Professional Documents
Culture Documents
Deerlendirme Makalesi
Avrupamerkezciliin Bir Yansmas Olarak Oryantalist Sylem:
Kltrel dn Alma Kavram
Fatma Kzl*
Doulu imgesinin ina edilmeye henz Antik Yunandan itibaren balad Edward W.
Said (1935-2003) tarafndan gsterilmitir. Bat iin Hal Seferleri ile, Dou ve slam
neredeyse birbirinin yerine kullanlabilen kavramlar hline gelmi, 19. yzyldan itibaren ortaya kan akademik oryantalizm ise slam dininin kaynaklarn aratrma konusu
edinmeye balamtr. Metin tenkidi neticesinde kutsal kitaplarnn uzun bir sre
ierisinde, birok yazar ve redaktrn mterek abasnn rn olduu neticesini
seleflerinden tevars eden ilk byk oryantalistler nesli, slamn kaynaklarn da ayn
metotla tenkide balamlardr. Kutsal metinlere, slam sz konusu olduunda Kurn
ve hadislere, bu tr bir yaklam, metinler zerinde d etkilerin varln kabul etmeye
ve bunlar aratrmaya kap aralamtr. Dolaysyla Eer metin o dneme kadar kabul
edildii ekliyle vahyin neticesi deilse teekklnde hangi kltrlerin etkisi vardr?
sorusunun peine dlmtr. Oryantalistlerin sz konusu yaklamla slamn kaynaklarn ele almalarnda, Batda din ve medeniyetin geirdii aamalar dier din
ve medeniyetler iin de geerli aklamalar salayan evrensel emalar kabul etmeleri etkilidir.1 Oryantalistler, dnemin ilerleme mitinin de etkisiyle, Baty merkez bir
konuma yerletirmi, geri kalm dier medeniyetlerin de ancak kendilerinden aldklar unsurlarla geliebileceini kabul etmilerdir. Oryantalistlerin eserlerinde sklkla
karlalan kltrel dn alma/borrowing kavram, ite bu kendini merkeze alan
hegemonik yaklamn tezahrdr. Nitekim kelime anlam dahi borlanan bir taraf
iktiza eden sz konusu kavram, tabii olarak kendisine medyun olunan stn bir taraf
da gerektirmektedir. Elbette slam sz konusu olduunda kendisine borlanlan taraf
oklukla Yahudilik ve Hristiyanlk eklinde belirlemeleri ve sz konusu iki dinin corafi
olarak Avrupann dousunda kalan blgede tarih sahnesine kmalarndan hareketle,
Yrd. Do. Dr., Yalova niversitesi, lahiyat Fakltesi, Hadis Ana Bilim Dal.
letiim: fatmakizil@gmail.com. Adres: Yalova niversitesi lahiyat Fakltesi, Rstempaa Mah. No: 146,
Yalova.
Bunun akla ilk gelen rneklerinden birisi, Hz. sann Hristiyanlk inancnn temelini tekil etmesinden
hareketle slam Muhammedanism/Mohammedanism eklinde adlandrmalardr (Said, 2003, s. 60).
DOI: http://dx.doi.org/10.12658/human.society.3.6.R0008
323
Kzl / Avrupamerkezciliin bir Yansmas Olarak Oryantalist Sylem: Kltrel dn Alma Kavram
Aslnda burada gayriArab yerine Doulu olmayan ifadesi de kullanlabilir. Zira her ne kadar slam
hukuku zerindeki Ssn etkisi Goldziher, Schacht ve dier oryantalistler tarafndan dile getirilse
de asla Roma veya Yahudi hukuku etkisi kadar kuvvetli kabul edilmez. Hlbuki eer slam hukukunda bir etkilenmeden sz edilecekse ilk fethedilen blgelerdeki yaygnlklar asndan hi olmazsa
Ssn etkisinin Roma etkisinden fazla kabul edilmesi gerekir (Badr, 1978, s. 192). Ssn hukukunun
tarihen daha mmkn olmasna ramen Roma hukuku aleyhine arka plana atlmas, ister istemez
burada da Douluyu tarihin etkin znesi kabul etmeyen oryantalist sylemin devrede olduunu
dndrmektedir.
