Paper ID Number: enter your paper ID Number

Hazrlanan Bildiri
QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES
HOPA ULUSLARARASI SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GNEY KIBRIS RUM YNETMNN (GKRY)
ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE MUHTEMEL
ETKLER

Hopa/Artvin, 15-17 Ekim 2014

SRALN VE GNEY KIBRIS RUM YNETMNN (GKRY)

ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE MUHTEMEL
ETKLER

TAMELK Soyalp1, KURT Emre2

1 Gazi niversitesi, ktisad ve dar Bilimler Fakltesi, Do. Dr., Uluslararas likiler Blm
retim yesi, Ankara, Trkiye
2 Adnan Menderes niversitesi, Nazilli ktisad ve dar Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler
Blm Aratrma Grevlisi, Aydn, Trkiye

lgili yazar:
soyalp@hotmail.com

Knye: srailin ve GKRYnin zledii Hidrokarbon Politikas ve Trkiyeye Muhtemel

Etkileri (Hydrocarbon Policy of Israel and Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus:
Possible Outcomes for Turkey), Artvin oruh niversitesi Uluslararas Sosyal Bilimler Kongresi
Bildiriler Kitab, Nobel Akademik Yaynclk, Ankara, 2015, ss. 673-699.

Copyright 2013 by Firstauthorname Surname, Coauthorname Surname, Othercoauthorname Surname. All rights
reserved. Readers may make verbatim copies of this document for non-commercial purposes by any means, provided
that this copyright notice appears on all such copies.

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

SRALN VE GNEY KIBRIS RUM YNETMNN (GKRY)

ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE MUHTEMEL
ETKLER

TAMELK Soyalp, KURT Emre

zet
Dou Akdeniz havzas stratejik konumu nedeniyle tarih boyunca nemini korumu ve her
daim blgesel ve kresel aktrlerin ilgisini ekmitir. Bu balamda aratrmann konusu, blge
aktrlerinden srailin ve Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) hidrokarbon konusunda
izledii politikann Trkiyeye muhtemel etkilerinin ne olabileceinin incelenmesidir. Ele alnan
konunun amac ise blgeye ynelik enerji politikalarnn srail ve GKRYyi nasl etkilediini
gstermek ve ortaya kabilecek sonularn Trkiyenin enerji politikas asndan
deerlendirmesini yapmaktr. Buna gre blgenin nemli aktrlerinden olan srailin 2009 ylnda
Tamarda ve 2010 ylnda Leviathanda gerekletirdii keifler, Dou Akdeniz jeopolitiini
yeniden ekillendirmitir. srailin Tamarda retime gemesi ve GKRYnin Kbrs evresinde
Mnhasr Ekonomik Blge ilan etmesi, bu iki aktr ibirlii yapmaya sevk etmitir. Bu ibirlii,
zaman iinde blgedeki dengeleri deitirebilecek niteliktedir. zellikle srailin rettii,
GKRYnin ise retmek istedii hidrokarbon kaynaklarn uluslararas piyasalara arz etme abas,
Dou Akdeniz jeopolitiinde nemli krlmalara neden olacaktr. Dolaysyla her iki lkenin
izledii politika, Dou Akdenizin nemli bir aktr olan ve izledii politikalarla enerji gei
terminali veya datm merkezi olmay hedefleyen Trkiyenin stratejisi iin frsat
dourabilecektir. Buna bal olarak Trkiyeyi kuzey-gney ve dou-bat ynnde enerji gei
gzergh veya Ceyhan enerji datm terminali haline getirebilecei kuvvetle muhtemeldir.
Ancak Trkiye kart izlenebilecek politikalarla, Trkiyenin enerji politikalar sekteye
urayabilecek ve ciddi skntlarn yaanmasna neden olabilecektir. Bu minvalde Trkiyenin
blgedeki enerji politikalarn stratejik amalar dorultusunda gzden geirerek, srailin ve
GKRYnin hamlelerine cevap verebilecek politikalar gelitirmek ve stratejik eylem planlar
hazrlamak zorunda kalaca aktr.
Anahtar Kelimeler: Dou Akdeniz, srail, Kbrs, Trkiye, Mnhasr Ekonomik Blge,
Hidrokarbon Kaynaklar.

673

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

HYDROCARBON POLICY of ISRAEL and GREEK CYPRIOT

ADMINISTRATION of SOUTHERN CPRUS: POSSIBLE OUTCOMES for
TURKEY
Abstract
Eastern Mediterranean Basin, because of its strategic location, has been important
throughout history and has always caught the attention of both regional and global actors. On this
context, the subject of this study is to research what would be the possible outcomes of
hydrocarbon policies of Israel and Greek Cypriot Administration of Southern Cyprus (GSASC),
which are important regional actors, for Turkey, while the aim of this study is to reveal how the
energy policies against the region could affect Israel and GCAS and evaluate the possible
outcomes with regards to Turkeys energy policies. To illustrate, the explorations in Tamar in
2009 and in Leviathan in 2010 by Israel, one of the key actors in the region, led Eastern
Mediterranean Geopolitics to be reshaped. In addition to this, that Israel started production in
Leviathan and that GSASC declared an exclusive economic zone around Cyprus caused these two
actors to cooperate. This cooperation has the potential to change the balances in the region through
time. Especially, the efforts to supply hydrocarbon resources which Israel already produces and
GSASC struggles to produce, into the international markets could led to grave strategic breaks on
the Eastern Mediterranean Geopolitics. Therefore, the policies of both countries could create
important opportunities for Turkeys strategy which strives to be an Energy Transit State or
Energy hub with its policies. With regards to this fact, Turkey could highly likely to become
north-south and east-west energy transit location or Ceyhan to become energy hub. Nonetheless,
with anti-Turkey policies, Turkeys energy policies could be interrupted and grave problems
could occur. On this context, it is clearly obvious that Turkey will have to revise its energy policies
parallel to its strategic aims and develop policies that can manage to counter Israel and GSASCs
moves and prepare strategic action plans.
Key Words: Eastern Mediterranean, Israel, Cyprus, Turkey, Exclusive Economic Zone,
Hydrocarbon Resources.

674

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

1. GR
Bu almann konusu, srailin ve Gney Kbrs Rum Ynetiminin (GKRY) son
zamanlarda gerekletii keiflerle elde edilen enerji kaynaklarnn Dou Akdeniz denklemini
nasl deitirdiini, taraflarn izledii enerji politikalarnn neler olduunu ve bu politikalarn
Trkiyeye muhtemel etkilerinin neler olabileceini gstermektir.
srailin ve GKRYnin Dou Akdenizde gerekletirdii keifler sonucunda izledii enerji
politikas ve bu politikann ilgili lkelerin d siyasetine yansmasnn Trkiyeye olan etkisini
gstermek ve Trkiyenin bu etkiyi mmkn olduunca asgar dzeye indirgemesi iin nasl bir
politika izlemesi gerektiini gstermek, almann balca amacn oluturmaktadr.
Tarih boyunca nemli medeniyetlerin beii olan Dou Akdeniz1 gerek blgesel, gerekse
kresel aktrlerin ibirlii, rekabet ve atma alan olmutur. Bu durumda blgenin tarih ticaret
yollarnn kesiim noktasnda olmas, dou-bat, kuzey-gney ulamnda en ksa yollardan biri
olmas, farkl etnik ve din gruplar ierisinde barndran kltr denizi olmas (Tamelik ve Kurt,
2014: 885), uluslararas ticaret ve ulam iin olduka nemli olan Svey Kanaln snrlarnda
barndrmas, enerji zengini Ortadou blgesi ile komu olmas, yaplan son aratrmalarla Dou
Akdenizin de nemli bir enerji potansiyelinin olduunun ortaya kmas ve enerji nakil hatlar
ile enerji tamaclnn nemli bir ksmnn Dou Akdeniz zerinden gerekleiyor olmas ve
blgenin nemini artrmaktadr. Nitekim blgede kresel g ABDnin 6. filosunu
konulandrmas, Rusyann Suriyede Tartus ssn kiralamas ve in Halk Cumhuriyetinin
tarihinde ilk kez Dou Akdenize donanma gndermesi,2 blgenin nemini ortaya koymaktadr.
Bunun yan sra Arap Bahar ile tektonik bir blge olan Ortadouda fay hatlarnn harekete
gemesiyle nemli dnmlerin yaanmas ve blgenin uluslararas bar tehdit edecek
potansiyele sahip olmas, blgenin nemini daha da artrmaktadr.
Kurulduu gnden itibaren gvenlik odakl d politika izleyen ve gvenliini salamak
iin uluslararas hukuk kurullarn dahi gz ard edebilen srail,3 Dou Akdenize ilikin
hidrokarbon politikalarn 1960l yllarda ekillendirmi ve almalarn gnmze kadar devam
ettirmitir. Bu politikas erevesinde 2010 ylnda GKRY ile Mnhasr Ekonomik Blge (MEB)
Antlamas imzalayarak Dou Akdenizden daha fazla yararlanmak isteyen srail, 2009 ylnda
Tamar ve 2010 ylnda Leviatan sahalarnda ciddi miktarlarda doalgaz kefi gerekletirmi ve
bylece enerji ithalats bir lkeyken, enerji ihra edebilecek bir konumuna gelmitir. Bu durum,
Trkiyeyi nemli enerji gzergh haline getirecek Msr gaznn Trkiye zerinden uluslararas
piyasaya arz edilmesi ve Ceyhandan sraile yaplmas planlanan enerji nakil hatt projelerini de
ikinci plana itmitir.
Uluslararas ilikilerin kronik sorunlarndan birine taraf olan GKRY de Dou Akdenizden
aktif bir ekilde yararlanmak iin aba gsteren devletlerden birisidir. Bu balamda 2000li
yllarda almalarn hzlandran GKRY, blge devletleri ile ileride deinilecek olan tartmal
MEB Antlamalar imzalam, belirledii alanlarda hidrokarbon kaynaklarnn aranmas iin
Dou Akdenize kys olan devletler Trkiye, Suriye, Lbnan, srail, Filistin, Msr, KKTC, GKRY, Yunanistan ve
ngilteredir. Kbrsta kendi egemenliinde bulundurduu sler nedeniyle ngiltere de blgenin sahildar devleti
olarak dahil edilebilmektedir. Detayl bilgi iin bkz Soyalp Tamelik, Kbrstaki ngiliz slerinin Stratejik
nemi, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, VIII (2011) 1, s. 1510-1539.
2 Daha ayrntl bilgi iin bkz Soyalp Tamelik, Kresel ve Blgesel Glerin Kbrs Algs ve Jeostratejik nemi.
Yaam ve Stratejik Kaynaklar Asndan Kbrs Konferans, Yayna Hazrlayanlar: Serta Sami Baeren, Hseyin
Gkeku, Soyalp Tamelik ve Yusuf Kanl, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, Ankara, 2014, s. 105-165;
Soyalp
Tamelik,
inin
Son
Gelimeler
Inda
Dou
Akdeniz
ve
Kbrs
Algs.
http://www.ozgunsosyaldusunce.com/index.php?option=com_content&view=article&id=178:cinin-son-gelimelerinda-dou-akdeniz-ve-kbrs-algs&catid=75:docdrsoyalp-tamcelik&Itemid=66, (Eriim: 5.6.2012).
3 Daha ayrntl bilgi iin bkz Soyalp Tamelik, Son Gelimeler Inda Kbrsn Stratejik nemi. Dnya Kbrs
Trkleri III. Kongresi. Girne, 2013, s. 1-49; Soyalp Tamelik, srailin Dou Akdenizdeki Kbrs Valsi,
http://www.ozgunsosyaldusunce.com/index.php?option=com_content&view=article&id=177:sraln-dou-akdenzdekkibris-vals&catid=75:docdrsoyalp-tamcelik&Itemid=66, (Eriim: 22.5.2012).
1

