezystor R1, na wywietlaczu powinna
pojawi si (ale nie natychmiast) wielko zbliona do 9 V. Powinno to zaj kilka
sekund.
3. Pozostaw kondensator w stanie przechowywania energii, tzn. odcz
czwk. Obserwuj odczyt na wywietlaczu multimetru.
Powinna by cay czas wskazywana warto 9 V lub zbliona do niej (wielko
moe si nieco obniy, ale to jest normalne, gdy kondensatory mog traci
adunek). Kondensator trzyma adunek (w rzeczywistoci przechowuje energi
elektryczn) nawet po odczeniu baterii.
4. Rozaduj kondensator, tzn. podcz wolny koniec czwki do obwodu
rozadowujcego (do rezystora R2) i obserwuj wskazania multimetru.
W miar jak kondensator rozadowuje si poprzez rezystor R2, warto wskazywana
na wywietlaczu powinna powoli male, a dojdzie do 0 V. Powinno to zaj
kilka minut.
W rozdziale 4. wyjanilimy, e kondensator w prostym obwodzie RC uzyskuje
peni naadowania mniej wicej po upywie czasu rwnego piciokrotnoci staej
czasowej T obwodu RC. T to po prostu warto rezystancji (w omach) pomnoona
przez warto pojemnoci (w faradach). Zatem czas potrzebny na naadowanie
i rozadowanie kondensatora w obwodzie RC mona obliczy w sposb nastpujcy:
Czas adowania = 5 R1 C
= 5 1000 0,00047 F
= 2,35 s
Czas rozadowywania = 5 R2 C
= 5 100 000 0,00047 F
= 235 s 3,9 min
297
298

Czy wyniki obserwacji potwierdzaj te przewidywania? Powtrz proces adowania
i rozadowywania kondensatora kilka razy, aby przekona si, czy obliczenia s
poprawne.
Zmienianie staej czasowej obwodu RC

Doczajc do obwodw adujcego i rozadowujcego par potencjometrw, mona skrci
lub wyduy sta czasow obwodu RC oraz zmieni czas adowania i rozadowywania
kondensatora. Oto, co naley w tym celu zrobi:
1. Zbuduj obwd przedstawiony na rysunku 14.5 i pozostaw przecznik
otwarty (jeden koniec czwki powinien by odczony od pytki
stykowej).
Rysunek 14.5.
Za pomoc potencjometrw
uytych w tym
obwodzie mona
zmienia czas
adowania
i rozadowywania
kondensatora
Zwr uwag, e z kondensatorem jest poczony szeregowo rezystor 1 k. Jego

zadaniem jest ochrona kondensatora przed zbyt duym prdem niezalenie od
ustawienia potencjometru.
Staa czasowa naszego adujcego obwodu RC jest rwna iloczynowi rezystancji
zastpczej i pojemnoci tego obwodu. Rezystancja zastpcza stanowi sum wartoci
rezystora staego (1 k) i wartoci aktualnie ustawionej na potencjometrze R1. Z tego
wynika, e czas adowania kondensatora mona obliczy, korzystajc z nastpujcego
wzoru:
Czas adowania = 5 (R3 + 1000) C
Jeli rezystor R3 zostanie ustawiony na 0 , to rezystancja zastpcza obwodu wyniesie
po prostu 1000 i czas adowania kondensatora bdzie wynosi mniej wicej
2,35 sekundy, tak jak poprzednio (w podrozdziale Gromadzenie i oddawanie
adunku).
2. Pocz czwk w obwd adujcy i obserwuj wskazania woltomierza.
Staa czasowa obwodu rozadowujcego jest rwna iloczynowi rezystancji zastpczej
i pojemnoci tego obwodu. Rezystancja zastpcza stanowi sum rezystancji staej
(1 k) i aktualnie ustawionej wartoci rezystora zmiennego R4. W zwizku z tym
czas rozadowywania kondensatora mona obliczy, korzystajc z poniszego wzoru:
Czas rozadowywania = 5 (R4 + 1000) C

Jeli rezystor R4 zostanie ustawiony na maksimum (100 k), to czas rozadowywania
kondensatora powinien wynosi okoo 237 sekund, czyli niemal 4 minuty (prawie
tyle samo co w podrozdziale Gromadzenie i oddawanie adunku).
3. Przecz czwk na obwd rozadowujcy i obserwuj wskazania
woltomierza.
4. Po rozadowaniu kondensatora odcz czwk.
5. Ustaw rezystor R3 na maksymaln warto 10 k.
6. Podcz czwk do obwodu adujcego i obserwuj wskazania
woltomierza.
Czy nastpia zauwaalna zmiana czasu adowania kondensatora? Czy na pocztku
wydawao si, e adowanie przebiega szybciej, aby pniej nieco zwolni?
W rozdziale 4. pokazalimy wykres zmian napicia podczas adowania i rozadowywania
kondensatora. Wynika z niego, e pocztkowo tempo adowania jest szybkie, a pniej
nieco zwalnia. To samo ma miejsce podczas rozadowywania kondensatora
pocztkowo tempo jest szybkie, a pniej nieco zwalnia.
7. Odcz czwk.
8. Ustaw rezystor R4 na 0 .
9. Przecz czwk na obwd rozadowujcy i obserwuj wskazania
woltomierza.
Czy proces rozadowywania kondensatora przebiega do szybko? Powinien
trwa okoo 2,5 sekundy.
Wyprbuj kilka rnych ustawie obu potencjometrw oraz za kadym razem
naaduj i rozaduj kondensator. Jeli masz ochot troch si pobawi, znajd sobie
sekundnik (np. kuchenny) i sprbuj zmierzy czas adowania i rozadowywania
kondensatora. Pniej wymontuj potencjometry, zmierz rezystancje w obu
obwodach, a nastpnie oblicz 5 RC. Czy wyniki oblicze zgadzaj si mniej wicej
z obserwowanymi wartociami?
Zmniejszanie napicia na diodach

W rozdziale 6. napisalimy, e diody s dla prdu elektrycznego tym, czym zawory
jednokierunkowe dla wody. Jeli przyoy si niewielkie napicie od anody do katody,
to prd bdzie pyn do przodu, a spadek napicia na diodzie bdzie pozostawa mniej
wicej na tym samym poziomie, niezalenie od wartoci prdu.
W tym podrozdziale praktycznie zapoznasz si z dziaaniem diod. W obwodach z uyciem
tych elementw rwnie mona mierzy poziomy napicia i natenia prdu za pomoc
multimetru.
299
300
Wczanie diody LED

W przypadku diod LED czerwonych, tych i zielonych do odkrcenia zaworu potrzebne
jest napicie okoo 2,0 V, aby zacz pyn prd i pojawio si wiato. Maksymalne
natenie prdu, jakie s w stanie wytrzyma diody LED to okoo 20 mA (warto t
naley za kadym razem sprawdza).
Obwd przedstawiony na rysunku 14.6 posuy nam do demonstracji wczania i wyczania
diody LED oraz pokazania, jak zwikszenie prdu powoduje intensyfikacj wiecenia.
Oto, co naley zrobi:
1. Ustaw potencjometr 10 k na maksymaln warto rezystancji.
2. Zbuduj obwd pokazany na rysunku 14.6 przy uyciu standardowej
diody LED koloru czerwonego, tego lub zielonego.
Pamitaj, aby poprawnie podczy diod, tzn. katoda (ujemna strona) powinna
by podczona do ujemnego bieguna baterii. W wielu diodach LED wyprowadzenie
katody jest krtsze od wyprowadzenia anody.
3. Ustaw multimetr na tryb woltomierza prdu staego w zakresie 10 V
i podcz przewody probiercze do wyprowadze diody.
Czy dioda si zawiecia? Jak warto napicia wskazuje woltomierz? Na diodzie
powinno wystpowa napicie wynoszce okoo 1 V, a wic za mae, aby spowodowa
jej wiecenie.
4. Zmniejszaj powoli warto rezystancji potencjometru, cay czas patrzc
na diod. Kiedy si zawieci, przesta obraca pokrto potencjometru.
Sprawd warto wywietlon przez multimetr. Czy napicie na diodzie ma warto
blisk 2,0 V?
5. Wznw obracanie pokrta potencjometru i obserwacj diody.
Co si dzieje ze wiatem?
6. Przekr potencjometr na warto 0 i zwr uwag na intensywno
natenia wiata. Odczytaj warto napicia wskazywan przez multimetr.
Czy napicie na diodzie znaczco si zmienio wraz ze zwikszeniem
intensywnoci wiecenia?
Rysunek 14.6.
Ten obwd suy do wczania
i wyczania
diody LED oraz
zmiany intensywnoci emitowanego przez
ni wiata

Aby zrozumie, dlaczego dioda pozostawaa martwa, kiedy potencjometr by ustawiony
na 10 k, a zawiecia si po zmniejszeniu wartoci rezystancji, zastanw si, jak ten sam
obwd wygldaby bez diody. Byby to dzielnik napicia, w ktrym napicie na rezystorze R3
(ktre jest takie samo jak na diodzie LED) byoby rwne iloczynowi wspczynnika
rezystancji i napicia rdowego:
ULED =
R3
9V
R1 + R2 + R3
1000
9 V
1000 + R2 + 1000
1000
9 V
2000 + R2
Kiedy rezystancja potencjometru ma wysok warto (powiedzmy 10 k), to napicie na

diodzie jest niskie (wynosi okoo 0,75 V). Zmniejszenie rezystancji do pewnego poziomu
sprawia, e napicie na diodzie wzrasta do wartoci wystarczajcej, aby j zawieci.
Napicie ULED wzronie do wartoci okoo 2,0 V, gdy rezystancja R2 spadnie do okoo
2,5 k (podstaw warto 2500 za R2 w powyszym wzorze, a sam si o tym przekonasz).
Oczywicie Twoja dioda moe wieci w nieco innym zakresie wartoci napicia, np.
od 1,7 do 2,2 V. Dlatego jeli zmierzysz rezystancj potencjometru, przy ktrej nastpuje
zawiecenie diody, to moesz otrzyma nieco wysz lub nisz warto ni 2,5 k.
Przepyw prdu przepywajcego przez diod LED mona take zaobserwowa
w nastpujcy sposb:
1. Zrb przerw w obwodzie midzy katod (ujemnym biegunem) diody
a ujemnym biegunem baterii.
2. Podcz szeregowo multimetr w miejscu przerwy i ustaw go na tryb
amperomierza prdu staego.
3. Pocztkowo ustaw potencjometr na maksymaln warto 10 k. Zmniejszaj
warto potencjometru, jednoczenie obserwujc wskazania omomierza.
Zapamitaj warto, przy ktrej nastpio zawiecenie diody. Kontynuuj
obnianie rezystancji i cay czas obserwuj wskazania amperomierza.
Natenie prdu, ktremu towarzyszy zwikszanie natenia wiata, powinno
wzrosn do 5 mA.
Oglnie rzecz biorc, z tych dowiadcze naley zapamita, e dioda LED zawieca si
przy napiciu okoo 2,0 V i niewielkim nateniu przepywajcego przez ni prdu.
Zwikszanie natenia prdu powoduje wzrost intensywnoci wiata, ale napicie pozostaje
mniej wicej takie same.
Stabilizowanie napicia
Kiedy do diody Zenera jest przyoone wysokie napicie o polaryzacji zaporowej, to spadek
napicia pozostaje niezmienny nawet wwczas, gdy zmienia si warto natenia prdu
w pewnym zakresie (wicej na temat diod Zenera napisalimy w rozdziale 6.). Aby zmierzy
warto spadku napicia, wykonaj nastpujce czynnoci:
301
302

1. Zbuduj prosty obwd dzielnika napicia pokazany na rysunku 14.7.
Aby uzyska napicie 18 V, pocz szeregowo dwie baterie 9 V.
Rysunek 14.7.
Ten prosty
dzielnik napicia
rozdziela napicie
rdowe po
rwno midzy
dwa rezystory
Do konstrukcji uyj dwch rezystorw o mocy W.

2. Zmierz napicie rdowe, a nastpnie napicie na rezystorze R2.
Powinno wynosi mniej wicej poow napicia rdowego, a wic okoo 9 V.
3. Zmierz napicie na rezystorze R1.
Powinno wynosi okoo 9 V. Rezystory dziel napicie rdowe rwno na p.
4. Teraz zmodyfikuj obwd tak, jak pokazano na rysunku 14.8. Do rezystora R2
podcz diod Zenera 4,3 V o mocy 1 W (1N4731) anod (biegun dodatni)
diody podcz od strony ujemnego bieguna baterii.
Rysunek 14.8.
Dodanie diody
Zenera pozwala
regulowa
napicie na
rezystorze R2
5. Zmierz napicie na rezystorze R2, ktrego warto jest taka sama jak na
diodzie Zenera.
Czy warto ta nadal wynosi okoo 9 V, czy moe mniej wicej 4,3 V? (Tolerancja
diody Zenera czyli moliwe odchylenie od wartoci znamionowej moe
wynosi 10%, a wic napicie moe si waha w granicach od 3,9 do 4,7 V).
Dioda Zenera reguluje napicie na rezystorze R2. Gdzie w takim razie podziaa
si reszta napicia?
6. Zmierz napicie na rezystorze R1.
Czy zwikszyo si po dodaniu diody Zenera (powinno wynosi okoo 13,7 V)?
7. Odcz zasilanie i zamie rezystor R2 na potencjometr 10 k (rysunek 14.9).

Rysunek 14.9.
Dioda Zenera
utrzymuje sta
warto napicia nawet wwczas, kiedy
zmienia si
rezystancja
obcienia
8. Podcz zasilanie i zmierz napicie na rezystorze R2.

