wiato na czarnym ldzie

Przygody i podre od rwnika do Laponii

Carveth Wells

Spis treci
O autorze ................................................................................................................................................. 3
Sowo wstpne ........................................................................................................................................ 3
Wstp ...................................................................................................................................................... 4
Rozdzia I Kraj na opak ............................................................................................................................. 6
Rozdzia II Rudzik przewodnikiem ........................................................................................................... 9
Rozdzia III Mwi aby y ..................................................................................................................... 13
Rozdzia IV Romans na wyspie tczowej ............................................................................................... 16
Rozdzia V Wdrwka do Atlantydy ...................................................................................................... 20
Rozdzia VI W gocinie u witego Clausa ............................................................................................. 22
Rozdzia VII Przygody kpielowe ........................................................................................................... 26
Rozdzia VIII Promie wiata na ciemny kontynent ............................................................................. 28
Rozdzia IX Przejadka dla przyjemnoci po ogrodzie zoologicznym. .................................................. 32
Rozdzia X Lwy ju si znudziy. ............................................................................................................. 35
Rozdzia XI W ucisku krla zwierzt ..................................................................................................... 38
Rozdzia XII Nosoroce maj wsy, albo owienie lww na wdk ....................................................... 41
Rozdzia XIII Sonie nigdy nie zapominaj.............................................................................................. 46
Rozdzia XIV Jakie mapy spotkaem ...................................................................................................... 51
Rozdzia XV Spotkania z wami............................................................................................................ 54
Rozdzia XVI Radio bez niczego.............................................................................................................. 58
Rozdzia XVII Kary afrykaskie .............................................................................................................. 62
Rozdzia XVIII Pieko poniej zera .......................................................................................................... 65
Rozdzia XIX Antarktyda na rwniku...................................................................................................... 68
Rozdzia XX Gdzie anioowie boj si stpn ....................................................................................... 72
Rozdzia XXI ladami Kolumba............................................................................................................... 77
Rozdzia XXII Raj wybrany ...................................................................................................................... 80
Rozdzia XXIII Na zachd od wyspy Pitcairn .......................................................................................... 83

Na zakoczenie ...................................................................................................................................... 87
Ilustracje ................................................................................................................................................ 89

O autorze
Carveth Wells, czonek Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego, urodzi si w roku 1887.
W szstym ju roku umia szy, robi szydekiem i na drutach i wyplata koszyki, ale z zamiowaniem
zajmowa si hodowl jedwabnikw i biaych myszy. Klasyczne wyksztacenie otrzyma w szkole St.
Paul, uzyska stopie naukowy na Uniwersytecie Londyskim, przez pewien czas pracowa jako
inynier a potem by profesorem inynierii w swojej dawnej szkole. Potem, jako onierz, podrnik,
pisarz, przyrodnik i inynier, budujcy koleje, zwiedzi prawie wszystkie zaktki wiata. Napisa Six
Years in Malay Jungle, In coldest Africa, Lets Do the Mediterranean i The Jungleman and his
Animals. Podczas ostatniego roku zyska wielu zwolennikw swymi filmami podrniczymi
i przemwieniami radiowymi. Mr. Wells jest rwnie czonkiem Klubu Podrnikw Naokoo wiata,
Poszukiwaczy Przygd i Badaczy.

Sowo wstpne
Prosz sobie wyobrazi na chwil Carvetha Wellsa oburzonego. Wiem, Carveth Wells nie naley do
typw, ktre si oburzaj. Jego agodnemu charakterowi obce jest co tak powanego jak oburzenie,
wszystko jedno, suszne czy niesuszne. Ale wtedy by on troch zy, cho nie mg si powstrzyma
od umiechu. Naprawd, to si mia. Opowiada mi, e na odczycie przed audytorium ze stanw
rodkowych mwi o rybie malajskiej, ktra wspina si na drzewa. Zdaje si, e ryba aca po
drzewach nie wzbudzia zbytniej wiary u zwykych suchaczw, bo jak tylko Carveth skoczy mwi,
pewien mczyzna wsta, wspomnia o rybie nadrzewnej i zapyta: Dobrze, to Pan widzia zapewne
rwnie ryb Swarad?
- Co to takiego, ryba Swarad? zapyta Carveth.
- O, odpowiedzia cynik, to Pan nie sysza o tym zadziwiajcym stworzeniu? Ot ryba Swarad nosi
przepask na biodrach jak Ghandi i warzy sl. Moe to Pan wanie opowiada o niej w Klubie Dugich
Historyjek.
Ot nie mog gani Carvetha za to, e si troch zirytowa, zwaszcza wobec tego, co mu si
niedugo przed tym przydarzyo. Carveth wygosi ten sam odczyt o zamorskich dziwach dungli
Malajskiej, po czym obecny na sali profesor Henry E. Crampton uwaa za waciwe wyj na katedr
i owiadczy: Sam widziaem ryb o ktrej mwi Carveth Wells. Widziaem jak wyazia na drzewa
w dungli Malajskiej. Wysuchaem uwanie tego odczytu, w ktrym kade sowo byo uzasadnione
naukowo i biologicznie.
Promie wiata na Ciemny Ld jest z wielu wzgldw ksik zasugujc na uwag. To co w niej
najbardziej lubi, to wzruszenie na jednej stronicy, a miech na nastpnej.

Rzecz gwna to to, e Carveth Wells jest wesoym podrnikiem. Dokona powanego wysiku
rzucajc wiato na zapade zaktki ziemi, ale sam nie bierze tego zbyt powanie. Groziy mu wielkie
niebezpieczestwa i przeby cikie trudy w odlegych zaktkach globu, ale i to bierze on na wesoo.
W jego wesoym temperamencie w miech si zmieniaj przygody, najbardziej szarpice nerwy,
i niebezpieczestwa, mroce krew w yach. Pod tym wzgldem Carveth Wells jest unikatem. Znam
bardzo wielu podrnikw - wszyscy uroczycie traktuj swoje wyczyny; to prawdziwy odpoczynek
i przyjemno spotka czowieka, ktry podczas swoich podry penych przygd ma oczy zwrcone
na zabawn stron wszystkiego i ktry nawet nieco odbrzowuje wspaniay zawd podrnika.
Lowell Thomas.