325
gsterirken Kurn kssalar ile Eski Ahittekiler arasndaki farkllklar ise dn almay
baarl biimde gerekletiremediine iaret etmektedir (Wheeler, 1998, s. 156).
Ayrca burada fark edilecei zere, slam daha nceki dinlerle rtt durumlarda
borlu, onlardan ayrldnda ise muharref bir din olarak tasvir etmek gibi iinden
klmaz bir mkl de sz konusudur. stelik slam Yahudilik veya Hristiyanla
medyun bir din olarak tasvir eden Yahudi veya Hristiyan oryantalist, kendi diniyle ilgili
aratrmalarda vahyi/ilham kabul eden bir yaklam iindeyse yukarda iaret edilen
mkle, slam sz konusu olduunda vahyi kabul etmeyen bir ifte standart da eklenmektedir (Manzoor, 1987).
Burada oryantalistlerin yaklamlarnn problemli grlmesi, onlarn, slam ilah bir
din olarak kabul etmemelerinden kaynaklanan bir hayal krklnn neticesi deildir.
Zira bu tr bir beklenti iine girmek henz bidayette aratrmacnn Mslman olmasa
bile slamn hak din olduunu kabul eden bir teist olduunu varsaymak anlamna
gelecektir. Dolaysyla nceki dinlerle slam arasndaki mterek unsurlar vahye
dayanarak aklamamak tek bana bir problem arz etmemektedir. Ayrca slam hak
din olarak kabul eden bir teist iin bile mterek unsurlarn tek aklamas her zaman
vahiy olmak zorunda da deildir. Her ne kadar oryantalistlerin, slam hukuku alanndaki dn almalarla ilgili iddialar problemli gzkse de slam medeniyeti, sadece
hukuktan ibaret deildir ve mesela felsefe ve bilim sahasnda dn alma konusunda
Mslmanlarn mtereddit olmad grlmektedir.3
slam hukuk alanndaki dn almalara ilikin oryantalist sylemle ilgili olarak ise iki
temel problem sz konusudur. ncelikle slam hukukunun Mslmanlar iin bilim ve
felsefe gibi sahalardan farkllk arz ettii, bir bakma kurmaya altklar yeni toplumun
genel karakterini veren bu konuda dier kltrlerden dn alma noktasnda isteksiz
davranacaklar gz ard edilmektedir (Badr, 1978, s. 193). Zira Schachtn ifadeleriyle,
slam dncesinin hlasas ve slamn ekirdei ve z (1982, s. 1) olan slam hukuku
bile, varl iin baka din ve kltrlere medyun ise slam kendine has hibir zellii
olmayan eklektik bir yap eklinde tarif etmekten baka yol kalmayacaktr. Oryantalist
sylemin dn alma iddialar ile ilgili ikinci problem ise dn almann her zaman
tek tarafl olduunun iddia edilmesinde ve ayrntlara kadar dier dinlere borlu bir
slam medeniyeti tablosu ortaya koyulmasndadr. Nitekim sz konusu tutum, Hz.
Peygamberin Kurn kelimesini branca Mikradan (Torah) hareketle trettiini iddia
ederek semitik diller arasndaki irtibat dahi dn veren ve borlu ilikisine indirgeyecek bir arla ulaabilmektedir (Wegner, 1982, s. 31-32). Yine bu balamda, oryantalistlerin, slam medeniyetinin Batya etkisi sz konusu olduunda sessiz kalmay tercih
3
Nitekim oryantalizmin en nemli mnekkidi Edward Said de slamn, Hristiyanlktan yaratc biimde baz unsurlar aldn syleyebilmektedir (Said, 2003, s. 74).
326
Kzl / Avrupamerkezciliin bir Yansmas Olarak Oryantalist Sylem: Kltrel dn Alma Kavram
Bu durumun, istisnalarnn olduu da ifade edilmelidir. Mesela bk. Schacht, (1974, s. 401-402).
327
mas gr kabul edildiinde, dier hukuklarla mterek veya onlara benzer dzenlemeler iin dn alma deil de bamsz gelimeler tezinin savunulmas gerekecei
eklindeki szleri, Irakn, Schachtn tezindeki hayati konumunu daha iyi anlamay
salamaktadr (Melchert, 2003, s. 295).