9. Zmieniaj warto potencjometru od 0 do 10 k, cay czas obserwujc
wskazanie wartoci napicia.
Czy spostrzege, e napicie roso od 0 V do wartoci diody Zenera, a nastpnie
zatrzymao si na tej wartoci mimo zwikszania rezystancji R2? Dioda Zenera
utrzymuje sta warto napicia bez wzgldu na obcienie obwodu (w tym przypadku
reprezentowane przez potencjometr).
Praca z tranzystorami
Kilka nastpnych podrozdziaw pozwoli Ci nauczy si wykorzystywa malekie tranzystory
do sterowania przepywem prdu w jednym obwodzie (na wyjciu tranzystora) przy uyciu
elementw elektronicznych w innym obwodzie (na wejciu tranzystora). Tranzystory
zostay stworzone wanie do tego!
Wzmacnianie prdu
Obwd przedstawiony na rysunku 14.10 posuy nam do demonstracji waciwoci
wzmacniania prdu tranzystorw. Oto, co naley zrobi:
1. Do budowy obwodu uyj oglnego bipolarnego tranzystora npn, np.
2N3904 albo BC548.
Pamitaj o prawidowym podczeniu wyprowadze bazy, kolektora i emitera.
2. Ustaw potencjometr na maksymaln warto rezystancji 1 M.
Moliwe, e dioda LED2 zawieci si lekko, ale dioda LED1 nie powinna
emitowa adnego wiata, mimo i bdzie przepywa przez ni niewielki prd.
3. Powoli zmniejszaj rezystancj potencjometru i obserwuj diody.
W miar zmniejszania rezystancji dioda LED2 powinna wieci coraz janiej.
W pewnym momencie zawieci si te dioda LED1. Dalsze zmniejszanie rezystancji
potencjometru bdzie powodowa zwikszanie jasnoci obu diod, lecz LED2 bdzie
wiecia znacznie janiej od LED1.
303
304
Rysunek 14.10.
Dwie diody LED
pozwalaj zaobserwowa
moliwoci
wzmacniania
prdu tranzystorw
Jeste wiadkiem dziaania tranzystora niewielki prd bazy przepywajcy przez diod
LED1 jest wzmacniany przez tranzystor, co sprawia, e przez diod LED2 przepywa
znacznie wikszy prd. Dioda LED1 wieci sabym wiatem, poniewa przepywa
przez ni prd bazy o niewielkim nateniu. Natomiast dioda LED2 wieci janiej,
poniewa otrzymuje silniejszy prd z kolektora. Wartoci te mona zmierzy (zob.
ponisz ramk Mierzenie bardzo maych wartoci prdu).
Mierzenie bardzo maych wartoci prdu

Prd bazy tranzystora bipolarnego widocznego na
rysunku 14.10, ktry przepywa przez diod LED1,
jest bardzo may, zwaszcza gdy potencjometr jest
ustawiony na maksymaln warto rezystancji.
S trzy sposoby na jego zmierzenie:
9 Mona dokona pomiaru bezporedniego po-
przez przerwanie obwodu po jednej stronie diody

LED1 i podczenie multimetru ustawionego na
pomiar prdu staego (prd jest jednak tak may,
e miernik moe go nie zarejestrowa).
Mona dokona pomiaru porednio, korzystajc
z prawa Ohma. Ten sam prd, ktry przepywa przez diod LED1 do bazy tranzystora, przepywa rwnie przez dwa rezystory stay
o wartoci 10 k i potencjometr. Mona zmierzy spadek napicia na obu tych rezystorach

i otrzyman warto podzieli przez warto
rezystancji (przypomnijmy, e zgodnie z prawem Ohma prd przepywajcy przez rezystor
jest rwny ilorazowi wartoci napicia na tym
rezystorze i rezystancji).
Jeli potrzebujesz bardzo dokadnego wyniku,
odcz zasilanie od obwodu, wyjmij rezystor
i dokadnie zmierz jego rezystancj za pomoc
multimetru. Nastpnie oblicz warto natenia
prdu. T metod obliczylimy, e natenie prdu
bazy wynosio 6,1 A (czyli 0,0000061 A).

Przy potencjometrze ustawionym na 1 M prd bazy mia natenie 6,1 A
(czyli 0,000 0061 A), a kolektora 0,8 mA. Dzielc prd kolektora przez prd bazy,
dowiadujemy si, e wzmocnienie prdowe obwodu tranzystorowego wynosi 131 razy.
Przy potencjometrze ustawionym na 0 prd bazy wynosi 0,61 mA, a kolektora 14 mA,
a wic wzmocnienie prdowe wynioso w przyblieniu 23. Cakiem niele!
Przecznik jest wczony!

Na rysunku 14.11 pokazany jest cznik dotykowy. Do jego budowy uyto dwch
tranzystorw npn, ktre wzmacniaj bardzo may prd bazy do poziomu wystarczajcego,
aby zawieci diod LED. Tak konfiguracj dwch tranzystorw bipolarnych z poczonymi
kolektorami i emiterem jednego tranzystora przekazujcym sygna do bazy drugiego
tranzystora nazywamy par Darlingtona.
Rysunek 14.11.
Para Darlingtona
moe suy
jako cznik
dotykowy
Aby go wyprbowa, zbuduj przedstawiony obwd przy wykorzystaniu dowolnej pary

tranzystorw npn oglnego przeznaczenia (np. 2N3904 lub BC548). Aby zamkn obwd,
naley uy palca (nie obawiaj si, nic zego Ci si nie stanie). Czy po zamkniciu obwodu
dioda si zawiecia? Twoja skra przewodzi bardzo ma ilo prdu (kilka mikroamperw),
ktry dziki wzmocnieniu przez par tranzystorw powoduje wiecenie diody.
Sztuka logicznego mylenia

Malekie obwody cyfrowe zwane bramkami logicznymi przyjmuj na wejciu jeden
lub dwa bity (cyfry binarne) i zwracaj wynik w postaci jednego bitu, ktrego warto
jest uzaleniona od funkcji realizowanej przez dan bramk (wicej na temat bramek
305
306

logicznych napisalimy w rozdziale 7.). Bramki logiczne stanowi podstawowy skadnik
budowy zaawansowanych ukadw cyfrowych, takich jak mikroprocesory bdce mzgami
komputerw osobistych.
Bramki logiczne skadaj si z elementw elektronicznych poczonych w sposb
pozwalajcy na realizacj okrelonych funkcji logicznych. Mona je znale w postaci
ukadw scalonych wyposaonych w styki wejciowe, wyjciowe i suce do podczania
rda zasilania.
Czytajc ten podrozdzia, nauczysz si podcza do obwodu ukad scalony bramki
NAND oraz bdziesz obserwowa zmiany sygnau wyjciowego w zalenoci od zmian
sygnaw wejciowych. Nastpnie dowiesz si, jak zbudowa bramk OR przy uyciu
odpowiednio poczonych bramek NAND.
wiateko na kocu bramki NAND

W obwodzie przedstawionym na rysunku 14.12 do sygnalizacji rodzaju sygnau (wysoki
lub niski) na wyjciu bramki NAND wykorzystano diod LED. Do budowy tego obwodu
uyj jednej z czterech bramek NAND dwuwejciowego ukadu scalonego 4011 (jest
to ukad CMOS wraliwy na elektryczno statyczn, a wic zastosuj si cile do wskazwek
opisanych w rozdziale 9., aby go nie uszkodzi). Jako przecznikw moesz uy zwykych
czwek, ktrych jeden koniec woysz do otworu w pytce stykowej, a drugi bdziesz
wkada i wyjmowa w zalenoci od potrzeby.
Rysunek 14.12.
Obwd wykorzystujcy
diod LED do
sygnalizacji rodzaju sygnau
wyjciowego
Przypomnijmy, e bramka NAND (NOT AND) zwraca na wyjciu sygna wysoki

wwczas, kiedy ktrykolwiek z sygnaw wejciowych jest niski lub oba sygnay wejciowe
s niskie, a sygna niski, gdy oba sygnay wejciowe s wysokie (jeli chcesz przypomnie
sobie podstawowe wiadomoci o bramkach logicznych, wr do rozdziau 7.). Stan wysoki
w tym przypadku zdefiniujemy jako dodatnie napicie rdowe (9 V), a niski jako 0 V.

Zamknicie jednego z przecznikw powoduje pojawienie si wysokiego sygnau
wejciowego, poniewa w istocie czynno ta polega na podczeniu dodatniego rda
zasilania do wejcia. Rozczenie jednego z przecznikw skutkuje pojawieniem si
niskiego sygnau wejciowego, poniewa s one podczone poprzez rezystory z mas (0 V).
Wyprbuj dziaanie bramki, analizujc wszystkie cztery moliwe kombinacje pocze
przecznikw i wypenij ponisz tabel (ktra w istocie jest tablic prawdy).
Wejcie 1.
Wejcie 2.
Niski (S otwarty)
Niski (S otwarty)
Niski (S otwarty)
Wysoki (S zamknity)
Wysoki (S zamknity)
Niski (S otwarty)
Wysoki (S zamknity)
Wysoki (S zamknity)
Wyjcie (stan wysoki = wiecenie diody;

stan niski = dioda zgaszona)
Czy dioda LED zawiecia si, kiedy otwarty by jeden przecznik lub byy otwarte oba?
Czy dioda zgasa po zamkniciu obu przecznikw? Pamitaj, eby zawsze mwi prawd!
Budowa bramki OR z trzech bramek NAND

Przy uyciu kilku bramek NAND mona skonstruowa dowoln inn bramk logiczn.
Na rysunku 14.3 przedstawiono sposb wykorzystania trzech bramek NAND w celu
uzyskania bramki OR. Jej wejcia s kontrolowane przez przeczniki S3 i S4. Sygna
wyjciowy jest oznaczany poprzez zapalanie i ganicie diody LED.
Rysunek 14.13.
Konstrukcja
bramki OR
z trzech bramek
NAND
307
308

Kada z bramek NAND po lewej stronie dziaa jako bramka NOT (inwerter). Kada
bramka NAND wie wejcia razem w taki sposb, e niski sygna wejciowy powoduje
pojawienie si wysokiego sygnau wyjciowego, a wysoki sygna wejciowy niskiego
sygnau wyjciowego. Bramka NAND po prawej stronie wytwarza wysoki sygna wyjciowy
wtedy, kiedy ktrykolwiek jej sygna wejciowy lub oba jej sygnay wejciowe s niskie,
co ma miejsce wwczas, gdy zamknity jest jeden z przecznikw S3 i S4 lub oba. Krtko
mwic, jeli jeden z przecznikw jest zamknity lub zamknite s oba, obwd zwraca
sygna wysoki. To jest bramka OR!
Podczas budowania obwodu uwaaj na elektryczno statyczn. Moesz wykorzysta
trzy wolne bramki ukadu 4011, ktrego uye do budowy obwodu z rysunku 14.12.
Wyprbuj dziaanie obwodu, otwierajc i zamykajc rne kombinacje przecznikw.
Dioda powinna si zawieca po zamkniciu jednego z przecznikw lub ich obu.
Rozdzia 15
Projekty do samodzielnego
wykonania w p godziny
W tym rozdziale:
Budowa obwodw z migajcymi wiatekami
Wyciskanie sidmych potw z materiaw piezoelektrycznych
Ogldanie wiata oczami kota dziki czujnikom podczerwieni
Budowa alarmw
Konstrukcja przenonego kompasu elektronicznego
Dawanie gosu przy uyciu wzmacniacza wasnej roboty
Poszukiwanie rde wody
auka zasad elektroniki opaci si tylko wtedy, gdy zdobyt wiedz mona wykorzysta
praktycznie do budowy realnych projektw. W tym rozdziale poznasz budow kilku
zabawnych i zarazem edukacyjnych gadetw elektronicznych, ktrych konstrukcja nie
zajmie Ci wicej ni 30 minut. Przy wyborze obwodw kierowalimy si kryteriami
ciekawoci i prostoty. Liczb potrzebnych czci ograniczylimy do minimum, dziki
czemu najdroszy z przedstawionych projektw nie przekracza okoo 50 zotych.
Pierwszy projekt powiniene przestudiowa bardzo dokadnie, poniewa opisalimy go

najbardziej szczegowo ze wszystkich. Dziki temu nastpne projekty powiniene bez
trudu zbudowa ju samodzielnie na podstawie dostarczonych schematw. Jeli chcesz
przypomnie sobie wiadomoci na temat schematw, przeczytaj jeszcze raz rozdzia 10.,
a jeli potrzebujesz odwieenia podstawowych wiadomoci o obwodach, zajrzyj do
rozdziau 2. Gdyby zbudowane projekty nie chciay dziaa zgodnie z oczekiwaniami
(to zdarza si nawet najlepszym), przejrzyj zawarto rozdziau 12., we do rki multimetr
i poszukaj przyczyn problemw.
Potrzebne czci
Wszystkie projekty przedstawione w tym rozdziale oprcz kompasu mona zbudowa
na pytce stykowej. Oczywicie nic nie stoi te na przeszkodzie, aby poczy je na stae
na zwykych pytkach obwodw drukowanych. Szczegowy opis pracy z pytkami
stykowymi i budowy obwodw znajduje si w rozdziale 11. Jeli utkniesz podczas budowy
ktrego z projektw i nie bdziesz wiedzia, co dalej robi, wr do wymienionego
rozdziau, aby odwiey sobie wiadomoci.
310

Prawie wszystkie czci potrzebne do konstrukcji projektw opisanych w tym rozdziale
(wyjtkiem znowu jest ten wstrtny kompas elektroniczny) mona kupi w kadym zwykym
lub internetowym sklepie z czciami elektronicznymi. Jeli w pobliu nie ma adnego
dobrego sklepu tego rodzaju, to w rozdziale 17. i dodatku poszukaj adresw sklepw
internetowych.
Jeli nie zaznaczono inaczej, to przy wyborze elementw elektronicznych kieruj si
nastpujcymi oglnymi zasadami:
9 Wszystkie rezystory powinny mie moc znamionow 0,25 lub 0,125 W i tolerancj
5 lub 10 procent.
9 Napicie znamionowe wszystkich kondensatorw wynosi nie mniej ni 25 V.

Rodzaj potrzebnego kondensatora (dyskowy, elektrolityczny lub tantalowy)
podawany jest za kadym razem na licie czci.
Jeli interesuje Ci budowa wewntrzna elementw elektronicznych uywanych

w opisywanych projektach, to przejrzyj rozdziay 3., 4. oraz 6. 8. W rozdziale 3. znajduje
si opis rezystorw, a w 4. kondensatorw. Rozdzia 6. powicony jest diodom
i tranzystorom, a ukady scalone uyte w tych projektach przedstawilimy w rozdziale 7.
Przewody, rda zasilania i inne czci (np. czujniki, goniki i brzczyki) opisalimy
w rozdziale 8.
Migajce byskotki
Twoj pierwsz misj, ktr powiniene przyj, bdzie budowa obwodu migajcego
diodami LED. Moe si to wydawa proste (i dziki ukadowi 555 takie wanie jest),
ale eby odnie sukces, bdziesz musia obniy poziom prdu w obwodzie, aby nie
usmay diod, oraz skonfigurowa ukad czasowy, by wcza i wycza przepyw prdu,
powodujc zawiecanie i ganicie diod. To cakiem powane wyzwanie jak na pierwszy raz!
Do budowy tego projektu moesz posuy si schematem pokazanym na rysunku 15.1
(jeli potrzebujesz odwieenia wiadomoci na temat czytania schematw, wr do
rozdziau 10.). Z rysunku dowiesz si, jak podczy ukad 555 do diody LED oraz jakie
inne czci bd potrzebne do zasilania obwodu, ograniczania w nim przepywu prdu
oraz kontrolowania czstotliwoci migania. Zanim rozpoczniesz prac, dobrze by byo,
gdyby przeanalizowa schemat, aby zrozumie dziaanie obwodu.
Analiza obwodu migacza na bazie ukadu 555

Podstaw tego projektu (jak rwnie wielu innych projektw opisanych w tym rozdziale)
jest ukad czasowy 555. Tego niezwykle wszechstronnego ukadu scalonego mona uy
do budowy wielu rnych obwodw, o czym bya mowa w rozdziale 7. W tym przypadku
ukad 555 zostanie wykorzystany w roli multiwibratora astabilnego generujcego
impulsy wczenia i wyczenia w regularnych odstpach czasu, jakby to by elektroniczny
metronom. O wieceniu bd wygaszeniu diody bdzie decydowa sygna wyjciowy
pojawiajcy si na wyprowadzeniu nr 3 ukadu 555.
Rozdzia 15: Projekty do samodzielnego wykonania w p godziny
Rysunek 15.1.
Schemat
obwodu
migacza LED
Ograniczanie iloci prdu przepywajcego przez diod LED

