Professional Documents
Culture Documents
i jego
wykrywanie
w biznesie,
Spis treci
1. Wstp 17
na naszym rynku wydawniczym ksiek powiconych komunikacji niewerbalnej, ktre udz prostymi i czsto faszywymi receptami, Ekman, zachowujc
jasny i zrozumiay dla wszystkich jzyk, ukazuje zagadnienia w caej ich
zoonoci. Czytelnik znajdzie wiele interesujcych przykadw z ycia
codziennego, polityki czy niedawnej historii. Oprcz wspomnianych powyej
przedstawicieli rnych zawodw, ksika przycignie z pewnoci uwag
studentw psychologii, pedagogiki, socjologii i innych kierunkw. adna z
analizowanych przez Ekmana wskazwek behawioralnych nie zdradza kamstwa
per se. S to najczciej oznaki ukrywanych lub faszowanych emocji, zatem
podstawowe informacje z tego zakresu (szczeglnie rozdzia 4. i 5.) mog suy
jako bardzo dobry wstp do psychologii ekspresji emocji. Poza tym, e posiada
walory poznawcze, ksika moe by te pomocna w doskonaleniu trafnego
spostrzegania behawioralnych oznak emocji nie tylko w kontekcie wykrywania
kamstw. Czy chcemy tego, czy nie, oceniajc innych kierujemy si ich za chowaniami niewerbalnymi. Naley zgodzi si z tez Ekmana, e lepiej jest jeli
zdajemy sobie spraw z tego, jak interpretujemy takie zachowania, poniewa
daje to nam szans na skorygowanie popenianych bdw. W tym sensie ksika
ta powinna zainteresowa kadego, kto chciaby skonfrontowa swoj prywatn
wiedz z tym, co udao si ustali w badaniach psychologicznych.
10
11
Podzikowania
Mam dug wdzicznoci wobec Roberta Jervisa, autora ksiki The Logic of Images in International Relations, Princeton, N. J. 1970, Princeton University Press, za ukierunkowanie
1. Wstp
17
Przemwienie
Izbie
Gmin,
28
wrzenia
1938.
Neville
Chamberlain,
In
Search
Peace, New York 1939, Putnam and Sons, s. 210, cytuj za Grothem.
3
Wyniki tych bada ukazay si w artykuach opublikowanych w kocu lat szedziesitych i w ksice pod tytuem Darwin and Facial Expression, New York 1973, Academic Press.
18
of
Badanie to jest opisane w moim pierwszym artykule na temat kamstwa: Paul Ekman, Wallace V. Friesen, Nonverbal Leakage and Clues to Deception, Psychiatry" 32, 1969, s. 88-105.
19
Nie min wicej ni rok gdy bylimy jeszcze w pocztko wych fazach
naszych eksperymentw nad kamaniem a ju rne osoby, zainteresowane
zupenie innymi kamstwami, szukay ze mn kontaktu. Czy wyniki moich bada
lub stosowane przeze mnie metody mog by przydatne w wykrywaniu
20
5
Roberta Wohlstetter, Slow Pearl Harbors and the Pleasures of Deception, [w:] Intelligence Policy and National Security, red. Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Uri Ra'anan, Warren Milberg,
Hamden, Conn. 1981, Archon Books, s. 23-34.
22
jeszcze wystarczajco duo czasu, aby zobaczy, jak teorie te bd sobie radzi z
testem kolejnych eksperymentw i krytycznych argumentw. Zdecydowaem si
nie czeka z napisaniem tej ksiki, a znane bd odpowiedzi na wszystkie
pytania, poniewa nie czekaj ci, ktrzy prbuj demaskowa kamcw. Tam,
gdzie konsekwencje popenienia bdu s najwiksze, ju podejmowane s prby
wykrycia niewerbalnych wskazwek kamstwa. Eksperci" nie znajcy wynikw
bada i teorii oferuj swoje usugi jako specjalici od wychwytywania kamstw
w procesie selekcji sdziw przysigych i kandydatw zgaszajcych si do
pracy. Niektrzy policjanci i specjalici od wariografu, tzw. wykrywacza
kamstw, s szkoleni w zakresie niewerbalnych wskazwek kamstwa. Mniej
wicej poowa informacji zawarta w takich materiaach szkoleniowych, ktre
widziaem, jest bdna. Celnicy uczszczaj na specjalny kurs wykrywania
przemytnikw, na podstawie wskazwek niewerbalnych. Powiedziano mi, e
wyniki moich bada s wykorzystywane na takich kursach, ale na moje
wielokrotne proby udostpnienia mi materiaw szkoleniowych, otrzymywaem
tylko wci ponawiane obietnice: Wkrtce skontaktujemy si z panem". Nie
mona te dowiedzie si, co w tym zakresie robi agencje wywiadowcze,
poniewa ich praca jest tajna. Wiem, e interesuj si moimi badaniami,
poniewa sze lat temu Ministerstwo Obrony zaprosio mnie, abym wyjani,
jakie moliwoci i jakie ryzyko wie si z interpretacj zachowa
niewerbalnych. Od tego czasu dochodz do mnie pogoski, e ich praca
postpuje, i sysz nazwiska jakich osb, ktre, by moe, bior w niej udzia.
Wysaem do nich listy, ale pozostay one bez odpowiedzi lub dowiadywaem si,
e nie mog mi udzieli adnej informacji. Niepokoj mnie eksperci", ktrzy
nie podlegaj publicznej kontroli i uszczypliwej krytyce naukowej. Czytajc t
ksik, zarwno oni, jak i ci, dla ktrych oni pracuj, bd mogli zapozna si z
moim stanowiskiem w sprawie ryzyka i moliwoci interpretacji wskazwek
behawioralnych.
24
The Compact Edition of the Oxford English Dictionary, New York 1971, Oxford University Press, s. 1616.
2. Kamanie, przeciek i
wskazwki kamstwa
26
Trwa spr o to, czy zwierzta mog intencjonalnie kama. Zob. David Premack, Ann James Premack, The Mind of an Ape, New York 1983, W. W. Norton, a take Premack i Premack,
Communication as Evidence of Thinking, [w:] Animal Mind Human Mind, red. D.R. Griffin, New York 1982, Springer-Verlag.
wiany. Na wiele lat przed afer Watergate Nixon nie posugiwa si sowem
kamca" wobec swoich przeciwnikw z Partii Demokratycznej czy
kupilibycie od niego uywany samochd?" podczas gdy zwolennicy Partii
Republikaskiej podziwiali jego zdolno do ukrywania i maskowania i uwaali
to za cech wiadczc o jego zmyle politycznym.
* Interesujca jest kwestia rde takich stereotypw. Wysokie czoo przypuszczalnie jest
wskazwk, nieprawdziw, duego mzgu. Stereotyp mwicy o tym, e osoba o wskich wargach jest
okrutna, opiera si na prawdziwej wskazwce, e wargi robi si wskie w stanie zoci. Bd polega na tym,
e oznaka przejciowego stanu emocjonalnego staje si podstaw wnioskowania o cesze osobowoci. Wynika
z tego, e osoby z wskimi wargami, za kadym razem gdy przeywaj zo, zwaj je. Tymczasem wskie
wargi mog by odziedziczon, trwa cech twarzy. Stereotyp mwicy, e osoby z szerokimi wargami s
zmysowe, jest rwnie przykadem bdnego wnioskowania. Wargi rzeczywicie staj si szerokie w trakcie
pobudzenia seksualnego, ale nie mona na tej podstawie wnioskowa o istnieniu trwaej cechy. Rwnie
szerokie wargi mog by cech, ktra jest dziedziczona. Zob. Paul F. Secord, Facial Features and Inference
Processes in Interpersonal Perception, [w:] Person Perception and Interpersonal Behavior, red. R. Taguiri,
L. Petrullo, Stanford 1958, Stanford University Press. Zob. te Paul Ekman, Facial Signs: Facts, Fantasies
and Possibilities, [w:] Sight, Sound and Sense, red. Thomas A. Sebeok, Bloomington 1978, Indiana
University Press.
27
ktrzy wiedz, e nie mwi prawdy, ale nie potrafi kontrolowa swo jego
zachowania, nie speniaj powyszego kryterium. Moja definicja nie obejmuje
te osb, ktre nawet nie wiedz, e kami tych, o kt rych mwi si, e s
ofiarami samookamywania*. Z czasem kamca moe uwierzy w swoje wasne
kamstwo. Jeli tak si zdarzy, to prze staje by kamc, a jego kamstwa, z
powodw, ktre przedstawi w nastpnym rozdziale, powinny by trudniejsze do
wykrycia. Zdarzenie z ycia Mussoliniego dowodzi, e nie zawsze opaca si
uwierzy we wasne kamstwo: (...) w 1938 roku dywizje [woskiej] armii
zostay zmniejszone z trzech do dwch pukw. Spodobao si to Mussoliniemu,
poniewa mg powiedzie, e faszyzm posiada szedziesit dywizji, zamiast
prawie o poow mniej, ale zmiana ta spowodowaa ogromne zamieszanie tu
przed rozpoczciem wojny, a poniewa zapomnia, co zrobi, dlatego kilka lat
pniej cakowicie bdnie oceni prawdziw si swoich wojsk. Wydaje si, e to
zmylio niewiele innych osb z wyjtkiem Mussoliniego" 4.
Rozrnienie to jest stosowane przez wikszo teoretykw kamstwa. Zob. Handel Intelligence... i Barton Whaley Toward a General Theory of Deception, Journal of Strategie Studies" 5,
marzec 1982, s. 179-192, dyskusja na temat uytecznoci tego rozrnienia w analizowaniu kamstw w sferze militarnej.
6
Sisela Bok stosuje termin kamanie w odniesieniu do tego, co ja nazywam faszowaniem, a pojciem tajemnicy obejmuje to, co okrelam jako ukrywanie. Twierdzi ona, e rozrnienie to jest
wane z moralnego punktu widzenia, poniewa utrzymuje, e chocia kamanie jest prima facie godne potpienia, to tajemnica nie musi by napitnowana". Bok, Secrets, New York 1982, Pantheon,
s. XV.
* Chodzi mi o to, co Goffman nazwa kamstwami bezczelnymi, o ktrych moemy mwi wwczas,
gdy dysponujemy niepodwaalnym dowodem na to, e opowiadajcy wie, e kamie, i robi to naumylnie".
Goffmana one nie interesoway, zajmowa si innymi rodzajami faszywych reprezentacji, w ktrych
trudniej odrni prawd od faszu: (...) z trudem moemy wskaza takie codzienne stosunki lub zajcia,
ktrych wykonawcy nie podejmowaliby ukrytych dziaa niezgodnych z tworzonym wraeniem" (Oba
cytaty pochodz z ksiki Ervinga Goffmana, Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. Helena i Pawe
piewakowie, Warszawa 1981, PWN, s. 104, 107).
29
spotkania w motelu nie bdzie kamstwem. Jeli pacjent prosi lekarza, aby nie
mwi mu o niepomylnych wynikach bada, to ukrywanie tej informacji nie
bdzie kamstwem. Jednak jeli regulacje prawne przyznaj podejrzanemu
moliwo prowadzenia nieskrpowanej rozmowy z obro c, to ukrywanie
pogwacenia tego prawa zawsze bdzie kamstwem.
John Updike, Wyjd, za mnie, tum. Cecylia Wojewoda, Warszawa 1983, PIW, s. 88.
-XI
i sprawi wraenie, e posiada bardzo dobre karty. Jednak inni gracze nie uwierz mu,
jeli nie uwaaj go za nowicjusza. O dowiadczonych pokerzystach mwi si, e
maj wielki talent skrywania emocji*. (Zauwa my, e komunikowanie nieprawdy
podczas gry w pokera ukrywanie lub blefowanie nie mieci si w mojej
definicji kamstwa. Nikt nie spodziewa si, e gracze ujawni swoje karty. Same
zasady gry w pokera s form uprzedzenia, e gracze bd prbowali wzajemnie
si oszukiwa).
10
Alan Bullock, Hitler. Studium tyranii, tum. Tadeusz Evert, Warszawa 1997, Iskry,
Jeszcze inn przyczyn czstego stosowania umiechu jako maski jest to, e
umiech jest najatwiej wzbudzi dowolnie, spord wszystkich wyrazw
mimicznych. Niemowlta jeszcze przed ukoczeniem pierwszego roku ycia
potrafi si intencjonalnie umiecha. Jest to jedna z najwcze niej stosowanych
przez dzieci ekspresji, aby by miym dla innych. W miar dorastania pojawiaj
si umiechy, ktre faszywie komunikuj emocje faktycznie nie przeywane, ale
ktrych oczekuj od nas inni lub ktre opaca si symulowa. Bdy mog by
popeniane w tym, co nazywam przebie giem umiechw w czasie; mog si one
pojawia zbyt szybko lub zbyt wolno. Bdy s czasem take widoczne w
osadzeniu umiechw wzgldem mowy; mog by wzbudzone za wczenie lub
za pno w stosunku do sw lub wypowiedzi, ktrym powinny towarzyszy.
Natomiast samo wygenero wanie ekspresji umiechu jest atwe, czego nie mona
powiedzie o ekspresjach wszystkich innych emocji.
s. 452.
13
0 tym mwi" 13. Zalet tego gambitu, tak jak w przypadku pprawdy
14
Ze scenariusze
s. 142.
' John J. Sirica, To Set the Record Straight, New York 1980, New American Library,
James Phelan, Scandals, Scamps and Scoundrels, New York 1982, Random House,
s. 22.
zachowania, jeli emocja jest bardzo silna. Intensywna emocja wyjania, chocia
nie zawsze usprawiedliwia, niewaciwe zachowania Nie chciaem wy
(wali w st, ubliy ci, uderzy ci), ale byem zdener wowany. Straciem
panowanie nad sob".
Gdy emocja pojawia si raczej stopniowo ni nagle i nie jest zbyt silna
bardziej poirytowanie ni wcieko to zmiany w zachowaniu s mae i
stosunkowo atwe do ukrycia, jeli jestemy wiadomi naszego stanu
emocjonalnego. Jednak wikszo ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, co
przeywa. Kiedy emocja pojawia si stopniowo i pozostaje saba, moe by
atwiej dostrzeona przez innych ni przez kogo, kto dowiadczajc jej nie
uwiadamia jej sobie, chyba e stanie si bardziej intensywna. Kiedy jest ju
silna, to jednak znacznie trudniej j kontrolowa. Ukrywanie zmian na twarzy,
ciele i w gosie wymaga wysiku. Nawet gdy ukrywanie udaje si i nie wystpuj
adne przecieki", czasami sam wysiek bdzie zauwaalny jako wskazwka
faszu.
Terence Rattigan, The Winslow Boy, New York 1973, Dramatists Play Service Inc. Acting Edition, s. 29.
