FLBEL AVN

TUHFETL-HKKM

Hazrlayan

Mehmet Krbyk

ZGEM
Do. Dr. Mehmet Krbyk
Nidenin Ulukla ilesinde dodu (1965). Atatrk
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat
Blmnden mezun oldu (1987). Babakanlk Devlet Arivleri
Genel Mdrlnde ariv eleman olarak alt (1987-1988).
Yedek subay olarak askerlik grevini tamamladktan sonra (1989)
Aksaray ve Konya Erelide edebiyat retmeni olarak alt
(1990-1993). Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstitsne aratrma grevlisi unvanyla atand (1993). Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Eski Trk Edebiyat Bilim
Dalnda yksek lisans (1994) ve doktora renimini (1999)
tamamlad. Kadrosu Trkiyat Aratrmalar Enstitsnde iken
Seluk niversitesi Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat (19972000) ile Trke Eitimi Blmlerinde (2000-2003) aratrma
grevlisi olarak grevlendirildi ve geici retim grevlisi (20002003) sfatyla dersler verdi. Seluk niversitesi Eitim Fakltesi
Trke Eitimi Blmne yardmc doent olarak atand (2003).
Doent oldu (2009).
Hlen ad Ahmet Keleolu Eitim Fakltesi biiminde
deien ayn Fakltenin Trke Eitimi Blmnde retim yesi
olarak almaktadr. Evli ve ocuk babasdr.

ZET
Bu almada, XVII. yzyl airlerinden Filibeli Avnnin
hayat, eserleri, edeb kiilii ve Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsi
ile ilgili hususlara temas edilmitir. Tuhfetl-Hkkmn metni,
bulunabilen bir yazma nshasna (Sleymaniye Ktphanesi
Hasan Hsn Paa Blm, Nu.: 1040/I) dayanarak hazrlanmtr.
Avnnin asl ad Mahmddur. Rumelinin birok merkezinde
kadlk ve mderrislik yapmtr. Kendisine verilen mansplarn hi
birinden memnun kalmam; srekli olarak bunlardan ikyet
etmitir.
Avnnin mevcut Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsinin yan sra
eh-nmesinin de olduu kendisi tarafndan belirtilmektedir.
Avn XVII. yzyl klasik Trk edebiyatnda mesnev mellifi,
ehnameci ve kane iirler kaleme alan air nitelii ile karmza
kmaktadr.
Tuhfetl-Hkkm, hasbihl, sergzet-name, nasihat-name
zeliklerini tadndan tek bir trle adlandrlamamaktadr. Bu
mesnevyi tarih olaylara yeni baklar kazandracak hiss tarih
metinlerinden kabul etmek mmkndr.
Avn eserini yazma sebeplerini fani dnyada kyamete kadar
isminin yaamas, hayrla anlmak, mevlye derdini anlatmak,
kendisinin ve meslektalar olan kadlarn macerasn, hllerini dile
getirmek eklinde aklar.
Tuhfetl-Hkkm mesnevsi klasik tertibe uygundur; giri
blm, konunun ilendii blm ve biti blmne sahiptir.

Tuhfetl-Hkkm

ABSTRACT
The present study is about the life, works, literary personality,
and the mathnawi named Tuhfetl-Hkkm of Filibeli Avn (Avni
from Plovdiv) among the poets of the 17th century. The
transcription of Tuhfetl-Hkkm is prepared based on a
handwritten manuscript located at Sleymaniye Library (Hasan
Hsn Pasha Section, No. 1040/1).
The name of Avn is Mahmd. He worked as a judge and a
professor in many locations of Rumelia. He was never content with
the duties assigned to him and complained constantly.
Avn himself reported that he had besides his mathnawi named
Tuhfetl-Hkkm also a eh-nme (chronicle written in verse).
Avn is a mathnawi author, historian, and a poet writing poems
of love in the 17th century Turkish Classical Literature.
As Tuhfetl-Hkkm has the features of hasbihl (talk among
friends), adventure book, and advise book, it can not be placed into
a single category. This mathnawi can also be accepted as a history
book shedding light on the historical events of those days from a
different perspective as the text can also be considered as of
emotional and historical.
Avn gives the reason for writing this particular piece as to be
remembered on the earth until the judgment day with gratitude and
to explain his worries to the bureaucrats in higher positions.
Tuhfetl-Hkkm is compliant to the classical structure
consisting of an introduction, development and conclusion.

NDEKLER

ZET .............................................................................................................. 3
ABSTRACT ................................................................................................... 4
N SZ................................................................................................................7
KISALTMALAR.................................................................................................9
I. BLM ..........................................................................................................11
AVNNN HAYATI, ESERLER VE EDEB KL ........................ 13
A. HAYATI ................................................................................................ 13
B. ESERLER ............................................................................................ 24
1. Tuhfetl-Hkkm ................................................................................. 24
2. eh-nme............................................................................................... 24
C. EDEB KL .................................................................................. 26
II. BLM.........................................................................................................33
TUHFETL-HKKM............................................................................ 35
A. ESERN TANITILMASI ........................................................................ 35
1. Ad......................................................................................................... 35
2. Tr....................................................................................................... 36
3. Yazl Sebebi ........................................................................................ 38
4. Yazl Tarihi......................................................................................... 40
5. Beyit Says............................................................................................ 40
B. MUHTEVA ZELLKLER .................................................................. 41
1. Tertibi ................................................................................................... 41
2. Eserde Yer Alan Maklelerin Konular ............................................ 47
3. Ayet ve Hadisler.................................................................................... 60
C. EKL ZELLKLER.......................................................................... 65
1. Vezin ..................................................................................................... 65
2. Kafiye ve Redif ...................................................................................... 69
3. Dil ve slp .......................................................................................... 71
III. BLM .......................................................................................................77
METN.......................................................................................................... 79
A. ESERN NSHASI................................................................................ 79
B. METNN HAZIRLANMASINA DAR AIKLAMALAR ....................... 79
C. TRANSKRPSYONLU METN ........................................................... 83
SONU.............................................................................................................203
KAYNAKA ...................................................................................................207
DZN.......................................................................................................... 213

N SZ
Asl ad Mahmd olan Filibeli Avn, tahminen XVI. yzyln
son eyreinde domu ve H. 1075/ M. 1664-65te vefat etmitir.
Rumelinin eitli merkezlerinde mderrislik ve kadlk grevlerini
yerine getirmitir.
Tuhfetl-Hkkm adl telif mesnevsinde, bu grevleri
yaparken bandan geenleri ve grdklerini bazen dert yanarak
bazen de eletirerek dile getirmi; deta XVII. yzyln banda
Osmanl corafyasnda yaanan olaylardan kesitler sunmu;
dnemin siyas ve sosyal grnm yanstmtr. inde bulunduu
ve ahit olduu olaylardan ders alnmas yolunda, zel olarak adl
ve idar mekanizmay iletenlere, genel olarak da dnemin
aydnlarna uyarlarda bulunmutur. Kimi zaman z eletiri de
yapan air, herkese hitap edecek ekilde din, tasavvuf ve ahlk
tler vermitir.
Tuhfetl-Hkkm zerinde bilgilerimize gre bilimsel bir
alma yaplmamtr. Bulunabilen bir yazma nshasndan yola
klarak hazrlanan bu eserle ve airiyle ilgili olarak yaptmz
alma, blmn yan sra Sonu, Kaynaka, Dizin ve yazma
nshann tpkbasmndan olumaktadr.
I. Blmde Avnnin hayat, eserleri, edeb kiilii ilenmitir.
airin hayat, biyografik kaynaklardaki ksm bilgiler ve bu
bilgileri teyit eden, bazen ayrntl olarak veren, bazen de onlara
birtakm eklemeleri ihtiva eden Tuhfetl-Hkkmnn yardmyla
ortaya konmutur. Eserleri bahsinde, mesnevsindeki ipularndan
hareketle ele gemeyen baka bir eserinin daha olmas ihtimali
zerinde
durulmutur.
Edeb
kiilii
zerine
yaplan
deerlendirmeler, ounlukla mesnevsi, ksmen de tezkirelerde
bulunan iirleri dikkate alnarak yaplmtr.
II. Blm, Tuhfetl-Hkkmn tantlmasn, muhteva ve ekil
zelliklerinin incelenmesini kapsamaktadr. Eser tantlrken ad,
tr, yazl sebebi, yazl tarihi ve beyit says dikkate alnmtr.

Tuhfetl-Hkkm

Muhteva ile ilgili olarak eserin blmleri tespit edilmi veya

tartlm; bunlarn konular verilmi; metinde geen ayet ve
hadisler belirlenmitir. ekil zelliklerinde mesnevnin vezni,
kafiye ve redifleri, dil ve slp bakmndan nitelikleri ele alnmtr.
III. Blm, eserin nshasnn tavsifi, metni hazrlanrken
gzetilen esaslar ve metinden ibarettir.
III. Blmn ardndan, yaplan almann sonunda ortaya
kan hususlarn maddeler hlinde sunulduu Sonu yer almaktadr.
Kaynaka bal altnda yararlanlan makale ve eserler
gsterilmitir.
Bu almann inceleme ksm ve metninde geen zel isimleri
kapsayan genel Dizin verilmitir.
Dizinden sonra Tuhfetl-Hkkmn yazma nshasnn
tpkbasm eklenmitir.
Bu almann ortaya kmasnda hadis bilimi konusunda Do.
Dr. Mehmet Eren, Do. Dr. Adil Yavuz, Do. Dr. Muhittin Uysal,
Dr. Fikret Karapnar; Arapa ile ilgili problemlerde Dr. Doan
Kaplan, Dr. Ayhan Erdoan, Ar. Gr. Aytekin enzeybek; Farsa
ile ilgili hususlarda Do. Dr. Yusuf z, Yrd. Do. Dr. brahim
Kunt; Osmanl tarihine dair konularda Do. Dr. Mehmet piolu,
kitabn i dzeninde Dr. Muhammet Tasa, baz noktalarn
aydnlatlmasnda hocam Yrd. Do. Dr. Mustafa pan, okumakta
zorlandm yerlerde hocam Prof. Dr. Hseyin Ayan yardmc
olmulardr. Ayrca hocam Prof. Dr. Emine Yeniterzi metnin
tamamn gzden geirme ltfunda bulunmu ve birok meselede
grlerini belirterek ufkumu amtr. Emei geenlere teekkr
etmeyi yerine getirilmesi gereken bir grev sayyorum.
Dr. Mehmet Krbyk
Konya, 2008

KISALTMALAR
bk.
bs.
C
ev.
d.
H.
Hz.
hzl.
Kitb.
M.
Matb.
mm:
Ner.
Nu.
l.
s.
S
vd.
vs.
y.
yy.
Yay.

Baknz
Bask
Cilt
eviren
Doum tarihi
Hicr yl
Hazret-i
Hazrlayan
Kitabevi
Milad yl
Matbaas
Milimetre
Neriyat
Numara
lm tarihi
Sayfa
Say, Tuhfetl-Hkkmn Sleymaniye Ktphanesi
Hasan Hsn Paa Blm 1040/I numarada kaytl
bulunan yazma nshas.
ve dierleri
Vesaire
Yok
Yer yok
Yaynlar, Yaynevi

I. BLM

AVNNN HAYATI, ESERLER VE EDEB KL

A. HAYATI
Avnnin hayat, biyografik kaynaklardaki kaytlarn yan sra
bu hususta nemli bilgileri yanstan Tuhfetl-Hkkm adl
mesnevsinden yola klarak ele alnmaya allacaktr.
Asl ad Mahmd olup eski Trk edebiyatnda Avn mahlasn
tayan on dokuz airden1 biridir. Filibede domutur. stanbulda
medrese tahsilini tamamladktan sonra mlzm2 olmu, kadlk ve
1

Kaynaklarda Avn mahlasna sahip olarak kaydedilen dier airler unlardr: 1.

Fatih Sultan Mehmed (d. H. 835/ M. 1431- l. M. H. 886/1481)in mahlasdr. II.
Murdn oludur. iirleri ata szleri ve deyimlerle doludur. Gazelleri liriktir.
Dvn vardr. 2. Osman Efendi (l. H. 1039/ M. 1629), Akehirlidir.
Geliboluda kadlk yapmtr. 3. Mehmed Efendi (l. 1053/ M. 1643-44), Kara
Ebubekir Efendiden mlazm olduktan sonra mderris olarak tayin edildi.
stanbulda vefat etti. 4. Ahmed eleb (l. 1082/1671-72), stanbullu olup
Dvn- Hmynda ktiplik yapmtr. 5. Hbil-zde mer Efendi bin Mehmed
Efendi bin Kd Hbil Efendi (l. H. 1091/ M. 1680), Bursaldr, Medine kadl
yapmtr. 6. Mehmed Efendi (l. H. 1093/ M. 1682), Bursaldr, kadlk
yapmtr. 7. Ysuf Efendi (l. H. 1121/ M. 1709), Trnovada dodu. Kad ve
mderris oldu. 8. Eref-zde eref Efendi olu (d. H. 1120/ M. 1708- l.
1155/1742-43), Bursada dodu. Eyp Efendi Tekkesine eyh oldu. iirleri
tasavvufdir. 9. Mustafa Efendi, Ataullah Efendiden mlzm oldu. Rumeli
kasabalarnda mderrislik yapt. 10. Hall-zde, iir mecmuas vardr. 11.
Kevkib-zde Mehmed Avn Efendi bin Mustaf Efendi bin Ahmed Efendi (H.
1128/ M. 1715te hayatta), mderristir. 12. Yac-zde Mehmed Efendi (l. H.
1242/ M. 1826), Bursada dodu. kane iirleri vardr. 13. Demirci-zde eyh
Mehmed Efendi (d. H. 1225/ M. 1810- l. H. 1265/ M. 1810), Trabzonludur. 14.
Ali Efendi (d. H. 1243/ M. 1828- l.H. 1289/ M. 1872), Diyarbakrldr. 15.
Hseyin Avn Bey (d. H. 1242/ M. 1826- l. H. 1301/ M. 1883), Yeniehir
Fenerli Mrl-mer Bekir Paann oludur. Yeniehir Fenerlidir. Bahriyye
Mevlev-hnesinde medfndur. 16. Mustaf Efend, Bursaldr. Kadlk
yapmtr. 17. Nreddn Bey (d. H. 1286/ M. 1866- l. H. 1346/ M. 1927),
Dhiliyye Muhsebe kalemi mdr Mnr Beyin oludur. stanbulda dodu.
skdarda Karaca Ahmed Kabristnnda medfndur. 18. Hseyin Avn Bey (d.
1297/ M. 1879da ), Trnoval sati Mustaf Efendinin oludur. Yeniehir
Fenerde dodu (pekten-sen vd., 1988: 54, 55; Tuman, 2001: 710-713).
2

Genel olarak bugnk stajyer anlamnda kullanlan bir tabirdir. lmiye

snfnda, medreseden icazet alanlar hakknda kullanlrd. Mlzmlarn adlar
deftere kaydedilirdi. Yedi sene mlzmlk mddetini dolduranlar imtihana

14

Tuhfetl-Hkkm

mderrislik yapm ve bu grevlerinden de azledilmitir. H. 1075/

M. 1664-65te vefat etmitir.
Bu bilgiler biyografik kaynaklarda yle yanstlmtr:
Nuhbetl-sr Li-Zeyli Zbdetil-Erda Avn: Kuztdan
Filibev Mahmd Efendi. Bin yetmi be senesinde bi-avnillh
fevt old. (Abdlkadirolu, 1985: 361) bilgileri verilmitir.
Vakyil-Fuzalda Avn Filibev Mahmd Efendidr.
Badet-tahsll-istidd ulem-i kirmun birinden mlzemetle
ber-murd olup devr-i medris-i mutde ile krk aka medreseye
mevsl andan dahi mazl oldukdan sonra slik-i semt-i kaz ve
mlik-i ezimme-i hkm imz olm idi. Bin yetmi be trhinde
fevt old. (eyh Mehmed Efendi, 1989: 683) kayd dlmtr.
Tezkire-i Safyde air Nm Mahmddur. Filibede zuhr
itmidr. Evil-i hlinde stanbula gelp tahsl-i marifden sonra
mlzm badeh tark- kazya zim ve nice mensb- celle
tasarruf idp asrun uarsndan ilm fazl ile mamr olup bin
yetmi be trhinde fevt olmdur. (apan, 2005: 378) eklinde
tantlmtr.
Mecelletn-Nisbda Mahmd el-Filibev el-kd teveff sene
hamse ve sebn badel-elf (Mstakm-zde Sleyman Sadeddin
Efendi, 2000: 326b) bilgileri sunulmutur.
Sicill-i Osmnde
Mehmed 3 Avn Efendi Filibelidir.
Kuztdan olup 1075de fevt old. irdir. (Mehmed Sreyy,
tarihsiz: IV/ 175) bilgileri verilmitir.
girerler; baarl olanlar mderris, baarszlar da kad olurlarlard (Pakaln: 1993:
I/612). Midhat Sertolunun verdii bilgiye gre de mderrislik veya kadlk
kadrosu boald zaman, tayinler listelerdeki isim srasna gre yaplrm
(1986: 232 ). Ayrca askerlik tekilatnda rtbe bakmndan yzbann altndaki
subaylara verilen unvand.
3
Kaynaklardan yalnzca Sicill-i Osmnde Avnnin isminin Mehmed olarak
kaydedilmesi (Mehmed Sreyy, tarihsiz: IV/175), Tuhfe-i Nilde yanl
olarak deerlendirilmektedir (Tuman, 2001: 710). Bu deerlendirmeye katlmak
mmkndr; nk Sicill-i Osmn (basm: I. cilt 1308, II. cilt 1311, III. cilt
1311, IV. cilt tarihsiz ) dier kaynaklara (Nuhbetl-sr Li-Zeyli ZbdetilEr, yazl H. 1339/ M. 1726; Vakyil-Fuzal, yazar eyhnin lm H.

Tuhfetl-Hkkm

15

Tuhfe-i Nilde Mahmd Avn Efendi, Filibeli, kd, veft

H. 1075/ M. 1664, Sicillin ismini Mehmed diye yazmas
yanldr. (Tuman, 2001: 710) kayd dlmtr.
Grld zere bu biyografik kaynaklardaki bilgiler zet
niteliindedir. Buradaki bilgilerin pek oununun doruland,
teferruatl bir biimde sunulduu, bunlara ilavelerde bulunulduu
airin Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsinde grlebilmektedir.
Avn, asl adnn Mahmd olduuna Hz. Peygamber ile ayn ad
tadn syleyerek iarette bulunur:
Eyled n beni hem-nm- Resl
N-murd eyleyben itme mell (48)
Aadaki
beyitlerden
anlalmaktadr:

memleketinin

Filibe

olduu

Menzile varmaga srat itdm

Vatana togru ekildm gitdm
Hsl fakr ile mahzn u mell
Eyledm Filbe diyrna nzl (438, 439)
Bir zamn Filbe diyrn meger
Terk idp klm idm azm-i sefer (472)
Doum tarihi hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Bununla
birlikte, mesnevsini yazdnda 30 yanda olduunu syledii,
tarihin H. 1017/M. 1608-9a eritiini belirttii dikkate alnrsa H.
987/ M. 1579-80 veya buna yakn bir tarihte domu olmaldr:
rdi s sle bu mr-i kth
Yine bir gnce grinmez eyvh (1087)
Kevkeb-i bahtum iderken tevbh
rdi bi on yediye n trh (475)
stanbulda medrese renimini tamamlayan Avn, ok
sevdiini belirttii ve rencisi olmakla vnd airlerin sultan
unvanl Bk (d. H. 933/ M. 1626-7- l. H. 1008/M. 1600 )yi, stat

1145/ M. 1732; Tezkire-i Safy, yazl H. 1134/ M. 1721; Mecelletn-Nisb

yazl H. 1175/ M. 1761) gre sonradan kaleme alnmtr.

16

Tuhfetl-Hkkm

olarak anarken mderrisliinde de ona dnimend

temasta bulunur:

olduuna

Ey dil olmak diler ise std

Dim stdu kl hayr ile yd
Hayr ile yd iden stdn hep
Kiin izzetine olsa sebeb
Yan ol Bk Efendi merhm
lm irfnda nazri madm (341-343)
Aa mil idi bu tab- blend
Giderek oldum aa dnimend
Hidmetinde olup anu nie yl
Eyledm ilm marif hsl (368, 369)
Esad Efendi5 (l. H. 1034 / M. 1625)nin ikinci defa Rumeli
kazaskerlii grevlerini yerine getirdii yllarda (H. 1015/ M.
1606- H. 1017/M. 1608), ona derdini arz etmek maksadyla
yazd nc maklede, babasnn vefat etmi olduuna temas
ediyor. Buna gre airin babas, Esad Efendi bu makamda iken
vefat etmi olmaldr:
Az mrmde ekp derd-i ker
Tlim kld beni hvr u hakr
Bu felketde iken m u seher
Vlid ldi diy geldi haber (212, 213)

Sahn medreselerinde oda sahibi olan talebeye denir (Sertolu, 1986: 78).
Hoca Sadeddn Efendinin ikinci oludur. Sultan I. Ahmed (saltanat: 16031617), Sultan I. Mustafa (saltanat, I. Dnem 22 Kasm 1617, ay drt gn; II.
Dnem 19 Mays 1622-10 Eyll 1623 ), Sultan II. Osman (1618-1622) ve Sultan
IV. Murad (1623-1640) devirlerinde eyhlislmlk makamna gemitir. H.
978/ M. 1570te domutur. Edirne kadl, stanbul kadl, H. 1010/ M. 16012de Anadolu kazaskerlii, H. 1012/ M. 1603-4- H. 1013/ M. 1604-5te Rumeli
kazaskerlii, H. 1015/ M. 1606- H. 1017/ M. 1608de ikinci defa Rumeli
kazaskerlii grevlerini yerine getirmitir. H. 1024/ M. 1615- H. 1030/M. 162021de ilk olarak H. 1032/ M. 1623- H. 1034 /M. 1624-5te, ikinci olarak ise H.
1032/M. 1623 -H. 1034 / M. 1625 yllarnda eyhlislmlk yapmtr. Bu
makamda iken H. 1034 / M. 1625te vefat etmitir (emseddn Sm, 1996:
2569; Da, 2003: 175).
5

Tuhfetl-Hkkm

17

Hoca Sadeddn Efendinin olu Slih eleb6 (d. H. 990/ M.

1582- l. H. 1038 / M. 1629)nin stad olan Filibe mfts Sarrfzdenin damad olduunu belirtiyor:
Bu hakr oldum anu dmd
Kold lih eleb std
lm fazl ile olup mten
Filbe fetvs virilmidr aa
Grp irfnum ol pk-nihd
Beni kendye idindi dmd (236-239)
Fazl ile hreti var dnyda
Filbe mftsi o arrf-zde (306)
Bk kazaskerken, ilgi gsterdii Avnyi kassm 7 ve rznmeci8 olarak istihdam etmitir:
ora her bir eh-i l-himmet
Kldlar Bkye kll ragbet (360)
Kd-askerken idp istihdm
Eyledi baz diyrda kassm
Dahi rz-nmecisi olm idm
ltiftn tamm bulm idm (370, 371)
Bknin yannda memuriyette iken, Avnyi, akrabasndan bir
kad Filibede yannda mlzm etmitir. Ancak Avn bundan hi
memnun olmamtr:
Eyleyp cn ile her hidmetini
ora aldum Filibe ksmetini
Yalup kendme ok i itdm
nki merhm yanndan gitdm
Akribdan yine bir kd-i m
Bu erefden beni kld mahrm

Slih eleb, mderislik ve kadlk yapmtr. Anadolu kazaskeri iken 1038/M.

1629de vefat etmitir.
7
Miras taksimi ile megul olan memura denir (Sertolu, 1986: 180).
8
Gnlk gelir gider ve ayniyatn kayd ile ilgili defterleri tutan memura denilir
(Pakaln, 1993: III/ 60).

18

Tuhfetl-Hkkm

Beni isterdi mlzm ide ol

Vaz- makblm idp ol medhl (372-375)
Bkn kend rzsyla hemn
Beni kld o mlzm tayn (380)
Avn, iirlerini beenen Lala Mehmed Paa (sadareti: 5 Austos
1604-21 Haziran 1606)nn iltifatna ve ihsanna mazhar olmu;
ehnameci9 tayin edilmitir. Divan ktiplii grevine getirilecei,
kendisine zeamet tevcih edilecei, mn-i sefer olarak atanaca
sralarda paa vefat etmi ve bunlar gerekleememitir:
Sbk geri kebr-i vzer
Yan merhm Muhammed Paa
Olup ol mil-i ebyt er
ltift itdi baa bir mikdr (217, 218)
Hidmet-i asker-i slm[] tamm
Klmaga h- cihna ilm
Old erfa bu kssa malm
Beni eh-nmeci kld merhm
Baa lutf itmege ahd itmi idi
Ol tekellf aradan gitmi idi
Grmi idi baa hem vech-i vech
Kla bir hb zemet tevch
Kullanup ben kuln yannda
Yan ktib ide dvnnda
Nazm u ner ile koyup hayl eer
de l10 gibi mn-i sefer
Hak bu kim klmad ol lf u gzf
Vadeye mri vel kld hilf
Var bu davya benm ibtum
Buld hret nie telftum (221-228)

ehnameci, tarih olaylar kaydeden memurlar hakknda kullanlan bir tabirdir.

Bu memurlarn asl unvan ehnmehnd; sonradan vaka-nvise evrilmitir.
Bu vazifeye tayin olunacak kimselerin nazm, nesir, iml, in ve hsn-i hatta
ehliyet sahibi olmalar istenirdi (Pakaln, I/318, 319).
10
Burada sz konusu edilen Gelibolulu l (1541-1600) olmaldr.

Tuhfetl-Hkkm

19

Avn, Ah-zde Halm Efendi11 (l. H. 1013/ M. 1604-5)nin

yardmyla, Filibede mderrislik grevine atanm, orada iken
evlenmitir. Bir iki yl sonra geim sknts ekmeye balam ve
borlanmtr. Esad Efendi tarafndan Kurunlu12 kadlna tayin
edilmitir. Bu merkezde de mansbn zaptedememi, mal mlk
yamalanm, yine borca girmitir. Belgrata gidip serdara hlini
anlatmak istemi; ama o kendisini tezkirecisine 13 havale etmitir.
Tezkireci de airle ilgilenmemi; gnlerce onu oyaladktan sonra
geliri pek az olan bir mansba gndermitir:
ora ol fazl u kerem kn14
Kd-i asker-i Rm ibn-i ah
Bildi derd-i dili dermn itdi
Baa bir medrese ihsn itdi
nki bu lutf u kerem kld zuhr
laya gitdm o ylda mesrr
Varcak anda teehhl kldum
Rzk in Hakka tevekkl kldum
Gedi bu hlet ile bir iki yl
Old ahvl-i maum mkil
Deyne girdm yine mahzn u mell
Meskenm old yine stanbul
Meger ol fzl u allme-i Rm
Yan kim Esad Efendi mahdm
Kld Kurunl kazsn ihsn
Der-akab m-melek old tln
Baa yr old n [ol] tli-i bed
Maraz- fakr ise old mted
lada hsl idp hayl dyn
Mansbu zabtna gitdm mahzn
11

Geni bilgi iin bk. (Bursal Mehmed Thir, 2000: 228).

Srbistanda bir nahiye merkezidir. Geni bilgi iin bk (emseddin Sm, 1996:
3723) .
13
Tezkireci, sadrazamlarn ve vezirlerin bugnk anlamda zel kalem mdr
olan kiiye denir (Sertolu, 1986: 337).
12

14

Msra vezne uymamaktadr.

20

Tuhfetl-Hkkm

Varup itdm aa kat- menzil

Mansbu olmad zabt kbil
Yine ser-dr elemin yd itdm
kbet azm-i Beligrad itdm
Fakr ile mbtezel vre
Arz- hl itdm o dem ser-dra
Merhamet klmad hlm bildi
Tezkireciye havle kld
Yzme bakmad ibni vildn
ald ferdya beni nie zamn
atd mansblar pulluk pulluk
Cnuma gedi benm mazlluk
Yog idi virmege zehr-i ktil
Bir kaz virdi baa b-hsl (385-401)
air iyi bir mansp iin Rumelide serdar Kuyucu Murd Paa
(sadrazaml: 1606/1611, l. 1611)ya gider; paa yzne bile
bakmaz. Tezkirecisi rvet ister; alamaynca da mansp vermez.
Hline acyan defterdar ona Trebe 15 mansbn tevcih eder.
Giderken yolda soyulur, mansb zaptedemez ve azledilir. Bu azil
derdine are bulmak iin serdara tekrar gider. Belgratta sknt
ierisindeyken hizmetisi tarafndan da soyulur. Nihayet verilen
dk gelirli Srinik16 mansbn zarur olarak kabul eder. O kazada
bulunan kad vardr. Bunlarla kavga eder ve oradan ayrlr,
memleketine dner; ama alacakllarn tazyiki yznden duramaz,
stanbula gitmek zorunda kalr:
Bu felketle gep ahd-i bad
kd Rm iline ser-dr- cedd

15

Trebe, Vulitrin sancann bir kazasdr. (Akbayar, 2003:161). Vulitrin ise

Rumeli (1455), Budin (1545), Tmvar (1588) eyaletlerine bal sancaktr
(Sezen, 2006: 529).
16
Srinik, Paa (Ni-Sofya) sancana bal nahiyedir. (Akbayar, 2003: 148). Bu
yerleim birimi hakknda Bulgaristanda Trke Yer Adlar Klavuzunda da
Sirinik: Osmanl nahiyesi (1590). Coraf durumu: Pernik ilinden akp giden
Svetlya ay vadisi boyunca uzanan topraklarda yer alan Siritnik ky, nahiye
merkezi. bilgisi verilmitir ( Acarolu, 2006: 888).

Tuhfetl-Hkkm

21

Fakr u fkayla yine b-mye

Vardum aglay Murd Paaya
Bakmad ol dahi asl yzme
tibr itmedi yan szme
Geldi tezkireci old emi
ret ugrus o Tar hm
Rivete meyl idp ol gayretsz
Virmedi mansb h rivetsz (410-414)
Grdi rahm itdi baa defter-dr
Old telhs-i Trebe n-r (417)
Zorb esbbum soyd ne ki var
Bir iken mihnet gam old hezr
Neyledi gr baa bu baht- siyh
Zabt olnmad o mansb gh (420, 421)
Derd-i azle arayup bir re
Yine gitdm ekilp ser-dra (424)
ekmedi bu elemi hidmetkr
Nie esbbum ile kld firr
N-gehn ddi Srinik mahll
Eyledm an zarretle kabl
Bir yaa yok virecek harc- bert
Varsa ol mansba yok anda ebt (430-432)
Agladum an grince n-r
Ol kazda dahi kd var
Ugradum yine aceb gavgya
Yine geldm ekilp paaya (434-435)
Hsl fakr ile mahzn u mell
Eyledm Filbe diyrna nzl (439)
Geldi deyn isteyi erbb- dyn
Az kald ki idem arz- cnn
Bilmeyen sand gider mahlla
Yine azm eyledm stanbula (441, 442)
Perian bir ekilde stanbula ular at ve eyalarn hizmetisi
alp kaar. stanbulda gnlerce bekledikten sonra Esad Efendiye

22

Tuhfetl-Hkkm

ektii skntlar anlatr, fakirlikten ikayet eder. O, kendisine bir

miktar para verince ondan kadlk ister ve bir mddet sonra,
Berenvar 17 kadlna atanr. Fakat be on ay geirdii bu
merkezde de yeterince gelir elde edemeyince Budin e gider:
Bu gam u derd ile mahzn u mell
Eyledm nki Sitanbula nzl
Anda yanumca giden hidmetkr
Atum esbbum alup itdi firr (444-445)
abr ile bade mrrul-eyym
Yitip mve-i maksd- merm (449)
nkisr ile varup dvna
Arz- hl itdm o l-na
Eyledm py- erfin takbl
Grdi rahm eyledi ol zt- ceml
Fakrdan eyledm aa ekv
Virdi ol dem bir avu aka baa
Didm ey efdal-i erf- ibd
Bir kazyile kulu klsa d (452-455)
Mansba oldugum grdi hars
Bernevar baa kld telhs (459)
Anda kd bogazn besleyemez
Grmeyince kii vasfn diyemez
Be on ay anda olup subh u mes
rini idemedm deyn ed
kbet neyledm ise itdm
Budine togru ekildm gitdm (467-469)
Bana gelenleri, ektikleri skntlar, mansp yolunda nelerle
karlatn, azil ile ne hle geldiini yle dile getirir: Filibeden
ayrlp sefere km, bazen stanbula bazen de serdara gide gele
yorulmutur. Bu ekilde uzun bir sre gemitir ve yl H. 1017/M.
1608-9 olmutur. Azledilmi durumda iken Budine gider. Azil ile
17

Berenvar, Budin eyaletinin Peuy (Pe) sancana bal bir kazadr (Akbayar,
2003: 22, 130). Bu isim metinde, vezin icab olarak Bernevar okunmutur.

Tuhfetl-Hkkm

dnya bana dar gelmitir, geceden gndz bile

edememektedir, grenlerin onu sarho zannedecei hldedir.