675

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

ruhsatlar kartm ve kefedilmesi muhtemel enerji kaynaklarnn uluslararas piyasalara arz iin
Trkiyeyi by-pass eden projeler gelitirmeye balamtr.
Bundan dolay srail ynetiminin karaca hidrokarbon kaynaklarn uluslararas
piyasalara arz etmesi iin ataca admlar, Trkiyenin enerji gei gzergh olma politikasn
destekleyebilecei gibi sekteye de uratabilecektir. Bu balamda srail ynetimi, enerji arzn
daha dk maliyetlerle ve en gvenilir yol olan Trkiye zerinden uluslararas piyasalara
aktarabilmeyi hedeflemektedir. Bu durumun gerekleebilmesi halinde Ceyhan blgesi,
hidrokarbon kaynaklar asndan uluslararas datm merkezi olma yolunda nemli bir adm
atacaktr. Mamafih srailin tek seenei Trkiye de deildir. Son dnemde dzelme emareleri
gstermekle beraber 2007 ylndan beri Ankarayla ilikileri iyi olmayan Tel-Aviv ynetimi,
maliyetli olmakla beraber karaca doalgaz svlatrarak tankerlerle uluslararas piyasaya arz
etme veya GKRY zerinden Yunanistana uzanacak bir boru hatt ile kaynaklarn uluslararas
piyasalara arz etme imknn aratrmaktadr. Bu projenin hayata geirilebilmesi halinde Trkiye
by-pass edilecek ve Trkiyenin enerji koridoru olma arzusu ciddi bir ekilde darbe alacaktr.
srailin, Trkiyeyi dlayan olas projelerinin Dou Akdenizde doal kaynak aray ierisinde
olan bata GKRYye olmak zere dier devletlere de emsal tekil etmesi ve bu devletlerin
Trkiyeyi by-pass ederek enerji kaynaklarn uluslararas piyasalara arz etmesi ihtimali
domutur.
Bundan hareketle aratrma, blmden olumas planlanmtr. Birinci blmde
srailin, GKRYnin ve Trkiyenin Dou Akdenizde izledii enerji politikalar incelecek, ikinci
blmde srailin 2009 ylndan sonra izledii hidrokarbon politikas ve GKRYnin almalar
irdelenecek, nc ve son blmde ise bu politikalarn Trkiyeye muhtemel etkileri
deerlendirilecektir. almann sonu blmnde ise Trkiyenin, srailin ve GKRYnin
izlemesi muhtemel hidrokarbon politikalarn hangi yntemlerle frsata evirebileceine ilikin
nerilerde bulunulacaktr.

2. SRALN VE GKRYNN DOU

POLTKALARI VE YAPISAL ZELLKLER

AKDENZDE

HDROKARBON

XIX. yzyln sonlarna doru Filistini yurt edinme gayesiyle hareket eden ve 1948 ylnda
bu blgede bamsz bir devlet olarak ortaya kan srail, Dou Akdenizde en az ky eridi
olmasna ramen karasularn 12 deniz miline kartarak (UN, 1990), blge lkeleri ierisinde
Akdenizin zenginliinden faydalanmak iin ilk harekete geen devletlerden birisi olarak dikkati
ekmektedir. Mamafih srail kurulmadan nce corafyasnda enerji politikalaryla yakndan
ilgilenmi ve 1938 ylnda Musulda retilen 2 milyon ton petroln Hayfaya uzanan boru hattyla
aktararak, uluslararas piyasalara arz etmeyi baarmtr (Ediger et. al., 2012: 78). Bu hattn yan
sra Trans-Arap Boru Hatt ile Suud petroln, yine Hayfa Limanndan faydalanarak uluslararas
piyasalara arz etmitir (Bahgat, 2005: 675). Ancak srail Devletinin kurulmas ve hemen
akabinde yaanan bir dizi savatan sonra sraili tanmayan Arap devletlerinin bu lke zerinden
petrol sevkiyatnn gereklemesini istememesinden dolay sz konusu boru hatlar atl durumda
kalmlardr.
Ne var ki dnyadaki ispat edilmi hidrokarbon kaynaklarnn nemli bir ksmnn Ortadou
blgesinde olmasna ramen hidrokarbon kaynaklarndan yoksun olarak kurulan srail devleti,
ksa bir srede asker, siyas ve ekonomik olarak Ortadounun en nemli lkelerinden birisi
haline gelmitir. Aslnda srailin bymesi, beraberinde enerji ihtiyacn da artrm ve gvenli
enerji tedariki srail iin nemli bir mesele haline gelmitir. Dolaysyla kurulduu gnden
itibaren Arap devletlerince ambargoya maruz kalan Tel-Aviv, Svey Krizine (1956) kadar
ihtiya duyduu petroln nemli bir ksmn SSCBden tedarik etmitir (Bahgat, 2005: 674).

676

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

SSCBnin petrol arzn sona erdirdii bir dnemde ise ran devreye girmi ve Tahran, 1950li
yllarn ortasndan 1979 ylndaki Devrime kadar srailin petrol ihtiyacn karlamtr. Bunun
dnda Tel-Avivin ihtiya duyduu kaynaklarn bir ksmn da Msr salamtr. Bu balamda
1967 ylnda srailin Sina yarmadasn ele geirmesiyle birlikte bu blgede yer alan Alma ve
Abu Rudeis petrol sahalar, srailin kontrolne girmi ve 1979 yl sonuna kadar bu blgeden
kan petrol kaynaklar kullanlmtr. 1978 ylnda imzalanan Camp David Antlamas ve
akabinde imzalanan 1979 Bar Antlamasna binaen Tel-Aviv, igal ettii blgelerden ekilmi,
buna karn Msr ynetimine yllk iki milyon varil petrol vermeyi kabul ettirmitir (Armaolu,
1991: 453). Bunun yan sra Angola, Meksika ve Norve de Tel-Avive petrol ihra ederek,
srailin ihtiyacn karlamlardr (Bahgat, 2005: 672).
Souk Savan sona ermesi ile birlikte srail, 1993 ylnda Filistinle vard uzlann da
etkisiyle Katar ile doalgaz tedariki konusunda anlamaya varmtr. Ancak daha sonra kan
anlamazlklar nedeniyle Katardan petrol ak salanamamtr. Bunun dnda srail, Azeri ve
Rus gaznn Trkiye zerinden lkesine tanmas iin aba harcamsa da istenilen sonuca
ulam deildir (Shaffer, 2011: 5380).
Mamafih rann Devrimle birlikte petrol sevkiyatn durdurmas, Msrn enerji arzn her
an askya alma ihtimalinin olmas ve dier lkelerle yaplan anlamalarn uygulanmamas gibi
hususlar, enerji tedarikinde skntlar yaayan srailin yeni araylara itmitir. zellikle srail iin
ktalararas enerji tedarikinin maliyetinin artmas, ekonomiye ynelik enflasyonist basknn
artmasna neden olmutur. stelik bu dnemde Araplarla yaplan savalar, Filistin meselesinden
dolay Araplarn uygulad ambargolar, Araplarn kontrolndeki boazlar ve kanallardan gei
srasnda srail tankerlerinin geiinin engellenmesi gibi hususlar srailin enerji politikalarn
ekillendirmesinde nemli bir unsur olarak ortaya karmtr. Bu nedenle srail, ister istemez yeni
ve gvenilir hidrokarbon kaynaklarna ihtiya duymutur. Bu balamda Tel-Aviv, 1950li yllarda
ilk sondaj vurarak enerji arayna girimi ve Heletz olarak adlandrlan blgede ilk kefini
gerekletirmitir (The Ministry of National Infrastructures, Energy and Water Resources).
almalarn daha sonra Dou Akdenizde srdrme karar alan Tel-Aviv, 1960larn sonu,
1970lerin banda blgede arama almalarna balamtr (Gardosh et. al., 2008: 5). Yaplan
almalarda herhangi bir hidrokarbon kaynana rastlanmamakla birlikte elde edilen veriler,
blgenin hidrokarbon kaynaklarna sahip olabileceini gstermi ve bu durum, srailin sondaj
almalarn devam ettirmesine neden olmutur. srailin almalarnn srd dnemde
Msrn Akdeniz kysndaki Abu Madi sahasnda doalgaz yataklarn kefetmesi ve 1975
ylnda bu sahay iletime amasnn (EGAS) da etkisiyle Tel-Aviv ynetimi, almalarn daha
da hzlandrmtr. Yaplan almalar neticesinde 1970li yllarda petrol keifleri balam,
1990l yllarda ise gnde 500 ile 800 varil retim kapasitesine ulalmtr. Ancak bu miktar,
iletim harcamalarn ekonomik klmad iin Tel-Aviv ynetimince deerlendirilmemitir
(Gardosh et al., 2008: 5). 1999 ve 2000 yllarnda ise Adod Liman etrafnda ticar deeri yksek
olan nemli miktarlarda doalgaz rezervlerinin kefi ortaya kmtr (The Ministry of National
Infrastructures, Energy and Water Resources). Bu durum, Tel-Aviv ynetimini memnun etmi ve
almalara artan bir ekilde hz verilmitir. Nitekim srail, yaklak yarm asrlk bir aray
sonucunda, 2009 ylnda Tamar blgesinde 238 milyar metrekp, 2010 ylnda ise dnyann en
byk doalgaz rezervine sahip olduu dnlen Leviathan sahasnda tahmini 450 milyar
metrekp doalgaz yata kefetmitir (Enerji Enstits, 2013). Yine yaplan keiflerle birlikte
ihtiya duyduu petroln nemli bir ksmn ithal eden Tel-Aviv, kendisini petrol ihracats
konumuna getirebilecek nemli miktarda petrol kaynan kefetmitir (Vick, 2013).

677

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Harita 1: srailin Dou Akdenizde Keif Yapt Sahalar

Kaynak: Global Research, 2013.

srailin izledii bir dier enerji politikas da Dou Akdenizde MEB ilan ederek,
alma yapabilecei sahalar geniletme abas ekilde tezahr etmitir. Bu minvalde Tel-Aviv,
2010 ylnda Rum Ynetimi ile MEB Antlamas imzalamtr. Fakat MEB olarak ilan edilen
sahann Lbnann mnhasr ekonomik blgesi ile kesimesi ve srailin yapt keiflerle
blgenin daha da deerli hale gelmesi, iki devlet arasnda nemli sorunlara yol aabilecek yeni
bir duruma neden olmutur. Bunun yan sra belirlenen blgenin Filistine ait alanlarla da
akmas, srailin 2000li yllarda Gazze aklarnda kefettii ve retime getii sahalarn
tartmal blgelere yakn olmas ve sz konusu blgenin nemli miktarda gaz rezervine sahip
olduunun kefedilmesi (Ahmed, 2014), srailin mevcut Filistin politikasn aklamak iin
kullanlabilecei bir argman haline getirmitir.
Dou Akdenizin kaynaklarndan istifade etmek iin aktif bir politika izleyen aktrlerden
biri de GKRYdir. GKRY, blgenin dier devletleri gibi karasularn 12 deniz miline karmtr
(UN, 1964). Bu nedenle blgenin kaynaklarndan aktif bir ekilde yararlanmak isteyen GKRY,
ilk admn daha 1979 ylnda atmtr. Ancak Trkiyenin gsterdii youn tepki zerine
almalarna son vermek zorunda kalmtr (Yldz ve Yaar, 2012: 167).
2000li yllarla birlikte Rum Ynetimi yeniden harekete gemi ve bu minvalde iki ynl
stratejik bir plan izlemeye balamtr. Bu plandan ilki, Dou Akdenizde Kbrs Cumhuriyeti
olarak MEB tayinin yaplmasdr. Karasularn llmeye baland esas hattan itibaren 200
deniz milinin tesine uzanmayan ve ky devlete, deniz yata zerindeki sularda, deniz
yataklarnda ve bunlarn toprak altndaki alanlarnda birtakm hak ve yetkiler tanyan deniz alan
olarak tanmlanan MEB kavram (Pazarc, 2008: 282), kimi blgelerde snr problemleri
oluturmas nedeniyle uygulanmas olduka zordur. Nitekim problemlerin yaand blgelerden
biri de Dou Akdeniz olarak bilinmektedir. zellikle GKRYnin birtakm uygulamalar, blgede
tansiyonun ykselmesini beraberinde getirmektedir. Kbrs adasnn mutlak ve tek temsilcisi
olduunu savunan GKRY, 2003 ylnda Msr Trkiyenin basks ile iptal edilmitir 2007

678

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

ylnda Lbnan Lbnan Parlamentosu henz onaylamamtr ve 2010 ylnda srail ile MEB
antlamas imzalamtr. Ardndan GKRY, konuyla ilgili olarak Suriye ve Libya ynetimleriyle
grmeler gerekletirmitir (Baeren, TDAV). Ayrca Rum Ynetiminin Yunanistanla da
anlama yapma ihtimali sz konusudur.

