HISTORIA

Spis treci
1
2
3
3
4
4
4
7
9
10
10
11
11
12
14
16
16
16

staroytny Egipt
staroytna Mezopotamia
Indie
staroytne Chiny
staroytny Izrael
staroytna Persja
staroytna Grecja
Rzym
Arabia
Bizancjum
Pocztki redniowiecza
Wikingowie
Sowianie
Pierwsi Piastowie
rozbicie dzielnicowe
powstanie pastwa zakonnego w Prusach
koniec rozbicia dzielnicowego
Kazimierz Wielki

17
17
17
18
19
19
10
21
21
22
22
22
23
24
25
26
26

Ludwik Wgierski
Unia w Krewie
Jagiellonowie
Wadysaw Jagieo
Wadysaw III Warneczyk
Kazimierz Jagielloczyk
Jan Olbracht
Aleksander Jagielloczyk
Zygmunt Stary
Zygmunt II August
pierwsze bezkrlewie
pierwsi wadcy elekcyjni
odkrycia geograficzne
reformacja
kontrreformacja
reformacja w Polsce
kontrreformacja w Polsce

STAROYTNY EGIPT
Staroytny Egipt (nazywany darem Nilu) powsta ok. 3000 r. p.n.e. w wyniku podboju Egiptu Dolnego przez
Grny przez Menesa, ktry przyj tytu krla Dolnego i Grnego Egiptu.
Pooony w pnocnej Afryce w dorzeczu Nilu. Dwie stolice: Memphis (na pn.) oraz Thebae (na pd.). Klimat suchy,
gorcy, uzaleniony od wylewu Nilu, ktry pozostawia yzne torfowisko, na ktrym uprawiano zboe itp.
Gwnym szlakiem komunikacyjnym by Nil i jego wiksze kanay.
Bogactwa naturalne to przede wszystkim kamie, ktry by podstawowym budulcem wity, grobowcw, paacw i budynkw publicznych oraz surowcem dla rzemielnikw. W grach Pustyni Arabskiej wystpoway zoa zota
i miedzi. Inne surowce trzeba byo sprowadza.

Osignicia cywilizacyjne
kalendarz rolniczy
system mumifikacji zwok
struktura spoeczna

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

 system irygacyjny
znajomo pisma (hieroglify, papirus)

Hierarchia spoeczna
Faraon wadca despotyczny, uznawany za syna boga Re. Skupia ca wadz wieck i duchown wadza teokratyczna.
Kapani jedyni porednicy pomidzy bogami a ludmi. Zwizani z okrelonym bstwem oraz wityni. Posiadali
ogromn wiedz. Przestrzegali nastpujcych zasad: obrzezanie (przejte przez ydw), golenie brody i brwi, noszenie lnianych szat, powstrzymywanie si od okrelonych potraw.
Urzdnicy wykonawcy woli faraona. Sprawowali wadz nad okrgami kraju np. przy wyprawach handlowych, ekspedycjach po surowce, okrelaniu rodzaju i wielkoci upraw, nawadnianiu i budowaniu.
Kupcy i rzemielnicy zajmowali si handlem oraz wykonywaniem okrelonych prac rzemielniczych.
Chopi formalnie byli wolni, jednak nie posiadali adnych praw. Pracowali na polach uprawnych, stanowili si robocz przy wznoszeniu wielkich budowli. Oddawali cz upraw wacicielowi gruntu.
Niewolnicy pochodzili gwnie z Azji lub wntrza Afryki. Suyli w zamonych domach.

Religia egipska
Politeizm wielobstwo.
Najwaniejsi bogowie:
RE
OZYRYS
HORUS
PTAH
AMON
AMON-RE
NUT
ANUBIS
IZYDA
SET
SACHMET
CHONSU
SZU
TEFNUT
GEBU
TOLO

bg tarczy sonecznej, najwikszy bg egipski.

wadca wiata zmarych oraz bstwo podnej natury.
opiekun wadzy faraoskiej.
patron miasta Memphis.
patron miasta Thebae.
poczenie Amona i Re, gwne bstwo pastwowe.
bogini niebios.
bg zmarych, prowadzi dusze na sd.
wadczyni nieba i ziemi, wzorowa matka.
bg burzy, pustyni, pan obcych ziem.
bogini wojny, chorb.
bg Ksiyca.
bg powietrza.
bg wilgoci.
bg ziemi.
opiekun pisarzy.

STAROYTNA MEZOPOTAMIA
Powstaa ok. 4 tys. lat temu. Pooona bya midzy Tygrysem a Eufratem. W skad Mezopotamii wchodziy: Sumer,
Akad, Babilonia, Asyria, Mittani i Chaldea.
Od Sumerw inne ludy przejy umiejtnoci rzemielnicze, technik i wierzenia duchowe.
Do rozwoju handlu w Mezopotamii przyczyni si brak drewna oraz bogactw mineralnych. Kupcy wywozili pody
rolne: pszenic, jczmie, daktyle oraz wyroby rzemielnikw: weniane tkaniny, ozdoby i bro. W zamian przywozili
surowce (kamienie, drewno, mied, zoto). Prowadzona na szerok skal wymiana handlowa wymusia ustalenie jednolitych miar, wag, dugoci i powierzchni.

Osignicia

system miar i wag np. jednostka miary okie, wagi talent (ponad 30 kg), mina, szekla
system dziesitny i szedziesitny (tuzin, kopa)
pismo klinowe
zegar soneczny

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

 rozwj algebry (rwnania kwadratowe, pierwiastki), astronomia, astrologia

koo
Hammurabi (1792-1750) wadca Babilonu, miasta w centralnej Mezopotamii w XVIII w. p.n.e. Wprowadzi Kodeks
Hammurabiego.

Religia
Wierzenia miay charakter astrologiczny, utosamiano bogw z ciaami niebieskimi, np.
ANU
SZAMARZ
SIN
ISZTAR

bg nieba.
bg soca.
bg Ksiyca.
bogini planety Wenus.

Pojawia si mit o potopie.

INDIE
Powstay okoo 3 tys. lat temu. Pooone w dolinie Indusu i Gangesu. Pierwotna ludno to plemiona Drawida, ktre
zostay w drugim tysicleciu p.n.e. podbite przez Ariw. Zajmowali si uprawami, hodowl, rzemiosem oraz handlem.
Posiadali pisma zwane sanskrytem.
Spoeczestwo dzielio si na warny i kasty.
Najwaniejsze warny:
bramini (kapani)
kszatriowie (wojownicy)
wojsjowie (wolni chopi, rzemielnicy, kupcy)
siudrowie (ludno podbita)
Kasty to mniejsze i liczniejsze ugrupowania od warn. Ludzie nienalecy do adnej kasty czy warny to pariasi, tzw.
niedotykalni. Byli nimi np. rzenicy, grabarze (zawody przynoszce ujm) lub ludzie wyrzuceni poza nawias spoeczestwa. Kasty byy dziedziczne.

Religie
politeizm i monoteizm (wielu bogw od jednego stwrcy)
braminizm (najwiksza religia indyjska, wiara w reinkarnacj i wdrwk dusz)
buddyzm (od proroka Buddy 560 r. p.n.e.) cel to osignicie nirwany, czyli najwyszego stopnia uduchowienia.
Aby go osign, wskazana bya medytacja, post, wyzbycie si pokus cielesnych.
braminizm + buddyzm = hinduizm (take obecna religia w Indiach)

STAROYTNE CHINY
Pooone w dolinie rzek Huang-Ho i Jangcy. Pocztki cywilizacji sigaj XVII w. p.n.e. Pierwsz dynasti panujc bya
Szang, przebudowa pastwa nastpia za dynastii Cin (std nazwa Chiny). Pocztkowo krl by utosamiany z synem
boga nieba. Pierwotny ustrj to monarchia. W 221 w. p.n.e. staj si cesarstwem.

Osignicia cywilizacyjne

jedwab
papier
pismo obrazkowe (piktograficzne)
druk (wynalazca Pi-Szeng)
porcelana
proch strzelniczy
uzyskiwanie wysokich temperatur (ponad 1300oC)
sejsmograf
amalgamat

Mur chiski rozpoczto budow w 220 r. p.n.e., a zakoczono w XVI w.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

Hierarchia spoeczestwa:

waciciele ziemscy
uczeni, nisza szlachta (Szy)
wolni chopi (Nung)
rzemielnicy (Kung)
kupcy (Szang)

Systemy filozoficzno-religijne
Taoizm twrca (na przeomie VII-VI w. p.n.e.): Lao-Cy. Zaprzeczenie istnienia istot nadprzyrodzonych, ycie zgodne
z prawami natury oraz medytacja. Nie ma siy sprawczej, a wiat jest nieskoczony.
Konfucjanizm twrca (na przeomie VI-V w. p.n.e.): Konfucjusz. Doskonalenie osobowoci. Dostp do urzdw przez
nabyt wiedz (egzaminy). Pniejsi urzdnicy zwani byli mandarynami.

STAROYTNY IZRAEL
Ludno Izraela to ydzi. Informacje historyczne czerpiemy ze Starego Testamentu. Stolic Izraela bya Jerozolima.
Jest to nard bez pastwa, wystpuje organizacja patriarchalna wielkie rody.

Dzieje Izraela

2 tys. p.n.e. epoka patriarchw, pocztki ludu ydowskiego

niewola egipska
wyprowadzenie ludu Izraela z Egiptu w XIII w. p.n.e.
wkroczenie na ziemie Palestyny i walka z plemionami semickimi i Filistynami
zaoenie krlestwa za panowania trzech wadcw Saula, Dawida i Salomona (970-920 r. p.n.e.)
niewola babiloska 587 r. p.n.e.

Religia
monoteizm
10 przykaza (dekalog schowany w Arce Przymierza, Dawid przenis j do Jerozolimy, a nastpnie Salomon wybudowa wityni synagog)
religia ortodoksyjna

STAROYTNA PERSJA
Powstaa na pwyspie iraskim. Tworzyy j dwa ludy: Medowie na pnocy (brzeg morza kaspijskiego), Persowie
na poudniu. Specyficzny ustrj: krl krlw.
W VI w. p.n.e. Cyrus z dynastii Achemenidw podbi Medw i inne ludy, tworzc krlestwo. Zachowa autonomi
podbitych ludw (pastw) jednostki terytorialne, tzw. satrapie, ktre pokryway si z obszarami podbitych ludw.
Na czele takiej jednostki sta satrapa urzdnik pod kontrol urzdnika perskiego.
Potga pastwa przypada za panowania Dariusza I Wielkiego (522-486 r. p.n.e.). Jego nastpc by Kserkses (485-465
r. p.n.e.). Stolic Persji byo Persepolis.

Religia
Dualizm stworzony przez Zaratustr. Nieustanna walka dwch ywiow: dobra i za, ktre si rwnowa. Akuramazda dobry bg. Akurara zy bg.

STAROYTNA GRECJA
Grecy nazywali si Hellenami, a swoje pastwo Hellad. Podzielona bya na polis (pastwa-miasta), np. Ateny
(najwiksze) na Attyce, Sparta na Peloponezie.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

Leaa w klimacie rdziemnomorskim. Nie sprzyja on rozwojowi rolnictwa brak surowcw, mao ziemi pod upraw.
Najwicej glinki ceramicznej. Rozwj eglarstwa i rybowstwa, hodowla winnej latoroli, oliwek oraz sadownictwo.
Najstarsza cywilizacja na Krecie: IV-III w. p.n.e., tzw. kultura minojska (kreteska), nastpnie kultura mykeska.