Wstp
Moj ambicj byo zawsze odkry co, czego nikt przedtem jeszcze nie odkry. Caa bieda, e kiedy
zrobi takie odkrycie, to uwaaj mnie za drugiego barona Mnchhausena. Kiedym po raz pierwszy
wrci z dungli Malajskiej i opowiada o rybie wyacej na drzewa, o innej, ktra podskakuje jak
pika, o jaszczurkach, ktre odamuj sobie ogon, o piewajcych ddownicach i o krzakach, ktre si
kad, czujc e kto nadchodzi, moi suchacze mieli si i wykrzykiwali: Co za miy kamca! albo te
Co za garz!
Dopiero kiedym napisa moj ksik Six Years in the Malay Jungle, do ktrej przedmowa wysza
z pod pira Dra Fredericka Lucasa, Dyrektora Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej, ktry
rczy za prawdziwo wszystkich moich garstw, ludzie pomyleli, e waciwie to ja mam talent
mwienia prawdy tak, e brzmi ona jak kamstwo.
Rzecz zdumiewajca, ale wiat jest peen ludzi, ktrzy si prawie e irytuj syszc co, czego
przedtem nigdy nie syszeli. Na bankiecie wydanym na cze Nansena, Genera Greely, dziekan
badaczy polarnych, przedstawiajc mnie Nansenowi, powiedzia: Powinien Pan posucha jak
Carveth Wells opowiada historie z dungli. Pewien jestem, e Pan nigdy nie bdzie wiedzia czy mu
wierzy czy nie. Ale bdzie Pan sucha, bo historie s zachwycajce.
Po zrobieniu dungli Malajskiej zwiedziem z kolei kraje podbiegunowe i zamiast znale kraj lodu
i niegu, zamieszkay przez eskimw, biae niedwiedzie i morsy, o maom nie umar z gorca, zjaday
mnie komary i nie znalazem nikogo, kto by cho sysza o eskimach. Pojechaem do Laponii w lecie.
Nigdy nie mogem zrozumie, dlaczego naprawd wielcy podrnicy zawsze starali si zwiedza
Arktyd w zimie. Dotd jeszcze wybuchami miechu i yczliwym niedowierzaniem bywa przyjmowane
moje opowiadanie o wdrwkach lemingw, tych maych zwierztek podobnych do winki morskiej,
ktre nagle milionami spadaj z nieba i wypywaj na otwarty ocean, poszukujc zaginionego ldu
Atlantydy.
Kiedy po skoczeniu uciliwego objazdu odczytowego szukaem wytchnienia na Wyspach
Zaczarowanych, na Bermudach, gdziem si przekona, e najwaniejsze kwiaty, ptaki, ryby a nawet
krajobraz s czerwone, biae i niebieskie. Jest to tak powszechne, e mieszkacy wysp nawet nie
zwrcili na to uwagi.
A teraz znowu Afryka, najczarniejsza Afryka, straszny ld lww-ludoercw, ww plujcych jadem
na dziesi stp, krwioerczych krajowcw i gronej muchy tse-tse, prosi mnie, osobicie mnie, abym
zaprzeczy oszczerstwom. Zaczem czyta wszystkie ksiki o Afryce Centralnej jakie mogem dosta,

poczynajc od Stanleya Darkest Africa, a koczc na Streetera Denatured Africa. Opowiadania

byy tak sprzeczne, e postanowiem zobaczy sam na miejscu, zwaszcza straszn dungl
afrykask, gdzie zdjto tyle cudownych filmw z wielkim niebezpieczestwem ycia, nawet potem
kiedy si ukazay przepikne fotografie Paula Raineya ze zwierzt afrykaskich.
Com tam znalaz? Jak zwykle, to czegom nie oczekiwa. Nigdy tam nie uywaj wyrazu dungla,
tylko the blue, bkit, po prostu dlatego, e rwnikowa Afryka Wschodnia jest krajem tak
otwartym, e widnokrg we wszystkie strony ginie w bkitnej powiacie. Najgorsza dungla, jak
widziaem w kraju lww, wygldaa jak ogrd owocowy.
Naprawd byem zasypany niegiem na rwniku i draem z febry zwrotnikowej podczas burzy
gradowej. Moi krajowi tragarze skupiali si dokoa ogniska aby si ogrza i zbierali czarne jagody. To
by raj dla Szkota! Wrzosy miay pidziesit stp wysokoci! A jaka kraina obiecana byaby tam dla
kanarkw, gdyby wiedziay, e ich pokarm ulubiony, starzec, tworzy wielkie lasy na trzydzieci stp
wysokie. Jeeliby mona uywa afrykaskiej pietruszki do garnirowania befsztyku, talerze musiayby
mie pitnacie stp rednicy, a pikny pieczony w musiaby lee porodku. Pietruszka miaa
dziewi stp wysokoci!
Nie potrzebowalimy instytutw meteorologicznych, gdy rzdzilimy pogod za pomoc fletu, na
ktrym gra czarownik. Skauci gonili lwy, a najniebezpieczniejszym zwierzciem okazaa si pcha
ziemna, importowana z Ameryki Poudniowej! Mwic o grach pokrytych niegiem na rwniku,
Arystoteles wiedzia co mwi, dlatego, e nie tylko znalazem same gry, ale na szczycie jednej z nich
bilet wizytowy ksicia Abruzzw, zostawiony przeze przed dwudziestu dwu laty. Ze szczytu Gr
Ksiyca monologowaem o trudnociach safari i patrzyem z gry na Wielk Niemyt. Afryka
przewrcia si do gry nogami; wytrzsnem z niej prawd!
W tej ksice nie ma planu. Jej styl jest moim stylem. Nie dam dla niej miejsca w bibliotekach
pedantw.
Jest to tylko zbir przypadkw, wybranych z moich licznych notatnikw i uoonych w miar
moliwoci w porzdku chronologicznym.
Poniewa nie ma planu, ksik mona otworzy w dowolnym miejscu; mam nadziej, e czytelnik
znajdzie co, co go zainteresuje, a moe rozerwie.
Jeeli czytelnik znajdzie pewn ilo wiadomoci, spodziewam si, e zdobdzie je bez blu.
Jeeli z tej ksiki wywodzi si jaki mora to tylko ten:
Nie trzeba si zasiedzie na swoim miejscu. Trzeba ze wyj, jeeli si nie podoba. Na przykad nie
trzeba dlatego tylko tkwi w stanie lekarskim, e si otrzymao wyksztacenie medyczne, jeeli
czowiek moe si czu szczliwszy sprzedajc jabka. Widocznie czowiek by ju z gry przeznaczony
do sprzedawania jabek.
Prbowa szczcia! Trzeba w yciu by graczem, jeeli si chce zachowa swoj indywidualno.
Walczy, dy, umiecha si, pamita zawsze o nauce Pisma: Procie a bdzie wam dano,
szukajcie a znajdziecie, koaczcie a bdzie wam otworzono.
Moje osobiste haso to Carpe diem - Korzystaj z dnia! i Bg dopomoe.
Pragn podzikowa wydawcom Asia Magazine i Philadelphia Forum za pozwolenie uycia
materiaw, ktre ukazay si na ich amach. Dzikuj rwnie Mr. Andrew A. Freemanowi za jego
bezcenn pomoc.

Carveth Wells.