Harita 2: GKRYnin Dou Akdenizdeki Muhtemel Mnhasr Ekonomik Blgesi

Kaynak: Cumhuriyet, 23.12.2013.

Rum Ynetiminin, eitli lkelerle imzalad MEB anlamalarnn yan sra MEB olarak
ilan ettii ve Trkiye ile KKTCnin itirazlarna (Olgun, 2013: 77) ramen belirledii kta
sahanlyla ilgili olarak tahmini 7 trilyon dolar deerinde doalgaz rezervine sahip olduu
dnlen blgelerde 2007 ylndan itibaren verdii ruhsatlarla petrol irketlerine arama izni
vermesi dikkat ekicidir (lgeen, 2011). Bu balamda Afrodit ismiyle bilinen 12. parselde
Amerikan NOBLE Enerji irketinin almalar sonucunda, blgede ciddi miktarda doalgaz
rezervine rastlanm ve bu keifle birlikte Rum Ynetiminin enerji ihrac yapabilecek bir konuma
geldii kabul edilmitir.

679

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Harita 3: GKRYnin Kbrsta Arama zni Verdii Blgeler

Kaynak: World Review

3. TRKYENN DOU AKDENZ POLT VE SYASAL ALGISI

Dou Akdenizde en uzun ky eridine sahip olan (Yldz ve Yaar, 2012: 47) ve 12 mil
karasularna sahip olan Trkiyenin enerji ihtiyac her geen gn artmaktadr. Buna karn petrol
ve doalgaz kaynaklarnn olduka kt olmas, Trkiyeyi bu rnlerin tedarikinde da baml
hale getirmitir. Enerji Piyasas Dzenleme Kurulunun (EPDK) 2013 yl iin hazrlad petrol
piyasas sektr raporuna gre Trkiye, petrol ihtiyacnn yalnzca %11ini kendi kaynaklar ile
karlayabilmi, geri kalan ihtiyacnn %32si Iraktan, %28i randan, %8i Rusyadan geri
kalan ak da Libya, Suud Arabistan ve Kazakistandan tedarik edilmitir. (EPDK, 2014)
Doalgaz ise EPDKnn 2013 doalgaz piyasas sektr raporuna gre yerli retim yaklak %1.2
civarnda kalm, ihtiya duyulan miktarn %58i Rusyadan, %20si randan, %10u
Azerbaycandan ve %12si Cezayir, Nijeryadan ve spot piyasadan tedarik edilmitir. Doalgaz
ihtiyacnn ise %1.6sn lke kaynaklarndan ve geri kalan ann tamam ithalat yaplarak
kapatlmaya almtr. (EPDK, 2014) Bundan hareketle Trkiye, 2013 ylnda ham petrol
ithalatna yaklak 30 milyar dolar, doalgaz ithalatna ise 26 milyar dolar deme yapmtr.
Aslnda enerjide da bamlln olduka yksek olmas, zellikle doalgaz ithalatnda
Rusyaya olan mutlak bamlln rahatszla neden olmas ve TK 2013 verilerine gre
yaklak 250 milyar dolar olan ithalatn %25ini enerji ithalatndan olmas, Trkiyenin enerji
politikasnn ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. Bu balamda Trkiye, enerji
politikalarnda drt temel stratejik plan izlemeye almaktadr. Buna gre birincisi alternatif
kaynaklarn enerji retimindeki payn artrmak, ikincisi uluslararas boru hatt projelerini hayata
geirmek, Ceyhan uluslararas enerji datm terminali haline getirmek ve hidrokarbon
kaynaklarn arama faaliyetlerine hz vermektir.
Ayrca petrolde ve doalgazda da bamlln getirdii ar maliyeti azaltmak isteyen
Trkiye, zellikle elektrik retiminde yerli kaynaklarn payn artrmak gibi stratejik bir tavr

680

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

sergilemektedir. Bu balamda Trkiye, termik ve hidroelektrik santrallerine arlk vermek

zorunda kalmtr. Bunun yan sra rzgr ve gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarna
da hz vermitir. Gsterilen bu ilginin neticesinde 2007 ylnda doalgazn elektrik retimindeki
pay %49,6dan 2012 ylnda %43,6ya kadar drlmtr. Ayn periyotta kmrn pay
%27,9dan %%28,4e; hidroelektrik santrallerinin pay %18,7den %24,2ye ve yenilenebilir
kaynaklarn pay %0,4ten %3,1e ykseltilmitir. (TK, 2014) 1967 ylnda Batmandan
skenderun Krfezindeki Drtyola yaplan petrol boru hattyla lke snrlar ierisindeki ilk boru
hattn yapan Trkiye (Batman - Drtyol Ham Petrol Boru Hatt, 2014) ilk uluslararas boru
hattn ise Irak ile imzalad anlama neticesinde bilinen ad ile YumurtalkKerkk boru hattn
1976 ylnda iletmeye amtr. (Irak-Trkiye Ham Petrol Boru Hatt, 2014) Bylece Irak
petrolleri, Ceyhan yaknlarndaki Yumurtalk zerinden uluslararas piyasaya arz edilmeye
balanmtr. Bununla birlikte 1991 ylnda Krfez Sava ve akabinde Iraka uygulanan ambargo
ve ilerleyen dnemde hattn maruz kald saldrlar vb. gelimeler sonucunda bu boru hattnn
tam kapasite ile almas engellenmitir. Trkiyenin Souk Sava dneminde faaliyete geirdii
bir dier hat ise Bat Hatt olarak adlandrlm SSCB ile imzalanan anlamayla 1987 ylnda
faaliyete geerek, Trakya zerinden Trkiyeye snrlar ierisine girmitir. (Karakaya, 2011: 2)
Esasnda Souk Savan sona ermesiyle birlikte Trkiyenin boru hatt projeleri hz
kazanmaya balamtr. Bu balamda Rusya ile Trkiye arasnda Mavi Akm olarak adlandrlan
proje, 2005 ylnda faaliyete geirilmitir. Azerbaycan petroln Ceyhan zerinden uluslararas
piyasaya arz eden ve Asrn Projesi olarak nitelendirilen Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt ise 2006
ylnda faaliyete geirilmitir. Bu hattn yan sra Msr gazn Trkiyeye tayan Arap Doalgaz
Boru Hatt, Azerbaycan doalgazn Trkiyeye tayan ahdeniz ve ran doalgazn Trkiyeye
aktaran ran-Trkiye boru hatlar faaliyete gemi ve bu hatlar sayesinde Trkiye, ihtiya
duyduu enerjiyi tedarik ederek hem ulusal enerji talebini eitlendirmi, hem de uluslararas
piyasaya enerji arz eden bir konuma gelmitir. (Trkiyedeki Enerji Nakil Hatlar ve Son Durum,
2013)
Trkiyenin stratejik planndaki ikinci hedefi ise Ceyhan enerji nakil istasyonu haline
getirme abasdr. Bu minvalde mevcut hatlardan Yumurtalk-Kerkk Hatt ve Bak-TiflisCeyhan Hattndan gelen petrol, Ceyhan zerinden uluslararas piyasalara arz edilmektedir. Enerji
ve Tabi Kaynaklar Bakanlnn 2010-2014 strateji belgesinde yer alan projelere gre
Ceyhandan sevk edilen petroln iki katna kartlmas ve farkl lkelerin gelen petroln Ceyhan
zerinden uluslararas piyasalara arz edilmesi planlanmaktadr. Bunun iinde svlatrlm
doalgaz ihra terminalinin yaplmas da vardr.
Trkiyenin stratejik planndaki nc eylemse, hidrokarbon ynndeki kaynak arayn
hzlandrmak olmutur. Bu balamda Trkiye, gerek kara snrlar ierisinde, gerekse denizlerdeki
arayna hz vermitir. almalarn son dneme kadar Karadenizde younlatran Trkiye,
Dou Akdenizdeki gelimelere de kaytsz kalamam ve bu yndeki almalara belli bir
program ierisinde artrmaya balamtr.
Aslnda Dou Akdenizde 1974 ylndan itibaren petrol arama ruhsat veren Trkiyenin,
blgeye olan ilgisi GKRYnin son dnemde artan ilgisi ile birlikte younlamtr. Bu minvalde
Trkiye, Dou Akdenizin yar kapal bir deniz olduu tezini dile getirmekte ve ok sayda kyda
devletin bulunmasndan dolay blgede mnhasr ekonomik blgelerin i ie getiini ve bu
nedenle blgede mnhasr ekonomik blgelerin Hakkaniyet lkesi erevesinde belirlenmesi
gerektiini savunmaktadr. Bunun yan sra Kbrsta niha durumun henz belirlenmemesi ve
adada sorunun devam etmesinden mtevellit GKRYnin Kbrs adna yapt anlamalar
tanmayan Trkiye, bask yaparak GKRYnin Msr ile yapt MEB Antlamasn iptal ettirmi,
buna ilaveten Lbnan Parlamentosunda ise onaylanmasn geciktirmitir (Tamelik ve Kurt,
2014: 898).
GKRYnin Dou Akdenizde Trkiyenin uyarlarna ramen hidrokarbon kaynaklarna
arama izni vermesi, blgedeki tansiyonu artrm ve Trkiyenin daha sert hamleler yapmasna

681

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

neden olmutur. Bu minvalde TSK, GKRY adna arama faaliyetleri gerekletiren gemilere
mdahalede bulunmu ve bu konu, uluslararas bir boyut kazanarak BM gndemine dahi
tanmtr (Bilge, 2008). Bunun yan sra Ankara, Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna
(TPAO) 2007 ve 2012 yllar arasnda petrol ve doalgaz arama izni vermitir. Trkiyenin yan
sra KKTC de TPAOya arama izni vermitir. Bylece TPAO da harekete geerek hem karada,
hem de denizde arama yapamaya balamtr.
Bunun dnda Ankarann dier bir hamlesiyse KKTCyle Kta Sahanl Antlamasn
imzalamak olmutur. Esasnda bu anlama 2012 ylnda yrrle girmitir (Resmi Gazete,
2012). Bylece Trkiyenin Dou Akdenizdeki varln hem fiil, hem de hukuk olarak artran
bir eylem gerekletirilmitir.
Trkiye, her ne kadar GKRYnin politikalarndan dolay nlem alsa da 2009 ve 2010
ylnda gerekletirdii keiflerle blgedeki dengeleri nemli lde sarsan srailin d
politikasna kar ciddi nlemler alm deildir. Bu nedenle Trkiye, Dou Akdeniz jeopolitiinde
nemli sorunlarla ba baa kald gibi ayn zamanda frsatlarla da kar karya kald
sylenebilir.