Ustroje polityczne

monarchia
oligarchia (rzdy arystokracji)
tyrania (rzdy jednostki)
demokracja (wadza ludu)

Kolonizacja (w VIII w. p.n.e.): Bizancjum, Syrakuzy, Korsyka, pn. Afryka, wybrzee morza czarnego, pwysep apeniski, pwysep pirenejski.
Metropolia stolica polis, miasto macierzyste.

Religia
Politeizm. Bogw przedstawiono jako niemiertelnych ludzi, ze zwizku pomidzy bogiem a czowiekiem rodzili si
herosi (pbogowie). Mieszkali na Olimpie. System wierze pomiertnych: Hades wiat zmarych odgrodzony rzek Styks od wiata ywych, przez ktr ciao zmarego przewozi Charon za drobn opat. Wyjcia z Hadesu broni
Cerber (trjgowy pies).
Imi bstwa

Pokrewiestwo

Zakres wadzy i dziaa, opieka

Zeus *

s. Kronosa i Rei, m Hery

wadza, porzdek prawny, zjawiska meteorologiczne

Hera *

c. Kronosa i Rei, ona Zeusa

maestwo, poonice, niemowlta

Posejdon *

s. Kronosa i Rei, m Amfitryty

wody, egluga, trzsienia ziemi, konie

Demeter *

c. Kronosa i Rei, matka Persefony

zasiewy, zboe, rodzina, podno, ad

Hades

s. Kronosa i Rei, m Persefony

wiat zmarych, bogactwo

Apollo *

s. Zeusa i Latony

Soce, medycyna, sztuka (przewodnik 9 muz), nauka, gwatowna mier

Artemida *

c. Zeusa i Latony

mylistwo, dzikie zwierzta, blask ksiyca, modzie

Atena *

c. Zeusa (urodzona z jego gowy)

mdro, wojna w susznej sprawie, rkodzieo (m.in. garncarstwo)

Hefajstos *

s. Zeusa i Hery, m Afrodyty

ogie, kowalstwo i inne rzemiosa

Afrodyta *

c. Zeusa i Dione (urodzona z

morskiej fali), ona Hefajstosa

mio, podno, pikno

Hermes *

s. Zeusa i Mai

droga, podrnicy, kupcy, posacy, wynalazcy, zodzieje

Ares *

s. Zeusa i Hery

wojna krwawa i okrutna

Dionizos *

s. Zeusa i Semele

wino, teatr
* bogowie mieszkajcy na Olimpie

Wojny persko-greckie
Persowie, narzucajc zwierzchnictwo w jednym z polis w Azji Mniejszej, wprowadzajc podatki i tyrani, wywoali
bunty wrd ludnoci. Tumiono je si. Zrozumieli, e chcc spokojnie panowa, musz pokona ca Grecj i zasiedli
wyspy wroga.
Bitwy:
490 r. p.n.e. atak Dariusza I Wielkiego na Attyk. Bitwa pod Maratonem: Grekami dowodzi Miltiades (uycie falangi)
odnis zwycistwo. Przebiegnicie wojownika z Maratonu do Aten (42km) i zawiadomienie Grekw o wygranej.
480 r. p.n.e. atak Persw (Kserksesa) od pnocy. Bitwa pod Termopilami; Grekami dowodzi Leonidas. Wygrana
Persw i spalenie Aten.
480 r. p.n.e. pokonanie Persw na morzu pod Salamin przez flot atesk.
479 r. p.n.e. pokonanie Persw pod Platejami oraz zaoenie zwizku morskiego dla obrony caej Hellady.
448 r. p.n.e. pokj Kaliasza oraz hegemonia Aten.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

Wojna peloponeska
Bya to wojna pomidzy Ateczykami a spartanami. Trwaa: 431-404 r. p.n.e. Spartanie zastosowali taktyk wyniszczania. W Atenach wybucha zaraza, w wyniku ktrej zmar Perykles przywdca Ateczykw, twrca floty. Do wadzy
dochodzi Nikiasz, jego kuzyn. W roku 421 p.n.e. ustanowiono tzw. pokj Nikiasza, lecz traktowano go jako chwilowe
zawieszenie broni. Alchibiades (zwolennik wojny) zorganizowa wypraw na Sycyli w latach 415-413 p.n.e. klska
Ateczykw. Sparta sprzymierzya si z Persami, Ateny otrzymay ostateczny cios. W 405 r. p.n.e. klska Ateczykw
pod Chelespondem. Wojny osabiy Ateny i Spart. Do gosu dochodzi Macedonia za panowania Filipa II (359-336 r.
p.n.e.). Bitwa pod Cherone w 338 r. p.n.e.: rozpoczcie panowania Macedoczykw w Helladzie.

Monarchia Aleksandra Wielkiego

336 r. p.n.e. po mierci Filipa II krlem Macedonii zosta jego syn Aleksander
334 r. p.n.e. Aleksander na czele wojsk greckich wkracza do Persji
333 r. p.n.e. rozbicie wielkiej armii Dariusza, krla perskiego, pod Issos
332 r. p.n.e. wkroczenie do Egiptu, zaoenie Aleksandrii
331 r. p.n.e. rozgromienie Persw pod Gaugamel, Aleksander podporzdkowa sobie Persj
330 327 r. p.n.e. opanowanie Iranu, zakadanie miast greckich w Azji rodkowej
327 324 r. p.n.e. prba podboju Indii
323 r. p.n.e. mier Aleksandra w Babilonie
323 301 r. p.n.e. prby wsprzdzenia pastwem Aleksandra przez jego nastpcw (diadochw) zakoczone
walkami i rozpadem na oddzielne monarchie, pocztek epoki hellenistycznej
Pastwo rozpado si na trzy czci:
Macedonia z Grecj (dynastia Antygonidw)
Syria (dynastia Seleucydw)
Egipt (dynastia Ptolemeuszy)
Powstaa tzw. kultura hellenistyczna (kultura Grecji + kultura wschodu). Due znaczenie miaa Aleksandria egipska
w Babilonie. Znajdoway si w niej: muzeum instytut naukowy, biblioteka, obserwatorium astronomiczne, ogrd
botaniczny oraz laboratoria.

Kultura, sztuka i filozofia grecka

Filozofia umiowanie mdroci.
Filozofia:
Tales z Miletu pierwotna substancja to woda
Heraklit z Efezu pierwotna substancja to ogie
Demokryt wszystko skada si z maych niepodzielnych czsteczek, zwanych atomami
Sokrates zaprzecza sofistom, potpia demokracj, obiektywna prawda Wiem, e nic nie wiem, ale szukam
prawdy.
Platon ucze Sokratesa, potpia demokracje, ludzie s w stanie pozna tylko odbicie prawdziwych idei, naucza
w gaju Akademosa Akademia.
Arystoteles nauczyciel Aleksandra Wielkiego, ucze Platona, naucza w Likejonie Liceum, negowa demokracje.
Twrca logiki, etyki, astronomii.
Gatunki literackie stworzone przez Grekw:
epopeja (Homer)
elegia (Solon)
hymny (Pindar z Teb)
anakreontyki (Anakreont z Teos)
historiografie (Herodot, Tukidydes)
tragedie (Sofokles, Ajschylos, Eurypides)
komedie (Arystofanes)
Architektura:
styl dorycki (bez podstawy, trzon prosty, kapitel w ksztacie grzybka)
styl joski (pojedyncza podstawa, trzon obkowany, kapitel w ksztacie baranich rogw)
styl koryncki (potrjna podstawa, podwjnie obkowany trzon, kapitel w ksztacie lici akantu)
Kolumny w ksztacie kobiet to Kariatydy.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

Rzebiarze:
Fidiasz
Poliklet
Myron
Zabytki:
otarz Zeusa
Nike z Samotraki
posg boga soca
herb bogini Aleksandrii
latarnia morska
grupa Laokona
Nauka:
Eratostenes (siatka geograficzna)
Arystar (teoria heliocentryczna)
Ptolemeusz (teoria geocentryczna)
Euklides (ukad geometrii)

RZYM
2 tys. lat temu na pwysep apeniski przybyy ludy indoeuropejskie zwane Italikami: Umbrowie, Samnici, Lukanowie, Latynowie, Sykulowie. Na pnocy Etruskowie.
Osada Roma zostaa zaoona nad Tybrem w 753 r. p.n.e. przez Romulusa, ktry zabi swego brata Remusa (synowie
Rei Sylwii i boga Marsa wychowani przez wilczyce). Po Romulusie byo 6 krlw najwybitniejszy: Serwiusz Tulliusz
(podzia na klasy majtkowe oraz na dzielnice, tzw. tribusy, otoczenie miasta murem), ostatni: Tarkwiniusz Pyszny
obalony, wprowadzenie republiki.

Ustrj
na czele kraju stao 2 konsulw (powoywali zgromadzenia oraz wadali armi)
senat (300 osb)
zgromadzenia: centurialne (najbogatsi obywatele, wybierano cenzorw, pretorw oraz kwestorw), trybusowe
(zaleao od miejsca zamieszkania, wybierano trybunw ludowych i niszych urzdnikw)

Spoeczestwo

patrycjusze
plebejusze
proletariat
niewolnicy

Wojna

Czas trwania
(p.n.e.)

Najwaniejsze wydarzenia

Skutki

Synni wodzowie

I wojna
punicka

264-241

264 podbj Sycylii przez wojska rzymskie

260 zwycistwo Rzymian w bitwie morskiej
pod Mylac
256 wyprawa rzymska do Afryki,
zwycistwo floty u przyldka Ekomomos,
klska armii ldowej (poleg konsul Regulus)

Osabienie Kartaginy,
ktra odstpia Rzymowi
Sycyli
oraz wyspy midzy Itali a
Sycyli

rzymski: Gajusz Lutacjusz

Katulus od 242 r. dowdca
floty
kartagiski: Hamilkar Barkas,
dowdca od 247 r.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

II wojna
punicka

218-201

Hannibal przeprawi swoj armi do Italii

przez Alpy, wykorzystujc drog nieznan
Rzymianom (cakowicie ich zaskoczy)
217 klska Rzymian nad Jeziorem
Trazymeskim
216 wielkie zwycistwo Hannibala pod
Kannami

Kartagina zachowaa
posiadoci
tylko w Afryce, nie wolno
jej byo
bez zgody Rzymu
prowadzi wojen,
flot wojenn musiaa
ograniczy
do 10 okrtw. Rzym
przej posiadoci
Kartaginy i sta si
hegemonem w zachodniej
czci basenu Morza
rdziemnego

rzymski: Publiusz Korneliusz

Scipio
(zwany Scypionem
Afrykaskim Starszym)
kartagiski: Hannibal

III wojna
punicka
(wzywa
do niej
stale Kato)

149-146

oblenie Kartaginy (148-146)

Na rozkaz senatu zburzono

Kartagin,
mieszkacw sprzedano w
niewol, z terenu
Kartaginy utworzono
prowincj Afryka

rzymski: Publiusz Korneliusz

Scipio Emilianus
(nazwany Scypionem
Afrykaskim Modszym),
dowodzi od 147 r.

Upadek republiki rzymskiej druga poowa II w.