Rozdzia I
Kraj na opak
Przygody moje zaczy si, kiedym jako modzieniec kupowa jabka u kupca korzennego w
Devonshire.
Na tej podstawie zdobyem si na odwag i zwrciem si do lorda Hardsburyego, Lorda kanclerza
Anglii, z prob o polecenie mnie do pracy inynierskiej w koloniach. Nie wiedzia, dlaczego miaby
mnie poleca, dopkim mu nie opowiedzia, e kupiec korzenny od ktrego zwykem by kupowa
jabka, by jego bratem. Dostaem zajcie.
Po kilku tygodniach wyldowaem na pwyspie Malajskim, osobliwym kawaku ziemi, nazwanym
przez Darwina Krajem na opak. Wkrtce zrozumiaem dlaczego, bo w tym dziwnym kraju nie ma
pr roku. Nie mona odrni lata od zimy. Soce wschodzi i zachodzi wedug niezmiennego
rozkadu, i cho wcigu poranka moe spa 20 centymetrw deszczu, nie ma pory deszczowej ani
suchej.
Ludzie te postpuj opacznie. Cera tej rasy mongooksztatnej waha si od prawie biaej do odcienia
mocnej kawy; za najpikniejszy z tych odcieni uchodzi ty. Zarwno mczyni jak kobiety nosz
spdnice, zwane sarongami, bez guzikw, haftek czy tasiemek. Rodzice nigdy nie karz dzieci,
i modzie je, pi, chodzi do szkoy, jak jej si podoba. Kiedy chopcu chce si je, moe wzi dugi
kij, posmarowa go lepem na kocu i apa olbrzymie waki; obrywa on im skrzyda, bierze zdobycz
do domu, smay j w oliwie i dusi z krewetkami i cebul. Jeli zachoruje, to z pewnoci sam sobie
jest winien.
Moe za opaczny sposb ycia malajskiego odpowiedzialno ponosi rwnik termiczny, ktry przecina
kraj akurat przez p. Nie wiem. Ale wiem za to, e nigdzie wicej nie widziaem, aby ryba wyazia
z dziury w ziemi, aby w wesoych skokach dya do drzewa, wskakiwaa na nie, a potem - mrugaa na
mnie. W adnej innej czci wiata nie widziaem innej ryby, ktra by tak cierpiaa od upau, e
chodziaby si na drzewie, a potem ze zlaza, podesza do brzegu kauy i oblewaa sobie gow
wod.
Nigdzie wicej nie widziaem, aby czowiek posa map na drzewo, kaza jej zrzuca zielone lub te
orzechy kokosowe, i aby jego rozkaz by wykonany. W adnym rwnie kraju nie urodzi si chopak
ze strzelb stemplowan The Tower of London 1800, ktry rzuca przynt do wody i strzela do ryb
wypywajcych na powierzchni, kulami wielkoci kuli bilardowej.
Ten osobliwy kraj jest grzystym pwyspem, po ktrym liczne strumienie i rzeki toruj sobie drog
we wszystkich kierunkach. Gry nie przekraczaj 2.400 m., a w zaronitych bujn rolinnoci
dolinach znajduje si prawie czysta cyna, dostarczajca prawie poowy wiatowej produkcji tego
metalu.
Przyjechaem na pwysep Malajski nie po to, aby kopa cyn, ale aby budowa kolej; ze wszystkiego,
co mi si przydarzyo na tym rwnikowym pwyspie nic mnie ciej nie dotkno, jak pierwszy dzie
mej pracy. Nasza ekipa pyna w d rzeki w dwch cznach; niezwocznie zamalimy tradycje
malajskie, zaczynajc wycig. Kto wiosuje z prdem, uwaany jest tam za wariata, a mymy pynli w

d rzeki w szaleczym tempie. W chwili gdy moja d zbliaa si do pierwszej, kulisi w pierwszej
odzi przestali wiosowa i zaczli wciekle pluska o wod. Nie mogem zrozumie, co ich tak
wzburzyo, dopkim nie zobaczy, jak metrowy w wodny zmieni kierunek i od ich odzi popyn do
naszej. Pomimo naszego zapamitaego pluskania w wydosta si na pokad, obejrza si dokoa
i zsun si do wody po przeciwnej stronie. Dowiedziaem si pniej, e malajskie we wodne
pync rzek zawsze dokadnie ogldaj wszystko, co napotkaj na drodze.
Punktem wyjcia naszych pomiarw bya polanka na wysokim brzegu rzeki, opadajcym pod ktem
45. Pomimo wytania wzroku w adnym kierunku nie widziaem dalej ni na kilkanacie metrw.
Upa by straszny. Cho jeden z mych ludzi osania moj gow wielkim chiskim parasolem, gdym
patrzy przez niwelator, przyrzd tak si rozgrza, e pcherzyk powietrza zmala do jednej dziesitej
swych zwykych rozmiarw. Pociem si tak strasznie, e kady zapis w mym notatniku by dokadnie
zmoczony. Przez dziurki od sznurowade pijawki wlizgny si do moich butw, dostay si skarpetek
i tuczyy si moj krwi. Opaliem si na jaskrawo czerwono. W cigu piciu godzin zrobiem zdjcie
na przestrzeni okoo 400 m.
Duom si dowiedzia podczas tego zdjcia o prawdziwej malajskiej dungli. Rozkad substancji
rolinnej wcigu setek i setek lat zrobi z tych gstych lasw niewiarogodny splot rolinnoci. Drzewa
i wszystkie inne roliny walcz o wiato. Drzewa wystrzelaj prosto w gr na ksztat supw
telegraficznych i czsto dopiero na wysokoci trzydziestu metrw rozgaziaj si w wielk koron,
ksztatu gowy kapusty. Storczyki pokrywaj niektre z tych drzew od szczytu do korzeni, a do dwustu
metrw dugie liany wij si poprzez dungl. U stp tych olbrzymw nagromadziy si odpadki
wiekw warstw ponad 30 metrw grub; przekonaem si o tym, prbujc wykopa studni.
cieek w dungli jest mao; s to przewanie drogi soni. Skartowaem je na przestrzeni kilkuset mil,
czsto spotykajc odgazienia. Gdy drzewo upadnie na ciek, krajowcy wycinaj dokoa niego
now drog dla soni, a dla siebie buduj schody ponad drzewem. Kady przechodzie rozszerza
potem wcicie w zwalonym drzewie, a w kocu stara cieka jest z powrotem otwarta.
Kiedy opowiedzia mi mj sucy, e widzia jak dwa sonie doszy do takiej przerwy w drodze. Stara
sonica obesza wykrot dookoa, ale mae sonitko zanadto si spieszyo aby obej przeszkod,
wlazo w nadcicie w pniu i utkno w niem. Gdy zaczo wzywa pomocy, matka przysza mu na
odsiecz. Cofna si ona, wycelowaa prosto w ty maego, z pochylonym bem wymierzya malcowi
silne uderzenie i przepchna go przez dziur, po czym spokojnie obesza sama pie z powrotem.
Zwierzta dungli s bardzo osobliwe. Z pewnoci w adnym innym lesie nie ma jelenia, ktrego si
wabi, klekoczc dwoma kijami po duym liciu, i ktry zastrzelony zmieci si w kieszeni. Malajski
jele karowaty wielkoci krlika z nkami jak owki moe by usmaony na zwykej patelni
i wystarczy na jedn porcj obiadow. Mj sucy opowiada mi, e ten may plandok ratuje si od
tygrysw i lampartw, skaczc do gry i chwytajc si za ga dwoma ostrymi kami grnej szczki.
Wisi on jak owoc na drzewie, dopki wrg nie odejdzie zdumiony, w jaki sposb ten malec mg
znikn tak bez ladu.
Najwicej wzrusze powoduj jednak tygrysy. Krajowcy boj si tych maruderw i nigdy nie
wymawiaj ich imienia w dungli. Zwaszcza kobiety boj si tygrysa i mwi o nim z najwyszym
szacunkiem jako o starym panu lub o Jego Wielmonoci. Tygrys natomiast nie respektuje ani
kobiet ani mczyzn.
Pewna dziewczyna ktra przyjechaa na pwysep jako pielgniarka, przysuna swe ko do okna
i nie zamkna okiennic, aby korzysta z chodu nocnego. Obudzia si w nocy i ujrzaa wielki eb
tygrysa, zagldajcego przez okno. Z niezwyk przytomnoci umysu rzucia we poduszk, ktr