Zadaniem rezystora R3 jest zapobiega usmaeniu diody LED. Ten skromny element peni
bardzo wan funkcj, polegajc na ograniczaniu iloci prdu przepywajcego przez
diod. Napicie wyjciowe na wyprowadzeniu nr 3 ukadu 555 zmienia si midzy 9 V
(dodatnia warto rda zasilania) dla stanu wczenia a 0 V dla stanu wyczenia.
Przyjmujc, e spadek napicia polaryzujcego diody LED wynosi 2,0 V (typowa warto),
wiadomo, e w stanie wczenia spadek na rezystorze R3 wynosi okoo 7 V. Wynik ten
otrzymalimy poprzez odjcie 2 V straconych na diodzie od 9 V na wyprowadzeniu 3.
Majc te informacje, mona skorzysta z prawa Ohma (rozdzia 3.), aby obliczy natenie
prdu przepywajcego przez rezystor R3 i diod LED:
prd = napicie/rezystancja = 7 V/33 0,021 A = 21 mA
Takie natenie prdu Twoja dioda LED wytrzyma bez problemu!
Taktowanie pulsw
Zgodnie z tym, co napisalimy w rozdziale 7., zarwno czstotliwo ukadu 555, jak i czasy
trwania obu stanw wysokiego i niskiego ustawia si za pomoc poczonych z nim
dwch rezystorw (R1 i R2) i kondensatora (C1). W tym projekcie uylimy
potencjometru, ktrym moemy zmienia warto R1 i uzyskiwa czstotliwoci od
powolnego walca po gorce rytmy samby.
Jeli chcesz dokadnie przeanalizowa i zrozumie dziaanie tego obwodu, przypomnij
sobie rwnania dotyczce obliczania czstotliwoci i czasw trwania stanw przedstawione
w rozdziale 7. Podstaw rzeczywiste wartoci dla rezystorw R1 (uprzednio sprawdzajc
warto reprezentowan przez potencjometr za pomoc multimetru) i R2 oraz kondensatora
C1. Czy czstotliwo migania diod odpowiada mniej wicej Twoim obliczeniom?
311
312

Przedstawiony tu projekt mona te wykorzysta jako urzdzenie do testowania. Podczajc
wyjcie ukadu 555 (styk 3.) do innego obwodu, mona ten ukad wykorzysta jako rdo
sygnau. Przekonasz si, jak to dziaa w kilku innych projektach pokazanych w tym rozdziale,
opartych na ukadzie 555.
Budowa ukadu migajcych wiateek

Skonstruowanie obwodu z migajcymi diodami LED jest atwe. Moesz w tym celu
posuy si rysunkiem 15.2 jako przewodnikiem. Zauwa, e poczenia z dodatnim
biegunem rda zasilania s umiejscowione w grnym rzdzie otworw na pytce
stykowej, a poczenia z mas (ujemnym biegunem rda zasilania) w dolnym.
Rysunek 15.2.
Ukad migacza
diod LED
zmontowany
na pytce
stykowej
Midzy elementami pozostawiono troch miejsca, aby byo dobrze wida poczenia.
Zawsze lepiej jest troch luniej gospodarowa przestrzeni, ni ciasno wszystko upycha,
poniewa dziki temu atwiej jest zorientowa si, jak dany ukad dziaa.
Lista czci potrzebnych do budowy ukadu

Oto lista czci potrzebnych do skonstruowania opisywanego obwodu:
9 Bateria 9 V (opcjonalnie z klipsem)

9 Ukad scalony: LM555
9 R1: potencjometr 1 M
9 R2: rezystor 47 k
9 R3: rezystor 330

9 C1: kondensator tantalowy 1 F (spolaryzowany)
9 C2: kondensator dyskowy 0,1 F (niespolaryzowany)
9 LED: dioda elektroluminescencyjna dowolnego koloru
Budowa obwodu krok po kroku
Aby zbudowa obwd migacza diod LED, postpuj zgodnie z poniszymi wskazwkami:
1. Zanim przystpisz do waciwej pracy, zbierz wszystkie potrzebne czci.
Lista czci zostaa podana w poprzednim podrozdziale.
Nie ma nic gorszego od tego, gdy w poowie pracy nad projektem okazuje si,
e nie ma jakich czci i nie mona go skoczy!
2. Ostronie zamontuj ukad 555 na rodku pytki stykowej.
Ukady scalone zazwyczaj montuje si okrakiem nad rodkow bruzd pytki
ze znakiem orientacyjnym (niewielkim wgbieniem znajdujcym si na obudowie
ukadu) zwrconym w lew stron.
3. Zamontuj oba rezystory stae R2 i R3 na pytce, tak jak pokazano na schemacie
i w przykadowym projekcie na rysunku 15.2.
Zgodnie z tym, co napisalimy w rozdziale 7., styki w ukadach scalonych s
numerowane w lewo, zaczynajc od znaku orientacyjnego. Jeli wic zamontowae
swj ukad 555 z tym znakiem po stronie lewej krawdzi pytki, to ukad stykw
bdzie taki, jak pokazano na rysunku 15.3.
Rysunek 15.3.
Ukad stykw
ukadu
scalonego 555
4. Zamontuj oba kondensatory, C1 i C2, na pytce tak, jak pokazano

na schemacie i w przykadowym projekcie na rysunku 15.2.
Pamitaj, aby poprawnie podczy spolaryzowany kondensator ujemne
wyprowadzenie pocz z mas.
5. Przylutuj do stykw potencjometru (R1) kawaki przewodw, aby mc
go podczy do pytki.
Uyj drutu montaowego o rednicy 0,64 mm. Kolor nie ma znaczenia.
Przypominamy, e potencjometr ma trzy wyprowadzenia. Boczne (dowolne z dwch)
naley podczy do styku nr 7 ukadu 555, a pozostae dwa (drugie boczne i rodkowe)
naley poczy (zmostkowa) i podczy do dodatniego bieguna rda zasilania.
313
314

6. Podcz diod LED tak, jak pokazano na schemacie i zdjciu.
Uwaaj, eby prawidowo podczy diod katoda (ujemny biegun z krtszym
wyprowadzeniem) powinna by podczona do masy. Aby mie pewno, e wszystko
dobrze robisz, sprawd instrukcj na opakowaniu diody (jeli le podczysz diod
LED, to nic zego si nie stanie, poza tym e nie bdzie wieci; wwczas odcz
diod i podcz j jeszcze raz, poprawnie).
7. Wykonaj pozostae poczenia za pomoc drutu o rednicy ok. 0,6 mm,
najlepiej przygotowanego zawczasu do uytku w pytce stykowej.
Jeli nie masz pewnoci, jak naley podczy czwki, skorzystaj ze zdjcia
na rysunku 15.2 jako przewodnika.
8. Zanim podczysz zasilanie, dokadnie wszystko posprawdzaj. Sprawd
wszystkie poczenia, porwnujc rzeczywisty obwd ze schematem.
9. Podcz bateri 9 V do rzdw dodatniego rda zasilania i masy na pytce
stykowej.
Najatwiej jest posugiwa si klipsem do baterii, ktry ma ju fabrycznie
przylutowane przewody przyczeniowe. Moliwe, e bdziesz musia do nich
przylutowa przeduki z drutu o rednicy 0,64 mm, aby atwiej byo podczy
bateri do pytki. Pamitaj czerwony przewd klipsa powinien by poczony
z dodatnim biegunem baterii, a czarny z ujemnym, czyli mas.
Sprawdzanie gotowego obwodu

Po podczeniu zasilania do obwodu dioda LED powinna zacz miga. Aby zmieni
czstotliwo migania, naley pokrci gak potencjometru R1. Jeli ukad nie dziaa,
odcz zasilanie i sprawd wszystkie poczenia.
Oto lista najczciej spotykanych bdw:
9 Ukad 555 zamontowany odwrotnie to moe spowodowa uszkodzenie

ukadu scalonego, a wic moliwe, e bdziesz potrzebowa nowej czci.
9 Dioda LED zamontowana odwrotnie zmie podczenie wyprowadze

diody.
9 Przewody poczeniowe i wyprowadzenia elementw nie s dopchnite
do koca w otwory pytki stykowej sprawd, czy wszystkie druty s dobrze

wpasowane w otwory i czy aden nie siedzi luno.
9 Nieodpowiednie wartoci elementw sprawd jeszcze raz, tak na wszelki

wypadek!
9 Zuyta bateria we now.

9 Nieprawidowe poczenia popro znajomego, aby rzuci okiem na Twj
ukad. Inna osoba moe spostrzec usterk, ktrej Ty nie widzisz.
Za pomoc multimetru moesz zmierzy wartoci napicia, prdu i rezystancji w rnych

miejscach obwodu. Jak napisalimy w rozdziale 12., tego rodzaju prby pozwalaj wykry
przyczyny wielu problemw. Dziki temu przyrzdowi dowiesz si, czy bateria ma
w sobie jeszcze odrobin ycia, czy dioda wci jest jeszcze diod i wiele, wiele wicej.

Dobrym zwyczajem w elektronice jest budowanie kadego obwodu, ktry konstruuje
si po raz pierwszy, na pytce stykowej. Dziki temu mona atwo zmienia parametry,
aby je jak najlepiej skomponowa. Kiedy osignie si satysfakcjonujcy rezultat, mona
obwd przenie na pytk do montau na stae. Tylko si nie spiesz i pamitaj,
eby wszystko dokadnie sprawdza. Wyluzuj, zanim si obejrzysz, bdziesz starym
elektronicznym wyg.
Wystukiwanie wietlnej melodii

dziki wykorzystaniu zjawiska
piezoelektrycznoci
Nie wszystkie obwody elektroniczne s zbudowane z baterii, rezystorw, kondensatorw,
tranzystorw i innych typowych elementw. Projekt, ktry przedstawiamy w tym
podrozdziale, skada si z neonwki, ktra zawieca si dziki pukaniu w may dysk
piezoelektryczny wytwarzajcy elektryczno. Posuy nam on do zademonstrowania
zjawiska zwanego piezoelektrycznoci.
Piezo co?
Okrelenie piezo pochodzi z greki, w ktrej oznacza nacisn albo cisn co. Dawno
temu istnieli ciekawscy ludzie, ktrzy mieli tak duo wolnego czasu, e nie wiedzieli,
czego si czepi. Badali wic krysztay i odkryli, e niektre z nich, jeli si je bardzo
mocno cinie, wytwarzaj elektryczno. Co ciekawsze, kiedy si je podczy do prdu,
to zmieniaj ksztat (cho w bardzo maym stopniu). To odkrycie okazao si niesamowicie
brzemienne w skutki, gdy dzi zjawisko piezoelektrycznoci wykorzystujemy w niezliczonej
liczbie urzdze i gadetw, od zegarkw kwarcowych, przez budziki, przetworniki
gitar elektrycznych po przyrzdy do podpalania grilla.
Krtki kurs piezoelektrycznoci

Na rysunku 15.4 pokazano schemat prostego obwodu elektronicznego, ktry skada si
tylko z dysku piezoelektrycznego i neonwki. Oto bardzo krtka lista czci potrzebnych
do zbudowania tego obwodu i zaobserwowania zjawiska piezoelektrycznoci:
9 Dysk piezoelektryczny (tego samego typu, jakiego uywa si w brzczykach,

najlepiej z przylutowanymi dwoma przewodami)
9 arwka neonowa
9 Dwa zaciski szczkowe
9 Co w miar cikiego do pukania w dysk, np. rubokrt albo paka do perkusji
(w kadym razie nie kij do baseballu)
315
316
Rysunek 15.4.
Prosty obwd
do demonstracji
zjawiska piezoelektrycznoci
Dyski piezoelektryczne mona kupi w wikszoci tradycyjnych i internetowych sklepw

elektronicznych. S to tanie czci (cena to okoo 2 z) i czasami mona naby elementy
z gotowymi przylutowanymi ju przewodami. Jeli kupisz dysk z tylko jednym przewodem,
to drugi podcz po prostu do metalowego dysku, ktry bdzie suy jako masa. Jeli
chodzi o arwki neonowe (rwnie sprzedawane w sklepach elektronicznych), to ich
charakterystyczn cech jest to, e do wiecenia potrzebuj przynajmniej 90 V. Moe to
i duo, ale wytworzenie takiego napicia za pomoc dysku piezoelektrycznego to aden
problem.
Oto lista czynnoci, jakie naley wykona, aby skonstruowa powyszy obwd:
1. Po dysk na jakiej izolowanej powierzchni.
Moe to by plastikowy albo drewniany (ale nie metalowy) blat.
2. Pocz dysk z arwk przy uyciu dwch zaciskw szczkowych, jak
pokazano na rysunku 15.5.
Rysunek 15.5.
Poczenie
arwki i dysku
przy uyciu
zaciskw
szczkowych

Za pomoc jednego przewodu zacisku szczkowego pocz czerwony przewd
dysku z jednym zczem arwki (wybr zcza nie ma znaczenia). Drugim
zaciskiem pocz czarny przewd dysku z drugim zczem arwki.
3. Po dysk pasko na stole.
4. Chwy rubokrt za metalow cz i mocno uderz rkojeci w dysk.
Po kadym uderzeniu neonwka powinna zamiga.
Nie dotykaj przewodw wyprowadze z dysku. Prd, ktry mgby Ci porazi, nie jest
niebezpieczny, ale byoby to bardzo nieprzyjemne uczucie!
wietlny bbenek
Moesz wzbogaci opisany obwd, aby zbudowa wietlny bbenek. Oto, jak moesz
zadziwi swoich fanw:
1. U kilka dyskw i arwek w rzdzie.
2. Przymocuj pary dysk-arwka do plastikowej podstawki za pomoc
tamy lub kleju.
3. We paeczki do perkusji, wycz wiata i uderzaj w dyski w rytm swojej
ulubionej melodii.
Widzenie w ciemnoci
dziki detektorowi podczerwieni
Czy marzye kiedy, eby widzie w ciemnoci jak kot? Teraz jest to moliwe. Wystarczy,
e zoysz prosty detektor podczerwieni pokazany schematycznie na rysunku 15.6. Obwd
skada si tylko z trzech czci (i baterii). Aby mona byo go wygodnie wcza i wycza,
mona doda przecznik typu SPST podczony midzy dodatnim biegunem baterii
a fototranzystorem. Oczywicie rwnie dobrze moesz w tym celu po prostu odcza
bateri.
Wykrywanie czci detektora podczerwieni

Oto krtka i zwiza lista czci, ktrych bdziesz potrzebowa do tego projektu:
9 Bateria 9 V (z opcjonalnym klipsem)

9 T1: fototranzystor podczerwieni (my uylimy czci ze sklepu RadioShack
o numerze 276-0145, ale powinien nadawa si kady fototranzystor)
9 R1: rezystor 330