Wiele czynnikw ma wpyw na to, jak silnie odczuwany jest strach przed
wykryciem kamstwa. Pierwszym z nich, ktrym tutaj si zajm, jest wiedza
kamcy o umiejtnociach swojej ofiary w zakresie wykrywania kamstw. Jeli
okamywany ma opini osoby, ktr atwo oszuka, to zwykle nie pojawi si
duy strach przed wykryciem. Z drugiej strony, kto znany jako osoba, ktr
trudno wprowadzi w bd, ktra ma reputacj eksperta od wykrywania kamstw,
bdzie wzbudza obawy przed zdemas kowaniem. Rodzice czsto przekonuj
swoje dzieci, e potrafi znakomicie wykrywa kamstwa. Patrzc w twoje oczy
potrafi powiedzie, czy mnie okamujesz". Dziecko, ktre skamao, tak bardzo
obawia si zdemas kowania, e wanie dlatego zostanie na kamstwie
przyapane. Zdradza je strach lub te samo przyznaje si do przewinienia,
Nie zawsze rodzic moe zastosowa strategi Artura, aby pozna prawd.
Chopak, ktry wiele razy z powodzeniem okamywa swojego ojca, nie ma
adnego powodu, aby sdzi, e nie uda mu si ponownie tego dokona. Rodzic
moe nie by skonny do zaproponowania puszczenia wszystkiego w niepami
pod warunkiem przyznania si do kamstwa lub dziecko moe nie wierzy w
zapowied darowania winy, poniewa w przeszoci takie obietnice nie zostay
spenione. Chopiec musi mie zaufanie do swojego ojca i by pewien, e jest on
zdolny okaza zaufanie synowi. Ojciec, ktry jest podejrzliwy i nieufny, ktry
nie wierzy swojemu synowi, kiedy ten mwi prawd, bdzie wzbudza strach u
niewinnego chopca. Z tym wie si podstawowy problem wykrywania
kamstw: Prawie jest niemoliwe odrnienie strachu u niewinnego chopca
przed odrzuceniem prawdy i strachu przed wykryciem kamstwa u chopca,
ktry dopuci si przewinienia. Oznaki strachu w jednym i drugim wypadku
bd takie same.
Informacje na ten temat zaczerpnem z ksiki Davida Lykkena A Tremor in the Blood: Uses and Abuses of the Lie Detector, New York 1981, McGraw-Hill.
e nie jest moliwe oszukanie tego urzdzenia. Gdy badany nie przyznaje si, to
niektrzy operatorzy staraj si go zastraszy owiadczajc mu, e wariograf
wykaza, i nie mwi prawdy. Maj oni nadziej, e zwikszajc strach przed
wykryciem kamstwa, spowoduj przyznanie si do winy. Osoby niewinne cierpi
z powodu faszywych oskare, ale przypuszczal nie dowiod swojej
prawdomwnoci. Niestety, czasami pod tak presj niewinni podejrzani bd
przyznawa si do popenienia zarzucanego czynu, aby przynie sobie ulg.
Duo wicej wiemy na temat ludzi, ktrym kamanie nie sprawia trudnoci.
Poznaem ich troch przeprowadzajc badania nad ukrywaniem negatyw nych
emocji.
Robert D. Hare, Psychopathy: Theory and Research, New York 1970, John Wiley, s. 5.
Michael I. Handel, Intelligence and Deception, Journal of Strategie Studies" 5,1982, s. 136.
je za kady najmniejszy bd: skutkiem tego, przy nastpnym wyst pku, maemu
zastraszonemu stworzeniu wymknie si kamstwol Powodem jest ch uniknicia
rzgi. Jednak jeli chodzi o ciebie George, wiesz, e zawsze mwiem ci, a teraz
powtarzam, e kiedykolwiek przypad kowo zrobisz co le, co moe si zdarzy,
poniewa jeste jeszcze tylko biednym, maym chopcem, bez dowiadczenia czy
wiedzy, nie wolno ci nigdy mwi nieprawdy, aby ukry swj bd; bd dzielny,
mj synu, jak przystao na modzieca i powiedz mi o tym, a ja zamiast zbi ci,
George, bd ci tylko za to bardziej szanowa i kocha, mj drogi". His toria o
drzewku winiowym wiadczy, e George mia zaufanie do swo jego ojca.
Nie tylko dzieci mog ponie wiksz kar za sam fakt skamania ni za
ujawnienie prawdy. M moe powiedzie swojej onie, e mgby wybaczy jej
romans, gdyby nie kamaa. Utrata zaufania, bdzie twierdzi, jest czym
gorszym ni jej niewierno. Jego ona moga jeszcze tego nie wiedzie i moe
to nie by prawd. Przyznanie si do romansu moe by interpretowane jako co
okrutnego, a zdradzony maonek moe twierdzi, e naprawd taktownie
postpujcy towarzysz ycia przemilczaby nieroz wany czyn. M i ona czsto
nie zgadzaj si ze sob. Uczucia mog si zmieni w trakcie trwania
maestwa. Postawy mog si zmieni radykal nie, gdy zdrada staje si faktem,
w porwnaniu z okresem, gdy bya ona tylko spraw hipotetyczn.
zwiksza kar, ktra go czeka. Tak jest w wypadku, gdy kamstwem tuszuje si
naduycie popenione wobec dziecka, kazirodztwo, morderstwo, zdrad lub
terroryzm. Na przebaczenie mog liczy niektrzy skruszeni flirciarze, ale nie ci,
ktrzy przyznaj si do tak cikich przestpstw (chocia przyznanie si i al za
popenione winy moe zagadzi kar). Sam fakt ukrywania przez takich
przestpcw popenionych czynw nie jest obraz moralnoci. Dotyczy to nie
tylko gronych i okrutnych kryminalistw. ydzi ukrywajcy sw narodowo w
kraju okupowanym przez nazistw, szpieg w czasie wojny niewiele zyskuj
ujawniajc prawd i nic nie trac podtrzymujc swoje kamstwa. Nawet jeli nie
ma adnej szansy na zagodzenie kary, kamca moe przyzna si do winy, aby
zrzuci z siebie ciar zachowania kamstwa w tajemnicy, aby uwolni si od
silnego strachu przed wykryciem lub zagodzi poczucie winy.
Niewiele osb zaprzeczyoby, e jest to przykad kamstwa altruistycznego, ktrego celem jest ochrona okamywanego i ktre nie daje adnych
korzyci ratownikom. To, e zyskuje co okamywany, nie znaczy, i nie moe
wystpowa intensywny strach przed wykryciem kamstwa. Bdzie on bardzo
silny, jeli stawka jest wysoka, bez wzgldu na to, kto osiga korzy. Martwic
si, czy chopiec poradzi sobie z szokiem, ratownicy powinni by zainteresowani
tym, aby skutecznie ukry informacj o mierci jego rodzicw.
w szkolnych zawodach. Ronnie moe nie mie poczucia winy wskutek zabrania
pienidzy nalecych do wstrtnego kolegi, kradzie moe mu si wydawa
uzasadnionym rewanem. Moliwe jest jednak, e bdzie poczuwa si do winy z
powodu zatajenia przewinienia przed nauczycielem lub swoim ojcem. Maria,
pacjentka szpitala psychiatrycznego, nie miaa poczucia winy z powodu zamiaru
popenienia samobjstwa, niemniej czua si winna, poniewa okamaa swojego
lekarza.
Tak jak strach przed wykryciem kamstwa, tak samo poczucie winy na
skutek okamania moe wystpowa w rnym nasileniu, od bardzo agodnego
do tak silnego, e kamstwo zostanie wykryte, poniewa pojawi si przeciek"
lub wskazwka faszu. Ekstremalne nasilenie poczucia winy moe by wielkim
cierpieniem, poniewa narusza podstawowe poczucie wasnej wartoci. Potrzeba
uwolnienia si od tak cikiego poczucia winy moe motywowa do ujawnienia
prawdy, pomimo prawdopodobnej kary za popeniony czyn. W rzeczy samej,
kamca moe odczuwa potrzeb bycia ukaranym i z tego powodu przyzna si
do wykroczenia, aby zmniejszy drczce go poczucie winy.
9
10
stawi kamc, ktry nie wykazywa ani wstydu, ani poczucia winy. Anderson
opisa reakcj Weinberga na odkrycie przez jego on faktu, e od czternastu lat
ukrywa swj zwizek pozamaeski. Kiedy w kocu Mel przyjecha do domu i
Marie zadaa wyjanie, on wzruszy ramionami.Tak wic zosta em
przyapany powiedzia. Zawsze mwiem ci, e jestem najwik szym
kamc na wiecie. Nastpnie usadowi si w swoim ulubionym fote lu,
zamwi chisk potraw i poprosi Marie, eby mu zrobia manicure" 9.
12
Tame, s. 83.
13
Taka moliwo zostaa przedstawiona przez Roberta L. Wolka i Arthura Henley a w ich ksice The Right to Lie, New York 1970, Peter H. Wyden, Inc.
14
Alan Dershowitz, The Best Defense, New York 1982, Random House, s. 370.
15
William Shakespeare, Dziea. Sonety, tum. Maciej Somczyski, sonet 138, Krakw 1992, Cassiopeia, s. 146.
Roberta Wohlstetter, Slow Pearl Harbours and the Pleasures of Deception, [w:] ntelligence Policy and National Security, red. Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Uri Ra'anan, Warren Milberg
Hamden, Conn. 1981, Archon Press.
16
Niektrzy ludzie maj du skonno do przeywania radoci oszuki wania. aden naukowiec, jak dotd, ich nie bada ani nawet nie sprawdza, czy
rzeczywicie istniej. Jednak wydaje si oczywiste, e pewne osoby chwal si
bardziej ni inne i mog by szczeglnie podatne na odczuwanie tej emocji.
aden gest, ekspresja twarzy czy skurcz minia sam w sobie i sam przez si
nie znaczy, e kto kamie. Pojawiaj si tylko wskazwki tego, e kto jest sabo
przygotowany i dowiadcza emocji, ktre nie pasuj do jego wypowiedzi. S to
* Carlo Collodi, Pinokio, tum. Zofia Jachimecka, Pozna 1994, Oficyna Wydawnicza GMP, s. 68.
Kamcy zwykle nie monitoruj, nie kontroluj i nie maskuj wszy stkich
swoich zachowa. Nawet gdyby chcieli, prawdopodobnie nie potrafiliby tego
zrobi. Trudno sobie wyobrazi, aby kto mg skutecz nie kontrolowa kade
potencjalnie zdradzajce go zachowanie, ktre wystpuje w obszarze od palca u
stopy do czubka gowy. Kamcy raczej ukrywaj i faszuj to, o czym sdz, e
bdzie najwicej obserwowa ne. Maj oni skonno do dobierania sw z
najwiksz ostronoci. Wszyscy uczymy si bardzo szybko, e przewanie
ludzie pilnie suchaj tego, co kto mwi. Ludzie koncentruj swoj uwag na
sowach, poniewa s one oczywicie najbogatszym i najbardziej zrnicowanym
sposobem komunikowania si. Duo wicej informacji i znacznie szybciej mona
przekaza za pomoc sw ni twarzy, gosu czy ciaa. Kamcy cenzuruj swoje
sowa, uwanie ukrywajc to, czego nie chc przekaza, poniewa wiedz, e
wikszo osb zwraca uwag na to rdo infor macji i e bd bardziej
odpowiada za swoje sowa ni brzmienie go su, wyraz twarzy czy wikszo
ruchw ciaa. Zawsze mog zaprze czy, e pojawia si u nich ekspresja zoci
lub przykry gos. Osob zarzucajc im gniew mog zmusi do obrony: Ty
syszysz to w taki sposb. W moim gosie nie ma adnego gniewu". Duo
trudniej zaprzeczy, e si powiedziao zoliwe sowo. Rzadko mona si go
cakowicie wyprze i atwo je powtrzy, dlatego w pewnym sensie trwa ono
przez jaki czas.
biurkach i noszonych w portfelach i sakiewkach'. W niedawno prze prowadzonych badaniach stwierdzono, e pewien orodek w mzgu specjalizuje
si w rozpoznawaniu twarzy2.
Istnieje wiele innych powodw, dla ktrych ludzie tyle uwagi powicaj
mimice. Jest ona gwnym miejscem ujawniania emocji. Razem z gosem moe
nas informowa, co nasz rozmwca odczuwa w zwizku z tym, co mwimy
* Rozmawiajc, wikszo ludzi oczekuje takich reakcji od swoich suchaczy. Jeli ich nie ma, to
zaraz zadaj pytanie: Suchasz mnie?" Tylko niektre osoby s tak zamknite w sobie, e mwi, nie
zwaajc na to, czy ich suchacze wspieraj ich swoim zachowaniem.
** Na przykad pracownicy tartaku, ktrzy ze wzgldu na haas musz porozumiewa si nie
posugujc si sowami, wykorzystuj bardzo wyszukany system gestw wykonywanych rkami. Z tych
samych powodw systemem takim posuguj si piloci i pracownicy obsugi naziemnej samolotw.
1 W Facial Signs: Facts, Fantasies and Possibilities, [w:] Sight, Sound and Sense, red. Thomas A.
Sebeok, Bloomington 1978, Indiana University Press, opisuj osiemnacie rnych komunikatw
przekazywanych przez twarz, z ktrych jeden okrela niepowtarzaln tosamo jednostki.
2 Zob. J. Sergent, D. Bindr, Differential Hemispheric Processing of Faces: Methodological
Considerations and Reinterpretation, Psychological Bulletin" 89, 1981, s. 554-564.
zdradzi, czy kto dowiadcza emocji, czy nie. Jednak nie wiadomo jeszcze, czy
gos moe przekaza tyle samo informacji co twarz, na temat tego, jaka
dokadnie emocja zostaa wzbudzona.
Wallace'a V. Friesena, Maureen O'Sullivan, Klausa Scherera Relative Importance of Face, Body and
Speech in Judgments of Personality and Affect, [w:] Journal of Personality and
Social Psychology", 38, 1980, s. 270-277.
4
5
Bruce Horowitz, When Should an Executive Lie, Industry Week", 16 listopada 1981,
Zygmunt Freud, Psychopatologia ycia codziennego, tum. Ludwik Jekels i Helena Ivanka, przykad uzupeni i poprawi Wodzimierz Szewczuk, Warszawa 1987, PWN, s. 128.
Nawet kamc, ktry bardzo uwaa na to, co mwi, moe zdradzi to, co
Freud nazwa przejzyczeniem. Autor Psychopatologii tycia codziennego
dowodzi, e pomykowe dziaania w yciu codziennym, takie jak przejzy czenia, zapominanie znanych nazwisk i bdy w czytaniu i pisaniu nie dziej si
przypadkowo, a przyczyn ich powstawania s wewntrzne konflikty
psychologiczne. Uwaa, e przejzyczenie wyraa (...) to, comy chcieli zatai,
[jest] zdradzeniem si" 5. Freud nie zajmowa si kamstwami, ale w jednym z
jego przykadw wystpuje przejzyczenie, ktre ujawnio kamstwo. Przykad
ten opisuje, co przydarzyo si drowi Brillowi, jednemu z pierwszych i dobrze
znanych zwolennikw Freuda:
Pewnego wieczoru spacerowaem z drem Frinkiem i omawialimy pewne sprawy
s. 83.