Przyczyny kryzysu:
brak staej armii
powstania niewolnikw (najwiksze: powstanie Spartakusa, 73-71 p.n.e.)
wojny domowe
nieporozumienia pomidzy Rzymem a prowincjami
Walka pomidzy Cezarem a Pompejuszem:
49 r. p.n.e. Cezar przekracza Rubikon wypowiada sowa Koci zostay rzucone
48 r. p.n.e. Cezar pokonuje Pompejusza pod Warsami
45 r. p.n.e. Cezar koczy wojn i przejmuje wadz w Rzymie
44 r. p.n.e. zamordowanie Cezara przez Brutusa przed wejciem do senatu
Reformy Cezara
podzia kalendarza
reforma senatu
struktury spoeczestwa
Walka pomidzy Markiem Antoniuszem a Oktawianem
31 r. p.n.e. zwycistwo Oktawiana pod Akcjum i przejcie wadzy oraz wprowadzenie cesarstwa
Reformy Oktawiana
staa i zawodowa armia (16-24 lata, od)
tytu imperatora dla osoby panujcej
cezar mia prawo veta
senat 600 senatorw
urzd prokuratora zamiast kwestora
cenzus majtkowy (1 mln sestrw)
cezar mia wadz trybusk, prawo zwoywania senatu i zgromadze ludowych
Rzdy Oktawiana nazywane s komedi republiki pryncypatem. On sam przyj tytuy: August, Cezar, Princeps
(najwyszy urzd senatu), Imperator.
Reformy Grachw
133 r. p.n.e. Tyberiusz Grach wybrany na trybuna ludowego przeprowadzi reform agrarn, zgin w zamieszkach.
143 r. p.n.e. Gajusz, brat Tyberiusza wybrany na trybuna, kaza si zamordowa swojemu sudze

Kultura i religia Rzymu

Hellenizacja przejmowanie pierwiastkw kultury Greckiej
Romanizacja przejmowanie wzorcw rzymskich przez prowincje
Wyznaczniki kultury i osigni rzymskich

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

prawo 12 tablic
organizacja armii
technika (wynalazek cegy)
budownictwo (mosty, akwedukt, termy, hypokaustum)
literatura (Wergiliusz autor sielanek, georgik, Eneidy; Horacy wiersze refleksyjne, utwory patriotyczne, pieni;
Owidiusz Sztuka kochania, mity, Przemiany)
historiografia (Katon Starszy Pocztki, O gospodarstwie wiejskim; Tytus Liwiusz Od zaoenia Rzymu; Cezar
O wojnie domowej)
Bogowie rzymscy
Imi greckie

Odpowiednik
w Rzymie

Zakres wadzy, dziaa, opieka

Zeus

Jupiter (Jowisz)

Wadza (np. krlw), porzdek prawny, zjawiska meteorologiczne, opiekun

pastwa rzymskiego

Hera

Junona

Maestwo, poonice, niemowlta

Posejdon

Neptun

Chmury, deszcz, wody, opiekun koni i wycigw

Demeter

Ceres

Zasiewy, zboe, rodzina, podno, ad

Hestia

Westa

Ognisko domowe, ycie rodzinne

Hades

Pluton

wiat zmarych, bogactwo

Apollo

Apollo

Soce, medycyna, sztuka, nauka, gwatowna mier

Artemida

Diana

Bogini Ksiyca, narodzin i oww

Atena

Minerwa

Mdro, wojna, rkodzieo, sztuka i literatura

Hefajstos

Wulkan

Ogie, poary, kowalstwo i inne rzemiosa metalurgiczne

Afrodyta

Wenus

Mio, podno, pikno, bogini wiosny i rolinnoci

Hermes

Merkury

Kupcy, bg handlu i zysku

Ares

Mars

Wojna, patron pr roku, zwaszcza wiosny, opiekun Rzymu

Dionizos

Bachus

Wino, teatr

Asklepios

Eskulap

Medycyna, uzdrowienia

Kronos

Saturn

Kojarzony ze zotym wiekiem ludzkoci i dobrymi rzdami, bg rolnictwa i

zasieww

Pocztki chrzecijastwa po mierci Jezusa

313 r. n.e. Konstantyn Wielki wyda edykt gwarantujcy wolno kultu
392 r. n.e. Teodozjusz Wielki uznaje chrzecijastwo za religie panujc w Rzymie

Upadek Rzymu
Przyczyny:
rozkad systemu niewolniczego
oddanie gruntw pod upraw rolnikom
regres gospodarczy
upadek rzemiosa
podzia cesarstwa (administracyjny Djokrecjan, polityczny Teodozjusz Wielki)
najazdy barbarzycw (Hunowie morze czarne, Wizygoci Hiszpania, Italia, pwysep bakaski, Wandalowie
pnoc Afryki, Frankowie, Burgundowie Galia, Anglowie, Sasi Brytania)
476 r. n.e. upadek Rzymu. Ostatnim wadc by Romulus Augustulus, wadz przejmuje barbarzyski wdz
Odoaker.
480 r. n.e. po upadku cesarstwa zachodniego, przejmuje go cesarstwo wschodnie.

ARABIA
Pastwo znajdujce si na Pwyspie Arabskim.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona  z 26

Prorok Mahomet stworzy Koran (wit ksig). Wiara: islam, wyznawcy: muzumanie. Pi filarw wiary: wiara,
modlitwa (pi razy dziennie), jamuna, post Ramadan, pielgrzymka do Mekki.
Mahomet w 622 r. opuszcza Mekk, chronic si w Medynie. Ten moment zwany jest hidr. Nastpcy Mahometa to
kalifowie.
Dzieje stolicy:
Mekka " Medyna " Damaszek " Bagdad

BIZANCJUM
Cesarstwo wschodnie Rzymu, pretendowao do bycia nowym Rzymem. Stolic by Konstantynopol. Wolne od
najazdw, przejo wiele wzorcw z Rzymu. Istnia Kodeks Justyniana wzorowany na prawach rzymskich. Religi
byo chrzecijastwo, panowa cezaropapizm. Z czasem przejo: Itali, Hiszpani, pnocn Afryk. Duym osigniciem byo wymylenie statkw rzucajcych ogniem.
Wystpi spr Ikonodulw (ludzie popierajcy cudown moc ikon) z Ikonoklastami (przeciw ikonom, uwaali to za
zwyczaj o obrzdku pogaskim). Spr ten wygrali Ikonodulowie.

POCZTKI REDNIOWIECZA
Monarchia karoliska
Monarchia Frankw zostaa zaoona przez Klodwiga w roku 496 (przyj chrzest). Rzdzona bya przez krlw
z dynastii merowiskiej. Klodwig podporzdkowa sobie Gali, a nastpnie, w 507 r., pokona Wizygotw. Pastwo Frankw objo tereny od Loary do Pirenejw.
Dynastia Merowingw z czasem osaba i nastpi wzrost znaczenia urzdnikw. Wadz przeja dynastia Karolingw.
Pepin z Heristalu pierwszy majordom, wadca dynastii Merowingw.
Karol Mot pozostawi wadz Merowingw i podzieli pastwo. By majordomem frankijskim. Pokona Arabw pod
Poitiers w 732 r.
Pepin May (Krtki) pokona Longobardw, oddajc ich ziemie we wadanie papieowi. Zapocztkowa pastwo
kocielne w 755 r.
Karol Wielki pokona Sasw, krlestwo Longobardw, pastwo Awarw oraz prowadzi walki z Arabami (chrystianizacja).
800 r. koronowanie Karola Wielkiego, krla Frankw i Longobardw, na cesarza rzymskiego przez papiea Leona
III.
Po mierci Karola Wielkiego wadz przej jego syn Ludwik Pobony. Nie jej utrzyma z powodu:
najazdw Normanw i Wgrw,
zego stanu gospodarczego poszczeglnych terenw
wieej chrystianizacji.
843 r. podzia monarchii karoliskiej w Verdun pomidzy trzech synw Ludwika Pobonego:
Karola ysego (ludno romaska, tereny dzisiejszej Francji),
Ludwika Niemieckiego (terytoria germaskie),
Lotara (Lotaryngia i Alzacja).

Cesarstwo Ottonw
Po traktacie w Verdun najprniej rozwijao si pastwo Ludwika Niemieckiego. Pod jego wadaniem znajdoway
si ksistwa: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia. Ksistwa byy czci krlestwa pod panowaniem Karolingw.
955 r. rozbicie przez Ottona I w. na Lechowym Polu oddziaw wgierskich (zakoczenie najazdw upieskich Wgier) i przyczenie do ksistw Lotaryngii
962 r. Otton I koronowany na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego, otrzyma wadz nad krlestwem Woch
(dziki pomocy papieowi Janowi XII w odparciu najazdw Berengaliusza).
Wydano edykt przyznajcy mu zwierzchnictwo nad Kocioem, w zamian Koci otrzyma wadz wieck.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 10 z 26

983 r. przedwczesna mier Ottona II.

963-1002 r. panowanie Ottona III stworzy koncepcje uniwersalistycznej Europy, opartej na jednakowym modelu pastwa (religia rzymsko-katolicka, jzyk aciski).
Henryk II chcia odbudowa monarchi karolisk pod hegemoni Niemiec. Ostatni wadca z dynastii saskiej.

Wikingowie
Powody ekspansji Wikingw w XIII w.
wzrost zaludnienia
brak ziemi pod upraw
rywalizacja rodw plemiennych o wadz
stosunki handlowe
Norwegowie szukali ziem pod stae osadnictwo. Zdobyli: Wyspy Owcze, Hybrydy, Orkady, Szetlandy, Irlandi, Islandi, Grenlandi.
Szwedzi (Waregowie) kupcy-eglarze, zbudowali faktorie kupieckie w Nowogrodzie i Kijowie.
Duczycy korsarze, od IX w. osiedlaj si u uj Sekwany i Loary stworzyli wasne pastwo: Normandi. Jej wadca
w X w. przyj chrzest. Bya lennem krla francuskiego. Ksi Normandii Wilhelm Zdobywca zorganizowa wypraw
na Angli. W bitwie pod Hastings w 1066 r. odnis zwycistwo z Haroldem Jasnowosym, zostajc krlem Anglii.

System feudalny
Obowizywa w caym redniowieczu. System spoeczno-polityczny oparty na zalenoci seniorw i wasali, podstawa: struktura wasnoci ziem (wzorem bya monarchia karoliska).
Senior (z ac. pan feudalny) otacza wasala opiek prawn, a wasal zobowizany by do wiadcze na rzecz i obrony
seniora.
Wasal poddany seniora, skada renty: feudalne (paszczyzna), naturalne (dziesicina, oddawanie produktw
rolnych), pienine (czynsz, wiadczenia pienine).
Senior nadawa feudum lenno (majtek ziemski) wasalowi.
Komendacja umowa pomidzy seniorem, a wasalem na mocy ktrej wasal wraz z majtkiem oddawa si pod
opiek monego (seniora).
Inwestytura nadanie lenna. Towarzyszya temu odpowiednia ceremonia. Wasal skada przysig wiernoci, a senior
nadaje lenno wasalowi. Moe by: wiecka (wrcza wczni lub chorgiew i wieczk), kocielna (wrcza piercie
i pastora).
Immunitet czasami nadawany wasalowi przez seniora, zwalnia z okrelonych wiadcze, np. sdowniczy (zwolnienie z jurysdykcji prawa ksicego), ekonomiczny (zwolnienie ze wiadcze).

SOWIANIE
Sowianie (Sclaveni lub Sclavini) nazwa pochodzi od rzeki Slowa lub Slawa. Pierwsze rda mwice o Sowianach:
VI w., historyk Jordanes. Po raz pierwszy zapisa sowo sclaveni.
Istniej dwie gwne teorie pochodzenia Sowian:
Autoktonici odwieczni mieszkacy ziem na pnoc od Karpat,
Alloktonici przybyli w V w. napywajc z Azji.

Podzia
grupa zachodnia (plemiona: polskie, pomorskie, poabskie wieleckie, serbouyckie, czeskie, morawskie, sowackie)
grupa wschodnia (plemiona ruskie)
grupa poudniowa (plemiona: serbskie, chorwackie, soweskie)
Nad Batykiem ze Sowianami graniczyy plemiona Batw (Prusacy, Jawingowie, Litwini, otysze).