tygrys schwyci pazurami i rozerwa; tygrys nieomal e si udawi, gryzc poduszk, i usiowa
uwolni si od pir, gdy go zastrzeli dozorca.
Duo opowiadaj historii o nocnych przygodach z tygrysami. Jedn z nich opowiedzia mi pewien
mody inynier. Postanowi on spa na dworze, bo w namiocie byo za gorco, odnis ko na
pewn odlego od obozu i zawiesi nad nim sie przeciw moskitom na gazi drzewa. Spa
doskonale, dopki go nie obudzi powiew na twarzy, cieplejszy od jakiegokolwiek wiatru; oczy jego
spotkay dwoje byszczcych renic, potem druga para byszczcych oczu przyczya si do pierwszej
tu przy siatce, dokoa ktrej oba tygrysy kryy. Po pewnym czasie inynier z dzikim wrzaskiem
wyskoczy z ka i pobieg do obozu; nagy krzyk sposzy tygrysy, ktre ucieky do dungli;
poprzednio wstrzymywaa je dziwna sie na moskity.
Nie wszyscy piochy mieli tyle szczcia, co pielgniarka i mody inynier. Jeden z moich wasnych
kulisw lea na awie w domu wraz z dwunastoma innymi; nastpnego poranku znikn; tygrys
wybra go sobie z pord pozostaych i porwa go. O wier mili od obozu znalelimy jego gow,
rce i nogi.
Krokodyle wprawdzie wol rzek od dungli, ale co do ludzkiego misa maj te same gusty, co
i tygrysy. Widziaem sam, jak starszy czowiek wciekle ucieka przez miasto przed cigajcym go
olbrzymim krokodylem; gdy mijali posterunek policji, krokodyl ponis mier ze strzelby policjanta.
Krokodyle s mdre. Zwykle upatruj sobie ofiar na brzegu rzeki, wlizguj si poza ni i strcaj j
do wody uderzeniem potnego ogona; po czym zamiast od razu rozpocz uczt, zagrzebuj ofiar
w mule dna rzecznego i pozwalaj jej si utopi, same za wypywaj na powierzchni i udaj, e
o niczym nie wiedz. Po paru tygodniach krokodyl wraca, rozrywa ciao na kaway jadalnych
rozmiarw i napycha sobie odek do sytoci; potem wypeza na muow awic, wyciga si leniwie
na socu i otwiera paszcz, aby pewien may ptaszek wszed do niej i oczyci mu zby.
Krajowcy rwnie nie spieszc si szukaj sobie poywienia. Widziaem jak pewien stary czowiek
zatrzymywa si coraz na brzegu rzeki i wtyka w ziemi wdki, po czym zgina je tak, aby haczyk
znajdowa si w wodzie, i przytrzymywa wdk w tym pooeniu specjalnym hamulcem. Za leniwy,
aby sta i czuwa nad swoimi wdkami, poszed potem do domu, wieczorem za wrci, aby zabra
ryby, ktre chwyciy przynt, poruszyy hamulec i zostay przez rozprostowujc si wdk
wycignite z wody; wisiay tak one a do czasu zbirki.
Pewnego wieczoru moi kulisi zdobyli kolacj, brodzc w maym stawku. Poruszyli mu tak, i ryby
musiay wypyn na powierzchni, aby odetchn czystym powietrzem, a wtedy nadzieli je na dugie
noe.
Kiedy indziej widziaem, jak may chopiec wzi okoo dwudziestu maych wdzisk i wszed w pytkie
wody na ryowych polach swego ojca. Wetkn on wdki po jednej w rnych czciach pola tak, i
haczyki leay w wodzie, po czym wrci do pierwszej wdki i zdj z haczyka trzycalow ryb;
w krtkim czasie mia okoo setki ryb, a wic wcale dobry pow, i wrci do domu. Z umiechem na
twarzy wzi jedn z nich i potar o ziemi. Trzymana przeze w rku ryba wzda si jak pika, tyle
pokna powietrza. Gdy nada si tak, e stwardniaa, chopiec podrzuca j jak pik gumow,
wreszcie wrzuci j do wody, gdzie ryba skurczya si do poprzednich wymiarw i odpyna. Bya to
malajska nadymajca si ryba. Aby uwieczy poudnie chopiec wydosta ma dwucalow rybk,
ktr woy do butelki. Zawoa potem drugiego chopca, ktry mia tak sam ryb, i wyzwa jego
czempiona na bj. Zebra si tum. Gdy zrobiono ju zakady, ryba mojego chopca zostaa przeoona
do butelki z drug ryb i bj si zacz. Przez jaki czas byo wida tylko uski, w kocu za jedna ryba

opada martwa na dno butelki. Bojownik mego chopca wygra walk, stanowic narodow
rozrywk malajczykw.
Ot taki to by pwysep Malajski, gdzie wszystko jest na opak. Gdym tam by, chciaem wrci do
cywilizacji, gdzie wszystko jest w porzdku, ale teraz, zanim umr chciabym zobaczy jeszcze raz t
dziwn krain.