6
7
niu ma swoj przyczyn i e ja osobicie bybym skonny wierzy, e on sam jest bohaterem
tej historii, gdyby mi wczeniej nie powiedzia, e nie jest onaty; wwczas bowiem
przejzyczenie mona by wyjani yczeniem, by nie on, a jego ona przegraa proces, gdy
tym samym (wedug naszego prawa maeskiego) nie potrzebowaby paci alimentw i
mgby si ponownie oeni w Nowym Jorku; on odrzuca uparcie moje przypuszczenie, ale
rwnoczenie wzmocni je przesadn reakcj emocjonaln, bdc oznak silniejszego
wzruszenia, a potem miechem. Na mj apel, by w interesie naukowego wyjanienia
powiedzia prawd, otrzymaem tak odpowied: Jeeli nie chce pan usysze kamstwa,
musi pan wierzy w moje kawalerstwo i dlatego paskie psychoanalityczne wyjanienie jest
cakowicie faszywe". Doda jeszcze, e czowiek, ktry obserwuje kady drobiazg, jest wrcz
niebezpieczny. Nagle przypomnia sobie, e ma inne spotkanie, i poegna si.
My obaj, dr Frink i ja, bylimy jednak przekonani o susznoci mojego wyjanienia
tego przejzyczenia, a ja postanowiem dziki zebranym informacjom uzyska albo jego
potwierdzenie, albo zaprzeczenie. W kilka dni pniej odwiedziem ssiada, starego
przyjaciela dra R., ktry potwierdzi moje przypuszczenie wrcz dosownie. Proces odby si
przed paru tygodniami, a pielgniarka bya wzywana do sdu jako wspwinna6.
John Weisman, The Truth will Out, TV Guide", 3 wrzenia 1977, s. 13.
siebie koleg, mia takie poczucie. Niestety, nie przeprowadzono adnych bada
a nawet niewiele spekuluje si na ten temat ktre mogyby wyjani,
dlaczego pewne kamstwa s zdradzane przez pomyki.
* Trudno powiedzie, o czym wiadcz takie sprzeczne rezultaty bada nad kamaniem, poniewa
mona postawi im wiele zarzutw. Uczestnikami prawie wszystkich eksperymentw byli studenci, ktrzy
kamali na temat bahych spraw. Stawki w grze byy mae. Nie przykadano te wagi do tego, jaki rodzaj
kamstwa jest badany. Zwykle wybierano takie kamstwo, ktre mona atwo zaaranowa w
laboratorium. Na przykad, proszono studentw, aby przekonujco argumentowali na rzecz stanowiska
wobec kary mierci lub aborcji, ktre byo sprzeczne z ich wasn opini. Albo te mieli powiedzie, czy
lubi (nie lubi) osob pokazan im na fotografii, a potem udawa, e ich postawa wobec tej osoby jest
przeciwna. Z reguy w tych eksperymentach popeniano bd polegajcy na nieuwzgldnianiu relacji
midzy kamc i okamywanym oraz tego, jaki moe mie ona wpyw na motywacj okamujcego, aby
odnie sukces w kamaniu. Najczciej kamca i okamywany nie znali si i nie mieli powodw, aby sdzi,
e spotkaj si kiedykolwiek ponownie. Czasami adnej osoby nie okamywano, poniewa kamca mwi
nieprawd do urzdzenia technicznego. Aktualny, ale za mao krytyczny przegld tych eksperymentw
znale mona w artykule Mirona Zuckermana, Belli M. DePaulo, Roberta Rosenthala, Verbal and
Nonverbal Communication ofDeception, [w:] Advances in Exprimental Social Psychology, vol. 14, New
York l98], Academic Press.
Gos
zapomni, co mia powiedzie. Obawa przed wykryciem moe take nasili bdy
popeniane przez sabo przygotowanego kamc. Zdajc sobie spraw, jak le
wypada, moe odczuwa wikszy strach przed przyapa niem, co tylko nasili
wystpowanie pauz i bdw jzykowych.
' Nowe, liczne techniki badania gosu zapowiadaj przeom w nastpnych kilku latach. Metody te
zostay opisane w artykule Klausa Sherera, Methods of Research on Vocal ' mmunication: Paradigms and
Parameters, [w:] Handbook of Methods in Nonverbal B*havior Research, red. Klaus Sherer, Paul Ekman,
New York 1982, Cambridge University
Press.
10
Wyniki tego badania zostay opublikowane w artykule Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Klausa Sherera Body Movement and Voice Pitch in Deceplive Interaction, Semitica" 16, 1976
Brzmienie gosu moe take zdradza kamstwa, ktrych celem nie byo
ukrywanie emocji. Strach przed wykryciem bdzie powodowa charakterystyczne
dla tej emocji brzmienie gosu. Poczucie winy z powodu okamania powinno
wywoywa takie same zmiany brzmienia gosu jak smutek, ale to jest tylko
przypuszczenie. Nie wiadomo, czy mona w gosie wyizolowa i mierzy rado
oszukiwania. Przypuszczam, e kady rodzaj podniecenia objawia si
specyficznymi zmianami w gosie, ale to dopiero trzeba zbada.
niem. Problemem wykrywajcych kamstwa jest to, e nie tylko kamcy, ale
take niewinne osoby odczuwaj czasami napicie emocjonalne. W swoich
rozwaaniach o tym, jak to utrudnia interpretacj innych potencjalnych
wskazwek kamstwa, bd nazywa to bdem Otella. W rozdziale 6 omwi
ten bd szczegowo, wyjaniajc, jak wykrywajcy moe uchroni si przed
nim. Interpretacja zmian w gosie, ktre mog zdradza kamstwo, jest rwnie
podatna na ryzyko Brokawa (rnice indywidualne w zachowaniu
emocjonalnym), o czym wspomniaem wczeniej w od niesieniu do pauz i
bdw jzykowych.
Tak jak wokalna oznaka emocji, ton gosu, nie zawsze wiadczy
" John Sirica, To Set the Record Straight, New York 1979, W.W. Norton, s. 99-100.
12
13
14
Richard Nixon, The Memoirs of Richard Nixon, t. 2, New York 1979, Warner Books, s. 440.
Sirica, To Set the Record Straight, op. cit., s. 99-100.
Tame.
Dean zaprzecza temu i niewiele osb byo pewnych, kto mwi prawd.
Sdzia Sirica opisujc swoje wtpliwoci powiedzia: Musz stwierdzi, e
byem sceptyczny co do zarzutw stawianych przez Deana. On sam by
oczywicie gwn osob zamieszan w tuszowanie tej sprawy (...) Mia duo do
stracenia (...) Wydawao mi si wtedy, e Dean mg by duo bardziej
zainteresowany tym, aby broni siebie oskarajc prezydenta, ni powiedzeniem
prawdy"13.
15
16
John Dean, Blind Ambition, New York 1976, Simon and Schuster, s. 304.
Tame, s. 309-310.
17
Krytyczny przegld technik wykrywania kamstwa na podstawie analizy zaniepokojenia w gosie zawiera ksika Davida T. Lykkena, A Tremor in the Blood, New York 1981, McGraw-Hill,
rozdz. 13, i praca Harry'ego Holliena The Case against Stress Evaluators and Voice Lie Detection", maszynopis nie publikowany, Institute for Advanced Study of the Communication Processes,
University of Florida, Gainsville.
Ciao
Nie mogem zgodzi si, e jest to mit. Obserwujc ruchy ciaa w czasie
kolejnych sesji terapii grupowej byem przekonany, e mgbym powiedzie, kto
jest zaniepokojony i z jakiego powodu. Bdc peen optymizmu w pierwszym
roku po ukoczonych studiach, postanowiem zrobi krok w kierunku zmiany
zapatrywa psychologw akademickich na temat zachowa niewerbalnych.
Obmyliem eksperyment, aby udowodni, e ruchy ciaa zmieniaj si, gdy kto
18
Opis naszej metody do badania emblematw i uzyskane przez nas wyniki populacji Amerykanw zawiera artyku Harolda G. Johnsona, Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena,
Communicative Body Movements: American Emblems, Semitica"' 15, 1975, s. 335-353. Dla porwnania emblematw w rnych kulturach zob. Ekmana Movements with Precise Meanings,
Journal of Communication" 26, 1976, s. 14-26.
czne rotacje rk, gdy spoczyway one na kolanach. Gdyby emblemat nie ulega
fragmentacji i nie by wykonywany poza zwykym miejscem jego prezentacji, to
kamca mgby bardzo atwo uwiadomi sobie, co si dzieje i zablokowa
emblemat. Oczywicie cechy, ktre pozwalaj zidentyfiko wa przeciek
emblematu fragmentacja i inne ni zwykle miejsce wykonania s
jednoczenie trudne do spostrzeenia przez innych. Kamca moe ujawnia
przecieki emblematw wiele razy i najczciej ani on, ani jego ofiara nie
zauwa ich.
zoci, ale wiele z nich zdawao sobie spraw z niezbyt dokadnego ukrywania
swoich emocji. Tutaj emblematem pomykowym by gest bezradnoci. Nikt z
osb dorosych nie musi uczy si ze sownika emblematw. Kady zna
emblematy wykonywane przez inne osoby nalece do tej samej kultury. Wiele
osb natomiast musi si nauczy, e emblematy mog pojawia si jako pomyki.
Jeli wykrywajcy kamstwa nie bd uwzgldnia takiej moliwoci, to nie
zidentyfikuj emblematw pomykowych, ktre ujd ich uwagi, poniewa
ulegaj fragmentacji i pojawiaj si nie tam, gdzie zwykle.
stwierdzono, e ilustrowanie jest wrodzone i e rasy nisze", takie jak ydzi lub
Cyganie, ilustruj wykonujc due i zamaszyste ruchy, w przeci wiestwie do
rasy wyszej" mniej gestykulujcych Aryjczykw. Nie wspominano w ogle
o tym, e ilustrowanie jest bardzo charakterystyczn cech Wochw
sprzymierzecw Niemiec! David Efron19, argentyski yd, pracujc na
Uniwersytecie Columbia razem z antropologiem Franzem Boasem, bada
ilustrowanie u mieszkacw wschodniej czci Nowego Jorku. Stwierdzi, e
imigranci, ktrzy przyjechali z Sycylii, ilustrowali krelc jakie obrazy lub
pokazujc jakie dziaanie, podczas gdy ilust rowanie u ydw, ktrzy przybyli z
niego sowa, tak jak gdyby unosio si ono wok osoby ilustrujcej. Taki gest
poszukiwania sowa pozwala co najmniej zorientowa si drugiej osobie, e dane
sowo nie zostao jeszcze odnalezione i e wypowied nie jest jeszcze skoczona.
Ilustrowanie pomaga te ludziom czy sowa w koherentn wypowied.
Wykonujemy wicej gestw ilustracyjnych, gdy jestemy zaangaowani w to, co
mwimy. Mamy wiksz ni zwykle skonno do ilustrowania, gdy jestemy
zrozpaczeni, wciekli, przeraeni lub podnieceni entuzjazmem.
nn
ci syszenia sw, nie pozwoli nam zrozumie wypowiedzi. Taka sytuacja nie ma
miejsca, gdy kto wykona jaki emblemat. Inna rnica polega na tym, e
chocia te dwa rodzaje gestw pojawiaj si, kiedy ludzie ze sob rozmawiaj, to
emblematy mog by uyte zamiast sw albo gdy ludzie nie mog mwi lub
nie mwi. Ruchy ilustracyjne z definicji pojawiaj si tylko w czasie mowy i nie
po to, by j zastpi. Nie wystpuj, kiedy ludzie nie mwi.
zanieczyszcze z ucha, podrapanie czci ciaa. Inne rodzje, szczeglnie te, ktre
trwaj duej, wydaj si nie mie celu: skrcanie i rozkrcanie wosw,
pocieranie palcami, stukanie nogami. Najczciej manipulujemy rk. Ale rka
moe by take przedmiotem manipulacji, tak jak kada inna cz ciaa. Zwykle
manipulujc koncentrujemy si na wosach, uszach, nosie lub kroczu.
Manipulowanie moe mie take miejsce w obrbie twarzy naciskanie
policzkw jzykiem lub nieznaczne uciskanie warg zbami a take moe
polega na pocieraniu nogi o nog. Do manipulowa nia mog by
wykorzystywane rekwizyty zapaka, owek, spinacz, papieros itp.
20
Wicej na temat manipulowania zob. Paul Ekman, Wallace V. Friesen, Nonverbal Behavior and Psychopathology, [w:] Psychology of depression: Contemporary Theory and Research , red.
R.J. Friedman, M.N. Katz J., Washington, D. C 1974, Winston.
i rtl
uczestnicy badania stwierdzali, e kami ci, ktrzy duo manipuluj. Wane jest,
aby wiedzie, jakie jest prawdopodobiestwo popenienia tego bdu.
Podsumowujc, przedstawi teraz kilka przyczyn, z powodu ktrych
manipulowanie nie jest wiarygodn oznak kamstwa:
* W jednym badaniu stwierdzono, e ludzie s przekonani, i osoby, ktre zmieniaj swoj pozycj
ciaa, czsto kami. Faktycznie jednak udowodniono, e pozycja ciaa nie ma nic wsplnego z
prawdomwnoci. Zob. Robert E. Kraut, Donald Poe, Behavioral Roots of Person Perception: The
Deception Judgments of Custom Inspectors and Laymen, Journal of Personality and Social Psychology"
39, 1980, s. 784-798.
21
Aktualnie zwolennikiem takiego pogldu jest George Mandler, Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress, New York 1984, W. W. Norton.
in c
22
Paul Ekman, Robert W. Levenson, Wallace V. Friesen, Autonomic Nervous System Activity Distinguishes between Emotions, Science" 1983, vol. 221, s. 1208-1210.
si na krokodyla lub na sam siebie za to, e boi si lub e bya tak gupia i
t AT
Opisy konsekwencji, wynikajcych z rnych uszkodze systemu mimowolnego 1 dowolnego, pochodz z literatury klinicznej. Patrz, na przykad, K. Tschiassny, Eight Syndromes of Facial
Paralysis and Their Significance in Locating the Lesion, Annals of Otology, Rhinology and Laryngology" 62, 1953, s. 677-691. Przypuszczenia na temat tego, ktrzy pacjenci bd dobrymi lub
kiepskimi kamcami, s moj wasn ekstrapolacj.