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 11 z 26

Religia Sowian
Politeizm. Najwikszy bg to wiatowid (o czterech twarzach), inni: Swaroyc (bg soca), Perun (bg byskawic),
Woos.

Gospodarka

rolnictwo, wypalanie lasw

zboa: jczmie, proso, yto, pszenica; jarzyny: rzepa, kapusta
hodowla zwierzt
rozwj tkactwa

Struktura polityczna
Opole grupa rodzin, wsplnota terytorialna. Rzdzi wiec plemienny (zoony z monych), na czas wojny wybierano
ksicia lub wojewod, ktry by wodzem.

Pierwsze pastwa sowiaskie

Pastwo Samona utworzone na Morawach (622-625 r.) w trakcie walk z Awarami. Obejmowao: Morawy, kotlin
czesk, tereny nad grn ab i Sal.
Pastwo wielkomorawskie zjednoczenie plemion morawskich przez Mormira okoo 830 r. Stolica: Welehrad. Panowa ksi Rocisaw jego cel to chrystianizacja. W 863-885 misja Cyryla i Metodego (dwaj zakonnicy misjonarze)
przetumaczyli Pismo wite na jzyk sowiaski oraz dostosowali alfabet grecki (tzw. gagolica). Ksi witopek
(nastpca Rocisawa) rozszerzy terytorium, podbijajc: Panoni, Czechy, tereny serbouyckie, lsk i ziemi Wilan.
W roku 906 Wgry rozbijaj pastwo wielkomorawskie.
Pastwo czeskie po upadku pastwa wielkomorawskiego i Wgrw plemiona czeskie stworzyy odrbne pastwo
z wadz rodem Przemylidw. Obejmowao: kotlin czesk, Morawy, Sowacj.
Pastwo ruskie dwa orodki pastwowe: Nowogrd Wielki (Soweni), Kijw (Polanie). Scalili je ksita kijowscy
wywodzcy si od normaskich Waregw. Utrzymywano kontakt z Bizancjum. Wodzimierz Wielki przyj chrzest
w 988 roku.

Geneza powstania pastwa polskiego

Istniej dwie teorie:
teoria podboju zewntrznego (najedca z zewntrz terenw sowiaskich podbija plemiona, tym samym bdc
hegemonem)
teoria podboju wewntrznego (z rywalizujcych plemion wyania si jedno najpotniejsze, podbijajc pozostae
i zdobywajc przywdztwo)
Plemiona polskie
Wilanie
plemiona lskie
Polanie
Mazowszanie
Pomorzanie
Ldzianie
Goplanie

PIERWSI PIASTOWIE
Mieszko I
Pierwszym wadc Polski by Mieszko I (960-992 r.). Jego przodkami byli: Siemowit, Leszek, Siemomys. Zapiski
o tym znajduj si w Kronice Galla Anonima. Polanie podporzdkowywali inne plemiona w drodze podbojw. Toczyli walki z Wieletami oraz Niemcami. Bitwa pod Cedyni w 972 r. doprowadzia do przejcia wadzy przez Mieszka
nad pomorzem zachodnim.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 12 z 26

Mieszko I stworzy monarchi patrymonialn, organizacj grodow. Grodem zarzdza kasztelan. Wok grodw
byy tzw. podgrodzia. Po ksiciu w hierarchii wadzy by Palatyn.
W celu zawarcia przymierza z Czechami Mieszko oeni si z czesk ksiniczk Dobraw.
966 r. przyjcie chrztu przez Polsk. Mieszko I przyj na chrzcie imi Dagobert. Okoo roku 991 wyda pierwsze
pismo Dagome iudex (dokument oddawa Polsk we wadanie papiea). Zawiera wykaz dzieci (brak Chrobrego),
ziemi.
W momencie chrztu we wadaniu Mieszka I byy: Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze i cz Pomorza. Pod koniec ycia,
okoo roku 990 w posiadaniu Polski znalaz si take lsk, a po mierci Mieszka ziemia Wilan z Krakowem. Za Mieszka
I powstao pierwsze biskupstwo misyjne w Poznaniu z biskupem Jordanem na czele.

Bolesaw Chrobry
Po mierci Mieszka I panowanie obj Bolesaw Chrobry (992-1025 r.).
Polityka wewntrzna:
rozpocz wyprawy na tereny pogaskich Prus
patronowa misji chrystianizacyjnej w. Wojciecha w Prusach. Misja zakoczya si mierci biskupa w 997 r. Bolesaw wykupi relikwie i zoy je w Gnienie
usun z kraju przyrodnich braci i przej wadz w krlestwie
w 1000 r. doszo w Gnienie do tzw. zjazdu gnienieskiego, gdzie nastpio spotkanie midzy cesarzem
Ottonem III, ktry odbywa pielgrzymk do grobu w. Wojciecha, i Bolesawem. Ogoszono fundacj arcybiskupstwa w Gnienie (przyzwolenie papiea Sylwestra II) oraz biskupstw w Koobrzegu, Wrocawiu i Krakowie. Otton III
przekaza Bolesawowi diadem, wczni w. Maurycego, gwd z krzya Chrystusowego jako symbol przyzwolenia na koronacj krlewsk.
Polityka zewntrzna:
1002-1018 r. wojny polsko-niemieckie o Milsko, uyce i Mi, zakoczone pokojem w Budziszynie w 1018 r.;
Polska otrzymuje uyce i Milsko oraz obietnic, i w Mini bdzie sprawowa wadz margrabia przyjazny Polsce
1003 r. interwencja w Czechach i przejciowe rzdy, zajcie Moraw i Sowacji
1018 r. wyprawa na Ru kijowsk i przejcie Grodw Czerwieskich
1025 r. koronacja Bolesawa Chrobrego na krla Polski w Gnienie.

Kryzys pastwa Piastw. Mieszko II

Po mierci Bolesawa Chrobrego wadz obj Mieszko II (1025-1034 r.). Kontynuowa polityk ojca (systematyczne
najazdy na Saksoni), lecz nie wytrzyma jednoczesnego najazdu na Polsk w roku 1031 cesarza Konrada II i ksicia
kijowskiego Jarosawa Mdrego.
Polska stracia:
Milsko, uyce dla Niemcw
Grody Czerwieskie dla Rusi
Morawy dla Czech
Sowacj dla Wgier (jeszcze prawdopodobnie za Chrobrego)
W roku 1030 wystpili przeciwko Mieszkowi II jego bracia: Bezprym i Lambert. Bezprym obj wadz, odsyajc insygnia koronacyjne cesarzowi (oznaka samodzielnoci politycznej). Mieszko II uciek z kraju. Po mierci Mieszka II (1034
r.) nastpi rozpad Polski na:
Mazowsze (wadc zostaje Miecaw dawny czenik Mieszka II)
Pomorze (rzdy lokalnych wadcw ksistewek pomorskich)
W 1039 r. najazd czeski na Polsk zorganizowany przez ksicia Brzetysawa. Zniszczenie Gniezna, zabranie relikwii
w. Wojciecha i podporzdkowanie sobie lska.

Lata 1034-1138
Ze wzgldu na niekorzystne dla cesarstwa wzmocnienie Czech cesarz Henryk III i Jarosaw Mdry poparli powrt
Kazimierza Odnowiciela (1034-1058 r.) na tron Polski. Wsparli go rwnie zbrojnie.
Kazimierza Odnowiciel podporzdkowa sobie:
Maopolsk z Krakowem
Wielkopolsk
Mazowsze w 1047 r.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 13 z 26

 lsk w 1050 r. (trybut na rzecz Czech, lecz pozostaje przy Polsce)

Jego nastpc by jego syn Bolesaw miay, zwany take Szczodrym (1058-1079 r.) Koronowa si w roku 1076.
Otrzyma zgod na odnowienie arcybiskupstwa w Gnienie oraz przyczy Grody Czerwieskie po mierci Jarosawa
Mdrego.
1079 r. zakoczenie panowania (spisek monych i biskupa Stanisawa, co wiadczy o potdze monowadztwa)
i ucieczka Bolesawa na Wgry.
Wprowadzenie na tron modszego brata Bolesawa Wadysawa Hermana (1079-1102 r.). Wytworzenie si wrd
monowadztwa grup rywalizujcych o wpywy i godnoci. Walka przeciwko wojewodzie ksicemu Sieciechowi
(by palatynem).
1093 r. bunt monych przeciwko Sieciechowi i Hermanowi, co spowodowao podzia na dzielnice:
Wadysaw Herman otrzyma Mazowsze; najsilniejsze grody wadza zwierzchnia
Zbigniew Wielkopolsk i Kujawy
Bolesaw Krzywousty Krakw, Sandomierz, lsk
1102 r. mier Wadysawa Hermana. Wadz obejmuje Bolesaw Krzywousty (1102-1138 r.).
Dochodzi do walki pomidzy Bolesawem a jego bratem Zbigniewem.
1106 r. Bolesaw chcia podporzdkowa Pomorze. Zbigniew nie pozwala przej przez jego terytorium.
1107 r. ucieczka Zbigniewa do Niemiec i uzyskanie poparcia cesarstwa.
1109 r. najazd cesarza Henryka V na Polsk.
Bitwy w 1109 r.:
Gogw
Psie pole pod Wrocawiem
Poraka cesarza i powrt Zbigniewa. Bolesaw uwizi go i olepi.
Pomorze
Chwilowo przejte za panowania Kazimierza Odnowiciela. Systematycznych podbojw dokonywa Bolesaw Krzywousty, rozpoczynajc od umocnienia linii Noteci.
1116 r. zdobycie Pomorza wschodniego z Gdaskiem.
1121-1122 r. zdobycie Pomorza szczeciskiego (Szczecin).
Ponowna chrystianizacja Pomorza i utworzenie biskupstwa w Kamieniu z kapelanem Krzywoustego jako biskupem.
Walka Bolesawa o niezaleno Kocioa polskiego z arcybiskupem magdeburskim Norbertem (Norbert uzyskuje
bull oddajc Magdeburgom wszystkie biskupstwa polskie).
1135 r. spotkanie Krzywoustego z Lotarem III w Merseburgu. Ustpstwa wobec cesarza i doprowadzenie do potwierdzenia praw metropolialnych Gniezna.
1138 r. mier Bolesawa Krzywoustego i wydanie jego testamentu (ustawy sukcesyjnej) mwicego o podziale
Polski na pi czci (4 synw juniorw i jeden, najstarszy z nich, obejmujcy dzielnice senioraln).
Dzielnica senioralna " ziemia krakowska, stolic jest Krakw.
Koniec monarchii wczesnoredniowiecznej piastowskiej i pocztek rozbicia dzielnicowego (decentralizacji pastwa).
Podzia:
Wadysaw Wygnaniec (lsk)
Mieszko Stary (Wielkopolska, cz Kujaw)
Bolesaw Kdzierzawy (Mazowsze)
Henryk Sandomierski (ziemia sandomierska)
Kazimierz Sprawiedliwy urodzony po mierci ojca (Krzywoustego) i nie uwzgldniony w testamencie.

ROZBICIE DZIELNICOWE
Dzieje polityczne
Po mierci Bolesawa Krzywoustego seniorami kolejno zostaj:

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 14 z 26

Wadysaw II Wygnaniec (1138-1146)

Doszo do wojny domowej, w ktrej modszych ksit poparo monowadztwo i duchowiestwo.
1146 r. wygnanie Wadysawa (schroni si na dworze Konrada III). Nowym seniorem zostaje Bolesaw Kdzierzawy.