4. SRALN DOU AKDENZDEK KEFLER VE TRKYENN ENERJ

PROJELER AISINDAN DI POLTKAYA ETKS
2009 ylnda Tamar ve 2010 ylnda Leviathanda gerekleen keiflerin ardndan srailin
hidrokarbon politikas byk lde deimitir. rnein Tel-Aviv, Trkiyeyle ilikilerinin
gergin olduu bir dnemde GKRY ve Yunanistanla yaknlamay tercih etmitir. Taraflar
arasndaki siyas yaknlama, ekonomik ve asker alanda da kendini gstermi ve bu durum,
Trkiyenin gneyinde yeni bir tehdit sarmalnn domasna yol amtr.
srailin bamszln tanyan ilk Mslman devlet olan Trkiye, 1948 ylndan itibaren
genel olarak srail ile olumlu seyreden ilikiler kurmu ve taraflar arasndaki bu yakn ilikiler
siyas, ekonomik, asker vd. alanlarda da derinleerek devam etmitir. Mamafih 2000li yllarn
ortasna gelindiinde, iki devlet arasndaki ilikiler gerginlemeye balamtr. 2008 ylnda
Trkiyenin bar grmeleri srasnda arabuluculuk yapt bir srada srailin balatt Dkme
Kurun Operasyonuyla (srailin Dkme Kurunu Bar ldrd, 2008), 2009 ylnda
Davosta cereyan eden One Minutele, 2010 ylnda vuku bulan Alak Koltuk Kriziyle ve son
olarak srail gvenlik glerinin uluslararas sularda yapt mdahale sonucunda ok sayda Trk
vatandann ld Mavi Marmara Kriziyle taraflar arasndaki ilikinin en alt dzeye indii
grlmtr.
Ne var ki 2013 ylnn Mart aynda srailin Mavi Marmara Olayndan dolay zr dilemesi
ve lenlerin yaknlarna tazminat demeyi kabul etmesi (srail Trkiyeden zr Diledi, 2013)
ilikilerin dzelme emaresi gstermesine neden olmutur. Ancak 2014 Temmuz aynda srailin
Filistine ynelik balatt operasyon neticesinde taraflar arasndaki ilikileri yeniden
gerginletirmitir.
Trkiyesrail ilikileri arasnda gerginliin yaand dnemde Tel-Avivin GKRY ve
Yunanistan ile olan ilikileri hzla yaknlamaya balamtr. Bu minvalde taraflar arasnda Dou
Akdenizde ortak tatbikatlar balam,4 st dzey ziyaretler gerekletirilmi, ilk defa olarak bir
srail Babakan 2010 ylnda Yunanistan ziyaret yapm, taraflar aralarndaki iliki Stratejik
Ortaklk seviyesine karlm ve nemli silah sat anlamalar imzalanmtr.

ABDnin de dahil olduu NEMESIS 2014 asker tatbikat, sadece Yunanistan ile basna yansd kadaryla 2009
ylndan gnmze kadar en az 4 asker tatbikat ve 2013te GKRY ile yaplan tatbikat gndeme gelmitir (Ertan,
2013).

682

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Bunun yan sra 2012 ylnda srail Babakan Netanyahu, GKRYye gerekletirdii
ziyaret srasnda Kbrs Cumhuriyetiyle enerji kaynaklarn arama anlamasnn imzalanmasna
nem vermitir (Report: Israel will ask to station IAF jets in Cyprus, 2012). Ayn zamanda
basna yansd kadaryla Tel-Aviv ynetimi, GKRYnin Andreas Papandreu Hava ssn
kullanma amasn istedii ve taraflarn mnhasr ekonomik blgeleriyle beraber hidrokarbon
kaynaklarnn kefedildii blgelerde gvenlik nlemlerinin artrlmas iin ibirlii yaplmas
kararlatrld dile getirilmitir (srail Rum tarafna 20 bin komando yerletirmek istiyor,
2012).
srailin ok ksa saylabilecek bir srede Yunanistanla, zellikle de GKRY ile ilikilerini
Stratejik Ortaklk seviyesine ykseltmesi, Mavi Marmara Olaynn zerinden yl gemesinden
sonra Trkiyeden zr dilemesi ve 2014 Gazze Operasyonunun arka plandaki balca
sebeplerden birisi, blgede tatbik etmeye alt hidrokarbon politikasndan kaynaklanmaktadr.
zellikle Tamar sahasndan kefedilen doalgazn, 1 Nisan 2013 tarihinde boru hatt ile
Akod Limanna ulamas, Tel-Avivi ister istemez doalgaz reten lkeler konumuna
getirmitir. Yalnzca Tamar sahasnn devreye girmesi ile birlikte en az 20 yllk doalgaz
ihtiyacn karlayan srail, bu saha sayesinde yllk 35 milyar dolar tasarruf salam, elektrik
retim maliyetlerini drerek sanayinin daha hzla gelitirmesine imkn tanm, bunun
sonucunda yllk bymesini en az %1 artrma yoluna girmi ve buna bal olarak lkesinin refah
seviyesini ykseltme frsatn yakalamtr (Ertan, 2013).
Aslnda Tamar sahasnn iletime almasnn en nemli sonucu, srailin Msra olan
bamlln neredeyse sona erdirmi olmasdr. yle ki, 2012 ylnda Msrn devrik lideri
Mursnin sraille olan gaz anlamasn feshetmesinin zerinden geen yaklak iki ylda srail
ile Msr arasnda Tamar ve Leviathan kaynaklarnn Msra satlmas konusunda grmeler
balatlm (Okur, 2013) ve Msrn sraile baml hale gelmesinin yolu almtr. Bylece
srail, blgedeki ilikiler rgsn tersine evirmeye balamtr.
Tamarda retime geerek gereksinim duyduu enerji ihtiyacn en az yirmi yl boyunca
garanti altna alan Tel-Aviv ynetimi, Tamardan daha byk olan Leviathan sahasn da
iletmeye almak iin almalarn srdrmektedir. Sahada faaliyetlerini srdren NOBLE
Enerjiye gre 2017 ylnda blgede retime geilmesi hedeflenmektedir (NOBLE). Bu sahada
retime geilmesi ile birlikte kan doalgaz ve petroln nemli bir ksmnn ihra edilmesi
planlanmaktadr. Bu erevede buradan kacak enerji kaynaklarnn uluslararas pazarlara
aktarlmas u eklide olmas beklenmektedir.

Harita 4: NOBLE Enerjinin Hazrlad Muhtemel Boru Hatlaryla lgili Haritalar

683

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Kaynak: NOBLE

Haritadan da grlecei gibi retilecek olan hidrokarbon kaynaklarnn arz edilecei

alanlar Asya ve Avrupa pazarlar olarak gsterilmi ve retilen kaynaklarn gerek boru hatlaryla,
gerekse svlatrlarak tankerlerle arz edilebilecei ifade edilmitir. Buna gre haritaya bakld
zaman srailin boru hatt konusunda farkl alternatiflere sahip olduu grlecektir. Aslnda TelAviv ynetimi, rdne, Msra, Gney Kbrsa ve Trkiyeye ynelik teknik olarak boru hatt
yapabilme imknna sahiptir. Yine srail, GKRY ve Yunanistan arasnda yaplacak bir boru hatt
ile Avrupa pazarna da ulaabilecek alternatife maliktir. Ayn zamanda srail, svlatrlm gaz
Gney Kbrs zerinden veya Tamarda GAZPROM irketinin faaliyete geirdii yzer
svlatrma platformu vastasyla Asya ve Avrupa pazarna kabilir veya yaplacak boru hattyla
Msrda svlatrma imknn elde ederek, dnya pazarlarna alabilir konumdadr.
Bir ynyle farkl alternatiflere sahip olan srail ynetimi, btn alternatifleri
deerlendirmeye balamtr. Bu balamda Tamar ve Leviathan sahalarnda hissesi bulunan
srailli Delek irketi, Msrdaki iki svlatrlm doalgaz istasyonuna gaz verilmesi konusunda
srail ile grme halindedir. Anlamann imzalanmas halinde Tamar sahasndan Msra boru
hatt yaplmas sz konusu olacaktr. Anlamann imzalanmasn halinde srail, i talebini
karlayamayan Msr kendisine baml hale getirebilecektir. Bu alternatifin ikinci arts ise
Msrdaki svlatrma tesislerinden istifade ederek, uluslararas piyasalara gaz arz yapabilecek
gce sahip olmasdr. Ancak srail, Murs rneinde olduu gibi, Arap Baharyla birlikte iktidara
gelenlerin srail ile olan anlamalar iptal etmesi riskiyle kar karyadr.
srailin ikinci alternatifi olan GKRYYunanistan boru hattyla ilgili olarak da alma
srdrlmektedir. Sz konusu proje, 2010 ylnda gerekleen ziyaret srasnda Netanyahu
tarafndan Yunanistana, ayn yln Eyll aynda srail Dileri Bakan Liebermann GKRY
ziyareti srasnda GKRYye teklif edilmitir (Shaffer, 2011: 5386). srail gaznn yan sra
muhtemel keif ile Rum gaznn da yaplacak olan boru hatt vastasyla Avrupaya tanmas
imkan dahilindedir. Projenin bir baka olumlu yan, doalgaz konusunda Rusyaya baml olan
ABnin sz konusu projeye destek salayabilme ihtimalinin olmasdr. Ancak Azerbaycan
devletine ait olan SOCARn Yunan doalgaz irketi DESFAy satn almasyla (Socar, Yunan