2
Przegld wszystkich naukowych dowodw zawiera ksika Paula Ekmana, Darwin and Facial Expression: A Century of Research in Review, New York 1973, Academic Press. Mniej
szczegow prac, w ktrej mona znale fotografie uniwersalnych ekspresji emocjonalnych u yjcych w izolacji, nie znajcych pisma mieszkacw Nowej Gwinei, jest Ekmana, Face of Man:
Expressions of Universal Emotions in a New Guinea Village, New York 980, Garland STMP Press.
ukry.
4
Facial Action Coding System CD-ROM, Network Information Research Corporation, Salt Lake City, 2002 Paula Ekmana, Wallace'a Friesena i Josepha Hagera zawiera podrcznik,
fotografie, filmy oraz programy komputerowe do nauki mierzenia zachowa mimicznych.
wyrazw twarzy. Zaczlimy pracowa nad tak metod, poniewa wie dzielimy,
przegldajc filmy wideo z kamicymi pielgniarkami, e odkrycie mimicznych
oznak kamstwa bdzie wymaga precyzyjnego pomiaru. Spdzilimy prawie
dziesi lat na konstruowaniu techniki umoliwiajcej dokadne mierzenie
ekspresji twarzy4.
Istniej tysice wyrazw mimicznych i kady jest inny. Wiele z nich nie ma
nic wsplnego z emocjami. Sporo ekspresji to sygnay konwersacyj- ne, ktre
tak jak ruchy ilustracyjne podkrelaj mow lub s elementem skadni (takie
jak mimiczne wyrazy znaku zapytania lub wykrzyknika). Wystpuje take wiele
emblematw mimicznych, np. mrugnicie jednym okiem; bezradno wyraona
podniesieniem brwi i ustami w ksztacie podkowy; sceptycyzm wyraony
podniesieniem jednej brwi, eby wymieni tylko kilka. Na twarzy pojawiaj si
take ruchy manipulacyjne, takie jak przygryzanie wargi, ssanie wargi,
nadymanie policzkw. I wreszcie, wystpuj te mimiczne wyrazy emocji
zarwno prawdziwe, jak i faszywe.
Nikt nie wie, czy te rne dowiadczenia zoci maj odmienne wy razy
mimiczne. Przypuszczam, e tak, i to nie tylko jeden, ale wicej. Dysponujemy
ju dowodami na to, e wystpuje wicej rnych ekspresji twarzy ni rnych
pojedynczych sw dla jakiejkolwiek emocji. Twarz sygnalizuje takie niuanse i
subtelnoci, ktrych jzyk nie uwzgldnia w pojedynczych sowach. Nasz prac,
ktra polega na zlokalizowaniu repertuaru wyrazw mimicznych, na dokadnym
okreleniu, ile ekspresji posiada kada emocja, ktre ekspresje s rwnoznaczne,
a ktre sygnalizuj rne, ale pokrewne stany wewntrzne, rozpoczlimy
dopiero w 1978 roku. Cz przedstawionej w tym rozdziale wiedzy o
mimicznych wskazwkach kamstwa jest wynikiem systematycznych bada
prowadzonych z wykorzystaniem naszej nowej techniki mierzenia ruchw twa rzy, a cz rezultatem obserwowania przez tysice godzin wyrazw
mimicznych. To, o czym bdzie mowa, ma charakter hipotez, poniewa aden
inny naukowiec, jak dotd, nie prbowa powtrzy naszych bada, ktre miay
na celu wykrycie rnic midzy ekspresjami mimowolnymi i dowolnymi.
Zob. E. A. Haggard, K. S. Isaacs, Micromomentary Facial Expressions, [w:] Methods of Research in Psychotherapy, red. L.A. Gottschalk, A.H. Auerbach, New York 1966, Appleton Century
Crofts.
Fot. 1
* Nie zamieszczam zdj osb biorcych udzia w naszych badaniach, aby nie naruszy ich prawa
do prywatnoci. Do wszystkich fotografii wykorzystanych w tym rozdziale pozowa autor.
Unmasking the Face Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Palo Alto 1984, Consulting Psychologists Press, zawiera zdjcia i instrukcj, jak wyksztaci tak umiejtno.
kiej ich prezentacji. Wszyscy mog opanowa t umiejtno bez spe cjalnego
projektora z przeson, ale wykorzystujc do tego celu fotografie z wyrazami
mimicznymi, ktre powinno si eksponowa przed oczami tak szybko, jak to
tylko moliwe. Staramy si odgadn emocj z twarzy na fotografii, a nastpnie,
przygldajc si uwanie, weryfikujemy swj sd i powtarzamy to samo z inn
fotografi. Trening taki musimy prze prowadzi z uyciem kilkuset zdj 6.
Razem z Friesenem opracowalimy test rozmylnie wykonywanych ruchw mini twarzy, ktry umoliwia badanie, w jakim stopniu kto potrafi wiadomie porusza kadym miniem lub
przybiera ekspresj emocjonaln. Zob. Paula Ekmana, Gowena Ropera, Josepha Hagera, Deliberate Facial Movement, Child Development" 51, 1980, s. 886-891, aby zapozna si z wynikami
uzyskanymi przez dzieci.
jeli kto ujawnia mikroekspresje lub ekspresje stumione, nie wystarcza to, aby
by pewnym, e kamie. Prawie kadej emocji, przeciekajcej z takich ekspresji,
moe dowiadcza osoba niewinna, ktra stara si j ukry. Moe ona obawia
si, e nikt jej nie uwierzy, moe mie poczucie winy z powodu czego innego,
moe odczuwa zo lub oburzenie z powodu niesprawiedliwego oskarenia jej,
moe cieszy si widzc, e udowodni bezpodstawno oskarenia, moe by
zaskoczona oskareniem itd. Gdyby ta niewinna osoba chciaa ukry te emocje,
mogyby u niej pojawi si mikroekspresje i ekspresje stumione. Sposoby
radzenia sobie z takimi problemami w interpretowaniu tego rodzaju ekspresji
omawiam w rozdziale nastpnym.
dowiadcza emocji, ktre je wprawiaj w ruch. Jeli nie moemy inten cjonalnie
poruszy jakim miniem, aby przybra faszyw ekspresj, to nie bdzie te
nam atwo zahamowa ruchu takiego minia w celu ukrycia jakiego fragmentu
ekspresji emocjonalnej*.
Jeli ukad ekspresji jest nam znany, moemy wykry nawet sabo zarysowany jej
obraz, gdy, tak jak w yciu, widzimy ruch, a nie statyczne zdjcie.
wzbiera zo, a nawet zanim jeszcze uwiadomi sobie to uczucie. Jest to bardzo subtelny ruch,
jednake bardzo atwo go ukry umiechem.
Fotografia 3 demonstruje, jak taki ruch mini
zmienia wygld warg.
8
9
1983.
1981.
10
Ezer Weizman, The Battle for Peace, New York 1981, Bantam, s. 165.
" Margaret Mead, Soviet Attitudes toward Authority, New York 1951, McGraw-Hill, s 65-66. Cytuj
za Ervingiem Goffmanem, Strategic Interaction, Philadelphia 1969, University of Pennsylvania Press, s. 21.
12
I^O
19Q
13
Harold Sackeim, Ruben C. Gur, Marcel C. Saucy, Emotions Are Expressed More 'ntensely on the Left Side of the Face, Science" 202, 1978, s. 434.
14
Zob. Paul Ekman, Asymetry in Facial Expression i odpowied Sackeima, M Science" 209, 1980, s. 833-836.
15
16
Paul Ekman, Joseph C. Hager, Wallace V. Friesen, The Symmelry of Emotional and Deliberate Facial Actions, Psychophysiology" 18/2, 1981, s. 101-106.
Joseph C. Hager, Paul Ekman, Different Asymmetries of Facial Muscular Actions, Psychophysiology", w druku.
17
Jestem wdziczny Ronaldowi van Gelderowi za pomoc w przeprowadzeniu tych nie opublikowanych bada.
ogldali tylko raz i bez zwolnienia tempa jego projekcji 17. Mieli jednak uatwione
zadanie, poniewa nie musieli nic innego robi. Nie wiemy jeszcze, czy ludzie
bd tak dobrze spostrzega asymetrie, gdy bd mu sieli take wykonywa inne
zadania, takie jak: obserwowanie ruchw ciaa, suchanie, co mwi dana osoba, i
formuowanie wasnych wypo wiedzi. Bardzo trudno obmyle eksperyment, w
ktrym mona by to zbada.
18
stanach ekspresje rzadko trwaj tak dugo; natomiast wystpuje wiele krtszych
ekspresji. Dugotrwae ekspresje to zwykle emblematy lub ekspresje
symulowane.
19
Zob. Paula Ekmana, Josepha C. Hagera, Long Distance Transmission of Facial Affect S'gnals, [w:] Ethology and Sociobiology" 1, 1979, s. 78-82.
20
Zob. Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Soni Ancoli, Facial Signs of Emotional Experience, [w:] Journal of Personality and Social Psychology" 39, 1980, s. 1125-1134.
cjonalne rado, ktrej powodem jest druga osoba; szczcie wyni kajce z
ulgi; przyjemno ze stymulacji wchowej, suchowej lub wizualnej;
rozbawienie; zadowolenie objawiaj si umiechami szczery mi, ktre rni
si tylko czasem pojawiania, trwania, znikania oraz intensywnoci.
143
kamca stara si j ukry. Inne wskazwki kamstwa zdradzaj tylko, czy emocja
ukrywana jest pozytywna, czy negatywna, i nie ujawniaj dokad nie, jak
negatywn lub pozytywn emocj kamca przeywa. Jeszcze inne oznaki s
nawet bardziej nie zrnicowane, ujawniajc tylko, e u kamcy wzbudzona
zostaa jaka emocja, ale nie okrelaj jej znaku. To moe wystarczy. Wiedza o
tym, e kto jakiej emocji dowiadcza, czasami moe sugerowa kamstwo, jeli
sytuacja jest tego rodzaju, e poza kamaniem nie ma kto w ogle powodu do
tego, aby dowiadcza emocji. Innym razem kamstwo nie zostanie ujawnione
bez bardziej dokadnej informacji, jaka emocja zostaa wzbudzona. To zaley od
danego kamstwa, wypowiedzi osoby podejrzanej o kamstwo, okrelonej
6.
Niebezpieczestwa
zasady ostronoci
ciao, gos i sowa mog zdradza kamstwo, nie bdzie zapobiega bdnym
ocenom, ale moe sprawi, e pomyki stan si bardziej oczywiste i moliwe do
* W rozwaaniach bdw, ktre mog si pojawi w kadym rodzaju procedury testowej, czsto
jest stosowany termin bd faszywego wyniku pozytywnego na oznaczenie przypadku, ktry ja nazywam
odrzuceniem prawdy i bd faszywego wyniku negatywnego w odniesieniu do przyjcia kamstwa. Nie
uywam tych terminw, poniewa mog one powodowa zamieszanie, gdy mwimy o kamstwie.
Przymiotnik pozytywny" wydaje si nieodpowiedni w odniesieniu do kogo, kto zosta zdemaskowany
jako kamca. Poza tym, zauwayem, e trudno jest zapamita, co oznacza jeden i drugi typ faszywego
wyniku. Proponuje si te inne terminy, takie jak faszywy alarm jako alternatywa dla odrzucenia prawdy '
przeoczenie dla przyjcia kamstwa. Co prawda s one zwize, ale nie tak specyficzne, jak te
zaproponowane przeze mnie.
147
Journal of
Tame, s. 115.
mao ilustruj;
dokonanie bdnej oceny z powodu ryzyka Brokawa, poniewa nie zna adnych
osobliwoci zwykego zachowania osoby podejrzanej.
William Shakespeare, Otello, Maur wenecki, tum. Stanisaw Baraczak, akt 5, scena 2, Pozna 1993, W drodze", s. 180.
Richards J. Heuer, Jr. Cognitive Factors in Deception and Counterdeception, [w:] Strategic Military Deception, red. Donald C. Daniel, Katherine L. Herbig, New York 1982, Pergamon Press,
s. 59.
nie dowiadcza, nie tylko gdy kamie, ale co jest tak samo wane gdy
Jak emocj, jeli w ogle, niewinna osoba moe odczuwa, gdy wie, e
jest podejrzewana o przewinienie, zaley take od jej relacji z wy krywajcym
kamstwo, od tego, co sugeruje historia kontaktw z t osob. Artur ze sztuki
Winslow Boy wiedzia, e Ronnie uwaa go za sprawied liwego ojca. Nigdy
bezpodstawnie nie oskary syna ani nie ukara go, gdy faktycznie by niewinny.
Biorc pod uwag ich wzajemne relacje w prze szoci, ojciec nie musi
pomniejsza znaczenia oznak strachu, ze wzgldu na to, e wskazuj one z
jednakowym prawdopodobiestwem na prawdomw no, jak i kamstwo
Ronniego. Nie byo adnego powodu, aby chopiec mia si obawia, e ojciec
mu nie uwierzy, jedyn przyczyn odczuwania przez niego strachu mogaby by
obawa przed przyapaniem go na kamstwie. Ludzie, ktrzy czsto niesusznie
oskaraj, ktrzy czsto odrzucaj prawd, przyczyniaj si do stworzenia takiej
sytuacji, w ktrej oznaki strachu s wieloznaczne, poniewa mog pojawi si u
podejrzewanej przez nich osoby zarwno gdy mwi ona prawd, jak i gdy
kamie. ona, ktra wiele razy bya oskarana o romans i wobec ktrej m
dopuszcza si werbalnych i fizycznych naduy, pomimo swojej niewinno ci, ma
powody, aby obawia si, bez wzgldu na to, czy kamie, czy mwi prawd. Jej
m utraci, oprcz innych rzeczy, podstaw do wykorzystania oznak strachu
jako wskazwek kamania. Wykrywajcy kamstwo musi pomniejszy znaczenie
oznaki emocji jako wskazwki kamstwa, jeli jego zwizek z podejrzanym
moe dawa powd do oczekiwania, e podejrzany bdzie odczuwa t emocj,
nawet jeli mwi prawd.
Ojciec wiedzia take, e jego syn ma do niego zaufanie. Ronnie, biorc pod
uwag zwizek z ojcem, nie mia powodw, aby wtpi w jego zapewnienie, e
ten uwierzy mu, jeli powie prawd. Chopiec zatem nie powinien obawia si,
e prawda zostanie odrzucona. Ojciec, aby zwikszy obaw przed wykryciem
kamstwa, tak samo jak operator wariografu zapewniajcy o jego niezawodnoci
jako wykrywacza kamstw, twierdzi, e nie mona go oszuka. (...) jeli
okamiesz mnie, rozpoznam to natychmiast, poniewa nie ukryjesz przede mn
kamstwa. Rozpoznam je, Ronnie tak wic przemyl to, zanim cokolwiek
powiesz". Ronnie, przypuszczalnie na podstawie swojego dowiadczenia, wierzy
w to. Powinien zatem obawia si przyapania go na kamstwie, jeli kamie. W
kocu, ojciec obieca mu przebaczenie za przyznanie si do winy: Jeli zrobie
to, musisz mi o tym powiedzie. Nie bd na ciebie zy, Ronnie pod
warunkiem, e powiesz mi prawd". Tym stwierdzeniem ojciec take podwyszy
Ross Mullaney, The Third Way The Interview", nie publikowany maszynopis,
Artur Schopenhauer, Aforyzmy o mdroci ycia, tum. Jan Garewicz, Warszawa 1974, Czytelnik, s. 234.