Irakla edindii mmbit zemini destekleyecek uygun bir dneme de ihtiya duyan
Schacht, sz konusu dnemi ise Roma hukukunun yan sra Bizans, Dou Kiliseleri,
Talmud ve Ssnlerin hukukunu slama tayacak yeni Mslmanlarn saysnn artt hicri 2. yzyln balarnda bulmaktadr (Schacht, 1950, s. 13, 1982, s. 21). Onun
sz konusu mekn ve zaman tercihlerinin sonular ise slam hukukunu hicri 1. yzyl
Medinesi ile ilikilendirebilecek her haberin apokrif kabul edilmesine yol aacak ekilde
geni apl olmutur. Mesela o, tarih/otantik kabul edilebilecek Medine meneli grlerin, ancak Zhr (. 124/742) ve Reba b. Eb Abdirrahmn (. 136/753) ile baladn
iddia ederek Medineli yedi fakih/fukah- sebay sonraki bir gelime eklinde nitelemek zorunda kalmtr (Schacht, 1975, s. 243-244, 246, 1955a, s. 44). Bu noktada artc
bir husus da Schachtn, Mslmanlar zerinde olduunu iddia ettii yabanc kltrlerin etkisini, Cahiliye Araplar sz konusu olduunda kabul etmemesidir (Schacht,
1955b, s. 71). Crone (1987, s. 96-97)un da takip ettii bu gr, esasen slam hukukunu
hicri 1. yzylda balatmama amacna matuftur. Zira eer yabanc tesirlerin Cahiliye
dneminden itibaren balad kabul edilirse, Mslmanlarn hicri 2. yzylda slam
toplumuna girdii iddia edilen dzenlemeleri, aslnda daha nce yabanc kltrlerle
temasa gemi Cahiliye Araplarndan tevars etmi olmas ihtimali ortaya kacaktr.
Hlbuki Schachtn hkim rengini verdii oryantalist sylem, hicri 1. yzylda gelimeye
balam bir slam hukuku dncesini kabul etme konusunda son derece isteksizdir.
Bu nedenle Schacht, slam hukukunun geliimini/sistemlemesini hicri 2. yzyla erteleyerek Kd urayh (. 78/697) veya Nfinin (. 117/735) grlerini, o dnem iin
gelimi bir hukuk dncesini yansttklar gerekesiyle reddetmitir (Schacht, 1975, s.
117, 229, 1955b, s. 68). Fakat Edward Saidin Orientalismde tarif ettii rtk oryantalizmin ileyi ekline aina olan ve bu konuda farkndalk gelitirmi bir kii, Schachtn sz
konusu iddiasnn Arap akl ile ilgili tazammunlar olup olmadn sormaktan kendini
alamayacaktr. Nitekim Schachtn, slam hukukunun meneinin Irakta olduu iddiasnn rtk oryantalizmle irtibat, Wael b. Hallaqn dikkatinden kamamtr. Bu balamda o, Patricia Croneun Araplarn yarmada dna yaylan fetihlerini deta tarih bir kaza
eklinde kabul etmesine de iaret ederek Verimli Hilalin stn kltrlerine yabanc ve
onlarn aasnda bir Arap kltr tasvirinin oryantalizmdeki kklerinin Cronedan ok
ncesine uzandnn altn izmektedir (Hallaq, 2002-2003, s. 10).
Mene/kaynak
aratrmalarnn,
Dou
tarihini
Batnnkine
eklemleyen
Kzl / Avrupamerkezciliin bir Yansmas Olarak Oryantalist Sylem: Kltrel dn Alma Kavram
zaman dilimine teksifi ve bu dnemde geni apl bir dn alma faaliyetinin gerekletiini iddia etmesi, kolonyalizmle irtibatldr. Hallaqa gre oryantalistlerin slam
hukukunun teekkl dneminde dier kltrlerden dn alarak gelitii iddias,
kolonyal glerin slam lkelerinde cari hukukta yapmak istedikleri reform iin meruiyet zemini tekil etme amacna matuftur (Hallaq, 2002-2003, s. 30): Bu nedenle
oryantalistlerin slam hukuku inalarnn sistematik ve metodolojik olarak borlar ve
dn almalar balamnda ekillenmesi artc olmamaldr (Hallaq, 2002-2003, s.