Bolesaw Kdzierzawy (1146-1173)

Organizuje wypraw na Prusy i Pomorze zakoczon niepowodzeniem, podczas ktrej zgin jego brat Henryk Sandomierski. Toczy rwnie wojny z Niemcami.
1156 r. wyprawa Fryderyka Barbarossy na Polsk. Bolesaw Kdzierzawy zdoa si utrzyma na tronie za cen hodu
lennego i wysokiego okupu. Wyprawa bya spowodowana zmian seniora.
1173 r. mier Bolesawa Kdzierzawego, seniorem zostaje Mieszko Stary.

Mieszko Stary (1173-1177)

Dziaania na rzecz wzmocnienia wadzy, nastpiy walki o tron. Zdecydowaa rola biskupstwa i monowadztwa krakowskiego.
1177 r. wygnanie Mieszka z kraju na rzecz Kazimierza Sprawiedliwego.

Kazimierz Sprawiedliwy (1177-1194)

Obranie Kazimierza na seniora byo zamaniem senioratu; stara si zalegalizowa wadz nad Krakowem.
1180 r. zjazd w czycy i uzyskanie zgody na dziedziczenie Krakowa przez synw. W zamian: ustpstwa na rzecz
Kocioa.
1194 r. mier Kazimierza Sprawiedliwego. Nastpiy walki o seniorat Mieszka Starego z synem Kazimierza Sprawiedliwego, Leszkiem Biaym.
1202 r. mier Mieszka Starego, co koczyo jego seniorat. Uzyska go Leszek Biay.

Decentralizacja
Leszek Biay (1202-1227) mia ziemi krakowsk oraz sandomiersk.
Konrad Mazowiecki (brat Leszka Biaego) mia Mazowsze, czyc. W roku 1226 sprowadza Krzyakw, nadajc im
ziemi chemisk, za co podbili Prusy. Faszujc umow, przejmuj wszystko.
Wadysaw Laskonogi (syn Mieszka III) mia cz Wielkopolski. W roku 1202 przejmuje wadz na kilka miesicy.
Henryk Brodaty (1228-1238) ksi, wadca Dolnego lska.
1227 r. Leszek Biay zwouje zjazd w Gsowie, na ktrym dokonano na niego napadu. Ksi zgin. Jego nastpc
w Krakowie by ponownie na bardzo krtki okres (1228) Wadysaw Laskonogi. Potwierdzi on swym panowaniem
odrbno ziem.
Henryk Pobony (1238-1241) jego plany panowania zostay zniweczone przez najazd mongolski.
9 kwietnia 1941 r. Mongoowie rozbijaj hufce Henryka pod Legnic. Henryk zgin w bitwie.
Bolesaw Wstydliwy (1243-1279)
Leszek Czarny (1279-1288) ksi czycki i sieradzki.
Henryk Probus (1288-1290) ksi wrocawski.
Przemys II (1295-1296) ksi Wielkopolski.
1295 r. koronacja Przemysa II na krla Polski w Gnienie.
1296 r. Przemys II skrytobjczo zabity.
Spadek przejmuje Wadysaw okietek (zamiast Henryka Gogowskiego), po trzech latach zostaje wygnany.
Wacaw II (1300-1305) krl Czech z dynastii Przemylidw.
1300 r. koronacja Wacawa II na krla Polski.
1305 r. mier Wacawa II.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 15 z 26

Wacaw III (syn Wacawa II, 1305-1306)

1306 r. mier Wacawa III, by ostatnim z Przemylidw. Jego mier koczy okres rozbicia dzielnicowego.

POWSTANIE PASTWA ZAKONNEGO W PRUSACH

Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwany krzyackim, powsta pod koniec
XII w.
1211r.

Krl Wgier, Andrzej II, osadza rycerzy w Siedmiogrodzie.

1225r.

Wygnanie Krzyakw z Wgier (prby stworzenia samodzielnego pastwa w Siedmiogrodzie).

1226r.

Ksi Konrad Mazowiecki zawiera porozumienie z Zakonem. Chce, aby pokonali Prusw za nadanie ziemi chemiskiej. Zakon
dokona faszerstwa umowy co do ziemi chemiskiej. Wchon polski zakon rycerski Braci Dobrzyskich i uzyska papiesk
inwestytur na Prusy.

1233r.

Uzyskanie praw miejskich przez Toru i Chemno.

1237r.

Poczenie si z inflanckim zakonem Kawalerw Mieczowych. Zaoenie Elblga.

1255r.

Powstanie Krlewca.

1283r.

Ostatecznie zakoczenie podboju Prus.

Organizm scentralizowany. Pastwo krzyackie podzielone na komturie jednostka administracyjna, wojskowa

i sdowa. Zakonem kierowa wielki mistrz wybierany przez kapitu generaln. Podporzdkowanie sobie Kocioa,
posiadanie dbr ziemskich oraz prowadzenie handlu midzynarodowego. Ludno podbita zostaa zdominowana
przez osadnikw przybyych z Niemiec.

KONIEC ROZBICIA DZIELNICOWEGO

Wadysaw okietek
mier Wacawa III (ostatni z dynastii Przemylidw) umoliwia Wadysawowi okietkowi (1306-1333) opanowanie
Krakowa i Pomorza Gdaskiego. Wielkopolska uznaa natomiast wadz Henryka Gogowskiego.
W latach 1308-1309 w wyniku dziaa zbrojnych Brandenburczykw i Krzyakw Wadysaw straci Pomorze.
W 1310 r. w Czechach obejmuje wadz Jan Luksemburczyk z dynastii Luksemburczykw, ktry zgasza pretensje do
tronu krakowskiego, powoujc si na dziedziczenie przez Przemylidw.
W 1311 r. zniemczone mieszczastwo w Krakowie i Sandomierzu wywouje bunt, na czele ktrego stan wjt Albert.
Poparo pretensje Luksemburczyka. Bunt zosta stumiony. Nastpnie bunt wybuch w Poznaniu, ktry jest broniony
przez wjta Przemka, lecz ksi Wadysaw okietek zdobywa miasto w roku 1314. Koczy si okres rebelii mieszczastwa.
1320 r. koronacja Wadysawa okietka na krla Polski przez arcybiskupa Janisawa w Krakowie na Wawelu. Symboliczne zakoczenie rozbicia dzielnicowego.
W tym samym roku nastpuj zalubiny crki Wadysawa okietka Elbiety z krlem wgierskim Karolem Robertem
Andegaweskim. By on jedynym sprzymierzecem Polski w sporze z Krzyakami.
Wojna z Krzyakami 1329-32
1329 r. utrata ziemi dobrzyskiej.
1331 r. sukces wojsk polskich pod Powcami.
1332 r. utrata Kujaw na rzecz Zakonu.
1333 r. mier Wadysawa okietka.

KAZIMIERZ WIELKI
Nastpc Wadysawa okietka zosta Kazimierz Wielki (1333-1370).
W roku 1335 i 1339 odbyy si zjazdy w Wyszehradzie. W ich wyniku doszo do kompromisu z Janem Luksemburczykiem. Po wniesieniu przez Polsk znacznej opaty zrzek si on praw do korony polskiej. Pozosta jednak zwierzchnikiem lennym nad ksistwami lskimi (oprcz ksistwa siewiersko-widnickiego).

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 16 z 26

W roku 1338 odby si proces w Warszawie, gdzie oskarono Krzyakw o przywaszczanie sobie zabranych ziem.
Papie nakaza Krzyakom oddanie zagarnitych terenw.
W roku 1343 w Kaliszu zawarty zostaje pokj z Krzyakami. Zwrcili Koronie Kujawy i Ziemi Dobrzysk. Zatrzymali Pomorze Gdaskie i Ziemi Chemisk jako wieczyst jamun. Krl Polski zachowa tytu pana i dziedzica
Pomorza.
W latach 1340-1349 krl zorganizowa, zakoczon sukcesem, wypraw na Ksistwo Halickie.
1364 r. Kazimierz Wielki ufundowa Uniwersytet (Jagielloski) w Krakowie.
1370 r. mier Kazimierza Wielkiego.

LUDWIK WGIERSKI
Ludwik Wgierski (1370-1382) by siostrzecem Kazimierza Wielkiego. W jego imieniu sprawowaa wadz jego matka Elbieta. Chcc zapewni sukcesj swojej crce Jadwidze, wyda pierwszy w historii penoprawny przywilej szlachecki:
1374 r. zjazd w Koszycach i wydanie tzw. przywileju koszyckiego polegajcego na wprowadzeniu wolnoci podatkowej szlachty i jej poddanych. Jednoczenie wadca musia zabiega o zgod zgromadzenia szlacheckiego na
nadzwyczajne opodatkowanie.
1382 r. mier Ludwika Wgierskiego.

UNIA W KREWIE
W roku 1384 w Krakowie w katedrze wawelskiej doszo do koronacji Jadwigi na krlow Polski. Ze wzgldu na wiek
Jadwigi faktyczn wadz sprawowali panowie maopolscy. Doprowadzili do jej maestwa z ksiciem litewskim
Jagie.
14 sierpnia 1385 r. unia polsko-litewska w Krewie. Ustalenia:
Jagieo przyjmie chrzest
ochrzci Litw i poczy z Polsk
otrzyma rk Jadwigi i koron Krlestwa Polskiego

Przyczyny unii polsko-litewskiej:

Krlestwo polskie:
wzmocnienie krlestwa przeciwko Zakonowi krzyackiemu
ekspansja na zachd
utrzymanie Rusi halickiej, co pocigao za sob osabienie sojuszu z Wgrami
wzgldy ekonomiczne
Pastwo litewskie:
potrzeba sojusznika w walce z Moskw
najazdy Krzyakw chccych opanowa mud (sojusz z pastwem zwanionym z Zakonem)
pokojowa chrystianizacja Litwy
wzgldy ekonomiczne

JAGIELLONOWIE
Pastwo litewskie
Pastwo litewskie powstao w poowie XIII w. Twrc by ksi Mendog, ktry koronowa si w roku 1253. Zawar
pokj z Krzyakami i przyj chrzest. Pastwo zostao jednak pogaskie.
Nastpcy Mendoga:
Trojden (zm. 1281)
Pukuwer (zm. 1294)
Witenes (zm. 1315)
Giedymin (1316-1341)

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 17 z 26

Giedymin mia trzech synw. Pierwszym z nich by Jawnuta, odsunity od wadzy przez braci ze wzgldu na sw
nieudolno. Drugim by Olgierd (1345-1377), a trzecim Kiejstut (1345-1382), ktry by za usamodzielnieniem si
Litwy. Synem Olgierda by Jagieo, ktry by za przyczeniem si do Krlestwa Polskiego. Od 1382 r. dzieli on wadz
z synem Kiejstuta, Witoldem Kiejstutowiczem.
Bojarzy rednia warstwa spoeczna. Pniejsza szlachta.
Knaziowie grna warstwa spoeczestwa, potomkowie wielkich wadcw litewskich i ksit ruskich.