Nie ma zatem sposobu, aby przewidzie, czy kamca bdzie bardziej czy
mniej naraony na popenienie bdw, jeli jego ofiara ujawni swoje
podejrzenia. Istnieje oczywicie taka moliwo, e podejrzenia s bezpod stawne, podejrzany moe by niewinny. Czy byoby atwiej powiedzie, e
podejrzany jest osob prawdomwn, jeli nie wie on, e jest posdzany o
kamstwo? Jeli nie wie, e jest podejrzewany, to nie powinien obawia si, e
prawda zostanie odrzucona, ani te nie powinna pojawi si zo lub
zmartwienie z powodu stawianych podejrze, a podejrzany, nawet jeli jest
owadnity poczuciem winy, nie bdzie mia specjalnej moliwoci do
zachowania si tak, jak gdyby popenione zostao jakie przewinienie. To
wszystko jest korzystne, poniewa oznaki takich emocji mog by po prostu
interpretowane jako wskazwki kamstwa, bez potrzeby martwienia si, e osoba
szczera moe dowiadcza takich samych emocji, gdy jest pode jrzewana o
kamstwo. Jednak ta korzy ma swoj cen, o ktrej bya ju mowa i ktra
polega na tym, e pewne emocje zwizane z kamaniem, powodujce
wystpowanie wskazwek kamstwa, szczeglnie strach przed wykryciem, bd
sabsze, jeli ta osoba, ktra nie wie o stawianych wobec niej podejrzeniach, jest
* Tak nazw tego testu zaproponowa David Raskim, Polygraph Technique for the Detection of
Deception, [w:] Psychological Methods in Criminal Investigation and Evidence, David Raskin (red.), New
York, Springer 1989, s. 247-296. Wydaje si, e jest to lepsza nazwa ni test wiedzy winnego (guilty
konowledge test), poniewa nie kady, kto posiada i ukrywa wiedz o przestpstwie musi by jednoczenie
winny (przyp. tum.).
Zobacz ksik Lykkena Tremor in the Blood, New York 1981, McGraw-Hill, dla zapoznania si z penym opisem, jak stosowa t technik przy wykorzystaniu wariografu w przesuchaniach
kryminalnych.
1 f\l
Scientific Validity of Polygraph Testing: A Research Review and Evaluation A Technical Memorandum, Washington D.C., U.S. Congress, Office of Technology Assessment, OTA-TM-H-15,
listopad 1983.
i n
Richard O. Arther, How Many Robbers, Burglars, Sex Criminals Is Your Department Hiring This Year? (Hopefully, Just 10% of Those Employed!), Journal of Polygraph Studies" 6, maj-
czerwiec 1972.
171
* Tylko garstka naukowcw przeprowadzia badania nad wariografem jako wykrywaczem kamstw.
Wikszo moich danych na temat stosowania wariografu pochodzi ze Scientific Validity of Polygraph Testing: A Research Review and Evaluation A Technical Memorandum, Washington
D.C., U.S. Congress, Office of Technology Assessment, OTA- -TM-H-15, listopad 1983. Ten sam raport zosta opublikowany jako artyku The Validity of Polygraph Testing Leonarda Saxe'a, Denise
Dougherty i Theodore'a Crossa, [w:] American Psychologist", stycze 1984.
1 "71
David C. Raskin, The Truth about Lie Detectors, The Wharton Magazine", Fall 1980,
s. 29.
Owiadczenie Richarda K. Willarda, zastpcy wiceprokuratora generalnego Stanw Zjednoczonych, Ministerstwo Sprawiedliwoci USA, przed Komisj Ustawodawstwa i Bez pieczestwa
stron. Wyniki nie mog by dopuszczone, jeli wczeniej nie zawarto umowy w
wikszoci, ale nie wszystkich, z Federalnych Okrgw Sdw Apelacyjnych.
aden Okrgowy Sd Apelacyjny Stanw Zjednoczonych nie uniewani decyzji
okrgowego sdu stanowego o niedopuszczeniu do rozprawy wynikw badania
wariograficznego. Zdaniem Richarda K. Wila- rda, zastpcy wiceprokuratora
generalnego Stanw Zjednoczonych, Nigdy nie zdarzyo si, aby Sd
Najwyszy podj decyzj o dopuszczeniu wyniku bada wariograficznych w
sdzie federalnym" 8.
10
Urzd Badania Techniki powsta w 1972 roku jako kongresowe biuro przeprowadzania analiz. Raport na temat wariografu mona otrzyma piszc do Superintendent of Documents, U.S.
Government Printing Office, Washington, D.C. 20402.
11
Marcia Garwood, Norman Ansley, The Accuracy and Utility of Polygraph Testing, Department of Defense, 1983.
177
Wszystkie te uczucia mog by przeywane nie tylko przez kamc, ale take
przez niektre osoby prawdomwne. Jak emocj podejrzany bdzie odczuwa,
zaley od jego osobowoci, zwizku czcego w przeszoci podejrzanego z
wykrywajcym kamstwo i oczekiwa podejrzanego, jak ju bya o tym mowa w
rozdziale 6.
Wszyscy, ktrzy stosuj wariograf, i ci, ktrzy krytykuj jego uycie, dostrzegaj
potrzeb redukowania bdw Otella. Nie zgadzaj si oni co do stopnia, w jakim
procedury zadawania pyta umoliwiaj zmniejszenie lub wyeliminowanie tego
bdu. W badaniu wariograficznym wykorzystywane s cztery procedury
zadawania pyta, a nawet wicej, jeli uwzgldni rne ich warianty. Tutaj
musimy rozway tylko dwie. Pierwsza z nich, test pyta kontrolnych,
najczciej jest stosowany, gdy kto podejrzewany jest o przestpstwo.
Podejrzanemu zadaje si nie tylko pytania istotne dla czynu zagroonego kar
(czy ukrade 750 dolarw?"), ale take pytania kontrolne. Kontrowersje wok
testu w znacznej mierze dotycz tego, co dokadnie to pytanie kontroluje i na ile
dobrze kontroluje.
12
David C. Raskin, The Scientific Basis of Polygraph Techniques and Their Uses in th Judicial Process, [w:] Reconstructing the Past: The Role of Psychologists in Criminal Trial red. A.
zadawane s pytania istotne dla przestpstwa i z tego powodu moe zosta uznany za
winnego*.
* Raskin twierdzi, e dowiadczony operator powinien potrafi ukry przed podejrzanym, ktre
pytanie ma wiksze znaczenie dla jego losu kontrolne czy istotne. Nie wydaje mi si, i innym krytykom
testu pyta kontrolnych, e wykrywajcemu kamstwo uda si tego dokona za kadym razem, szczeglnie
w wypadku inteligentnych podejrzanych.
183
2. Policja postpuje nie fair: Kto moe nie lubi i nie mie zaufania do
policji, zanim jeszcze sta si podejrzanym o dokonanie jakiego przestpstwa.
Jeli niewinny podejrzany przynaley do jakiej grupy mniejszociowej lub
subkultury, ktra pogardza i nie ufa policji, to podejrzany bdzie spodziewa si i
obawia, e niesusznie zostanie uznany za przestpc.
14
wa, to pami tej sceny ponownie wzbudza w nim emocje, ale jest zbyt mski,
aby przyzna si do nich. Podejrzany moe sobie nie uwiadamia wszystkich
tych uczu. Badanie wariograficzne wskazaoby, e kamie, i rzeczywicie
kamaby, ale to kamstwo polegaoby na ukrywaniu uczu, a nie na ukrywaniu
dokonania morderstwa. W nastpnym rozdziale omwi przypadek, w ktrym
niewinny podejrzany zosta uznany za kamc w badaniu wariograficznym i
nastpnie skazany za morderstwo.
Zwolennicy stosowania testu pyta kontrolnych w ledztwach krymi nalnych przyznaj, e niektre z tych rde bdw mog wystpi, ale ich
zdaniem zdarza si to rzadko. Krytycy argumentuj, e duy procent niewinnych
podejrzanych najbardziej zagorzali krytycy twierdz, e 50 procent osb
niewinnych ujawnia silniejsze reakcje na pytania istotne ni pytania
kontrolne. Jeli tak jest w istocie, to wariograf zawodzi, poniewa zbyt czsto
wystpuje bd Otella, ktry polega na odrzuceniu prawdy.
15
16
Wad testu wiedzy ukrywanej jest to, e nie zawsze moe by zastosowany,
nawet w ledztwach kryminalnych. Informacja o przestpst- | wie moe by tak
szeroko rozpowszechniona, e zarwno przestpca, jak i osoby niewinne mog
zna wszystkie fakty. Nawet jeli gazety nie ujawni informacji, to czsto robi to
policja w trakcie przesuchiwania podejrzanych. W wypadku niektrych
przestpstw, ze wzgldu na ich natur, nie jest atwo posuy si testem wiedzy
ukrywanej. Byoby trudno na przykad oceni, czy osoba, ktra przyznaa si do
popenienia morderstwa, kamie twier dzc, e dokonaa tego czynu w
samoobronie. A czasami niewinny podejrzany moe by obecny na miejscu
przestpstwa i posiada te same informacje, co policja.
187
Badania terenowe
17
Raskin, trudno jest oceni znaczenie takich przewodw sdowych dla ustalenia winy
podejrzanego. Rezultat jest taki, e uwzgldniajc werdykty wydawane przez wymiar
sprawiedliwoci, badania wariograficzne mog wydawa si obcione du liczb [bdw
odrzucenia prawdy] w przypadkach uniewinnie, lub [bdw przyjcia kamstwa] w
przypadkach oddalenia oskarenia17.
Badania laboratoryjne
189
18
sprawdzi, czy mwi prawd zaprzeczajc, e dokonali tej kradziey. Powiedziano im te, e
jeli uzyskaj w tecie wynik prawdomwnoci, to otrzymaj znaczn nagrod pienin.
Drug poow uczestnikw poinstruowano, jak maj dokona przestpstwa (...) Weszli do
pokoju na innym pitrze, stosujc podstp spowodowali, e sekretarka wysza z biura, potem
sami weszli do pokoju i szukali w jej biurku kasy, w ktrej znajdowa si piercionek, ukryli
go przy sobie, a nastpnie wrcili do laboratorium, aby przej przez test wariograficzny.
Ostrzeono ich, aby nie ujawniali nikomu faktu, e uczestnicz w eksperymencie, i aby
przygotowali sobie alibi, gdyby kto zaskoczy ich w biurze sekretarki. Ostrzeono te ich,
aby nic nie mwili o dokonanym przestpstwie wykrywajcemu kamstwo, poniewa
wiedziaby wtedy, e s osobami winnymi i nie otrzymaliby pienidzy, ktre normalnie by im
zapacono za udzia w eksperymencie, ani te nie dostaliby moliwej premii 10 dolarw'8.
Chocia jest to imponujca prba upodobnienia przestpstwa symulo wanego do prawdziwego przestpstwa, to pozostaje pytanie, czy zostan
wzbudzone emocje z powodu kamania. Poniewa wariograf mierzy napicie
emocjonalne, przestpstwo symulowane moe powiedzie nam, jak bardzo trafny
jest wariograf, tylko wtedy, gdy zostan wzbudzone takie same emocje i o takiej
samej sile, jak w wypadku prawdziwego przestpst wa. W rozdziale trzecim
opisaem trzy rodzaje emocji, ktre mog zosta wzbudzone, gdy kto kamie, i
w odniesieniu do kadej z nich wyjaniem, co bdzie wpywa na jej si.
Rozwamy, czy te emocje mog powsta w zwizku z dokonaniem przestpstwa
symulowanego, ktre aranuje si po to, aby mona byo zbada trafno
wariografu.
20
aranuje sprawy w taki sposb, e moe si zdarzy prawdziwe przestpst wo. Nie
ma wtedy wtpliwoci co do prawdy podstawowej, dokadnie tak jak w badaniu
laboratoryjnym, i stawki s wzgldnie wysokie dla niewin- j nych podejrzanych i
dla kamcw, tak jak w badaniach terenowych. W swojej pracy magisterskiej,
Netzer Daie, czonek Wydziau Izraelskiej Policji w Jerozolimie do Spraw
Przesucha Prowadzonych w Celach Naukowych, przeprowadzi takie hybrydowe
badanie. Kamstwo byo (...) autentyczne i podejmowane z wasnej woli, a nie
symulowane, (...) badani ; byli przekonani, e przesuchujcy nie wiedzia, kto
dopuci si wykroczenia (...) byli oni rzeczywicie zaniepokojeni tym, jaki wynik
uzyskaj w tecie wariograficznym; (...) i wykrywajcy kamstwo nie wiedzia, ile
osb w prbie jest winnych, a ile niewinnych" 19. Uczestnikami badania byo 21
izraelskich policjantw, ktrzy wykonywali testy typu papier-owek", ktre
zostay przedstawione im jako konieczne do wypenienia przez nich testy
uzdolnie. Badanych poproszono, aby sami obliczyli wyniki wype- ij nionych
przez siebie testw, co dao im okazj do oszukiwania, tj. do poprawiania swoich
pierwotnych odpowiedzi. Jednake kartki z odpowie dziami na zadania testowe byy
poddane dziaaniu substancji chemicznych, tak e oszustwo mona byo wykry.
Siedmiu z 21 policjantw rzeczy wi- ] cie zmienio swoje pierwotne odpowiedzi.
Pniej wszystkim uczestnikom powiedziano, e s podejrzewani o oszustwo i
zaproponowano im poddanie ] si badaniu wariograficznemu oraz powiedziano, e
ich dalsza kariera zawodowa moe zalee od wyniku, jaki uzyskaj w tecie
wariograficz nym"20.
* Liczby te sugeruj to, co twierdz operatorzy, e zagroenie testem wariograficznym
powoduje, e cz podejrzanych winnych przyznaje si do zarzucanego im czynu. Ale odmowa udziau
w badaniu nie jest adn gwarancj winy.
" Avital Ginton, Netzer Daie, Eitan Elaad, Gershon Ben-Shakhar, A Method for Evaluating the
Use of the Polygraph in Real-Life Situation, Journal of Applied Psychology" 67, 1982, s. 132.