4). Nitekim Schacht da modernist hukukularn Batdan aldklar unsurlar ileyerek
faydal grdklerini benimseme srecinin, slamn ilk dneminde gerekleen geni
apl dn almalara benzediini syleyerek yapt analojiyle, Hallaqn kolonyalizmmodernleme-oryantalistlerin dn alma iddialar arasndaki irtibatla ilgili tespitinin
haklln gstermektedir (Schacht, 1960, s. 119).
Schachtn, slam hukukunun menei hakkndaki teorisi iin tercih ettii mekn
ve zamann ardndan ihtiya duyduu nc unsur, kltrler aras geii mmkn klan vastadr. Bu noktada Schacht, tercihini Hellenistik retorik eitimi alm
mhtedilerden yana kullanmaktadr (Schacht, 1982, s. 20-21, 1953, s. 26). Hlbuki
kendi almalarnda slam hukukunun balangc iin Schachtn verdii tarihten
50-75 yl ncesine gidilmesi gerektii neticesine varan Harald Motzki, Schachtn kabul
ettii vastaya, Greko-Romen retoriini bilen ve bunu yeni girdii topluma tayabilecek zellikteki mevalinin saysnn iddia edildii kadar byk olmadn gstererek
kar kmtr. Esasen dn almalarn kendileri vastasyla gerekletii kiiler olarak
mevalinin vurgulanmas, yalnz Schachta has bir durum deildir. Motzki, bu iddiann
oryantalistler arasndaki yaygnln, slam kltrnn yksek seviyesinin Araplarn
rn olamayaca dncesiyle irtibatlandrmaktadr (Motzki, 1999).
69-70) veya Arent Jan Wensinck (1882-1939)in Mslmanlarn akan suyu durgun suya
tercih etmelerinin Yahudi etkisini gsterdii eklindeki iddiasna, akan suyun tercih
edilmesinin tabiiliini vurgulayarak kar karken (Maghen, 1997, s. 327) Schachtn,
muhtesipliin Bizanstan alnan bir uygulama olduuna dair grne, Bir pazar
denetisinin gerektiini renmek iin Bizansa gitmeye ne gerek var? eklinde karlk veren Muhammed Hamidullah (1908-2002) hatrlatmaktadr (Hamidullah, 1969,
s. 239). Benzer ekilde, Patricia Croneun mkteb kleyi kalan borcunu tasadduk
ederek azat etme uygulamasnn Yunanllardan alnd eklindeki iddiasn ise Hallaq,
Geri kalm Araplar nasl yardmsever olunacan renmek iin Yunanllarn rnekliine muhtatr. eklinde bir tarizle tenkit etmektedir (Hallaq, 1990, s. 83). Esasen
Mslmanlarn en tabii dzenlemeler ve fikirler iin dier dinlere veya medeniyetlere
ihtiya duyan bir topluluk eklindeki tasvirine birok oryantalistin eserinde rastlamak
mmkndr. Mesela, vahyin hayatn her vehesini dzenleyen bir hukuk kayna
olduu fikri iin Mslmanlarn Yahudilere muhta olduu gr rahatlkla dile getirilebilmekte (Wegner, 1982, s. 33), Mslmanlarn Kitabn yannda ifahi bir gelenein
de bulunmas gerektii dncesi iin, yine Yahudilere medyun olduu fikri, yaygn
biimde kabul edilebilmektedir. Grld zere dn alnd iddia edilen unsurlardan bazlar tabiatlar itibaryla o kadar temel eylerdir ki bunlar herhangi bir kimsenin
gzlemlerinden kendi akl yrtmesi ile karabilecei, hi kimsenin bakalarndan
dn alma ihtiyac duymayaca, ortalama insan zeksnn balca rnleri kabul
edilmelidir. (Badr, 1978, s. 191) Mesela suyun bulunmad durumlarda temizlik iin
topran kullanlabileceini dnmek iin bir Mslmann gerekten Yahudi hukukuna ihtiyac var mdr (Maghen, 1997, s. 327)? Nitekim Norman Calder da (1950-1998),
benzerlikleri, Mslmanlar ve dier Yakn Dou toplumlarnn fiziksel evre, geleneksel sosyal yaplar, yaygn kltrel miras ve mterek dile verdikleri ortak cevaplar eklinde aklamay tercih etmektedir (Calder, 1993, s. 196-197). Rudolf Peters de Farkl
gruplar benzer meselelere benzer zmler bulabilirler. diyerek ayn yaklam takip
etmektedir (Peters, 2002, s. 164).