Wadysaw Jagieo
W roku 1386 Jagieo zosta krlem Polski, przyj chrzest (nowe imi: Wadysaw), polubi Jadwig.
1387 r. zaoenie biskupstwa wileskiego. Jadwiga organizuje wypraw na Ru Halick, w wyniku ktrej Ru zostaa
opanowana przez rycerstwo polskie. Jagieo wyznacza swojego brata, zwanego Skirgie, na namiestnika Litwy.
1388 r. Statut Piotrkowski. Krl przyzna szlachcie przywilej polegajcy na wypacania odu za udzia w wyprawach
poza granicami kraju.
1392 r. Porozumienia pomidzy Jagie i Witoldem Kiejstutowiczem dotyczce sprawowania rzdw na Litwie.
Rzdy na Litwie obejmuje Witold.
1398 r. pokj saliski, krzyacko-litewski na wyspie Salin. Witold oddaje mud. W zamian mia uzyska pomoc
w walce z Tatarami.
1399 r. klska Witolda pod Worskl w bitwie z Tatarami. Przekrelio to jego plany podporzdkowania sobie Rusi.
mier Jadwigi (kilka dni wczeniej zmara jej crka Elbieta Bonifacja).
1401 r. powstanie antykrzyackie na mudzi. Nastpna unia polsko-litewska, zwana radomsko-wilesk, potwierdzajc uznanie wadzy Witolda jako Wielkiego Ksicia Litewskiego pod zwierzchnictwem Jagiey, odrbno Litwy.
1404 r. pokj Korony i Litwy z Zakonem, ponowne zrzeknicie si mudzi oraz wykup Ziemi Dobrzyskiej.
1407 r. Ulrich von Jungingen zostaje mistrzem krzyackim nastpca brata Konrada, zwolennik rozstrzygni zbrojnych z Koron i Litw.
1408 r. Pokj wieczysty pomidzy Witoldem a wielkim ksiciem Moskwy Wasylem nad rzek Ugr.
1409-1411 r. Wielka Wojna z Zakonem Krzyackim
Przyczyny:
Powstania antykrzyackie na mudzi wspomagane posikami Witolda Kiejstutowicza
Poparcie Litwy przez Polsk w sporze o mud zaniepokojenie Polski przejciem przez Zakon Nowej Marchii
odcinajcej klinem Wielkopolsk od Pomorza
1409 r.

Zakon wypowiada Polsce wojn i zajmuje ziemi dobrzysk.

Czerwiec 1410 r.

Poczenie wojsk polskich z litewsko-ruskimi w okolicach Czerwieska nad Wis i ruszenie na Malbork.

15 lipca 1410 r.

Bitwa pod Grunwaldem. Wojskami polsko-litewsko-ruskimi dowodzi Wadysaw Jagieo. Niemieckimi Ulrich von
Jungingen. Wygrana Polakw.

1411 r.

Pokj w Toruniu. Oddanie mudzi oraz ziemi dobrzyskiej.

1412 r. traktat lubowelski. Zjazd pokojowy na Lubowli na Spiszu, przy udziale Wadysawa Jagiey, Witolda, Zygmunta Luksemburczyka. Pokj Luksemburczyka z Koron i zerwanie jego stosunkw z Krzyakami.
1413 r. unia polsko-litewska w Horodle. Potwierdza odrbno Litwy. Szlachta litewska przyja herb polski.
1414 r. tzw. wojna godowa z Zakonem. Zakon nie dotrzyma warunkw Pokoju Toruskiego (oddanie ziem). Krzyacy, unikajc wojny otwartej, zamknli si w swoich twierdzach.
1415-1418 r. Sobr w Konstancji, powoany do rozsdzenia sprawy polsko-krzyackiej. Polscy wysannicy: arcybiskup gnienieski Mikoaj Trba, biskup pocki Jakub, rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, rektor Akademii Krakowskiej
Pawe Wodkowic. Nieoficjalny rzecznik krzyacki: Jan Fankelberg. Sobr nie rozstrzygn sporu.
1419 r. Zygmunt Luksemburski spotyka si z Wadysawem Jagie w Koszycach. Jagieo odda oficjalnie spr polsko-krzyacki pod sd Zygmunta.
1420 r. wyrok Luksemburczyka poparcie strony krzyackiej i tym samym zerwanie traktatu lubowelskiego.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 18 z 26

Panowie polscy spotykaj si w czycy i odrzucaj arbitra Luksemburczyka. W tym czasie husyci czescy proponuj
koron czesk Jagielle, lecz ten odmawia, wskazujc na Witolda.
1422 r. pokj wieczysty z Krzyakami nad jeziorem Melno. Witold wysa do Pragi wypraw ze swoim penomocnikiem Zygmuntem Korybutowiczem, ktry obj tam wadz i zaprzysig tzw. cztery artykuy praskie husytw. W obozie wojennym pod Czerwieskiem Jagieo wydaje nastpny przywilej szlachecki: zakaz konfiskaty dbr szlacheckich
bez wyroku sdu (nietykalno majtkowa) i czenia w jednym rku urzdu starosty i sdziego ziemskiego.
1423 r. ugoda w Kiemarku. Spotkanie Zygmunta Luksemburczyka z Jagie i odnowienie ukadu lubowelskiego.
Zobowizanie Jagiey do odwoania Witolda z Czech (walka z husytami). Statut w Warcie. Krl tym razem pozwala
szlachcie na przejcie ziemi sotysa nieuytecznego lub buntowniczego.
1430 r. Luksemburczyk przedstawia plan koronacyjny Witolda na krla Litwy poparcie Jagiey. Niespodziewana
mier Witolda i upadek planw koronacyjnych. Jagieo mianuje swojego brata, widrygie, zwierzchnikiem Litwy.
widrygieo zmierza do oderwania Litwy, ogosi si wadc samodzielnym, wybucha wojna domowa.
1430 i 1433 r. (Jedln, Krakw) przywilej jedlnesko-krakowski. Jagieo wprowadzi zasad nietykalnoci osoby
szlachcica, zakaz wizienia rycerza bez wyroku sdowego, z wyjtkiem pojmanych na gorcym uczynku. W zamian:
wybranie na krla jednego z synw Jagiey.
1431 r. widrygieo zawar sojusz z Krzyakami w Skirstymoniu. Bojarzy dokonali zamachu stanu, w zachodniej
czci ksistwa Wilno wadz przejmuje Zygmunt Kiejstutowicz (brat Witolda).
1432 r. odnowienie unii polsko-litewskiej w Grodnie. Zygmunt Kiejstutowicz zoy hod lenny, zapewni, e po
jego mierci Litwa zostanie przyczona do Korony.
1435 r. bitwa pod Wikomierzem nad rzek wit. Rozgromienie widrygiey i Krzyakw. widrygieo ucieka, ginie mistrz zakonu inflanckiego Kerkskorf i Zygmunt Korybutowicz (niedoszy krl Czech). Zawarto pokj wieczysty
z Krzyakami w Brzeciu Kujawskim. Regulacja kwestii spornych: Zakon nie bdzie si w nich ucieka do papiestwa,
ani cesarstwa, wolny handel.
Jagieo mia dwch synw z Zofi Holszask ksiniczk rusk (trzecie maestwo): Wadysawa i Kazimierza.

WADYSAW III WARNECZYK

Wadysaw Warneczyk w chwili koronacji mia 10 lat. Koronacj Wadysawa zorganizowa biskup krakowski Zbigniew
Olenicki przejmujc wadz na czas regencji. Na Litwie natomiast przej wadz modszy syn Jagiey, Kazimierz.
W czasie panowania Wadysawa III gwn rol odgrywaa sprawa turecka. Po zajciu Adrianopola w roku1365, Turcy
stali si potgo militarn.
Wadysaw III dy do przeciwstawienia sile Turcji szukajc sojuszu z Wgrami. W zwizku z tym doprowadzi take do
zakoczenia wojny z Krzyakami.
1440 r. Wadysaw Warneczyk zosta krlem Wgier po mierci Albrechta Habsburga. Na Litwie zamordowano
Zygmunta Kiejstutowicz, w wyniku czego na tron litewski powoano Kazimierza Jagielloczyka zerwanie unii polsko-litewskiej.
1443 r. pierwsza kampania zakoczona pokojem w Szegetynie w roku (1444), korzystnym dla Wgier. Wyparcie
Turkw a po Bakany.
Wadysaw zrywa ukad pokojowy kuszony przez legata papieskiego Cezariniego.
1444 r. bitwa pod Warn. Zgin krl Wadysaw Warneczyk. Wadc tureckim by sutan Murader II.
1445 r. Zjazd w Sieradzu panw polskich. Szlachta polska proponowaa Kazimierzowi Jagielloczykowi objcie
tronu w Polsce. Warunkiem byo potwierdzenie dotychczasowych przywilejw.
1446 r. Zjazd szlachty w Piotrkowie. Kazimierz wyda akt regulujcy stosunki polsko-litewskie na zasadzie braterskiego zwizku. Litwa zyskaa gwarancje granic.
1447 Kazimierz zdoby koron bez adnych dodatkowych warunkw. Wydanie przywileju wileskiego, ktry zrwna szlacht litewsk z polsk (prawa) i wprowadzi zasad nominowania wycznie Litwinw na urzdy Wielkiego
Ksistwa Litewskiego.

KAZIMIERZ JAGIELLOCZYK
Jego panowanie (1447-1492) przebiegao pod znakiem walk z Krzyakami. Szczegln rol odegraa wojna trzyna-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 19 z 26

stoletnia (1454-1466).
Kazimierz dy do wzmocnienia Polski, opierajc si w rwnym stopniu na szlachcie i mieszczastwie. Dy rwnie
do zmniejszenia wpyww szlacheckich. Formalnym wyrazem tej polityki byo powstanie w ramach ksztatujcego si
sejmu dwch izb wyszej i niszej.
1471 r. Wadysaw, najstarszy syn Kazimierza Jagielloczyka, obejmuje wadz w Czechach, co doprowadzio do
zaostrzenia konfliktu z Wgrami.
Rywal Wadysawa, krl Wgier Maciej Korwin opanowa lsk, uyce, Morawy. Do konfliktu po jego stronie doczyli
si Krzyacy, chcc obali warunki pokoju toruskiego (1466).
1478 r. Wojna popia. Papie Pawe II wyznacza na biskupstwo warmiskie Mikoaja Tungena. Sykstus IV cofa decyzje i zatwierdza nastpnego kandydata Andrzeja Oporowskiego, a Tungena przenosi na biskupstwo kamienickie.
Tungen nie uszanowa decyzji papiea i zaczyna dziaania zbrojne, co efektem byo zajcie przez niego Warmii.
1479 r. Pokj w Oomucu. Bez korzyci ze strony polskiej.
1490 r. mier Macieja Korwina, krla Wgier.
1492 r. Tron w Budzie obejmuje Wadysaw Jagielloczyk. Tym samym zostaje on krlem Czech i Wgier. W tym
samym roku umiera jego ojciec, a tron polski przejmuje Jan Olbracht.

Wojna trzynastoletnia (1454-1466)

1440r. zaoenie Zwizku Pruskiego (wzorowany na tajnym propolskim Zw. Jaszczurzym (1397r.)).Opozycja przeciwko Zakonowi.
Przyczyny zaoenia Zwizku Pruskiego:
Zwikszenie podatkw (koszty prowadzonych wojen).
Krzyacka polityka celna (uderzaa ona w gospodark miast pruskich, zwaszcza Gdaska).
Zazdro szlachty pruskiej uprzywilejowania szlachty polskiej
Przyczyny wojny:
Likwidacja Zwizku Pruskiego oraz represje wobec jego przywdcw.
Powstanie zbrojne przeciwko Krzyakom (konsekwencja powyszego).
Luty 1454 r. powstanie antykrzyackie (skutek rozwizania Zwizku Pruskiego oraz represji wobec niego).
6 marca 1454 r. inkorporacja Prus i Pomorza przez Polsk (uzyskuj szerok autonomi).
1454 r. obz wojenny w Cerekwicy; Nieszawa statuty nieszawskie. Krl bez zgody sejmikw ziemskich nie mg
powoywa pospolitego ruszenia, stanowi praw ani nakada podatkw.
Wprowadzenie wojsk zacinych, finansowanych przez Gdask, Toru, Elblg opowiadaj si za zwizkiem z Polsk.
Wykupienie Malborka. Za pomoc finansow otrzymuj rne uprawnienia.
18 wrzenia 1454r. klska pospolitego ruszenia z Zakonem pod Chojnicami.
1456 r. Kaprowie gdascy pokonali flot dusk pod Bornholmem.
1462 r. Bitwa pod wicinem koo arnowa (jezioro). Zwyciyy polskie oddziay najemne pod wodz Piotra Dunina.
1463 r. Flota miast pruskich rozbia na Zalewie Wilanym flot Zakonu. Zdobycie Chojnic (odcicie drogi posikw
ldowych z pastw zachodnich dla Zakonu).
1466 r. Drugi pokj toruski. Polska otrzymaa: Pomorze Gdaskie z Ziemia Chemisk, Malborkiem, Elblgiem
i ksistwem biskupim, Warmi (od tej pory nazywane Prusami Krlewskimi). Pastwo zakonne ze stolic w Krlewcu
stao si lennem Polski. Kady wielki mistrz zobowizany do hodu lennego, Polacy mogli wstpowa do Zakonu. Prusy Krlewskie otrzymay przywileje polityczne i gospodarcze (wasne urzdy i sejm prowincjonalny).