684

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

doalgaz irketi DESFA'y ald, 2013) Azeri gazna rakip olan bu projenin hayata geme ihtimali
olduka dmtr. Bunun yan sra boru hattnn yksek maliyeti de projeyi zora sokan bir dier
ciddi gelimedir.
srailin nc alternatifi ise GKRYde yaplmas planlanan doalgaz svlatrma
istasyonu araclyla rnn uluslararas piyasalara arz etme ihtimalinin olmasdr. Bu minvalde
GKRYde faaliyet gsteren NOBLE Enerji ile srail firmas Delek, 2013 ylnda GKRY hkmeti
ile anlama imzalayarak, bu lkeye doalgaz svlatrma tesisi kurma karar almtr (Delek,
NOBLE Energy sign Cypriot LNG plant MOU, 2013). Ne var ki bu projenin olumsuz yan,
srailin alternatif yollara ynelmesi halinde, GKRYye ait kaynaklarn tek bana kalmas ve
yaplacak olan tesisin ihtiyalarn karlayacak kadar byk olmamasdr (srail - Trkiye
doalgaz boru hatt 2015te denebilir, 2014).
srail iin bir dier alternatif ise rdne yaplmas planlanan boru hattdr. Leviathan
blgesinden kartlacak olan gaz, nmzdeki 15 yl boyunca 15 milyar dolar karlnda srail
ve rdn ynetimlerinin anlaarak ortaklaa kartacak olmasdr (Jordan to buy $15bn of Israeli
gas, 2014).
srailin bir dier alternatifi de hidrokarbon keifleri gereklemeden nce Samsun-Ceyhan
arasnda yaplmas planlanan doalgaz boru hattndan kaynak almay tasarlad Trkiyedir. Bu
balamda NOBLE Enerjinin hazrlad olas gzergh haritasnda, Ceyhana uzanacak bir boru
hattnn yaplabilir olduunu gstermektedir. Nitekim 2014 ylnn banda bu konuyla ilgili
olarak NOBLE-Delek firmalar ile Trk irketleri arasnda grmeler balam ve taraflarn
anlamas halinde 2017 ylnda srail gaznn Ceyhana tanmas hedeflenmitir.
Aslnda bu projenin iinde Kbrs kaynakl hidrokarbon arz da bulunmaktadr. Bu yzden
Kbrsta taraflar arasndaki grmelerin olumlu sonulanmas, Trkiyeye yaplmas planlanan
hattn Kbrs zerinden de yaplabilmesinin ve bu minvalde maliyetin drlmesinin nn
aacandan, srailin alternatifleri arasnda nemli bir yer tutmaktadr. Bu projenin srail
asndan avantaj, Trkiye gibi enerji ihtiyac her geen gn artan bir devlete uzun sreli gaz
satma ve Trkiye zerinden uluslararas piyasalara gaz arz gerekletirme imknna kavuacak
olmasdr. Ayn zamanda srail, Kbrs gazn da Trkiyeye ulatracandan blgede stratejik
avantaj elde edebileceini de dnmektedir. Ne var ki bu projenin balca dezavantaj, taraflar
arasndaki siyas ilikilerin gerilimli ve geleceinin belirsiz olmasdr.
Bu nedenle srail, Tamar ve Leviathan sahalarnn deerlendirilmesiyle ilgili olarak farkl
senaryolar zerinden politika gelitirmeye alrken, ayn zamanda nemli bir hamle daha
yapmak iin abalamaktadr. Bu balamda Kuzey Irak ynetiminin satt petrol alan ilk lke
olan srail, Musul-Hayfa Petrol Boru Hattnn yeniden faaliyete geirilmesi iin ABD ve Irak ile
grmelere balamtr (Vuillamy, 2003). Bu projenin hayata gemesi halinde Irak petrolnn
uluslararas piyasalara arz edilebilecei gibi Basra Krfezine, Svey Kanalna ve YumurtalkKerkk Boru hattna alternatif bir gzerghn da ortaya kmasna neden olacaktr.
srailin att bir dier adm ise hidrokarbon kaynaklarnn korunmasna ynelik gvenlik
nlemlerini artrmasdr. Bu minvalde srailin ilk adm Filistindeki HAMAS rejimine kar
atlmtr. Filistin karasularnda yer alan ve mlkiyeti uluslararas hukuka gre Filistine ait olan
gaz, Gazze Marine sahasndan kartlm ve elde edilen gelirin ABD, AB, Rusya ve BMden
oluan Ortadou Drtlsnn nerisiyle, ABD ve ngiltere nezaretinde uluslararas bir bankaya
ve asker amalarda kullanlmamak artyla yatrlmas gndeme gelmitir. Buna gre 2007
ylnda anlamaya varlarak, Filistinin hissesine den doalgaz geliri yatrlmaya balanmtr
(Chossudovsky, 2014). Mamafih 2006 ylnda iktidara gelen HAMASn, bu anlamay kabul
etmemesi ve yeni bir anlama yapmak istemesi ileri temelinden deiirmitir. srailin sz
konusu paradan HAMASn da yararlanabileceini ve kendi gvenliine tehdit oluturabileceini
sylemesi ve akabinde 2008 ylnda Dkme Kurun Operasyonu ile HAMASn Gazzedeki
nfuzunu azaltmak iin asker harekt dzenlemesi bir rastlant olmadn gstermektedir.
Bylece Filistinin doalgaz kaynaklarndan istifade etmesi belli bir sreliine gndemden

685

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

dmtr. 2012 ylnda ise Mahmut Abbas, srail ile tekrar doalgaz grmelerine balam ve
2014 ylnda Putinle yapt grmede, doalgaz Rusyann karmasn ve bu devlet tarafndan
iletilmesini teklif etmitir. yle ki taraflar, Haziran 2014te anlama noktasna gelmilerdir
(Dinucci, 2014). Ancak 7 Temmuzda srailin gerekletirdii operasyon ile anlama yaplma
ihtimali yeniden ortadan kalkm ve srailin hidrokarbon kaynaklar zerindeki nfuzu daha da
artmtr.
Bu konuyla ilgili olarak srailin sorun yaad bir dier devlet de Lbnandr. Lbnan
ynetimine gre srailin arama yapt ve retime getii sahalarn Lbnan ynetiminin
karasularnda olduu iddias ile taraflar arasndaki ilikiler 2010 ylndan itibaren gerilmeye
balamtr. Nitekim srail Babakan Yardmcs Moe Yaalonun 2011 Temmuzunda yapt
bir aklamada, Hizbullahn srailin doalgazndan faydalanmak iin snr sorunu oluturduunu
ifade etmesi (srail: ran ve Hizbullah doalgazn peinde, 2011) ve Hizbullahn da doalgaz
retim platformlarn vurmakla tehdit etmesi (David, 2013) ilerleyen dnemde bu gerilmenin
atmaya dnmesi ihtimalini ortaya koymutur.
Aslnda Filistin ve Lbnan ile yaanan bu trden skntlar, Tel-Avivi blgede gvenlii
salamak iin harekete geirmesine neden olmutur. Bu balamda GKRY ile grmeler
gerekletiren srail ynetimi, blgedeki sava gemisi saysn artrma ve insansz hava aralar
ile denetim yapmaya balamtr (srailden Akdenizi stacak karar, 2012).
srailin dikkat ettii bir dier konu da Rusyadr. Avrupann ve Trkiyenin ana gaz
tedarikisi olan Rusya, ifade edilen pazarlara srailin girerek pazar payn kltmesini,
kendisine alternatif enerji nakil hatlarn oluturmasn, dolaysyla da AB ile Trkiye zerindeki
nfuzunu azalmasn istememektedir. Mamafih Rus doalgaz, Rusyann d politika enstrman
olarak en nemli unsurudur. Rusyann bu unsuru kullanmas ve Ukrayna krizi nedeniyle
kendisine yaptrm uygulayan ABye kar yaptrm olarak doalgaz akn yavalatmas veya
kesmesi, ABnin enerji gvenliini ciddi bir ekilde tehdit edecektir. Pek tabi ki bu durum,
Rusyaya alternatif olabilecek srailin AB ve ABD tarafndan desteklenmesini beraberinde
getirebilecek ve Tel-Aviv ynetimi daha kolay bir ekilde hayata geirmek istedii projeleri
yrrle koyabilecektir.
Dou Akdenizde tartmal blgede yapt keifle nemli aktrlerden bir haline gelen
GKRYnin ise sraile nazaran alternatifleri daha azdr. GKRYnin Afrodit ismini verdii
parselde, hidrokarbon kaynaklarna ulaan NOBLE Enerji, GKRYye ilikin hazrlad haritada
bu devlet iin farkl alternatif olabileceini ortaya koymutur.

Harita 5: NOBLE Enerjinin GKRY in Hazrlad Alternatif Arz Yollar ve Gzergh

686

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Kaynak: NOBLE

Haritann incelendii zaman grlecektir ki, Avrupa ile Asyay nemli bir pazar olarak
gren NOBLE, karaca gaz GKRYde yapaca svlatrma tesisinde svlatrp, tankerlerle
veya yzer platformlarla ilemi gerekletirip, yine tankerlerle Avrupa ve Asyaya, son olarak da
Msrdaki svlatrma tesislerine gndermeyi ngrmektedir. Bunun yan sra GKRY ynetimi,
srailGKRYYunanistan arasnda yaplmas planlanan boru hattna da scak bakmaktadr. Ancak
bu hattn maliyetinin ok yksek olmas, sraili bu projeden vazgeme ihtimalini
glendirmektedir. Kald ki GKRYnin z kaynaklar, bu projeyi gerekletirebilecek kadar gl
olmamas bir dier handikaptr. Zira GKRY, tasarlanan boru hattn tek bana yapmay veya
svlatrma tesisinin maliyetini tek bana karlamay yapacak dzeyde deildir. Ayrca
tartmal bu blgelerde herhangi bir devletin veya irketin retime gemesi halinde Trkiyenin
verecei olas tepki, GKRYnin nn tkamakta ve srailin de blge dengelerini deitirebilecek
hamleler yapmasn zorlatrmaktadr.
srail ve GKRYnin bu admlar att dnemde Trkiye de nemli hidrokarbon hamleleri
yapmaya balamtr. Bu minvalde 2000li yllarda faaliyete geen Mavi Akm ve Bak-TiflisCeyhan boru hatlarnn akabinde Trkiye, enerji gei gzergh olmak, doalgazda Rusyaya ve
rana olan bamll azaltmak ve Ceyhan enerji datm merkezi haline getirebilmek iin ok
sayda proje planlam ve bu projelerin almalarna balamtr. Bunun yan sra Trkiye, retim
projelerinde de aktif olarak yer almaya balam ve Azerbaycann ah Deniz-2 sahasnda
doalgaz retimine gemitir.
Trkiyenin almalarna balad projelerin banda TANAP gelmektedir.
Azerbaycann ah Deniz-2 sahasnda retilen doalgaz, Trkiye zerinden Avrupaya tamay
planlayan hattn yapmna 20 Eyll 2014 tarihinde balanlmas ve 2018 ylnda hattan doalgaz
tanmas amalanmaktadr (TANAP).

687

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Bir dier doalgaz boru hatt projesi ise ran-Trkiye-Almanya Doalgaz Boru Hatt
projesidir. Trkmen ve ran gazn Trkiye zerinden Almanyaya ulatrmay planlayan bu
projenin mutabakat metinleri, 2008 ylnda imzalanm ve projenin almalarna balanmtr
(ITE).
Gndemde olan bir dier doalgaz boru hatt projesi ise Trans-Hazar Doalgaz Boru Hatt
projesidir. Hazar Denizine ina edilecek boru hattyla Trkmen gazn Azerbaycan ve Trkiye
zerinden Avrupaya tamay hedefleyen projenin grmeleri devam etmektedir.
Bunun dndaki bir dier proje ise Katar-Trkiye doalgaz boru hatt projesidir. Katar
gazn Trkiye zerinden Avrupaya ulatrmay hedefleyen projenin Suudi Arabistan, rdn ve
Suriye zerinden Trkiyeye ulamas ve buradan Avrupaya sevk edilmesi tasarlanmaktadr
(Akel, 2011: 62). Mamafih mevcut uluslararas konjonktr gerei bu projenin hayata
geirilmesi u an iin mmkn grnmemektedir.
Doalgazn yan sra nemli petrol boru hatt projeleri de Trkiyenin gndemindedir. Bu
minvalde Trkiye, Rusyayla birlikte SamsunCeyhan Petrol Boru Hatt projesini tasarlam,
mamafih Rusyann Azerbaycan ile Bak-Tiflis-Ceyhan Hatt zerinden Rus petroln satma
dncesini gndeme getirmitir. Ancak Rus makamlarnn Samsun-Ceyhan projesinin maliyetli
olduunu vurgulamalar zerine projenin uygulanabilirliini zora sokmaktadr (Sevim, 2013).
Trkiyenin zerinde durduu en nemli petrol projesi ise Irakla yaplmas planlanan
hatlardr. Bu minvalde Kuzey Irak politikasnda kkl bir deiiklie giderek blgesel ynetimin
lideri Mesud Barzani ile ok yakn ilikiler kuran Ankara, Kuzey Irak petrollerini tankerler
vastasyla Ceyhan zerinden uluslararas piyasalara arz etmeye balamtr. Bunun yan sra
TPIC (Turkish Petroleum International Company) blgesel ynetimden petrol sahalarnda retim
yapma izni almtr. Ayrca mevcut YumurtalkKerkk hattnn iyiletirilmesiyle birlikte
Ceyhana petrol ak, artan miktarlarda yeniden balamtr. Bunun yan sra Kuzey Irak
petroln Ceyhana tayacak yeni bir petrol ve doalgaz boru hatt yaplmas da gndeme
gelmitir. Mamafih boru hatlarnn yaplmas iin blgesel ynetimle yaplan grmelere ve
tankerlerle devam eden petrol sevkiyatna tepki gsteren Irak merkez ynetiminin, Trkiyenin
blgesel ynetim ile boru hattna balamas halinde ciddi yaptrmlarda bulunmas ihtimali vardr.