23

fark

Bir zamn Filbe diyrn meger

Terk idp klm idm azm-i sefer
Gh stanbula geh ser-dra
Tkatm kalmad vara vara
Bu tark ile gezp hayl zamn
Beni klmd felek ser-gerdn
Kevkeb-i bahtum iderken tevbh
rdi bi on yediye n trh
Hikmet-i Hakk ile ol enda
Azl ile olmag ile zde
Kalmad milket-i ser-hadde yirm
Budin iklmine ddi seferm
Azl ile lem olup bauma teng
Tli-i nahs ile eylerdm ceng (472-478)
Olm idm yem-i derd gama gark
demezdm giceden gndzi fark
Bilmeyen kimse iderdi bhtn
Beni alard ki mest hayrn (480, 481)
ki defa kad olmutur ki bunu mihnet ekmeye raz olmakla
ayn grr:
ki defa ki kz oldum
ekilen mihnete rz oldum (501)
Avn naiplik de yapm ve bu grevinden memnun olmamtr:
Mstakil olmaycak mazram
Hkim emri ile memram (112)
air, hayatnn srekli sknt ile gurbette getiini belirtir;
kymetinin bilinmediinden, fakirlikten, talihsizlikten, koruyucusun
olmadndan sz aar:
ok zamndur ideli terk-i vatan
Bu tark ire ekp derd mihen

Tuhfetl-Hkkm

24

Gedi mrm dkeli gurbetde

te-i fakr ise germiyyetde (234, 235)
Gayrlar kymetmi imdiye dek
Fehm itmez ekerin bunca emek (230)
Kime kim tli-i sad olmaya yr
Anu ahvli olur hep dvr
Sm zer alsa ele toprak olur
Kadri her yirde anu alak olur (405, 406)
ekme gel mansb in say u emek
Yog ise sm zer arka gerek
Kime kim olmaya lemde zahr
Olur ol bencileyin hvr u hakr (408, 409)
Avnnin, Azz Mahmd Hdy (d. H. 950/ M. 1543- l. H.
1038/ M. 1628)den kmil mrit olarak bahsettii, onun klesinin
klesi, kulu kurban ol dedii dikkate alnrsa, ona intisap etmi ve
onun tesis ettii Celvetiyye tarikatna girmi olmaldr:
bid zhid-i dergh- Vedd
Nm ol zt- erf Mahmd (1038)
Mrid-i kmil olan byle gerek
Grmedi nev-i beer imdiye dek (1060)
Var anu bendesin bendesi ol
Kul kurbn ser-efkendesi ol (1062)

B. ESERLER
1. Tuhfetl-Hkkm
almamzn esasn tekil eden bu eserle ilgili bilgilere, II.
Blmde genie yer verilmitir.
2. eh-nme
Avnnin
Tuhfetl-Hkkmdan
baka
bir
eserine
rastlanmamtr. Bununla birlikte aadaki beyitlerden yola

Tuhfetl-Hkkm

25

karak onun Nusret-nme adn tayan hem manzum hem de

mensur olan eh-nmesinin olduunu sylemek mmkndr.18
Ol beyz eyledgm eh-nme
Muteber nazm ile Nusret-nme
Ola manzr- cenb- h
Ber-murd ide bu devlet-hvh (266, 267)
Avn-i b-kes bre hemn
D-i pdieh-i ry- zemn
Sefer emrinde yazup eh-nme
Tuhfe kld an hss u ma
Nazm u neri anu olup kem-yb
n beyz olup ola arz- rikb (717-719)
Burada temas edilebilecek u noktalar da Avnnin ehname ile
ilgisini ortaya koyacak mahiyettedir.
1. Avn, Lala Mehmed Paa tarafndan ehnameci tayin
edilmitir:
Sbk geri kebr-i vzer
Yan merhm Muhammed Paa (217)
Hidmet-i asker-i slm[] tamm
Klmaga h- cihna ilm
Old erfa bu kssa malm
Beni eh-nmeci kld merhm (221, 222)
2. air, yazd bir ehname dolaysyla Sultan I. Ahmed
(saltanat 1603-1617)in ihsann beklemekte ve emredildiinde her
yl ehname kaleme alabileceini dile getirmektedir:
Devleti hare dek olsun mmted
Yan kim Hazret-i Sultn Ahmed
Byle bir h- azm-n
Byle bir kn- kerem sultn
Byle bir pdieh-i Cem-azamet
Byle bir husrev-i l-himmet (712-714)
18

Burada geen eh-nme ve Nusret-nme kelimelerinin zel ad olmayp tr ad

olma ihtimali vardr.

26

Tuhfetl-Hkkm

Avn-i b-kes bre hemn

D-i pdieh-i ry- zemn
Sefer emrinde yazup eh-nme
Tuhfe kld an hss u ma
Nazm u neri anu olup kem-yb
n beyz olup ola arz- rikb
Var mdm klup aa nazar
Ber-murd ide bu ehl-i hneri
Budur yn-i ehen-h- cihn
uarya kla lutf u ihsn (717-721)
Emr olnur ise ben n-kma
Nazm idem her sene bir eh-nme (734, 735)
C. EDEB KL
XVII. yzyln edeb ahsiyetlerinden Filibeli Avn mesnev
mellifi, ehnameci ve kane iirler kaleme alan air nitelii ile
karmza kmaktadr.
Biyografik kaynaklarda edeb kiilii hakknda herhangi bir
deerlendirmede bulunulmamaktadr. Bu hususta kendini ir-i
rn-kelimt (193), pkze-ed, sen-kr- kibr- ulem (165) gibi
szlerle ifade eden air, manzum ve mensur eserleriyle tanndn,
tab- blend diye belirttii edeb kabiliyetinin Allahn ltfu
olduunu ileri srmektedir:
Var bu davya benm ibtum
Buld hret nie telftum
Nazm u inda olup b-mnend
Lutf- Hak mazhardur tab- blend (228, 229)
Kendisine Allah tarafndan balanan airlik yeteneinin pek
az insana nasip olacan dile getirir:
Bide bir kulna olur ancak
Bu ekil nazm ile bahyi-i Hak (320)
Sznn ekerden tatl, inciden deerli olduunu belirtir:

Tuhfetl-Hkkm

27

Szm lezzeti skkerden yeg

Kymeti hod dr gevherden yeg (1072)
Avn eser yazarken sz uzatmamann icap ettiini, insanlar
ok uzun yazarak skmamak gerektiini, ok syleyenin ok
yanlacan, muhtasar eserlerin daha makbul olacan kabul eder:
Keret ile kiide olsa kelm
Ol sefhatle bulur hret [] nm
Az nimet olur elbette lezz
mtil eyler anu og azz
Ehl-i dillerde meeldr alur
Kim ki ok syler ise ok yalur
Muhtasar olsa eger nazm- hb
Ehl-i irfn grr an mergb (1121-1124)
Mesnevsini de istese birka kitap hlinde ve uzunca
yazabileceini beyan ederken yukardaki beyitlerde aklad
sebeplerle ksa yazdna imada bulunur:
Ser-gzetm olurd nie kitb
erh olnsa bu mihnet lm (1194)
Yaadklarn kaleme alan Avnnin mesnevsinde anlattklar,
...Osmanl kadlarndan gnmze ulaan ahs hatra, mtalaa ve
gzlem gibi malzeme yok denecek kadar azdr (Ortayl, 2001: 69)
eklinde belirtilen nadir metinler kategorisine dhil edilebilir.
Bunlar hiss tarih metinleri (Bilkan, 2002: 598) olarak da
deerlendirmek mmkndr. Mesela aadaki beyitlerde cahillerin
ve gllerin kad olduu, onlarn halka ar vergiler ykledii,
geliri yksek mansplar liyakatsiz kimselerin ele geirdii
belirtilmektedir:
Kuvvet-i ml ile nie chil
Kd v hkim olur bir nie yl
Niesi okumadan nahv [u] sarf
Mesele bilmez iken h bir harf
Olm iken cheldan madd
Hkim olmasn eyler maksd
Anlaru olsa gerek tlii yr
Halkdan eylemez ol gayret r

28

Tuhfetl-Hkkm

Hl-i lem budur ey ehl-i keml

imdi basd ulemy chhl
Ddi bu derde ahl iler
Bu asrda kim lr kim diler
Chel gn gibi rifatde olur
Ulem hk-i mezelletde olur
ktizs bu mdur dnynu
Rifat artuk ola n-dnu
Kang lim ki ola efkar- ns
An ol chile sen itme kys
Ki anu kuvvet-i mliyyesi var
Neye sunsa eli irer her br (686-795)
Zhir akvli ko bidat zulem
Old kdlar aa let-i zulm
Hep reyya teklf mdm
alar emr ile kuzt [u] hkkm (791,792)
Sebeb oldur ki edn eker
Kldlar mansb- lde makar
Turmayup dn u den sadra geer
Glib irdi gibi hir-i er
Bu ne hikmet durur ey Br-Hud
Ulem sadrna gedi chel (812-814)
Avn yazdklaryla dneminin uurlu aydn, cesur bir tan
durumundadr. I. Ahmed dneminde meydana gelen isyanlar,
adaletsizlikleri, sosyal problemleri dile getirir ve bunlarn sebebi
olarak da limlere kar kt muameleleri, st seviyedeki
yneticilerin gafletlerini gsterir. Bu yneticilere yapt tenkit ile
padiah da bilgilendirir:
Her tarafdan olup ad peyd
err r ile pr old dny
Anatolda Cell elemi
Tutd her cnibi zulm sitemi
Engrs ire olan dmen-i dn
te-i zulmi olnmaz teskn

Tuhfetl-Hkkm

29

ark ilinde dahi l-i surh-ser

Told hep dmen ile bahr u ber
lem fitnesine rz u eb
Ulemya bu ceflardur hep
te-i zulm ile mazlm ider h
sumn tutar ol dd- siyh
Bb- rivet ise mesned olamaz
Rifata kimse mukayyed olamaz
Hak szi her kii hod syleyemez
Terk-i ser itmeyen an diyemez
Cem-i ml in urur her kii lf
Kimse[y]e kal[ma]d adl insf
Ulem v vzer cmlesi hep
Hvb- gafletde yaturlar ne aceb
Yklur gitmede mlk-i lem
Gelmiyor anlara h derd elem
Zhir eylese an h- be-nm
Def refine iderdi ikdm
Zulme h ki rzs yokdur
Halk- dnyya cefs yokdur
ark ile garba ider adl dd
Zll-i adlinde hep efrd [u] ibd
Devleti hare dek olsun mmted
Yan kim Hazret-i Sultn Ahmed (698-712)
air kendisinin de dhil olduu dneminin ilmiye snfnn yan
sra askeriye snfn da tenkit eder:
Asker tifesi hod ne ki var
Budur detleri hep leyl nehr
Olmayup ere mut mnkd
Hkim hkmine eylerler ind
Kdya cevr cef-peleri
Ulem kadhdur endeleri (888-890)
Yazuk ol cbbe v destrumuza
Yazuk ol gayret ile rumuza

30

Tuhfetl-Hkkm

Muktez-y beeriyyet bu mdur

Gayret r u hamiyyet bu mdur (994-995)
in bir iki gn dnyda
Yatacak yir komaduk ukbda (999)
Avnnin mesnevsinde hem kendisine hem de meslektalarna
nasihat nemli derecede yer alr. u rnekler israftan kanmak,
paraya kar hrsl olmamak, dini dnyaya deimemek, mal
biriktirip akllca harcamak hususlarndadr:
Bezl sarf itmege yitmez amm
Ml- Krn dahi olursa saa
Sende ger var ise akl u idrk
Var birez rzku eyle imsk
Mlu bir yire hep derc eyle
Akl mznna ur harc eyle (831-833)
Her kim olursa hars-i dnr
Har olur m-sfat hir-i kr (863)
Gz a cnu uyar ey gfil
Dni dnyya degimez kl (1085)
Avnnin tlerinin bir ksm uzleti tercih etmek, tevekkl
etmek, bir mrid-i kmile balanp ona hizmet etmek, masivadan
uzak durmak, nefs-i emmreye uymamak gibi tasavvuf
mahiyettedir:
Olmak istersen eger kim rhat
Eyle bu halk- cihndan uzlet
Yatacak yiri teemml eyle
Rzk in Hakka tevekkl eyle (824, 825)
Yri bir mrid-i kmil ara bul
Hidmetin eyleyp ol cn ile kul (1010)
M-siv fikrini dilden dr it
Teni badan ayaga nr it (1014)
Nefs-i emmreye hem-rh olma
Yalup yolu gm-rh olma (1101)
Tezkirelerde Avnye ait olarak gsterilen u beyitler, onun
kane iirler de yazdnn delili olacak zeliktedir:

Tuhfetl-Hkkm

31

Olmazd felek mihnet ile bauma zindn

Habs itmese dil Ysufn ol h- zenahdn
ak byle gzel gsteren ynede aksn
Hsn-i nazarundur senn ey gzleri fettn
Gy meh-i nev geldi hamel burcna Avn
Hanerle o eh eyledi keb-i dili kurbn (Abdlkadirolu,
1985: 361, 362)
Ebr-i zlfin gn yzinden ber-taraf klm o mh
bhe kalmad bu gn bildm hev nev-rzdur
Nola meyl itse meye ak- cevnn ile dil
Hb olur imden ger b u hev nev-rzdur
Olma Avn atlas- arhun sakn vresi
Hilat- eltf- h kl rec nev-rzdur (apan, 2005: 378)

II. BLM

TUHFETL-HKKM
A. ESERN TANITILMASI
1. Ad
Avnnin, mesnevsine hkimlere armaan anlamna gelen
Tuhfetl-Hkkm ismini verdii kabul edilebilir. Eserin banda da
bulunan bu ismi, htitm- Nazm- Kitb- N-yb el-Msemm BiTuhfetil-Hkkm, 19 Trh-i htitm- Kitb- Tuhfetl-Hkkm
balklarnda ve kitabnn tamamlanlna drd tarihte de
anmtr:
Bu kitbu tammna htif
Trhin didi Tuhfetl-Hkkm (1197)
Ayrca Arapa kurallara gre olan Tuhfetl-Hkkm ile ayn
anlamdaki Farsa Tuhfe-i Hkkm tamlamasn da iki beyitte
kullanmtr:
Olcak kalbme Hakdan ilhm
Eyledi Tuhfe-i Hkkm aa nm (533)
Minnet Allha ki her subh u m
Buld bu Tuhfe-i Hkkm encm (1117)
Bir yerde de Menkbul-Hkkm ibaresini tercih etmitir:
Nazm garr eds b-hemt
Nm old Menkbul-Hkkm (1187)
Avnnin mesnevsinin ismiyle ilgili olarak zikrettii TuhfetlHkkm ( kez), Tuhfe-i Hkkm (iki kez), Kitb- TuhfetlHkkm (bir kez), Menkbul-Hkkm (bir kez) szleri, kitabyla
ilgili olarak birden ok isim kullandn gsteriyor. Bununla
birlikte, kez kullanlmas, birinde kitabn bal olarak
yazlmas, Tuhfe-i Hkkm sz ile yaknl, ayrca Kitb-

Buradaki Tuhfetl-Hkkm tamlamas, bi harf-i ceri sebebiyle TuhfetilHkkm eklinde yazlmtr.

19

Tuhfetl-Hkkm

36

Tuhfetl-Hkkm ibaresinde de yer almas, mesnevnin TuhfetlHkkm adnn daha ok tercih edildiini akla getiriyor.
Ayrca eseri hakkndaki kulland tuhfe-i nev, tuhfe-i hb,

nazm- hb, nazm- muteber, nazm- pk gibi szler,

mesnevsinin ismi olarak deil de onun vasfnda sarf edilmi
ibareler olarak kabul edilebilir:
Bu kitbum iricek encma
Tuhfe-i nev ola hss u ma (550)
Az olur bunclayn tuhfe[-i] hb
Var mdm ola mahbb- kulb (1118)
Muhtasar olsa eger nazm- hb
Ehl-i irfn grr an mergb (1124)
Hamd-i b-had Cenb- Hakka mdm
Buld bu nazm- muteber encm (1186)
Nk bed cmle hasb-i hlmdr
Eyledm nazm- pk ile ilm (1188)
2. Tr
Avn, Tuhfetl-Hkkmn hasbihl, sergzet-name, nasihatname olduunu syler. Balk ve beyitlerde bunlarla ilgili szleri
yle kullanr:
Sohbet, dertleme, dert yanma, hlini bildirme, karlkl
konuma anlamlarndaki hasb-i hl tamlamas bir baln yan
sra beyitlerde yle geer:
Makle-i Sdise Bu Hakr Kesrt-Taksr Mansb-
Kaz Sevdsyla Mbtel-i Gam u Derd-i Kesr ve Mrr-
Eyym u hr ile Bu Tarkden Min-Bad Behre-gr
Olmadugumdan M-ad Tan u Ten-i Ad Sebebiyle
Bakiyye-i Hasb-i Hl-i Pr-Melli Nazm u Ner ile ml v
n Bu Tark ile Mcer-[y] nh Eyler
Hasb-i hl yazup ey abd-i zaf
Eyle bir hb kitb tasnf (470)

Tuhfetl-Hkkm

37

Arz- hl itmege ikdm idesin

Hasb-i hl varup ilm idesin (627)
Hline vkf olup ragbet kl
Hasb-i hlin okyup efkat kl (726)
Nk bed her ne ki kldum tahrr
Hasb-i hlm dur[ur] ol b-taksr (1128)
Bu durur bi-i nazm u in
Hasb-i hlm bileler t ulem (1133)
Nk bed cmle hasb-i hlmdr
Eyledm nazm- pk ile ilm (1188)
Sergzet-name ile ilgili olan ve serven, batan geen olay,
macera anlamlarndaki ser-gzet kelimesi de kullanlr:
Baa mansb zarar- mahz old
Ser-gzetm ile dny told (241)
Ser-gzetini yazup hkkmu
Sen dahi hayr ile adur nmu (527)
Aglayup hli arz eyleyesin
Ser-gzet ne ise syleyesin (629)
Ser-gzetm olurd nie kitb
erh olnsa bu mihnet lm (1194)
Nasihat-name olduunu artracak pend, ibret, nasihat, nush
kelimelerinin yan sra nashat-nme szne yer verilmitir:
Olan old szmi dile azz
Saa bu pend-i letfet-mz
Ok gr mcib-i ibret olsun
Sebeb-i zikr u nashat olsun (802, 803)
Eylemek ister ise def-i kesel
Gel benm pendm ile eyle amel (819)
Lutf idp pendmi dile ihvn
Kolasuz mazhar- lutf- Rahmn (840)
Makle-i hd Aere Nvvb- Zevil-htirm Tifesine
Mnsebet ile Bir Nie Pend-i Sdmend Olndugdur ki Mfd
Muhtasar rd Olnd

Tuhfetl-Hkkm

38

Avniy kssay gel itme drz

afha-i kalbe bu ho pendmi yaz
Her szm mcib-i ibret olsun
B-bedel hb nashat olsun (1070, 1071)
Saa eylerse nashat ter
Olma bu devlet-i dnyya esr
Gl ynesin idp sf
Bu nashat saa vf kf (1109, 1110)
T ki eglence olup hkkma
Ola ihvna nashat-nme (1127)
Avnnin eseri hakknda syledikleri szlere ve mesnevsinin
muhtevasna dikkat edildiinde eseri bir trle vasflandrmak
mmkn grlmemektedir bk. (Eserde Yer Alan Maklelerin
Konular). nk Tuhfetl-Hkkm, hasbihl, sergzet-name,
nasihat-name zeliklerini tamaktadr.
Burada u hususlar da belirtilmelidir ki air, eserde
anlattklarn kimseden almadn, onlarn daha nce iitilmemi
olduunu; kendi bana gelenleri beyan ettiini sylemektedir:
demezler baa tan u ten
Kimseden almamam nazm- bed (1160)
An telfe ekp bunca taab
Vk- hli beyn itdm hep (619)
Bu beyitlerde dile getirilen hususlarn ounlukla isabetli
olduunu sylemek mmkndr. Ancak kendisinin dnda
hikyesine yer verdii ahsiyetlerle ilgili sylediklerini bir
kimseden duymu veya herhangi bir kaynaktan okumu olmaldr.
3. Yazl Sebebi
Avn eserini yazma sebeplerini mesnevnin muhtelif yerlerinde
aklar.

Tuhfetl-Hkkm

39

Makle-i rabia (drdnc makle)da, eseriyle mevlye 20

derdini anlatma frsat bulmak gayesindedir:
Arz- hl eylemedr maksdum
Alup tli-i n-mesdum
Medh olan bunca mevl-i kibr
Bileler derd-i dili bir mikdr (326, 327)
Makle-i sdise (altnc makle)de mesnevsinin telif
sebeplerini aklar: Bunlar, fani dnyada kyamete kadar isminin
yaamas, hayrla anlmak, kadlarn hllerini anlatmak, kendisinin
ve meslektalar olan kadlarn macerasn dile getirmek, limlerin
merhametini kazanmaktr:
Bilmed mi fendur bu cihn
Meyl ider mi aa h akl olan
Hare dek dirse ola nmu ad
Eyle var glen-i nazm bd
uardan bu cihnda nieler
Nazm u ner ile eerler kodlar
Ki olur nmlar hayr ile yd
Kla Hak cmlesin rhn d
Sen de var nazm ile ey Avn-i zr
Eyle ahvl-i kuzt ir (517-522)
Vk- hli yazup bir mikdr
Eyle var arza-i erf- kibr
Ser-gzetini yazup hkkmu
Sen dahi hayr ile adur nmu (526, 527)
Saa t ki ulem ragbet ide
Hle vkf olup efkat ide (530)

20

Mevl ile yksek rtbeli vilayet kadlar kasdedilir. Alt snftan oluur:
Devriye mevlsi (Mara, Badat, Sofya, Belgrad, Antep, Konya), Mahre
mevlsi (Kuds, Halep, Trhala, Yeniehir, zmir, Galata, Selanik, Eyp),
Bild- Hamse (Bursa, am, Msr, Edirne, Filibe), Harameyn (Mekke, Medine),
Galata, stanbul kadlar (Sertolu, 1986: 223; Ortayl, 2001: 71). Avnnin
mevl ile ncelikle eyhlislam ve kazaskerleri ifade ettii sylenebilir.

Tuhfetl-Hkkm

40

Kitabn biti blmnde, eserini muhtasar olarak telif ettiini,

onu limler ve hkimler iin kaleme aldn, onlara hlini arz
etmek istediini dile getirir:
Ben idp ehl-i mezka takld
Muhtasar kldum anu nazm mfd (1126)
Bu durur bi-i nazm u in
Hasb-i hlm bileler t ulem (1133)
Dahi cumhr- kuztul-slm
Yr- gr eyleyeler an mdm (1184)
4. Yazl Tarihi
Tuhfetl-Hkkmda sz konusu edilen en son tarih H. 1017/
M. 1608-9dur. Buna gre, ad geen eseri bu tarihte veya bundan
sonraki bir tarihte kaleme alnm olmaldr:
Bu tark ile gezp hayl zamn
Beni klmd felek ser-gerdn
Kevkeb-i bahtum iderken tevbh
rdi bi on yediye n trh (474, 475)
Ayrca mesnevnin
drlmtr:

son

beytinde

bitiriliine

de

tarih

Bu kitbu tammna htif

Trhin didi Tuhfetl-Hkkm (1197)
Ancak buradan kan H. 988/ M. 1580-81 tarihini kabul etmek
mmkn grlmemektedir. nk bu tarihte yazlan bir kitapta
yukarda getii zere 1017/ M. 1608-9dan bahsedilmesi
beklenemez. Bu problem muhtemelen tarih msrann imlsndan
kaynaklanmaktadr.21
5. Beyit Says
Tuhfetl-Hkkmn beyit says 1197dir. Bunlara iktibas
edilen iirler yani yedi bendlik tahms (Filibeli Vecdnin olup 875.
21

Bu tarih msrann bulunduu manzume, tarih trleri bakmndan incelenmi;

ama kabul edilebilecek bir tarih karlamamtr.

Tuhfetl-Hkkm

41

beyitten sonra yer almakta), iki matla beyti (biri skbl Vlihnin
biri de muhtemelen bir naibinin Vlihye cevab olup 933. beyitten
sonra yer almaktadrlar) dhil deildir.
B. MUHTEVA ZELLKLER
1. Tertibi
Avnnin Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsi klasik tertibe
uygundur; giri blm, konunun ilendii blm ve biti
blmne sahiptir.
1197 beyitten oluan eserin ilk 139 beyti giri blmdr.
Bunlardan ilk 45 beyit tevhddir ve ilk 24 beyit iin bir bal
yoktur; 25. beyitten nce konulan gz- Kelm- Hamdele-i

Sadet-Peym ve Bast- Mukaddimt- Mehmid-i MagfiretEncm balna sahiptir. Bu balktan sonraki beyitlerin ksmen
hamdele muhteval grnse de ounlukla tevhid zl olduu
sylenebilir. Nitekim ...birok eserde yer alan hamdele
blmlerinin muhteva itibariyle tevhdlerle rttn (senMacit, 1992: X) de belirtmek gerekir.
46-56. beyitler Mnct u Arz- Hct Be-Cenb-

Hazret-i Refid-Derect balkl olup mnct niteliindedir.

57-81. beyitler Der-Nat-i Ceml-i Hazret-i Rislet-Meb ve

Nbvvet-Nisb ve Menkb- Latfe-i B-Hisb alavtul-lhi

aleyhi ve Al Cemil-Ashb balkl bir nattir.
Ahvl-i Mirc- Sadet-btihc Medh-i r Yr- Gzn

Rdvnul-lhi Aleyhim Ecman balkl

82-94. beyitler,
miraciye; 95-104. beyitler de drt halife ve Hz. Hasan ile
Hseyinin medhine dairdir.

42

Tuhfetl-Hkkm

105-115. beyitler Hz. Peygambere tazarrut mahiyetindedir

ve Der-Tazarrut- B-mr Be-Cenb- Hazret-i Habb-i

Kirdigr baln tamaktadr.

116-139. beyitler mm- Azm (l. H. 150/ M. 657)n medhi
zerinedir ve Der-eref [] zzet-i Ulem-i Ben dem ve

Muhterem-i Mezheb-i Habb-i Ekrem An Hazret-i mm-

Azam bal ile balamaktadr.
Mesnevlerin giri blmnde, besmele, tevhd, mnct, nat,
mirc, mucizt, medh-i ihr-yr, padiah iin vg, devlet
byne vg, sebeb-i telif balklar bulunabilir. Bunlarn
dnda da baz balklara rastlanmas mmkndr (nver, 1986:
433, 434). Grld zere anlan balklarn ou TuhfetlHkkmda vardr. Bununla birlikte birok mesnevde
bulunmadn syleyebileceimiz mm- Azm (l. H. 150/ M.
657) vgsnde bir balk mevcuttur. Bunun sebebi eserin
muhtevasyla ilgili olmaldr: Hkimlere armaan anlamna gelen
Tuhfetl-Hkkm adl eser, ilmiye snfn da sz konusu
etmektedir ve bu sebeple mm- Azm (l. H. 150/ M. 657)n bu
alandaki rnek kiiliinin hatrlatlmak istenmesi de gayet tabidir.
Girite eserin niin yazldn arz eden sebeb-i telif bal ile
karlalmamaktadr. Bununla birlikte bu hususta eserin muhtelif
yerlerinde beyitlerin bulunduu da dikkati ekmektedir bk. (Yazl
Sebebi).
Bundan sonra 140-1116. beyitler arasnda Makle-i l...,

Makle-i niye... biimlerinde balayan ve iinde alt balklar

da ihtiva eden 12 makle ile eser devam etmektedir. Bu kme
konunun ilendii blmn balad intiban vermektedir. Ancak
buradaki Makle-i l Der-Evsf- Dil-g-y Hazret-i
Sultn- l-Nazar ve Hkn- Ren-Gher Ebun-Nasr-
Gzde-Siyer Ebul-Feth-i Hamde-Eer Zbit-i Memlik-i

Tuhfetl-Hkkm

43

Rm u Arab u Acem Rbt- Ferid-i Fevid-i mem An

Sultn Ahmed Hn bns-Sultn Mehmed Hn L-ZletilEklm

Mamreten

Bi-Ryetid-Dni

Vem

Beri-Hatil-

Memlik Meskneten Bi-Adlihir-Razne minne Y Mun,

Makle-i niye eyhul-slm ve Mftl-Enm ReslUlem

stdl-Fuzal

Ferdz-Zamn

ve

Hayderd-

Devrn Kdve-i Erbb- Te[d]kk u Tavzh Umde-i Ashb-

Tahkk u Tenkh Fekre-i Ulem-i Mteerrin Atiyye-i
eniyye-i
Muhammed

Cihn-fern
Efendi

An

Bihil-Mevlel-Fzlul-mil

bnul-Merhm

Hvce

Saded-dn

Yesseral-lh Murdtih F-Klli Vaktin ve Hnin balklarn

tayan iki makleden birincisi I. Ahmedin, ikincisi ise dnemin
eyhlislm Muhammed elebnin22 vgs zerinedir ki bunlar
bu mesnevnin giri blmnde de deerlendirmek mmkndr.
Tuhfetl-Hkkmn biti blm iki balk altnda yazlmtr.
Bunlardan birincisi 1117-1185. beyitleri kapsamakta ve

htitm- Nazm- Kitb- N-yb el-Msemm Bi-TuhfetilHkkm baln tamaktadr. Burada Avn, eserini bitirdii iin
Allaha kreder. Beyit saysn vermemekle birlikte mesnevsinin
muhtasar olduunu belirtir. Eserinin hkim dostlarna nasihat-nme
olduunu, hasbihl nitelii tadn, doruyu yansttn beyan
eder. Burada mesnevnin telif sebebine iarette bulunur. Bunlar,
limlerin hasbihlini bilmeleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin
ihsann elde edip bortan kurtulmak, hayr dua almaktr. lmez
oul diye tavsif ettii kitabnn hare dek kalc olacan syler.
22

Sultan III. Mehmed (saltanat: 1595-1603) ve olu Sultan I. Ahmed (saltanat:

1603-1617) devirlerinde eyhlislmlk makamnda bulunmutur. lk
eyhlislml H. 1110/ M. 1601- H. 1011/M. 1603, ikincisi ise H. 1017/M.
1608-H. 1024/ M. 1615 yllarnda olmutur. H. 1024/ M. 1615da vefat etmitir
(emseddn Sm, 1996: 2568, 2569).

Tuhfetl-Hkkm

44

Eserini kimseden almadn ve orijinal olduunu dile getirir.

Eserini vezne uymayacak biimde oaltacak olan cahil ktiplere
beddua eder. Ktib-i hb olarak niteledii bilgili ktiplere de
Allahn rahmetini diler. Onlardan kitabn nesih veya talik ile
oaltmalarn, yazm ileminden sonra eseri kontrol etmelerini,
balklar krmz mrekkeple yazmalarn, yaznn etrafna cedvel
ekmelerini talep eder.
kincisi 1186-1197. beyitlerini kapsamaktadr. Mesnev
farkl vezinde (Feiltn Mefiln Feiln) ve farkl nazm
eklindeki (nazm) Trh-i htitm- Kitb- Tuhfetl-Hkkm
balkl tarih manzumesi ile sona ermektedir. Burada da air,
limlerin byklerinden zellikle de kazaskerden eserini okuyup
kendisine iyilikte bulunmalarn arz eder. Ve nihayet mesnevsinin
yazl iin tarih der.
Mesnevdeki balklar ve beyit numaralar unlardr:
1-24

(Tevhd)

25-45 gz- Kelm- Hamdele-i Sadet-Peym ve Bast-

Mukaddemt- Mehmid-i Magfiret-Encm
46-56 Mnct u Arz- Hct Be-Cenb- Hazret-i RefidDerect
57-81 Der-Nat-i Ceml-i Hazret-i Rislet-Meb ve NbvvetNisb ve Menkb- Latfe-i B-Hisb alavtul-lhi
aleyhi ve Al Cemil-Ashb
82-104 Ahvl-i Mirc- Sadet-btihc Medh-i r Yr-
Gzn Rdvnul-lhi Aleyhim Ecman
105-115 Der-Tazarrut- B-mr Be-Cenb- Hazret-i
Habb-i Kirdigr
116-139 Der-eref [] zzet-i Ulem-i Ben dem ve
Muhterem-i Mezheb-i Habb-i Ekrem An Hazret-i
mm- Azam
140-147 Makle-i l Der-Evsf- Dil-g-y Hazret-i Sultn l-Nazar ve Hkn- Ren-Gher Ebun-Nasr-
Gzde-Siyer Ebul-Feth-i Hamde-Eer Zbit-i
Memlik-i Rm u Arab u Acem Rbt- Ferid-i

Tuhfetl-Hkkm

45

Fevid-i mem An Sultn Ahmed Hn bns-Sultn

Mehmed Hn L-Zletil-Eklm Mamreten BiRyetid-Dni Vem Beri-Hatil-Memlik Meskneten
Bi-Adlihir-Razne minne Y Mun
148-163 Makle-i niye eyhul-slm ve Mftl-Enm
Resl-Ulem stdl-Fuzal Ferdz-Zamn ve
Hayderd-Devrn Kdve-i Erbb- Te[d]kk u Tavzh
Umde-i Ashb- Tahkk u Tenkh Fekre-i Ulem-i
Mteerrin Atiyye-i eniyye-i Cihn-fern An BihilMevlel-Fzlul-mil Muhammed Efendi bnul-Merhm
Hvce Saded-dn Yesseral-lh Murdtih F-Klli
Vaktin ve Hnin
164-206 Makle-i lie Hl Rm li Kd-askeri Olan
Efdal-i Ulem-i Kibr ve Ekmel-i Fzal Devyil-tihr
Muht-i Envr- Kudsiyye Cmi-i Kemlt- nsiyye
Fzl Muhakkk Kmil Mdekkik Muhy-[i] SnenrResl Hav-[i] Kavidl-Fri vel-Usli if-[i] Tahrri Nihrr Lzmut-Tevkr An Bih Mevln ve Seyyidin
Esad Efendi bnl-Merhmil-Fzlil-Mdekkik Hvce
Saded-dn Tavvele mreh l Yevmid-Dn
Hazretlerin Vasf- Cemlleridr
207-281 ikyet Ez-Gerdi-i N-Hemvr ve Hikyet Ez-Hl-i
Dil-i Pr-Mell Ber-Vech-i cml ml v n Kerd
282-300 Makle-i Rbia Bil-Fil Vilyet-i Anatol Kd-askeri
Olan Alem-i Ulem-i zm Ekrem-i Fuzal-y liMakm Fzl- Fezil-i rfn Kmil-i emil-i hsn
Ser-dr- Seltn-i Sikender-Tvn Ser-dr- Mehrm
Ndirl-Akrn Hediyye-i Sbhn Atiyye-i RahmnilMstagn Anil-Vasf vel-Beyn Abdl-azz Efendi
Hazretlerin Tavsf-i latfleridr
301-340 Bakyye-i Ed ki Der-Vasf- Ceml-i Birder-i Kih-ter
Hvce-Zdegn- Lzmut-Tebcl An lih Efendin
Tavsf-i B-Adlleridr
341-404 Makle-i Hmise Sultn-uar Brhnl-Fuzal
Mukted-y uar ve Bleg-i Memleket-i Rm Olan
Abdl-Bk Merhm Bu Hakru Ser-Encmn lm u
fhmdur
405-471 Makle-i Sdise Bu Hakr Kesrt-Taksr
Mansb- Kaz Sevdsyla Mbtel-i Gam u Derd-i
Kesr ve Mrr- Eyym u hr ile Bu Tarkden Min-

46

Tuhfetl-Hkkm

Bad Behre-gr Olmadugumdan M-ad Tan u Teni Ad Sebebiyle Bakiyye-i Hasb-i Hl-i Pr-Melli
Nazm u Ner ile ml v n Bu Tark ile Mcer-[y]
nh Eyler
472- 551 Makle-i Sbia Kuzt- Enm u Vlt [] Hkkm
Kazya Rz Virp Tark-i lme zim Old[uklardur]
552-612 Makle-i Sbia Kuzt- Enm u Vlt [] Hkkm
Kazya Rz Virp Tark- lme zim Olduklarnda
Mlzm Olnca Evvel ekdikleri Zahmet ntizr
rdur
613-750 Makle-i mine Ehl-i nsf Hkkm- Kirm ve
Kuzt- Enm Hazretlerinden tizr- M-l-Kelm
Eyleyp F-Zamnin Anlara sbet den Bely v
Kazy
ki
Cnibinden
Mensb
Virmekle
Mansblarnda ebt u Devm Olmadugn lmdur
751-771 Hikyet-i Pr-Letfet ki Emr-i Hidmet-i Kaz Efdal-i
Tat u bdetdr
772-789 Makle-i [Tsia] Rm line Sefer-i Hmyn Vki
Olaldan Ber Zmre-i Kuzt u Yr- Vlt- Zl-tibr
ki nf Olup Bir nf Ser-Dr- B-Vakra Bir nf
sitne-i zzet-Medra Azmet Klmagla M-Beynde
Olan htilli cmlen Beynndadur
790-846 Makle-i ire F-Zamnin Kuzt u Hkkmu
mansblarnda ebt Devm Olmamag ile Dnyda
Hars Olanlar Kendlerini Bu Beldan Tahls dp
Ge-i Uzletde Huzr u Zd- hiret Tahsline Say-
Mevfr Eylemeleri Beynndadur
847-867 Hikyet-i Latfe Mnsib-i Menkb- Mnfe
868-875 Makle-i Aere Ahvl-i Kaz Emr-i Asr Oldugn
Had-i erf ile Beyn ve Baz Ehs- N-dn
Kdlara Rivet Alur Diy Kizb Bhtnlardur
876-905 Htime-i Makle-i Ucbetl-Mil
906-922 Hikyt- Pr-bret [] B-Nikt Min-ElzemilHikyti F-Hakk rtiil-Kuzti
923-933
Makle-i hd Aere Nvvb- Zevil-htirm
Tifesine Mnsebet ile Bir Nie Pend-i Sdmend
Olndugdur ki Mfd Muhtasar rd Olnd

Tuhfetl-Hkkm

47

Matla- Vlihil-Merhmil-skb
Cevb- Nib-er
934- 940 tirz- Mergbe-i Makle-[i] Sbka
941-963 Hikyet-i Hazret-i Kd Beyzv Rahmetul-lhi
[Aleyh]
964- 986 Hikyet-i Hazret-i mm- Eb Hanfe-i Kf
987- 1022 Hikyet Teml-i Ceml Mevza-i B-Adldr ki
rd Olnd
1023-1116 Makle-i n Aer Alem-i Ulem-i Dn ve
Azam- Fuzal-i Rst-bn Kutb- Dire-i Velyet
Merkez-i
Rbta-i
Kermet
Umdetz-Zhhd
Kdvetl-Ubbd Fzl Mutasavvf Kmil Mutasarrf
Ser-Halka-i Slikn Ser-eme-i Vsln Ulm-
Zhiren Mmtz Fnn- Btnen Kif-i Rz
An Bih Pr-i Ren-Zamr Hazret-i eyh Mahmd
Efendin Zikr-i Ceml ve Lzmut-Tevkrleridr
1117-1185 htitm- Nazm- Kitb- N-yb el-Msemm BiTuhfetil-Hkkm
1186-1197 Trh-i htitm- Kitb- Tuhfetl-Hkkm

2. Eserde Yer Alan Maklelerin Konular

Asl konunun anlatld blm on iki makleden olumaktadr.
Bunlarda ilenen hususlara yle temas edilebilir:
2.1. Makle-i l... balkl birinci makle, 140-147.
beyitlerdedir.
Sultan III. Mehmedin olu Sultan I. Ahmedin vgsne
ayrlmtr.
2.2. Makle-i niye... balkl ikinci makle 148-163.
beyitlerdedir.
eyhlislm Muhammed elebnin medhi dolaysyla kaleme
alnmtr.