9 LED: dioda elektroluminescencyjna dowolnego koloru
317
318
Rysunek 15.6.
Schemat
detektora
podczerwieni
Uwaaj, aby zamiast fototranzystora przez przypadek nie uy fotodiody. Z wygldu s

takie same, wic bdziesz musia spojrze na opakowanie. Ponadto pamitaj, aby prawidowo
podczy fototranzystor i diod do obwodu. Jeli ktry z tych elementw bdzie
podczony odwrotnie, obwd nie zadziaa.
Szukanie rde podczerwieni

Za pomoc detektora podczerwieni mona wykrywa wiele rnych rde podczerwieni.
Oto dwa pomysy, ktre warto wyprbowa:
9 Rozwizywanie problemu z pilotem zdalnego sterowania poniewa
pilot wykorzystuje niewidzialne wiato podczerwone; jeli nie dziaa, to trudno

jest sprawdzi, w czym tkwi problem w telewizorze, innym urzdzeniu czy
pilocie. Aby sprawdzi pilota, przy do niego fototranzystor. Nacinij dowolny
przycisk jeli dioda w obwodzie si zawieci, to wiadomo, e pilot dziaa.
9 Kontrmonitoring moesz sprawdzi, czy w Twoim pokoju znajduje si ukryta
kamera. Produkowane obecnie kamery (takie jak widoczna na rysunku 15.7)

potrafi rejestrowa obraz w ciemnoci dziki wbudowanemu silnemu rdu
wiata podczerwonego. Za pomoc detektora podczerwieni mona takie rda
wiata podczerwonego wykry nawet mimo e wasnym okiem ich nie
zobaczymy. Wycz wiato i sprawd cay pokj, zbliajc detektor do rnych
miejsc. Jeli zawieci si dioda LED, to moliwe, e mimo i sam nie widzisz
adnego wiata, odkrye ukryt kamer!
Fototranzystor podczerwieni reaguje take na wiato widzialne, mimo i jest wraliwy

przede wszystkim na wiato podczerwone. Aby zatem uzyska jak najlepszy efekt, uywaj
detektora w sabo owietlonych pomieszczeniach. Na wyniki pomiarw moe mie wpyw
wiato soneczne, z lampki biurkowej i wielu innych rde.
Rysunek 15.7.
Ta miniaturowa
kamera widzi
w ciemnoci
dziki szeciu
diodom emitujcym wiato
podczerwone
(LED IR)
Konstrukcja domowego alarmu

Jeli nie nosisz odznaki (prawdziwej, a nie takiej ze sklepu z zabawkami), to nie moesz
aresztowa opryszkw, ktrych wystraszysz wyjc syren skonstruowan w tym podrozdziale
(rysunek 15.8). Ale taki alarm jest fajn zabawk. Mona go np. uy do powiadamiania
o tym, e kto wdar si do naszego tajemnego schowka, w ktrym trzymamy kolekcj
historyjek Turbo, nagrania Franka Sinatry albo pyt Mr. Spocks Music from Outer Space
Leonarda Nimoya.
Gromadzenie czci
Aby mc podnosi alarm w rodku nocy, bdziesz potrzebowa nastpujcych czci
do budowy ukadu:
9 Bateria 9 V (z opcjonalnym klipsem)

9 IC1 i IC2: ukad czasowy 555
9 R1 i R3: rezystory 2,2 k
9 R2: potencjometr 50 k
9 C1: kondensator elektrolityczny 47 F (spolaryzowany)
319
320
Rysunek 15.8.
Syrena policyjna
zbudowana
przy uyciu
dwch ukadw
czasowych 555

9 C4: kondensator elektrolityczny lub tantalowy 1 F (spolaryzowany)
9 Gonik: gonik 8 , 1 W
Zasada dziaania alarmu

Do budowy tego obwodu (rysunek 15.8) potrzebne s dwa ukady czasowe 555 w roli
multiwibratorw astabilnych, tzn. cay czas zmieniajce swj sygna wyjciowy midzy
stanem wysokim i niskim. Kady z nich bdzie dziaa z inn czstotliwoci. Ukad
widoczny na rysunku po prawej stronie jest skonfigurowany jako generator tonw
wytwarzajcy na wyjciu (wyprowadzenie nr 3) syszalne dwiki. Jeli podczysz do tego
wyjcia gonik, usyszysz jednostajny dwik o redniej wysokoci.
Ukad z lewej strony dziaa z mniejsz czstotliwoci ni jego ssiad. Jego zadaniem
jest modulacja (no dobra, niech bdzie powodowanie wiergotania) sygnau wytwarzanego
przez ukad po prawej stronie. Sygna na styku nr 2 lewego ukadu 555 to wolno rosnce
i opadajce napicie. Naley go przekaza do styku nr 5 ukadu 555 po prawej stronie.
Normalnie prawy ukad 555 byby wzbudzany przez sygna wyjciowy pojawiajcy si
na styku nr 3 lewego ukadu. Jak pamitamy z rozdziau 7., na styku nr 3 ukadw 555
pojawia si pulsujcy sygna, ktry przynis im saw. Dziki uyciu innego sygnau
ze styku nr 2 do wzbudzania drugiego ukadu w tym projekcie udao si uzyska
bardziej interesujcy rodzaj dwiku. Sygna na styku nr 2 lewego ukadu powoli ronie
i opada w takt adowania i rozadowywania kondensatora C1 (szczegowe informacje

na temat adowania i rozadowywania kondensatorw znajduj si w rozdziale 4.; to rosnce
i opadajce napicie kondensatora tworzy wznoszc si i opadajc fal pulsu, ktra pojawia
si na nieuywanym styku nr 3). Wprowadzajc napicie z kondensatora (ze styku nr 2
lewego ukadu 555) do styku kontrolnego (nr 5) prawego ukadu 555, omijamy wewntrzny
obwd wyzwalajcy drugiego ukadu i w zamian uywamy zmiennego sygnau
wyzwalajcego co sprawia, e nasz projekt wiergocze.
Za pomoc potencjometrw R2 i R4 mona zmienia wysoko i czstotliwo dwiku.
Te dwa elementy pozwalaj uzyska pen gam rozmaitych odgosw syren i innych
dziwnych brzmie. Do zasilania mona uywa dowolnego rda o napiciu od 5 do
15 V. Najlepiej uy atwo dostpnej baterii 9 V (wymienionej na licie czci).
Trafianie do celu
dziki elektronicznemu kompasowi
Dziki opisanemu w tym podrozdziale niesamowitemu kompasowi zawsze bdziesz
wiedzia, gdzie, u diaska, si znajdujesz! W budowie tego magnetycznego kompasu
zastosujemy tak sam technologi, jakiej uywa si w wielu samochodach z elektronicznym
wskanikiem kierunku. Potrzebne bd cztery diody LED, ktre bd wskazywa cztery
gwne kierunki wiata N (pnoc), S (poudnie), E (wschd) i W (zachd). Oprcz
tego midzy gwnymi kierunkami umiecimy dodatkowe diody wskazujce kierunki
porednie SW, SE, NW oraz NE. Schemat ukadu pokazano na rysunku 15.9.
Rysunek 15.9.
Schemat
podrcznego
kompasu
321
322
Czci potrzebne do budowy kompasu

W tym podrozdziale nakierujemy Ci na list czci, ktrych bdziesz potrzebowa
do konstrukcji opisywanego kompasu:
9 Bateria 9 V
9 Kompas: elektroniczny magnetyczny kompas Dinsmore 1490 (szczegowy
opis kompasu znajduje si w nastpnym podrozdziale, Konstrukcja kompasu)
9 R1 R4: rezystory 1 k
9 C1: kondensator elektrolityczny 10 F (spolaryzowany)
9 LED1 LED4: diody elektroluminescencyjne (dowolnego koloru)
9 Pozostae: obudowa, przecznik, klips do podczania baterii (wszystkie opcjonalne)
Konstrukcja kompasu
Sercem tego projektu jest specjalny modu kompasu Dinsmore 1490. Nieatwo go dosta
w sklepach i najczciej kupuje si go na zamwienie, ale za te kilkadziesit zotych, ktre
trzeba na niego wyda, mona mie naprawd mnstwo wietnej zabawy. Poszukiwania
najlepiej zacz od strony przedstawiciela producenta www.robsonco.com.
Na spodzie tego moduu wielkoci naparstka znajduje si 12 maych wyprowadze,
ktrych rozmieszczenie przedstawiono na rysunku 15.10. S one podzielone na cztery
grupy po trzy zcza nastpujcych typw:
9 Zasilanie
9 Masa
9 Wyjcie (sygna)
Rysunek 15.10.
Ukad stykw
kompasu Dinsmore 1490

Jeli potrafisz wykonywa precyzyjne luty, to moesz zbudowa cakiem fajny przenony
kompas elektroniczny, ktry bdziesz mg zabra np. na wycieczk. Urzdzenie naley
woy do maej obudowy oraz ustawi diody LED na okrgu tak, aby wyznaczay kierunki
N, E, S i W. Obudowy mona kupi w wielu sklepach elektronicznych. Dostpne s
w najrozmaitszych rozmiarach, zaczynajc od bardzo maych. Wybierz tak, w ktrej
zmieci si pytka ukadu i baterie.
Do zasilania kompasu mona uywa baterii 9 V. Do wczania i wyczania moesz
uy maego przecznika albo po prostu odcza klips baterii.
Jak jest jasno, to sycha jakie dwiki

Na rysunku 15.11 pokazano schemat alarmu wietlnego. Zasada jego dziaania jest
bardzo prosta kiedy pojawia si wiato, z gonika wychodzi dwik. Podstaw
budowy obwodu jest ukad czasowy 555, ktry w tym przypadku peni funkcj
generatora tonw. wiato zmienia rezystancj fotorezystora, co powoduje uruchomienie
tranzystora T1. To z kolei wcza ukad 555, ktry piewa, co mu w duszy zagra. Czuo
alarmu ustawia si za pomoc rezystora R1, ktry jest potencjometrem (rezystorem
zmiennym).
Rysunek 15.11.
Schemat
wietlnego
alarmu
323
324
Lista czci do budowy wietlnego alarmu

Oto lista zakupw do tego projektu:
9 Bateria 9 V (opcjonalnie z klipsem do podczania)

9 IC1: scalony ukad czasowy LM555
9 T1: tranzystor PNP 2N3906
9 R2: rezystor 3,9 k
9 R3: rezystor 10 k
9 R4: rezystor 47 k
9 C1, C3: kondensator dyskowy niespolaryzowany 0,01 F
9 C2: spolaryzowany kondensator elektrolityczny lub tantalowy 1,0 F
9 Gonik: 8 , 0,5 W
9 Fotorezystor: poeksperymentuj z elementami o rnych rozmiarach, np. wikszy
fotorezystor sprawia, e obwd jest bardziej czuy
Praktyczne zastosowania alarmu

Ten poyteczny ukad mona wykorzysta na kilka ciekawych sposobw. Oto tylko
niektre z nich:
9 Zamontuj urzdzenie w spiarni, aby wczao si za kadym razem, gdy kto
bdzie si skrada do pki z czekoladkami. Schowaj troch zapasw dla siebie

w sekretnej kryjwce albo przejd na diet! Kiedy otworz si drzwi, do spiarni
wpadnie wiato, ktre spowoduje uruchomienie alarmu.
9 Pracujesz w garau nad jakim wanym projektem, ktry chcesz ukry przed
innymi? Zamontuj alarm wewntrz garau, w pobliu drzwi. Kiedy za dnia kto
je otworzy, dowiesz si o tym dziki alarmowi.
9 Zbuduj elektronicznego koguta, ktry bdzie pia o wschodzie soca (po co komu
zegar z budzikiem?).
May wzmacniacz, ale jaki mocny

Korzystajc z tego maego wzmacniacza, ktry tu przedstawiamy, sprawisz, e Twoje
projekty elektroniczne bdzie sycha dobrze i wyranie. Wystarczy tylko kilka niedrogich
czci, ktre mona kupi w wikszoci sklepw elektronicznych, np. ukad scalony
wzmacniacza mocy LM386. Ukadu tego mona uywa do podbijania sygnaw
pochodzcych z mikrofonu, generatorw tonw i wielu innych rde.

Na rysunku 15.12 przedstawiono schemat budowy obwodu, ktry skada si zaledwie
z szeciu elementw (wcznie z gonikiem) i baterii. Do zasilania potrzebne jest rdo
prdu o napiciu od 5 do 15 V, a wic bateria 9 V bdzie idealna.
Rysunek 15.12.
Schemat
niewielkiego
wzmacniacza
Gos w sprawie potrzebnych czci

Oto lista czci, ktre bd potrzebne do budowy tego projektu:
9 Bateria 9 V (opcjonalnie z klipsem do podczania baterii)

9 IC1: wzmacniacz mocy LM386
9 R1: rezystor 10
9 C1: kondensator elektrolityczny spolaryzowany 10 F
9 C2: kondensator elektrolityczny spolaryzowany 220 F
9 C3: kondensator dyskowy niespolaryzowany 0,047 F
9 Gonik: 8 , 0,5 W
Im lepsze mikrofon i gonik, tym lepszy dwik!
Szczegy konstrukcji maego wzmacniacza

Sygna rdowy, np. mikrofon, naley podczy do styku nr 3 ukadu LM386. Pamitaj
te, aby podczy mas rda sygnau do wsplnej masy obwodu wzmacniacza.
325
326

W zalenoci od sygnau rdowego najlepsz jako dwiku da zamontowanie
kondensatora o rozmiarze od 0,1 F do 10 F midzy rdem sygnau a stykiem nr 3
ukadu LM386. Dla mniejszych wartoci (poniej okoo 0,47 F) stosuj kondensatory
dyskowe. Natomiast dla wikszych (od 1 F) uywaj kondensatorw tantalowych. Jeli
wykorzystujesz kondensator spolaryzowany, to podcz go biegunem dodatnim od strony
rda sygnau.
Ten niewielki wzmacniacz nie ma regulacji siy dwiku, a jego jako moe Ci
przypomnie czasy suchania muzyki ze szkolnego radiowza. Mimo to ten may ukad
pozwala uzyska bardzo du gono w niewielkim i przenonym pudeku.
Rczny wykrywacz rde wody

Za pomoc urzdzenia, ktrego schemat pokazano na rysunku 15.13, moe nie uda Ci
si znale podziemnych jezior, ale moesz nim wykry wilgo w rolinach albo wod
pod dywanem.
Rysunek 15.13.
Schemat
budowy
rcznego
wykrywacza
rde wody
Lista czci
Do budowy wykrywacza wody potrzebne s nastpujce czci:
9 Bateria 9 V (opcjonalnie z klipsem do podczania baterii)

9 T1: tranzystor npn 2N2222
9 R1: rezystor 470
9 LED: dioda elektroluminescencyjna (dowolnego koloru)
9 Sondy: dwa mae gwodzie dugoci okoo 4 centymetrw
Zasada dziaania wykrywacza wody