Rozdzia II
Rudzik przewodnikiem
Po moich dowiadczeniach malajskich zostaem inwalid, zrujnowanym fizycznie, finansowo i po
czci umysowo. Wygldaem jak szkielet, i tak si te czuem. Przemino sze najbardziej
interesujcych lat mojego ycia. Lekarze w szpitalach malajskich odsyali mnie do domu na umarcie,
nie miaem jednak nawet domu, gdzie mgbym umrze. Jaki pomys w mej zgorczkowanej gowie
nasun mi Ameryk, i wysano mnie do San Francisco.
Przyjechaem tam w r. 1918 i zastanawiaem si czy starczy mi pienidzy na pogrzeb. Pomimo mej
cikiej anemii i innej jeszcze choroby (spowodowanej grzybkiem pasoytniczym) te grobowe myli
szybko mnie opuciy. Widok biaych ludzi poruszajcych si w okrelonym porzdku, poczucie e nie
stoj ju w obliczu dungli, ktra na ksztat olbrzymiego omionoga wysuwa swe liciaste ramiona aby
mnie wchon, wszystko dodawao mi nowej energii. Niezgrabnie wszedem do hotelu Saint Francis
i kazaem sobie poda herbaty; pijc napawaem si widokiem otaczajcych mnie ludzi, nie abym im
zazdroci, ale po prostu dlatego, e mogem by tu i patrze na nich. Postanowiem pozosta nadal
na tej ziemi i wsiadem do pocigu idcego do Portland w stanie Oregon, gdzie mieszka mj brat.
Przyczyna mego wyboru bya bardzo prosta: szkoa medycyny tropikalnej w Londynie zalecia mi
diet, zoon z poziomek i wtrbki z dodatkiem flakw, mdkw i innych organw wewntrznych
zwierzt. Mj brat ksztaci si w Anglii na lekarza, ale zemdla na widok krwi przy pierwszej swej
operacji; ojciec wysa go do Ameryki, gdzie brat zosta rzenikiem i to z powodzeniem. Widziaem
w nim dostarczyciela wikszej czci mojej diety.
Prcz tego przyjazd do Portland by zakoczeniem mojej pierwszej podry naokoo wiata. Po
uzyskaniu stopnia inyniera cywilnego na Uniwersytecie Londyskim praktykowaem w moim
zawodzie w puszczy nad rzek Saskaczewan przy budowie kolei Great Trunk Pacific Railway; dostaem
tam tyfusu i jako inwalid odesano mnie do Portland. Po moim wyzdrowieniu nie byo adnej roboty
dla inyniera cywilnego; zostaem wwczas detektywem prywatnym na subie jednego
z najwikszych domw towarowych w miecie.
Pierwszem moim zadaniem byo sprawdzenie uczciwoci pewnej rudowosej sprzedawczyni. Dano mi
dwadziecia dolarw i kazano kupi od niej par butw; powinna bya je zawin i wyda mi
rachunek z jej numerem. Potem, jakby przypomniawszy sobie, miaem wedug moich instrukcji,
dobra sobie sznurowada, zapyta o cen, zapaci, woy je do kieszeni i wyj.
Gdyby sprzedawczyni przyja pienidze i nie wydala mi rachunku, udowodniono by jej kradzie a ja
bym zrobi pierwszy mj pow jako detektyw.
Wszystko szo jak z patka. Kupiem buty, wziem sznurowada i daem dziesi centw. Gdy
dziewczyna wzia pienidze i sodko umiechna si na poegnanie, co skusio mnie

i powiedziaem: Lepiej by mi pani daa rachunek na te sznurowada, jestem detektywem. Tego

wieczoru dano mi cztery dolary i wyrzucono mnie.
Postanowiem wrci do inynierii i uczyem tego przedmiotu w mojej Alma Mater w Londynie. Po
dwu latach straciem ochot do moich obowizkw profesorskich, zachciao mi si jakich bardziej
niebezpiecznych czynnoci, i jak ju bya mowa, wyjechaem na pwysep Malajski.
W Portland zaszy wielkie zmiany od czasu moich prb jako detektywa. W miecie pilnie budowano
okrty i co pi dni spuszczano na wod parowiec pojemnoci 8.000 ton. W cigu kilku miesicy brat
gocinnie zaopatrywa mnie w moj diet, a kiedy odzyskaem siy, zgosiem si do biur stoczni
Northwest Steel Shipyard poszukujc pracy dla inyniera.
- Nic si nie da zrobi - powiedzia mody czowiek z wgrami na twarzy. - Moe pan dosta prac
krelarza za 60 dolarw miesicznie.
Wzgardziem t propozycj, zdjem mj biay konierzyk, kupiem kombinez i po godzinie byem
z powrotem na tej samej stoczni jako robotnik z pac siedmiu dolarw dziennie. aziem ju po placu
ze sze godzin, nie majc nic do roboty, gdy zbliy si do mnie sympatyczny modzieniec.
- Suchaj chopcze - powiedzia - szukasz partnera?
- Wanie tego mi potrzeba - odpowiedziaem.
- O. K., chodmy do skadu narzdzi.
Sdzc z wygldu mojego partnera i z licznych jego znajomoci, by on oczywicie starym bywalcem;
cieszyo mnie moje szczcie.
Zachcajcym otworem zlelimy razem w gb okrtu, wlokc na jego dno wr narzdzi. Panowao
tam mie ciepo, przypominajce mi dungl, ktr tak niedawno opuciem. Posuwalimy si wrd
przeraajcego oskotu motw pneumatycznych, wymijalimy fontanny rozarzonych do
czerwonoci iskier, doszlimy wreszcie do zacisznego maego kcika, dokd dochodzio sabe wiato
przez dziury do nitw. Rzucajc swj worek na ziemi, mj partner owiadczy: Pilnuj narzdzi
i znikn w ciemnociach. Po dwu godzinach wrci i powiedzia: Teraz ja ich popilnuj.
Przez dwa dni pilnowalimy nawzajem swoich narzdzi, dopki majster nie wywoa ludzi z dna
statku. Wcielono mnie do innej gromady robotnikw. Tylko ten, kto spdzi dugie lata pod
zwrotnikami, moe zrozumie co cierpiaem, pracujc na zimnym deszczu, brudny, wymylany,
popychany, pdzony jak niewolnik. Na pwyspie Malajskim byem sahibem, miaem licznych
sucych, ktrzy czuwali nad mymi potrzebami; kontrast by bardzo jaskrawy. Teraz sam byem
kulisem i mylaem sobie, co by powiedzieli moi malajscy suebnicy, widzc upadek swego pana.
Kiedy nie mogem ju znie wicej zimna i niepogody, sprbowaem innego zajcia; rozgrzewaem
nity w piecyku i rzucaem je o szedziesit do pidziesiciu stp robotnikowi, ktry nitowa. Potem
ze miesznie ma blaszank apaem rozarzone nity, ktre rzucano do mnie. Od czasu do czasu
zapaem jaki nit, ale zanim oddaem go robotnikowi nitujcemu, nit by ju za zimny. Zdegradowano
mnie na pomocnika nitownika.
Nie atwo mi byo przytrzymywa wielkim kawaem elaza gwk nitu, podczas gdy nitownik wali
w nit motkiem pneumatycznym. Bez przerwy odczuwaem wstrznienia; czuem je jeszcze w domu
w cigu pierwszej nocy. Zmordowao mnie to zupenie, i majster namwi mnie abym poszed do
modelarni, gdzie s wykonywane rysunki wykonawcze okrtu.