48

Tuhfetl-Hkkm

2.3. Makle-i lie... , ikyet Ez-Gerdi-i NHemvr... balklarn ihtiva eden nc makle; birincisi 164206. beyitleri, ikincisi de 207-281. beyitleri kapsayan iki balk
altnda yazlmtr.
lk balk altnda Rumeli kazaskeri Esad Efendinin, daha ok
ilm cephesiyle olmak zere vgs yaplmtr. Hakknda,
ki defa eh-i ferhunde-nazar
Kld Rm iline kd-asker (179)
denildiine ve bu maklenin balnda da Hl Rm li

Kd-askeri olarak belirtildiine gre, bu makle ikinci defa

Rumeli kazaskerlii grevlerini yerine getirdii yllarda yani H.
1015/ M. 1606-7- . H. 1017/M. 1608-9de yazlm olmaldr.
nc maklenin ikinci bal altnda dert yanma, ikyetler
sz konusu edilmitir.
Babas lmtr, borca girmitir. Sadrazam Lala Mehmed Paa
onu ehnameci tayin etmitir. Ancak paa, onu divan ktibi
grevine getirecei ve ona hb zemet tevcih edecei sralarda
vefat etmitir. Bakalar kymetini bilmemitir. mr gurbette
gemitir. Fakirken evlenmitir. Kad olmutur, kendisine bir iki
mansp da verilmitir; ama fakirlikten, skntdan kurtulamamtr.
Yrn dedii, muhtemelen meslektalar olan insanlar kendisine
haset duygular besleyip dman olmulardr. te bu taifenin
karsnda kk dmemesi iin derghna gelenlerin isteine
kavutuunu syledii Rumeli kazaskeri Esad Efendiden mansp,
ulfe veya zemet isteinde bulunur.
2.4. Makle-i Rbia..., Bakyye-i Ed... balklarn
ihtiva eden drdnc makle de birincisi 282-300. beyitleri, ikincisi
de 301-340. beyitleri kapsayan iki balk altnda yazlmtr.
lk balk altnda Anadolu kazaskeri Hoca Sadeddin-zde
Abdlaziz Efendi (d. H. 983/ M. 1575-l. H. 1028/ M. 1619)nin
vgs yaplmtr. air tarafndan kazaskerden bir mansp
talebinde bulunulmutur.

Tuhfetl-Hkkm

49

kinci balk altnda yer alanlar, Hoca Sadeddn Efendinin

olu ve Abdlaziz Efendinin kk kardei Slih elebye
medhiyedir. Avn bu vesileyle ona da hlini arz etmitir. Slih
elebye ders veren Filibe mfts merhum Sarrf-zdenin
damad olduunu belirtiyor. Kayn pederinin vasiyeti ile elebnin
huzuruna geldiini ve stadnn hakkna riayet edilerek kendisine
mansp verilmesini istiyor. Yoksa kendisine bir mansp ok
grlrse ilmini ve irfann kskananlarn karsnda perian
olacana temas ediyor. Sefihler gibi vnmesinin uygun
dmediini, ama airliin de kendisinde Allah vergisi olduunu ve
bu vasfyla hlini arz etme imkn bulup talihinin alabileceini
umduunu sylyor. Ayrca aadaki beyitlerden de anlalaca
zere eserini, Slih elebye ithaf ettiine iarette bulunuyor:
Var mdm ki olup feth-i bb
Bi-i hret ola ibu kitb (324)
Virdi telfme evsf eref
Hk-i pyine olnca muthaf (338)
2.5. Makle-i Hmise.. balkl beinci makle 341-404.
beyitlerdedir.
Bu maklede stad olduunu syledii airlerin sultan Bk (d.
H. 933/ M. 1626-7- l. H. 1008 / M. 1600)nin airliini
medhetmektedir. Hayatna dair baz hususlara temas etmektedir.
Bknin vefatndan sonra yazd anlalan bu medhiye
beyitlerinde, airi uarnun sultan, uar-y selefin Bksi
olarak tavsif etmekte; onun gibi bir airin Rma gelmedii ve
gelemeyecei iddialarnda bulunmaktadr. Bknin iirini de sihri hell, olarak deerlendirmektedir. Szlerindeki selset,
letfet ve edy Allah vergisi olarak grmektedir. Kymetinin
ncelikle Knun Sultan Sleyman tarafndan bilindii ve dier
padiahlarn da ona rabet ettiklerini hatrlatmaktadr.
Avn, ok sevdii ve iltifatna mazhar olduunu belirttii
Bknin yannda bulunduunu; mderrisliinde iken ona
dnimend, kazaskerliinde ise emrinde kassm ve rz-nmeci
olduunu sylemektedir. Byk bir istekle yannda hizmette
bulunurken hata edip Filibeye gitmek durumunda kalmtr:

50

Tuhfetl-Hkkm

Yaknlarndan kd-i m diye tavsif ettii kii Avnyi, hi de

raz olmad hlde, Bknin yanndan ayrp Ahmed adl Kuds
kadsnn araclyla kendine mlzm etmek istemi ve bunu
gerekletirmitir. Bu arada Bknin lm haberi gelmitir.
Cenazesinde bulunmak istemi ama itirazlarla karlam; gerekli
izni alamamtr. Sonra kazasker Ah-zde Halm Efendinin
yardmyla kendisine mderrislik verilmitir. Filibedeki bu greve
sevinerek gitmitir. Orada evlenmi ve bir iki yl rahat yaam
fakat sonra ahvl-i maum mkil dedii zere geim sknts
iine girmi; borlanm ve tekrar stanbula dnmtr. Esad
Efendi tarafndan kendisine Kurunlu kazs ihsan edilmitir.
Burada mansbn zabt mmkn olmam stelik var you da
talan edilmitir. Sonra Belgrada gitmi, derdini serdara anlatm
ancak o da Avn ile ilgilenmeyerek onu tezkirecisine havale
etmitir. Tezkireci yzne bile bakmam, uzun sre oyalam
neticede ona geliri ok az olan bir kaz vermitir. Orada da edd-i
ramak bulmam; yani lmeyecek kadar dahi geimini salama
imknna kavuamamtr.
2.6. Makle-i Sdise... balkl altnc makle, 405-471.
beyitleri ihtiva etmektedir.
Nazm u Nesr ile yazld ifade edilen bu makle, bu
balndan baka mensur ifadeye sahip deildir. Balnda da
belirtildii zere mansba ulamak yolunda ekilen skntlar,
yaanan olaylarn hikyesini iermektedir.
air beinci maklede zikrettii serdar ve tezkireci ile arasnda
geenleri biraz daha aklamaktadr. yi mansba kavuup
skntlardan kurtulmak iin air, Rumelide serdar Kuyucu Murd
Paaya hlini arz eder; ama paa szne itibar etmez. Tezkirecisi
ile muhatap olmak durumunda kalnca, o da mansp karlnda
rvet ister. aresiz kaldn ifade eden Avn, defterdrn ltfu ile
Trebede bir mansp alr. Bu kez de zorbalar tarafndan yolda
soyulur ve gittii yerde de azledilir. Tekrar serdara azilden
kurtulmak zere ular. Bu arada yanndaki hizmetisi de eyalarn
alp kaar. Yeni bir mansp olarak Sriniki alr ve o merkezde de
kadlarla kavgaya tutuur ve oradan ayrlr. Memleketi Filibeye
tekrar dner ve alacakllar bor tahsiline gelip onu zor durumda

Tuhfetl-Hkkm

51

brakrlar. stanbula dnmek isterken atn ve eyalarn

hizmetisine aldrr. Hlini Esad Efendiye anlatr ve ondan nakd
yardm ile Berenvarn kadlk mansbn alr. Verilen bu grevde
de yeterince kr elde edemeyince borlarn bile deyemez ve
Budine doru yol alr.
2.7. Makle-i Sbia Kuzt- Enm Vlt [] Hkkm
Kazya Rz Virp Tark-i lme zim Old[uklardur]
Makle-i Sbia Kuzt- Enm u Vlt [] Hkkm
Kazya Rz Virp Tark- lme zim Olduklarnda Mlzm
Olnca Evvel ekdikleri Zahmet ntizr rdur
balklarnda grld zere yedinci makle, birbirine ok
benzeyen iki bala sahiptir.
Birinci balk altnda 472-551. beyitlerler yer almaktadr.
Avn, burada kadlk mesleinde bana gelenleri zetliyor ve
kadlarn hlinden bahsediyor. Eserini yazma sebebini, yazmaya
nasl baladn, onda nelerden bahsettiini belirtiyor.
Filibeyi terk edip seferlere ktn, kh stanbula kh serdara
gittiini, takatinin kalmadn ve bylece tarihin H. 1017/M. 16089 yln bulduunu dile getiriyor. Talihinin kendine yar olmadn,
azil ile lemin bana dar olduunu, geceden gndz fark
edemeyecek duruma geldiini, bor iinde bocaladn, ektii
mihnetin haddi ve hesabnn bulunmadn, iki defa kad
olarak mihnete raz olduunu sylyor.
Kadlk mesleine girenlerin hllerinin kendisi gibi perian
olduunu, sabit kalmayp su gibi bir yerde durmayp dolaacan,
ailesine hasret kalacan, mansp alsa bile zabtnda zorlanacan
dikkatlere sunuyor.
Akl olann fani dnyaya meyletmemesinin icap ettiini, kanaat
hazinesi ile yetinmesini tlyor. Bu fani dnyada ancak eser
vererek insanlarn kendilerini hayrla yd ettirebileceklerini,
dolaysyla o da kadlarn hllerini ortaya koymak iin bu eseri
yazdn vurguluyor. Eserini yazarken ncelikle mevlyi

52

Tuhfetl-Hkkm

medhettiini, kadlarn hllerini bir bir ortaya koyduunu,

kendisinin ve onlarn balarndan geenleri anlattn, limleri
vdn, cahilleri de yerdiini sylyor.
Eline kt kalem alp besmeleyle eseri yazmaya koyulduunu,
istihareye yatp kalbine Haktan gelen ilhamla adn koyduunu
bildiriyor. Mesnevsinde grlebilecek hatalarnn affedilmesini de
syledikten sonra, eseri sebebiyle hayrla yd edilmek isteini
tekrarlyor ve maksadnn Hakkn rahmetine kavumak olduunu
vurguluyor.
kinci balk ise 552-612. beyitleri kapsamaktadr.
air bu ikinci balk altnda, ilmiye snf mensuplarnn
rencilikten ykselinceye dek ektikleri skntlar zetlemeye
alyor.
Dneminde cahillerin erefinin arttn, hkimlerin yani ilim
ehlinin avamn malubu olduunu sylyor. lmiye snfnn daha
renciliklerinden itibaren uyumakszn zamann, parasn, paye
elde edebilmek iin harcadn dile getiriyor. Dnimend olup
stanbula gidebilenlerin ise geim sknts ile mustarip olduunu,
mlzm olabilmek yolunda mihnet yk ile bellerinin
bkldn belirtiyor. Mlzm olanlarn da medreseden ya da
kadlktan mansp almalarnn gerektiini, aldklarnda da
dertlerinin bitmeyeceini ve azledilebileceklerini iliyor.
Mlzmlarn snfa ayrldn bildiriyor: Birincisini zayf
ve fakirler, ikincisini zenginler, ncsn ise byk ve tannm
ailelerden gelenler oluturuyor. Kendisini de zayf ve fakirlerin yer
ald birinci snftan sayyor.
2.8. Makle-i mine... , Hikyet-i Pr-Letfet...
eklindeki iki balktan oluan sekizinci makle, birincisi 613-750.
beyitleri, ikincisi de 751-771. beyitleri kapsayan iki balk altnda
yazlmtr.
air, birinci balk altnda, kadlarn bana gelebilecekleri,
lkedeki
problemleri
ve
sebeplerini;
yaadklarndan,
grdklerinden yola karak sz konusu ediyor.

Tuhfetl-Hkkm

53

Hkkm- kirm dedii kadlarn byklerinden, hkim

payesindekilerin tamamnn greve tayininin yaplmasn mit
ediyor. Atama yapldnda da bu yolda olduka sknt ekmek,
emek vermek gerektiini sylyor. Mansp almakla bin trl bela
ile karlamay ayn sayyor. Geliri olmayan manspla
karlamann, borca girmenin, azledilmenin hep baa gelebilecek
ilerden olduuna temas ediyor. Kazanc bol bir mansp
verildiinde kazaskerin, onu gl ve nfuzlu bir kimseye grecei
bask sonucu vereceini sz konusu ediyor. Ald manspta yeterli
geliri elde edemeyenlerin helal ve haram demeksizin mal
biriktirmeye giriebileceklerini belirtiyor ve bylece ulemann adn
da ktye karacaklarndan endie ediyor. Bu tr davran iine
girebilecek olanlar kadlarla ilgili bir hadisle uyarmak istiyor.
Kadlarn adnn zulmle ktndan yaknyor. Ancak zalim
kadlarn cahil olduuna ve limlere suizanda bulunmamak
gerektiine dikkatleri ekiyor. Hkim olanlarn cahil olamayacan
iddia edeceklere, ilmin sarktan ibaret olmadn, ml kuvvetle
nice cahilin hkimlik yaptn sylyor. Cahillerin itibar
grdklerinden, buna karlk olarak limlerin ise ilgisizlikle
karlatklarndan ikyet ediyor. Ona gre Anadoludaki Cell
elemi, Engrsteki din dmanlarnn sndrlemeyen zulm atei,
Doudaki kzlba meselesi ksacas lemi dolduran fitne ve er;
limlerin
maruz
kald
cefalardan,
adaletsizlikten
kaynaklanmaktadr. lkede mazlum inlemektedir. Rvet alnp
verilmektedir. Herkes mal kazanma peindedir.
limleri, vezirleri gaflet uykusunda yatan kimseler olarak
nitelendiriyor. Onlar mlk-i lemin yklmas karsnda bile
dertsiz, kedersiz, ilgisiz kimseler olarak gryor ve I. Ahmede
ikyet ediyor. Padiah medhettikten sonra ondan yevm krk aka
olan bir vazifeye tayinini ya da divan ktibi olarak
grevlendirilmesini talep ediyor. Emredildii takdirde her sene
ehname de yazabileceini arz ediyor.
Bu maklenin ikinci balndaki beyitlerde Takpr-zde
sameddin Efendi (d. H. 901/ M. 1495- l. H. 968/ M. 1561)den
bir hikyeyi naklediyor.

Tuhfetl-Hkkm

54

Takva sahibi bir kii zhd yolunda iken Hz. Peygamberi

ryasnda grmektedir. Kesine ekilip ibadetle megul
olduundan ona verilen kadlk grevini kabul etmez ve bunun
sebebi olarak da Hz. Peygamberin yzn bir daha ryasnda
gremez. Hatasn sezip kad olunca onu eskiden olduu gibi
ryasnda tekrar grr. zr beyan ederek hatasn sorduunda, sen
kadlk yaparken mmetimin iini adaletle grrdn, sonra bu
grevi terk edip kendi bana bir keye ekilince hizmetimden
uzaklatn. Bundan baka senin kusurun yoktur, cevabn alr.
Bu hikyenin sonunda, hizmet-i er-i nebev olarak ifade
edilen kadlk grevinin ibadetten daha faziletli olduu mesaj
veriliyor.
2.9. Makle-i [Tsia]... balkl dokuzuncu makle, 772-789.
beyitlerdedir.
Avn burada kadlar iki snfa ayrp onlarn hllerini,
davranlarn ortaya koyuyor.
Bunlarn birincisi arpalklar23 olan ve giderek oalan mevl
ksmdr. Onlar arpalklarn bulunduu merkeze gitmeye tenezzl
etmezler; naiplerini gnderirler. Rvet alp verirler, helal ve haram
ayrt etmezler, mansbn daima iyisini alrlar. kincisi ise mansp
alamayan, alsa da faydasn bulamayan, aresizlik iinde kvranan
kadlardr. Onlarn mrleri daima azil ile geer. Kad reyh 24
mertebesinde lim ve adil olsalar da fakirlikten kurtulamazlar.
2.10. Makle-i
Aere,
23

ire..., Hikyet-i Latfe.., Makle-i

Htime-i Makle-i Ucbetl-Mil, Hikyt-

Yksek devlet memurlarna saray mensuplarna ve ilmiye snfnn ileri

gelenlerine ilave tahsisat olarak balanan gelirlerin adna arpalk denir. Bir kaza
veya sancan yllk gelirinin bir ksm ayrlarak veya hazineden belli bir
gndelik verilerek olurdu (Sertolu, 1986: 18).
24
Hz. mer tarafndan Kfeye kad tayin edilmitir. Altm yldan fazla kadlk
grevini yerine getirmitir. Verdii kararlarla adaletin sembol olmutur. Ayn
zamanda tabin devrinin ileri gelen fakihlerindendir. lm tarihi hakknda H. 78
M. 697-8, H. 80/ M. 699 gibi farkl tespitler vardr. (Bilmen, tarihsiz: 459;
zen: 2001: 119-121)

Tuhfetl-Hkkm

55

Pr-bret.. eklindeki be bala sahip onuncu makle, on

birinci makle ile birlikte bu mesnevnin ve konunun ilendii
blmn en ok alt bala sahip paralarndan birini oluturuyor.
Onuncu maklede kadlarn hakszla alet olduklarndan, geliri
iyi olan mansplarda ilmen deil de madde ve nfuz bakmlarndan
gl olanlarn bulunacandan bahsediliyor. Kanaat etmenin
nemi ve dnya malna ve mansbna nem vermemek gerektii,
israftan kanmann art olduu ileniyor. Cimriliin insan ahirette
drecei duruma bir hikye ile temas ediliyor.
Kadlk
mesleinin zorluklarndan; kadlarn daima rvetle itham
edildiklerinden sz alyor. Ayrca adil diye bilinen baz kadlarn,
gerekte zalim olabilecekleri de bir hikye ile dile getiriliyor.
Birinci balk 790-846. beyitlerden oluuyor.
airin temas ettii noktalar unlardr: Kadlar bidat ve zulme
arac olmulardr. Defterdarn emri ile halka daima nzl
(konaklama vergisi) ve avrz 25 gibi vergiler yklemilerdir.
Kadlarn ou fakirlik iindedirler ve onlara kazaskerin de are
bulmas zor grnmektedir. Bazlarna mansp verildiinde
fakirlikleri sebebiyle gidecek hlleri yoktur ve gitseler de
mansplarn zabt edemezler. Bu meyanda bu kiilerden birinin de
kendisi olduunu beyan ediyor. Fukaradan olan kadlar mansbnda
bir iki ay bile duramazlar; gl bir kimse hi hak etmedii hlde
ne yazk ki gelip hdim-i er-i nebev diye vasfettii kad
oluverir. Hem ahlak hem de ilm bakmdan zaafiyet ierisindeki
kimseler yksek mertebelere kavuurlar. Bu yzden dnyann
mansbnda safa yoktur ve ondan el ekmelidir. Uzlet edip kanaat
etmelidir. Biraz tutumlu olmal, mal mlk bo yere
harcamamaldr. Ar dert ve elem ekip bir kuru unvann esiri
olmamaldr. Ahiret mansbna talip olmaldr.
kinci baln ilgili bulunduu 847-868. beyitlerde bir hikye
anlatlmaktadr.

25

Halka olaanst hllerde yklenen ayn veya nakd vergidir. Zamanla daim
olmutur (Sertolu, 1986: 23).

Tuhfetl-Hkkm

56

mr boyunca altn ve gm biriktiren cimri bir kii, bunlar

varislerinden gizlice bir yere gmer. ldnde mirasn yerini
bilmeyen varisleri mahzun olurlar. Salihlerden biri bir gece
ryasnda o cimri kimseyi grr: Cimri kimse fareye dnmtr
ve daima bir deliin iine girip kmaktadr. Salih kii ona
durumunu sorduunda, yle cevap alr: Dnyada altn ve gm
toplayan ahirette ite bu hle der; daima ah u zar edip delikten bir
fare gibi paralarma bakyorum. Acaba onlarn yerini bir kimse
buldu mu diye aklm fikrim onlardadr. te kim paraya kar hrsl
olursa fare olarak harolur.
Avn, altn ve gme meyledenin bu hikyeden ders almas
icap ettiini syleyip kssadan hisse verir:
Sm zer cem idene ite dell
Virse bi yl aa Hak mr-i tavl
kbet nki helk olsa gerek
Beden-i nzg[i] hk olsa gerek
Kalsa dny tolus genc-i nihn
Ol azbn eker ukbda hemn (864-866)
nc balk 868-875. beyitleri kapsamaktadr. Bu balk
Makle-i Aere Ahvl-i Kaz Emr-i Asr Oldugn Had-i
erf ile Beyn ve Baz Ehs- N-dn Kdlara Rivet Alur
Diy Kizb Bhtnlardur eklinde olup on makle anlamndaki
Makle-i Aere ibaresi ile balamaktadr.26
Konusu, kadlk mesleinin zorluu ve rvet almayan kadlarn
bile rvet aldklar ithamyla karlatklarna dairdir. Bu hususa
delil olarak Hz. Ali (R.A)den rivayet edilen Kim hkim tayin
edilirse sanki baksz bir ekilde kesilmi gibidir. mealindeki
hadis de gsterilmitir.
26

Bu balk, onuncu maklenin alt bal olmasna ramen on makle

anlamndaki Makle-i Aere ibaresi ile balamaktadr. Bunun sebebi
belirlenememitir.

Tuhfetl-Hkkm

57

Daha sonra, yine kadlk mesleinin zorluklarna dair gr

destek mahiyetinde, kad Filibeli Vecd (l. H. 1008/ M. 1599 veya
H. 1010/ M.1601)nin kad Edirneli Ubeyd (l. H. 980/ M.
1572)nin bir gazelini tahmsine yer verilmitir
Drdnc balk, 876-905. beyitleri kapsyor.
Burada Avn, hakkna raz olanlarn az olmas hasebiyle
kadlarn mesleklerini icra ederken zorlanacaklarn, zan altnda
kalacaklarn, almadklar hlde bile rvetle sulanacaklarn
belirtiyor. Yine de onlarn adaletten ayrlmamalarn tavsiye ediyor.
nk hizmetin makbul olmas iin istikamet yeri er-i Resldr.
Malnn bereketli olmasn isteyenin rvetten uzak durmas
gerektiini belirttikten sonra, bu sula ilgili olarak Allahn Resul
(SAV), rveti verene, alana ve ona araclk edene lanet etmitir.
mealindeki hadisi hatrlatyor.
Beinci balk altnda 906-923. beyitler bulunuyor.
Burada adaletleriyle tannan hatta Kad reyh mesabesindeki
kadlarn bile gerek hlinin farkl olabileceine dair bir hikye
anlatyor: Adaletiyle hret bulan bir kad, kendisine lm
yaklatnda grev merkezinde yaayan ve bir trl
engellenmeyen kefen soyucuyu minnetle davet eder. Ona, kefenin
kymetini benden pein olarak al ve benim kabrimi ama, der.
Kefen soyucu bunu kabul edince aralarnda anlarlar. Nihayet kad
lr. Kefen soyucu sznde durmaz; kad efendinin kabrini aar.
Hkimin ahiret suallerine cevap veremediini, ateler iinde azaba
uradn hayretle grr ve zamann kadlarnn errinden ve
imtihan srasndaki gerek hlinin ortaya kndan Allaha
snrm. diyerek tvbe eder. Kadlarn adili byle azap grrse
zaliminin hli nasl olur, der.
2.11. Makle-i hd..., tirz- Mergbe-i Makle-[i]
Sbka , Hikyet-i Hazret-i Kd Beyzv... , Hikyet-i
Hazret-i mm- Eb Hanfe-i Kf, Hikyet Teml-i
Ceml.. eklindeki be bala sahip on birinci makle, onuncu

58

Tuhfetl-Hkkm

makle ile birlikte bu mesnevnin ve konunun ilendii blmnn

en ok alt bala sahip paralarndan birini oluturuyor.
Burada kad vekili olan naiplerin durumu ele alnyor. Kad
Beyzv (l. H. 685/ M. 1286) ile mm- Azm Eb Hanfe (l. H.
150/ M. 767)nin ahsiyetleri zerinde duruluyor ve onlarla ilgili
baz hadiseler anlatlyor. Bir ksm kadlar eitli alardan
eletiriliyor.
Birinci balk altnda 923-933. beyitler bulunuyor.
Naiplerin, kadlarn rtbe bakmndan altnda olduklar
belirtiliyor. Tesirlerinin bulunmad, esas yetkili kiinin hkim-i
asl diye tavsif edilen kad efendi olduuna temas ediliyor.
skbl kad Vlih (l. 1008/ M. 1599)nin, kadlarn miskin olsa
da naibinin nfuzlu olmas gerektiine dair bir matla aktarlyor.
Ona ad verilmeyen bir naibin, kadlarn miskin olduu yerde
naibin de tesirsiz kalacan vurgulayan cevab mahiyetteki
matlana yer veriliyor.
kinci balk 934-940. beyitleri kapsyor.
Naip yukarda sylediklerinde hakl bulunuyor ve btn ileri
gren kimsenin kad olduu tekrarlanyor. Gzel isim brakmak
isteniyorsa adaletli davranmann, haram yememenin, tamahkr
olmamann gerektii tavsiye ediliyor.
nc balk altnda 941-963. beyitler yer alyor.
Burada, Kad Beyzv ile ilgili bir hadise anlatlyor: Kad
Beyzv, eyhinin srar zerine Kuran tefsiri 27 yazar. Tefsiri
beenen eyh, kitab sultana sunacan ve ondan ne murat
edeceini sorar. Kad Beyzav, eyhine kadlktan baka bir ey
istemedii syler. eyh, onun dileini sultana iletince sultan iki
kadlk grevini birletirip ona verir ve o benden cehennemde
mekn istemi, der. eyh bunu Kad Beyzavye nakledince, o bu
szlerin tesiriyle kadlk hevesinden vazgeer.28
27

Bu eser, bir cz harikas olarak grlen ve Beyzvnin tefsirciliini gsteren

en nemli kaynak Envrul-Tenzl olmaldr (Yavuz, 1992: 100).
28
Bu olayla ilgili ...eyh Muhammed b. el-Kutahtaden (veya el-Khcn)
kadla tayin iin vezir nezdinde teebbste bulunmasn rica etmi, o da

Tuhfetl-Hkkm

59

Drdnc balk altnda 964-986. beyitler bulunuyor.

Bu beyitlerde mm- Azm Eb Hanfe sz konusu ediliyor,
onun ilm derinlii vlyor. h- Badd dedii Halife
Mansrun kadlk teklifini kabul etmedii, onun tarafndan hapse
atld, hapishanede ruhunu teslim ettii dile getiriliyor. Bu arada
hapisten ktktan bir mddet sonra vefat ettii rivayetine de yer
veriliyor. 29 mm- Azmn gerektiinde lm gze alp kad
olmayarak kadlar irat etmi olduu ifade ediliyor.
Drdnc balk altnda 987-1022. beyitler yer alyor.
Avn, kendisi ve meslektalarnn mm- Azma tabi
olacaklar yerde zulme, zevke, mansba, mala, meylettikleri
eletirisinde bulunuyor. Akll kimselerin bunlardan uzak
durmalarn, uzleti tercih edip kelerine ekilmelerini, kendilerine
bir kmil mrit bulmalarn, msiv (insan Allahtan uzaklatran
herey)y gnlden silmelerini, tlyor.
2.12. Makle-i n Aer... balkl on ikinci makle,
1023-1116. beyitleri ihtiva etmektedir.
Bu maklede Azz Mahmd Hdyden sz edilmektedir.
Avn, tarkat ilminin limi, hakkat hazinesinin kifi, ledn
ilminin vkf, hadis ve tefsir ilminin nakledicisi, bid, zhid gibi
birok isim ve sfatla and Azz Mahmd Hdynin medhine
kendisini ziyarete gelen vezire Beyzvyi gstererek u yanndaki adam
cehennemden seccade kadar bir yer talep etmektedir diyerek kadla iade
edilmesini istemi, vezir de eyhin emrini derhal yerine getireceini sylemitir.
Ancak Beyzv eyhin szlerinden etkilenerek talebinden vazgemi ve tasavvuf
yoluna girip kalan mrn Tebrizde eser telif etmekle geirmitir. eklinde de
rivayet vardr (Yavuz, 1992: 100).
29
Bu hususlara baz farkllklarla yle yer verilmektedir: ...Halife Mansr, Eb
Hanfenin kendisine balln da denemek amacyla yeni kurulan Badat
ehrinin kadln ona teklif etmitir. Bu teklifi kabul ettiini ve grevinin ok
ksa srdn syleyenler varsa da daha salam rivayete gre kadl kabul
etmemi, bunun sonucu olarak Badatta hapse atlm, ikence edilmi ve
dvlmtr. Eb Hanfe, 150 ylnn ban aynda (Eyll 767) Badatta vefat
etti. Zehirlenerek ldrld ve hapisten cenazesinin kt da sylenir... Eb
Hanfenin hapisten ktktan bir sre sonra ld eklindeki rivayeti tercih
etmek gerekir. (Uzunpostalc, 1994: 133).

Tuhfetl-Hkkm

60

yer vermektedir.30 Kmil mrid olarak grd Hdyye intisap

etmenin icap ettiini vurguluyor. Dnya mansbn, ocuklarn
helva zannettikleri zehre benzetiyor. Ksa olan mrn sratle
getiini syledikten sonra tl-i emelden, msivdan nefs-i
emmreden uzak durmay tlyor.
3. Ayet ve Hadisler
Tuhfetl-Hkkmda, ayet ve hadisler, anlatlmak istenenlere
delil tekil ettirilmek zere hem nazmen hem de beyit aralarnda
lafzen iktibas edilir. Eserde tam veya naks olarak aktarlan ayetler
ve hadisler, aaya anlamlar ile birlikte alnmtr:
3.1. Ayetler
a. Bakara Sresi 2/117; li mrn Sresi 3/47, 59;
Enm Sresi 6/73, Nahl 16/40; Meryem Sresi 19/35; Y-Sn
Sresi 36/82; Mmin (Gfr) Sresi 40/68: ...ol (der ve o hemen)
olur.
Budur ol emr-i sadet-makrn
Didi kevneyne hemn kn fe-yekn (28)
b.
sr Sresi 17/70: Gerek u ki biz dem
oullarn stn ve onurlu kldk.
dem izzet nnda Hud
Buyurupdur ve lekad kerremn (30)

30

Burada Azz Mahmd Hdyye yer verilmesinde onun kadlk yapm

olmasnn da tesirinin olduu dnlebilir. Bu grevden ve bir mddet yapt
mderislikten ikyetini deta Avnye tercman olurcasna- yle dile
getirmitir:
lh n hals etdin mderrislik kazsndan
Vislin lutf edip kurtar bizi varlk azbndan
...
Mderrislik gam u derd beldr
Kaz hod cnib-i Hakdan kazdr (Tezeren, 1987: 8;
Ertan:2001, 23).