Harita 6: Trkiyedeki Mevcut ve Yaplmas Planlanan Petrol ve Doalgaz Boru Hatlar

688

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Kaynak: BOTA

Trkiyenin hayata geirdii veya geirmeye alt bu projeler, Trkiyeyi gerek enerji
nakil gzergh olma noktasnda, gerekse Ceyhan uluslararas enerji datm merkezi yapma
hususunda nemli noktalara getirebilecek potansiyele sahiptir. Bu balamda srailin izleyecei
enerji politikas, Trkiyeyi daha nemli bir noktaya getirebilecei gibi Trkiyeyi ok daha zor
bir duruma drebilecektir.

4.1 GKRYnin ve srailin Takip Ettii Hidrokarbon Politikalarnn Blgedeki Trk

karlarna Olas Etkisi
Dou Akdenizde almalarn srdren ve sraile nazaran alternatifi daha az olan
GKRYnin iki temel projesi, blgedeki karlar asndan Trkiyeyi zor duruma sokabilecek
konumdadr. Bu minvalde GKRYnin ilk politikas, kendi blgesinde kan gaz srail gazyla
birlikte Yunanistan zerinden tayacak olan boru hatt projesini hayata geirmektir. Enerjide
Rusyaya bal olan ABnin destei ile GKRY, bu projeyi hayata geirebilme potansiyeline
sahiptir. Mamafih bu projenin, srail tarafndan maliyetinin ok yksek olmasndan dolay destek
grmemesi ve planlanan hat iin GKRYnin mevcut kaynaklarnn yeterli orandan olmamas
nedeniyle hayata gemesi olduka zordur. Keza ikinci alternatife olan doalgaz svlatrma tesisi
kurma gayesi de srailin ataca adma gre krl veya maliyetli bir yatrm olarak
deerlendirilmektedir. Nitekim Oslo Bar Enstitsnn yapt almaya gre KbrsYunanistan Boru Hattnn tahmini maliyetinin 16 milyar Euro, svlatrna tesisinin maliyetinin
10.3 milyar Euro ve Trkiyeye yaplacak olan hattn maliyetinin ise 4 milyar Euro olacan ifade
etmitir (Olgun, 2014: 64). Ayrca ayn Enstit, GKRYnin mevcut kaynaklarn Yunanistan
zerinden yaplacak boru hattyla satmas halinde 44.7 milyar Euro, svlatrma tesisinden sat
halinde 41.1 milyar Euro ve Trkiyeye yaplacak hattan sat halinde 56.8 milyar Euro net gelir
elde edeceini hesaplamtr (Olgun, 2014: 64). Bu durumda gerek Trkiyeyi dlayan alternatif

689

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

projelerin yksek maliyetli olmas, gerek GKRYnin ve Yunanistann mal kriz iinde olmas,
gerekse 12.1 ile 15.7 milyar Euro arasnda deien gelir kayb, GKRYnin seeneklerini ciddi bir
ekilde azaltmaktadr.
GKRYnin etkisini azaltan bir dier unsur da uluslararas toplumun tutumudur. Bu
balamda Rusya kaynaklarna alternatif arayan AB, BM, NATO, ABD gibi uluslararas etkisi
fazla olan kurumlar ve aktrler, bulunan kaynaklarn tm Kbrsllara ait olduunu ifade etmiler
ve bu kaynaklarn ayrln deil, zmn bir paras olarak kullanlmas gerektiini (Olgun,
2014: 62) ifade etmilerdir. Dolaysyla yaplan bu aklamalar, GKRY ynetimi zerinde basky
artm ve izleyecei politikalarda rahat davranamamasna neden olmutur.
Aslnda gerek maliyet hesaplamalar, gerekse uluslararas bask gruplar GKRYnin
alternatiflerini snrlandrsa da bunlar Rum ynetimini aresiz brakm deildir. Zira GKRY, tm
maliyetleri ve gelir kaybn gze alarak, beraber alt petrol irketleriyle birlikte sz konusu
projeleri hayata geirebilmeye almaktadr. Ancak Trkiyenin uluslararas petrol irketlerine
bask yapmas, GKRYnin Trkiye kart hamle yapma imknn ciddi bir ekilde
snrlandrmtr. Ne var ki GKRYnin nc lkelerle kuraca ortaklk da Trkiyenin
blgedeki karlarn olumsuz bir ekilde etkileyebilecei aktr.
Bu balamda Rum ynetimi, srailin yan sra Yunanistan ve Msr ile ortak hareket etme
karar almtr. Ayrca srail gibi Rusyann da GKRYden asker s talep etmesi ve bu konuda
GKRYyle uzlamas halinde, taraflar arasndaki asker ilikilerin, ekonomik ilikilere de
yansyaca dnldnde, Rus Gazprom irketinin GKRY projelerine aktif bir ekilde destek
verebilecei hesaba katlmaldr. zellikle bu durumda Rus doalgazna baml olan
Trkiyenin, Rusyann Kbrs corafyasnda iletecei gazdan da faydalanamamasna neden
olabilecektir. Bunun dnda Trkiyenin, gney corafyasndan itibaren Rusyaya daha da
baml bir hale gelmesi pek muhtemeldir. Bu minvalde Trkiyenin GKRYnin Rusyayla olan
yaknlamasnn nne gemesi konusunda ana stratejik hedeflerinde birisi olmas gerektiini
gstermektedir.
GKRYnin elindeki bir dier nemli enstrman da Trkiyeye kar AB kartdr. Bu
minvalde Trkiyenin blgedeki asker varln ve sondaj faaliyetlerini artrmasndan rahatszlk
duyan ve bunu uluslararas hukuka aykr olarak nitelendiren Rum ynetimi, Trkiyenin AB
yelik sreci erevesinde devam eden mzakereleri bloke etmek iin harekete geeceini deklare
etmitir.
Aslnda mevcut konjonktrde Trkiyeyi dorudan etkileme potansiyeline sahip lkelerin
banda srail gelmektedir. zellikle srailin 2017 ylnda Leviathan sahasnda retime geecek
olmasyla ve bu sahadaki doalgazn, yaplacak boru hattyla birlikte Trkiyeye sevk edilmesi
gndeme gelecektir. Dolaysyla doalgazn, Ceyhan zerinden uluslararas piyasalara arz
edilmesi, Trkiyenin gerek enerji koridoru olma, gerekse Ceyhann enerji datm merkezi
yapma tasarlarn hayata geirmesinde nemli rol oynayabilecei gibi karlkl bamlln
olmas ve doalgaz anlamalarnn iki haneli yllarla ifade edilen srelerle imzalanmas hasebiyle
iki devlet arasndaki ilikilerin daha istikrarl bir hale gelmesini salayabilecektir.
srailin bir dier tasars olan Kbrs zerinden Trkiyeye doalgaz verilmesi projesinin
hayata geirilmesi halinde ise Trkiyenin enerji politikalarna destek olaca gibi Kbrs
meselesinin ve Kbrs kaynakl sorunlarn zlmesinde nemli mesafe kat edilecei
dnlmektedir.
Aslnda Trkiye, sz konusu projelerin herhangi birinin dahi hayata gemesi halinde gney
snrlarnda kendisi iin tehdit oluturabilecek asker bir ittifakn da nne gemi olacaktr.
Dolaysyla Trkiyenin bu tehdidi karlamak iin ayrmas gereken kaynaklar, daha ok lke
refahnn artrlmas iin harcanacandan karlar iin uygun olabilecektir. Kald ki srail iin de
Trkiyeyle ortak gelitirebilecei bir proje iin yklenmek zorunda kalaca gvenlii salama
maliyetini de nemli lde azaltacaktr. Zira Trkiye gibi blgenin asker olarak en gl

690

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

devletlerinden biriyle gerekletirilecei bir projeyle de gvenliin salanmas gndeme gelecek

ve bu durum, srailin gvenlik maliyetini ister istemez drecektir.
Bunun dnda iki projeden herhangi birinin hayata geirilmesi halinde, Eyll 2014te
temelleri atlacak olan ve 2018de ilk gaz sevkiyatnn yaplmas planlanan TANAPa entegre
hale gelmesi gndeme gelebilecektir. Bu durumun gereklemesi halinde srail, Trkiye gibi
byk bir pazarda pay sahibi olmann yan sra Avrupa pazarna da doalgaz gnderme imknna
sahip olacaktr. Mamafih sz konusu projelerin gereklemesindeki en byk engel, iki lke
arasndaki siyas gerilim hattdr. Her ne kadar srail, Tamar sahasnda retime gemeden ok ksa
bir sre nce Trkiyeden zr dilemi olsa da veya iki devlet arasnda enerji alannda ibirlii
ihtimali dosa da srailin 2014 Gazze Operasyonu erevesinde taraflarn ilikileri yeniden
gerdii bir gerektir.
Tablo 1: Trkiye-srail Ticar likileri (2007-2014)
Yllar

thalat ($)

hracat ($)

2007

1.081.743.000

1.658.195.000

2008

1.447.919.000

1.935.235.000

2009

1.074.727.000

1.522.436.000

2010

1.359.639.000

2.080.148.000

2011

2.057.314.000

2.391.148.000

2012

1.710.401.000

2.329.531.000

2013

2.417.955.000

2.649.663.000

2014 (Ocak-Temmuz)

1.667.789.000

1.843.531.000

Kaynak: TK

ki lke arasndaki siyas ilikilerin gerginlii, ilgili projelerin hayata geirilmesinde en

byk engel gibi grnyor olsa da iki devletin ekonomik karlarnn ortak paydada bulumas
halinde ilgili projelerin hayata geirilebilecei, yukardaki tablodan da grlebilecektir. rnein
2010 ylnda Mavi Marmara olayndan sonra taraflar arasndaki ilikilerin ciddi bir ekilde
gerilmesine ramen iki lke arasndaki ticaret hacminde gerek 2010, gerekse 2011 ylnda
herhangi bir d yaanmam, tam aksine art dahi gzlemlenmitir. Bu durum siyas ilikilerin
kt seyretmesine ramen ilgili projelerin hayata geirilmesini mmkn klacak boyutta
olduunu gstermektedir.
Buna karn srailin enerjiye ynelik dier politikalarn hayata geirmesi halinde
Trkiyenin blgesel karlarn ciddi skntlara sokabilecei bilinmektedir. Bu konudaki ilk
ciddi risk, yaplmas gayet maliyetli olmasna karn teknik olarak mmkn olan srail-GKRYYunanistan projesidir. Bu projenin hayata geirilmesi halinde ilgili taraflar arasndaki ilikilerin
daha da gelimesi ihtimal dahilindedir. Taraflar arasndaki ekonomik ve siyas yaknlamann
asker ittifaka dnmesi olasl gz nne alndnda Trkiyenin gneyinde beliren asker
tehdidin daha da ciddi bir boyuta ulamas kuvvetle muhtemeldir. Bu durumda Trkiye, lke
refahn artrmak iin yapaca harcamalar, beliren tehdidi dengeleyebilmek maksadyla bu yne
kanalize etmek zorunda kalacaktr.
Ayrca Rusyaya enerji konusunda baml olan ABnin, Trkiyenin planlad projelerin
hayata geirilmesiyle birlikte Rusyaya olan bamllk azalacak, buna karn Trkiyeye olan
bamll artracaktr, ki bu durum, Rus politikasnn istedii bir ey deildir. Bu durumun nne
gemek isteyen ABde de sz konusu projenin hayata geirilmesi iin destek verebilecektir.