Nie wiedziaem, e okrty s rysowane w naturalnej wielkoci a nie krelone w mniejszej skali na
papierze rysunkowym. Na wielkich rysunkach przybijaj drewniane modele, z ktrych rne czci
okrtu s reprodukowane w elazie. Cho rysowanie na klczkach na pododze przypominao mi
zbytnio suc, pocigna mnie myl, e bd pracowa pod dachem, i poszedem do modelarni.
Pewnego dnia, rysujc pilnie na pododze, uderzyem gow drugiego pracownika.
- Przepraszam - powiedzia grzecznie.
Jego salonowe maniery zdumiay mnie; wykryem e by to Robert Bruce Horse Macfall, malarz
ptakw, ktry zosta pniej artystycznym kierownikiem Nature Magazine i towarzyszy Williamowi
Beebe do dungli malajskich. Ta jego pdzla zdobi obecnie Amerykaskie Muzeum Historii
Naturalnej.
- Ludzi teraz wicej interesuj okrty ni ptaki, powiedzia mi, tote rysuj okrty aby y.
Moja kariera w modelarni trwaa krtko. Pewnego wieczoru mj palec wlizgn si do heblarki, ktra
cia jego koniec plasterkami. Dano mi bezpatn pomoc lekarsk w szpitalu, polegajc na hojnym
zastosowaniu talku w proszku i bandau; potem wypacono mi siedem dolarw jako odszkodowanie
i wyrzucono mnie.
Znowu byem na bruku.
Ale zdrowie moje byo lepsze i duch mocny. Poszedem do Biblioteki Publicznej w Portland,
zobaczyem ogoszenie o bezpatnym posiedzeniu Towarzystwa Auduboskiego stanu Oregon
i postanowiem posucha. W owym czasie nic nie wiedziaem o Audubonie i byem zupenie
nieprzygotowany do odczytu o ptakach.
Kiedy wchodziem na sal mwi z estrady jaki czowiek: To jest rudzik, i pokazywa ptaka wielkoci
kurczcia z brunatnawo czerwon piersi.
- To nie rudzik, to drozd - wtrciem.
Wszystkie gowy zwrciy si w moj stron.
- To jest rudzik, twierdzi z naciskiem mwca.
- Dobrze, odpowiedziaem, nigdym przedtem nie widzia takiego rudzika. Rudziki maj piersi
czerwone, a nie brunatne, i nigdy nie dorastaj tej wielkoci. Zreszt w Ameryce wcale nie byo
rudzikw a do przyjazdu pionierw na statku Mayflower. Gdy zatsknili za swymi angielskimi
rudzikami, nazwali rudzikiem amerykaskiego drozda.
- Moe teraz kiedy Pan popsu mj odczyt, zechce Pan wej na katedr i powie nam, co Pan wie
o ptakach, powiedzia ironicznie rozgniewany prelegent.
Audytorium byo zdecydowanie wrogie temu i ja rwnie, ale nie mona byo opuci dobrej okazji
i dlatego przyjem wyzwanie prelegenta.
Opowiedziaem kilka historyjek z moich malajskich obserwacji w dungli, o ptakach, ktre pi gow
na d, i o zwierztach, co mog lata. W miar mojego przemwienia wyraz twarzy suchaczy
stopniowo si zmienia; zainteresowanie ustpowao pogardliwemu niedowierzaniu. Im bardziej mi
nie wierzono, tym wicej mwiem. W kocu powiedziaem:
Czycie pastwo syszeli kiedy o dzioborocu? To najsynniejszy z ptakw malajskich. Ma on czarne
i biae pira i pyszni si dziobem na stop dugim. Gdy samica ma zoy jajo, wyszukuje dziupl

w drzewie i wchodzi w ni. Wtedy samiec zbiera dziobem mu i zamurowuje otwr w drzewie tak, e
samica nie moe wyj; pozostawia on tylko ma dziur, w ktr moe wetkn swj dzib. Samica
pozostaje w swym wizieniu okoo dwch i p miesicy. Zwykle samica dzioboroca skada jedno,
rzadziej dwa jaja, a w cigu wysiadywania jaj traci pira nawet ze skrzyde i ogona, i porasta nowymi.
Nastpio poruszenie w zgromadzeniu, poniewa kilka osb chciao wyj, ale zanim opucili lokal
dodaem:
W cigu caego czasu, kiedy samica siedzi na jajach, jej maonek karmi j strychnin.
Po czym dodaem: Znam wielu mw, ktrzy chtnie zrobiliby to samo.
To bya ostatnia kropla. Posiedzenie zamknito i wrciem do domu odywia si orzechami
ziemnemu. Na drugi dzie, czy nieco pniej, dyrektor Towarzystwa Auduboskiego stanu Oregon
wezwa mnie i powiedzia, e sprawdzi histori o dzioborocach i e jest istotnie tak jak mwiem. Po
czym zaprosi mnie do wygoszenia innego odczytu dla Towarzystwa w nadchodzc sobot - niestety
bezpatnie.
- Co ja bd robi od dzi do soboty? zapytaem uprzejmie, mylc o moich ostatnich na wiecie
czterech dolarach.
- Pan nie jest wykadowc? zapyta dyrektor.
- Niestety nie - odpowiedziaem.
- To pan powinien nim by.
Pomylaem o mojej uszkodzonej rce i o niemoliwoci pracy inynierskiej, i zapytaem jak si
dostaje engagement na odczyty.
- Chod Pan po kocioach i proponuj, e bdziesz mwi o dungli - poradzi dyrektor.
Posuchaem jego rady. Odwiedzaem jeden koci po drugim. Nikt mnie nie chcia; dopiero gdy
przyszedem do kocioa metodystw, genialny pastor wysucha mojej historii i powiedzia, e
odbdzie si u niego w pitek posiedzenie Ligi Epsworthskiej.
- Co to jest Liga Epsworthska? zapytaem.
Liga Epsworthska jest to stowarzyszenie, ktre je wspln kolacj w podziemiach kocioa, po czym
nastpuj przemwienia. W najbliszy pitek spodziewam si wielkiej frekwencji. Czy chce Pan
mwi o dungli i wzi poow pienidzy z kwesty? powiedzia pastor.
- Cudownie! wykrzyknem, mylc o bezpatnym obiedzie i o kwecie na deser.
Nadszed pitek; sala odczytowa bya przepeniona. Zebrao si piset osb, ktre byy zachwycone
moim przemwieniem, a proboszcz dzikowa mi za to, em cign najwiksz ilo wiernych, jaka
kiedykolwiek bya w jego kociele. Potem zaczto kwest i dostaem poow siedmiu dolarw'.
Tej nocy stanem przed najwikszym problematem mego ycia. Cho kwesta daa tylko siedem
dolarw, przekonaem si, e umiem utrzyma uwag licznego audytorium. Co miaem czyni?
w cigu pitnastu lat zdobywaem wyksztacenie inynierskie, miaem stopnie naukowe, dyplomy,
zawiadczenia, nagrody i rzeczywiste zamiowanie do mojego zawodu. Dziewi lat spdziem na
praktycznym dziaaniu i napisaem ksik o geodezji i astronomii. Pomimo mojego dowiadczenia
i wyksztacenia najlepsze co mogem zrobi, byo zosta robotnikiem w stoczni okrtowej.
Zdecydowaem si gada aby y.