Tuhfetl-Hkkm

61

c. Necm Sresi 53/8: Ve sonra yaklaarak yanna geldi,

Necm Sresi 53/9: ki yay mesafesi kalncaya kadar,
hatta daha da yaknna.
Kbe kavseyni ev ednda Habb
Old kurb- fetedellya karb (89)
d. Mide Sresi 5/45:
Kim Allahn indirdii hkmlerle hkm vermezse, ite onlar
zalimlerin ta kendileridir.
Cem ola bunclayn ml- hab
Gua girmeye yt u had (662)
Klel-lh tal ve tebrek Ve men lem yahkm bi-m
enzelal-lh fe-like hmz-zlimn
Olmadu emr-i Hudya mnkd
Neyler y seni bu Hakk- ibd (663)
e. li mrn Sresi, 3/37: Allah
dilediine hesapsz rzk balar
Bb- rzku sen olmaz mesned
Kulnu rzkna zmin ol Ahad (827)
Klel-lhul-melikl-vehhb nnel-lhe yerzku men
ye bi-gayri hisb
Rzk in gam yime ey ehl-i keml
Hrs ile olma mil-i Deccl (828)
f. Arf Sresi 7/31:
Yiyin iin fakat israf etmeyin. nk Allah israf edenleri
sevmez.
Bil ki sevmez bu cihnda o Gan
Mln yok yire sarf eyleyeni (834)
Klel-lhl-mun Kl verab ve l-tsrif inneh lyuhibbl-msrifn

Tuhfetl-Hkkm

62

Saa lzm m cihn ire varup

Baua halk- cihn rp (835)
3.2. Hadisler
a.
Allahn Resul selam zerine olsun- buyurdu: mmetimin
limleri srail Oullarnn peygamberleri gibidir. Allahn Resul
doru syledi. 31 (Acln, 1988: 64).
Ulemnu erefine bu dell
Bu had ile olnd tebcl (123)
Kle aleyhis-selm Ulem mmet ke-enbiyi Ben
srl sadaka Reslullh
Bilinr ilm ile cehl erefi
Nitekim drr-i Adenle harfi (124)
b. Fakirlik iftiharmdr, ben onunla
vnrm.32 (Acln, 1988: 87).
Fahr idp fakr ile eker ulem
Kldlar devlet-i dnydan ib (125)
c.
Allahn Resul selam zerine olsun- buyurdu: nsanolu
yalanr; ama onunla birlikte u iki haslet gen kalr: hrs ve
tkenmez arzu. 33 (Wensincks, 1988: I/105.)
Br- mihnetle olur kmeti ham
Olayn diy mlzm her dem (577)
Kle aleyhis-selm Yeb [ibnu] dem ve yeibb fh
hasletn el-hrsu ve tlul-emeli
Fakr u fka cigerin hn eyler
31

Bu hadis hakknda, bn Hacer ve Zerke asl yoktur deerlendirilmesini

yapmlardr (evkn, 1407: 286).
32
Bu hadisin kesin olarak uydurma olduuna dair geni bilgi iin bk. (Uysal,
2001: 354).
33
Benzer metin iin bk. (Ahmed bin Hanbel, 1992: 119)

Tuhfetl-Hkkm

63

Gam u mihnet an mahzn eyler (578)

d.


Hz. Ali (R.A)den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber
(SAV) yle buyurdu: mmetimin kadlar ksmdr. Bunlardan
iki ksm cehenneme, bir ksm da cennete gidecektir. Allahn
Resul doru syledi. Yani heveslerine uyarak hkmeden
cehennemde, meselelere vakf olup da hakka gre hkmeden de
cennettedir. Cmius-Sarden nakledildi. (Acln, 1988: 64).
An g itmek olur farz- ayn
Byle buyurd Resl-akaleyn (672)
Ruviye an-Al ibni Eb Tlib kerremal-lh vecheh
enneh kle Reslullh aleyhis-selm Kuzt mmet
elet esnfin kadiyni fin-nri ve kdin fil-cenneti
sadaka Reslullh yan kdin kad bil-hev fe-hve fin-nr
ve kdin kadl-hakka ve hve limn fil-cenneti nukle minCmius-agr
Kimde kim var ise adl insf
Yok yire eylemez ol lf u gzf (673)
Buradaki hadisin baz kelimelerinin eksik olarak aktarld
dikkati ekmektedir. Alnd kaynak olarak gsterilen CmiusSarde bu metne rastlanamamtr (Syut, 2006). Ancak bu hadis,
alannda daha gvenilir olarak kabul edilen Snende u mealde
gemektedir: Kadlar snftr: bir ksm cennette, iki ksm ise
cehennemdedir. Cennette olan hakk bilip ona gre hkm verendir.
Dier iki ksmdan biri hakk bilip verdii hkmle zulmeden
kimsedir ki cehennemdedir. Bir dieri ise cehaletle insanlar
arasnda hkm verendir ki o da cehennemdedir. (Eb Dvud,
1994: 288).
e.

Hz. Ali

Tuhfetl-Hkkm

64

(R.A)den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber (SAV) yle

buyurdu: Kim hkim tayin edilirse sanki baksz bir ekilde
kesilmi gibidir. Allahn Resul doru syledi. (Acln, 1988:
43)
Taleb-i mansb klma tedbr
Kdlk old kat emr-i asr
Esedul-lh Alden merv
Nakl olnd bu had-i nebev (871, 872)
Rviye an-Al ibni Eb Tlib radyallh anh enneh
kle kle Reslullh sallal-lh aleyhi ve sellem Men cuile
alel-kazi fekeennem zbiha bi-gayri sikknin sadaka
Reslullh aleyhis-selm
uardan iki erf- kuzt
Pend [] ir[i] nie rengn kelimt (873)
f.
Eb Hreyre (R.A.)den rivayet
edildiine gre, Allahn Resul (SAV), rveti verene, alana ve
ona araclk edene lanet etmitir. (Acln, 1988: 43).
Bu had ile olup nakl-i sahh
Kld Peygmber o kavli tasrh (905)
An-Eb Hreyrete radyallhu anh enneh kle: Laane
Reslullh aleyhis-selm er-r vel-mrte ver-ri
sadaka Reslullh
Bir kefen soyuc ahs- b-r
Bu imi kr anu leyl nehr (906)
g. mmetimin
ounluunun mr, altm ila yetmi yl arasnda olacaktr
Server-i mmet [] hayrul-bleg
Bu hadinde buyurm zr (1092)

Tuhfetl-Hkkm

65

Kle aleyhis-selm Eker amri mmet beynessittne ves-sebne

Yetmie varmadlar eker-i ns
Ekere nola ekal olsa kys (1093)
C. EKL ZELLKLER
Tuhfetl-Hkkmda, yer yer beyitlerden sonra ayet ve
hadislerin metnine ve baz szlere mensur olarak yer verilmitir. Bu
da esere hem manzum hem de mensur olma niteliini vermitir.
Nitekim air, eserinin nazm ve nesir kark hlde bulunduuna da
iaret etmitir:
Nazm u inda bulurlarsa hat
Afv ide an kibr- ulem (549)
Nazm u neri anu olup kem-yb
n beyz olup ola arz- rikb (719)
Bu hususa da temas edildikten sonra eser vezin, kafiye, dil ve
slp zellikleri bakmlarndan yle ele alnabilir.

1. Vezin
Avnnin Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsi aruzun Feiltn
Feiltn Feiln kalb ile yazlmtr. Bu kalbn farkl bir
zellii ilk tefilesinin Filtn, son tefilesinin de Fln
eklini alabilmesi ile airlere drt ayr biimde kullanma imkn
salamasdr. Bu kalp ksal ve kolayl sebebiyle uzun
mesnevlerde ok kullanlmtr. Talcal Yahy (l. 1582)nn
Gencne-i Rz, Hkn (l. l. 1606-7)nin Hilyesi, Nev-zde
Aty (l. 1634-35)nin Sohbetl-Ebkr, Nb (l. 1712)nin
Hayriyyesi, Snbl-zde Vehb (l. 1809-10)nin Lutfiyyesi;
Enderunlu Vsf ( l. 1809)n Hbn-nme, Zenn-nme ve
Defter-i Ak mesnevlerinde bu kalp kullanlmtr. Bu kalpla az
da olsa kasde, gazel, ark yazlmtr (pekten, 1997: 233).

66

Tuhfetl-Hkkm

Tuhfetl-Hkkmda azmsanamayacak kadar imale ile

karlamak mmkndr. Bunlarn bir ksm arl az hissedilen ,
i, u, nlleri zerinde; dier bir ksm da vezni arlatran a, e, o,
nllerindedir. Hatta tabi karlanmayacak biimde ba ve orta
hecelerde de vardr. 34 Aada bu hususlara rnek tekil eden
beyitlerdeki hecelerin alt izilmitir:
Mmin olana yiter pend-i kav
Nass- Kurn u had-i nebev (10)
Slik olan kiiler ol rha
Buldlar togru yol Allha (12)
Abd-i fermn Krm hndur
Cn u dilden kul kurbndur (147)
ehd-i irfnum grp her kes
diler bauma mnend-i meges (317)
Gh stanbula geh ser-dra
Tkatm kalmad vara vara (473)
Kang birin diyeym mihnet ok
erh tahrre an hcet yok (496)
Cmle ahvli gren kddur
Her kes anu szine rzdur (935)
Birka rnekle snrl olsa da makbul saylmayacak bir biimde
Arapa ve Farsa kelimelerin ksa hecelerinde bile imle yapld
grlmektedir.35
ki defa eh-i ferhunde-nazar
Kld Rm iline kd-asker (179)
34

Burada, imale hususunda ortaya konulan Dehhn, Ahmed, Ahmed Paa,

Nect, Fuzl, Bk, Nil, Net ve Nedm gibi airlerin asrlarca hata
ilediklerini sanmak, Trk Divan iirini kendi dou ve ykseli estetii iinde
tanmak ve anlamaktan uzak kalmaktr. Ksaca, Divan iirinde ve onun
estetiinde imle hatta zihaf, her zaman hata deildir... Klasik estetie Trke
kelimelerde de uymaktan baka birey deildir. (Banarl, 1983: I/158),
...Trke kelimelerin ba ve orta hecelerindeki uzatmalarn, tabi olduunu iddia
etmek ne kadar mmkn deilse, bu tasarrufu btnyle aruz hatas saymak, hele
buna gre airlerin baarsn lmeye kalkmak da o derece yanltr (afak,
2003: 32) eklindeki grlere yer verilebilir.
35
Burada sadece Arapa ve Farsa kelimelerin hecelerinde bulunan imalelere
dikkat ekilmitir. Trke kelime ve eklerde yer alanlar gsterilmemitir.

Tuhfetl-Hkkm

67

Merhamet klmad hlm bildi

Tezkireciye havle kld (398)
Geldi tezkireci old emi
ret ugrus o Tar hm (413)
Gsterr nki kazya o rz
Medresedr yol anu ya kaz (582)
Turma kasr- suhana ur bnyd
T gde ola ebvb- murd (1026)
Mesnevde zihafa daha az rastlanmaktadr. Aadaki beyitlerde
grlecei zere, zihafla ksa okunan Arapa ve Farsa
kelimelerdeki hecelerinin ounun bugn ksa olarak telaffuz
edildii ve kula rahatsz etmedii sylenebilir. Yalnz bu
beyitlerde geen dny kelimesinin ikinci hecesinin, bugn de
uzun olarak sylendii ve ksa okunmasnn kula trmalad
belirtilmelidir:
Ne sadet bu ki lim olasn
Adl ile kd v hkim olasn (16)
Sbk geri kebr-i vzer
Yan merhm Muhammed Paa (217)
Yan ol Bk Efendi merhm
lm irfnda nazri madm (343)
Var durur dnyda ok r
Lk mehr olan er (348)
hhat devlet ise bir ndur
Menzil vd-i hmndur (1103)
Birok beyitte, i ahengi salayacak biimde med yaplmtr:
Medh iderken an Hlik biz-zt
H mahlka der mi kelimt (94)
Frig ol gel bu hevesden Avn
Medhden zt anu mstagn (199)
Bu hakre olup anlar meyyl
Hkden ref ideler sye-mil (335)
Birka kelimede kusur saylan medd-i nun grlmektedir:
Bir yaadan irip vakt-i it

68

Tuhfetl-Hkkm

Hadden efzn olur anda bel (461)

Sen Sleymn-sfat ben mram
bu manya aceb mesrram (724)
Degl insn hatdan hl
Ama dilde elem egli (1164)
Pek az Trke kelimede de med yaplmtr:
Anu edn kul begler begidr
Baylar hep kapusnda segidr (145)
Az mrmde ekp derd-i ker
Tlim kld beni hvr u hakr (212)
Mesnevinin pek ok beytinde, aruz geleneine uygun olmayan
vasl- ayndan uzak durulmamtr:
Klma Avn kulu lemde mell
Eyle hep hayr dusn makbl (55)
Size bu hasleti virmidr Hak
Kadr l ola gl alak (192)
Avniy nieye dek tl-i emel
Kend hadd bil abe syleme gel (279)
ehler olur ats mebzl
Kimse olmaz der-i adlinde mell (727)
Ayrca biti blmndeki Trh-i htitm- Kitb- TuhfetlHkkm balkl, 12 beyitli nazmda Feiltn Mefiln
Feiln kalb kullanlmtr. ktibas edilen iirlerin de vezni
farkldr: Yedi bendlik tahms (Filibeli Vecdnin olup 875. beyitten
sonra yer almakta), Mefl Filt Mefl Filn; iki matla
beyti (biri skbl Vlihnin biri de muhtemelen bir naibinin
Vlihye cevab olup 933. beyitten sonra yer almakta), Feiltn
Feiltn Feiltn Feiln kalplaryla yazlmtr.
Netice itibariyle, Avn eserinde drt ayr biimde kullanma
imkn olan, ksal ve kolayl sebebiyle mesnevlerde tercih
edilen Feiltn Feiltn Feiln kalbn kullanmtr. Makbul
saylabilecek ve saylmayacak imale ve zihaflar yapmtr. Arapa
kelimelerde i ahengi temin eden medlerin yannda birka rnekte
de olsa medd-i nundan ve Trke kelimelerde medden

Tuhfetl-Hkkm

69

kanmamtr. Birok beyitte aruz kusuru saylan banda ayn

harfi bulunan kelimelerde ulama da yapmtr.
2. Kafiye ve Redif
Tuhfetl-Hkkmda kafiyelerin kullanm hususu, genellikle
klasik iirin kafiye anlayna uygundur. Kafiye yaplan kelimelerin
oranlar Arapa iin % 80, Farsa iin % 10, Trke iin ise %10
dolayndadr. Bu da klasik iirde kafiye yaplan kelimeler daha
ok Arapa ve Farsadr. (Sara, 2007: 275) tespitine uymaktadr.
Eserde ayn trden ve dilden kelimelerin kafiye yaplmas kuralna
her zaman uyulmaz. sim ile ismin, fiil ile fiilin; Trke kelimelerle
Trke kelimelerin, Arapa kelimelerle Arapa kelimelerin, Farsa
kelimelerle Farsa kelimelerin aralarnda kafiyelendirilmeleri her
zaman sz konusu deildir. Gz iin kafiye anlayna 36 bazen
riayet edilmeyip kulak iin kafiye anlay dorultusunda kafiye
yaplr.
Eserde dikkati eken baz kafiye zelliklerine u rnekler
verilebilir:
Trke isimlerle yaplm kafiyeler:
Hdim-i er-i erf olsa kii
stikmetde anu dim ii (896)
Ger mellif kla telfi byk
Dim ellere olur bir yk (1125)
Trke fiillerle yaplm kafiyeler:
akal yog iken anu agarur
Dahi ol kendsini tze sanur (576)
Ehl-i dillerde meeldr alur
Kim ki ok syler ise ok yalur (1123)
Trke isim ve fiillerle yaplm kafiyeler:
Fukardan olan bir bir say
36

Klasik iirde gz iin kafiye anlaynn yanl olduunu gsteren bir husus
iin bk. (Sara, 2007: 275)

70

Tuhfetl-Hkkm

Mansbnda turamaz bir iki ay (804)

Yri bir mrid-i kmil ara bul
Hidmetin eyleyp ol cn ile kul (1010)
Trke ve Farsa kelimelerle yaplm kafiyeler:
Anu edn kul begler begidr
Baylar hep kapusnda segidr (145)
leme sen niye geldgi bil
Arayup bul yri bir ehl-i dil (1009)
Trke ve Arapa kelimelerle yaplm kafiyeler:
Emr-i marf ile hem mil ola
Nehy-i mnkerden ide cmle ib (9)
Kullanup ben kuln yannda
Yan ktib ide dvnnda (225)
Farsa kelimelerle yaplm kafiyeler:
Azl ile lem olup bauma teng
Tli-i nahs ile eylerdm ceng (478)
Andadur akl ile fikrm her gh
Aceb kimse aa buld m rh (862)
Arapa kelimelerle yaplm kafiyeler:
Eyled n beni hem-nm- Resl
N-murd eyleyben itme mell (48)
Ben idp ehl-i mezka takld
Muhtasar kldum anu nazm mfd (1126)
Arapa ve Farsa kelimelerle yaplm kafiyeler:
Yalup kej giden ol yola mdm
Oldlar iki cihnda bed-nm (13)
Olm ol halk- vilyet ciz
An men idememiler hergiz (908)
Kulak kafiyesi rnekleri birka beyitte de olsa vardr.
Aadaki rneklerde ze ve zel harfleriyle kafiye yaplmtr:
Riveti virmek olur m ciz
Rn hkmi deglken nfiz (903)
Az nimet olur elbette lezz

Tuhfetl-Hkkm

71

mtil eyler anu og azz (1122)

Eyledm ucb u riydan perhz
Suhanum anu in hb u lezz (1132)
Bazen iki kafiyesi bulunan
rastlanmaktadr:

(z-kafiyeteyn) beyitlere de

Hamd-i b-had o Hud-y ezele

kr-i b-add niam- Lem-yezele (25)
Kang birin diyeym mihnet ok
erh tahrre an hcet yok (496)
Aadaki beyitte de cinasl kafiye var gibi grnyorsa da
anlamca ve sese ayn olan bahne kelimesinin redif olabilecei
dnlebilir:
hlar lutfa bahne ister
Lutf- ha ne bahne ister (725)
Eserde redif kullanma oran % 20 civarndadr. Bunlarn da
yaklak olarak % 55i ek, % 45i kelime hlindedir. Kelime
hlindeki redifler ounlukla Trkedir. Bunlarn da ou yardmc
fillerin ekimli ekillerinden olumaktadr. Kullanm skl
bakmndan da yardmc fiiller dier kelimelerden daha oktur.
Kelime hlinde kullanlan redifler unlardr: altnda, ancak,
anda, alar, bize, bu mdur, ok, dne, eyle, eyler, eyleyeler, geer,
gerek, hakk, in, ide, idegr, ideler, idemez, iden, ider, idm,
idp, iken, isem, ister, itdi, itdm, itme, itsn, kaldum, kl, kld,
kldum, kldu, klm, klsam, kimdr, koyup, nie bir, nieler, ol
(emir), ola, ola ol, olam, olamaz, olana, olasn, old, oldum, oldur,
olgr, oluz, olma, olmaz, olm, olsun, olup, olur, syle, sultn,
var, yeg.
3. Dil ve slp
Tuhfetl-Hkkmda airin kendi hlini arz etmesi, bandan
geenleri anlatmas ve mesaj vermek istemesi sz konusu
olduundan genellikle ok ar bir dil kullanlmam; tam olarak
sade olmasa da ona yakn bir dil tercih edilmitir. Yer yer iki
kelimeden meydana gelen Farsa tamlamalara rastlansa da Arapa

72

Tuhfetl-Hkkm

ve Farsa kurallara gre yaplm zincirleme tamlamalardan

genellikle uzak durulmutur:
Bakmad ol dahi asl yzme
tibr itmedi yan szme (412)
Arz- hl itmege ikdm idesin
Hasb-i hl varup ilm idesin (627)
Avn-i Hakdan dile maksdu hep
hdur geri ki zhirde sebeb (738)
Bazen olduka duru Trke ile yazlm beyitler de gze
arpmaktadr:
Yalup kendme ok i itdm
nki merhm yanndan gitdm (373)
Vara gele usanup kapusna
Tura tura yorlup tapusna (624)
akal yog iken anu agarur
Dahi ol kendsini tze sanur (576)
Balklarda ounlukla ar bir dil ve mniyne slp dikkati
eker bk. (Tertibi).
air konuya uygun bulduu ayetleri, hadisleri ve Arapa szleri
bazen beyitlerde nazmen bazen de beyitlerin arasnda lafzen iktibas
eder bk. (Ayet ve Hadisler).
Tuhfetl-Hkkmda az da olsa arkaik Trke kelimeler ve
ekler kullanlmtr. Bunlarn yer aldklar beyitler unlardr:
artuk: Baka, gayr; fazla, ziyade (734)
birle: le (292), (809), (860), (876)
bunclayn: Bunun gibi, byle (185), (662), (1118)
dkeli: Hep, hepsi, btn (86), (235)
eydrmek: evirmek, dndrmek (776)
genez: Kolay (249)
irgrmek: Ulatrmak, eritirmek (1116)
kaan: Ne zaman, ne zaman ki (382), (951),
kang: Hangi (602)
kat: ok (557), (816), (871), (881),

Tuhfetl-Hkkm

73

kopmak: Ayaa kalkmak, harolmak (860)

tapu: Huzur, makam (624)
mek: mek (317)
-gl, -gil: olmagl (937)
-sar, -iser: gelmeyiser (353), olsar (518), geliser (633)
madn, -medin, -m: bilmedin (292), (826)
-uban, -ben: idben (1064)
Dikkati ekecek derecede ok olmasa da anlatmda deyimlerden,
ataszlerinden ve kelam- kibar denilecek ibarelerden
yararlanlmtr.
Mesnevde tespit edilebilen deyimler ve getikleri beyitlerin
numaralar unlardr:
akl gitmek (1150)
alak gnll olmak (192)
akln bana devirmek (1108)
baht almamak (403)
bana bela gelmek (513), (633)
batan amak (462)
batan ayaa (901)
bir avu (29), (454)
boazn beslemek 467)
borca (deyne) girmek (390), (634)
canna kr etmek (794)
canndan usanmak (612)
cieri dalanmak (cigerin hn eylemek ?) (578)
derde dmek (691)
cihn bana dar (teng) olmak (502)
el ekmek (820)
el uzunluu (1167)
emek ekmek (230), (408), (622), (830)
frsat fevt etmemek (eylememek) (916)
grmezden gelmek (imz- ayn) (928)
gzn amak (1088)
haddini (haddin, haddni) bilmek (279), (536)
imana gelmek (79)
kendini (kendni) bilmek (602)

Tuhfetl-Hkkm

74

kul kurban olmak (1062), (1077)

suret urusu (?) (423)
takati kalmamak (473)
Tanr hm (?) (413)
yele yalamak (?) (425)
yok yere (834)
yzne bakmamak (399), (412)
yz gstermek ( 560)
yz srmek (168), (252), (276), (308), (1046),
yz kara (siyh) olmak
yz ak olmak (1185)
yz tutmak (600)
yz vurmak (urmak) (272), (1112)
yzne bakmamak (412), (1114)
Tespit edilebilen ataszlerinin bulunduu beyitler de aadadr.
Eliye zeval olmaz:
Szme vkf olur ehl-i keml
Bu meeldr ki yok eliye zevl (544)
Kurunun yannda ya da yanar:
Old ren bu meel ehl-i dile
Ki yanar ya kur yannca bile (682)
ok syleyen ok yanlr:
Ehl-i dillerde meeldr alur
Kim ki ok syler ise ok yalur (1123)
Bostancya tarhun satmak:
Kymeti okdur bu hamkat el-hak 37
Yan bostancya tarhun satmak (1147)
Kaza erdikte kii m olur38:
Bu meeldr ki dimiler ukal
Kii am olur irdkde kaz (584)
37

Msra vezne uymamaktadr.

Kaza grnerek gelmez veya Kaza gelince us pusar ataszlerinin deiik
bir biimi olmaldr.
38

Tuhfetl-Hkkm

75

u szleri de kelam- kibar olarak kabul etmek mmkndr:

Ehl-i diller bu szi sylerler
Kar- deryda drer cfe zeber (559)
An izn idemez her ahmak
Fukar kalbi durur Kabe-i Hak (605)
Eserde, yeni bir konuya balarken, nasihat edilirken konuma
slubu, dikkati eken hususlardandr. Bunlarn ounda ikinci
ahsa hitap edilir:
Syle ey tt-i rn-kelimt
Byle bhde germe evkt (164)
C idp ey dil-i b-sabr u karr
Hli syle yine bir mikdr (207)
Syle ey rif-i pkze-ed
Turma kl yine ser-gz- en (301)
Syle ey rif-i pkze-kelm
Eyle tavsf-i mevl-i zm (148)
Lutf idp pendmi dile ihvn
Kolasuz mazhar- lutf- Rahmn (840)
ster ise bu maklta dell
Dile bir ndire teml-i ceml (940)
Aklu baua devr y h
Baua gelse gerek bir gn bu (1108)
air baz insanlardan ikyet ederken, onlar eletirirken bile
bayala dmez; mstehcen ve kaba saylabilecek kelimeleri ve
deyimleri kullanmaz. Bununla birlikte fkesini ifade ederken biraz
arla kat beyitlerden birka unlardr:
Geldi tezkireci old emi
ret ugrus o Tar hm
Rivete meyl idp ol gayretsz
Virmedi mansb h rivetsz (413, 414)
Grld zere rvet almadan mansb vermeyen, kendisini
ok zor durumlara dren tezkireciyi hicvederken bile seviyeyi
drmemitir.

III. BLM

METN
A. ESERN NSHASI
Aratrmalarmz sonucunda Tuhfetl-Hkkmn bir yazma
nshasn tespit etmi bulunmaktayz. Bu nsha Sleymaniye
Ktphanesi Hasan Hsn Paa blmndedir.
Bu nshann tavsifini yle yapabiliriz:
Sleymaniye Ktphanesi Hasan Hsn Paa Blm, Nu.:
1040/I. (Ksaltmas:S).
41 varak, 1197 beyit, 195x110 (145x60) mm, ift stun,
ounlukla 17 satr (baz satrlar farkl sayda: 18b, 32a, 18 satr;
33b, 13 satr; 34a, 9 satr; 34b 16 satr), talik yaz, istinsah tarihi
kayd yok, mstensih belirtilmemi, balklar krmz; fligranl,
krem renkli, hrl kt; srt mein, kapaklar mukavva cilt
iindedir.
Eserin ilk ve son beyitleri unlardr:
ftith- suhan- ehl-i keml
Nm- al-y Hud-y mtel
Bu kitbu tammna htif
Trhin didi Tuhfetl-Hkkm

B. METNN HAZIRLANMASINA DAR

AIKLAMALAR
1. Tuhfetl-Hkkmn transkripsiyonlu metni, Sleymaniye
Ktphanesi Hasan Hsn Paa Blm, Nu.: 1040/Ide bulunan
yazma nshasndan yola klarak hazrlanmtr. Bu nshann
ksaltmas da S harfi ile gsterilmitir.
2. lm almalarda kabul gren transkripsiyon iaretleri
kullanlmtr. Vv- madleler hvb, ebced-hvn, hvce-zde
kelimelerinde olduu zere st simge olarak yazlmtr.

80

Tuhfetl-Hkkm

3. Her beyte numara verilmitir. Ancak iktibas edilen ve farkl

kalplarla yazlm yedi bendlik tahms (Filibeli Vecdnin olup 875.
beyitten sonra yer almakta) ile iki matla beyti (biri skbl
Vlihnin biri de muhtemelen bir naibinin Vlihye cevab olup
933. beyitten sonra yer almakta) numaralandrlmamtr.
4. Varak numaralar metnin banda ve sol tarafnda verilmitir.
5. Okunuunda tereddt edilen kelimelerin karsna (?)
yazlmtr. Anlam veya vezin dnlerek metne eklenen harf ve
kelimeler [ ] iareti ierisinde gsterilmitir. Ayn dncelerle
yazma nshada olduu hlde baz kelimeler metinden karlp
yerine uygun bulunanlar konmutur. Metne alnanlardan sonra
yazma nshada bulunduu hlde metne alnmayanlar, dipnotta
gsterilmitir.
6. Metinde iktibas edilen Arapa ibareler iaretleri ierisine
alnm ve bunlarn anlamlar da dipnotta verilmitir.
7. Hadis iktibaslarnda yazmada ksaltlarak yazlan ayn ve
mm Aleyhis-Selm (22b, 30b, 37a);
re, dd ve he,
Radyallh Anh (29a, 30b); , sd, lm, ayn ve mm allallh Aleyhi ve Sellem (29a) olarak aka yazlmtr.
8. Vezne uymayan msralara, bir dzeltmede bulunulamaynca
dipnotlarda
Msra vezne uymamaktadr.
eklinde iaret
edilmitir.
9. Nshada ounlukla hemze ve ye harfleriyle birlikte istinsah
edilen ciz, nib, mil, dim gibi kelimeler hemzeli ekilleriyle
yazlmtr.
11. Yazma nshada mstensihten kaynaklanan ve devaml
tekrarlanan harf yazm hatalarna, anlam deimedii takdirde
dipnotlarda temas edilmemitir. Bu tr hatalar da genellikle h ile
h, ze ile zel arasnda yaplmtr.

C. TRANSKRPSYONLU METN

TUHFETL-HKKM

Feiltn Feiltn Feiln

1b

ftith- suhan- ehl-i keml

Nm- al-y Hud-y mtel

Hlik u Rezzk u Rahmn u Rahm

Kdir Nsr u Allm u Alm

Hlik- lem olan Hak oldur

leme Hkim-i mutlak oldur

Hliku zikr-i cemli her n

Kimde kim dim ola vird-i lisn

Olup ol mazhar- lutf- Br

Hatm olur hayr ile cmle kr

Her sz evvelidr nm- Hud

Zikr-i Hak dilde gerek subh u mes

Reh-nm olmag in hb u latf

Bize Hak kld at er-i erf

Kula oldur gice gndz lzm

Hidmetinde ola dim kim

Emr-i marf ile hem mil ola

Nehy-i mnkerden ide cmle ib

Tuhfetl-Hkkm

84

2a

10

Mmin olana yiter pend-i kav

Nass- Kurn u had-i nebev

11

mmet-i Ahmed ise klma ind

Yri ol ere mut u mnkd

12

Slik olan kiiler ol rha

Buldlar togru yol Allha

13

Yalup kej giden ol yola mdm

Oldlar iki cihnda bed-nm

14

Slik-i rh- erat olgr

Vsl- bahr-i hakkat olgr

15

Hssa-i ere idenler hidmet

Buldlar iki cihnda izzet

16

Ne sadet bu ki lim olasn

Adl ile kd v hkim olasn

17

Gzedp kavl-i Resl Mevl

Eyleyp er-i erfi icr

18

B-sebeb ol tama- hm koyup

Cem-i ml itmege ikdm[] koyup

19

Rzk- maksmua kni olasn

Zlim zulmine mni olasn

20

ki lemde seni Hazret-i Hak

Bahr-i lutfna ider mstagrak

Tuhfetl-Hkkm

21

Efdal-i tat-i Rabbl-izzet

Adl ile ere olupdur hidmet

22

Er ise adl ile bir nm eyle

Mstakm olmaga ikdm eyle

23

Dim ilm ile mil olgr

Adl dd itmege mil olgr

24

Rahmet aa ki adletle gide

Nmn hare degin zinde ide

85

gz- Kelm- Hamdele-i Sadet-Peym ve

Bast- Mukaddemt- Mehmid-i MagfiretEncm

39

25

Hamd-i b-had o Hud-y ezele

kr-i b-add niam- Lem-yezele

26

Ol ki halk eyledi bu nh felegi

Pr idp ins ile cinn melegi

27

Yog iken lemi ol var itdi

Kudret hikmetin izhr itdi

28

Budur ol emr-i sadet-makrn

Didi kevneyne hemn kn fe-yekn39

29

Bir avu baluga kldukda nazar

Old anda suver-i nev-i beer

...ol (der ve o hemen) olur. Bakara Sresi 2/117; li mrn Sresi 3/47, 59;
Enm Sresi 6/73, Nahl Sresi 16/40; Meryem Sresi 19/35; Y-Sn Sresi
36/82; Mmin (Gfr) Sresi 40/68.

Tuhfetl-Hkkm

86

2b

40
41

30

dem izzet nnda Hud

Buyurupdur ve lekad kerremn40

31

nki Hak deme tekrm itdi

Kend esmsn talm itdi

32

deme old melik mescd

Kld eytn[] ind merdd

33

Vahdeti kerete bi old

Yir yzi nev-i beerle told

34

Enbiy geldiler olmaga dell

Kldlar nimeti gufrn- sebl

35

Kimine bi-i rahmet old

Kimin kr ekvet old

36

Hlik-41 lem odur hikmeti ok

Rzk- lem odur nimeti ok

37

Ne durur hikmet-i Rabbl-mtel

Mtekb bu ceml bu cell

38

Ugradur derde dil-i Eyyb

Gam- hecre drr Yakb

39

Kimini k- ddr eyler

Kimini derde giriftr eyler

Gerek u ki biz dem oullarn stn ve onurlu kldk. sr Sresi 17/70.

36a li-: li S.