21
22
i oi
TRAFNO WARIOGRAFU
Badania laboratoryjne
Badania terenowe
100
Test pyta
kontrolnych
80
60
g 40
id
5
8
20
40
20
m Kamcy I I
Prawdomwni
Rys. 2. Wykres przedstawia rednie, ktre nie zawsze s dokadnym odzwierciedleniem rozpitoci
wynikw badawczych. Rozrzut przedstawia si nastpujco: Kamcy trafnie wykryci w badaniach
terenowych 71-99%; w badaniach laboratoryjnych z zastosowaniem testu pyta kontrolnych 35-100%; w
badaniach laboratoryjnych z zastosowaniem testw wiedzy ukrywanej 61-95%. Osoby prawdomwne
trafnie zidentyfikowane: w badaniach terenowych 13-94%; w badaniach laboratoryjnych z testem pyta
kontrolnych 32-91%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 80-100%. Osoby
prawdomwne bdnie zidentyfikowane: w badaniach terenowych 0-75%; w badaniach laboratoryjnych z
testem pyta kontrolnych 2-51%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 0-12%.
Kamcy bdnie zidentyfikowani: w badaniach terenowych 0-29%; w badaniach laboratoryjnych z testem
pyta kontrolnych 0-29%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 5-39%.
23
24
Zeznanie Davida Raskina zoone przed Podkomisj Konstytucyjn Senatu Stanw Zjednoczonych, 19 wrzenia 1978, s. 14.
1Q7
25
26
27
28
io<;
29
30
Tame.
Raskin, Zeznanie, s. 21.
31
201
32
Tame.
33
Tak dugo, jak tych danych nie bdzie, mona stawia argumenty
uzasadniajce testowanie wariografem kandydatw do pracy w policji, bez
wzgldu na to, jak wiele bdw si popenia, poniewa badania takie wykrywaj
istotn liczb osb niepodanych. Nawet jeli nie wychwytuje si ich
wszystkich, nawet jeli pewne osoby, ktre byyby znakomitymi policjantami,
nie zostan zatrudnione (ofiary bdu odrzucenia prawdy), moe nie by to zbyt
wysoka cena do zapacenia.
203
34
35
36
37
* Nie wiadomo, jaka trafno moe wystpowa w kadym z tych przypadkw poniewa nie ma
poprawnie przeprowadzonych bada. Ale jest nieprawdopodobne, eby by tak wysoka i wynosia 90
procent.
Faktyczni
prawdomwni
Faktyczni
kamcy
Faktyczni
prawdomwni
Faktyczni
kamcy
Faktyczni
prawdomwn
i
Faktyczni
prawdomwni
Faktyczni
kamcy
Faktyczni
kamcy
UZNANI ZA KAMCW
UZNANI ZA PRAWDOMWNYCH
Rys. 4. Wyniki testw wariograficznych: wrd 1000 osb badanych jest 5% (50) kamcw
209
210
40
21
41
Ginton i in., Method for Evaluating. Take, John A. Podleny, David C. Raskin, Effectiveness of Techniques and Physiological Measures in the Detection of Deception, Psychophysiology"
15,1978, s. 344-359, i Frank S. Horvath, Verbal and Nonverbal Clues to Truth and Deception During Polygraph Examinations, Journal of Police Science and Administration" 1, 1973, s. 138-152.
42
David C. Raskin, John C. Kircher, Accuracy of Diagnosing Truth and Deception from Behavioral Observation and Polygraph Recordings", w przygotowaniu.
Porwnanie wariograficznych
i behawioralnych wskazwek kamstwa
212
8* Sprawdzanie kamstwa
' Randall Rothenberg, Bagging the Big Shot, San Francisco Chronicle", 3 stycznia 1983, s. 12-15.
2
3
Tame.
Tame.
M ARIA : Dobrze, panie doktorze. Wyczekuj weekendu, mm, z moj rodzin, pan wie.
To ju, mm, pi tygodni, odkd jestem w szpitalu.
L EKARZ : I
jeste pewna?
M ARIA : Naprawd myl o tym z zakopotaniem. Nie mam, pewnie, e nie mam ju
teraz takich odczu. Po prostu chc jecha, chc by w domu z moim mem.
ycia. Najtrudniejszymi kamstwami s kamstwa dotyczce emocji przey wanych w momencie kamania. Im silniejsze s te emocje i im wicej jest
rnych emocji, ktre musz by ukrywane, tym trudniejsze jest kamstwo.
Wyjaniem ju, dlaczego obok cierpienia u Marii zapewne pojawia si rwnie
poczucie winy i wstydu. Kiedy od analizy kamstwa przejdziemy do analizy
okamujcych, zrozumiemy, dlaczego Maria powinna przeywa czwart emocj,
ktra rwnie wymaga ukrycia.
Agness Hankiss, Games Con Men Play: The Semiosis of Deceptive Interaction, .Journal of Communication" 3, 1980, s. 104-112.
kwestionuje jako niezgodne z tym, co sysza. Jerry nie naciska dalej i Upidke
sugeruje, e nie odkrywa on kamstwa Ruth, poniewa ma powd, by unika
konfrontacji dotyczcej niewiernoci: Jerry take ukrywa romans i jak si
okazuje ma go z on kochanka Ruth!
222
romansu. Chodzi tu nie tylko o utrat nagrd, ktrych by on rdem, ale take o
moliwo poniesienia kary, jeli kamstwo si nie powiedzie. Jej m, Jerry,
moe j porzuci, jeli wykryje niewierno, a w wypadku rozwodu
potwierdzenie zdrady maeskiej mogoby pogorszy uzys kane przez ni
warunki finansowe. (Powie Upidke'a bya pisana przed er rozwodw bez
orzekania winy). Nawet w wypadku braku rozstrzyg nicia o winie, fakt zdrady
moe wpyn na decyzj sdu o przyznaniu drugiej stronie prawa do opieki nad
dzieckiem. Jeeli maestwo nie rozpadnie si, przynajmniej przez jaki czas
bdzie ponosio koszty tego. co si stao.
Nie kady przyapany kamca zostaje ukarany. Ani Sara owca gw",
ani Maria pacjentka szpitala psychiatrycznego, nie poniosyby adnej kary,
gdyby kamstwo si nie powiodo. Oszust Hamrak, podobnie jak Ruth, zostaby
ukarany, ale inne okolicznoci zmniejszaj jego strach przed przyapaniem.
Hamrak ma dowiadczenie wanie w tego rodzaji kamaniu i zdaje sobie spraw
z osobistych atutw, ktre mu jako kamcy sprzyjaj. Wprawdzie Ruth z
powodzeniem oszukiwaa ma, jednak tc kamstwo wymaga od niej czego, w
czym nie ma wielkiej praktyki. Mus: si wytumaczy z podsuchanej przez
niego rozmowy telefonicznej. Nie jest te pewna wasnych talentw, jeli chodzi
o kamanie.
223
Donald C. Daniel i Katherine L. Herbig, Propositions on Military Deception, [w:] Daniel & Herbig (red.) Strategic Military Deception, New York 1982, Pergamon Press,
224
przykad. Jej atutem jest chtna ofiara, majca swoje wasne powody, by nie
pragn przyapania okamujcej. Niekiedy taki oszukiwany moe nawet nie
zdawa sobie sprawy z tego, e wspuczestniczy w pod trzymywaniu kamstwa.
Upidke pozostawia czytelnika w niepewnoci, czy Jerry jest, czy te nie jest
wiadomy swojej wsppracy i czy zdaje sobie z niej spraw Ruth. Chtne ofiary
uatwiaj kamstwo dwojako. Po pierwsze, kamcy mniej obawiaj si
przyapania, jeeli wiedz, e ich ofiary pozostaj lepe na bdy. Po drugie,
kamcy czuj si mniej winni, e oszukuj swoje ofiary, poniewa wierz, e
robi tylko to, czego te od nich oczekuj.
225
6
Zawdziczam ten przykad fascynujcemu opisowi w rozdziale 6 ksiki Johna Phelana Scandals, Scamps and Scoundrels, New York 1982, Random House, s. 114. Zrelacjonowaem tylko
fragment historii. Czytelnik zainteresowany wykrywaniem kamstw u ludzi podejrzanych o przestpstwa kryminalne powinien przeczyta ten rozdzia, eby pozna inne puapki, ktre mog si
pojawi w trakcie ledztwa i przy wykrywaniu kamstw.
Wiedz o przesuchaniach zawdziczam Rossiterowi C. Mullaneyowi, agentowi FBI od roku 1948 do 1971, a potem do 1981 koordynatorowi Programw ledczych w North Central Texas
Regional Police Academy. Zobacz jego artyku: Wanted! Performance Standards for Interrogation and Interview, The Police Chief', czerwiec 1977, s. 77-80.
227
e przesuchujcy mu nie uwierz, ale take poczucia winy i wstydu. Cho nie
popeni morderstwa, Anderson wstydzi si dwch innych przestpstw.
Przesuchujcy go wiedzieli, e wstydzi si uderzenia ony i tego, e majc
kilkanacie lat popeni wykroczenie o charakterze seksualnym. Mia te poczucie
winy z powodu swoich prb zatajenia tych zdarze czy te penej prawdy o nich.
Przesuchujcy wielokrotnie odwoywali si do nich, eby przekona Andersona,
i jest typem czowieka, ktry potrafi zabi i zgwa ci. Mogo to jednak rwnie
nasili u niego poczucie wstydu i winy i skojarzy je ze zbrodni, o popenienie
ktrej zosta oskarony.
8
Mullaney rozpocz bardzo interesujce badania, w ktrych uczy przesuchujcych posugiwania si wskazwkami zdradzajcymi oszukiwanie i ocenia uyteczno tego treningu, ale
odszed na emerytur przed zakoczeniem tej pracy.
10
Robert Jervis, The Logic of Images in International Relations, Princeton, N.J. 1970, Princeton University Press, s. 67-78.
11
Henry Kissinger, Years of Upheaval, Boston 1982, Little, Brown, and Company, s. 214, 485.
Alexander J. Groth, On the Intelligence Aspects of Personal Diplomacy, Orbis" 7, 1964, s. 848.
231
12
13
14
Michael I. Handel, Intelligence and Deception, Journal of Strategic Studies" 5,1982, s. 123-153.
15
Barton Whaley, Covert Rearmament in Germany, 1919-1939: Deception and Mismanagement, Journal of Strategic Studies" 5, 1982, s. 26-27.
233
16
'l A
17
20
Tame, s. 821.
* Groth zauway ten problem, chocia nie wyjani mechanizmu czy genezy zjawiska: (...) osobiste
wraenia [przywdcw] przypuszczalnie bd tym bardziej mylce, im wiksza przepa polityczna,
ideologiczna, spoeczna i kulturowa dzieli uczestnikw" (Groth, Intelligence Aspecls, s. 848, zob. przypisy).
T5C
21
Tame, s. 552.
237
22
Tame, s. 629.
21
Graham T. Allison, Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis, Boston 1971, Little, Brown, and Company, s. 193.
Arthur M. Schlesinger, Jr., A Thousand Days: John F. Kennedy in the White House, New York 1965, Fawcet Premier Books, s. 734.
34
no
25
Theodore C. Sorensen, Kennedy, New York 1965, Harper & Row, s. 673.
26
Robert F. Kennedy, Thirteen Days: A Memoir of the Cuban Missile Crisis, New York 1971, W W. Norton, s. 5.
Roger Hilsman, To Move a Nation, Garden City, N.Y. 1967, Doubleday & Co., s. 98.
28
David Detzer, The Brink, New York 1979, Thomas Crowell.
2
' Sorensen, Kennedy, s. 690.
27
* W tej sprawie opinie nie s zgodne. Sorensen pisze, e Kennedy nie mial adnych wtpliwoci co
do koniecznoci wprowadzenia Gromyki w bd. Natomiast Elie Abel (The Missile Crisis, s. 63; zob.
przypisy) twierdzi, e bezporednio potem Kennedy pyta Ruska i Thompsona, czy postpi susznie, nie
mwic Gromyce prawdy.
239
30
31
32
33
34
35
36
38
Tame, s. 144.
241
39
* Spr wok Dobrynina trwa. Poczwszy od tego spotkania stawiane jest jedno z wci nie
rozstrzygnitych pyta dotyczcych Dobrynina. Czy wiedzia o rakietach, kiedy de facto przyczy si do
swojego ministra spraw zagranicznych w prbie oszukania prezydenta? Musia wiedzie", twierdzi George
W. Bali, wwczas podsekretarz stanu. Zmuszony by kama dla swojego kraju". Prezydent i jego brat do
pewnego stopnia byli oszukani przez Dobrynina", mwi byy sdzia Sdu Najwyszego Arthur J. Goldberg.
Trudno sobie wyobrazi, e nie wiedzia". Inni s mniej pewni. McGeorge Bundy, doradca Kennedy'ego do
spraw bezpieczestwa narodowego, skonny jest raczej przypuszcza, e nie wiedzia. Zgadza si z tym wielu
amerykaskich specjalistw, tumaczc, e w systemie sowieckim informacje o charakterze militarnym s
tak cile chronione, e Dobrynin mg nie by w peni wiadomy, jakiego rodzaju bro sowiecka jest na
Kubie" (Madeline G. Kalb, The Dobrynin Factor, New York Times Magazine", 13 maja 1984, s. 63).
-74-7
40
243
41
244
745
42
zane prasie, dziaania militarne itd. Jednak niezalenie od tego, jaka jest forma
kamstwa, nie udaje si ono, jeli okamujcy nie ma umiejtnoci mylenia
strategicznego, nie potrafi z gry przemyle posuni swoich i swojej ofiary.
Przypuszczam, e wszyscy przywdcy polityczni musz by ludmi
przebiegymi, umiejcymi wybiega naprzd, ale tylko niektrzy potrafi kama
w bezporedniej rozmowie, kiedy znajduj si twarz w twarz z ofiar, tak jak to
byo w wypadku kamstw analizowanych na kartach tej ksiki.
246
43
44
45
Press.
247
46
47
48
87.
* Podobne wraenie mia Jimmy Carter. Opisujc pierwsze spotkanie z sowieckim przywdc
Leonidem Breniewem, Carter zacytowa swoje inauguracyjne wystpienie, bdce odpowiedzi na
wystpienie Breniewa z poprzedniego dnia: To spotkanie miao wielkie opnienie, ale teraz, kiedy w
kocu jestemy razem, musimy dokona maksymalnego postpu. Byem wczoraj pod ogromnym
wraeniem, kiedy prezydent Breniew powiedzia mi: Jeli nie odniesiemy sukcesu. Bg nam nie
wybaczy". Z komentarza Cartera, e Breniew wydawa si nieco zakopotany" jego uwag, wynika, e
Carter, tak jak Churchill, wzi na serio to odwoanie si do bstwa (Carter, Keeping the Faith, New York
1982, Bantam Books, s. 248).