dn alma iddialarna yneltilen itirazlarn iaret ettii en nemli nokta, dn alma
tezini yalnz benzerliklere dayandrmann sanld kadar isabetli olmaddr. Zira
bu tr bir yaklamn, bilinli veya deil, kanlmaz olarak karlatklar problemlere
zm retebilen, onun stesinden gelebilen kltrler ve problemi zmek iin
daha st kltrlere ihtiya duyan topluluklar gibi bir dalizmi (Bat-Dou) mndemi
hegemonik dili beraberinde getirmesi an meselesidir. Her ne kadar Patricia Crone,
oryantalistlerin tender post-colonial consciencea sahip tarihiler, Arap dili ve edebiyat uzmanlar ve sosyal bilimcilere dnmesinden deta zlerek bahsetse de
(1987, s. 6) kolonyalizmin olumuz etkileri hl devam ederken ve en son kolonyal
kuvvetin ekilmesinin zerinden henz yarm asr gemiken almalara hkim olan
post-kolonyal hassasiyetten ikyet etmek iin ok erken olduu tereddtsz syle330
Kzl / Avrupamerkezciliin bir Yansmas Olarak Oryantalist Sylem: Kltrel dn Alma Kavram
nebilir. Bilhassa oryantalizmin ina ettii Dou imgesinin, sz konusu kolonyal gler
tarafndan politik amalarla kullanld (Said, 2003, s. 96) hibir zaman unutulmayarak
post-kolonyal vicdan ve hassasiyetler, dnyann btn Doulularnn (kendilerini
ifade ve temsil etme yetkisi verilmeyen rklar, snflar, din mensuplar) benzer eziyet
ve suiistimallere maruz kalmasn engellemek iin canl tutulmaldr. Ayrca burada,
yalnzca Batllarn sz konusu hassasiyete sahip olmasn beklemenin de yanll
hatrlatlmaldr. Aksi takdirde hegemonik dile cevap veren baka bir hegemonik dilin
ortaya kmas, oryantalizmin bir tersine oryantalizme kap aralamas gibi bir tehlike de
ufukta gzkecektir. Mademki Dou snrl bir corafyaya delalet eden hareketsiz bir
kavram olmaktan ziyade (Said, 2003, s. 4), Latin Amerikadan Afrikaya, Orta Doudan
Trkistana kadar birok blgeyi iine alabilen bir Bat icaddr; Doulular da kendilerini merkeze alarak baka kltrleri kendi Doularna yerletirmeme konusunda azami
aba gstermelidirler.
Kaynaka
Arslan, H. (2007). Epistemik cemaat: Bir bilgi sosyolojisi denemesi. stanbul: Paradigma Yaynlar.
Badr, G. M. (1978). Islamic law: Its relation to other legal systems. The American Journal of Comparative
Law, 26(2), 187-198.
Calder, N. (1993). Studies in early Muslim jurisprudence. Oxford: Clarendon Press.
Crone, P. (1987). Roman, provincial and Islamic law: The origins of Islamic patronate. Cambridge:
Cambridge Universty Press.
Gauvain, R. (2005). Ritual rewards: A consideration of three recents approachers to Sunni purity law.
Islamic Law and Society, 12(3), 333-393.
Goldziher, I. (1971). Muslim studies (Vol. II) (Trans. C. R. Barber, & S. M. Stern). London: George Allen &
Unwin Ltd.
Goldziher, I. (1981). Introduction to Islamic teology and law (Trans. A. Hamori, & R. Hamori). Princeton:
Princeton University Press.