Konstrukcja rcznego wykrywacza wody jest niezwykle prosta. Jego dziaanie opiera si
na wykorzystaniu faktu, e woda przewodzi prd elektryczny (to ta sama zasada, ktra
zabrania wchodzenia do kpieli z podczonym do prdu magnetofonem w rkach).
Urzdzenie ma dwie mae metalowe sondy. Kiedy natrafi one na wod, nastpuje
zamknicie obwodu. Obwd ten przekazuje prd do tranzystora. Gdy tranzystor wcza si,
zapala diod LED. Kiedy sondy nie s w kontakcie z wod lub jakim innym ciaem
przewodzcym prd elektryczny, obwd testera jest przerwany i dioda LED pozostaje
zgaszona.
Sondy mona wykona z maych gwodzi, np. dugoci 4 cm. Zamontuj je na kawaku
plastiku (nie moe by drewno ani metal) w odlegoci okoo 1,5 centymetra od siebie.
Gwodzie powinny by rwnolege. Za pomoc pilnika zaostrz kocwki, aby atwiej
wchodziy w badany materia. Miernika tego moesz uy, aby np. sprawdzi, czy po
awarii rury w innym pomieszczeniu w pokoju nie ma wody pod dywanem.
Do regulacji czuoci przyrzdu suy potencjometr R2. Pomiar rozpocznij przy ustawieniu
rodkowym, a nastpnie kr gak w jedn lub drug stron, zalenie od iloci wilgoci
lub wody w sprawdzanym przedmiocie.
Jako rdo zasilania polecamy bateri 9 V, lecz w istocie moe to by dowolne inne
rdo o napiciu od 5 do 12 V.
Generator niesamowitych
efektw wietlnych
Jeli bye fanem serialu Nieustraszony, nadawanego kiedy w telewizji, to zapewne
pamitasz te migajce wiateka na przodzie samochodu o imieniu Kitt. Moesz bez
trudu zrobi takie co samemu (wiata, nie samochd). Bdziesz potrzebowa tylko
dwch niedrogich ukadw scalonych i kilka innych czci, a z robot uwiniesz si
w nieca godzin. Schemat Twojego przyszego niesamowitego generatora efektw
wietlnych pokazano na rysunku 15.14.
Lista czci generatora efektw wietlnych

Aby delektowa si piknymi wiatekami, potrzebne s nastpujce czci:
9 Bateria 9 V (opcjonalnie z klipsem do podczania)

9 IC1: ukad czasowy LM555
9 IC2: licznik dziesitny CMOS 4017
9 R1: potencjometr 1 M
9 R2: rezystor 47 k
9 R3: rezystor 330
327
328
Rysunek 15.14.
Schemat generatora efektw
wietlnych

9 LED1 LED10: diody elektroluminescencyjne dowolnego koloru
Licznik dziesitny 4017, tak jak wszystkie ukady CMOS, jest wraliwy na elektryczno
statyczn i mona go atwo spali przez nieuwag. Zanim wemiesz go do rki, zadbaj
o wszystkie rodki ostronoci, tzn. za np. opask antyelektrostatyczn (opisan
w rozdziale 9.).
Sterowanie wiatami
Obwd migacza przedstawionego schematycznie na rysunku 15.14 skada si z dwch czci:
9 Mzg ukad czasowy 555 to pierwsza cz, ktra na schemacie znajduje si
po lewej stronie. Jest on skonfigurowany jako multiwibrator astabilny (w istocie jest

to ten sam obwd co w projekcie migacza opisanego wczeniej w podrozdziale
Migajce byskotki). Ukad 555 wytwarza seri pulsw, ktrych szybkoci
steruje si za pomoc potencjometru R1.
9 Korpus druga cz skada si z licznika dziesitnego CMOS 4017. Ukad ten
wcza kolejno wszystkie diody LED. Do zapalenia diody dochodzi wwczas,

gdy ukad 4017 otrzyma impuls od ukadu 555. Ukad 4017 jest podczony tak,
aby powtarza sekwencj wczania kolejno dziesiciu diod tak dugo, jak dugo
doprowadzone jest zasilanie.
Rozmieszczenie diod LED

Aby wyprbowa generator efektw wietlnych, mona go zbudowa na pytce stykowej.
Jeli jednak masz zamiar przenie go na pytk drukowan, to warto zastanowi si nad
usytuowaniem diod LED. Aby np. uzyska rne efekty, mona wyprbowa nastpujce
sposoby rozmieszczenia tych elementw:
9 Wszystkie diody uoone w jednym rzdzie wiata zapalaj si kolejno

w powtarzalnym cyklu.
9 Wszystkie diody uoone w jednym rzdzie, ale w zmienionej kolejnoci,

raz z prawej, raz z lewej strony u diody w taki sposb, aby wiato zaczynao
si po zewntrznej stronie i schodzio do wewntrz.
9 Uoenie w ksztacie okrgu zapalajce si po kolei diody tworz zudzenie

obracajcego si koa ruletki.
9 Uoenie w ksztacie serca dobry pomys na walentynkowy prezent.
329
330
Cz IV
Dekalogi
332
Cz IV: Dekalogi
W tej czci
ie bylibymy sob, gdybymy na kocu ksiki nie zamiecili

garci cennych porad. Moe ich zbir nie jest tak zajmujcy
i zabawny, jak rne listy typu top 10, ale zawiera wiele cennych
informacji i stanowi znakomit lektur w poczekalni stomatologicznej,
zwaszcza gdy czeka si na leczenie kanaowe zba (zapewne wolaby,
eby to byy listy top 20, eby mie wymwk, aby opni wejcie
do gabinetu).
W tej czci przedstawiamy dobre rady na temat pracy z elektronik
oraz opisujemy kilka znakomitych sklepw, w ktrych mona kupi
elementy, narzdzia i przyrzdy elektroniczne.
Rozdzia 16: Gar cennych wskazwek
Rozdzia 16
Gar cennych wskazwek

W tym rozdziale:
Zdobywanie dowiadczenia poprzez konstruowanie gotowych projektw elektronicznych
Zasilanie gadetw przy uyciu nastawnego rda napicia
Sprawdzanie czstotliwoci sygnau
Generowanie fal za pomoc generatora funkcji
Odchylanie sygnaw przy uyciu generatora podstawy czasu
Przesyanie sygnaw prbnych do obwodw z wykorzystaniem pulsatora logicznego
Sprawdzanie sygnaw wejciowych i wyjciowych za pomoc analizatora stanw logicznych
Komputerowa symulacja obwodw elektronicznych
Okazyjne kupowanie przyrzdw mierniczych
o dobrze, chcesz na powanie zaj si elektronik i zastanawiasz si, co jeszcze

warto zdoby (oprcz podstawowych urzdze pomiarowych), aby podszlifowa swoje
umiejtnoci i dowiedzie si, co tak naprawd si dzieje w tych wszystkich drutach
i czciach. Moliwe te, e nie moesz si ju doczeka, a bdziesz mg si pochwali
znajomym i ssiadom dopiero co ukoczonym gadetem oraz kiedy w kocu zaczniesz
korzysta z tych wszystkich niesamowitych narzdzi z lampkami, gakami i byszczcymi
wywietlaczami. Jeli te zdania trafnie Ci opisuj, to znaczy, e dojrzae ju do poznania
niektrych zestaww narzdzi i specjalistycznych przyrzdw a nawet oprogramowania
ktre opisujemy w tym rozdziale.
adnej z opisywanych tu rzeczy nie bdziesz potrzebowa, jeli planujesz tylko pobawi
si troch diodami LED i rezystorami. Do tego absolutnie wystarczy prosty multimetr
i moe analizator stanw logicznych. Jeli jednak chcesz si rozwija i budowa coraz
wiksze projekty, to mog Ci zainteresowa opisane przez nas zestawy elektroniczne
i przyrzdy pomiarowe.
Gotowe projekty elektroniczne

Jeli chciaby stworzy naprawd fajny gadet, ale nie chcesz robi wszystkiego od
pocztku (przynajmniej jeszcze nie), to moesz kupi sobie jeden z wielu dostpnych
w sklepach gotowych zestaww do samodzielnego montau. Jest w nich wszystko, czego
potrzeba do skonstruowania dziaajcego obwodu elementy elektroniczne, przewody,
pytka montaowa oraz szczegowa instrukcja obsugi. W niektrych przypadkach
dodawany jest nawet dokadny opis dziaania urzdzenia.
333
334
Cz IV: Dekalogi
W ofercie sprzedawcw mona znale alarmy wyzwalane wiatem, symulatory wiate
ulicznych, elektroniczne zamki szyfrowe, dekoracyjne pokazy wiate i wiele, wiele
innych projektw. Sklepy z czciami elektronicznymi opisane w rozdziale 17. maj
w ofercie szerok gam tego rodzaju produktw w przystpnych cenach. Moesz najpierw
powiczy swoje umiejtnoci w budowie takich gotowych zestaww, aby pniej
przej do projektowania i montowania wasnych obwodw od podstaw.
Uycie nastawnego rda zasilania

Do zasilania obwodw elektronicznych zamiast baterii mona uywa nastawnego
zasilacza. Zasilacz taki wytwarza stabilizowane (tzn. bardzo stabilne) napicie stae.
Wikszo modeli dostarcza napicie w zakresie od 0 do 20 V. Urzdzenie widoczne na
rysunku 16.1 dziaa w zakresie od 2 do 20 V warto ustawia si za pomoc pokrta
a take ma standardowe nastawy dla wartoci -5 V, +5 V oraz +12 V.
Rysunek 16.1.
Zasilacz
nastawny
Parametrami opisujcymi zasilacze s zakres napicia i znamionowe natenie prdu.

Im wysze natenie znamionowe, tym wiksze obcienia mona podcza. Raczej nie
kupuj urzdze o niskim nateniu znamionowym powiedzmy poniej 1 A poniewa
nie nadaj si do zasilania wielu obwodw. Poszukaj takiego przyrzdu, ktry dostarcza
przynajmniej 2 A przy +5 V i nie mniej ni 1 A przy pozostaych wartociach napicia.
Liczenie megahercw
Do sprawdzenia, czy obwd zasilany prdem zmiennym dziaa poprawnie, mona uy
miernika czstotliwoci (nazywanego te licznikiem czstotliwoci). Przykadajc
przewody probiercze takiego urzdzenia do rda sygnau w obwodzie, mona si
dowiedzie, jaka jest czstotliwo sygnau w tym miejscu. Przypumy, e konstruujesz
przekanik dziaajcy na podczerwie, ktry powinien emitowa wiato pulsujce
z czstotliwoci 40 000 cykli na sekund (40 kHz). Podczajc miernik czstotliwoci
do wyjcia obwodu, mona si dowiedzie, czy rzeczywicie sygna pulsuje z przewidywan
czstotliwoci nie 32 kHz, 110 kHz albo jeszcze jak inn.

Do badania obwodw cyfrowych, analogowych i wikszoci ukadw dziaajcych na
czstotliwoci radiowej (RF) np. odbiornikw i nadajnikw radiowych nadaje si
wikszo modeli tych urzdze (np. miernik pokazany na rysunku 16.2). Do zastosowa
amatorskich wystarczy najprostszy typ za cen okoo 100 200 zotych. Co ciekawe, take
niektre nowsze multimetry maj prost funkcj mierzenia czstotliwoci.
Rysunek 16.2.
Cyfrowy miernik
czstotliwoci
sygnau
W obwodach cyfrowych wystpuj tylko dwie wartoci sygnaw mieszczce si w zakresie

od zera do okoo 12 V, natomiast w obwodach analogowych mog pojawia si znaczne
rnice napi. Wikszo miernikw jest przystosowana do pracy z napiciami o wartociach
od kilkuset miliwoltw do 12 V i wicej. Szczegowe informacje na ten temat znajdziesz
w instrukcji do zakupionego urzdzenia.
Mierniki czstotliwoci wywietlaj czstotliwo sygnau w zakresie od zera hercw
do maksymalnej wartoci okrelonej przez budow samego urzdzenia. Czsto limit
wynosi nawet kilka megahercw, a nierzadko spotyka si mierniki z grnym limitem
rzdu 25 50 MHz. Drosze modele s wyposaone w przelicznik wstpny urzdzenie,
ktre znacznie rozszerza czstotliwo robocz miernika lub umoliwiaj jego doczenie.
Przystawka taka przyda si kademu, kto pracuje z wysokimi czstotliwociami, np.
w sprzcie radiowym bd komputerowym.
Generowanie rnych rodzajw sygnaw

Czsto najlepszym sposobem na weryfikacj dziaania obwodu jest przesanie do niego
sygnau o znanych parametrach i obserwowanie, co si bdzie dzia. Do wytwarzania
fal sygnau prdu zmiennego o rnych ksztatach i rozmiarach suy przyrzd zwany
generatorem funkcji. Wytworzony za jego pomoc sygna mona wprowadzi do
badanego obwodu. Wikszo generatorw pozwala tworzy trzy rne rodzaje sygnaw
sinusoidalny, trjktny oraz prostoktny. Czstotliwo mona ustawia w zakresie
od niskich wartoci, rzdu 0,2 i 1 Hz, do 2 i 20 MHz. Niektre maj wbudowany miernik
czstotliwoci pozwalajcy precyzyjnie kontrolowa ten parametr fali, ale rwnie dobrze
mona podczy zewntrzny miernik.
335
336
Cz IV: Dekalogi
Przypumy, e chcemy skonstruowa ukad elektroniczny do wykrywania ultradwikw
wydawanych przez nietoperze latajce po zmroku. Wikszo gatunkw emituje dwiki
o czstotliwoci od 20 do 120 kHz (niektre nawet wikszej), a wic zbyt duej, aby
mg je usysze czowiek. Do budowy ukadw sucych do wykrywania sygnaw
wydawanych przez nietoperze zazwyczaj wykorzystuje si przetworniki ultradwikowe,
ktre zamieniaj odbierany sygna dwikowy o wysokiej czstotliwoci na rodzaj sygnau
wykrywalnego przez ludzkie zmysy, np. syszalny dwik albo miganie diod LED.
Aby precyzyjnie sprawdzi dziaanie takiego obwodu, naley ustawi generator funkcji
na czstotliwo z badanego zakresu i zmniejszy amplitud. Nastpnie podcza si
przewody generatora funkcji do wejcia wykrywacza nietoperzy i po chwili wiadomo,
czy dziaa on poprawnie, czy nie. Czstotliwo mona na prb zwikszy i zmniejszy,
aby si przekona, czy detektor zachowuje si zgodnie z przeznaczeniem i czy nie wykrywa
jakich innych czstotliwoci, np. warczenia psa ssiadw.
W internecie mona znale wiele schematw ukadw elektronicznych do wykrywania
nietoperzy. Wpisz w wyszukiwarce fraz wykrywacz nietoperzy, a si przekonasz.
Zmiana czstotliwoci
Aby sprawdzi zachowanie ukadu przy wielu czstotliwociach wejciowych, mona
uy generatora podstawy czasu. Jest to rodzaj generatora funkcji, ktry wytwarza
sygna o zmiennej czstotliwoci, bliskiej jakiej okrelonej wartoci centralnej. Generatory
podstawy czasu zwykle wytwarzaj sygna o czstotliwoci zmieniajcej si w wyznaczonym
zakresie, np. od 100 Hz do 1 kHz albo od 1 kHz do 20 kHz, oraz pozwalaj na zmian
szybkoci rozcigu (szybkoci zmieniania si czstotliwoci sygnau). Dwik tego sygnau
brzmi troch jak sygna nadawany przez kosmitw (podcz do wyjcia generatora gonik,
eby si przekona), ale umoliwia on znalezienie problemw zwizanych z czstotliwoci
w ukadach, w ktrych czstotliwo jest bardzo wana.
Ukady zalene od czstotliwoci dziaaj w rny sposb, w zalenoci od czstotliwoci
sygnau wejciowego. Przykadami takich ukadw s obwody filtrujce, rezonansowe
oraz nadajniki i odbiorniki czstotliwoci radiowych (take wykrywacz nietoperzy
opisany wczeniej). Kiedy na przykad budujesz odbiornik radiowy, musisz sprawi,
aby dziaa prawidowo w okrelonym pamie czstotliwoci. Wprowadzajc na wejciu
sygna generatora podstawy czasu, mona zbada (za jednym zamachem) zachowanie
ukadu przy rnych czstotliwociach. Generatory podstawy czasu s przydatne w naprawie
sprztu audio i wideo, gdy dziki moliwoci wprowadzenia sygnau o zmiennej
czstotliwoci mona wykry wadliwie dziaajce elementy.
Niektre generatory funkcji maj rwnie funkcj generatora podstawy czasu.
Sprawdzanie pulsu ukadu