Tuhfetl-Hkkm

40

Kudret hikmeti ok Kdir-i pk

remez knhine akl idrk

41

der edn kuln h- cihn

Halk- dnyya olur hkmi revn

42

Lutf ider bir kulna taht ile tc

Bir kuln habbeye eyler muhtc

43

Kimin cmesi db v harr

Kimi bulmaz geye bir khne hasr

44

Bu ne hikmet bu ne kudret aceb

Bir gedy[] eh ider h ged

45

Geri kim lutf ile kahr mevcd

Her kii hline rz hond

87

Mnct u Arz- Hct Be-Cenb- Hazret-i

Refid-Derect

3a

46

Y lh o Habb hakk
Cmle derdlye tabb hakk

47

Cmle ahvlme rif sensin

Zhir btnuma vkfsn

48

Eyled n beni hem-nm- Resl

N-murd eyleyben itme mell

49

Enbiynu eref izzetin

Evliynu kerem rtbetin

50

Y Rab ol ism-i Kerm hakk

Rifat-i ar- azm hakk

Tuhfetl-Hkkm

88

51

Vuslat- dem Havv hakk

zzet-i kurb- Mesh hakk

52

Ysufa vuslatn Yakbu

Mihnete sabrn Eyybu

53

eref-i Hazret-i Ms hakk

Trdaki nr- tecell hakk

54

Enbiy htemi Ahmed hakk

Y Rab ol nr- Muhammed hakk

55

Klma Avn kulu lemde mell

Eyle hep hayr dusn makbl

56

Cmle maksdn hsl eyle

Rahmet bahrine vsl eyle
Der-Nat-i Ceml-i Hazret-i Rislet-Meb
Nbvvet-Nisb ve Menkb- Latfe-i BHisb alavtul-lhi aleyhi ve Al CemilAshb

57

Bade hamd-i niam- lutf- Hud

Klalum nat- eh-i her d ser

58

Azam u ekrem-i hn- rsl

Enbiy htem[i] hd-i sbl

59

Efdal eref-i nesl-i dem

Alem ekmel-i halk- lem

60

Mebde-i her d cihn asl u usl

Hazret-i Ahmed Mahmd u Resl

Tuhfetl-Hkkm

3b

61

mmetinden ola ol ha mdm

Rh- pkine tahiyyt u selm

62

erefine d cihn nh eflk

Halk olnd didi ol Kdir-i pk

63

Geldi izzetle cihna ol nr

Old halka sebeb-i zevk u srr

64

ihl sl eyledi n sabr- ceml

Geldi Hakdan aa bir gn Cibrl

65

Didi lutf ile klup izzet-i nm

Y Muhammed saa Hak kld selm

66

Halk var davet-i slm eyle

Hak Resl oldugu ilm eyle

67

G idp an Resl-akaleyn
Old envr- nbvvet ile zeyn

68

Cebrel haberi virdi srr

Kld ol hidmete sarf- makdr

69

Hnednna klup an beyn

Arza kld aa evvel mn

70

Dahi B Bekr mer Omna

Hazret-i Haydara hep ihvna

71

Kld slm ile arz- ikbl

Geldi mna iiden fil-hl

89

Tuhfetl-Hkkm

90

4a

72

r yr gelicek slma
Hep sal eyledi hss u mma

73

Her kese arza-i slm itdi

Hliku birligin ilm itdi

74

iden geldi mselmn old

Mazhar- rahmet-i Rahmn old

75

n ind itdi Eb Cehl-i lan

kbet gitdi cahme b-dn

76

Aa tibiyyet idp n kffr

Kldlar Hakk Resli inkr

77

Mucizt istedi nie ahmak

Bir iret ile mh old d ak

78

Syledi bunca cemdt u tuyr

Byle ok mucizeler kld zuhr

79

Grdiler gelmediler mna

timd itmediler Kurna

80

Kldlar kfr inda srr

Oldlar cmle muhalled fin-nr

81

Eyledi anlar eytn igv

Lanetullhi Aleyhim ebed
Ahvl-i Mirc- Sadet-btihc
Medh-i r Yr- Gzn Rdvnul-lhi
Aleyhim Ecman

Tuhfetl-Hkkm

82

Allh Allh bu zeh lutf-42 azm

Bize ihsn ola cennt- nam

83

Nr- Ahmed ki dell old bize

Ol ef olsa nola cmlemze

84

Bu kamu zikr olnan mevcdt

eref-i Ahmed in buld ebt

85

Yine fn ider ol fk
Zt- pki durur ancak bk

86

Leyle-i Kadr idi bir gice meger

Buld lem dkeli znet fer

87

Cebrel itdi Burk ile nzl

T ki mirc ide ol gice Resl

88

Rh- kuds gibi mahbb- Vedd

Kld bir nda semvta sud43

89

Kbe kavseyni ev edn44da Habb

Old kurb- fetedell45ya karb

90

Sylep Hakk ile b-savt u hurf

Old mirc Resl marf

91

Menzileyne yine nzil old

91

82a luf-: luf u S.

88b ud: sud S.
44
ki yay mesafesi kalncaya kadar, hatta daha da yaknna. Necm Sresi 53/9.
45
Ve sonra yaklaarak yanna geldi Necm Sresi 53/8.
42
43

Tuhfetl-Hkkm

92

Bu haber halk- cihna told

4b

46
47

92

Akl- ksr an tabr idemez

Kalem evsfn tahrr idemez

93

Aa kdir degl insn- zaf

Kla evsf- Resli tarf

94

Medh iderken an Hlik biz-zt

H mahlka der mi kelimt

95

r yr old gzn-i ashb

Yan B Bekr mer bnl-Hattb46

96

Hssa kim Hazret-i Omn u Al

Yazd levh zre kalem hatt- cel

97

Fil-meel lafz- nbvvetde fakat

r yr old hemn r nukat

98

Hssa kim seyyid-i bbn Haseneyn47

Znet-i cennet olan mazlmeyn

99

Sir etb kamu ashb

Tbin mmet olan ahbb

100

Bahr-i medhinde olur diller gm

Radyallhu tal anhm

101

erefine o Habb y Rab

Ber-murd eyle kamu mmeti hep

95b bnl-ab: Bin el-ab S.

98a aseneyn: cinnn S.

Tuhfetl-Hkkm

102

Hssa ki Avn-i b-mikdr

Ki anu crm gnehdr kr

103

Slik-i rh- erat eyle

Vsl- bahr-i hakkat eyle

104

O Habb-i Meden hrmetine

Vsl eyle d cihn izzetine

Der-Tazarrut-
B-mr
Hazret-i Habb-i Kirdigr

5a

48

93

Be-Cenb-

105

Ey Habb-i Meden v Kure48

Vey nbvvet meyin cura-kei

106

Ey ust- meme efkat iden

Mcib-i magfiret rahmet iden

107

nki zhir ola rz- maher

Lutfu kl baa anda reh-ber

108

Crm isynuma ol anda ef

Mertebem eyle cinn ire ref

109

Dahi dny erefin hsl idp

Ulem zmresine dhil idp

110

Beni kl er-i erfe hdim

Niyyetm hayradur Allh lim

111

stikmet ile her subh u mes

deyin er-i erf icr

105a Kure: Kurey S.

Tuhfetl-Hkkm

94

112

Mstakil olmaycak mazram

Hkim emri ile memram

113

Tama- hm ider eker sfeh

stikmet idemezler asl

114

Beni ol zmreden itme y Rab

derem adl ile insf taleb

115

Bu durur saa recmuz tahkk

Ehl-i insfa bizi eyle refk

Der-eref [] zzet-i Ulem-i Ben dem ve

Muhterem-i Mezheb-i Habb-i Ekrem An
Hazret-i mm- Azam
116

Minnet ol Hlik- kevneyne mdm

lm ile kullarna virdi nizm

117

Old Hakku bize tevfk refk

Gn gibi ren olup togru tark

118

Gelp ol efdal-i halk- lem

Mcid-i mezheb mm- Azam

119

Anu irine gidp hep ulem

Kldlar er-i Resli icr

120

Ulemdandur olan kdlar

Hkmine halk- cihn rzlar

121

erefi ilm ile buld ulem

Hased eylerse aceb mi chel

Tuhfetl-Hkkm

122

lm ider shibin elbette erf

Nr olur t ser p cism-i kef

123

Ulemnu erefine bu dell

Bu had ile olnd tebcl

95

Kle aleyhis-selm Ulem mmet keenbiyi Ben srl sadaka Reslullh49

5b

49

124

Bilinr ilm ile cehl erefi

Nitekim drr-i Adenle harfi

125

Fahr idp fakr ile eker ulem

Kldlar devlet-i dnydan ib

126

ki lemde bulup fevz felh

Kimisi tutd reh-i zhd salh

127

Mrid-i kmile idp hidmet

Buldlar iki cihnda izzet

128

Fakr u fkayla kimisi muztar

mri zilletde geer m u seher

129

Kimisi kd-i asker kimi mr

Kimisi yan gan kimi fakr

130

Halka Hak nr tecell klm

Hll hlince tesell klm

Hadis: Allahn Resul selam zerine olsun- buyurdu: mmetimin alimleri

srail Oullarnn peygamberleri gibidir. Allahn Resul doru syledi.

Tuhfetl-Hkkm

96

131

Eylese halka suli bir bir

Her kii hline rz kir

132

Avniy klma szi tl u drz

Ulem ilm ile old mmtz

133

Ulemdur eref-i mezheb dn

Nkl [] hfz- Kurn- mbn

134

lm ile buld bular hep erefi

Ulemdur o Habb halefi

135

Virdiler ilm ile dnyya nizm

Geldiler bunca mevl-i zm

136

Hare dek ide Hud-y b-n

Ulemnu erefini efzn

137

Hsl olup iki lemde murd

eref-i ilm ola gitdke ziyd

138

Ulemnu bilinp evsf

Yr olur kimler ise erf

139

Lzm olan bu mahalde hl

Evvel ha gerek medh en

Makle-i l
Der-Evsf- Dil-g-y Hazret-i Sultn- lNazar ve Hkn- Ren-Gher Ebun-Nasr-
Gzde-Siyer Ebul-Feth-i Hamde-Eer Zbit-i
Memlik-i Rm u Arab u Acem Rbt- Ferid-i
Fevid-i mem An Sultn Ahmed Hn (6a)
bns-Sultn Mehmed Hn L-Zletil-Eklm

Tuhfetl-Hkkm

97

Mamreten Bi-Ryetid-Dni Vem Beri-HatilMemlik

Meskneten
Bi-Adlihir-Razne
minne Y Mun
140

Ehl-i mna du lzm u farz

Aa kim old halfe fil-arz

141

Zll-i Hak ekrem-i nev-i insn

Eref efdal-i l-i Omn

142

Emr-i marf ile mil dil

Hazret-i pdieh-i dery-dil

143

l-i Omndan olan hayrul-l

Yan Hn Ahmed-i ferhunde-hsl

144

Ki odur pdieh-i bahr u ber

leme hkmi revn ser-t-ser

145

Anu edn kul begler begidr

Baylar hep kapusnda segidr

146

Bir kuln Msra ki eyler sultn

Biri bahre gider olur kapudn

147

Abd-i fermn Krm hndur

Cn u dilden kul kurbndur

Makle-i niye
eyhul-slm ve Mftl-Enm Resl-Ulem
stdl-Fuzal
Ferdz-Zamn
ve
Hayderd-Devrn Kdve-i Erbb- Te[d]kk u
Tavzh Umde-i Ashb- Tahkk u Tenkh
Fekre-i Ulem-i Mteerrin Atiyye-i
eniyye-i Cihn-fern An Bihil-Mevlel-

Tuhfetl-Hkkm

98

Fzlul-mil Muhammed Efendi bnulMerhm Hvce Saded-dn Yesseral-lh

Murdtih F-Klli Vaktin ve Hnin

6b

148

Syle ey rif-i pkze-kelm

Eyle tavsf-i mevl-i zm

149

Yan kim Hazret-i hvce-zde

erefi fazl ile hark- de

150

Cmi-i fazl u hner Saded-dn

Hvce-i pdieh-i ry- zemn

151

Fazl ile olm idi mefhar- Rm

Yan kim ol sadef-i bahr-i ulm

152

Kod birka dr-i pkzesini

G- cn u dili vzesini

153

Her biri ll-i eh-vr old

Efser-i ha sez-vr old

154

Eyleyp her biri tahsl-i keml

Buldlar kadr eref Sidre-mil

155

Kld lyk grp [ol] Hayy u Kav

Anlar vri-i ilm-i nebev

156

Her biri eref-i erf- kibr

Her biri shib-i temkn vakr

157

adr- fetv aa kim old makm

Fahr- kevneyn ile olm hem-nm

158

Zt pkini ne hcet tarf

Tuhfetl-Hkkm

99

adr- fetv[y] klupdur terf

159

Hak bu kim lim hem fzldur

Dim ilmi ile mildr

160

Ehl-i ilmem diyben dav klan

Meclisinde olmaz ebced-hvn

161

Nie evsfn idem tahrr

Eylemez aa vef mr-i kasr

162

Avniy eyle hemn Hakka niyz

mrini devletini ide drz

163

Hare dek izzet ile var olsun

Avn-i Hak aa nigeh-dr olsun
Makle-i lie
Hl Rm li Kd-askeri Olan Efdal-i Ulem-i
Kibr ve Ekmel-i Fzal Devyil-tihr Muht-i
Envr- (7a) Kudsiyye Cmi-i Kemlt-
nsiyye Fzl Muhakkk Kmil Mdekkik Muhy[i] Snenr-Resl Hav-[i] Kavidl-Fri velUsli if-[i] Tahrr-i Nihrr Lzmut-Tevkr An
Bih Mevln ve Seyyidin Esad Efendi bnlMerhmil-Fzlil-Mdekkik Hvce Saded-dn
Tavvele mreh l Yevmid-Dn Hazretlerin
Vasf- Cemlleridr
164

Syle ey tt-i rn-kelimt

Byle bhde germe evkt

165

Demidr ey dil-i pkze-ed

Tuhfetl-Hkkm

100

Ol enkr- kibr- ulem

7b

166

Hli agla birez ey hme

Merhamet ola dil-i n-kma

167

Nazm ile hl-i dili erh eyle

Levh-i dilden kederi tarh eyle

168

Sen o dergha varup sr yzini

Rahm ide yed iidp szini

169

Hazret-i Esad Efendi ki mdm

Old mmtz- mevl-i zm

170

lm fazl ile ferdi asru

Adl dd ile vahdi dehr

171

Bahs-i ilm oldug dem ger aa fem

Ulem skit olur hem mlzem

172

Gayrlar hli anula malm

Mh- tbn ile gy ki ncm

173

b- ry- ulemdur el-hak

Melce-i bay u geddur mutlak

174

Tab- pki nitekim b- zll

Dilleri kendye kld meyyl

175

Kd-i asker-i Rm olsa ne var

Cmi-i ehr-i ulm olsa ne var

176

Ana nisbet ne durur mansb [u] ch

Belki yannda degl berg-i giyh

Tuhfetl-Hkkm

177

zz ch ile degldr magrr

Mansb anu erefiyle mesrr

178

Hak bilr gaybn b-n u ir

Mnhasr anlara emr-i fetv

179

ki defa eh-i ferhunde-nazar

Kld Rm iline kd-asker

180

d olup cmle kuzt u hkkm

Lutfna mazhar olurlar tamm

181

Ulem zmresi hep kirler

Nm- cd u keremin zkirler

182

Lutf u ihsnna olup mutd

Ald her bir kii hlince murd

183

Geri olmaz bu cihnda kbil

Halk- dnyy ziyfet mkil

184

Ulemdan birin itse mesrr

Kola zt v zamn mamr

185

Mansb ehline tevch itmek

Olmad bunclayn imdiye dek

186

Her kes zann budur kim tahkk

Kla sultnum slh- tark

187

An mezmm- cihn kl her dem

101

Tuhfetl-Hkkm

102

Zlim chil olan bir ben isem

8a

50

188

dp an ulemdan ifrz
Buyur ana dahi var sen ok yaz

189

lm irfndur anu lt
mtihn ile bilinsn zt

190

Ulem cmle degldr yeksn

Ehl-i ilm olana eyle ihsn

191

B-garaz lim hem dilsin

Hak sze rz v hem kilsin

192

Size bu hasleti virmidr Hak

Kadr l ola gl alak

193

Bendee merhamet eyle biz-zt

Menem ol ir-i rn-kelimt

194

Pey-rev olup50 uar-y selefe

Nola irfn ile irsem erefe

195

nki ben nzm- evsfu olam

Umaram mazhar- eltfu olam

196

Sbk derd-i dili icmlen

Eyledm bir iki defa inh

197

Gayrlardan kulu kl takdm

Olmam muntazr- lutf- azm

194a Pey-rev olup: Pr olup ben S.

Tuhfetl-Hkkm

198

Tkatm yok suhana ll oldum

Gam ile mnkesirul-bl oldum

199

Frig ol gel bu hevesden Avn

Medhden zt anu mstagn

200

Medh ideydm ger olurdum grra

Bahrden katre gneden zerre

201

Fikr idp eyle dil insf

Cmleten halk- cihn vassf

202

Nie vasf itsn an bu dil-i zr

demez midhatin er ir

203

Medhden hayr dudur maksd

mrin efzn ide ol Rabb-i Vedd

204

Dilerem her eb u rz [u] meh sl

olmasun ol gl-i glzr- keml

205

Kla Hak krpe budaklarn var

Eyleye hare degin ber-hrdr

206

Asl u ferine Hud ola mun

Bu durur hayr dumuz mn

103

ikyet Ez-Gerdi-i N-Hemvr ve Hikyet

Ez-Hl-i Dil-i Pr-Mell Ber-Vech-i cml
ml v n Kerd
207

C idp ey dil-i b-sabr u karr

Hli syle yine bir mikdr

Tuhfetl-Hkkm

104

8b

51

208

Yalup eylemez ise tasd

Belki erf- kibr ola ef

209

Geri kim derdme yok hadd hisb

Cmlesin yazsam olur nie kitb

210

Derdm bide birin ideyin arz

Merhamet hmile t kim ola farz

211

Gn mi gedi aceb tli-i dn

Bagrum eylemeye kahr ile hn

212

Az mrmde ekp derd-i ker

Tlim kld beni hvr51 u hakr

213

Bu felketde iken m u seher

Vlid ldi diy geldi haber

214

Bu musbet beni kld mecnn

Zabt ider mlkmi erbb- dyn

215

Hlmi kime varup aglayayn

Nr- gamla cigerin daglayayn

216

Aglamakdan deglem h mnfek

Kimse rahm eylemedi imdiye dek

217

Sbk geri kebr-i vzer

Yan merhm Muhammed Paa

218

Olup ol mil-i ebyt er

ltift itdi baa bir mikdr

212b vr: or S.

Tuhfetl-Hkkm

9a

219

Engrs iline olan seferi

Neydgin Neme kral haberi

220

Anda evketle varan ser-dr

Her sene zhir olan r

221

Hidmet-i asker-i slm[] tamm

Klmaga h- cihna ilm

222

Old erfa bu kssa malm

Beni eh-nmeci kld merhm

223

Baa lutf itmege ahd itmi idi

Ol tekellf aradan gitmi idi

224

Grmi idi baa hem vech-i vech

Kla bir hb zemet tevch

225

Kullanup ben kuln yannda

Yan ktib ide dvnnda

226

Nazm u ner ile koyup hayl eer

de l gibi mn-i sefer

227

Hak bu kim klmad ol lf u gzf

Vadeye mri vel kld hilf

228

Var bu davya benm ibtum

Buld hret nie telftum

229

Nazm u inda olup b-mnend

Lutf- Hak mazhardur tab- blend

230

Gayrlar kymetmi imdiye dek

Fehm itmez ekerin bunca emek

105

Tuhfetl-Hkkm

106

52

231

Umaram avn- Huddan ki henz

Ala gn gibi baht- frz52

232

Bu hakre ulem ragbet ide

Hlme merhamet efkat ide

233

Bir benm gibi pern-ahvl

Grmedi h bu arh- kattl

234

ok zamndur ideli terk-i vatan

Bu tark ire ekp derd mihen

235

Gedi mrm dkeli gurbetde

te-i fakr ise germiyyetde

236

Bu hakr oldum anu dmd

Kold lih eleb std

237

lm fazl ile olup mten

Filbe fetvs virilmidr aa

238

Grp irfnum ol pk-nihd

Beni kendye idindi dmd

239

Fakr u fkayla teehhl kldum

Bilmeyp togrusna yaldum

240

Vsat mmdine oldum kz

Gedi mihnet ile hl-i mz

241

Baa mansb zarar- mahz old

Ser-gzetm ile dny told

231b frz: frz S.

Tuhfetl-Hkkm

9b

53

242

Bir iki mansb olnd takld

Fakr u fka giderek old mezd

243

Baa her mansb olup mcib-i gam

Ne kaz belki kaz-i mbrem

244

Beni ok soyd bu celld- felek

Diledi defter-i mrm kla hak

245

Yan kim hl-i diliyle b-reyb

Byle pend itdi baa htif-i gayb

246

ekme53 bu mihnet-i azl nasb

Mansb alnmas mkil hasb

247

Mansbu imdi safs gitdi

Ukal uzleti terch itdi

248

Saa yok nki kazdan behre

Mbtel olma bu derd kahra

249

Ola dirse bu ma emri geez

Tli tecribe kl bir nie kez

250

Bir tarke dahi var slik ol

Msr- maksd- dile mlik ol

251

Lutf- Hak yed ola anda dell

Kla bu kevkeb-i bahtu tahvl

252

Var o dergh- refu-na

Yz srp muntazr ol ihsna

246a ekme: ekmege S.

107

Tuhfetl-Hkkm

108

10a

253

Geri kim mni mut Hakdur

Cidd cehd eylemeyen ahmakdur

254

Kime ekv ideyin tli-i m

Beni halk ire klupdur mezmm

255

Bu temsn gr yrnu
Hasedi hep baadur dnynu

256

B-sebeb nieleri old adv

Eylediler benm stme gulv

257

Cheldan niesi fevkal-had

Ehl-i irfna ider bugz u hased

258

Ne kadar eyleseler bugz- azm

Dergehde kulua yokdur bm

259

Ben tevekkl idp Allha mdm

Dergeh-i adle geldm n-km

260

Her tark ile ki ben mazram

Lutfu mmdi ile mesrram

261

Old ihvn cevss-i uyb

Bendei klma bu kavme maglb

262

Ne zamnuma ne hod ztuma bak

Ne kemliyle mbhtuma bak

263

Bendei eyle erg- ren

N-murd olmaz o dergha gelen

Tuhfetl-Hkkm

264

Dest-i lutf ile beni kl infk

Mansba yog ise ger istihkk

265

imdi htrda budur ende

Gel ey fzl- himmet-pe

266

Ol beyz eyledgm eh-nme

Muteber nazm ile Nusret-nme

267

Ola manzr- cenb- h

Ber-murd ide bu devlet-hvh

268

Ya ulfe ya zemetle hemn

Ola ihsn- eh-i Cem-yn

269

Himmet eylerse eger kbildr

Kime sordumsa dimez mkildr

270

Lutf iderse eh-i rub- meskn

Bu riyet n olupdur knn

271

Old ha bu at ey-i kall

Lk lzm an bu hayra dell

272

Var iken bb- resl-ulem

Gayr dergha yz urmak ne rev

273

Niam- lutf cihna mebzl

He lillh ki seni ide mell

274

Bu cihn halkna lutf eylerken

Seni itmez mi erg- ren

109

Tuhfetl-Hkkm

110

10b

275

Lutf u ihsn ile old marf

Hle eyledi tahsl-i vkf

276

Seni agyr ile ol bir grmez

Gayr kapulara yz[] srmez

277

Bilp ahvli54 erf- kibr

N-murd itmek olur anlara r

278

Saa lutf eyler ise mabdu

Bir kelm ile olur maksdu

279

Avniy nieye dek tl-i emel

Kend hadd bil abe syleme gel

280

Dim Allha tevekkl eyle

Gam yime sabr u tahamml eyle

281

abr idp olma umruda acl

Eylemez Hak seni mahzn u mell

Makle-i Rbia
Bil-Fil Vilyet-i Anatol Kd-askeri Olan
Alem-i Ulem-i zm Ekrem-i Fuzal-y
li-Makm Fzl- Fezil-i rfn Kmil-i
emil-i
hsn
Ser-dr-
Seltn-i
Sikender-Tvn
Ser-dr-
Mehrm
Ndirl-Akrn Hediyye-i Sbhn Atiyye-i
Rahmnil-Mstagn Anil-Vasf vel-Beyn
54

277a avli: avlini S.

Tuhfetl-Hkkm

111

Abdl-azz Efendi Hazretlerin Tavsf-i

latfleridr

11a

282

Rbian bahr-i at Abd-i Azz

Ol dahi fazl ile hret-mz

283

Gl-i glzr- eriat oldur

Blbl-i bg- fazlet oldur

284

Halk olaldan ber bu arh- kebd

Gelmedi leme bir byle vcd

285

lm fazl ile bulupdur hret

Ulem ire sez-y izzet

286

Old bu izzet rifat ile ol

Kd-i asker-i mlk-i Anatol

287

Hline gre kuzt u hkkm

Oldlar vsl- maksd u merm

288

Kim gelp eylese maksdn arz

Ber-murd itmek olur kendye farz

289

Olcak lutf u kerem byle gerek

Grmedi nev-i beer imdiye dek

290

Gibne idp evsfn g

evk ile bahr-sfat kldum c

291

Bir kasd ile varup b-icml

Aglayup kldum aa arz- mell

292

Bilmedin baa terahhum kld

Tuhfetl-Hkkm

112

Tesliyet birle tekellm kld

293

Hasb-i hlm birez itdm teblg

Klmad lutf ile ihsn dirg

294

Dest-gr olsa nola bendesine

ltift eylese efkendesine

295

sitnnda idp bende-i hs

Fakrdan eylese mansbla hals

296

Var liykat kulna ihsna

Deglem ol kapuda bgne

297

Var mdm ki himyetler ide

Baa hlmce riyetler ide

298

Her kes hsl iken memli

N-murd ide mi h ben kul

299

Degl ol kbil-i medh tarf

htisr it szi ey abd-i zaf

300

D-i devleti ol subh u m

T ki hsl ola maksd u merm

Bakyye-i Ed ki Der-Vasf- Ceml-i Birder-i

Kih-ter Hvce-Zdegn- Lzmut-Tebcl An
lih Efendin Tavsf-i B-Adlleridr

11b

301

Syle ey rif-i pkze-ed

Turma kl yine ser-gz- en

302

Ah-i kih-terleri lih eleb

Tuhfetl-Hkkm

Nie vasf idem o l-lebeni

55

303

Hb ahlk v izn latf

Vasfa kbil degl ol zt- erf

304

Vechi var klsam aa arz- huls

Lutf u ihsn fakre mahss

305

Bunca yl anlara olan std

Kld n kim bu fakri dmd

306

Fazl ile hreti var dnyda

Filbe mftsi o arrf-zde

307

Dr- ukbya rhlet itdi

Bu szi baa vasiyyet itdi

308

Didi var sr yz ol dergha

Ki pr old keremi efvha

309

Umaram kim o mehdm-i kirm

Htryn ideler lutf- tamm

310

Aradan gedi bu del meh sl

Olmad geri mlkta mecl

311

imdi lutf u kerem itse demidr

Kl efat kulua mevsimidr

312

M-sadakdur bu mahalde eleb

Man-i el-veled srr eb55

313

Beni bir mansb ile eyle d

Oul babaya eker.

113

Tuhfetl-Hkkm

114

T riyet ola hakk- std

12a

314

Ben o dergha n oldum mensb

Olam adya rev m maglb

315

Virdi hussd elemi taba ftr

Komadlar baa bir lahza huzr

316

Baa bir mansb ok grdiler

Tan u ten ile ldrdiler

317

ehd-i irfnum grp her kes

diler bauma mnend-i meges

318

Nze-i nazmu[m] grmez dmen

Oldum ad gzine imdi diken

319

Geri bir abd-i hakrem amm

Oldum irfnum ile mten

320

Bide bir kulna olur ancak

Bu ekil nazm ile bahyi-i Hak

321

Klmaga vki-i hlm tarf

Tercemndur baa bu nazm- latf

322

Kar- deryda olan gevher-vr

Kymetm alayamaz her hs u hr

323

Korkaram ben kuln ol eref-i ns

Bilmeyp eyledi agyra kys

324

Var mdm ki olup feth-i bb

Bi-i hret ola ibu kitb

Tuhfetl-Hkkm

325

Lk bunula mbht itmem

Sfeh gitdgi yola gitmem

326

Arz- hl eylemedr maksdum

Alup tli-i n-mesdum

327

Medh olan bunca mevl-i kibr

Bileler derd-i dili bir mikdr

328

Bulna yan ki bu derde ilc

Olmayam gayr kapuya muhtc

329

Avniy himmeti eyle blend

Avn-i Hakk ile olursn hursend

330

Kl tevekkl yri Allha mdm

Kona bir gn ele h-bz- merm

331

Olan ol rz- ezelde ksmet

Vsl olur saa hep b-minnet

332

htisr it szi uzatma henz

Bala var hayr duya eb rz

333

Y lh bu mehdm-i kirm
Olalar izz sadetde mdm

334

Dilerz her birine Rabb-i cell

Vire t hare degin mr-i tavl

115

Tuhfetl-Hkkm

116

12b

335

Bu hakre olup anlar meyyl

Hkden ref ideler sye-mil

336

Budur ancak garazum dnyda

Beni glib ideler hussda

337

Yan l-nazar rz u eb
eref izzetme ola sebeb

338

Virdi telfme evsf 56 eref

Hk-i pyine olnca muthaf

339

Nazar- lutfn57 klmaya dirg

Belki ihsna ide say- belg

340

nki evsfna yokdur encm

Hasb-i hli birez eyle ilm
Makle-i Hmise
Sultn-uar
Brhnl-Fuzal
Mukted-y uar ve Bleg-i Memleket-i
Rm Olan Abdl-Bk Merhm Bu
Hakru Ser-Encmn lm u fhmdur

56
57

341

Ey dil olmak diler ise std

Dim stdu kl hayr ile yd

342

Hayr ile yd iden stdn hep

Kiin izzetine olsa sebeb

343

Yan ol Bk Efendi merhm

338a evf: evfn S.

339a lufn: lufu S.

Tuhfetl-Hkkm

lm irfnda nazri58 madm

13a

58

344

Meclis-i ilm hner sksi

uar-y selef Bksi

345

Eyledi dr- bekya rhlet

Rhna ola Huddan rahmet

346

uarnu ol idi sultn

Hare dek imdi turur dvn

347

Nazmna halk- cihn kdur

Medh olursa ne kadar lykdur

348

Var durur dnyda ok r

Lk mehr olan er

349

Anu er olup sihr-i hell

Eyledi halk- cihn meyyl

350

eyh Sad v Nizm Cm

Her ne kim var uar aksm

351

Rma Bk gelicek darb- dest

Cm- nazm bularu buld ikest

352

Bu selset bu letfet bu ed
Dd- Hakdur aa b-n u ir

353

uardan aa bezer bir er

Gelmedi Rma ve hem gelmeyiser

354

uar hayline ser-defter iken

343b irfnda nari: irfn u naar S.

117

Tuhfetl-Hkkm

118

Yn kim byle suhan-perver iken

59

355

tmedi kimse kemlin malm

Bildi ultn Sleymn merhm

356

Didi bu gevher-i n-yb ancak

Lyk- meclis-i ahbb ancak

357

Ol suhan-perveri ihy kld

Hnerin leme if kld

358

Kmydur nazar u himmet-i h

Baksa sm zer 59 olur hk-i siyh

359

Bkye ol eh-i ferhunde-hsl

ltift itdi virp mansb u ml

360

ora her bir eh-i l-himmet

Kldlar Bkye kll ragbet

361

Kadri gnden gne efzn old

Meh-i nev gibi kemlin buld

362

ki defa sadetle meger

Old Rm iline kd-asker

363

Prlik kld mizcn tahrf

Ol[ma]d hidmet-i fetv teklf

364

Nazm ile h- cihna her br

Prlik zrin ider idi ir

365

Eyledi nki ecel cmn n

358b zer: zere S.

Tuhfetl-Hkkm

Blbl-i lem iken old ham

13b

366

Mazhar- rahmet-i Rahmn olsun

Hr u glmn ile mihmn olsun

367

Eylesn Hazret-i Hak rhn d

Budur el-hsl maksd u merm

368

Aa mil idi bu tab- blend

Giderek oldum aa dnimend

369

Hidmetinde olup anu nie yl

Eyledm ilm marif hsl

370

Kd-askerken idp istihdm

Eyledi baz diyrda kassm

371

Dahi rz-nmecisi olm idm

ltiftn tamm bulm idm

372

Eyleyp cn ile her hidmetini

ora aldum Filibe ksmetini

373

Yalup kendme ok i itdm

nki merhm yanndan gitdm

374

Akribdan yine bir kd-i m

Bu erefden beni kld mahrm

375

Beni isterdi mlzm ide ol

Vaz- makblm idp ol medhl

376

Hak bilr ben degl idm rz

Olan ol Kuds-i erfe kz

119

Tuhfetl-Hkkm

120

14a

60

377

Nm ol zt- erf Ahmed

ltimsn anu klmaz red

378

Dkmeci (?) banu ol dmd

Baa lutf ile ider imdd

379

Aa tevch olcak Kuds-i erf

Old knn alnur (?) erf

380

Bkn kend rzsyla hemn

Beni kld o mlzm tayn

381

Bk merhm yine itdi kayd

Aa hep vkf olup Amr ile Zeyd

382

Geldi mrde60 haberi n[ki] anu

Gitdi Bksi kaan dnynu

383

Vk- hli didm monlya

Dhil olmak diledm mevtya

384

Gayrlar baa murz old

Bu haber gna halku told

385

ora ol fazl u kerem kn61

Kd-i asker-i Rm bn-i ah

386

Bildi derd-i dili dermn itdi

Baa bir medrese62 ihsn itdi

382a mrde: mjde S.

385a Msra vezne uymamaktadr.
62
386b medrese: medrese-i S.
61

Tuhfetl-Hkkm

387

nki bu lutf u kerem kld zuhr

laya gitdm o ylda mesrr

388

Varcak anda teehhl kldum

Rzk in Hakka tevekkl kldum

389

Gedi bu hlet ile bir iki yl

Old ahvl-i maum mkil

390

Deyne girdm yine mahzn u mell

Meskenm old yine stanbul

391

Meger ol fzl u allme-i Rm

Yan kim Esad Efendi mahdm

392

Kld Kurunl kazsn ihsn

Der-akab m-melek old tln

393

Baa yr old n [ol] tli-i bed

Maraz- fakr ise old mted

394

lada hsl idp hayl dyn

Mansbu zabtna gitdm mahzn

395

Varup itdm aa kat- menzil

Mansbu olmad zabt kbil

396

Yine ser-dr elemin yd itdm

kbet azm-i Beligrad itdm

397

Fakr ile mbtezel vre

Arz- hl itdm o dem ser-dra

121

Tuhfetl-Hkkm

122

14b

398

Merhamet klmad hlm bildi

Tezkireciye havle kld

399

Yzme bakmad ibni vildn

ald ferdya beni nie zamn

400

atd mansblar pulluk pulluk

Cnuma gedi benm mazlluk

401

Yog idi virmege zehr-i ktil

Bir kaz virdi baa b-hsl

402

Bulmadum anda varup edd-i ramak

Gedi gurbetde zamnum ancak

403

nki almad bu baht- siyh

Old63 dil te-i fakr ile tebh

404

Dr- gurbetde zell n-km

Gedi bir nie hr u eyym

Makle-i Sdise
Bu Hakr Kesrt-Taksr Mansb- Kaz
Sevdsyla Mbtel-i Gam u Derd-i Kesr ve
Mrr- Eyym u hr ile Bu Tarkden MinBad Behre-gr Olmadugumdan M-ad Tan
u Ten-i Ad Sebebiyle Bakiyye-i Hasb-i
Hl-i Pr-Melli Nazm u Ner ile ml v
n Bu Tark ile Mcer-[y] nh Eyler
405
63

403b Old: Olmad S.