Po dwch tygodniach przemawiaem w Oregoskim Towarzystwie Inynierw. Byem gociem

honorowym na bankiecie i siedziaem obok prezydenta North-West Shipyard, ktry nie domyla si
wcale, e sucha odczytu jednego ze swoich robotnikw.
W ten sposb zrobiem wielkie odkrycie co do mojego zawodu, mianowicie, e korzystniej jest mwi
o inynierii, ni j praktykowa.

Rozdzia III
Mwi aby y
Wedug sownika jzyka angielskiego Webstera, przygoda jest to wydarzenie, ktrego wynik zaley od
przypadku. Od tej chwili w Portland, gdy schwytaem przypadek i zdecydowaem, e na przyszo nie
bd ju inynierem, lecz wykadowc i badaczem, ycie moje skada si z caego szeregu przygd.
Zupenie faszywe jest wyobraenie, e aby mie przygod trzeba by w jakim wielkim
niebezpieczestwie. Na przykad podczas mojej pracy w dungli malajskiej zwykle kazaem zakada
szereg obozw w kierunku, w ktrym posuwao si zdjcie, mniej wicej co dziesi kilometrw jeden
obz od drugiego. Kady obz skada si z domku pitnacie stp w kwadrat, wzniesionego na
palach, z kuchni, z maego szaasu dla kucharza i boya i z maej azienki. Szaas kucharza i kuchnia
zwykle leay z tyu za moim domem, azienka natomiast, ze wzgldu na atwo zaopatrzenia
w wod rzadko bya dwa razy z rzdu w tym samem pooeniu.
Co dzie posuwalimy si ze zdjciem, wycinajc sobie coraz dalej drog wrd gstej wegetacji. Po
skoczonej pracy powracalimy do obozu zrobion poprzednio przecink. Z czasem nowy obz lea
bliej ni stary. Pewnego dnia, po duszej ni zazwyczaj pracy, zdecydowaem si pj do nowego
obozu, dokd przyszlimy ju po ciemku. Cao obozu wygldaa dziwnie, ale byem miertelnie
zmczony i nie obejrzaem nowych zabudowa. Pooyem si do ka i spaem jak zabity do drugiej
rano, kiedy mnie zbudzio trbienie soni. Zerwaem si i nadsuchiwaem. Z pewnoci cae stado
byo w pobliu, tak blisko, e od czasu do czasu syszaem jak im kruczao w odku.
Nagle zwierzta zaczy z trzaskiem przedziera si przez podszycie lasu. Wiedziaem, e sonie maj
kategoryczny wstrt do wszelkiej niezwykej rzeczy w dungli, zwaszcza do domw, i ju
wyobraaem sobie, jak znajduj one i niszcz mj obz; draem wtedy ze wzruszenia, schwyciem
rewolwer i wybiegem na werand. Serce mi zabio, gdym ujrza wielki czarny przedmiot, ktry, jak mi
si zdawao, patrzy si na dom, wahajc si czy go obali czy zostawi w spokoju. Nie chciaem ufa
przypadkowi i wypaliem pi razy z rewolweru do tego przedmiotu.
Nic si nie stao - strzelaem do domku kpielowego.
Bya to prawdziwa przygoda, cho nie byo niebezpieczestwa, gdy jeeli czowiek przeszed przez
wszystkie uczucia zwizane z niebezpieczn sytuacj, to nie ma adnego znaczenia, e pniej po
zbadaniu okazao si, e niebezpieczestwa nie byo.
Przygody mog by nawet w wodewilu. Na przykad moja przygoda po kilku odczytach w Portland.
Pi razy dziennie wystpowaem w starym Teatrze Lirycznym tego miasta. Dyrekcja nazywaa mnie
Czowiekiem dungli. Czsto staem przed teatrem i suchaem widzw, stojcych przed afiszami
i rozprawiajcych nad tym, czy jestem biaym czy te pkrwi murzynem. Mj wystp trwa osiem
minut. Wchodziem przy dwikach walca, ktry milk stopniowo, gdy zaczynaem opowiada moje

historie z dungli. Szczytem przedstawienia bya demonstracja, z kostiumami, jak dziewczta