W diagnozie i naprawie ukadw elektronicznych przydatny moe by niedrogi i nieduy
przyrzd zwany pulsatorem logicznym. Urzdzenie to, przypominajce wygldem
dugopis (rysunek 16.3), suy do wpuszczania w wybranym miejscu do obwodu
Rysunek 16.3.
Pulsator logiczny
wysya do obwodu pojedynczy krtki puls
albo cig pulsw
wysokiego lub niskiego sygnau (puls to po prostu sygna, ktry bardzo szybko zmienia
si midzy stanem wysokim a niskim; jest mniej wicej tym samym co napinanie cian
naczy krwiononych w rytm bicia serca). Wiele pulsatorw ma moliwo wyboru
trybu wysania pojedynczego pulsu i szeregu pulsw o okrelonej czstotliwoci.
Pulsatora logicznego najczciej uywa si w poczeniu z analizatorem stanw logicznych
albo oscylatorem, eby sprawdzi efekt wywoywany przez pulsy wprowadzane do obwodu
(analizatory stanw logicznych i oscyloskopy opisalimy w rozdziale 13.). Mona na przykad
wprowadzi puls na wejciu ukadu scalonego i jednoczenie zbada, co pojawi si na
wyjciu, aby si dowiedzie, czy ukad dziaa prawidowo. Pulsatory logiczne s przydatne
w diagnozie obwodw elektronicznych, dlatego e umoliwiaj wprowadzanie sygnaw
w rnych miejscach.
Wikszo pulsatorw jest zasilana prdem pobieranym z badanego obwodu, cho niektre
maj kilka rnych rde zasilania. Wwczas trzeba uwaa, ktrego z nich si uywa.
Jeli na przykad badany jest obwd dziaajcy pod napiciem 5 V, to nie naley do niego
wprowadza pulsw o napiciu 12 V, gdy mona zniszczy ukad. Ponadto niektre
obwody maj rozdzielone rda napicia (+, i masa). W takich przypadkach naley zaciski
pulsatora podczy do waciwych biegunw zasilania, aby nie uszkodzi elementw.
Uwaaj, aby nie wprowadzi sygnau do ukadu scalonego poprzez styk wyjciowy.
Niektre ukady s wraliwe na nieobcione sygnay pojawiajce si na ich wyjciu
i jeli zrobi si to nieumiejtnie, to mona uszkodzi ukad (puls nieobciony to taki,
ktrego prd nie ma moliwoci bezpiecznego ujcia do innej czci obwodu; jeli taki
prd zostanie przyoony na wyjciu ukadu scalonego, to moe spowodowa uszkodzenie
tego wyjcia, poniewa nie jest ono przystosowane do odbierania takich adunkw).
337
338
Cz IV: Dekalogi
Analizowanie stanw logicznych

Aby si dowiedzie, co si dzieje w ukadzie cyfrowym, potrzebujesz analizatora
stanw logicznych. Urzdzenie to jest czym w rodzaju podrasowanego oscylatora
(oscylatory opisalimy w rozdziale 13.) pokazuje fale kilku sygnaw wejciowych
lub wyjciowych ukadu cyfrowego naraz. Dla wielu zawodowych elektronikw analizator
stanw logicznych jest przydatniejszy ni oscyloskop przy naprawie cyfrowych obwodw
elektronicznych.
Dziaanie wielu ukadw cyfrowych zaley od prawidowego przepywu sekwencji
sygnaw, a analizatory logiczne umoliwiaj sprawdzenie duej liczby takich sygnaw
jednoczenie. Mona zamrozi sygnay w wybranym odcinku czasu i przyjrze si im.
W ten sposb da si wykry, czy ktrego nie brakuje albo czy ktry nie zgadza si
w czasie z pozostaymi.
W sprzeday dostpne s analizatory stanw logicznych zarwno w postaci samodzielnego
urzdzenia, jak i podczane do komputera. Pierwsze z nich s bardzo drogie i wyrafinowane.
Warto rozway moliwo zakupu taszego analizatora z moliwoci podczenia do
komputera za pomoc portu USB, szeregowego lub rwnolegego.
Do analizatora komputerowego potrzebne jest specjalne oprogramowanie. Wikszo
tego rodzaju modeli obsuguje od 8 do 16 sygnaw cyfrowych jednoczenie.
Symulowanie ukadw elektronicznych

Jeli masz projekt skomplikowanego ukadu elektronicznego albo chcesz tylko lepiej
zrozumie, jak dany ukad bdzie si zachowywa po podczeniu zasilania, to moesz
skorzysta z symulatora ukadw elektronicznych. Jest to program komputerowy
sucy do modelowania zachowania obwodw zbudowanych z wirtualnych elementw
elektronicznych. Wprowadza si dane dotyczce elementw i rde zasilania oraz ich
pocze, a program odpowiada na wszystkie pytania dotyczce dziaania takiego obwodu,
np.: jakie bdzie natenie prdu przepywajcego przez dany element, jaki bdzie
spadek napicia na wybranych elementach, jak obwd zareaguje na sygna o wybranej
czstotliwoci itd.
Baz budowy wielu symulatorw jest standardowy algorytm o nazwie SPICE (ang.
Simulation Program with Integrated Circuit Emphasis program do symulacji przede
wszystkim ukadw scalonych). W internecie mona znale darmowe programy tego
typu, ale trzeba mie wiadomo, e nie gwarantuj one precyzyjnych wynikw i nie
jest oferowana wraz z nimi adna pomoc techniczna. Symulatory komercyjne s drogie,
ale maj wiele cennych funkcji i pomoc techniczn. Na przykad program Multisim
firmy National Instruments ma midzy innymi nastpujce funkcje:
9 Bogata biblioteka modeli czci, zawierajca kilkaset elementw o konkretnych

numerach czci produkowanych przez rne firmy. Dziki temu mona
np. dokadnie sprawdzi, jaki efekt spowoduje dodanie do ukadu elementu
Acme Doohickey nr 2.
9 Szeroki wachlarz narzdzi do obrazowania przebiegw sygnaw, w ktrego

skad wchodz programowe wersje wszystkich przyrzdw pomiarowych opisanych
w tym rozdziale (tak, mona sprawi, eby monitor Twojego komputera wyglda
jak ekran oscyloskopu!).
9 Zestaw narzdzi analitycznych, pomocnych w naprawie obwodw i sprawdzaniu,

jak obwody bd si zachowywa w rnych warunkach, takich jak ekstremalne
temperatury albo sytuacja, gdy jeden z elementw si zbuntuje i zacznie istotnie
odbiega parametrami od wartoci znamionowych (s to tzw. pesymistyczne
przypadki).
9 Narzdzia do rysowania schematw, pomagajce rozmieci symbole elementw

na wywietlonej siatce, zdecydowa, jak oznaczy poczenia elementw itd.
Na stronie www.ni.com/multisim/ mona pobra bezpatn, 30-dniow wersj prbn

programu Multisim do przetestowania.
Gdzie kupi przyrzdy pomiarowe?

Nie oszukujmy si, niektre przyrzdy elektroniczne s drogie. W znacznej mierze
tym, za co si paci, jest precyzja. Firmy produkujce te urzdzenia staraj si osign
jak najlepsze parametry, aby mc si nimi chwali przed klientami biznesowymi albo
speni wymogi rnych przepisw. Jeli masz zamiar zajmowa si elektronik tylko
hobbystycznie, to nie potrzebujesz urzdze o wyrubowanych parametrach. W wikszoci
przypadkw poradzisz sobie, korzystajc ze znacznie mniej precyzyjnych i taszych
modeli. Przyrzdy z niszej pki s odpowiednie dla wikszoci amatorw, a jeli si
o nie odpowiednio dba, to mog suy przez wiele lat.
Poza tym, nie wszystko musisz mie nowe. Kupujc uywany sprzt, moesz zaoszczdzi
mnstwo pienidzy, ale musisz wiedzie, e jest jeden haczyk (zawsze jaki jest) wikszo
takich urzdze jest sprzedawana bez instrukcji obsugi. Czasami mona j kupi oddzielnie
albo znale w internecie. Waciciele starszych urzdze czsto skanuj instrukcje
obsugi i publikuj je na stronach WWW, aby inni rwnie mogli z nich skorzysta.
Uywanego sprztu moesz poszuka w nastpujcych miejscach:
9 Allegro i inne aukcje internetowe zanim przystpisz do licytacji, dokadnie

zapoznaj si z opisem przedmiotu oraz zasadami zwrotu sprztu, jeli nie bdzie
dziaa zgodnie ze specyfikacj. Pniej przejrzyj inne podobne aukcje, take
zakoczone, aby dowiedzie si mniej wicej, jaki jest puap cen dla tego rodzaju
produktw. We udzia w licytacji i najlepiej skorzystaj z usugi do licytowania,
aby nie musie lcze przed monitorem i obserwowa, co si dzieje (dobrze te
sprawdzi opinie o sprzedawcy, aby wiedzie, z kim ma si do czynienia).
9 Sklepy wysykowe i tradycyjne punkty sprzeday uywanego sprztu
tu rwnie mona dosta dobry uywany sprzt pomiarowy, a na dodatek nie

trzeba czeka na zakoczenie aukcji i od razu wiadomo, jaka jest cena.
339
340
Cz IV: Dekalogi
Niezalenie od tego, czy nabye sprzt na aukcji, drog wysykow, czy w pobliskim
sklepie elektronicznym, zawsze sprawd, czy kupione urzdzenie dziaa poprawnie. Zawsze
daj od sprzedawcy gwarancji na dziaanie sprztu. To moe nieco podbi cen, ale
jeli kupisz wadliwe przyrzdy i nie bdziesz umia ich naprawi, to w istocie zapacisz
za bezwartociow, ale drog paczk. Jeli jeste pocztkujcym elektronikiem, popro
znajomego albo wsppracownika, eby pomg Ci sprawdzi urzdzenie.
Omijaj szerokim ukiem sprzedawcw (zwaszcza na aukcjach internetowych), ktrzy
nie chc da gwarancji, e sprzedawane przez nich produkty dziaaj. Wielu dokadnie
sprawdza oferowany sprzt, aby mie pewno, e po dotarciu do klienta bdzie mu suy.
Rozdzia 17
Dziesi najpopularniejszych
sklepw z czciami
elektronicznymi
W tym rozdziale:
Najpopularniejsi polscy dostawcy czci elektronicznych
Alternatywa, czyli dostawcy spoza Polski
Unikanie niebezpiecznych substancji
Wady i zalety uywanego sprztu
zukasz dobrego sklepu z czciami elektronicznymi? W tym rozdziale podajemy

namiary na kilka najpopularniejszych dostawcw zarwno Polskich, jak i zagranicznych.
Oczywicie nasza lista w adnym wypadku nie jest wyczerpujca, poniewa na wiecie istniej
dosownie tysice rozmaitych sklepw specjalistycznych ze sprztem elektronicznym.
Wymienieni przez nas dostawcy maj ugruntowan pozycj na rynku i prowadz sprzeda
za porednictwem sklepw internetowych.
Polska
W tym podrozdziale prezentujemy kilka polskich sklepw internetowych z czciami
elektronicznymi.
Aprovi
Istniejca ju od 20 lat firma z Gdaska o penej nazwie Aprovi Skad Elementw
Elektronicznych. Duy wybr czci i ukadw elektronicznych, a take gotowych
urzdze. Adres strony internetowej: http://www.aprovi.com.pl/.
342
Cz IV: Dekalogi
AVT
Jeden z najpopularniejszych dostawcw czci elektronicznych dziaajcy rwnie
w tradycyjnej formie w Warszawie. Oprcz typowych czci elektronicznych mona
w nim naby wiele gotowych zestaww do samodzielnego montau. Adres internetowy:
http://sklep.avt.pl/.
Cyfronika
Sklep zachwalajcy swoj najwiksz w Polsce ofert zestaww elektronicznych do
samodzielnego montau. Nawet jeli to tylko chwytliwe haso reklamowe, na pewno
znajdziesz tu bogaty asortyment rnego rodzaju elementw elektronicznych. Adres
strony internetowej: http://www.cyfronika.com.pl/ (zakupw moesz dokona rwnie
osobicie, w sklepie w Krakowie).
Distrelec
Dostawca o bardzo bogatej ofercie, dziaajcy w wielu krajach na caym wiecie. Adres
polskojzycznej strony internetowej: http://www.distrelec.pl/.
Centrum Elektroniki
Bogaty wybr czci i podzespow elektronicznych oraz gotowych zestaww do
samodzielnego montau. Adres internetowy: http://www.centrumelektroniki.pl/.
Allegro
To oczywicie nie jest sklep internetowy, ale uwaamy, e warto wspomnie o tym portalu.
W tym popularnym serwisie aukcyjnym moesz znale niezwykle bogat ofert czci
elektronicznych, podzespow i gotowych ukadw zarwno nowych, jak i uywanych.
Na stronie gwnej serwisu (http://allegro.pl) wystarczy wybra kategori RTV i AGD,
a nastpnie podkategori Elektronika.
Poza Polsk
Tutaj podajemy adresy kilku najwikszych dostawcw spoza Polski.
RadioShack
Jeden z najbardziej znanych sklepw z czciami elektronicznymi na wiecie. W ofercie
ma tysice produktw, wrd ktrych mona te znale rzadziej spotykane czci.
Adres internetowy: www.radioshack.com.
Rozdzia 17: Dziesi najpopularniejszych sklepw z czciami elektronicznymi
All Electronics
Sklep z siedzib w Los Angeles, ale przyjmujcy zamwienia z caego wiata.
Adres internetowy: www.allelectronics.com.
Farnell
Brytyjski sklep prowadzcy dziaalno handlow take w Polsce. Adres internetowy:
http://pl.farnell.com/.
Parts Express
Sklep specjalizujcy si w czciach do sprztu audio i wideo. Adres internetowy:
www.parts-express.com.
Dyrektywa RoHS
Kupujc czci elektroniczne, moesz napotka informacj typu zgodny z dyrektyw
RoHS. Jest to skrt nazwy unijnej dyrektywy Restriction of Hazardous Substances, ktra
zostaa wprowadzona w ycie w 2006 roku. Ogranicza ona moliwo wprowadzania
na rynek urzdze zawierajcych okrelon ilo oowiu i piciu innych niebezpiecznych
substancji. Przepisy tej dyrektywy obowizuj wszystkich producentw sprztu
elektronicznego, ktrzy chc prowadzi handel na terenie Unii Europejskiej (i w Chinach,
ktre maj wasn dyrektyw RoHS). Jeli jeste hobbyst zajmujcym si elektronik
w swoim garau, nie musisz si przejmowa, e uywasz oowianego lutowia, ale uwaaj,
eby nie poar Ci go kot.
Nowe, uywane czy z wyprzeday?