Kime kim tli-i sad64 olmaya yr

Tuhfetl-Hkkm

Anu ahvli olur hep dvr

15a

406

Sm zer alsa ele toprak olur

Kadri her yirde anu alak olur

407

Acr ise ac ol b-mededi

Ki anu olmaya hergiz senedi

408

ekme gel mansb in say u emek

Yog ise sm zer arka gerek

409

Kime kim olmaya lemde zahr

Olur ol bencileyin hvr65 u hakr

410

Bu felketle gep ahd-i bad

kd Rm iline ser-dr- cedd

411

Fakr u fkayla yine b-mye

Vardum aglay Murd Paaya

412

Bakmad ol dahi asl yzme

tibr itmedi yan szme

413

Geldi tezkireci old emi

ret ugrus o Tar hm

414

Rivete meyl idp ol gayretsz

Virmedi mansb h rivetsz

415

Vaz mekr hle66 ol trk-i den

Grecek gzleri yog idi beni

405a sad: bed S.

409b vr: or S.
66
415a le: hele S.
64
65

123

Tuhfetl-Hkkm

124

67

416

Ber-murd old og yrnu

Nazar olmad baa anu

417

Grdi rahm itdi baa defter-dr

Old telhs-i Trebe n-r

418

An tebdl ile kldukda kabl

Gitdi nem var ise harc- makl

419

Bu felket ile avdet itdm

Mansba togr[u] ekldm gitdm

420

Zorb esbbum soyd ne ki var

Bir iken mihnet gam old hezr

421

Neyledi gr baa bu baht- siyh

Zabt olnmad o mansb gh

422

Anda cem olmag ile kz

Birisi olmad azle rz

423

sitne taraf old kav

Old ol hdim-i er-i nebev

424

Derd-i azle arayup bir re

Yine gitdm ekilp ser-dra

425

Esb-i maksdum zr-i leng itdi67

Yele yalayal kuyruk gitdi

426

Fakr u fkayla varup nie zamn

425a Msra vezne uymamaktadr.

Tuhfetl-Hkkm

Eyledm ehr-i Beligrad mekn

15b

427

Aglayup derd-i dili arz itdm

Ehl-i diller reviine gitdm

428

Fakruma vkf olnca zaleme

Beni suhriyye klup bir kereme

429

Oldlar yan fakre dmen

erhe kbil degl anda ekilen

430

ekmedi bu elemi hidmetkr

Nie esbbum ile kld firr

431

N-gehn ddi Srinik mahll

Eyledm an zarretle kabl

432

Bir yaa yok virecek harc- bert

Varsa ol mansba yok anda ebt

433

nki ol mansba oldum dhil

Zabt u rabtnda olup mstacil

434

Agladum an grince n-r

Ol kazda dahi kd var

435

Ugradum yine aceb gavgya

Yine geldm ekilp paaya

436

Kd-askerden alan zabt itdi

Beni bu gurbet gam incitdi

437

krdr zhir ii n-ru

Yine ddm yanna ser-dru

125

Tuhfetl-Hkkm

126

16a

438

Menzile varmaga srat itdm

Vatana togru ekildm gitdm

439

Hsl fakr ile mahzn u mell

Eyledm Filbe diyrna nzl

440

Bir yaa hzn [] gam- ehl yl

Bir yaa tan- ad virdi mell

441

Geldi deyn isteyi erbb- dyn

Az kald ki idem arz- cnn

442

Bilmeyen sand gider mahlla

Yine azm eyledm stanbula

443

Turmadum neyledm ise itdm

sitneye ekildm gitdm

444

Bu gam u derd ile mahzn u mell

Eyledm nki Sitanbula nzl

445

Anda yanumca giden hidmetkr

Atum esbbum alup itdi firr

446

N-gehn mluma geldi bu ziyn

Aradum turdum an nie zamn

447

Buldlar gayrlar matlbn

Ald ser-dr olan mektbn

448

Mansba gitdi saflar srdi

Beni bu mihnet gam ldrdi

Tuhfetl-Hkkm

449

abr ile bade mrrul-eyym

Yitip mve-i maksd- merm

450

Hazret-i Hakdan inyet old

abr ile def-i kasvet old

451

Vakt-i esadda meger kim bir rz

Alup gn gibi baht- frz

452

nkisr ile varup dvna

Arz- hl itdm o l-na

453

Eyledm py- erfin takbl

Grdi rahm eyledi ol zt- ceml

454

Fakrdan eyledm aa ekv

Virdi ol dem bir avu aka baa

455

Didm ey efdal-i erf- ibd

Bir kazyile kulu klsa d

456

Arz- hl idp aa m u seher

ltiftna olurdum mazhar

457

ntizr zre iken subh u mes

Geldi irdi giderek vakt-i kaz

458

ikr old bu srr- mbhem

Geldi yaklad kaz-i mbrem

459

Mansba oldugum grdi hars

Bernevar baa kld telhs

127

Tuhfetl-Hkkm

128

16b

460

Maraz- gam yine olup mted

Old n-gh meknum ser-had

461

Bir yaadan irip vakt-i it

Hadden efzn olur anda bel

462

Badan ad yine erbb- dyn

ekp endh u bel gn--gn

463

Nie derd gam ile vel-hsl

Giderek mansba oldum dhil

464

Mansbu sorar msu fidesin

Saa nakl eyleyeyin idesin

465

Anda yeksn grinr sd u zarar

Bir sicill olmaz anu hefte geer

466

Bir palankanu iinde nefert

C u zilletle gerr evkt

467

Anda kd bogazn besleyemez

Grmeyince kii vasfn diyemez

468

Be on ay anda olup subh u mes

rini idemedm deyn ed

469

kbet neyledm ise itdm

Budine togru ekildm gitdm

470

Hasb-i hl yazup ey abd-i zaf

Eyle bir hb kitb tasnf

Tuhfetl-Hkkm

471

129

Nazar idince kibr- ulem

deler hccet-i ztu imz

Makle-i Sbia
Kuzt- Enm u Vlt [] Hkkm Kazya
Rz Virp Tark-i lme zim Old[uklardur]

68

472

Bir zamn Filbe diyrn meger

Terk idp klm idm azm-i sefer

473

Gh stanbula geh ser-dra

Tkatm kalmad vara vara

474

Bu tark ile gezp hayl zamn

Beni klmd felek ser-gerdn

475

Kevkeb-i bahtum iderken tevbh

rdi bi on yediye n trh

476

Hikmet-i Hakk ile ol enda

Azl ile olmag ile zde

477

Kalmad milket-i68 ser-hadde yirm

Budin iklmine ddi seferm

478

Azl ile lem olup bauma teng

Tli-i nahs ile eylerdm ceng

479

Yr olmamag ile tli-i dn

Mihnet-i dehri ekp gn--gn

477a milket-i: memleket-i S.

Tuhfetl-Hkkm

130

17a

480

Olm idm yem-i derd gama gark

demezdm69 giceden gndzi fark

481

Bilmeyen kimse iderdi bhtn

Beni alard ki mest hayrn

482

Kmet70 olsa irip vakt-i namz

Nleye eyler idm ben gz

483

Snnet-i zuhra ger itsem niyyet

Htrumda yog iken cemiyyet

484

yleye klsa mezzin kmet

Ben ikindye iderdm niyyet

485

Bilmez idm71 ne krat itdm

Zuhra m asra m niyyet itdm

486

Yirini bulmayup erkn- salt

Rz u eb byle geerdi evkt

487

Yog idi Hlika lyk amelm

og idi hsl tl-i emelm

488

Yan kim glib idi nisynum

Old nisyna sebeb isynum

489

Dir idm aglayup ey Hud72

Neye mncerr ola73 hlm aceb

480b demezdm: demezem S.

482a met: T mest S.
71
485a Bilmez idm: Bilmezdm S.
72
489a Msra vezne uymamaktadr.
73
489b ola: olur S.
69
70

Tuhfetl-Hkkm

17b

490

Bir yaa tl-i emel hrs- drz

Kime varup ideyin kef-i rz

491

Bir yaa nvek-i bhtn- hasd

Bir yaa bb- murdum mesdd

492

Bir yaa derd gam- keret-i deyn

Bir yaa tan- ad rzuma eyn

493

Bir yaa te-i fakr u fka

Bir yaa yok amelm Hllka

494

Bir yaa hecr gam- hv tebr

Tatlu cnumdan idpdr b-zr

495

Bir yaa hecr gam- ehl yl

Bir yaa havf- Hud-y mtel

496

Kang birin diyeym mihnet ok

erh tahrre an hcet yok

497

arha irimi idi ferydum

Aglamak olm idi mutdum

498

Dileyp Hakka mnct mdm

Dir idm aglayup ey Rabb-i enm

499

Nie sabr eyleyeyin hl harb

ekdgm mihnete yok hadd hisb

500

Gayrya mansb olur df-i gam

Baa amm ki kaz-i mbrem

131

Tuhfetl-Hkkm

132

74

501

ki defa ki kz oldum
ekilen mihnete rz oldum

502

Teng olup bauma bu mlk-i cihn

Olmam fakr ile mezmm- mihn

503

Mihnetm artuk olup rz-be-rz

H almad bu baht- frz

504

Bilmezem asl nedr imdiye dek

Dogmad74 kutb- murdumca felek

505

Gayrya mihr [] veflar eyler

Baa her gne ceflar eyler

506

ok zamndur ki tahamml kldum

Fikr idp imdi taakkul kldum

507

Gezerin bunca zamndur n-km

Gelmedi hlme el-kssa nizm

508

Oldum ahvl-i kazya nzr

Fukar og pern-htr

509

Eker bencileyin mflis r

htiyc ile ider mri mrr

510

L-mekn olup ider get gzr

demez su gibi bir yirde karr

511

Grmege ehl ylin hasret

leri gleri fakr u zillet

504b Domad: Dod S.

Tuhfetl-Hkkm

18a

75

512

Mansb alnca geer bir nie yl

Alsa zabtnda olur l-yakl

513

Tecribem gedi nie defa aa

Nie kez bauma geldi bu bel

514

Bu tarku olcak p-mli

Say idp kle getrdm hli

515

Eyledm kendme ol demde hitb

Didm ey gfil [] ser-mest harb

516

Ne durur mansb- dny didg

B-bek mansb in gam yidg

517

Bilmed mi75 fendur bu cihn

Meyl ider mi aa h akl olan

518

Ukalya bu cevb- f
Olsar genc-i kanat kf

519

Hare dek dirse ola nmu ad

Eyle var glen-i nazm bd

520

uardan bu cihnda nieler

Nazm u ner ile eerler kodlar

521

Ki olur nmlar hayr ile yd

Kla Hak cmlesin rhn d

522

Sen de var nazm ile ey Avn-i zr

Eyle ahvl-i kuzt ir

517a Bilmed mi: Bilmed ir S.

133

Tuhfetl-Hkkm

134

18b

76

523

Evvel medh-i mevl kldu

Suhanu kasrn l kldu

524

niyen hl-i kuzt bir bir

Getrp nazma v eyle tahrr

525

Ulemdan olan medh eyle

Cheldan olan kadh eyle

526

Vk- hli yazup bir mikdr

Eyle var arza-i erf- kibr

527

Ser-gzetini yazup hkkmu

Sen dahi hayr ile adur nmu

528

Yalup eylemez ise tasd

Belki erf- kibr ola ef

529

Ehl-i diller nazar idp her end

Hak-ins olan ide belki pesend

530

Saa t ki76 ulem ragbet ide

Hle vkf olup efkat ide

531

Ele kgd kalem alup n-gh

Baladum nazma hemn bismillh

532

stihreyle tefel kldum

Dergeh-i Hakka tevekkl kldum

533

Olcak kalbme Hakdan ilhm

Eyledi Tuhfe-i Hkkm aa nm

530a t ki: n-geh S.

Tuhfetl-Hkkm

534

Baladu geri ki bu nazma dil

Seni ilzm ide yed ulem

535

Sen de fikr it hele b-lf u gzf

Sze ragbet ider mi erf

536

Bu mbht koyup haddi bil

Saa dmez bu mbht ey dil

537

Sende ol del bza yokdur

Ulemdan aa kdir okdur

538

Var iken nazma keml-i kudret

Birisi klmad aa cret

539

Zerrece yokdur aa inkrum

Bilrem geri ki ben mikdrum

540

Marifet bahrine olup gavvs

Bulmazdum bu kadar cevher-i hs

541

Haber togrus budur amm

Klmasunlar zuref haml-i riy

542

Tabuma lih olurd b-reyb

gredrdi sanasn htif-i gayb

543

Yog idi nazma benm mikdrum

Bir kitbd [benm] ancak krum

544

Szme vkf olur ehl-i keml

Bu meeldr ki yok eliye zevl

135

Tuhfetl-Hkkm

136

19a

545

Bu maklt- sadet-encm
Avn-i Hakk ile bulnca itmm

546

Dilerem senden ey Rabb-i Vedd

Nazr olmaya aa em-i hasd

547

Kej nazar iden ey Rabb-i Gafr

Ddesi ola meknndan dr

548

Sehv ile var ise de anda kusr

Ehl-i insf an tutsun mazr

549

Nazm u inda bulurlarsa hat

Afv ide an kibr- ulem

550

Bu kitbum iricek encma

Tuhfe-i nev ola hss u ma

551

Yd olup hayr ile nmum mutlak

Garazum rahmet-i Hakdur ancak

Makle-i Sbia
Kuzt- Enm u Vlt [] Hkkm Kazya
Rz Virp Tark- lme zim Olduklarnda
Mlzm Olnca Evvel ekdikleri Zahmet 77
ntizr rdur78
552

77
78

Syle ey rif-i pkze-kelm

Eyle ahvl-i kuzt ilm

zamet: ramet S.
irdur: ez- irdur S.

Tuhfetl-Hkkm

19b

79
80

553

Ulemnu erefin yd eyle

Dil-i gam-ddemzi d eyle

554

Eyled medh-i mevlyi tamm

Niedr hl-i79 kuzt u hkkm

555

Bildr an dahi ilm eyle

Vk- hl-i yr u ikdm eyle 80

556

Glib imdi kuzt u hkkm

Oldlar haylce maglb- avm

557

Bunlaru hli dger-gn old

B-kes olan kat mahzn old

558

Ulemnu ne aceb tlii dn

Chelnu erefi gn--gn

559

Ehl-i diller bu szi sylerler

Kar- deryda drer cfe zeber

560

Yine gstermeye mirt- felek

Adl ddu yzini imdiye dek

561

Aa bai ne durur eyle beyn

Bilmeyenler kla t kim izn

562

Kat idem kii diy pyesini

Cerh ider mr-i girn-myesini

563

lme ugl eyleyp ol m u seher

Nakdnesin81 hep aa sarf eyler

554b l-i: li S.
555b Msra vezne uymamaktadr.

137

Tuhfetl-Hkkm

138

564

Hsl idince mebn-i ulm

Nr- fakr ile yanar niteki mm

565

Ne ise cmle-i ilm-i er

Tab- pkde olur hep ber

566

Olsa bir mesele82 fethe muhtc

Ol mahallinde ider istihrc

567

alup bunca meh sl o fakr

lm-i erden olur cmle habr

568

ubha dek bir gice mnend-i ncm

Uyumaz eyler o tahsl-i ulm

569

Kendye himmeti olursa blend

steyen kii olur dnimend

570

Varup stanbula eyler hareket

Ders oknur kanda kola cemiyyet83

571

Ol tark ire olup ok menzil

Nie cemiyyete olur dhil

572

Geri kim ilm hner hsl ider

Fakr u fka an l-yakl ider

573

htiyc ile virr cna hr

Muztarib eyler an fikr-i ma

563b Nakdnesin: Nakdin ben S.

566a mesele: mesele-i S.
83
570b Msra vezne uymamaktadr.
81
82

Tuhfetl-Hkkm

574

Dim mri felketle geer

Gicesi gni riyzetle geer

575

Bekleyp nie mevl-i zm

Medrese knci olur aa makm

576

akal yog iken anu agarur

Dahi ol kendsini tze sanur

577

Br- mihnetle olur kmeti ham

Olayn diy mlzm her dem

139

Kle aleyhis-selm Yeb [ibnu] dem

ve yeibb fh hasletn el-hrsu ve tlulemeli84

20a

84

578

Fakr u fka cigerin hn eyler

Gam u mihnet an mahzn eyler

579

Ol tarku ne ise erkn

Getrr yirine bir bir an

580

O murdna irince her br

Gam ile mri geer leyl nehr

581

Tutalum ite mlzm old

Mansb almak aa lzm old

582

Gsterr nki kazya o rz

Medresedr yol anu ya kaz

583

Hevesi bu dil-i nlnnda

Hadis: Allahn Resul selam zerine olsun- buyurdu: nsan olu yalanr;
ama onunla birlikte u iki haslet gen kalr: hrs ve tkenmez arzu.

Tuhfetl-Hkkm

140

Devleti bula kaz yannda

85

584

Bu meeldr ki dimiler ukal

Kii am olur irdkde kaz

585

Her kim olursa kazya rz

Hep gider85 zahmet-i hl-i mz

586

tye hle ider geri nazar

Bu tasavvurdan ider og zarar

587

Gyet az olur olursa m-beyn

der azl ile mrr- seneteyn

588

Ne kadar zahmet ise sabr eyler

Bu md ile dile cebr eyler

589

Kasd bu mansba n vsl ola

Gide gam zevk u saf hsl ola

590

Iztrr heves-i mansb u ch

Drr an bu hrsa n-gh

591

Kd-asker kapusn rz u eb
Bekler ol vird-i lisn matlab

592

Bu mlzmlar bir tab selm

Cmle ksma klupdur taksm

593

Old bir snf anu lgar u zerd

Fakr u fka ile olm pr-derd

585b gider: giderr S.

Tuhfetl-Hkkm

20b

594

Bulmayup kendye cy- rhat

Zaf ile b-meded b-tkat

595

Def-i gam diy86 yir afyon sklur

yle lgar ki toknsa yklur

596

Agniydan dahi bir snf hep

Cem-i mla alur rz u eb

597

Feth olup anlara bb- tahsl

Eylemiler o ulm tekml

598

Bulup anlar maraz- fakra ilc

Eylemi her biri tahsl-i mizc

599

Old bir snf da mensb- kibr

Bir mansb[] alur senedi var87

600

Bezl ider mansb in ml u menl

Yz tutar anlara izz ikbl

601

Ol iki snf kamu b-gamdur

Azl ile nasblar tevemdr

602

Kang snfdan ise kendi bil

nf- evvelde88 menem vel-hsl

603

Agniy zmresine yok szmz

595a diy: diyp S.

599b Msra vezne uymamaktadr.
88
602b evvelde: evvelden S.
86
87

141

Tuhfetl-Hkkm

142

Fukar hlini grse gzmz

21a

89

604

Hak sze merdm ise g itse

Fukar htrn ho itse

605

An izn idemez her ahmak

Fukar kalbi durur89 Kabe-i Hak

606

Devlet [] zilleti viren Hakdur

An fehm eylemeyen ahmakdur

607

Aa rahm eyle ki n-r ola ol

Fakr ile b-kes b-kr ola ol

608

abr ider fakrn halka diyemez

e-i rz u vakrn syamaz

609

Kalur elbette hicb altnda

Gencdr san ki trb altnda

610

Sye-ve hk ile olur yeksn

Der-be-der yle gezer ser-gerdn

611

te-i fakr an nie meh sl

Pte-i mihnet iinde ide kl

612

Fakr [anu] dr ola yrnndan

Biz-zarr usana cnndan
Makle-i mine
Ehl-i nsf Hkkm- Kirm ve Kuzt-
Enm Hazretlerinden tizr- M-l-Kelm

605b albi durur: albidir S.

Tuhfetl-Hkkm

143

Eyleyp F-Zamnin Anlara sbet den

Bely v Kazy ki Cnibinden Mensb
Virmekle Mansblarnda ebt u Devm
Olmadugn lmdur
613

Dile ey zmre-i hkkm- kirm

Ehl-i insf- kuztl-slm

614

Vechi olmaya u sz ki h
Ola kl olana htr-s

615

Sizi tahmk ise ger maksdum

N-murd ide beni mabdum

616

B-sebeb siz baa dnm itme

Bu sz ile beni ilzm itme

617

Syled sen bu maklt sahh

Dimesnler zuraf hem- melh

618

Nazm u inya gelen tahrrt

Olmad kizb riy taksrt

619

An telfe ekp bunca taab

Vk- hli beyn itdm hep

620

Cmlezden bu durur hep meml

zrmi ehl-i kerem ide kabl

621

Yan el-kssa bu cumhr- kuzt

Yek-be-yek cmle-i hkkm vlt

622

Kdlk alsa gerekdr giderek

ekmek ister aa da hayl emek

Tuhfetl-Hkkm

144

21b

90
91

623

Kd-askerlere varmag ile

El urup karuda turmag ile

624

Vara gele usanup kapusna

Tura tura yorlup tapusna

625

Fakr ile hl ola yle harb

atmaduk kalmaya esbb u kitb

626

Rz u eb eyleyesin say- ceml

sitne dahi idp tekml

627

Arz- hl itmege ikdm idesin

Hasb-i hl varup ilm idesin

628

nine90 havf u recyile varup

Fakrdan hayl ikyetler idp

629

Aglayup hli arz eyleyesin

Ser-gzet ne ise syleyesin

630

Nazar eylerse de gh yze

Mltefit olmaya okluk sze

631

Br- gam91 ide elif kaddi nn

Giderek hl ola dger-gn

632

Mansba vsl olnca her dem

ekmesin bir iki yl derd elem

633

kbet mansb alursn amm

nine: ne S.
631a Br-: Yr- S.

Tuhfetl-Hkkm

Geliser baua bi drl bel

22a

92

634

Giresin deyne nie mihnetle

Varasn mansbua devletle

635

Mansbu olur ise b-hsl

Olasn bu gam ile l-yakl

636

Tutalum mddet itd tekml

Bir iki aka idersin tahsl

637

tmeye ol dahi deyne vef

ekdg derd elem kala saa

638

Ey olursa eger ol mansb

ok olur aa bilrsin tlib

639

Bir kav kimse ala kzlgu

Yok durur geri aa rzlgu

640

B-kes olmag ile sen lemde

Olasn bunca bel v gamda

641

Seni mazl ideler ya tebdl

Mddet kalmaga anda tekml

642

Zhir ol mansb olupdur merch

Olasn bu gam ile sen mecrh

643

Ger kabl eyler ise sen an

Kazanursn bir iki Omn

644

Yalup varur ise stanbula 92

644a Msra vezne uymmamaktadr.

145

Tuhfetl-Hkkm

146

Anda ragbet mi olur mazle

93

645

Szi eyleyp evvel ez-ber

Varacagu yine kd-asker

646

Diyesin nle-knn hvr93 u zell

Ne in mansbum itd tebdl

647

Ne durur crmmi ben de bileyin

T ki anula tesell olayn

648

Saa dir geri ki crm yokdur

Lk ol mansba tlib okdur

649

Kldlar an efat nideyin

Kangsnu szini redd ideyin

650

Bir kav kimseye mensb imi ol

Kuvvet-i khiresiyle makbl

651

Mansbu eylediler aa murd

Virmeyp idemedm ben de ind

652

Hsl mansbu virdm aa

Bilrem geri zulm old saa

653

Gayrsna seni itdm tebdl

Mddet eyle var anda tekml

654

htiyr ya olursn mazl

Ya varup mansbu eyle kabl

655

Byle virince sul ile cevb

646a vr: or HS.

Tuhfetl-Hkkm

147

Viresin yne-i fikrete tb

22b

656

Azlden ise klup rey-i sahh

Mansb eyler ise sen terch

657

Varup ol mansba dhil olasn

Nukre tahsline mil olasn

658

nki ol mansb ola b-hsl

Her ne del olur ise dil

659

Biz-zarre94 tama- hm idesin

Cem-i ml itmege ikdm idesin

660

Dimeyesin bu hell bu harm

Ekl idp vakf ile ml- eytm

661

Diyesin kimine resm-i ksmet

Nsf- mln alasn b-minnet

662

Cem ola bunclayn ml- hab

Gua girmeye yt u had
Klel-lh tal ve tebrek Ve men lem
yahkm bi-m enzelal-lh fe-like
hmz-zlimn95

663

Olmadu emr-i Hudya mnkd

Neyler y seni bu Hakk- ibd

664

Eyleyp kendi maglb- avm

659a Bi-arre: Bi-arr S.

Allah Teala buyurdu: Kim Allahn indirdii hkmlerle hkm vermezse,
ite onlar zalimlerin ta kendileridir. Mide Sresi 5/45.

94
95

Tuhfetl-Hkkm

148

Olasn rz- cezda bed-nm

665

Hrs ile zlim olasn eyvh

Yz ola iki lemde siyh

666

Hayf ol akl ile idrke hayf

Sret tnet-i n-pke hayf

667

Saa lyk m bu gne aml

Ulem nmn idesin p-ml

668

Zulm olur m ulemdan sdr

Olup ilm ile amelde ksr

669

Zulm iderse aceb olmaz chel

Def-i zulm itmek indr ulem

670

lim olan kii icr eyler

Emr-i marf ile nehy-i mnker

671

Klma inkr ile kizb telb

Saa yitmez mi bu mazmn- had

672

An g itmek olur farz- ayn

Byle buyurd Resl-akaleyn
Ruviye an-Al ibni Eb Tlib kerremal-lh
vecheh enneh kle Reslullh aleyhisselm Kuzt mmet elet esnfin
kadiyni fin-nri ve kdin fil-cenneti
sadaka Reslullh yan kdin kad bilhev fe-hve fin-nr ve kdin (23a)

Tuhfetl-Hkkm

149

kadl-hakka ve hve limn fil-cenneti

nukle min-Cmius-agr96

96

673

Kimde kim var ise adl insf

Yok yire eylemez ol lf u gzf

674

Zulm iden chil olandur eker

Bu hadi ne okur ne diler

675

Bu had ile kim olmaz mil

Zhir ol kimse olupdur chil

676

Kd olmag ile baz m

Zulm ile kd kuztu nm

677

Kd kim hsl ol lim ola

htiyryla varup zlim ola

678

Zlim olan kiiler childr

lmden ekeri hep gfildr

679

Kd kim chil ola zlim ola

An rsvy ide maherde Hud

680

lim dil ola ol kd

Hazret-i Hakk ola andan rz

681

kl ise gel ey merd-i suhan

Ulemya sakn itme s-i zan

Hadis: Hz. Ali (R.A)den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber (SAV) yle
buyurdu: mmetimin kadlar ksmdr. Bunlardan iki ksm cehenneme, bir
ksm da cennete gidecektir. Allahn Resul doru syledi. Yani heveslerine
uyarak hkmeden cehennemde, meselelere vakf olup da hakka gre hkmeden
de cennettedir. Cmius-Sarden nakledildi. Bu hadisin benzeri iin bk. (Ayet
ve Hadisler).

Tuhfetl-Hkkm

150

23b

682

Old ren bu meel ehl-i dile

Ki yanar ya kur yannca bile

683

Bilmez an nie n-dn alar

lim chil[i] yeksn alar

684

Saa dir kd olur lim olan

Hkim olur m cihnda n-dn

685

Bu sz kllara ne lykdur
anur ol ilmi kab sarkdur

686

Kuvvet-i ml ile nie chil

Kd v hkim olur bir nie yl

687

Niesi okumadan nahv [u] sarf

Mesele bilmez iken h bir harf

688

Olm iken cheldan madd

Hkim olmasn eyler maksd

689

Anlaru olsa gerek tlii yr

Halkdan eylemez ol gayret r

690

Hl-i lem budur ey ehl-i keml

imdi basd ulemy chhl

691

Ddi bu derde ahl iler

Bu asrda kim lr kim diler

692

Chel gn gibi rifatde olur

Ulem hk-i mezelletde olur

Tuhfetl-Hkkm

693

ktizs bu mdur dnynu

Rifat artuk ola n-dnu

694

Kang lim ki ola efkar- ns

An ol chile sen itme kys

695

Ki anu kuvvet-i mliyyesi var

Neye sunsa eli irer her br

696

Geymesn rf izfet her dem

Hasm olur aa mm- Azam

697

Meded ldrdi bizi bu gayret

Zhiren bunda [da] vardur hikmet

698

Her tarafdan olup ad peyd

err r ile pr old dny

699

Anatolda Cell elemi

Tutd her cnibi zulm sitemi

700

Engrs ire olan dmen-i dn

te-i zulmi olnmaz teskn

701

ark ilinde dahi l-i surh-ser

Told hep dmen ile bahr u ber

702

lem fitnesine rz u eb
Ulemya bu ceflardur hep

703

te-i zulm ile mazlm ider h

sumn tutar ol dd- siyh

151

Tuhfetl-Hkkm

152

24a

97
98

704

Bb- rivet ise mesned olamaz

Rifata kimse mukayyed olamaz

705

Hak szi her kii hod syleyemez97

Terk-i ser itmeyen an diyemez

706

Cem-i ml in urur her kii lf

Kimse[y]e kal[ma]d adl insf

707

Ulem v vzer cmlesi hep

Hvb- gafletde yaturlar ne aceb

708

Yklur gitmede mlk-i lem

Gelmiyor anlara h derd elem

709

Zhir eylese an h- be-nm

Def refine iderdi ikdm

710

Zulme h ki rzs yokdur

Halk- dnyya cefs yokdur98

711

ark ile garba ider adl dd

Zll-i adlinde hep efrd [u] ibd

712

Devleti hare dek olsun mmted

Yan kim Hazret-i Sultn Ahmed

713

Byle bir h- azm-n

Byle bir kn- kerem sultn

714

Byle bir pdieh-i Cem-azamet

Byle bir husrev-i l-himmet

705a syleyemez: sylemez S.

710b yodur: odur S.

Tuhfetl-Hkkm

24b

715

Grmedi dde-i hurd-i cihn

Devr-i demden il hzl-n

716

Bu durur aa dumuz ki mdm

Hare dek var ola ol h- be-nm

717

Avn-i b-kes bre hemn

D-i pdieh-i ry- zemn

718

Sefer emrinde yazup eh-nme

Tuhfe kld an hss u ma

719

Nazm u neri anu olup kem-yb

n beyz olup ola arz- rikb

720

Var mdm klup aa nazar

Ber-murd ide bu ehl-i hneri

721

Budur yn-i ehen-h- cihn

uarya kla lutf u ihsn

722

Tuhfesi mr- zaf her dem

Server py- meleh b kem

723

B kem her ne ise tuhfe-i mr

Lyk oldur ola h mazr

724

Sen Sleymn-sfat ben mram

bu manya aceb mesrram

725

hlar lutfa bahne ister

Lutf- ha ne bahne ister

153

Tuhfetl-Hkkm

154

99

726

Hline vkf olup ragbet kl

Hasb-i hlin okyup efkat kl

727

ehler olur ats mebzl

Kimse olmaz der-i adlinde mell

728

H ol bba gelen redd olmaz

Bb- ihsn eh sedd olmaz

729

Kulna klsa eh-i ry- zemn

Yevm krk aka vazfe tayn

730

Bu tekdle kanat klsam

Gh dvnda99 kitbet klsam

731

Hak virp hsl olursa bu murd

Mansbu eylemeyem nmn yd

732

Avniy kim bilr ol h- kerm

Kuln eyleye yed ki zam

733

Bb- eh maksim-i erzk- enm

Sen de var bekle o dergh mdm

734

Eylese h- adlet-unvn
Baa bu vech ile lutf u ihsn

735

Emr olnur ise ben n-kma

Nazm idem her sene bir eh-nme

736

Okyup dinleyicek h- cihn

Eyleye ben kulna istihsn

730a dvnda: dvnnda S.

Tuhfetl-Hkkm

25a

100

737

Avniy avn-i Hud ger ola yr

Bu murda iresin hir-i kr

738

Avn-i Hakdan dile maksdu hep

hdur geri ki zhirde sebeb

739

Ne diyem ol eh-i bahr u berre

Bahrden katre gneden zerre

740

Anda hatm old adlet anda

Anda hatm old sahvet anda

741

Anu asrnda geleydi Cemd

Hidmetin eyleyp olurd ferd

742

Meclis[in] grse eger Rstem-i Zl

Py-ml olur idi sye-mil

743

degl kbil-i medh tarf

Kl du dim ey abd-i zaf

744

Y lh o ehen-h- be-nm
Tura turdukca cihn mlki mdm

745

mrin efzn ide ol Hayy u Kadr

Ola ads kamu hvr100 u hakr

746

rip avn-i Hud-y mtel

na hep cmle meln kral

747

Muciztyla Reslullhu
Dmeni mnhezim olsun hu

745b vr: or S.

155

Tuhfetl-Hkkm

156

748

Hare dek h- cihn var olsun

Avn-i Hak aa nigeh-dr olsun

749

Syesinde olalum sde

Rz u eb hamd idelm mabda

750

Dilerz Hazret-i Hakdan her gh

Mstecb ide dumuz Allh

Hikyet-i Pr-Letfet ki Emr-i Hidmet-i Kaz

Efdal-i Tat u bdetdr

25b

751

Cmi-i zmre-i erbb- ulm

bni Takpr Efendi merhm

752

Byle nakl itdi akyk ire

Sylenr ehl-i hakyk ire

753

Fuzaldan biri sbkda meger

Anlara byle hikyet eyler

754

h tevch-i kaz eyler aa

Ki ide er-i Resli icr

755

Degl imi garaz izzet ch

Hkm ider her ne ise emr-i lh

756

Zhd takvda olup kmeti lm

htimm zre iken subh u m

757

Gh ryda Nebiyyl-muhtr
Eyler iken aa arz- ddr

758

ora ol frig olup mansbdan

Tuhfetl-Hkkm

Ge-i uzleti eyler mesken

759

Ol kazdan olcak zde

Hazreti h gremez ryda

760

demez aa takarrb hsl

Mey-i frkatle olur l-yakl

761

Bu hatsndan idp irz

Yine avdet klup olur kd

762

Der-akab maksad- aksy bulur

Hazret bende-i makbli olur

763

Yine ryda grp kel-evvel

Diler ol mkilini eyleye hall

764

tizr ile o hayrul-aml

dicek crm hatsn sul

765

Bu cevb buyurur aa Resl

Sen kazyya olurken megl

766

er ile mmetm subh u m

Hidemtn iderd itmm

767

tmeyp adl ile dduda kusr

er ile grr id hayl umr

768

Olup anu ile mecr u meb

Mntefi olur idi eyh ile b

157

Tuhfetl-Hkkm

158

769

Terk idp sora teferrd itd101

Kend nefsle takayyd itd

770

Hidmetmden nie gn oldu dr

Bundan zge saa yok crm kusr

771

26a

101

Efdal-i tat imi leyl nehr

Hidmet-i er-i Nebiyyl-muhtr
Makle-i [Tsia]
Rm line Sefer-i Hmyn Vki Olaldan Ber
Zmre-i Kuzt u Yr- Vlt- Zl-tibr ki nf
Olup Bir nf Ser-Dr- B-Vakra Bir nf
sitne-i zzet-Medra Azmet Klmagla MBeynde Olan htilli cmlen Beynndadur
772

Ey suhan gevherin sarrf

Vireyin saa cevb- f

773

ki snf old kuzt [u] ulem

Dile bir bir sebebin icml

774

Old bir snf mevl ksm

hre-i dehr olup ism resmi

775

nki ogald mevl giderek

Kalmad anlara har meslek

776

Bir nie mansb bir eydrp ol

Arpalk nm ile itdi kabl

777

Kend varmaga tenezzl itmez

Anda nvvb ile hod i bitmez

769a teferrd itd: teferrdtu S.