1AQ
49
Lewis Broad, The War that Churchill Waged, London 1960, Hutchison and Company, s. 356, cyt. za Groth, Intelligence Aspects, s. 846.
50
51
Milowan Dilas, Rozmowy ze Stalinem, tum. Adam Ciokosz, Pary 1962, Instytut Literacki, s. 59.
249
950
9. Wykrywanie kamstw
w latach dziewidziesitych
253
Maureen O'Sullivan, moja wsppracowniczka i przyjaciel z University of San Francisco, pracowaa ze mn przez wiele lat przy opracowywaniu tego testu, uczestniczya w badaniach nad
stopie z egzaminu i poniewa jest autorytetem, ktry napisa ksik. W pracy z tymi
grupami moje uniwersyteckie referencje mog by co najwyej przeszkod. Oni
domagaj si przykadw z realnego ycia, ustosunkowania si do ich wasnych
dowiadcze, odpowiedzi na pod noszone problemy, zaproponowania im czego,
co mog wykorzysta w pracy nastpnego dnia. Mgbym im powiedzie, jak
trudno stwierdzi, czy kto jest kamc, ale oni musz rozstrzyga o tym jutro i
nie mog czeka na dalsze badania. Oczekuj wszelkiej pomocy, ktrej potrafi
im udzieli, ale zarazem s bardzo sceptyczni i krytyczni.
ICC
Byy dwa powody przeprowadzania tego testu. Nie mogem straci okazji
zdobycia wiedzy, z jak trafnoci rzeczywicie wykrywaj kamst wo ludzie,
ktrzy w swojej pracy maj do czynienia z najbardziej powanymi kamstwami.
Sdziem rwnie, e przejcie przez taki test bdzie dobrym pocztkiem,
pozwalajc moim suchaczom przekona si bezporednio, jak trudno jest
stwierdzi, czy kto kamie. Zachcaem ich, mwic: Macie wyjtkow
sposobno poznania prawdy o waszej zdolno ci wykrywania kamstw.
Dokonujecie takich ocen przez cay czas, ale jak czsto dowiadujecie si z
pewnoci, czy wasze oceny byy poprawne, czy bdne? Teraz macie szans. Ju
za pitnacie minut bdziecie znali odpowied!" Natychmiast po
przeprowadzeniu testu podawaem im po prawne odpowiedzi. Potem prosiem ich
o podniesienie rki, jeli wszystkie dziesi ich odpowiedzi byo poprawnych,
dziewi itd. Zestawiaem te rezultaty na tablicy, aby kady mg oceni swj
Artyku Paula Ekmana i Maureen O'Sullivan Who Can Catch a Liar ukaza si w 1991 roku we wrzeniowym numerze American Psychologist".
757
nych wskazwek kamstwa bdzie mniej, kiedy nie s wzbudzone emocje. Gdy
kamca nie ma silnych emocji do ukrycia, to, by zdemas kowa kamstwo,
potrzebna jest lepsza znajomo cech sytuacji i cech kamicego.
Kiedy stawka jest wysoka, istnieje szansa, e strach przed przyapa niem
albo pragnienie sprostania wyzwaniu, jakim jest pokonanie wy krywajcego (to,
co nazywam radoci oszukiwania, s. 71), umoliwi trafne wykrycie kamstwa
bez koniecznoci posiadania przez wykrywajcego znacznej wiedzy o
waciwociach sytuacji albo podejrzanego. Jednak, i to jest wane jednak", nie
kady kamca odczuwa strach przed przyapaniem, kiedy stawka jest wysoka.
Nie bd przeywali go przestpcy, ktrym si wiele razy udao, ani ona czy
m, ktrzy wielokrotnie skutecznie ukrywali swoje romanse, ani te
dowiadczony negocjator. Ponadto, gdy stawka jest wysoka, niektre osoby
niewinnie podejrzane mog obawia si, e im nie uwierz, i sprawia mylne
wraenie, e kami. (Zobacz rozwaania o bdzie Otella na stronach 153-156).
259
Te rezultaty zostay opublikowane [w:] M. O'Sullivan, P. Ekman, W.V. Friesen, The Effect of Comparisons on Detecting Deceit, Journal of Nonverbal Behavior" 12, 1988, s. 203-215.
Udo Undeutsch z Niemiec opracowa procedur nazwan analiz zeznania na podstawie kryteriw treciowych" i obecnie kilku badaczy amerykaskich testuje jej uyteczno do oceniania
zezna dzieci.
5
Te rezultaty s relacjonowane [w:] Paul Ekman, Maureen O'Sullivan, Wallace V. Friesen i Klaus C. Scherer, Face, Voice, and Body in Detecting Deceit, Journal of Nonverbal Behavior", vol.
15, 1991, s. 203-215.
Nowe
ustalenia
dotyczce
behawioralnych wskazwek kamstwa
261
6
7
P. Ekman, R. J. Davidson, W. V. Friesen, The Duchenne Smile: Emotional Expression and Brain Physiology II, Journal of Personality and Social Psychology" 58, 1990.
Te rezultaty s relacjonowane [w:] M. Frank, P. Ekman, W. V. Friesen, Behavioral markers of recognizability of the enjoyment smile, artyku obecnie recenzowany.
umiechem kryje si prawdziwa rado, jest aktywno mini wok oczu, a nie
same umiechajce si wargi 6. Nie wystarczy po prostu obserwowa, czy w
zewntrznych kcikach oczu pojawi si kurze apki" nie zawsze to si
sprawdza. Kurze apki" s uytecznym wskanikiem szczerego umiechu, kiedy
jest to umiech lekki, towarzyszcy niezbyt silnemu odczuciu przyjemnoci. W
bardzo szerokim umiechu same umiechnite wargi powoduj powstawanie
kurzych apek" i wtedy trzeba patrze na brwi. Przy umiechu wyraajcym
prawdziw rado aktywny jest misie oka i wtedy brwi nieznacznie si
opuszczaj. Jest to bardzo subtelna wskazwka, ale jak stwierdzilimy, moliwa
do wychwycenia nawet przez osoby bez adnego specjalnego treningu 7.
Mark Frank pisze obecnie artyku: The ability to lie across situations", ktry relacjonuje te ustalenia.
263
9
Profesor John Yuille z University of British Columbia kieruje programem szkolenia pracownikw spoecznych, ktry ma na celu opanowanie przez nich lepszych technik przeprowadzania
wywiadw z dziemi.
rozpraw trwa bardzo dugo, podejrzany tak czsto powtarza swoje faszywe
wyjanienia, e moe zacz wierzy w swoje zmylenia. Jeli tak si dzieje, to
skadajc zeznania przed sdem w pewnym sensie ju nie kamie. Trzeci punkt na
niekorzy sdziego i przysigych. Kiedy oskarony znajduje si w krzyowym
ogniu pyta, odpowiedzi ma ju przygotowane, jeli nie przewiczone, z
adwokatem, a stawiane pytania czsto pozwalaj na prost odpowied tak" albo
nie". To razem ju cztery punkty na niekorzy sdziego i przysigych. Z kolei
niewinny oskarony przybywa na rozpraw przeraony, e mu nie uwierz.
Dlaczego ma mu uwierzy sdzia i awa przysigych, jeli w przedprocesowych
staraniach o umorzenie zarzutw nie udao mu si przekona policji, prokuratora i
sdziego? Oznaki strachu, e sd nie da mu wiary, mog by odczytywane jako
strach przed przyapaniem na kamstwie. Pity punkt na niekorzy sdziego i
przysigych.
7fA
10
266
nie przejawia on tych zachowa, dopki senator Nunn nie zacz si dopytywa
o w lunch z dyrektorem Caseyem. Podejrzany wzr za chowania Poindextera
znikn, kiedy Nunn przesta dry t spraw i przeszed do innych kwestii.
Jeli powstaje wraenie, e zbir zmian w zachowaniu wie si z okrelonym
tematem, wykrywajcy kamstwo powinien sprbowa sprawdzi, czy
rzeczywicie jest pomidzy nimi zwizek. Jeden ze sposobw to porzucenie tego
tematu, przejcie tak jak zrobi to Nunn do innej kwestii, a nastpnie
nieoczekiwany powrt do niego, by si przekona, czy owe zachowania
ponownie si pojawi.
267
11
Termin urodzony aktor nie oznacza, e kto taki kamie czciej ni inni, ale jeli ju kamie to robi to doskonale.
12
Nie spotkaem Northa osobicie ani te nie miaem moliwoci zadawania mu bezporednio pyta, nie mog wic mie pewnoci, e mj sd jest trafny. Jednak to, jak przedstawia si on w
telewizji, jest z pewnoci zgodne z moim opisem.
Rozwaania dotyczce zagadnie konstytucyjnych w tej sprawie zawiera artyku Edwina M. Yodera, Jr., A Poor Substitute for an Impeachment Proceeding, International Herald Tribune",
23 lipca 1991.
3
4
5
Stansfield Turner, Purge the CIA ofKGB Types, New York Times", 2 padziernika 1991, s. 21.
Tame.
Tame.
Wedug mnie, ujawnienie Kongresowi tak mao, jak to tylko moliwe, jeli si
uda, nie jest z rzecz. Osobicie trudno mi obwinia ktregokolwiek z tych
facetw" 3. Ray Cline, rwnie emerytowany pracownik CIA, powiedzia: W
duchu starej tradycji CIA istniao wrd nas poczucie, e czonkowie wyszego
personelu powinni by chronieni przed publicznym odsanianiem" 4. Stansfield
Turner, ktry by dyrektorem CIA w trakcie prezydentury Jimmy'ego Cartera, od
1977 do 1981 roku, twierdzi, e CIA w adnym wypadku nie moe zosta
upowaniona przez prezydenta do okamywania Kongresu, a jej pracownicy
powinni wiedzie, e jeeli skami, nie bd chronieni 5.
Cartera. W 1976 roku byy gubernator stanu Georgia Jimmy Carter zosta
wybrany na prezydenta, pokonawszy Geralda Forda, ktry peni ten urzd po
rezygnacji Nixona. W czasie kampanii wyborczej Carter obieca przywrci
przestrzeganie zasad moralnych w Biaym Domu po trudnych i
kompromitujcych latach Watergate. Znakiem rozpoznawczym jego kampanii
byo mwienie bezporednio do kamery telewizyjnej, do prosto, e nigdy nie
okamie Amerykanw. Jednak trzy lata pniej skama wiele razy, ukrywajc
plany uwolnienia amerykaskich zakadnikw w Iranie.
6
7
Jimmy Carter, Keeping Faith: Memoirs of a President, New York 1982, Bantam Books, s. 511.
Zob. przypis 3.
nc
Wspczesny przegld rnych stanowisk w tej sprawie znale mona [w:] Self-Deception: An Adaptive Mechanism?, Joan S. Lockard i Delroy L. Paulhus (red.), Englewood Cliffs, N.J. 1988,
Prentice Hall.
279
Richard Feynman, What Do You Care What Other People Think? Further Adventures of a Curious Character, New York 1988, W. W. Norton.
Pacjent cierpicy na raka nie jest wiadomy tego, e jego samookamywa- nie
bierze si z niezdolnoci stawienia czoa lkowi przed blisk mierci. Ten
element niezdawanie sobie sprawy z motywacji lecej u podstaw
samookamywania nie wystpuje w wypadku Mulloya. Kiedy Mulloy
powiedzia Lundowi, by ten zaoy swoj czapk menedersk, pokaza, e jest
wiadomy, co trzeba zrobi dla podtrzymania przekonania, i star tu nie naley
wstrzymywa.
10
Tame, s. 214.
do samookamywania. Mulloy zasuguje rwnie na potpienie za niepoinformowanie przeoonych, do ktrych naleao ostatnie sowo w sprawie startu,
co robi i dlaczego. Feynman przedstawia przekonywajce wyja nienie, dlaczego
Mulloy wzi odpowiedzialno na siebie. Faceci, ktrzy prbuj przekona
Kongres do swoich projektw, nie chc sucha takiego gadania [o problemach,
ryzyku itd.]. Wol nie sysze, bo wtedy mog by bardziej uczciwi nie
chc znale si w takim pooeniu, e okamuj Kongres! Tak wic do szybko
postawy zaczynaj si zmienia: nie przyjemna informacja z dou Mamy
problem z uszczelkami; powin nimy to naprawi, zanim polecimy jest
blokowana przez grube ryby i szefw redniego szczebla, ktrzy mwi: Jeli
powiesz mi o problemach z uszczelkami, bdziemy musieli powstrzyma start
wahadowca i naprawi to. Albo: Nie, nie, kontynuujcie procedur startow,
bo inaczej bdzie to le wygldao, albo Nie mw mi, nie chc o tym sucha.
By moe nie mwi otwarcie: Nie mw mi, ale zniechcaj do
komunikowania, co sprowadza si do tego samego" 10.
281
kamstwa nie oznacza, e kto mwi prawd. Anita Hill miaa czas na
przygotowanie i przewiczenie swojej historii. Jest moliwe, jednak mao
prawdopodobne, e potrafia zrobi to a tak przekonywajco.
Kraj kamstw
Kilka lat temu uwaaem, e Ameryka staa si krajem kamstw: kam stwa L.B.J.
o wojnie wietnamskiej, afera Watergate Nixona, Reagan i Iran- -Contra, wci nie
wyjaniona rola senatora Edwarda Kennedy'ego w mier telnym wypadku jego
przyjaciki w Chapaquiddick, plagiat senatora Bidena, kamstwa byego senatora
Gary'ego Harta w czasie kampanii prezydenckiej w 1984 roku, dotyczce jego
pozamaeskiego romansu to wiadectwa tego stanu rzeczy. Tak jest nie tylko
w polityce. Kam stwa znalazy si na porzdku dziennym w biznesie, co pokazuj
skandale na Wall Street, afery zwizane z oszczdnociami i poyczkami. Nie
ominy te sportu przykadem moe by kamstwo uwiecznionego w
Panteonie Sawy gracza w baseball Pete Rose'a, majce na celu ukrycie jego
udziau w hazardzie, czy kamstwo startujcego w igrzyskach olimpijskich
lekkoatlety Bena Johnsona, ktre miao ukry fakt, e bra niedozwolne rodki.
Potem, w maju 1990 roku, spdziem pi tygodni wykadajc w Rosji.
kady napotkany dorosy mwi mi o kim z rodziny, kto nie przey blokady.
Ale kiedy tam byem, wadze poday, e liczba zmarych wrd ludnoci
cywilnej w trakcie oblenia zostaa wyolbrzymiona. W majowy dzie, kiedy
cay nard wituje zwycistwo nad faszyzmem, wadze sowieckie ogosiy, e
straty w czasie wojny byy tak wielkie, poniewa brakowao oficerw do
dowodzenia wojskiem. Sowiecki przywdca Stalin oznajmiy wadze
wymordowa wielu ze swoich oficerw w czasie czystki przeprowadzonej przed
wybuchem wojny.
szybciej, ale nie mielimy gdzie was umieci. A kiedy uwiadomilimy sobie
wasny bd, powinnimy powiedzie wam prawd, lecz nie zrobili my tego.