Sowo uywany moe by rnie rozumiane. Dla niektrych oznacza mieci, ktre walaj
si po piwnicy, np. zatchy namiot albo skadane saperki z czasw, kiedy naleao si do
harcerstwa. Dla prawdziwych maniakw elektroniki to sowo ma jednak cakiem inne
znaczenie tanie czci, ktrych mona kupi wicej ni w sklepie z nowymi czciami.
Kiedy produkt jest oferowany w wyprzeday, oznacza to, e producent albo pierwszy
waciciel ju go nie potrzebuje. Jest to po prostu towar zalegajcy gdzie w magazynie.
W przypadku elektroniki wyprzedawane produkty rzadko s uywane w przeciwiestwie
do innych czci, takich jak silniki i urzdzenia mechaniczne, ktre mog by regenerowane.
Wyczajc niektre rzadko spotykane elementy, np. stary amatorski sprzt radiowy,
rzeczy wyprzedaowe s zazwyczaj nowe i cay czas produkowane przez jak firm.
Najwiksz zalet wyprzeday s niskie ceny, poniewa nawet nowe czci kosztuj
mniej ni w zwykych sklepach detalicznych. Wad natomiast jest ograniczony wybr
towaru, nie spodziewaj si np., e uda Ci si kupi rezystory albo kondensatory w kadym
rozmiarze i o kadej wartoci.
343
344
Cz IV: Dekalogi
Pamitaj, e na towary sprzedawane na wyprzeday moe nie by gwarancji, czasami
dlatego, e firma, ktra dan rzecz wyprodukowaa, ju nie istnieje. Mimo i wikszo
sprzedawcw przyjmuje uszkodzone lub wadliwe towary (chyba e w katalogach napisane
jest inaczej), to zawsze naley mie na uwadze, e nie ma na nie adnej gwarancji
dorozumianej ani zamierzonej (czy jak to tam mwi prawnicy).
Dodatek
Zasoby internetowe
W
dodatku prezentujemy gar ciekawych adresw internetowych z materiaami

dotyczcymi szeroko rozumianej elektroniki. Niektre z przedstawionych serwisw
prowadz firmy, ale s te zaoone przez zwyczajnych pasjonatw. Wymieniamy te,
ktre uwaamy za najprzydatniejsze, aby pomc Ci zaoszczdzi czas. Wszystkie podane
tu strony internetowe zawieraj cenne informacje. Warto je przeszuka, aby si dowiedzie,
co maj do zaoferowania.
9 e-Elektronika (http://www.e-elektronika.net/) bogaty zbir artykuw i informacji

z dziedziny elektroniki oraz gotowych schematw ukadw elektronicznych.
9 Elektronika (nie tylko) analogowa (http://www.elportal.pl/ea/) witryna zawierajca

mnstwo materiaw edukacyjnych (take dla pocztkujcych), schematw
ukadw itd.
9 Wortal Majsterkowicza (http://wortal.majsterkowicza.pl/) duo artykuw, porad
i przykadowych schematw. Serwis udostpnia take kalkulator pozwalajcy obliczy

np. parametry ukadu czasowego 555 i prosty symulator ukadw elektronicznych
dziaajcy w przegldarce.
9 ERES, czyli Elektronika Radiotechnika Elementy Schematy (http://www.eres.alpha.pl)

bardzo bogata baza artykuw i innych materiaw edukacyjnych z zakresu
elektroniki, a take duy wybr przykadowych schematw.
9 Elportal (http://elportal.pl) serwis internetowy czasopisma Elektronika dla
Wszystkich. Zawiera mnstwo materiaw zarwno dla cakiem pocztkujcych,

jak i bardziej obeznanych z tematem.
9 Elektronika Wirtualna (http://www.elektronika24.pl/) strona internetowa
powicona gwnie elektronice. Zawiera schematy ukadw z rnych polskich

i zagranicznych czasopism elektronicznych oraz projekty wykonane przez autora
witryny.
9 Elektroda (http://www.elektroda.pl) bogate rdo wiedzy elektronicznej i gotowych
schematw. Znajdziesz tu take jedno z najpopularniejszych forw dyskusyjnych

o tematyce elektronicznej.
9 Hobby Elektronika (http://hobby-elektronika.eu/) na tej stronie znajdziesz

sporo gotowych schematw ukadw elektronicznych do zbudowania.
9 Elektronika Praktyczna (http://www.elektronikapraktyczna.pl/) serwis internetowy

magazynu Elektronika Praktyczna. W dziale Czytelnia mona znale wiele
bardzo ciekawych artykuw archiwalnych z czasopisma.
346

Pamitaj, e strony internetowe maj to do siebie, e jednego dnia s, a nastpnego ju
ich moe nie by. Jeli ktra z tych stron nie zechce si uruchomi, to znaczy, e jej
waciciel prawdopodobnie zmieni serwer. Takie jest ycie w internecie. Sprbuj
poszuka jeszcze innych zasobw, korzystajc z wyszukiwarki, np. Google albo Yahoo!.
Do porad udzielanych na forach dyskusyjnych zawsze podchod z dystansem. Zanim
zbudujesz projekt na podstawie schematu z obcego rda, dokadnie go przeanalizuj
i przemyl.
Skorowidz
A
AC, Patrz prd zmienny
akumulator
niklowo-kadmowy (NiCd), 176
niklowo-metalowo-wodorowy (NiMH), 176
alarm wietlny, 323
praktyczne zastosowania, 324
schemat, 323
amper, Patrz prd elektryczny
amperomierz, 226, 251
symbol, 226
analizator stanw logicznych, 267, 338
brak wskazania, 270
prba, 268
pulsowanie, 270
wskanik stanu niskiego, 269
wskanik stanu wysokiego, 269
antena, 50, 183
atom, 29
dziura elektronowa, 121
elektron, 28, 29
elektron walencyjny, 120
elektrycznie obojtny, 29
jdro atomowe, 29
proton, 29
wizania kowalentne, 120
B
bajt, 151
bateria, 38, 78, 288
alkaliczna, 176
anoda, 38
blokowa, 174
cynkowo-wglowa, 175
czas ycia, 177
katoda, 38
litowa, 176
ogniwo, 39
sprawdzenie napicia, 280
bezpiecznik, 265
sprawdzanie, 265
bit, 50, 149, 150, 151, 155
bramka logiczna, 151, 305
AND (i), 151
NAND (nie i), 151
NOR (nie lub), 152
NOT (nie, inwerter), 152
OR (lub), 151
XOR (wykluczajce lub), 152
budowa bramki OR z trzech bramek
NAND, 307
styk, 152
symbole, 152, 223
tablica prawdy, 153
bramka uniwersalna, 153
brzczyk, 186
parametry, 187
brzczyk piezoelektryczny, 186
C
cewka indukcyjna, 46, 101, 106
budowa, 104
drut, 103
ekranowanie, 109
izolowanie, 109
napicie wsteczne, 104
poczenia rwnolege, 110
poczenia szeregowe, 109
rdze, 103
zastosowanie, 108
zwarcie, 105
348

czstotliwo, 41
herc, 41
czujnik
promieniowania podczerwonego, 184
wiata, 183
elektroniczny, 35, 181
nacisku i pooenia, 183
D
DC, Patrz prd stay
demodulator, 50
detektor podczerwieni, 317
schemat, 318
dielektryk, Patrz izolator
dioda, 46, 124, 288
anoda, 123
budowa bramek logicznych, 132
elektroluminescencyjna,Patrz dioda LED
identyfikacja, 126
katoda, 123
LED, 55, 130, 288
prd przewodzenia, 130
prd szczytowy, 130
wczanie, 300
napicie polaryzacji, 124
napicie przewodzenia, 124
napicie wsteczne, 124
natenie znamionowe, 126
niespolaryzowana, 125
ochrona przed przepiciami, 131
pojemnociowa, 89
polaryzacja przewodzenia, 124
polaryzacja zaporowa, 124
polaryzacja, 124
pprzewodnikowa, 123
prd przewodzenia, 124
prd wsteczny, 125
prostowanie elektryczne, 123
prostownicza, 128
mostek prostowniczy, 128
prostowanie penookresowe, 128
prostowanie pokresowe, 128
przewodzenie prdu, 125
sposb podczenia, 127
sprawdzanie, 263
sterowanie przepywem prdu, 132
sygnaowa, 128
szczytowe napicie wsteczne, 125
wartoci znamionowe, 126

warto szczytowego napicia wstecznego, 126
zastosowanie, 127
Zenera, 122, 129, 301
moc znamionowa, 129
napicie przebicia, 129
regulowanie napicia, 129
zczowa, 123
zmniejszanie napicia, 299
dawik, 104
doprowadzenie, 43
dostarczanie energii elektrycznej, 37
drugie prawo Kirchhoffa, 44, 289
dyrektywa RoHS, 343
dziaanie prdu elektrycznego na ludzkie ciao,
207
dzielnik napicia, 55, 56, 70, 302
E
efekt piezoelektryczny, 114, 182
elektromagnes, 103, 104
elektromagnetyzm, 102
elektroniczny kompas, 321
konstrukcja, 322
schemat, 321
elektronika pprzewodnikw, 123
elektryczno, 28, 31, 102, Patrz rwnie prd
elektryczny
elektryczno statyczna, 31
elementy elektroniczne, 34
bierne, 47
czynne, 47
wybr, 46
energia elektryczna, 28
energia wtrna, 39, Patrz rwnie energia
elektryczna
F
farad, Patrz pojemno elektryczna
filtr, 97
czstotliwo graniczna, 99, 111
dolnoprzepustowy, 98, 111
grnoprzepustowy, 98, 111
rodkowoprzepustowy, 100
rodkowozaporowy, 100, 114
tumienie, 99
format cyfrowy, 50
Skorowidz
fotodioda, 143, 177, 181
fotoogniwa, Patrz ogniwa soneczne
fotorezystor, 181
fototranzystor, 145, 181
G
generator
efektw wietlnych, 327
schemat, 328
funkcji, 281, 335
podstawy czasu, 336
tonw, 320
gonik, 50, 185
impedancja, 185
moc znamionowa, 186
pasmo czstotliwoci, 185
gowice odczytu danych z tam
magnetycznych, 184
H
henr, Patrz indukcyjno
herc, Patrz czstotliwo
I
impedancja, 70, 112
indukcja elektromagnetyczna, 40, 103
indukcyjno, 104, 109, Patrz rwnie
samoindukcja
henr, 104
indukcyjno wzajemna, 115
inwerter, Patrz bramka NOT
izolator, 29, 78
K
kabel, 173
ekran, 173
kabel tamowy, 174
kondensator, 46, 77, 78, 81, 288
blokowanie przepywu prdu staego, 82
budowa, 78
cakowite rozadowanie, 95
charakterystyka, 83, 84
adowanie, 79, 94, 95, 296
czenie rwnolege, 89
czenie szeregowe, 90
magazynowanie energii elektrycznej, 82

napicie znamionowe, 85
odczytywanie wartoci, 87
oznaczenia pojemnoci, 88
oznaczenia tolerancji, 88
pojemno zastpcza, 91
polaryzacja, 86
rozadowywanie, 79, 296
rozmiary, 85
sprawdzanie, 262
sprzgajcy, 82
stan penego naadowania, 94
symbole, 86, 89
tolerancja, 88
tworzenie zegarw, 82
wybieranie czstotliwoci, 83
wybr rodzaju, 85
wygadzajcy, 82
wygadzanie napicia, 82
zmienny, 89
konstrukcja domowego alarmu, 319
kocwka, 38
kryszta, 114
kryszta kwarcowy, Patrz kryszta
kulomb, Patrz adunek elektryczny
L
licznik dziesitny 4017, 167
schemat wyprowadze, 167
logika cyfrowa, 149
lutowanie, 193, 209, 238, 242
bezpieczestwo, 242
lut, 193
lutownica, 194
podstawka lutownicy, 194
stacja lutownicza, 194
stop lutowniczy, 194
technika lutowania, 239
zimny lut, 241
zcze lutowane, 193
adunek elektryczny, 28, 29

dodatni, 29
kulomb, 30
ujemny, 29
cznik dotykowy, 305
349
350
M
magnes, 40, 103
magnetyzm, 102
may wzmacniacz, 324
schemat, 325
szczegy konstrukcji, 325
masa, 44, 45
obudowy, 218
odniesienia, Patrz masa
oznaczanie pocze, 218
pywajca, 45
sygnaowa, 219
symbole, 216
McComb Gordon, 15
miernik czstotliwoci, 283, 334
przelicznik wstpny, 335
migacz LED, 312
budowa obwodu, 313
schemat obwodu, 311
mikrofon, 182
membrana, 182
dynamiczny, 182
krystaliczny, 182
pojemnociowy, 182
wiatowodowy, 182
mikrokontroler, 168
mikroukad, Patrz ukad scalony
mobilizowanie elektronw
w przewodnikach, 29
moc, 33
wat, 33
modyfikowanie napicia, 55
multimetr, 195, 250, 288
analogowy, 252
budowa, 254
cyfrowy, 253
kalibracja, 256
maksymalny zakres pomiarowy, 255
pomiar napicia prdu, 258
pomiar natenia prdu, 258
pomiar rezystancji, 260
pomiar wyszych wartoci, 256
sprawdzanie bezpiecznikw, 265
sprawdzanie diody, 263
sprawdzanie kondensatora, 262
sprawdzanie obwodw, 266
sprawdzanie potencjometru, 261
sprawdzanie przecznika, 265