Tuhfetl-Hkkm

26b

102
103

778

Arpalklar silinmi102 nie bir

Eyledi er-i Resli tahkr

779

Arturur gn olcak rz- cez

Ne cevb idebilr bilsem aa

780

Rmda nie mensb yek-s

Arpalk old mevlye kamu

781

Anu erbb gezer vre

Def-i gam derdine bulmaz re

782

Yr olup bir nie rivet bedeliye (?)103

Dir ki ol al gididen vir gidiye

783

Birdr anlara hell ile harm

Vardug yir olur ii tamm

784

Mansbu eysini anlar alur

B-kes olan kii ybnda kalur

785

fes yog ise bir kiin

Birisi iler gelmez iin

786

B-kes olan kii mansb almaz

Eger alursa da nefin bulmaz

787

Old bir snf da b-kes fukar

Azl ile mri geer subh u mes

788

lm ile yog ise ger akrn

Adlde olsa reyh-i n104

778a silinmi: sylenmi S.

788a Msra vezne uymamaktadr.

159

Tuhfetl-Hkkm

160

789

Ne kadar eylese say u ilhh

Bulmaz fakr ile el-kssa felh

Makle-i ire
F-Zamnin Kuzt u Hkkmu
mansblarnda ebt Devm Olmamag ile
Dnyda Hars Olanlar Kendlerini Bu
Beldan Tahls dp Ge-i Uzletde Huzr u
Zd- hiret Tahsline Say- Mevfr
Eylemeleri Beynndadur

104

790

Ey suhan gevherin sarrf

Vireyin saa cevb- f

791

Zhir akvli ko bidat zulem

Old kdlar aa let-i zulm

792

Hep reyya teklf mdm

alar emr ile kuzt [u] hkkm

793

Cem olan nzl avrz ne ki var

Kddan ister an defter-dr

794

Elem mihneti stanbulu

Kr ider cnna her mazl

795

Fakr u fka ile pr-gam her kes

Bulmaz matlabna [h] dest-res

796

Neylesn anlara kd-asker

Virse bazlarna mansb eger

788b rey-i: er-i S.

Tuhfetl-Hkkm

27a

797

Fakr ile mansba varup gidemez

Varsa mansblarn zabt idemez

798

Sylesem hak szi nola b-bk

Bu ceflar ider insn helk

799

Cmleden biri bu abd-i n-z

Bu meeldr kiin nefsi azz

800

ok zamndur bu tarke gireli

Nakd-i mri o meta vireli

801

Alup tali-i n-mesdum

Hsl olmad ebed maksdum

802

Olan old szmi dile azz

Saa bu pend-i letfet-mz

803

Ok gr mcib-i ibret olsun

Sebeb-i zikr u nashat olsun

804

Fukardan olan bir bir say

Mansbnda turamaz bir iki ay

805

Zr- bzs olan merd-i kav

Olyor hdim-i er-i nebev

806

Ne durur zann u kysu aceb

abr ider mi bu cefya ukal

807

Saa ey kl u dn ne aceb
Bu ekil mansb in bunca taab

808

Mansb in bu rezlet nie bir

161

Tuhfetl-Hkkm

162

Bu meakkat bu felket nie bir

27b

105

809

Hele maglb- avm olmsn

Bu tam birle tamm olmsn

810

Akl olan eke mi bunca taab

Bua sabr iden edndr hep

811

Nev-hevesdr niesi yrnu

Bu cefsn eker dnynu

812

Sebeb oldur ki edn eker

Kldlar mansb- lde makar

813

Turmayup dn u den sadra geer

Glib irdi gibi hir-i er

814

Bu ne hikmet durur ey Br-Hud

Ulem sadrna gedi chel

815

Chel kat- mertib itdi

lme ragbet anu in gitdi

816

Tli-i chil ise hb ancak

Hiziyle kat mergb ancak

817

Ulem mansba olmasun esr

Klmasun kendlerin hvr105 u hakr

818

Kalmad mansb- dnyda saf

Azl nasbna bulnmaz ihs

817b vr: or S.

Tuhfetl-Hkkm

819

Eylemek ister ise def-i kesel

Gel benm pendm ile eyle amel

820

Mansbndan bu cihnu el ek
Sz evls budur eyleme ek

821

Bu cihn mansbn itme kabl

Olmamak ister ise sora mell

822

ste ol mansb kim ey dn

Ebed olsa o106 mansbda bek

823

Kang mansb ki degldr bk

Ukal olmaz anu uk

824

Olmak istersen eger kim rhat

Eyle bu halk- cihndan uzlet

825

Yatacak yiri teemml eyle

Rzk in Hakka tevekkl eyle

826

Seni halk eylemedin dahi Hud

Rzku eyledi takdr saa

827

Bb- rzku sen olmaz mesned

Kulnu rzkna zmin ol Ahad

163

Klel-lhul-melikl-vehhb nnel-lhe
yerzku men ye bi-gayri hisb107
828

Rzk in gam yime ey ehl-i keml

822b o: ol S.
Allah Teala yle buyurdu: Allah dilediine hesapsz rzk balar li
mrn Sresi, 3/37.
106
107

Tuhfetl-Hkkm

164

Hrs ile olma mil-i Deccl

28a

829

Eyle yne-sfat kalbi sf

Rzku yok yire klma isrf

830

Lzm olan yire sarf eyleyicek

Rzk tahsle ekilmez ok emek

831

Bezl sarf itmege yitmez amm

Ml- Krn dahi olursa saa

832

Sende ger var ise akl u idrk

Var birez rzku eyle imsk

833

Mlu bir yire hep derc eyle

Akl mznna ur harc eyle

834

Bil ki sevmez bu cihnda o Gan

Mln yok yire sarf eyleyeni
Klel-lhl-mun Kl verab ve ltsrif inneh108 l-yuhibbl-msrifn109

835

Saa lzm m cihn ire varup

Baua halk- cihn rp

836

Cem idp bir nie mangur- harm

desin an dahi bezl-i avm

837

ekesin bunca gam u derd-i ker

inneh: innel-lhe S.
Allah Taal buyurdu: Yiyin iin fakat israf etmeyin. nk Allah israf
edenleri sevmez. Arf Sresi 7/31.
108

109

Tuhfetl-Hkkm

165

Olasn bir kur unvna esr

838

l yiyp ide saf dnyda

Sen cevbn viresin ukbda

839

Ne sefhat ne kabhat eyvh

htiyr eyleyesin bunca gnh

840

Lutf idp pendmi dile ihvn

Kolasuz mazhar- lutf- Rahmn

841

Tlib-i mansb- ukb oluz

Rgb- rahmet-i Mevl oluz

842

Gelz eyleyelm Hakka niyz

Yd idp crmmzi tl u drz

843

Kalmaya crm ile isynumuza

Bakmaya defter [] dvnumuza

844

Lutf u ihsna klup mstagrak

Bahr-i gufrna bizi eyleye gark

845

Y lh bize ekdrme hicb

Koma hayretde bizi rz- hisb

846

Dahi Avn kuln d eyle

Lutf u ihsnua mutd eyle

Hikyet-i Latfe Mnsib-i Menkb- Mnfe

28b

847

Sbk var idi bir ahs- hass

Aa sm zer idi yr u ens

Tuhfetl-Hkkm

166

848

Ml u ch eyleyp an magrr
Bir nefes itmedi mrinde huzr

849

Sm zer cemin idp rz u eb

Bir yire defn ide idi an hep

850

Olmayup rgb- hayr u hasent

Aa n-gh irir vakt-i memt

851

O mahilde zer aa olmaz yr

Terk-i dny ider hir n-r

852

Olmaynca aa lutf- Br
Kodug yirde kalur dnr

853

Tama u hrs ile gr ol bed-nm

Eylemez vrie an ilm

854

O mahalde olcak zer medfn

Vr olanlar olur[lar] mahzn

855

ulehdan biri ol gice meger

Vkasnda grr shib-i zer

856

Sreti olm anu niteki m

Zer olan yire tutar em g

857

Grz m-sfat ol tarrr

Geh girer ol delge gh kar

858

Aa ol slih ider nki sul

Bile t kim ne durur vk-i hl

859

Virr ol slihe bu gne cevb

Tuhfetl-Hkkm

167

Dir ki zer cem iden hli harb

29a

860

Sm zer cemin iden dnyda

Bu amel birle kopar ukbda

861

Dim eyleyp h u zr
Gzedr gzlerm ol dnr

862

Andadur akl ile fikrm her gh

Aceb kimse aa buld m rh

863

Her kim olursa hars-i dnr

Har olur m-sfat hir-i kr

864

Sm zer cem idene ite dell

Virse bi yl aa Hak mr-i tavl

865

kbet nki helk olsa gerek

Beden-i nzg[i] hk olsa gerek

866

Kalsa dny tolus genc-i nihn

Ol azbn eker ukbda hemn

867

Mil-i sm zer olan her end

Bu hikyetle olur fidemend
Makle-i Aere
Ahvl-i Kaz Emr-i Asr Oldugn Had-i
erf ile Beyn ve Baz Ehs-110 N-dn
Kdlara Rivet Alur Diy Kizb
Bhtnlardur

868
110

E-: E u S.

Dile ey mil-i erbb- hner

Tuhfetl-Hkkm

168

Dir ise gu ola pr-gevher

869

Nakl olnd saa n bu kssa

Kssadan rif ise al hisse

870

Bil ki aklu saa yr ise hemn

Mansba tlib olup olma yakn

871

Taleb-i111 mansb klma tedbr

Kdlk old kat emr-i asr

872

Esedul-lh Alden merv

Nakl olnd bu had-i nebev
Rviye an-Al ibni Eb Tlib radyallh
anh enneh kle kle Reslullh sallallh aleyhi ve sellem Men cuile alelkazi
fekeennem
zbiha
bi-gayri
sikknin sadaka Reslullh aleyhisselm112

29b

873

uardan iki erf- kuzt

Pend [] ir[i] nie rengn kelimt

874

dp ahvl-i kuzt malm

Bir gazel dimi Ubeyd merhm

875

ora Vecd an eyler tahms

Dilesnler an ihvn- ens

871a aleb-i : libi S.

Hadis: Hz. Ali (R.A)den rivayet edildiine gre Hz. Peygamber (SAV)
yle buyurdu: Kim hkim tayin edilirse sanki baksz bir ekilde kesilmi
gibidir. Allahn Resul doru syledi.
111
112

Tuhfetl-Hkkm

169

Gazel-i Merhm Ubeydil-Edirnev

Tahms-i Merhm Vecdil-Filibev
Mefl Filt Mefl Filn
I
Mlk-i cihnu hiri bildm harb imi
Mevs mr h u gednu trb imi
Man yzinde devlet-i dny itb imi
Mansb didkleri elem ztrb imi
Cn- azz-i rife ayn- azb imi
II
Kosa adlet itmek in her biri iin
arf itse dda cmleten etvr u cnbiin
Dndrse seyle girye ile gzleri yan
Zlimler syndremez zulmi
tein
Kdlaru bu derd ile bagr kebb
imi
III
Halka medr u merci olur szi dilenr
Tenfz-i hkm-i er-i erf ile eglenr
El tarlug gider gibi bir hlet el virr
Bir iki mangur ellerine geri kim girr
ekdkleri bellar evet b-hisb imi
IV

Tuhfetl-Hkkm

170

Alur eline hkmini h- yegnen

Eydr ki hayl zaf var imi hznen
Hlin sorar m te-i zulm ile yananu
Azmi muslahayla kuzt-
zamnen
Ahvl-i hiretleri gyet harb imi

V
Benden nashat ister ise dile Vecdiy
Hrs eyle ey-i kalle iktif113
Olmaz kanat eylemeden zge kmy
Sz muhassaln diyeym mi
Ubeydiy
Uzlet iden kimesne eh-i km-yb
imi
30a

113

Htime-i Makle-i Ucbetl-Mil

876

Hb tahms gazel birle saa

Kldlar hl-i kuzt inh

877

Sen bu ahvli iderse ikr

Dile tafsl idelm bir mikdr

878

Olmaz ahkm- erat icr

Zeyd ile Amr ider olsa dav

879

er ile virse eger Zeyde cevb

Amra dirsen saa hkm itdi kitb

880

Zeyd aa olmaz ise ger114 rz

V Msra vezne uymamaktadr.

Tuhfetl-Hkkm

Neylesn ya baa diyor kz

114

881

imdi lemde ey vkf- rz

Hakka rz var ise var kat az

882

Zeyde hkm itse eger er ile sen

Saa Amr itse gerekdr s-i zan

883

Baa hkm itmedgine hikmet

Zeydden kd alupdur rivet

884

Riveti sen gerek alma gerek al

der elbette Amr byle hayl

885

Hazret-i Hakdan idp erm hicb

H dimez byle imi kavl-i kitb

886

Yok yire kdya bhtn eyler

Meskenin te-i szn eyler

887

Adl iderse ey efdal-i ns

Ne beldur ideler byle kys

888

Asker tifesi hod ne ki var

Budur detleri hep leyl nehr

889

Olmayup ere mut mnkd

Hkim hkmine eylerler ind

890

Kdya cevr cef-peleri

Ulem kadhdur endeleri

891

Eyleme mmin ise lf u gzf

880a ger: eger S.

171

Tuhfetl-Hkkm

172

Saa lzm durur adl insf

30b

892

Yri insf ile kl her ii

T ki her kes begene cnbii

893

stikmet yiridr er-i Resl

Hidmet ola dir ise makbl

894

dil olmasa eger bir mikdr

Olmaz saa dahi hidmetkr

895

Mstakm olsa eger hidmetde

hibi an tutar izzetde

896

Hdim-i er-i erf olsa kii

stikmetde anu dim ii

897

stikmetle iden hidmetini

ki lemde bulur ragbetini

898

hibi aa riyet eyler

Rz- maherde efat eyler

899

Saa yh dahi gelmez mi yakn

Old insf didg nsfud-dn

900

Diler ise bula mlu bereket

htirz it sakn alma rivet

901

Mrte olma v rivet virme

Badan ayaga gnha girme

902

Rivet ile sakn olma hkim

Rz- maherde olursn ndim

Tuhfetl-Hkkm

903

Riveti virmek olur m ciz

Rn hkmi deglken nfiz

904

Oldlar bu i mezmm- cihn

R v mrte v ri olan

905

Bu had ile olup nakl-i sahh

Kld Peygmber o kavli tasrh

173

An-Eb Hreyrete radyallhu anh

enneh kle: Laane Reslullh aleyhisselm er-r vel-mrte ver-ri
sadaka Reslullh 115
Hikyt- Pr-bret [] B-Nikt MinElzemil-Hikyti F-Hakk rtiil-Kuzti
31a

115

906

Bir kefen soyuc ahs- b-r

Bu imi kr anu leyl nehr

907

Kang meyyit ki olursa medfn

Kefenin soyar alurm meln

908

Olm ol halk- vilyet ciz

An men idememiler hergiz

909

Ol vilyetde meger bir kd

Kavl filinden olup Hak rz

910

Adl ile san ki reyh-i n

Eb Hreyre (R.A.)den rivayet edildiine gre, Allahn Resul (SAV),

rveti verene, alana ve ona araclk edene lanet etmitir.

Tuhfetl-Hkkm

174

Hidmetinde yog imi noksn

911

Vadesi irir anu n-gh

Ol kefen soyucdan eyler h

912

Bu gn ahbbn hep davet ider

O kefen soyucya minnet ider

913

Aa dir rfk ile ey merd-i garb

Baa imden gir mevt old karb

914

Kefen kymetini benden al

Kabrmi ama idp kasd- vebl

915

Byle anula idp kavl karr

Kd [ki] defn olcak hir-i kr

916

O kefen soyuc hod badel-mevt

re mi var kla ol fursat fevt

917

Kdnu kabrini aar ol eb

Eylemez ahde turup havf u taab

918

Her sule viremez kd cevb

Aa te ile eylerler azb

919

Tevbe ider grp an n-r

Bu szi vird idinr leyl nehr
Ez bil-lhi min-erri azbil-kuztizzamni zahara hlihm116 indelimtihni117

116

lihm: lih S.

Tuhfetl-Hkkm

31b

920

Bir azz iidicek kld sul

Bile t kim ne durur vki-i hl

921

O kefen soyuc ahvli didi

Havf idp san ki vcd eridi

922

dil olan gricek byle azb

Zlime nie olur ekl-i ikb

175

Makle-i hd Aere
Nvvb- Zevil-htirm Tifesine Mnsebet
ile Bir Nie Pend-i Sdmend Olndugdur ki
Mfd Muhtasar rd Olnd

117

923

Syle ey vkf- ahbr- enm

Nzm- hl-i kuzt u hkkm

924

Old m-dn kuztu nvvb

Klma hlin bularu istigrb

925

Kdda adle ise ger niyyet

Aa nvvb ider tibiyyet

926

Ne vcd var ola nvvbu

Kavm hddm u kamu kttbu

927

Zulm anlardan olupdur merf

Hayr ile erri ider asla rc

Zamann kadlarnn errinden ve imtihan srasndaki gerek hlinin ortaya

kndan Allaha snrm.

Tuhfetl-Hkkm

176

928

Eylese zulmine igmz- ayn

Kend rzna virr kd eyn

929

Def-i zulm itmek aa lzmdur

Gfil ise souc ndimdr

930

Rz- maherde Hud-y mtel

Cmle etbn ider aa sul

931

Olsa zulm itmege kd mil

Nefi yok fil olursa dil

932

dil olursa eger hkim-i asl

Tg- er ile ider btl fasl

933

Vlhden bu latfe mehr

Eylemi nibi hakknda sudr
Matla- Vlihil-Merhmil-skb

Feiltn Feiltn Feiltn Feiln

Zaleme zulm ider ise nola teskn gerek

Kd miskn olcak nibi keskin gerek
32a

Cevb- Nib-er
Feiltn Feiltn Feiltn Feiln
Tg- er ile kesp fasl idemez btl hak
Kd miskn olcak nib olur knce bak
tirz- Mergbe-i Makle-[i] Sbka
934

Vlihn szi hayl medhl

Tuhfetl-Hkkm

177

Nib lk cevb makl

935

Cmle ahvli gren kddur

Her kes anu szine rzdur

936

kl ise ide gr adl ile dd

T ki senden kala bir yah ad

937

Olmagl ekl-i harma mutd

anma ki sende kalur hakk- ibd

938

Saa takdr olan olur vsl

Nold ya bunca tamadan hsl

939

Masiyet bahrine olmsn gark

demezsin hakk btldan fark

940

ster ise bu maklta dell

Dile bir ndire teml-i ceml

Hikyet-i Hazret-i Kd Beyzv Rahmetullhi [Aleyh]

941

Byle nakl itdi biri rvn

Hazret-i Kd[-i] Beyzvn

942

Var idi bir ulu eyhi mehr

Mrid-i ns idi ol pr-i vakr

943

B-riy lim-i Rabbn idi

Ehl-i ilm idi kerem kn idi

944

Her kime eylese bir kez nazar

lem olur idi gerek eri

Tuhfetl-Hkkm

178

32b

118
119

945

lm-i tefsre olurken megl

Didi Kdya meger bir gn ol

946

Ahsen-i vech ile idp tahrr

Eyle Kurn- erfi tefsr

947

eyhden kd idp118 erm hicb

tizr ile virr aa cevb

948

eyh defat ile eyler teklf

T ki kd yaza tefsr-i erf

949

kbet eyleyp emrini kabl

Old tahrrine anu megl

950

Kalbine mnka olnca119 mefhm

Himmet-i eyh ile ol kn- ulm

951

Rz u eb eyledi say u ikdm

Kld tefsri kaan kim itmm

952

Al gidp eyhe sunnca an

Okyup eyledi istihsn

953

Didi ithf idelm sultna

T ki mazhar olasn ihsna

954

Ne murdu var ise eyle beyn

T ki ihsn ide ol h- cihn

955

Didi kim hidmet-i ere mahz

947a idp: idm S.

950a olnca: olup S.

Tuhfetl-Hkkm

Dilerem kim ola takld-i kaz

956

eyh tefsri ki ha sund

Her mahalde alup okund

957

Kld tazm ile n an kabl

Didi eyhm ne diler benden ol

958

Didi kim istemez ill ki kaz

htiyr ile aa virdi rz

959

ltims[] idp ol demde kabl

Didi dzahda120 mekn istemi ol

960

ki kdlg bir eyledi h

Aa tebd ile virdi n-gh

961

Nakl idicek an eyh-i murtz

Eyledi kd kazdan irz

962

Brekal-lh o eh-i pk-nijd

Kld kdy bu gne ird

963

Dir ise kef ola srr- mbhem

Neyledi dile mm- Azam

Hikyet-i Hazret-i mm- Eb Hanfe-i

Kf
33a

120

964

Byle nakl eyledi bir ehl-i yakn

Meger ol muhteri-i mezheb-i dn

965

Mukted-y ulem-y fk

959b dzada: dzadan S.

179

Tuhfetl-Hkkm

180

Mkil-mz- fhn u Irk

966

lm ile halk- cihndan alem

Yan merhm mm- Azam

967

Ki taleb klsa [da] sil sil

Mezhebine olur anu kil

968

Geri olnmaz mmeyn tahff

Lk mezhebleridr kavl-i zaf

969

Emr ider hke (?) h- lem

Mezheb kavl-i mm- Azam

970

Ki odur meselen akvs

Rz olmakdur aa evls

971

Aa kird iken efrd u ibd

Kld davet an h- Bagdd

972

Eyledi anlara teklf-i kaz

deler er-i Resli icr

973

Old mehr degldr bu haf

Yan kim ol dr-i ilm sadefi

974

Knc-i uzletde o eyh-i murtz

Eyledi emr-i kazdan irz

975

Old hu szine hayl mell

Klmad yan ki emrini kabl

976

Didiler kssay ha n-gh

Tuhfetl-Hkkm

B-huzr old iitdkde o121 h

33b

977

Habs olnmasn anu emr itdi

Ol kadm olan lfet gitdi

978

Gedi ol hl ile nie meh sl

Bulmadlar an tlka mecl

979

Aa defa olnd teklf

Rz olmaz idi h zt- erf

980

htilf zredr anda akvl

Kimi dir olmad tlka mecl

981

ha sz klmad asl ter

Mddeti habs122 iken old takdr

982

Habs iken rh ider azm-i cinn

Rahimal-lh leh bil-gufrn123

983

Kimisi dir ki olnd tlk

h ile olmad ortada vifk

984

Yan el-kssa o muhtr- ibd

Kld esnf- kuzt ird

985

Gedi zahmet ile hl-i mz

Olmad gitdi lince kd

986

Allh Allh ne aceb ry- sahh

Eyledi habs[i] kazdan terch

976b o: ol S.
981b abs: mabs S.
123
Allah ona merhamet etsin.
121
122

181

Tuhfetl-Hkkm

182

Hikyet124
Teml-i Ceml Mevza-i B-Adldr ki rd
Olnd

34a

124

987

Bu hikyet ki olnd rd
Nedr andan bize aks-y murd

988

Muktedmuzken mm- Azam

Aa tbi deglz biz her dem

989

Aa hod lzm iken tibiyyet

Mesleginden nin itd nefret

990

Baka bir baumuza ekdk boy

Eylemez an meger n-cins soy

991

Biz ki n-kbil-i mder-zduz

Zulme meyl eylemiz b-dduz

992

Hayf ol mbtezel-i n-halefe

Vazn uydurmaya kr- selefe

993

Ml tahslini idp mmd

Komuz biz dahi bir vaz- cedd

994

Yazuk ol cbbe v destrumuza

Yazuk ol gayret ile rumuza

995

Muktez-y beeriyyet bu mdur

Gayret r u hamiyyet bu mdur

996

Gn gibi ren iken ibu dell

Bu kelime, bu baln sonunda tekrar yazlmtr.

Tuhfetl-Hkkm

Hayf kim grmez an em-i all

34b

997

Dim idp taleb-i zevk u srr

Olmuz mansb u mla magrr

998

Nold bu hrs u tamadan hsl

Cmle maksd ele girmek mkil

999

in bir iki gn dnyda

Yatacak yir komaduk ukbda

1000 Hrs ile srdg ol mansb u ml

Old Firavn ile Krna mil
1001 Nie bir mansb ile mla bu meyl
Cem ider nitekim ol htb- 125 leyl
1002 Mansba kl ise olma hars
Nefsi kl bu cefdan tahls
1003 Var ise zerrece sende gayret
Ehl-i dny ile klma lfet
1004 Ehl-i dnyda hakkat yokdur
lfet hod zarar artukdur
1005 imdi ns old cevss-i uyb
Ne kadar senden olursa mahcb
1006 B-huzr olsa kaan bir mikdr
der ol cmle uybn izhr

125

1001a tb-: ib-i S.

183

Tuhfetl-Hkkm

184

1007 Mansbu almag in m u seher

Katle bulsa ehdet eyler
1008 Br uzlet klup ol ge-nin
Olma kl ise anlara yakn
1009 leme sen niye geldgi bil
Arayup bul yri bir ehl-i dil
1010 Yri bir mrid-i kmil ara bul
Hidmetin eyleyp ol cn ile kul
1011 b- tevbeyle seni pk itsn
Menzil safha-i eflk itsn
1012 Bu meeldr ki alur her n
Davye man v uka nin
1013 Ehl-i dilden taleb eyle mededi
Bulasn t ki hayt- ebedi
1014 M-siv fikrini dilden dr it
Teni badan ayaga nr it
1015 Gide t126 sret-i hayvniyyet
Saa hsl ola rhniyyet
35a

1016 Ya lh kl an pe bize
Zikr fikr ola ende bize
1017 Ehl-i dnydan idp sen bizi dr
Knc-i uzletde nasb eyle huzr

126

1015a Gide t: Gide almaya S.

Tuhfetl-Hkkm

185

1018 Nimet-i lutfua kir eyle

Dilimz sdk ile zkir eyle
1019 Avn-i ciz dil-haste mizc
Olmasun gayr kapuya muhtc
1020 Eyleyp her yaadan feth fth
Kl anu bb- murdn mefth
1021 Vir aa nimet-i b-pyn
Dil-i mecrhna kl dermn
1022 on nefesde virp mn ile dn
Meskenin eyle anu huld- bern
Makle-i n Aer
Alem-i Ulem-i Dn ve Azam- Fuzal-i Rstbn Kutb- Dire-i Velyet Merkez-i Rbta-i
Kermet Umdetz-Zhhd Kdvetl-Ubbd
Fzl Mutasavvf Kmil Mutasarrf Ser-Halka-i
Slikn Ser-eme-i Vsln Ulm- Zhiren
Mmtz Fnn- Btnen Kif-i Rz An
Bih Pr-i Ren-Zamr Hazret-i eyh Mahmd
Efendin
Zikr-i
Ceml
ve
LzmutTevkrleridr
1023 Syle ey k- sdk syle
Nie esrr u hakyk syle
1024 Syle ey rif-i pkze-hner
Kadr alar bilr erbb- nazar
1025 Syle ey blbl-i glzr- suhan
Ala t gl-i glzr- suhan

Tuhfetl-Hkkm

186

1026 Turma kasr- suhana ur bnyd

T gde ola ebvb- murd
35b

1027 Ukal yok yire amaz deheni

Arz ider ehline drr-i suhan
1028 Kim ola drr-i suhan sarrf
Bilr ol kymetin urma lf
1029 Lyk oldur nie esrr u rmz
Fursat el virmi iken syle henz
1030 Tt-i tab- hm-pervzu
Ehline kef ide gizl rzu
1031 Kufl- ebvb- mansin sen
Vkf- srr- nihnsin sen
1032 lim-i ilm-i tarkat kimdr
Kif-i genc-i hakkat kimdr
1033 Kimdr ol bay u ged sultn
Kiver-i fakr u fen sultn
1034 Kalbi gencne-i srr- ihls
Dergeh-i Hakda olan bende-i hs
1035 Pv-y reh-i zhd takv
Vkf- ilm-i ledn srr- hd
1036 Dergehi melce-i her bay u fakr
Nkl- ilm-i had tefsr

Tuhfetl-Hkkm

1037 Kif-i srr- tarkat nebev

kif-i zviye-i Mustafav
1038 bid zhid-i dergh- Vedd
Nm ol zt- erf Mahmd
1039 smin mmi olupdur el-n
Merkez-i dire-i kevn mekn
1040 Hs hrz- harem-i nusretdr
Mm-i hir alem-i rifatdr
1041 Vv hd-i reh-i kurb [u] visl
Dl zhd ver- izzete dl
1042 Giceler kim gndz sim
Zikr u tesbh-i Hudda dim
1043 Nr- Yezdn yzinde lmi
Gn gibi leme nm yi
36a

1044 Gl-i glzr- erat oldur

Blbl-i bg- tarkat oldur
1045 Nie tabr idem amm el-hak
Kutb- lem disem aa elyak
1046 M-i cr gibi turmaz her n
Yz srer ayagna halk- cihn
1047 Ol durur hsrev-i mlk-i melekt
Klmaz if ider amm ki skt

187

188

Tuhfetl-Hkkm

1048 Lutf ile her kime olsa nazar

Bilr ol ilm-i lednden haberi
1049 Mrid-i kmil odur kim tahkk
Eylemez Amr ile Zeyde talk
1050 Nush u pendi olup insna mfd
rir menzil-i maksda mrd
1051 Dim emr-i Hak ile mil
Aa dirsem nola eyh-i kmil
1052 Nazar-127 pki ider hki gher
Hk ile birdr aa sm ile zer
1053 Lal mercn olur alsa ele seng
Kmy ite budur eyleme ceng
1054 Lk her knda bulnmaz o gher
skdar old meger aa makar
1055 Fukar Kabesi oldur hl
D makm old anula ihy
1056 Kim kolur anda nie eyh ile b
Bulnur anda saf-y ashb
1057 Hsl cmle mrdn hep
M-i cr gibi sf-mereb
1058 Oldlar bunca fezil kn
Skinn- harem-i Sbhn

127

1052a Naar-: Naar S.

Tuhfetl-Hkkm

1059 sumn- hnere kendsi h

Ol mrdn aa gy [ki] siph
1060 Mrid-i kmil olan byle gerek
Grmedi nev-i beer imdiye dek
36b

1061 Medh tarfe ne hcet ol zt

Kl skt eyleme zid kelimt
1062 Var anu bendesin bendesi ol
Kul kurbn ser-efkendesi ol
1063 Sevegr cn ile an seveni
Koldlar trik-i dny-y den
1064 M-sivdan idben kat- rec
Kldlar azm-i reh-i kurb- Hud
1065 Brekal-lh ne gzel ry- sahh
Kurb- Mevly klanlar terch
1066 Oldlar zikr-i Hudya megl
Buldlar devlet-i dreyne vusl
1067 G say ile dikkatler idp
Mrid-i kmile hidmetler idp
1068 Eyleyp kat- menzil nieler
Kldlar tayy- merhil nieler
1069 Oldlar menzil-i maksda yakn
Buldlar magfiret-i Rabb-i mun
1070 Avniy kssay gel itme drz

189

Tuhfetl-Hkkm

190

afha-i kalbe bu ho pendmi128 yaz

1071 Her szm mcib-i ibret olsun
B-bedel hb nashat olsun
1072 Szm lezzeti skkerden yeg
Kymeti hod dr gevherden yeg129
1073 Nush u pendm tutagr itme karr
Ayagna d o sultnu var
1074 Nle idp yaka k idegr
Dergehinde yzi hk idegr
1075 Basa yende revende yze
T saf hsl ola kendze
1076 Vki-i hli eyle aa arz
Hidmet itmek kapusnda saa farz
1077 Kulnu kul olursa da eger
Mjdegne vir aa cn u ser
37a

1078 H ihml ile taksr itme

Gel meded hayr ii tehr itme
1079 Nie bir mansb- dnyy md
Dn dnya degl nki mfd
1080 Sen ol mansba meyl gy

1070b pendmi: bendmi S.

Bu beytin yanna lya-i mable der-naat-i od gyed notu
yazlmtr.

128
129

Tuhfetl-Hkkm

Aldanur grse sabler helv

1081 Zehr-i ktildr o helv didg
Korkaram hazm idemezsin yidg130
1082 Gele ey fehm firset kn
Koya bu melabe-i sbyn
1083 Rygn n ele girmez mansb
Aa kl olan olmaz rgb
1084 Dn dny virben zulm fesd
htiyr it bulasn t ki murd
1085 Gz a cnu uyar ey gfil
Dni dnyya degimez kl
1086 Rz u eb grme misin mr-i azz
Bd-ve srat ile gemede z
1087 rdi s sle bu mr-i kth
Yine bir gnce grinmez eyvh
1088 Gz a irmeden ey dil saa mevt
Tevbe v tati eyleme fevt
1089 Nie bir mansb in tl- emel
Saa mhlet mi virr irse ecel
1090 Olmadu m bu haberden gh
Mddet-i mr ise ast u pench
1091 Altm olmag ile mr-i Habb
130

1081b yidg: didg S.

191

Tuhfetl-Hkkm

192

mmet ekerine old nasb

1092 Server-i mmet [] hayrul-bleg
Bu hadinde buyurm zr
Kle aleyhis-selm Eker amri
mmet beynes-sittne ves-sebne131
1093 Yetmie varmadlar eker-i ns
Ekere nola ekal olsa kys
37b

1094 Yetmie yitse kaan bir dem

Erzel-i mre basar sora kadem
1095 Der azsna kll illet
Kalmaz asl bedeninde kuvvet
1096 der ol Hlka tatde kusr
Dir ki mall olan olur mazr
1097 Klmasun nefs ile eytn igv
Tzelk tat-i Hakka evl
1098 Eylemek ister ise zevk u srr
M-siv fikrini dilden kl dr
1099 Nak olnca dilde her gh
Zikr fikr sen olsun Allh
1100 Saa gnden dahi ren bu dell
Zll- zil gibidr mr-i kall

131

Hadis: mmetimin ounluunun mr, altm ila yetmi yl arasnda

olacaktr.