JAN OLBRACHT
Po mierci Kazimierza Jagielloczyka krlem zosta Jan Olbracht (1492-1501). Na Litwie tron obejmuje jego brat
Aleksander.
1493 r. zjazd w Piotrkowie. Pierwszy sejm dwuizbowy.
1496 r. Statut Piotrkowski. Jan Olbracht zakaza mieszczanom nabywania dbr ziemskich i piastowania wyszych
urzdw i godnoci kocielnych. Wprowadzenie tzw. taksy wojewodziskiej na produkty miejskie (ustalenie cen maksymalnych), ograniczenie prawa chopw do opuszczania wsi (tylko jeden raz w roku jeden chop), zwolnienie towa-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 20 z 26

rw szlacheckich z ca.
1497 r. Wyprawa czarnomorska, w wyniku zdrady Modawian na rzecz Turkw (Stefan hospodar modawski)
zakoczya si klsk Olbrachta .
1499 r. Litwa, w obliczu zagroenia przez Moskw, zaproponowaa Krlestwu Polskiemu odnowienie Unii.
1501 r. mier Jana Olbrachta.

ALEKSANDER JAGIELLOCZYK
Nastpc Jana Olbrachta zosta Aleksander Jagielloczyk (1501-1506).
1501 r. Akt w Mielniku. Monowadztwo uzyskao ogromny wpyw na krla i pastwo polskie. Ogranicza on jednak prawa szlachty. W tym samym roku odnowiono Uni Horodelsk (1413) midzy Litw, a Koron.
1503 r. -Polacy nie poparli Litwinw i zostali zmuszeni do zawarcia pokoju z Moskw. Strata ziem zadnieprzaskich
Litwy.
1504 r. Przywilej w Piotrkowie.
1505 r. Konstytucja nihil novi w Radomiu. Podstawow zasad bya konieczno uzyskania przez krla zgody izby
poselskiej i senatu (szlachty) przy podejmowaniu waniejszych decyzji pastwowych. Wprowadzia koncepcj trzech
stanw sejmujcych (krl, senat, izba poselska). wsplnie tworzcych prawo. Nastpi koniec monarchii stanowej,
ktra zostaje zastpiona demokracj szlacheck.

ZYGMUNT STARY
Zygmunt Stary panowa w latach 1506-1548. Zosta on jednoczenie krlem Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego.

Konflikt z Moskw
Moskwa zmierzaa do zjednoczenia ziem ruskich. Litwini, wsparci pomoc oddziaw polskich trzykrotnie odpierali
ataki Moskwy:
1507-1508
1512-1522
1534-1537
1514 r. car Wasyl III sprzymierzony z Krzyakami zdoby Smolesk. Zwycistwo wojsk litewskich pod Orsz.
1537 r. Siedmioletni rozejm.

Problem Zakonu
1511 r. Wielkim mistrzem zosta Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec Zygmunta I Starego). Prbowa uniezaleni
od Polski, prowadzi rozmowy z Brandenburgi i Moskw.
1519-1521 r. Wojna polsko-zakonna, zakoczona sukcesem Polski.
1525 r. Hod pruski. Traktat pomidzy Zygmuntem a Albrechtem w Krakowie. Uroczyste zoenie hodu lennego,
sekularyzacja w protestanckie ksistwo. W przypadku bezdzietnoci Albrechta i jego braci Prusy, odtd zwane ksicymi, wcielone zostan do Polski.

Sprawa Modawii, Turcji, Wgier oraz Czech. Rywalizacja o Modawi z Turcj

1515 r. Zjazd Wiedeski. Wadysaw krl Czech i Wgier, Zygmunt krl Korony i Litwy zawarli ukad dynastyczny z Maksymilianem Habsburgiem. Uzgodniono maestwa dzieci Wadysawa z wnuczkami cesarza. W przypadku
bezpotomnej mierci syna krla Czech i Wgier dawao to tron w Budzie i Pradze Habsburgom. Cesarz odstpi od
wspierania wrogw pastwa polsko-litewskiego.
1526 r. Atak Turcji na Wgry. mier Ludwika Jagielloczyka pod Mohaczem daa Habsburgom prawo do sukcesji
tronu w Czechach i Wgrzech.
1531 r. Sukces Polski pod Obertynem.
1533 r. Traktat pokojowy Zygmunta z sutanem. Po zhodowaniu Siedmiogrodu staje si ssiadem Polski.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 21 z 26

Wojna kokosza
1537 r. W trakcie przygotowa do wyprawy modawskiej nastpi bunt szlacheckiego pospolitego ruszenia pod
Lwowem. Krl potwierdzi elekcyjno oraz zakaz rozdawania krlewszczyzn.

ZYGMUNT II AUGUST
Zygmunt August panowa w latach 1548-1572. Ju na pocztku jego panowania wybuch konflikt pomidzy szlacht, a krlem (tajne maestwo z Barbar Radziwiwn): walka z krlem pod hasem egzekucji praw (wprowadzenie
w ycie wczeniej uchwalonych praw), naprawy pastwa.
1562-1563 r. pierwszy sejm egzekucyjny zwoany przez krla w Piotrkowie.
rewizja legalnoci nada krlewszczyzn
zasada tolerancji religijnej
niezaleno szlachty od dostojnikw kocielnych
reforma podatkowa
1563-1564 r. drugi sejm egzekucyjny, w Warszawie. Kontynuacja wczeniej wprowadzonych reform i lustracja
dochodw.
28 czerwca 1569 r. Unia Lubelska, Polsko-Litewska. Ustanowienie Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Poczenie
Korony i Litwy w jeden organizm pastwowy. Zwizek realny jeden organizm spoeczno-polityczny. Zastpienie
dotychczasowej unii personalnej uni realn.

Wojna o Inflanty (1557-1570)

Wojna pomidzy Rosj i Polsk. Udzia wziy rwnie Dania i Szwecja.
Polska uzyskaa najszerszy w swej historii dostp do Batyku, dwa wielkie porty: Gdask i Ryga.
1572 r. mier krla Zygmunta II Augusta. Koniec epoki Jagielloskiej.

PIERWSZE BEZKRLEWIE
Po mierci Zygmunta II Augusta w roku 1572 nastpi pierwsze w Polsce bezkrlewie.
Do koca roku 1572 zjazdy szlachty postanowiy:
interrexem zostanie Jakub Uchaski
Jan Firlej odpowiada mia za bezpieczestwo publiczne
wadza na ziemiach w rku konfederacji szlacheckich
powoanie sdw kapturowych
stycze 1573 r. sejm konwokacyjny (ac. convocatio zgromadzenie). Brak pierwszego ze stanw sejmujcych
krla. Zdecydowano: obir nowego wadcy Polski i Litwy odbdzie si w kwietniu we wsi Kamie pod Warszaw
oraz elekcja viritim.
28/29 stycznia 1573 r. konfederacja warszawska. Akt zapewniajcy pokj, sprawiedliwo, porzdek i obron Rzeczypospolitej. Prawna gwarancja pokoju religijnego. Episkopat katolicki nie uzna aktu. Gwarantem zosta stan szlachecki.

PIERWSI WADCY ELEKCYJNI

1573 r. sejm elekcyjny viritim.
Wybrany zosta Henryk Walezy (1573-1574), poparty przez szlacht. Wybr zosta obwarowany zgod elekta na
zatwierdzenie umw:
Pacta Conventa (ac. warunki uzgodnione):
krl nie naruszy dotychczasowych wolnoci i przywilejw szlacheckich
wzmocni wasnymi dochodami skarb pastwowy
przywiezienie z Francji kilku tysicy onierzy
Artykuy Henrykowskie (dokument okrelajcy podstawy ustrojowe):
potwierdzenie przywilejw szlacheckich
wolna elekcja

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 22 z 26

wolno religijna (tolerancja)

regularne zwoywanie sejmu (co 2 lata)
zgoda sejmu na: wypowiedzenie wojny, pospolite ruszenie, podatki, ca itp.
przydano krlowi rad 16 senatorw-rezydentw (kontrola, doradztwo)
prawo szlachty do buntu przeciw krlowi, ktry amie prawo

Walezy przebywa w Polsce kilka miesicy, po czym potajemnie uciek do Francji na wie o mierci swego krlewskiego brata Karola.
1575 r. ogoszono bezkrlewie (interrex Jakub Uchaski najwyszy dostojnik Kocioa).
Doszo do podwjnej elekcji. Prymas Uchaski ogosi wybr Maksymiliana II Habsburga, a Mikoaj Sienicki proklamowa Ann Jagiellonk, ktrej przydano za maonka Stefana Batorego. Pospolite ruszenie poparo go, opanowa
Krakw i dokona koronacji. Rzdzi: 1576-1586. Nagy zgon Maksymiliana II (seniora) zapobieg wojnie domowej.

Wojna z Rosj
1575 r. car moskiewski Iwan IV Grony uderza na polskie Inflanty i zajmuje pn. cz. Dwa lata pniej dochodzi do
Dwiny.
1578 r. uchwalenie przez sejm warszawski podatkw na wojn z Moskw. Stworzenie piechoty wybranieckiej (chopi z dbr krlewskich na subie).
1579 r. Zdobycie Pocka.
1580 r. zdobycie Wielkich ukw.
1581 r. dotarcie do Pskowa nad jeziorem Pejpus. Nie zdobyto miasta.
1582 r. 10 letni pokj w Jamie Zapolskim.

Polityka wewntrzna
Sukcesy ruchu egzekucyjnego:
1578 r. powoanie Trybunau Koronnego najwyszy sd apelacyjny od wyrokw grodzkich, ziemskich i podkomorskich. Kodyfikacja przepisw prawnych. Sdy: Piotrkw Wielkopolska, Lublin Maopolska.
1579 r. zaoenie Akademii Wileskiej. Pierwszym rektorem Piotr Skarga.
1581 r. zaoenie Trybunau Litewskiego.
1586 r. mier Stefana Batorego.

ODKRYCIA GEOGRAFICZNE
Wielkie odkrycia
1492 r. Krzysztof Kolumb (Genueczyk) dotar do wybrzey Ameryki rodkowej: Hispaniola (Haiti), Kuba. W subie
hiszpaskiej. Symboliczny pocztek epoki nowoytnej.
1499 r. Amerigo Vespucci (Woch) dotar do wschodnich wybrzey Ameryki Poudniowej. (W 1507 r. ld nazwany
na jego cze Ameryk)
1497-98 r. Vasco da Gama (Portugalczyk) odkry drog do Indii wzdu wybrzey Afryki.
1519-22 r. Ferdynand Magellan (Portugalczyk) w subie hiszpaskiej opyn ziemi dookoa Sewilla-Sewilla:
cienina Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo.
1434 r. Gil Eanes (Portugalczyk) przyldek Bojador.
1446 r. Dinis Dias (Portugalczyk) przyldek Zielony.
1488 r. Bartolomeo Diaz (Portugalczyk) przyldek Dobrej Nadziei
1497 r. John Cabot (Woch) w subie angielskiej pwysep Labrador.
1526 r. Sebastian Cabot (junior) w subie angielskiej brzegi rzeki La Plata.
1534-36 r. Jacqes Cartier (Francja) dolina rzeki w. Wawrzyca.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 23 z 26

1577-80 r. Francis Drake (Anglia) opynicie Ameryki Poudniowej.