sprawdzanie przewodw i kabli, 264
sprawdzanie rezystora, 261
sprawdzanie tranzystora, 263
wskazanie przekraczajce zakres, 255
wybr zakresu pomiaru, 255
automatyczna zmiana zakresu, 253
multiwibrator astabilny, 162, 310, 320
multiwibrator bistabilny, 165
multiwibrator monostabilny, 164
N
nadprzewodnik, 54
napicie elektryczne, 30
stabilizowanie, 301
wolt, 30
O
obwody mieszane, 49
obwd
analogowy, 149
bierny, 47
czynny, 47
elektryczny, 27, 32, 33
obcienie, 33
otwarty, 32, 43
przewody, 33
sterowanie, 27
wzrost napicia, 44
logiczny, Patrz ukad logiczny
RC, 94
staa czasowa, 96, 298
tworzenie zegara, 97
zmienianie staej czasowej, 298
RL, 110
RLC, 112
rwnolegy, 294
strojony, 113
szeregowy
analiza, 289
budowa, 290
rozdzielanie napicia, 293
sumowanie wartoci napicia, 291
odsysacz
cyny, 195, 241
gruszkowy, 242
sprynowy z ruchomym trzpieniem, 241
Skorowidz
ogniwa fotoelektryczne, Patrz ogniwa soneczne
ogniwa fotowoltaiczne, Patrz ogniwa soneczne
ogniwa soneczne, 41
ograniczanie iloci prdu, 55
ograniczanie przepywu prdu, 53
om, Patrz rezystancja
omomierz, 226, 251
symbol, 226
sprawdzanie cigoci poczenia, 252
oscylator, 114, 162
oscyloskop, 270, 271
konfiguracja i testowanie, 275
obrazowanie przebiegu akustycznego
sygnau radiowego, 280
obserwacja przebiegu sygnaw, 271
opnienie podstawy czasu, 274
pami cyfrowa, 274
pasmo, 273
pomiar sygnau prdu zmiennego, 281
przebieg, 270, 271
przebieg prdu staego (DC), 272
przebieg prdu zmiennego (AC), 272
przebieg sygnau cyfrowego, 272
przebieg sygnau pulsujcego, 272
rozdzielczo, 274
sprawdzenie napicia baterii, 280
warto podstawy czasu, 273
wykonywanie pomiaru sygnaw
elektrycznych, 278
zastosowanie, 274
owijanie, 246
oznaczanie elementw elektronicznych, 219
identyfikator, 219, 221
numer czci, 219
symbole elementw analogowych, 221
warto, 219
P
panel soneczny, 177
para Darlingtona, 305
perforowane pytki montaowe, 244
piezoelektryczno, 315
dysk piezoelektryczny, 315
obwd demonstracyjny, 316
piksel, 51
pytka obwodu drukowanego, Patrz pytka PCB
pytka PCB, 247

laminat, 247
okadzina, 247
pytka stykowa, 287
pytka uniwersalna, 243
pytki obwodw drukowanych, 61
monta powierzchniowy, 61
pytki prototypowe, Patrz pytki stykowe
pytki stykowe, 201, 231
budowa, 232
konstruowanie ukadw
elektronicznych, 234
otwory wtykowe, 231
pojemno pasoytnicza, 238
rozmiary, 233
topografia ukadu, 235
zapobieganie uszkodzeniom, 237
pojemno elektryczna, 83
farad, 83
mikrofarad, 83
pikofarad, 83
poczenia rwnolege, 48
poczenia szeregowe, 47
potencjometr, 56, 57, 60, 288
budowa, 59
dostrojczy, 60
nastawny, Patrz potencjometr dostrojczy
obrotowy, 59
sprawdzanie, 261
suwakowy, 60
poziom rezystancji, 54
dugo materiau, 54
przekrj materiau, 54
rodzaj materiau, 54
temperatura, 54
pprzewodnik, 41, 119
akceptor, 121
domieszkowanie, 121
donor, 121
napicie przebicia, 122
zcze p-n, 122, 123
pprzewodnik typu n, 121
pprzewodnik typu p, 121
pprzewodnikowy czujnik temperatury, 184
psumator, 154
tablica prawdy, 154
praca, 33
351
352

prawo Joulea, 74, 75
zastosowanie, 75
prawo Ohma, 49, 53, 66, 67, 75, 289
projektowanie i modyfikowanie obwodw,
73
weryfikowanie, 291
zastosowanie, 68, 70, 93
prd elektryczny, 28, 29, 30, 37, 42
amper, 30
indukcja, 40, 103, Patrz rwnie indukcja
elektromagnetyczna
kierunek odniesienia prdu, 42
mierzenie bardzo maych wartoci, 304
miliamper, 30
sposoby kontrolowania, 46
sterowanie, 34, 45
umowny kierunek prdu, 42
prd konwencjonalny, 216
prd stay, 38, 39, 205
prd zmienny, 38, 40, 205
chwilowy, 40
czstotliwo, 41
fala sinusoidalna, 40
napicie, 40
napicie midzyszczytowe (Upp), 40
warto skuteczna (Us), 40
warto szczytowa, 40
warto szczytowa napicia, 40
prostownik, 120, 128
prostownik penookresowy, 128
przekanik, 180
symbol, 224
przecznik, 179
DPDT, 180
DPST, 180
dwustabilny, 179
jednobiegunowy, 180
koyskowy, 179
listkowy, 179
podwjny styk zwierny, 180
pojedynczy styk zwierny, 180
pozycja otwarta, 179
pozycja zamknita, 179
przyciskowy, 179
SPDT, 180
sprawdzanie, 265
SPST, 180
symbole, 224
suwakowy, 179
przepyw elektronw, Patrz prd elektryczny

przerzutnik, 165
przetwornica prdu, 41
przetwornik wejciowy, 183, 184
symbole, 225
przetwornik wyjciowy, 184
symbole, 225
przewodnik, 29
wolne elektrony, 29
przewd, 171
jednoyowy, 172
wieloyowy, 172
pulsator logiczny, 336
R
radiator, 61
reakcja elektrochemiczna, 38
reaktancja indukcyjna, 107, 108
reaktancja pojemnociowa, 91, 92
rejestr, 155
reostat, 56, 57, 60
rezonans, 113, 114
czstotliwo rezonansowa, 113
obwd rezonansowy, 113
rezystancja, 53, Patrz rwnie poziom
rezystancji
kiloom, 54
megaom, 54
om, 54
rzeczywista, 56
zastpcza, 62, 72
rezystor, 45, 46, 54, 288
dobr do obwodu, 61
czenie rwnolege, 63
czenie szeregowe, 62
moc, 57
moc znamionowa, 60
sprawdzanie, 261
symbole, 57
tolerancja, 56, 57
warto znamionowa, 57, 58
rezystor stay, 56
budowa, 57
precyzyjny, 56
standardowy, 56
rezystor zmienny, Patrz potencjometr, reostat
Skorowidz
rczny wykrywacz rde wody, 326
schemat, 326
rodziny ukadw logicznych, 166
rozlutowywanie, 241
rnica potencjaw, Patrz spadek napicia
ruch elektronw, 30, Patrz rwnie prd
elektryczny
S
samoindukcja, 104, 115, Patrz rwnie
indukcyjno
schemat blokowy, 51
schemat ideowy, 22, 213
analiza, 226
poczenia, 214
szyna, 214
schemat pocze, Patrz schemat ideowy
Shamieh Cathleen, 15
silnik prdu staego, 187
elektromagnes, 187
komutator, 188
modulacja czasu trwania impulsu, 188
napicie robocze, 188
prdko obrotowa, 188
solenoid, 104
spadek napicia, 44, 73
sprzenie
pojemnociowe, 82
transformatorowe, 115
zmiennoprdowe, Patrz sprzenie
pojemnociowe
stabilizowanie napicia, 301
stan logiczny, 150
niski, 267
pulsowanie, 267
wysoki, 267
wysokiej impedancji, 270
strumie magnetyczny, 102
linie strumienia, 102
sygna
analogowy, 149
cyfrowy, 149
elektryczny, 50
analogowy, 50
cyfrowy, 50
wyjciowy, 51
symulator ukadw elektronicznych, 338

algorytm SPICE, 338
system
binarny, 149
liczba binarna, 150
potga dwjki, 150
dwjkowy, Patrz system binarny
dziesitny, 149
systemy liczbowe, 150
wykadnik potgi, 150
wietlny bbenek, 317
T
termistor, 54, 182
kalibracja, 182
NTC, 182
PTC, 182
termoogniwo, 184
transformator, 46, 101, 115
1:1, 116
izolacyjny, 116
obniajcy napicie, 117
podwyszajcy napicie, 117
symbole, 116
uzwojenie pierwotne, 115
uzwojenie wtrne, 115
tranzystor, 46, 132, 139, 288
akcja tranzystora, 139
identyfikacja, 145
nasycenie, 138, 140
odcicie, 140
polaryzacja, 140, 141
przecznik, 140, 143
sprawdzanie, 263
tryb aktywny, 140
wzmacnianie prdu, 303
wzmacnianie sygnaw, 141
wzmocnienie napiciowe, 142
wzmocnienie prdowe, 138
zasada dziaania, 134
tranzystor bipolarny zczowy, 133
baza, 133
emiter, 133
kolektor, 133
353
354

tranzystor bipolarny zczowy
maksymalna ilo rozpraszanej energii, 144
maksymalne napicie w obwodzie
kolektor-emiter, 144
maksymalne natenie prdu kolektora, 144
polaryzacja, 137
tranzystor npn, 133
tranzystor pnp, 133
wzmocnienie prdu staego, 144
tranzystor Darlingtona, 143
tranzystor mocy, 145
tranzystor polowy, 133
bramka, 133
dren, 133
JFET, 133
MOSFET, 133
rdo, 133
tranzystor sygnaowy, 145
tuner, 50
tworzenie ukadw elektronicznych, 49
U
ukad 555, 161
schemat wyprowadze, 161
zastosowanie, 162
ukad elektroniczny, 28
moliwo kontrolowania prdu, 28
ukad elektryczny, 28
ukad logiczny, 132
ukad scalony, 146, 147, 148, 288
4081, 153
cyfrowy, 149
gsto upakowania, 148
identyfikacja, 155
konwersja, 168
liniowy (analogowy), 149
mieszany, 149
mikroprocesor, 168
monta powierzchniowy, 157
montowanie, 243
multipleksowanie, 168
nota aplikacyjna, 159
obudowa, 156
prd wpywajcy, 158

prd wypywajcy, 158
skadanie, 156
styki, 157
wzmacniacz odwracajcy, 160
wzmacniacz operacyjny, 160
wzmacniacz rnicowy, 160
ukady zalene od czstotliwoci, 336
uniwersalna pytka drukowana, Patrz pytka
drukowana
uziemienie, 45
uywanie prdu zmiennego z elektrowni, 39
W
waraktor, Patrz dioda pojemnociowa
warikap, Patrz dioda pojemnociowa
warsztat, 191
materiay klejce, 199
narzdzia rczne, 196
ochrona zdrowia i elementw
elektronicznych, 205
pytki stykowe, 201
praca z obwodami prdu zmiennego, 208
sprzt do lutowania, 193
sprzt ochronny i pomocniczy, 200
st warsztatowy, 193
rodki bezpieczestwa, 212
rodki czyszczce, 197
rodki smarne, 199
uziemianie narzdzi, 212
wyposaenie dodatkowe, 204
zestaw pocztkowy, 203
wat, Patrz moc
wolt, Patrz napicie elektryczne
woltomierz, 45, 226, 251
symbol, 226
wprawianie elektronw w ruch, 30
wsplna masa, 218, Patrz rwnie masa
wydobywanie adunku z elektronw, 29
wykorzystanie energii sonecznej, 177
wykorzystywanie energii elektrycznej, 32
wyadowania elektrostatyczne, 134, 210
wytwarzanie pola magnetycznego, 102
wzmacniacz, 50
Skorowidz
Z
zasilacz, 41
zasilacz nastawny, 334
zasilacz sieciowy, 178, Patrz rwnie zasilacz
zasilacz stabilizowany, Patrz zasilacz
ziemia odniesienia, Patrz masa
zcze, 173
bimetaliczne, 184
gniazdo wtykowe, 173
kocwka, 173
listwa zaciskowa, 173
symbole, 226
typu pin header, 174
wtyczka, 173
zwj, 104
rdo
podczerwieni, 318
elektryczne, Patrz rdo napicia
elektrycznoci, Patrz rdo napicia
energii, Patrz rdo napicia
napicia, 33, 38
symbole, 216
napicia staego, 217
napicia zmiennego, 218
zasilania, Patrz rdo napicia
355

Helion - Elektronika Dla Bystrzaków. Wydanie II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Helion - Elektronika Dla Bystrzaków. Wydanie II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tytu oryginau: Electronics For Dummies, 2nd Edition

Tumaczenie: ukasz Piwko

Kup w wersji papierowej

Lubi to! Nasza spoeczno

Guitar Exercises For Dummies

Cz I: Podstawy elektroniki .................................. 25

Elektronika dla bystrzakw

Rozdzia 3: Napotykamy czynny opr ........................................................................... 53

Rozdzia 5: Cewki indukcyjne i krysztay ....................................................................101

Elektronika dla bystrzakw

Rozdzia 6: Bogaty wiat pprzewodnikw .............................................................. 119

Rozdzia 8: Wybr czci ............................................................................................171

Cz II: eby si nauczy, trzeba si ubrudzi ......... 189

Elektronika dla bystrzakw

Rozdzia 10: Czytanie schematw ............................................................................. 213

Rozdzia 11: Budowa ukadw elektronicznych ......................................................... 231

Rozdzia 12: Wykonywanie pomiarw i analizowanie obwodw ................................249

Rozdzia 13: Analizator stanw logicznych i oscyloskop ...........................................267

Cz III: Przekuwanie teorii w praktyk ................ 285

Elektronika dla bystrzakw

Rozdzia 15: Projekty do samodzielnego wykonania w p godziny ........................... 309

Cz IV: Dekalogi ................................................ 331

Rozdzia 17: Dziesi najpopularniejszych sklepw z czciami elektronicznymi .......... 341

Dodatek: Zasoby internetowe .....................................................................................345

Elektronika dla bystrzakw

Elektronika dla bystrzakw

Elektronika dla bystrzakw

Publishing and Editorial for Technology Dummies

iekawi Ci jak to si dzieje, e Twj iPod dziaa? Co siedzi w Twoim telefonie

Dlaczego warto kupi t ksik?

Elektronika dla bystrzakw

Bezpieczestwo przede wszystkim

Elektronika dla bystrzakw

Jak podzielona jest ksika?

Cz II. eby si nauczy, trzeba si ubrudzi

Cz III. Przekuwanie teorii w praktyk

Ikony uyte w ksice

Elektronika dla bystrzakw

ardzo chcesz si dowiedzie, jak dziaaj urzdzenia

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi?

Czym jest elektronika

ikszo ludzi ma pewne wyobraenie, czym jest elektronika. Kady z nas na

Wiadomo, e pod pikn obudow kryje si zdumiewajca pltanina maych elementw,

Czym jest elektronika?

Skd si bierze prd elektryczny?

Czstki tego samego typu (dodatnie lub ujemne)

Dlatego lepiej jest uywa innych, precyzyjniejszych

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi?

Wydobywanie adunku z elektronw

Mobilizowanie elektronw w przewodnikach

Prd elektryczny to krlestwo malekich czstek, ktre czasami oddziauj midzy

Wprawianie elektronw w ruch

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi?

Wykorzystywanie energii elektrycznej

Wykorzystywanie energii elektrycznej

Rozdzia 1: Czym jest elektronika i co mona dziki niej zrobi?

9 rdo energii elektrycznej rdo dostarcza si, ktra popycha elektrony

w obwodzie. Czasami rdo energii elektrycznej nazywa si jeszcze takimi terminami,

9 Obcienie jest to element obwodu elektrycznego, ktry pochania energi

9 Przewody umoliwiaj przepyw elektronw od rda do obcienia.

Pracujce elektrony dostarczaj moc

Moc = napicie natenie

Co elektrony potrafi zrobi