691

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

zellikle hidrokarbon rezervlerinde nemli bir konuma sahip Libyann da eklenmesi halinde
ABnin Trkiyeye olan ihtiyac giderek azalabilecektir. Sz konusu destein olmas halinde
Trkiye, AB destekli srail-GKRY-Yunanistan asker ittifak ile kar karya kalabilecektir, ki
bu durum, Trkiyeyi asker olarak olduka zor durumda brakabilecektir. Bunun yan sra ksa
ve orta vadede mmkn grnmemekle birlikte Krfezdeki hidrokarbon yataklar asndan
zengini olan Arap devletlerinin srail ile ilikilerinin dzelmesi halinde, sz konusu boru hattna,
ki teknik olarak yaplmas mmkndr, yaplacak eklerle doal kaynaklarn Avrupaya
ulatrmas mmkn olabilecektir.
Harita 7: Muhtemel Arap-srail-GKRY-Yunanistan Boru Hatt

Haritann Kayna: Jewis Virtual Library.

Aslnda srail-GKRY-Yunanistan projesinin hayata gemesi halinde Kbrs meselesinin

zmn ve Trkiyenin MEB politikasn olumsuz etkileyecei muhakkaktr. Zira Dou
Akdenizde kaynaklarn paylalmas konusu, adadaki kuzey ve gney arasnda sorunlarn
derinlemesine neden olabilecei gibi buna bal olarak uzlamazlk konularnn daha artmasna
yol aabilecektir.
Ayrca GKRYnin btn Kbrs adna hareket etmesi sonucu ilan ettii mnhasr
ekonomik blgeler alglay, ABnin projeye aktif bir ekilde destek vermesi halinde GKRY
lehine tannmasn gndeme getirecektir. Bu durumu rnek olarak kullanabilecek Yunanistann
da GKRYe benzer bir ekilde MEB ilan etmesi halinde Trkiyenin, Akdenizde olduka dar bir
su sahasna sahip olaca kukusuzdur. Ancak bu projenin olduka maliyetli olmas ve gerek
GKRYnin, gerekse Yunanistann sz konusu projelerin maliyetini finanse edebilecek durumda
olmamas nedeniyle gereklemesi pek mmkn gibi grnmemektedir.
Bunun dnda srailin bir dier alternatifi olan, ancak maliyeti yine yksek olan
doalgazn svlatrlarak uluslararas piyasalara arz seeneini kullanmas halinde Trkiyenin
enerji politikalarna zarar verebilecei dnlmektedir. Bu balamda Tel-Aviv ynetiminin

692

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Msrdaki mevcut iki tesisi kullanmas veya GKRYde yaplmas muhtemel tesisi iletime
sokmas halinde buradan uluslararas piyasalara doalgaz arz gerekletirmesi gndeme
gelebilecektir. ayet durum byle olmas halinde Ceyhana rakip yeni bir merkez ortaya kaca
iin Trkiyenin blgesel ve enerji karlar ciddi bir ekilde zedelenecektir. Bununla birlikte
gazn tesislerde svlatrlp tankerlerle ilgili lkelere gnderilmesi ve bu lkelerde tekrar gaz
haline getirilerek kullanlabilmesi, ciddi maliyetlere neden olduu iin sz konusu projenin ilk
alternatif olarak dnlmesi ihtimalini azaltmaktadr. Buna ramen bu projenin hayata gemesi
teknik olarak imknsz da deildir.
Ayrca srailin hedefleri arasnda yer alan ve Kerkk-Hayfa hattn tekrar faal hale
getirmesi projesi de vardr. Ancak bu proje, hayata gemesi halinde Trkiyenin ulusal karlarna
ciddi darbe vurabilecei kukusuzdur. Bu balamda sz konusu projenin hayata geirilmesi
halinde istikrarn sorun olduu Basra Krfezi ve Svey Kanalna alternatif bir yol ortaya
kabilecek ve Dou Akdeniz zerinden Irak petrolleri uluslararas piyasalara arz edilebilecektir.
Bu durumun gereklemesi halinde Hayfa nemli bir petrol datm merkezi haline gelecek ve
Ceyhan hakknda dnlen tasarlarn gerekletirilmesi zora girecektir.
Geri ksa ve orta vadede bu projenin gereklemesi mmkn deildir. Ancak gerek mevcut
konjonktr, gerekse Arap-srail uyumazl sebebiyle projenin hayata gemesi mmkn
grnmese de ileride btn artlarn deiebilecei gz nne bulundurulmas gereklidir.
Mamafih Trkiyenin, Kuzey Irak politikasna kar olan merkez hkmetin bu projeye destek
vererek Trkiyeye alternatif bir yol oluturma arzusunun gelimesi, projenin hayata
geirilebilmesi asndan nemli bir enstrman olabilecei dnebilir. Bu projeye destek
olmann yan sra Trkiyenin en ok petrol ithal ettii lke olan Irak, sz konusu projenin hayata
gemesi halinde Ankarann mevcut politikalarndan dolay duyduu rahatszln bir sonucu
olarak Trkiyeye verdii petrol kesme imknna da kavuabilecektir.

SONU
Trkiyenin Dou Akdenizdeki stratejik karlar gerei srailin hidrokarbon politikasn
lehine evirebilmesi iin u admlar atmas gereklidir. Buna gre bu admlardan ilki Trkiye,
ekonomik karlar ve enerji politikalarnn gvenlii gerei sraille olan ilikilerini greceli
olarak dzeltme yoluna gidebilir. Bu balamda Trkiye, sraili Filistinin enerji kaynaklarna
ortak olmasn engelleme abalarnda etkili olabilecektir. Ayn zamanda srailin en nemli endie
kayna olan HAMASn Filistine aktarlacak hidrokarbon kaynaklarndan istifade ederek
silahlanmas endiesi, Ankarann HAMAS zerindeki arlnn kullanlmasyla da giderebilir.
Bu durumda srailin, Filistin karasularnda bulunan doal kaynaklarn kartlmasna raz
olmasn ve buradan elde edilecek gelirin Filistine aktarlmasna rza gstermesini beraberinde
getirebilecektir. Filistin ynetimi, sz konusu durumun gereklemesi halinde lke refahn
artrabilmek iin nemli bir kaynaa sahip olmu olacak ve srailin HAMAStan alglad tehdit,
asgari dzeye inecektir. Taraflar arasndaki bu yumuama, Trkiye-srail ilikilerdeki nemli bir
sorun kaynann zlmesini ve taraflarn daha istikrarl iliki kurmasn da kolaylatracaktr.
Taraflarn ekonomik ve stratejik olarak anlamasyla birlikte ileride yaplacak boru hattna
ek olarak Libyann enerji kaynaklarnn da entegre edilmesi ciddi bir imkn salayaca
kukusuzdur. Bu durumun hayata gemesi halinde Trkiye, Kuzey Afrikann en zengin
hidrokarbon kaynaklarna sahip devletlerinden biri olan Libyadan tedarik edecei enerji ile
tedarikilerini eitlendirebilecek ve uluslararas piyasalara Libyann kaynaklarn arz
edebilecektir.
Harita 8: Muhtemel srail-Trkiye veya srail-Kbrs-Trkiye Boru Hatt

693

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Haritann Kayna: Jewis Virtual Library.

Trkiyenin srail ile olan ilikilerini normalletirmesi ve sz konusu boru hattn hayata
geirme kararn almas, GKRY zerinde bask unsuru olaca dnlebilir. zellikle kefedilen
kaynaklarn potansiyeline gre yapm dnlen svlatrlm doalgaz tesisinin maliyeti ile
Yunanistan zerinden yaplmas planlanan boru hattnn fizibilite almasnn ok yksek olmas
dikkat ekicidir. Ancak her iki lkenin iinde bulunduu ekonomik durumun sz konusu projeleri
finanse edecek kadar iyi olmamas, GKRYnin hidrokarbon kaynaklarn satabilmesi iin
Trkiye-srail boru hatt projesine ilgi gstermesine neden olabilecektir. Kald ki bu srada yapm
devam eden KKTC Su Temin Projesinin hayat bulmas, su sknts eken GKRY karsnda
Trkiyeye nemli bir koz da kazandracaktr.
Btn bu koullar iyi deerlendirildii zaman Trkiyeye, blgede nemli bir hal alan
MEB sorununun zmnde ciddi bir avantaj salayacaktr. Bunun yan sra Kbrs meselesinin
halli iin nemli bir bask unsuru da kazanacak olan Trkiye, blgede bar ihtimalinin artmasna
da imkn salayacaktr.5
Trkiyenin Ceyhanda kurmay tasarlad svlatrm doalgaz tesisini ksa srede
hayata geirmesi, GKRYde kurulmas planlanan santralin nemini azaltaca gibi enerji datm
merkezi olma yolunda ilerleyen Ceyhann deerini daha da artracaktr. srailden de boru hatt
ile gelmesi muhtemel kaynak Ceyhanda ilenerek tankerlerle uluslararas piyasalara arz
edilmesiyle birlikte Ceyhann deeri hem stratejik, hem de lojistik olarak paha biilmez olacaktr.
Bu balamda Trkiyenin, Irak ile olan ilikilerini dzeltmesi stratejik olarak bir
zorunluluktur. Eer Trkiye, Irakn toprak btnlnn devam etmesini istem gibi bir stratejik
hedef belirlemise Krdistan Blgesel Ynetimi ile olan ilikilerinde bu blgeyi bamsz bir
devlet olarak gsterebilecek giriimlerden kanmas ve blgeye ilikin tasavvurlarnda merkez
5

Hidropolitik zerinde yaplan almalar bkz Gkeku, 2014.

694

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

hkmetin desteini de almas gerekecektir. Mamafih aksi bir durumun devam etmesi halinde
merkez ynetimin Trkiyeye tepki gstermesine ve Trkiyeye salad petrol kesmesine
neden olabilecektir. Pek tabi ki bu durum, Ankara iin karlanmas olduka zor olacaktr.
Trkiye Irakn toprak btnlnden vazgemi ve Irakta ayr devletin ortaya
kmasna raz ise politikasn da buna gre belirlemesi gerekecektir. Bu minvalde Trkiye,
blgeyle ilgili olarak boru hatt projelerini hayata geirmesi ve Kuzey Irak kendisine balamas
gerekecektir ki, bu durum da Trkiye iin blge zerindeki nfuzunu artrmas iin nemli bir
frsat verecektir. Mamafih blgenin bamszln kazanmas, ayn zamanda Trkiyenin de dou
blgesine ciddi bir rnek tekil edebilecektir. Bu nedenle Trkiyenin niter yaps paralanma
riski ile kar karya kalabilecektir. Bunun yan sra muhtemel bir blnme sonras yaanabilecek
i atma, Trkiyenin gerek asker, gerekse ekonomik, gerekse enerji gvenliini tehlikeye
drebileceinden, Ankarann her senaryoya kar yeni bir eylem plan hazrlamas da olduka
nemlidir.
Trkiyenin enerji politikas erevesinde atmas gereken bir dier adm da Irak zerinden
Hayfaya uzanan petrol boru hattnn yeniden faaliyete geirilmesini engellemektir. Bunun yan
sra 2011 ylnda imzalanan ve yapmna balanan ran-Irak-Suriye doalgaz boru hatt projesi de
Trkiyenin karlarn tehdit etmektedir. Fakat Suriyedeki i sava hasebiyle projenin IrakSuriye aya henz hayata geirilemedii iin hattn yapm yarm kalmtr. Bu balamda
Trkiye, Suriyede yaanmas muhtemel iktidar deiikliini veya mevcut rejimin devamn gz
nnde alarak, yeni politikalar belirlemesi ve hattn yapmnn nne gemesi gerekecei aktr.
Aslnda Trkiyenin Irak ile olan ilikilerini dzeltmesi, Krfezin hidrokarbon
kaynaklarn, bu lke zerinden geirerek Trkiyeye tanmasna imkn tanyacak boru hatt
projelerinin de hayata geirilebilmesine ihtimal tanyacaktr. Bunun yan sra ksa ve orta vadede
mmkn grnmemekle birlikte uzun vadede dzelmesi muhtemel srail-Arap ilikilerini de
Trkiye lehine kullanlmas gndeme gelecektir.
Bu balamda teknik olarak mmkn olmas halinde Krfez kaynaklarnn srailde
yaplacak boru hattnn, akabinde srail-Trkiye boru hattna eklenmesi ile birlikte Trkiye,
Krfez kaynaklarndan etkin bir ekilde yararlanarak, enerji tedarik ettii lke eitliliini
artrm, blgenin kaynaklarn uluslararas piyasalara arz etmi ve lke olarak alternatif bir
gzergh olma imknna kavumu olacaktr. Sz konusu projenin hayata gemesiyle Trkiye,
dou-bat ve kuzey-gney arasnda enerji datm merkezi haline gelmesi, Ceyhann enerji
datm ss yapma imknna kavuabilmesi ve enerji gvenliini nemli lde salamas
mmkn olacaktr.