Henryk eglarz (1394-1464) syn krla Portugalii, Jana I, zainicjowa wielkie odkrycia geograficzne, handel w Afryce, osadnictwo na wyspach Azorskich.

Przyczyny wielkich odkry

ujemny bilans handlowy pomidzy Europ, a Azj

zajcie dla rycerstwa po skoczonej wojnie z Maurami
przeludnienie Europy
bezpieczniejsze eglowanie (Karawela), przyrzdy pokadowe tj. kompas, astrolabium
Azja Mniejsza zajta przez Turkw osmaskich
zakaz handlu Arabom z Europejczykami (uwaano Turkw osmaskich za heretykw)

W Afryce gwnym celem byo zdobycie kruszcw i towarw (jedwab, pachnida, dywany, wyroby jubilerskie, korzenie, ko soniowa itd.), ktre napyway do Europy przez Lewant (handel lewantyski) kraje pooone na wschd
od Woch nad brzegiem Morza rdziemnego oraz Maghreb (nazwa krajw Afryki obejmujca dzisiejsz Algieri,
Maroko, Tunezj).
Marco Polo kupiec z Wenecji, najwybitniejszy podrnik europejski. Organizowa podre po Azji, gwnie po Chinach. Wyda Opis wiata. Kartografowie czerpali bardzo wiele informacji z jego relacji.

Cywilizacje Ameryki
Majowie Pierwsza cywilizacja obejmujca obszary Hondurasu i Gwatemali, a nastpnie pwyspu Jukatan. Zwani
Grekami nowego wiata. Struktura to miasta-pastwa tworzce konfederacje. Klasa rzdzca (forma dziedziczna)
wodzowie, kapani, urzdnicy. Pozostali to wolni ludzie. Opracowali kalendarz (365 dni, 18 miesicy po 20 dni, 5 dni
wolnych), pismo ideograficzne, papier z kory dzikiego figowca. Na czele panteonu sta bg soca, czciowo zostali
podbici przez Toltekw.
Toltekowie Pojawili si w rodkowym Meksyku ok. IX w. n.e. Ich stolic byo miasto Tula (Tollan). W stolicy znajdoway si kamienne piramidy schodkowe oraz witynie z miejscem do skadania ofiar z ludzi. Konflikty wewntrzne
zmusiy cz Toltekw do opuszczenia Tuli. Pastwo Toltekw istniao niespena 300 lat.
Aztekowie Przejli dziedzictwo kulturowe i tradycje Majw. Zamieszkiwali w dolinie meksykaskiej (XIV w.). Stolic
by Tenochtitlan. Na czele sta wdz. Skadali ofiary z ludzi. O hierarchii wojownika decydowaa liczba zapanych jecw. Wrd Aztekw wystpowa mit o biaym bogu uywajcym znak krzya.
Inkowie Zamieszkiwali obszary od Kolumbii do Chile. Stolica Cuzco. Wadz absolutn sprawowa Inka. Byo 4 wicekrlw oraz gubernatorzy prowincji. Nad dziesitk rodzin sta naczelnik. Ziemia bya wasnoci zbiorow. Uprawiano poezj religijn i miosn. Powstay 4-letnie szkoy dla dzieci arystokracji. Danina ludnoci w postaci budowy drg,
systemw irygacyjnych, uytecznoci publicznych itp.
Alfonso DAlbuquerqua podboje dla Portugalii, szczeglnie na Oceanie Indyjskim.
1519 r. Ferdynand Cortez rozpocz podbj Meksyku, nastpnie skierowa si do Ameryki Poudniowej.
Inni konkwistadorzy:
Franciszek Pizarro
Diego DAlmagro
Opanowali terytoria: Peru, Ekwadoru, Kolumbii i pnocne Chile. Ich dziaalno doprowadzia do zniszczenia imperium Inkw.
1524 r. powstanie Rady Indii. Amerykaskie terytorium podzielone na wicekrlestwa: Nowa Hiszpania stolica
Meksyk, Nowa Kastylia stolica Lima.
Portugalczycy i Hiszpanie sprowadzili niewolnikw z Afryki np. do uprawy trzciny cukrowej. Hiszpania eksploatowaa
zoto i srebro w Peru.

REFORMACJA
Luteranizm Niemcy
Przyczyny reformacji
nikolaizm maestwa duchownych, posiadanie przez nich dzieci
nepotyzm popieranie krewnych na stanowiska kocielne

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 24 z 26

symonia kupowanie urzdw kocielnych

sprzeda odpustw
podatki na rzecz Kocioa (dziesicina, witopietrze wysyane do Watykanu)
niski poziom intelektualny oraz moralny ksiy
jeden biskup mg piastowa kilka urzdw

Herezja goszenie pogldw sprzecznych z dogmatami Kocioa np. Jan Hus.

Marcin Luter niemiecki zakonnik, zapocztkowa reformacj 31 padziernika 1517 r., ogaszajc 95 tez w Wittemberdze przeciwko naduyciom towarzyszcym udzielaniu odpustw.
Gosi nastpujce postulaty:
powrt dziaalnoci kocioa do pocztkw chrzecijastwa
autorytet w sprawach wiary Pismo wite
prawo wiernych do komentowania Biblii
zbawienie uzalenione od wiary
sprawdzian wiary (dobre uczynki)
dwa sakramenty: chrzest i komunia pod dwiema postaciami
likwidacja zakonw, zniesienie celibatu, likwidacja majtkw kocielnych
Luter zosta dwa razy wyklty przez papiea i ekskomunikowany. Na zamku w Wanburgu przetumaczy Nowy Testament na jzyk niemiecki.
1555 r. pokj religijny w Augsburgu. Protestanci zostali prawnie uznani, uzyskali prawo do wyznawania wiary. czyj
kraj, tego religia wadca mg ustanowi swoj wiar.

Kalwinizm Francja
Jan Kalwin zaoyciel dziaajcy w Szwajcarii, gwnie w Genewie bya pierwsz gmin kalwisk. Gosi postulaty:
predestynacja
odrzucenie wszystkich sakramentw oprcz chrztu i komunii
surowy wystrj kociow kalwiskich (brak ozdb, obrazw, rzeb tylko krzy)
odrzucenie Maryi i kultw witych
czytanie Biblii, kary pienine za nieobecno na naboestwie niedzielnym, zakaz teatru w niedziele
surowe zasady moralne (ona nie moga by starsza od ma wicej ni o 5 lat)
ceniono bogactwo i oszczdno
1562-1598 r. wojny religijne:
24 sierpnia 1572 r. noc w. Bartomieja (rze hugenotw).
13 kwietnia 1598 r. edykt nantejski (gwarancja prawa kultu hugenotom).

Anglikanizm Anglia
1534 r. akt supremacji krla Henryka VIII. Odczenie si kocioa anglikaskiego od Rzymu. Henryk VIII zostaje
gow kocioa anglikaskiego. Zaoenia:
prymat Biblii nad tradycj
dwa sakramenty: chrzest, komunia pod dwoma postaciami
odrzucenie kultu witych i odpustw
likwidacja zakonw
likwidacja celibatu ksiy
jzyk angielski wprowadzony do obrzdku

KONTRREFORMACJA
Walka Kocioa katolickiego z innymi wyznaniami religijnymi.
1540 r. rycerz hiszpaski Ignacy Loyola zaoy Towarzystwo Jezusowe zakon Jezuitw, powoany do zahamowania
reformacji. Terenem dziaania byy orodki wadzy politycznej. Prowadzili dziaalno misyjn (obie Ameryki i Azja).
1542 r. sacrum officium wita inkwizycja. Powoana przez papiea Pawa III. Zoona bya z szeciu kardynaw
nadzorujcych dziaalno sdziw, ktrzy byli dominikanami. By to swego rodzaju sd badajcy odstpstwa od
wiary, korzysta z usug szpiegw i donosw, stosowa tortury.
1559 r. ustanowiony przez papiea Pawa IV indeks ksig zakazanych spis dzie, ktre zostay uznane za herety-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 25 z 26

ckie.
1545-1563 r. Sobr trydencki. Reforma Kocioa katolickiego.

REFORMACJA W POLSCE
Luteranizm
Przedstawiciele luteranizmu: Jan Seklucjan, Erazm Gliczner.
Nazywali kult katolicki bawochwalstwem papienikw. Proponowali utworzenie taniego Kocioa. (zjednoczenie
czowieka z Bogiem w akcie czystej wiary). Orodkiem polskiego luteranizmu byy Prusy Ksice. W Krlewcu drukowano dziea luteraskie. Miasta: Gdask, Wrocaw, Toru, Elblg.

Kalwinizm
Przedstawicie: Jan aski, Krzysztof Kraiski.
Organizacja kociow kalwiskich bya podzielona na: Maopolsk, Wielkopolsk oraz cz litewsk.
1562-1565 r. rozpad wsplnoty kalwinistw na zbory: mniejszy (arianie), wikszy (kalwini).

Arianizm (Bracia polscy)

Przedstawiciele: Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Faust Socyn. Gwne orodki: Akademia w Rakowie i tamtejsza
gmina ariaska orodek kultury i nauki, oraz Piczw.

Bracia czescy
Spadkobiercy husytyzmu, wygnani z Czech przybyli do Polski. Osiedlili si na ziemiach kilku rodw wielkopolskich
(Ostrogowie, Leszczyscy, Grkowie). Magnat wielkopolski Jakub Ostrorg przyj wyznanie braci czeskich i odda im
kocioy w swych dobrach.

KONTRREFORMACJA W POLSCE
1564 r. (rok po zakoczeniu soboru trydenckiego) Zygmunt August przyj ustawy soborowe. Hierarchia kocielna
odnosia si z rezerw do tych postanowie.
1577 r. Synod Piotrkowski. Ostateczne przyjcie uchwa soboru trydenckiego.
1564 r. biskup warmiski (pniej kardyna) Stanisaw Hozjusz sprowadzi do Polski czonkw nowo powstaego
zakonu Towarzystwa Jezusowego. Ulokowa pierwsze kolegium jezuickie w Braniewie (diecezja warmiska). Uzyskali
poparcie Zygmunta Augusta, potem Batorego. Byy to szkoy o nowoczesnym nauczaniu, bezpatne dla wszystkich
stanw.
1582 r. Rzeczypospolita jako jeden z pierwszych krajw w Europie wprowadzia opracowan w Rzymie reform
kalendarza, zwan gregoriask.
Najwybitniejszymi przedstawicielami zakonu jezuitw w Polsce byli Piotr Skarga pisarz polityczny, kaznodzieja
oraz Jakub Wujek pisarz i tumacz Biblii na jzyk polski.
1596 r. Unia Brzeska. Unia katolikw z prawosawnymi. Powsta koci greko-katolicki, wyznawcw nazwano unitami, a przeciwnikw dysunitami. Koci ten podporzdkowany by papieowi. Dawao to iluzoryczn zwierzchno
Konstantynopola nad kocioem wschodnim.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | HISTORIA

strona 26 z 26