Goldziher, I. (2008). Hadis kltrnde yer alan ncil paralar (ev. S. ahin). Cumhuriyet niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, 11(1), 487-493.
Guillaume, A. (1924). The Traditions of Islam. Oxford: Clarendon Press.
Hallaq, W. (1990). The use and abuse of evidence: The question of provincial and Roman inuences on
early Islamic law. Journal of the American Oriental Society, 110(1), 79-91.
Hallaq, W. (2002-2003). Quest for origins of doctrine? Islamic legal studies as colonialist discourse. UCLA
Journal of Islamic and Near Eastern Law, 2(1), 1-31.
Hamidullah, M. (1969). An introduction to Islamic law. Middle East Journal, 19(2), 238-239.
Horovitz, J. (2004). Further on the origins of the isnd (Trans. G. Goldblum). In H. Motzki (Ed.), Hadth (pp.
159-161). Aldershot: Ashgate.
Hurgronje, C. S. (1916). Mohammedanism: Lectures on its origin, its religious and political growth, and its
present state. New York: G. P. Putnams Sons.
Lammens, H. (1979). Islm: Beliefs and institutions (Trans. E. Denison Ross). New Delhi: Oriental Books
Reprint.
Maghen, Z. (1997). Al-Taharah shatir al-iman: An inquiry into the historical evolution of Islamic system of
ritual purity. Unpublished doctoral dissertation. Columbia University, New York.
331
Maghen, Z. (2004). First blood: Purity, edibility, and the independence of Islamic jurisprudence. Der
Islam, 81, 49-95.
Manzoor, P. (1987). Method against truth: Orientalism and Quranic studies. Muslim World Book Review,
7(4), 33-49.
Melchert, C. (2003). The early history of Islamic law. In H. Berg (Ed.), Method and teory in the studies of
Islamic origins (pp. 293-324). Leiden: Brill.
Motzki, H. (1999). The role of non-Arab converts in the development of early Islamic law. Islamic Law
and Society, 6(3), 293-317.
Peters, R. (2002). Murder in khaybar: Some thoughts on the origins of qasma procedure in Islamic law.
Islamic Law and Society, 9(2), 132-167.
Said, E. W. (2003). Orientalism. London: Penguin Books.
Schacht, J. (1950). Foreign elements in ancient Islamic law. Journal of Comparative Legislation and
International Law, 32(3-4), 9-17.
Schacht, J. (1953). New sources for the history of Muhammadan theology. Studia Islamica, 1, 23-42.
Schacht, J. (1955a). Pre-Islamic backgorund and early development of jurisprudence. In M. Khadduri, &
H. J. Liebesny (Ed.), Law in the Middle East: Origin and development of Islamic law (pp. 28-56). Washington:
The Middle East Institute.
Schacht, J. (1955b). The law. In G. E. von Grunebaum (Ed.), Unity and variety in Muslim civilization (pp.
65-86). Chicago: The University of Chicago Press.
Schacht, J. (1960). The problems of modern Islamic legislation. Studia Islamica, 12, 99-129.
Schacht, J. (1974). Islamic religious law. In J. Schacht, & C. E. Bosworth (Ed.), The legacy of Islam (pp. 392403). Oxford: The Clarendon Press.
Schacht, J. (1975). The origins of Muhammadan jurisprudence. Oxford: The Clarendon Press.
Schacht, J. (1982). An Introduction to Islamic Law. Oxford: The Clarendon Press.
Schacht, J. (1987). Wud. In M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, & R. Hartmann (Ed.), EI (1st edt.) (Vol.
I-IV, p. 1140). Leiden: Brill.
Wegner, J. R. (1982). Islamic and Talmudic jurisprudence: The four roots of Islamic law and their
Talmudic counterparts. The American Journal of Legal History, 26(1), 25-71.
Wensinck, A. J. (1921). The importance of tradition for the study of Islam. The Moslim World, 2(3), 239245.
Wheeler, B. M. (1998). The jewish origins of Qurn 18:65-82? Reexamining arent Jan Wensincks theory.
Journal of American Society, 118(2), 153-171.
332