Harita 9: Trkiye zerinden Gemesi Muhtemel Boru Hatlar

695

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Haritann Kayna: Jewis Virtual Library

Bunun dnda Trkiyenin atmas gereken dier bir en nemli adm veya kat etmesi
gereken nemli bir mesafe ise lkesel karlarnn gerei olarak adm atmasdr. Bu balamda
Trkiyeden, duygusal bir d politika izlemek yerine ulusal karlarn koruyarak ve ulusal
gvenliini garanti altna alarak bir d politika izlemesi beklenmektedir.

TEEKKR
alma srasnda yapt katkdan ve verdii destekten dolay Adnan Menderes
niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm Aratrma Grevlisi Sayn Hikmet
MENGASLANa kranlarmz sunarz.

696

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

KAYNAKA
Akel A. E. (2011). Katar-Irak-Trkiye-Avrupa Doal Gaz Boru Hatt Projesi Mmkn
m? Ortadou Analiz, 28(3), 57-67.
Ahmed N. (2014, July 9) IDFs Gaza Assault is to Control Palestinian Gas, Avert Israeli
Energy Crisis. The Guardian. Eriim: http://www.theguardian.com/uk.
Armaolu F. (1991). Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar. Ankara: Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar.
Bahgat G. (2005). Energy Partnership: Israel and the Persian Gulf. Energy Policy, 33, 671677.
Baeren S. H. Dou Akdenizde Gerilim, TDAV. Eriim: http://www.tudav.org/.
Bilge, . (2008, Kasm 25). Trk Donanmas Rumlar Kovalad. Hrriyet. Eriim:
http://www.hurriyet.com.tr/anasayfa/.
Chossudovsky M. (2014, August 10). War and Natural Gas: The Israeli Invasion and
Gazas Offshore Gas Fields. Global Research. Eriim: http://www.globalresearch.ca/.
lgeen, M. (2011, Eyll 20). Akdenizde Byk Oyun. Sabah. Eriim:
www.sabah.com.tr.
David J. (2013, Nisan 2). srail ve Trkiye Doal Gaz Araclyla Yaknlayor. La Croix.
Eriim: http://www.byegm.gov.tr/turkce.
Dinucci M. (2014, Temmuz 21) Gazze Saldrs: Vizrden Doalgaz Grnyor.
Voltairenet. Eriim: http://www.voltairenet.org/en.
Ediger V. ., Devlen B., ve Mcdonald D.B. (2012). Levantta Byk Oyun: Dou
Akdenizin Enerji Jeopolitii. Uluslararas likiler, 33(9), 73-92.
EGAS. (2014). Introduction. Eriim:
http://www.egas.com.eg/Egyptian_Natural_Gas/Introduction.aspx.
Elektrikport. (2013). Trkiyedeki Enerji Nakil Hatlar ve Son Durum. Eriim:
http://www.elektrikport.com/teknik-kutuphane/turkiyedeki-enerji-nakil-hatlari-ve-sondurum/7946#ad-image-0
Enerji Enstits. (2013). Doalgaz Dou Akdenizde Dengeleri Deitirdi. Eriim:
http://enerjienstitusu.com/.
EPDK. (2014). Doal Gaz Piyasas 2013 Yl Sektr Raporu. Eriim:
http://www.epdk.org.tr/documents/dogalgaz/rapor_yayin/Dpd_Rapor_Yayin_Sektor_Raporu_2
013.pdf
EPDK.
(2014).
Petrol
Piyasas
2013
Yl
Sektr
Raporu.
Eriim:http://www.epdk.gov.tr/documents/petrol/rapor_yayin/2013_Petrol_Piyasasi_Sektor_Ra
poru.pdf
Ertan F. (2012, Kasm 4). srailin Ortak Tatbikatlar. Zaman. Eriim:
http://www.zaman.com.tr/haber.
Ertan F. (2013, Nisan 1). srail Doalgaz Akmaya Balad. Zaman. Eriim:
http://www.zaman.com.tr/haber.
Gardosh M., Druckman Y., Buchbinder B., and Rybakov M. (2008). The Levant Basin
Offshore Israel: Stratigraphy, Structure, Tectonic Evolution and Implications for Hydrocarbon
Exploration. Jerusalem.
Globes. (2013, June 26). Delek, Noble Energy Sign Cypriot LNG Plant MOU. Eriim:
http://www.globes.co.il/en/.
Gkeku H. (2013). Asrn Projesi, KKTCye ve Dou Akdenizin Hidropolitiine Etkisi
(inde) Baeren H. S., Gkeku H., Tamelik S., Kanl Y. (ed.), Yaam ve Stratejik Kaynaklar
Asndan Kbrs Konferans (s. 25-58). Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar.
Gndem Kbrs. ( 2012, Mays 20). srail Rum Tarafna 20 Bin Komando Yerletirmek
stiyor. Eriim: www.gundemkibris.com.

697

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Hrriyet. (2012, Temmuz 10). srailden Akdenizi Istacak Karar. Eriim:

http://www.hurriyet.com.tr/anasayfa/.
Karakaya L. (2011, Aralk). Bat Hatt Gzden karlabilir Mi?. TEPAV. Eriim:
http://www.tepav.org.tr/tr
Middle East Monitor. (2014, September 4). Jordan to Buy $15bn of Israeli Gas. Eriim:
https://www.middleeastmonitor.com/.
Minin D. (2013). Will Israels Gas Hopes Come True? Accused of Stealing Gas from the
Gaza Strip. Eriim: http://www.globalresearch.ca/.
NOBLE. Recent Discoveries. Eriim: http://www.nobleenergyinc.com/Home-4.html.
Okur M. (2013, Eyll 3). srail, Msra Gaz Satacak. Sabah. Eriim: www.sabah.com.tr.
Olgun M. E. (2013) Su ve Hidrokarbon Frsatlar ve Tehditler. (inde) Baeren H. S.,
Gkeku H., Tamelik S., Kanl Y. (ed.), Yaam ve Stratejik Kaynaklar Asndan Kbrs
Konferans (s. 59-74). Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar.
Pazarc H. (2008). Uluslararas Hukuk. Ankara: Turhan Kitabevi.
Resmi
Gazete
(2012,
Ekim
10).
Milletleraras
Andlama.
Eriim:
http://www.resmigazete.gov.tr/.
alom. (2011, Temmuz 13). srail: ran ve Hizbullah Doalgazn Peinde. Eriim:
http://www.salom.com.tr/default.asp.
Saner S. (2013). Dou Akdeniz Gaznn lei ve Pazarlama Seenekleri. Dnya Kbrs
Trkleri III. Kongresi. Girne, KKTC.
Sevim, T. V. (2013, Eyll 11). Ruslardan Samsun-Ceyhan Projesini Ortadan Kaldracak
Teklif. 21. Yzyl Trkiye Enstits. Eriim: http://www.21yyte.org/tr/.
Shaffer B. (2011). IsraelNew Natural Gas Producer in the Mediterranean. Energy Policy,
39, 5379-5387.
Tamelik S. ve Kurt E. (2014). Trkiyenin Mnhasr Ekonomik Blge Algs ve Yakn
Tehdit Alan: Kbrs. (inde) omak H., ve Kutlu A. G., (ed.), Uluslararas Gvenlik Kongresi
Bildiriler Kitab (s. 882-913). Kocaeli: Kocaeli niversitesi Yaynlar.
Tamelik S. (2012). inin Son Gelimeler Inda Dou Akdeniz ve Kbrs Algs.
http://www.ozgunsosyaldusunce.com/index.php?option=com_content&view=article&id=178:ci
nin-son-gelimeler-inda-dou-akdeniz-ve-kbrs-algs&catid=75:docdrsoyalp-tamcelik&Itemid=66,
(Eriim: 5.6.2012).
Tamelik
S.
(2012).
srailin
Dou
Akdenizdeki
Kbrs
Valsi.
http://www.ozgunsosyaldusunce.com/index.php?option=com_content&view=article&id=177:sr
aln-dou-akdenzdek-kibris-vals&catid=75:docdrsoyalp-tamcelik&Itemid=66,
(Eriim:
22.5.2012).
Tamelik S. (2011). Kbrstaki ngiliz slerinin Stratejik nemi. Uluslararas nsan
Bilimleri Dergisi, VIII/1, s. 1510-1539.
Tamelik S. (2014). Kresel ve Blgesel Glerin Kbrs Algs ve Jeostratejik nemi.
(inde) Baeren H. S., Gkeku H., Tamelik S., Kanl Y. (ed.), Yaam ve Stratejik Kaynaklar
Asndan Kbrs Konferans (s. 105-165). Ankara: Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar.
Tamelik S. (2014). Son Gelimeler Inda Kbrsn Stratejik nemi. Dnya Kbrs
Trkleri III. Kongresi. Girne, KKTC, s. 1-49.
The Ministry of National Infrastructures, Energy and Water Resources, Petroleum and
Natural Gas Prospecting. Eriim: http://energy.gov.il/english/Pages/default.aspx.
TUK. (2014). Enerji Kaynaklarna Gre Elektrik Enerjisi retimi ve Paylar. Eriim:
http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1029
UN. (1964). The Territorial Sea Law, No. 45 of 1964. Eriim: http://www.un.org/.
UN. (1990). Territorial Waters Law, 5717/1956, as Amended by The Territorial Waters
(Amendment) Law. Eriim: http://www.un.org/.

698

QUO VADIS: SOSYAL BLMLER ARTVN ORUH NVERSTES HOPA ULUSLARARASI

SOSYAL BLMLER KONFERANSI
SRALN VE GKRYNN ZLED HDROKARBON POLTKASI VE TRKYEYE
MUHTEMEL ETKLER

Vick K. (2013, Nisan 30) Tapping the Promised Land: Can Israel Be an Energy Giant?
Time. Eriim: http://time.com/.
Vuillamy E. (2003, Nisan 20). Israel Seeks Pipeline for Iraqi Oil. The Guardian. Eriim:
http://www.theguardian.com/uk.
Yldz D., ve Yaar D. (2012). Dou Akdenizde Kresel Satran, stanbul: Truva
Yaynlar.
Ynetnews. (2012, July 2). Report: Israel Will Ask To Station IAF Jets in Cyprus. Eriim:
http://www.ynetnews.com/home/0,7340,L-3083,00.html.

699