Teraz chcemy, ebycie poznali prawd i ebycie wiedzieli, e nard boleje nad
waszym losem. Dajemy wam opiek medyczn, jakiej potrzebujecie, i nasze
nadzieje na przyszo". Jego rada pozostaa bez odpowiedzi.
aden wany zwizek nie moe przetrwa, jeeli cakowicie znisz czone
zostao zaufanie. Jeli odkryjesz, e twj przyjaciel by wzgldem ciebie
nieuczciwy, okamywa ci systematycznie dla wasnej korzyci, wasza przyja
nie moe trwa dalej. Tak samo z maestwa zostaje ruina, jeli jeden z
partnerw dowiaduje si, e druga strona nie raz, a wiele razy, znowu i znowu,
11.
2
P. Ekman, W. V. Friesen, M. O'Sullivan Smiles when lying, .Journal of Personality and Social Psychology", 54, (1988); 414-20; P. Ekman, M. O'Sullivan, W. V. Friesen, K. R. Scherer, Face,
voice and body in detecting deception, Journal of Nonverbal Behavior" 15, 1991, s. 125-135.
dzeniem? To nie jest tylko sprawa semantyki lub definicji. Jeli dana osoba nie
kamie, jeli w momencie przedstawiania faszywego stwier dzenia jest
przekonana, e nie oszukuje, to spodziewam si, e jej zachowanie bdzie takie
samo jak u osoby prawdomwnej. Nie powinno by adnych behawioralnych
wskazwek wiadczcych o tym, e dane stwierdzenie jest nieprawdziwe, jeli
osoba je przedstawiajca w momencie wypowiadania tego stwierdzenia nie ma
przekonania, e kamie. Chocia nie dysponuj adnymi bezporednimi
wynikami bada, ktre potwier dzayby powysze przewidywanie, jest ono
zgodne z moj ogln teori dotyczc tego, kiedy zachowanie bdzie zdradza
kamstwo, a inne dane2 faktycznie potwierdzaj t koncepcj. Faszyw
informacj mona przeka zywa na wiele rnych sposobw.
im
T. P. Cross, L. Saxe, A critique of the validity of polygraph testing in child sexual abuse cases, Journal of Child Sexual Abuse" 1, 1992, s. 19-33.
potrzeb. Czy mia miejsce gwat? Sdz, e odpowied musi by twier dzca,
chocia gwaciciel moe by przekonany, e nikogo nie zgwaci, gdy twierdzi,
e jego ofiara milczco wyrazia przyzwolenie. Jednym z powodw, dla ktrych
kto wyraajcy takie stwierdzenie moe wydawa si przekonywajcy w swoim
zachowaniu, jest to, e wierzy on w to co mwi i nie ma wiadomoci kamania.
(Zobacz u Crossa i Saxe'a3 dyskusj nad tym problemem w kontekcie
przedstawionej przez nich krytyki badania wariografem domniemanych
sprawcw naduy seksualnych wobec dzieci).
Oczywicie to nie jest jedyny powd, dla ktrego kto moe si wydawa
cakowicie przekonywajcy. Urodzeni aktorzy posiadaj zdol no przeistaczania
si w odgrywan posta i niemal natychmiast wierz w to, co aktualnie mwi,
poniewa s przekonani o swojej prawdomwno ci, ich zachowanie jest
cakowicie wiarygodne.
293
P. Ekman, Why kids lie, New York 1989, Charles Scribner's Sons.
Motywy kamania
10/1
in<
5
6
M. Frank, P. Ekman, The ability to detect deceit generalizes across deception situations, Journal of Personality and Social Psychology", 72, 1997, 1429-1439.
P. Ekman, M. O'Sullivan, M. Frank, A few can catch a liar, Psychological Science" 10, 1999, s. 263-266.
Ofl-7
J. Stiff, S. Corman, B. Krizek, E. Snider, Individual differences and changes in nonverbal behavior, Communication Research" 21, 1994, s. 555-581.
M. T. Bradley, Choice and the detection of deception, Perceptual and Motor Skills" 66, 1988, s. 43-48.
OQQ
P. Ekman, M. O'Sullivan, Who can catch a liar, American Psychologist" 46, 1991, s. 913-920.
10
R. E. Kraut, E. Poe, On the line: The deception judgments of customs inspectors and laymen, Journal of Personality and Social Psychology" 39, 1980, s. 784-798; B. M. DePaulo, R. L.
Pfeifer, On-the-job experience and skill at detecting deception, Journal of Applied Social Psychology" 16, 1986, s. 249-267; G. Kohnken, Training police officers to detect deceptive eye-witness
statements: Does it work? Social Behaviour" 2, 1987, s. 1-17.
By moe trafno byaby wiksza gdyby ci, ktrzy dokonuj ocen nie
wystpowali w roli biernych obserwatorw, ale mieli moliwo zadawania
pyta. Nie mog tego wykluczy, chocia wtpi eby tak byo. Dodatkowe
zadanie polegajce na formuowaniu pyta rwnie dobrze moe obnia
zdolno do przetwarzania informacji, ktrej dostarcza oceniany. To z tego
powodu, podczas wielu przesucha jedna osoba zadaje pytania, a druga biernie
siedzi analizujc reakcje podejrzanego. Byoby interesujce, gdyby osoby
zawodowo zajmujce si przesuchaniami zadaway pytania w na szych
eksperymentach, aby nastpnie sprawdzi, czy ci, ktrzy ogldaliby zapisy
wideo z takimi rozmowami osignliby wyszy poziom trafnoci ni ten, ktry
stwierdzano do tej pory.
im
" D. L. Cheney, R. M. Seyfarth, How monkeys see the world, Chicago and London, 1990 University
of Chicago Press, s. 189.
T.t\A
12
A. Grafen, Biological signals as handicaps, Journal of Theoretical Biology" 144, 1990, s. 517-546.
13
L. Cosmides, J. Tooby, Cognitive adaptations for social exchange, w: The adapted mind, J. Barkow, L. Cosmides, J. Tooby (red.), New York 1992, Oxford University Press.
14
D.B. Bugental, W. Shennum, M. Frank, P. Ekman, True Lies": Children's abuse history and power attributions as influences on deception detection , w: Attribution, communication behavior
and close relationships, V. Manusov, J. H. Harvey, (red.), New York 2001, Cambridge University Press.
Czasami ofiara kamstwa, ktra chce wierzy kamcy, moe nie mie z tego
adnej korzyci lub korzysta tylko na krtk met. Rozwamy jeszcze raz to, co
w minionym wieku byo chyba najbardziej niesawnym przykadem ofiary
dajcej wiar kamcy, ktry chcia jej zaszkodzi. Mam na myli spotkanie
brytyjskiego premiera Neville'a Chamberlaina z Adolfem Hitlerem, kanclerzem
Niemiec, 15 wrzenia 1938 roku, ktre opisaem na pocztku tej ksiki.
Dlaczego Chamberlain wierzy Hitlerowi? Nie wszyscy mu wierzyli, wielu
politykw opozycyjnej partii w Wielkiej Brytanii i w innych krajach wiedziao,
e nie mona ufa sowom Hitlera. Chamberlain niewiadomie, jak sadz,
wspuczestniczy w kamstwie Hitlera, poniewa musia mu wierzy. Gdyby
Chamberlain mia rozpozna kamstwo Hitlera, musiaby stan oko w oko z
faktem, e prowadzona przez niego polityka ustpstw narazia jego kraj na
wielkie ryzyko. Poniewa musia zmierzy si z tym faktem zaledwie kilka
tygodni pniej, kto moe zapyta, dlaczego nie chcia go rozpozna podczas
spotkania z Hitlerem. Byoby to dziaanie racjonalne, ale z psychologicznego
punktu widzenia wyglda to inaczej. Wikszo z nas stosuje si do niepisanej
zasady odkadania na pniej konfrontacji z wszystkim, co jest dla nas bardzo
nieprzyjemne i moemy to czyni nie dostrzegajc" bdw popenianych przez
kamc.
15
* Spora cz pierwszego paragrafu pojawia si w rozdziale, ktry napisaem do ksiki Memory for
Everyday and Emotional Events, N. L. Stein, P. A. Ornstein, B. Tversky, C. Brainerd (red.), Hillsdale New
Jersey, Lawrence Erlbaum Associates, 1996. Ostatni paragraf zosta opublikowany w czasopimie Social
Research" 63(3), Fali 1996, s. 801-817.
Zakoczenie
1
Argumenty przeciwko faszowaniu przedstawia Sisela Bok w ksice Lying: moral choice in public and private life, New York 1978, Pantheon. Argumentacj na rzecz ukrywania prawdy w
yciu prywatnym, ale nie publicznym, znale mona [w:] Bok, Secrets, New York 1982, Pantheon. Odmienne stanowisko, akcentujce zalety kamstwa, przedstawiaj Robert
Wikszo ludzi tej pomocy potrzebuje, ale nie majc naturalnych zdolnoci
aktorskich, nigdy nie bdzie kama bardzo dobrze. Moje objanienia dotyczce
tego, co zdradza kamstwo i co sprawia, e wydaje si ono wiarygodne, za bardzo
im si nie przydadz. Mog nawet ich sprawno pogorszy. Nie mona ulepszy
kamania przez zdobycie wiedzy, co robi, a czego nie robi. Powanie wtpi
rwnie w due korzyci wiczenia. Samowiadomy kamca, ktry planowaby
kade posunicie, zanim je wykona, byby jak narciarz, ktry zjedajc ze stoku
myli o kadym ruchu wykonywanym deskami.
'l 1 T
Sigmund Freud, Fragment of an analysis of a case of hysteria (1905), Collected Papers, t. 3, New York 1959, Basic Books, s. 94.
Dodatek
Tabela 1. Ujawnianie ukrywanej informacji, organizacja tabeli pod ktem wskazwek behawioralnych
Wskazwka kamstwa
Przejzyczenia
Tyrady
Mowa porednia
Emblematy
Zmniejszenie ilustrowania
Nasilenie manipulowania
Emocja negatywna
Emocja niespecyficzna
Pocenie si
Emocja niespecyficzna
Czste przeykanie
Emocja niespecyficzna
Mikroekspresje
Ekspresje stumione
Nasilone mruganie
Emocja niespecyficzna
Rozszerzone renice
Emocja niespecyficzna
zy
Zaczerwienienie twarzy
Zblednicie twarzy
Strach lub zo
Tabela 2. Ujawnianie ukrywanej informacji, organizacja tabeli pod ktem rodzaju ujawnianej informacji
JtMzaj informacji
Wskazwka behawioralna
Nie przegotowana
werbalna odpowied
ilustrowania
Informacja nieemocjonalna
ekspresja stumiona
Strach Zo
i wstyd>
Podwyszony
ton
gosu,
goniejsza
szybsza
mowa,
Zakopotanie
Podniecenie
Znudzenie
* Emblematy nie mog przekazywa tak wiele rnych komunikatw jak przejzyczenia lub tyrady.
Amerykanie przekazuj 60 komunikatw posugujc si emblematami.
Smutek
Rado
Wskazwka behawioralna
Entuzjazm lub zaangaowanie Brak nasilenia ilustrowania lub niewaciwy przebieg w to, co kto mwi
ilustrowania w czasie
Emocje negatywne
Jakakolwiek emocja
presji, zbyt nage lub przerywane znikanie ekspresji, nieprawidowe osadzenie ekspresji w toku mowy
6.
7.
Czy oprcz strat poniesionych wskutek ujawnienia kamstwa, nastpi rwnie surowe kan za uun
fakt okamania?
TDW: NTE.
DW: TAK zwiksza si strach przed wykryciem; kto moe zrezygnowa z kamania, jeli wie, e
kara za prb oszukania bdzie gorsza ni strata z powodu nienciekania si do kamstwa
8.
Czy okamywany nic nie traci lub moe nawet zyskuje na kamstwie? Czy kamstwo jest altnustyczne
i nie przynosi adnych korzyci kamcy?
TDW: TAK zmniejsza si poczucie winy zwizane z kamaniem, jeli kamca wierzy, e tak jest
DW: NIE zwiksza si poczucie winy z powodu okamania
9.
Czy sytuacja jest taka. e prawdopodobnie okamywany ma zaufanie do kamcy, nie spodziewajc si
wprowadzenia w bd?
TDW: TAK
DW: NIE
ukrywania swoich podejrze, e nie bdzie zwraca dostatecznej uwagi na zachowanie kamcy
DW: NIE
16.
Czy wykrywajcy posiada informacj, ktr moe zna take tylko osoba winna? TDW: NIE
DW: TAK mona prbowa zastosowa test wiedzy ukrywanej, jeli podejrzany moe by
przesuchany
17.
Czy jest widownia, ktra wie lub podejrzewa, e ofiara kamcy jest oszukiwana? TDW: NIE
DW: TAK moe zwikszy si rado oszukiwania, strach przed wykryciem lub poczucie winy
zwizane z kamaniem
18.
Czy kamca i wykrywajcy kamstwo mwi tym samym jzykiem, s tej samej narodowoci, nale do
tego samego krgu kulturowego?
TDW: NIE wicej bdw w ocenianiu wskazwek kamstwa DW: TAK bardziej trafna
interpretacja wskazwek kamstwa
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
Czy osobowoi kamcy czyni go podatnym na przeywanie strachu, poczucia winy lub rJo$ci
oszukiwania''
TDW: NIE
DW: TAK
28.
29.
Czy podejrzewany kiamca mgby przeywa strach, poczucie winy, wstyd lub rado oszukiwania,
choby byl niewinny i nie kama lub jego kamstwo dotyczyoby czego innego?
TDW: TAK nie mona interpretowa wskazwek emocji DW: NIE
oznaki tych emocji s wskazwkami kamstwa
31.
Trudno powiedzie: taka reputacja moe zmniejszy poczucie winy z powodu okamania,
ale moe take zwikszy strach przed wykryciem
Czy wykrywajcy ina reputacj osoby uczciwej?
TDW: NIE mona si spodziewa, e kamca bdzie mia mniejsze poczucie winy
w zwizku z oszukaniem wykrywajcego kamstwo
32.
34.
35.
uprzedzony do kamcy?
TDW: NIE
DW: TAK chocia wykrywajcy bdzie zwraca uwag na wskazwki kamstwa, to jednak bdzie
mia skonno do popeniania bdu faszywego wyniku pozytywnego
36.
37.
Czy wykrywajcy nie jest w stanie tolerowa niepewnoci czy jest oszukiwany? Trudno przewidzie:
moe powodowa popenienie bdu faszywego wyniku pozytywnego lub faszywego wyniku
negatywnego
38.