Tuhfetl-Hkkm

1101 Nefs-i emmreye hem-rh olma

Yalup yolu gm-rh olma
1102 Gfil olma ele girmez fursat
Mrid-i kmile eyle hidmet
1103 hhat devlet ise bir ndur
Menzil vd-i hmndur
1104 Nefi132 yok saa bu tl-i emel
Gelmeden eyle tedrk ecel
1105 Sen bu gn nin olursn b-bk
Mesken yarn olur zr-i megk
1106 Gelp anda saa Mnkir Nekr
deler nki suli bir bir
1107 Ne virrsin aceb anda cevb
Olmaz ise saa avn-i Vehhb
1108 Aklu baua devr y h
Baua gelse gerek bir gn bu
1109 Saa eylerse nashat ter
Olma bu devlet-i dnyya esr
1110 Gl ynesin idp sf
Bu nashat saa vf kf
38a

132

1111 Yri imden gir Avn tacl

Kli hle idegr sen tebdl

1104a Nefi: Nefy S.

193

194

Tuhfetl-Hkkm

1112 Uralum yz eyce dergha

Dim yalvaralum Allha
1113 Bizi gndermeye ukbya garb
Eyleye tevbe v tevfki nasb
1114 Rz- maherde Habb-i Mevl
Umaruz yzmze togru baka
1115 Umaruz ide Habb-i Rahmn
Cennet iinde civrnda mekn
1116 Ola Hak kullarna cmle mun
rgre ibu murda mn
htitm- Nazm- Kitb- N-yb elMsemm Bi-Tuhfetil-Hkkm
1117 Minnet Allha ki her subh u m
Buld bu Tuhfe-i Hkkm encm
1118 Az olur bunclayn tuhfe[-i] hb
Var mdm ola mahbb- kulb
1119 Nitekim h [u] Ged-y Yahy
Muhtasar old kitbum zr
1120 Okyup yazmaga iden niyyet
ekmeye aa ziyde zahmet
1121 Keret ile kiide olsa kelm
Ol sefhatle bulur hret [] nm
1122 Az nimet olur elbette lezz

Tuhfetl-Hkkm

mtil eyler anu og azz

1123 Ehl-i dillerde meeldr alur
Kim ki ok syler ise ok yalur
1124 Muhtasar olsa eger nazm- hb
Ehl-i irfn grr an mergb
1125 Ger mellif kla telfi byk
Dim ellere olur bir yk
1126 Ben idp ehl-i mezka takld
Muhtasar kldum anu nazm mfd
38b

1127 T ki eglence olup hkkma

Ola ihvna nashat-nme
1128 Nk bed her ne ki kldum tahrr
Hasb-i hlm dur[ur] ol b-taksr
1129 Bugz idp kimseye dahl eylemedm
Kasd ile yan yalan sylemedm
1130 Klmadum h kelm- zid
dkul-kavlem aa Hak hid
1131 Togru sz gn gibi hod rendr
Egriye halk- cihn dmendr
1132 Eyledm ucb u riydan perhz
Suhanum anu in hb u lezz
1133 Bu durur bi-i nazm u in

195

Tuhfetl-Hkkm

196

Hasb-i hlm bileler t ulem

1134 Var mdm ki mrvvet ideler
Nazm-i pkzeme ragbet ideler
1135 Kavl filmde eger sdk isem
Nazar- merhamete lyk isem
1136 Mefhar melce-i efrd- beer
Hlme vkf olup efkat ider
1137 He lillh o mrvvet kn
Klmaya bendesine ihsn
1138 Ben ekem bunca gam- fk
Bu mellet kala bende bk
1139 Hlme vkf olnca Monl
Var mdm ide ihsn baa
1140 Kd-i asker-i Rm u Anatol
Lutf u tab ile olupdur mecbl
1141 Anlara cd u kerem farz- ayn
Gele hiffet gide bu iklet-i deyn
1142 Evvel deyni eddur ahdm
Badeh ge-i uzlet cehdm
1143 Bu durur dilde olan hzn mell
Levh-i dilde yazlupdur bu hayl
39a

1144 Avn- Hakdan umaram rz u eb

Tuhfetl-Hkkm

Vsl olam bu murdta hep

1145 Ger mun ola baa mabdum
Ne ise hsl olur maksdum
1146 Szi uzatma yeter lf u gzf
Cevherin kymetin alar sarrf
1147 Kymeti okdur bu hamkat el-hak 133
Yan bostancya tarhun satmak
1148 Olur itmm bu nazm- medhl
Ulem eyler ise an kabl
1149 h kim havfum odur kim ola red
Olup ebvb- murdum mnsed
1150 imdi bu havf u recda kaldum
Gitdi aklum bu arada kaldum
1151 Kesmezem rite-i maksd hele
Ko ne dirlerse disnler cehele
1152 Nola eylerse hasd istihz
Belki rahm ide kibr- ulem
1153 Olcak vki-i hlm malm
Beni h kla anlar mahrm
1154 Old mahss havssa bu kelm
Fehm idrk idemez an avm
1155 Fehm ider szmi ehl-i diller
133

1147a Msra vezne uymamaktadr.

197

Tuhfetl-Hkkm

198

Gam degl alamasa chiller

1156 Rahmet ol ehl-i kemle ki mdm
Bir eer komaga ide ikdm
1157 - akl ile an keyl ideler
Ehl-i diller okyup meyl ideler
1158 Hare del turur rumdur
Zde-i tab durur brumdur
1159 Baa bir lmez oguldur bu kitb
Sfeh ksm olur bunda hicb
1160 demezler baa tan u ten
Kimseden almamam nazm- bed
39b

1161 Vki-i hli bilr mabdum

Serika olmad h maksdum
1162 Hni olmam kasem eylersem eger
Ola sehv ile tevrd ya meger
1163 Ol dahi var ise ger ey-i kall
Yalup yazmayan ol Rabb-i cell
1164 Degl insn hatdan hl
Ama dilde elem egli
1165 Sehv noksnn idp maksd
Aa dahl eyler ise baz hasd
1166 ki lemde an mabdum

Tuhfetl-Hkkm

N-murd ide budur maksdum

1167 uar nmna baz sfeh
El uzunlugn eylerse aa
1168 h- desti kalem-s kursun
Huk olup berg-i lisn risn
1169 re ol ktibe bi derd sarh
Yazdugn eylemez ise tashh
1170 Lanet ol ktib-i n-ehl olana
Har- n-kbil-i pr-cehl olana
1171 Bilmeyp kide-i hatt fakat
Yaza imlsn mall u galat
1172 Nie tiryk v beng mecnn
Gh olur nazm yazar n-mevzn
1173 Ktib ekeri hod chil olur
Ehl-i keyf ise eger134 mhmil olur
1174 Veznden nazm ider cehl ile dr
Okyan kimse bulur anda kusr
1175 Rahmet-i Hak bula ol ktib-i hb
Yaza hem-vr sahh mergb
1176 Ola hatt ya nesih ya talk
Yazup an kla sora tatbk

134

1173b eger: eker S.

199

Tuhfetl-Hkkm

200

1177 Yaza hem surh ile her ser-suhan

Gl ile pr kla bu encmeni
40a

1178 Yaza her satr mukbil ide ol

Belki etrfna cedvel ide ol
1179 Beyti bir dil-ber-i ranya dne
Cedveli k- eydya dne
1180 Fil-meel snesini idp k
Yr koynna koyar k- pk
1181 Ryegn vsl olup ol gence
Rz u eb aa olur eylence
1182 Var mdm ide ragbet ulem
Ola yed sebeb-i medh en
1183 Hayr ile Avn[y]i yd eyleyeler
Dil-i gamgnini d eyleyeler
1184 Dahi cumhr- kuztul-slm
Yr- gr eyleyeler an mdm
1185 Okyup yazan an sag olsun
ki lemde yzi ag olsun
Trh-i htitm- Kitb- Tuhfetl-Hkkm

Feiltn Mefiln Feiln

1186 Hamd-i b-had Cenb- Hakka mdm

Buld bu nazm- muteber encm
1187 Nazm garr eds b-hemt

Tuhfetl-Hkkm

Nm old Menkbul-Hkkm
1188 Nk bed cmle hasb-i hlmdr
Eyledm nazm- pk ile ilm
1189 Umaram okyup terahhum ide
Kd-i asker-i huceste-kelm
1190 htiyr kazya virdi rz
Bunca yllardur n-km135
1191 Nr- fakr ile yand ser-t-p
Mihnet ile gep hr avm136
1192 Munsaba old aa mansblar
Gelmedi hline cihnda nizm
40b

1193 Bir yaa intizr- ehl yl

Bir yaa tan- dmen-i bed-nm
1194 Ser-gzetm olurd nie kitb
erh olnsa bu mihnet137 lm
1195 Ulem-i kibrdan umaram
ltift ideler fakre mdm
1196 Hak nasb eyleyp ola hsl
Dnyev vhir138 cem-i merm

135

1190b Msra vezne uymamaktadr.

1191b hr avm: hr u avm S.
137
1194b minet: obet S.
138
1196b vir: v ur S.
136

201

202

Tuhfetl-Hkkm

1197 Bu kitbu tammna htif

Trhin didi Tuhfetl-Hkkm

SONU
XVII. yzyl airlerinden Filibeli Avnnin hayat, eserleri,
edeb kiilii ve Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsi ile ilgili
almamzda elde edilen sonular yle dikkatlere sunulabilir:
1. XVI. yzyln son eyreinde doduu sylenebilecek Avn,
XVII. yzyln ikinci yarsnda (l. H. 1075/ M. 1664-65 ) vefat
etmitir. uara tezkirelerine gre eski Trk edebiyatnda yer alan
Avn mahlasl on dokuz airden biridir. Asl ad Mahmddur.
stanbulda medrese tahsilini tamamladktan sonra mlzm olmu,
Rumelinin birok merkezinde kadlk ve mderrislik yapmtr.
Kendisine verilen mansplarn hi birinden memnun kalmam;
srekli olarak bunlardan ikyet etmitir. airlerin sultan unvanl
Bknin dnimendi olan Avn, sonraki yllarda da yannda kassm
ve rz-nmeci olarak grev yapmtr. iirlerini beenen Lala
Mehmed Paann iltifatna ve ihsanna mazhar olunca ehnameci
tayin edilmitir. Mesnevsinden hareketle, Azz Mahmd
Hdyye ve onun kurduu Celvetiyye tarikatine bal olduu
dnlebilir.
2. Avnnin mevcut Tuhfetl-Hkkm adl mesnevsinin yan
sra eh-nmesinin de olduu kendisi tarafndan belirtilmektedir.
XVII. yzyl klasik Trk edebiyatnda mesnev mellifi, ehnameci
ve kane iirler kaleme alan air nitelii ile karmza
kmaktadr.
3. air, mesnevsi ile ilgili olarak birbirlerine benzeyen birden
ok isim kullanmtr. Kitabn bal olarak yazlmas ve daha ok
zikredilmesi sebepleriyle biz de Tuhfetl-Hkkm adn
kullanyoruz.
4. Tuhfetl-Hkkm, hasbihl, sergzet-name, nasihat-name
zeliklerini tadndan onu bir trle adlandrmak mmkn
grlmemektedir. air de eseri hakknda hasbihl, sergzet-name,
nasihat-name szlerini sarf etmektedir.

204

Tuhfetl-Hkkm

5. Avn eserini yazma sebeplerini fani dnyada kyamete kadar

isminin yaamas, hayrla anlmak, mevlye derdini anlatmak,
kendisinin ve meslektalar olan kadlarn macerasn, hllerini dile
getirmek eklinde aklar.
6. Tuhfetl-Hkkmn tamamlanmasna son beytinde H. 988/
M. 1580-81 tarihi drlmtr. Ancak bu yl kitabn bitirildii
tarih olarak kabul etmek mmkn grlmemektedir. Bu eserde sz
konusu edilen en son tarih H. 1017/ M. 1608-9dur. Dolaysyla
kitap da H. 1017/ M. 1608-9 ylnda veya bu yldan sonra yazlm
olmaldr.
7. Tuhfetl-Hkkm mesnevsi klasik tertibe uygundur; giri
blm, konunun ilendii blm ve biti blmne sahiptir.
8. Metni hazrlanan Tuhfetl-Hkkmda ilmiye snfna
mensup bir kad olarak yaadklarn, ektii skntlar kaleme
almakta; ann tan gibi davranmakta, ncelikle ilmiye snf
olmakla birlikte ada aydnlar ve idarecileri cesurca
uyarmaktadr. Onlara mm- Azm Eb Hanfe, Kad Beyzv,
Azz Mahmd Hdy gibi ahsiyetlerin zellikle kadlk
mesleindeki tutumlarn rnek olarak gstermektedir. Herkese
hitap edecek ekilde israftan kanmak, paraya kar hrsl olmamak,
dini dnyaya deimemek gibi hususlarda nasihat da vermektedir.
Nasihatlerinin bir ksm da tevekkl etmek, mrid-i kmile tabi
olup ona hizmet etmek, masivadan uzak durmak, nefs-i emmreye
uymamak gibi tasavvuf mahiyettedir. t verirken ayet ve
hadisleri de delil olarak gstermektedir.
9. Tuhfetl-Hkkmn vezni, ksal ve kolayl sebebiyle
uzun mesnevlerde oka tercih edilen Feiltn Feiltn Feiln
kalbdr. Bu mesnevde makbul saylabilecek ve saylamayacak
imale ve zihaflar yaplmtr. Arapa kelimelerde i ahengi temin
eden medlerin yannda birka rnekte de olsa medd-i nundan ve
Trke kelimelerde medden kanlmamtr. Birok beyitte aruz
kusuru saylan banda ayn harfi bulunan kelimelerde ulama da
yaplmtr. Eserde kafiyelerin kullanm, genellikle klasik iirin
kafiye anlayna uygundur. Kafiye yaplan kelimeler, ounlukla
Arapadr. Gz iin kafiye anlayna bazen riayet edilmez; kulak
iin kafiye anlay dorultusunda da kafiye yaplr. Ayn trden ve

Tuhfetl-Hkkm

205

dilden kelimelerin kafiye yaplmas kuralna her zaman uyulmaz.

Eserde redif kullanma oran % 20 civarndadr. Bunlarn da
yaklak olarak % 55i ek, % 45i kelime hlindedir. Kelime
hlindeki redifler ounlukla Trkedir.
10. Mesnevde genellikle sadeye yakn ve anlalmas kolay bir
dil kullanlmtr. Bununla birlikte balklarda ounlukla ar bir
dil, mniyne slp dikkati eker. Az da olsa arkaik Trke
kelimeler ve eklerle karlalmaktadr. Anlatmda yer yer
deyimlerden, ataszlerinden ve kelam- kibar denilecek ibarelerden
yararlanlmtr. Eletiri yaplrken dahi kaba saylabilecek
kelimeler ve deyimlere yer verilmemitir.
11. Tuhfetl-Hkkmn hazrlanan metni, bulunabilen bir
yazma nshasna (Sleymaniye Ktphanesi Hasan Hsn Paa
Blm, Nu.: 1040/I) dayanmaktadr.
12. Avnnin Tuhfetl-Hkkmn tarih olaylara yeni baklar
kazandracak hiss tarih metinlerinden kabul etmek mmkndr.
Bu sebeplerle bu mesnevnin zellikle Osmanl tarihi ve Trk
hukuk
tarihi
aratrclarnn
bak
alaryla
da
deerlendirilmesinin nemine iaret etmek istiyoruz.

KAYNAKA
Abdlkadirolu, Abdlkerim, (1985), smail Bel Nuhbetl-sr
Li-Zeyli Zbdetil-Er, Ankara: Gazi niversitesi Yay.
Acarolu, M. Trker, (2006), Bulgaristanda Trke Yer Adlar
Klavuzu, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu Trk Tarih Kurumu Yay.
Acln, smail bin Muhammed, (1988), Kefl-Haf ve Mzlllbs ve Ammetehare Minel-Ehds Al-Elsinetin-Ns, C
II, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye, 3. bs.
Ahmed bin Hanbel, (1992), Msned, C III, stanbul: ar Yay.
Akbayar, Nuri, (2003), Osmanl Yer Adlar Szl, stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yay., 2. bs.
Aksoy, mer Asm, (1988), Ataszleri ve Deyimler Szl, C I, II,
stanbul: nklp Kitb.
Avn, Tuhfetl-Hkkm, Sleymaniye Ktp. Hasan Hsn Paa
Bl., Nu.: 1040.
Aydn, Abdullah, (tarihsiz), Kuran- Kerim ve Mel-i Cellesi,
stanbul: Aydn Yay.
Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi Destanlar
Devrinden Zamanmza Kadar, C I, stanbul: Mill Eitim
Bakanl Yay.
Batislam, Hanife Dilek, (2003), Hasbhl-i Sf nceleme-MetinTpk Basm, stanbul: Kitabevi.
Bilkan, Ali Fuat, (2002), ki Sulhiyye Inda Osmanl
Toplumunda Bar zlemi, Trkler, C 12, s. 598-605.
Bilmen, mer Nasuhi, (tarihsiz), Hukuk slmiyye ve Istlahat-
Fkhiyye Kamusu, C I, stanbul: Bilmen Yay.
Bursal Mehmed Thir, (2000), Osmanl Mellifleri, C I, stanbul:
Bizim Bro Yay.
abayr, Yaar, (2007), Orhun Yaztlarndan Gnmze Trkiye
Trkesinin Sz Varl tken Trke Szlk, C I-VII,
stanbul: tken Ner.

208

Tuhfetl-Hkkm

apan, Pervin, (2005), Safy Efendi Tezkire-i Safy

(Nuhbetl-sr Min Fevidil-Er)nceleme
Metin-ndeks, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yay.
Danimend, smail Hami, (1961), zahl Osmanl Tarihi
Kronolojisi, C III, stanbul: Trkiye Yay.
Da, Abdurrahman, (2003), Hoca Sadeddin Efendinin
Hayat ve Eserleri, Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, S 14, s. 165-208.
Develliolu, Ferit, (1993), Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Lgat Eski ve Yeni Harflerle, Ankara: Aydn
Kitabevi Yay.
Dilin, Cem, (1983), Yeni Tarama Szl, Ankara: Trk
Dil Kurumu Yay.
Dndren, Hamdi, (2003), nsanla Son ar Kurn-
Kerm Mel-Tefsir-Ansiklopedik ndeks, C I, II,
stanbul: maj.
Eb Dvud, Sleyman bin Eas es-Sicistn, (1994), Snen,
C III, Beyrut: Drul-Fikr.
Erkan, Arif, (2004), el-Beyn Byk Arapa Trke Lgat,
C II, stanbul:Yasin Kitb.
Ertan, Mehmet Emin, (2001), Aziz Mahmud Hdy,
stanbul: le Yay.
Glensoy, Tuncer, (2007), Trkiye Trkesindeki Trke
Szcklerin Kken Bilgisi, C II, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yay.
Hseyin Kzm Kadr, (1945), Trk Dillerinin tikk ve
Edeb Lgatleri, C IV, stanbul: Cumhuriyet Matb.
brahim Ens-Abdlhakm Muntasr-vd., (1972), el-Mucem
el-Vst, C I, Khire:2. bs.
pekten, Haluk, (1997), Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri
ve Aruz, stanbul: Dergh Yay. , 2. bs.
pekten, Haluk-sen, Mustafa-vd., (1988), Tezkirelere Gre
Divan Edebiyat simler Szl, Ankara: Kltr ve
Turizm Bakanl Yay.

Tuhfetl-Hkkm

209

sen, Mustafa- Macit, Muhsin, (1992), Trk Edebiyatnda Tevhidler,

Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yay.
Kanar, Mehmet, (1993), Byk Farsa-Trke Szlk, stanbul:
Birim Yay.
Macit, Muhsin, (1996), Divn iirinde henk Unsurlar, Ankara:
Aka Yay.
Mehmed Sreyy, (1311), Sicill-i Osmn Yhd Tezkire-i
Mehr-i Osmnye, , C. III stanbul: Matbaa-i mire.
Mehmed Sreyy, (tarihsiz), Sicill-i Osmn Yhd Tezkire-i
Mehr-i Osmnye, , C. IV, stanbul: Matbaa-i mire.
Muallim Nci, (1987), Lugat- Nci, stanbul: ar Yay.
Muhammed Ebu Zehra, (tarihsiz), slmda tikad, Siyas ve Fkh
Mezhepler Tarihi, (ev. Sbatullah Kaya), stanbul: maj.
Muhammed Fuad Abdlbk, (1990), el-Muceml-Mfehres LiElfzl-Kurnl-Kerm, stanbul: ar Yay.
Mstakm-zde Sleyman Sadeddin Efendi, (2000), MecelletnNisb Fin-Neseb vel-Kn vel-Elkb, Sleymaniye Ktp.
Hlet Efendi Bl., Nu.: 628den Tpk Basm, Ankara:
Kltr Bakanl Yay.
Mtercim sm Efendi, Burhn- Kt, (hzl. Mrsel ztrk-Derya
rs) Ankara: Trk Dil Kurumu Yay.
Ortayl, lber, (2001), Osmanl Devletinde Kad, Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, C 24, stanbul: Trkiye Diyanet
Vakf Yay.
zen, kr, (2001), Kd reyh, Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, C 24, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yay.
Pakaln, Mehmet Zeki, (1993), Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri Szl, C. I-III, stanbul: Mill Eitim Bakanl
Yay., 4. bs.
Pala, skender, (1995 ), Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara:
Aka Yay.
Parlatr, smail, (2006), Osmanl Trkesi Szl, Ankara: Yarg
Yay.
Sara, M. A. Yekta, (2007), Klasik Edebiyat Bilgisi Biim-lKafiye, stanbul: 3F Yay.

Tuhfetl-Hkkm

210

Sehv, (1979), el-Maksdul-Hasene, Beyrut: DrulKtbil-lmiyye.

Sertolu, Midhat (1986), Osmanl Tarih Lgat, stanbul:
Enderun Kitb.
Sezen, Tahir, (2006), Osmanl Yer Adlar (Alfabetik Srayla),
Ankara: Babakanlk Devlet Arivleri Genel
Mdrl Yay.
Syut, Celleddin bin Eb Bekr, (2006), Cmius-Sar, C
I, II, Beyrut: Drul-Ktbil-lmiyye, 3. bs.
afak, Yakup, (2003), Aruz Terimleri, Konya: Saye Yay.
emseddn Sm, (1992), Kms- Trk, stanbul: ar
Yay.
emseddn Sm, (1996), Kmsul-Alm, C I-VI Ankara:
Kagar Yay.
evkn, (1407), el-Fevidl-Mecma Fil-EhdsMevza, C I, Beyrut: Mektebl-slm, 2. bsk.
eyh

Mehmed Efendi, (1989), Vakyil-Fuzal

(akaykun-Numaniye ve Zeyilleri), (hzl.
Abdlkadir zcan), C. I, stanbul: ar Yay.
Tezeren, Ziver, (1987), Aziz Mahmud Hdayi HayatSanat-Fikriyt, adalar indeki Yeri ve nl
Eserleri, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yay.
Tuman, Mehmet Nil, (2001) Tuhfe-i Nil Divn
airlerinin Muhtasar Biyografileri, C II, (hzl. Ceml
Kurnaz-Mustafa Tat), Ankara: Bizim Bro Yay.
Unat, Faik Reit, (1984), Hicr Tarihleri Mildye evirme
Klavuzu, Ankara:Trk Tarih Kurumu Yay.
Uysal, Muhittin, (2001), Tasavvuf Kltrnde Hadis
Tasavvuf Kaynaklarndaki Tartmal Rivayetler,
Konya: Yediveren Yay.
Uzunpostalc, Mustafa, (1994), Eb Hanfe, Trkiye
Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C 10, stanbul:
Trkiye Diyanet Vakf Yay.
nver, smail, (1986), Mesnev, Trk Dili Dergisi, Trk
iiri zel Says
II (Dvan iiri ), S 415-416417, s. 430-563.

Tuhfetl-Hkkm

211

Wensinck, A. J., (1988), Concordance et Indice de la

Tradition Musulmane, C I, IV, stanbul: ar Yay.
Yavuz, Yusuf evki, (1992), Beyzv, Trkiye Diyanet
Vakf slm Ansiklopedisi, C 6, stanbul: Trkiye
Diyanet Vakf Yay.
Yeniterzi, Emine, (2001), Behitnin Het Behit Mesnevsi,
stanbul: Kitb.
Ylmaz, Mehmet, (1992), Edebiyatmzda slm Kaynakl
Szler (Ansiklopedik Szlk), stanbul: Enderun Kitb.
Zavotu, Gencay, (2006), Divan Edebiyat Kiiler-Kiilikler
Szl, Ankara: Aydn Kitb.

DZN
Abdl-azz Efendi, 45, 110
dem, 86, 94, 139
Hz. dem, 86, 88, 152
Aden, 95
Ah-zde Halm Efendi, 19, 49
Amed, 84, 120
Hz. Peygamber, 84, 88, 91
Ahmed eleb, 13
Amed n
I. Ahmed, 43, 44, 96
Ahmed Paa, 65
Ahmed, 65
Akehir, 13
Al
Hz. Ali, 92
l, 105
Ali Efendi, 13
Al ibni Eb lib, 168
Hz. Ali, 148
Alm, 83
Allh, 66, 84, 91, 93, 110, 115, 156,
181, 192, 193
Allm, 83
Anadolu, 53
Anaol, 110, 111, 196
Anaol, 28, 151
Antep, 39
Ataullah Efendi, 13
Avn, 7, 13, 14, 26, 27, 28, 30, 35, 56,
59, 68
Avn, 25, 26, 39, 67, 68, 88, 93, 96, 99,
103, 133, 153, 154, 165, 184, 193,
200
Azz Mahmd Hdy, 24, 59, 203, 204
Badd, 180
Badat, 39, 59
Bahriyye Mevlev-hnesi, 13
Bk, 15, 17, 49, 65, 203
B:, 16, 17, 67, 116, 117, 118, 120

Br, 166
Bekir Paa, 13
Belgrad, 19, 20, 39, 50
Belirad, 20, 121, 124
Ben srl, 95
Berenvar, 22, 50
Bernevar
Berenvar, 22, 127
Beyzv, 57, 58, 204, 211
B Bekr
Hz. Ebu Bekir, 92
Budin, 20, 22, 23, 50, 129
Bur, 91
Bursa, 13, 39
Cm, 117
Cmius-Sar, 63, 149, 210
Cmiu-ar, 63, 148
Cebrl, 89, 91
Cell, 28, 151
Celvetiyye, 24, 203
Cem, 25, 109, 152
Cemd, 155
Cibrl, 89
Deccl, 163
Defter-i Ak, 65
Dehhn, 65
Demirci-zde eyh Mehmed Efendi, 13
Diyarbakr, 13
Eb Cehl, 90
Eb Hanfe, 57, 58, 59, 204, 210
Eb Hreyre, 173
Ebubekir Efendi, 13
Edirne, 16, 39
Enderunlu Vsf, 65
Engrs, 28, 53, 105, 151
Envrul-Tenzl, 58
Esad Efendi, 16, 21, 50
Esad Efendi, 19, 45, 99, 100, 121

214

Tuhfetl-Hkkm

Esedul-lh Al
Hz. Ali, 168
Eref-zde eref Efendi, 13
Eyp, 39
Eyp Efendi Tekkesi, 13
Eyyb
Hz. Eyyb, 86, 88
Fatih Sultan Mehmed, 7, 13
Filbe
Filibe, 15, 21, 23, 126, 129
Filibe, 13, 14, 15, 17, 19, 22, 39, 48, 49,
50, 51, 119
Filibev Mahmd Efendi.Bakn Avn
Firavn, 182
Fuzl, 65
Galata, 39
an, 164
Gelibolu, 13
Gelibolulu l, 18
Gencne-i Rz, 65
abb, 87, 91, 92, 93, 94, 191, 193
Hbil Efendi, 13
a, 23, 26, 29, 30, 35, 39, 68, 83, 84,
86, 89, 90, 91, 94, 95, 97, 99, 101,
102, 103, 105, 107, 110, 114, 115,
119, 121, 129, 131, 133, 134, 136,
142, 147, 149, 152, 154, 155, 156,
163, 165, 167, 173, 186, 187, 193,
195, 196, 199, 201
Hkn, 65
kim-i mula, 83
Halep, 39
Halife Mansr, 58, 59
li, 67, 83, 86, 90, 92, 94, 130
Hall-zde, 13
n Amed
I. Ahmed, 97
aseneyn
Hz. Hasan ve Hz. Hseyin, 92
avv
Hz. dem'in ei, 88
ay, 98, 155
aydar

Hz. Ali, 89
Hayriyye, 65
aret-i Amed Mamd, 88
aret-i Ms, 88
aret-i Osmn, 92
Hilye, 65
Hoca Sadeddn Efendi, 16, 17, 48
Hbn-nme, 65
ud, 28, 70, 83, 85, 86, 88, 96, 103,
130, 131, 147, 149, 154, 155, 162,
163, 175, 189
Hseyin Avn Bey, 13
vce Saded-dn, 43, 45, 98
Hz. Ali, 56, 62, 63, 148, 168
Hz. mer, 54
Hz. Peygamber, 15, 42, 53, 62, 63, 148,
168
I. Ahmed, 16, 25, 28, 43, 47, 53
I. Mustafa, 16
II. Murd, 13
II. Osman, 16
III. Mehmed, 43, 47
Ir, 179
IV. Murad, 16
bn-i a
Kazasker Ah-zde Halm Efendi,
120
mmeyn
Hz. mm- eb Ysuf ve mm-
Muhammed, 179
mm- Azm, 42, 57, 58, 59, 204
mm- Aam, 44, 94, 151, 179, 181
mm- Eb anfe-i Kf
mm- Azam, 179
slm, 18, 25, 40, 89, 90, 97, 105, 143,
200
srail Oullar, 95
stanbul, 13, 14, 20, 21, 22, 23, 51, 52,
66, 121, 126, 129, 138, 145, 160
zmir, 39
Kabe, 188
Kabe-i a, 142
Kad Beyzav, 58

Tuhfetl-Hkkm

Beyv, 177
adr, 155
dir, 83, 87, 89
Knun Sultan Sleyman, 49
rn, 30, 164, 182
av, 98
Kevkib-zde Mehmed Avn Efendi, 13
Konya, 39
uds-i erf, 119, 120
Kuds, 39, 49
Kfe, 54
urn, 66, 84, 90, 96
Kurunlu, 19, 50
urunlu, 19, 121
Lala Mehmed Paa, 18, 25, 48, 203
Lutfiyye, 65
Mamd
Azz Mahmd Hdy, 24, 186
Mara, 39
Mecelletn-Nisb, 14, 15
Medine, 13, 39
Mehmed Efendi, 13
Mekke, 39
Menbul-kkm, 35, 200
Mes, 88
Mevl, 84, 165, 189, 193
Msr, 39
Mr, 97
Muammed
Hz. Peygamber, 88, 89
Muammed Efendi, 97
Muammed Paa
Sadrazam Lala Mehmed Paa, 18,
25, 67, 104
Murd Paa
Kuyucu Murd Paa, 20, 50
Murd Paa
Kuyucu Murd Paa, 21, 123
Mustafa Efendi, 13
Mustaf Efend, 13
Mustaf Efendi bin Ahmed Efendi, 13

215

Mnr Bey, 13
Mnkir Nekr, 193
Nil, 65
Nb, 65
Nr, 83
Nebiyyl-mutr
Hz. Peygamber, 156, 158
Nect, 65
Nedm, 65
Net, 65
Nev-zde Aty, 65
Ni, 20
Nim, 117
Nuhbetl-sr Li-Zeyli ZbdetilEr, 14
Nreddn Bey, 13
Nusret-nme, 25
Nuret-nme, 25, 109
Osman Efendi, 13
mer
Hz. mer, 89
meribnl-ab
Hz. mer, 92
Peuy, 22
Pernik, 20
Peymber
Hz. Peygamber, 172
Rab, 85, 86, 87, 92, 94, 103
Rabb-i cell, 115, 198
Rabb-i afr, 136
Rabb-i mun, 189
Rabb-i Vedd, 136
Ram, 83
Ramn, 83, 90, 119, 165, 193
Resl, 70, 84, 87, 88, 89, 91, 92, 94, 99,
156, 157, 171, 180
Reslullh, 95, 148, 155, 168, 173
Resls-saaleyn, 148
Rezz, 83

216

Tuhfetl-Hkkm

Rm, 20, 96, 98, 99, 100, 116, 117, 118,

120, 121, 123, 158, 159, 196
Rm ili, 20, 66, 101, 118, 123, 158
Rumeli, 7, 13, 16, 20, 43, 47, 48, 50,
203
Rstem-i Zl, 155
Saded-dn
Hoca Sadeddin, 98
Sad, 117
Slih eleb, 17, 48
li eleb, 17, 106, 112
li Efendi, 112
Sarrf-zde, 17, 48
arrf-zde, 17, 113
Selanik, 39
Srbistan, 19
Sicill-i Osmn, 14, 209
Sidre, 98
Sirinik, 20
Siritnik ky, 20
Sitanbul
stanbul, 22, 126
Sofya, 20, 39
Sohbetl-Ebkr, 65
Srinik, 20, 21, 50, 125
Suln Amed
I. Ahmed, 25
Suln Memed n
III. Mehmed, 96
uln Sleymn
Kann, 118
Sleymn
Hz. Sleyman, 67, 153
Snbl-zde Vehb, 65
Svetlya ay, 20
h [u] Ged, 194
ay
akyku'n-Nu'mniyye, 156
am, 39
eh-nme, 25

eh-nme, 25, 109

ey Mamd
Azz Mahmd Hdy, 185
eyh Muhammed b. el-Kutahta, 58
eyh, 14
reyh, 54, 57, 209
rey, 159, 173
akpr Efendi
Takpr-zde Ismedin Ahmed,
156
Takpr-zde Isameddin Efendi, 53
Talcal Yahy, 65
Tezkire-i Safy, 14, 15
Tmvar, 20
Trhala, 39
Trnova, 13
Trabzon, 13
Trebe, 20, 21, 50, 124
Tuhfe-i Nil, 14, 15
Tuhfetl-Hkkm, 7, 8, 9, 13, 15, 24,
35, 36, 38, 40, 41, 42, 43, 60, 64, 65,
68, 71, 72, 79, 203, 204, 205, 207
Tufetl-kkm, 35, 79, 194, 201
r, 88
Ubeyd, 56
Ubeyd, 168, 169, 170
skdar, 13, 188
Vakyil-Fuzal, 14
Vlih, 41, 58, 68, 80
Vlih:, 176
Vecd, 40, 56, 68, 80
Vecd, 168, 169, 170
Vedd, 24, 91, 103, 186
Vehhb, 193
Vulitrin, 20
Yac-zde Mehmed Efendi, 13
Yay
Talcal Yahy, 194
Yab
Hz. Yakup, 86, 88
Yeniehir, 39
Yeniehir Fener, 13
Ysuf

Tuhfetl-Hkkm

Hz. Yusuf, 88
Ysuf Efendi, 13

Zenn-nme, 65

217