malajskie ubieraj si i rozbieraj bez rozbierania. Niektre z barwnych szat byy to te, w ktrych
zwykle spaem w Malakce, inne za pochodziy z mojej kolekcji autentycznych sarongw.
Gdy popoudniu w pitek czekaem swojej kolei za kulisami, boy dorczy mi list. Przeczytaem, e
jeeli chc zawrze dugoterminowy kontrakt, to musz zaraz wyj z teatru, gdy impresario, ktry
mi to proponuje, czeka w przedsionku hotelu i spieszy si na pocig. Na scen miaem wyj mniej ni
za dwie minuty. Co robi? Czy wyj na scen jak zacznie si mj walc, czy te sprbowa szczcia,
opuci wystp, podpisa nowy kontrakt i zda si na los, czy mj obecny dyrektor pozwoli mi
wystpi poza kolej?
Nikt nie potrzebowa 85 dolarw gay bardziej, ni ja ich potrzebowaem, ale tu chodzio o kontrakt
dugoterminowy zamiast tygodniowego. Aktorzy prosili mnie, abym nie opuszcza teatru, twierdzc,
e dyrektor bdzie bardzo zadowolony, zatrzymujc moj ga w zamian za zerwanie kontraktu.
Orkiestra zacza gra walca. Postanowiem sprbowa szczcia i zamiast na scen pobiegem do
przedsionka. Syszaem jak orkiestra powtarzaa mojego walca raz po razu. Podpisz pan tu
powiedzia impresario. Podpisaem. Kontrakt by na tourne objazdowe.
Gdy synny Czowiek dungli si nie ukazywa, kilka osb wstao i zadao zwrotu pienidzy; kiedy
dobijali si do kasy, dyrektor nadbieg i baga mnie, abym wystpi.
- A co z moimi 85 dolarami? - zapytaem.
- O kay, odpowiedzia, - id pan prosto na scen.
Zdyem na pitnaste powtrzenie mojego walca, a gdy ukazaem si przed ramp, powitano mnie
owacyjnymi okrzykami.
Zupenie inaczej ni w wodewilu, programy objazdowe niezmiennie zaczynay si modlitw,
a najwiksze powodzenie mieli ci mwcy, co jak William Jenings Bryan, za temat obierali Matk,
Ognisko rodzinne i Niebo. Zaczem w Kanadzie, gdzie w cigu stu dwudziestu dni przemawiaem
dwa razy dziennie w stu dwudziestu miastach i spaem w stu dwudziestu rnych kach;
w niektrych kodry byy przybite gwodziami do ek.
Warunki, w ktrych odbyway si odczyty, byy dalekie od ideau. Popoudniu poow krzese
zajmoway niespokojne dzieciaki i wrzeszczce niemowlta. Od czasu do czasu pies albo kot przeszed
przez scen albo zacz walk. Mwca spoglda na morze spoconych twarzy, ujcych gum,
gryzcych orzechy, sscych karmelki lub spoywajcych rurki z lodami. Nieraz musiaem walczy
z przeszkodami, ktrych audytorium nie widziao, jak na przykad kiedy podrowaem z menaeri
pana Pamahasiki. Zwierzta Pamahasiki przyjechay w nocy; umieszczono je pod estrad, z ktrej
miaem przemawia popoudniu. Jak tylko zaczynaem mwi, psy, koty, kucyki i mapy czyy swe
wysiki gosowe, aby mnie zaguszy.
Pewnego razu przemawiaem w Watrous w Kanadzie. Namiot by rozpity na otwartej prerii i by
przepeniony farmerami i ich onami; niektrzy przebyli 120 kilometrw aby posucha; namiot,
wyjtkowo wielki, by umocowany na dwch zwykych supach telegraficznych. Gdy zaczem mwi,
powietrze byo zdumiewajco ciche. Bez adnego uprzedzenia, zupenie nagle, wiata pogasy a cay
namiot wraz ze supami telegraficznymi unis si w gr i znikn. Straszliwe tornado porwao
namiot w niebiosa. Ulewa laa strumieniami, dzieci krzyczay, kobiety mdlay, dziesitki osb wicher
obali na ziemi i toczy po czarnym bocie. Namiotu nigdymy ju nie zobaczyli, natomiast supy
telegraficzne spady na ziemi w odlegoci jakich 500 metrw.

Dla nas, trupy wdrownej, nie istniay pulmanowskie wagony z caym swoim komfortem. Dniem
i noc podrowalimy w zwykych wagonach. Nad ranem mczyni byli bez butw i bez
konierzykw, zaspane kobiety rozwalay si z potarganymi wosami i w rozpitych bluzkach. Zoliwe
dzieciaki chciay bananw i biy si o papierowe kubki; powietrze mona byo kraja noem. Ale
w kadym miasteczku spodziewano si, e oczekiwany talent przyjedzie wesoy i umiechnity.
William Jennings Bryan mg spa wszdzie i zawsze; gdym go pierwszy raz zobaczy, spa on
doskonale, zawinity w paszcz, na pododze malekiej podrzdnej stacyjki kolejowej.
O czwartej rano, kiedy pocig nadszed, Bryan si obudzi, znalaz miejsce w wagonie i po piciu
minutach spa ju z powrotem.
Niektre z najzabawniejszych przygd, jakie miaem w Ameryce, wydarzay si kiedy objedaem kraj
z odczytami o kraju Malajw i kiedy sam byem swoim wasnym managerem. Kupowaem bilet do
maego miasteczka, gdzie by hotel, i czsto przyjedaem bez grosza. W hotelu mogem mieszka
nie pacc za pokj ani za ycie a do koca tygodnia. W cigu tego czasu zapoznawaem si
z miastem, pozyskiwaem przyjaci pord lokalnych wadz szkolnych, proboszczw i dyrektorw
teatrw.
Codziennie wygaszaem bezpatne odczyty w szkoach w zamian za pozwolenie ogoszenia, e mj
odczyt o dungli odbdzie si w miejscowym teatrze w kocu tygodnia. Zwykle wynajmowaem teatr
na procent, pacc dyrektorowi 40% caego dochodu. Kiedy nadszed wielki wieczr wystpu, teatr
wypeniay cae rodziny, o ile, rzecz prosta, pogoda bya dobra. Dzieci zawsze byy najlepszymi mymi
przyjacimi i cigay rodzicw i krewnych, aby obejrzeli przerocza, ktrymi ilustrowaem bezpatne
odczyty w szkoach.
Po odczycie paciem rachunek w hotelu i kupowaem bilet do nastpnego miasteczka na tej samej
linii kolejowej.
Pewnej zimnej nocy w rodku stycznia wysiadem w maym miasteczku na zachodzie Stanw; w holu
hotelowym jak zwykle stay rzdem krzesa bujajce. Na dworze byo poniej zera, ale wewntrz
mona byo si upiec, tak by rozpalony wielki piec porodku holu. Dookoa tego pieca zbieray si
rne nocne typy miasteczka i pluy sokiem tytoniowym na przemian, to na podog, to na rur od
pieca. Jedyny ciepy pokj sypialny by ten, przez ktry przechodzia rura od pieca, w pozostaych
temperatura zmieniaa si proporcjonalnie do ich odlegoci od rury od pieca. W kadym pokoju bya
miska i dzbanek. Tym razem zbudzono mnie o trzeciej rano na pocig; idc na stacj po pustej
gwnej ulicy, zauwayem e kto poda za mn, niosc duy przedmiot ukryty pod paszczem
zimowym. nieg skrzypia pod nogami a wydychana para zamarzaa w powietrzu. Na peronie stacji
zobaczyem, e nieznajomy wyjmuje z pod paszcza dzbanek hotelowy. Rzuci go na ziemi, a gdy
dzbanek rozbi si na sto kawakw, stan na czworakach, widocznie szukajc czego. Zapytaem go,
co zgubi.
- Moje zby - wymrucza.
Kadc si spa woy swoje sztuczne zby do dzbanka, a budzc si o trzeciej rano, przekona si, e
woda w dzbanku zamarza, a w ni wmarzy zby.
Kiedy indziej zaproszono mnie do wygoszenia humorystycznego odczytu w maym miasteczku
w stanie New Hampshire. Sala, w ktrej mwiem, bya bardzo maa i napchana a do drzwi.
W pierwszym rzdzie siedziao dwch panw w surdutach, ktrzy irytowali mnie cigiem patrzeniem
na zegarek. Po skoczonym odczycie wszyscy wyszli, oprcz obu panw w surdutach, ktrzy nadal
patrzyli na zegarki podczas, gdy pakowaem moje przerocza i okazy.

- Czego panowie chcecie - zapytaem gwatownie. - Odczyt si skoczy, a za dziesi minut i ja wyjd.
Na co panowie czekaj?
- Dobrze, - odpowiedzia jeden z nich gosem raczej aosnym, - mamy nieboszczyka w ssiednim
pokoju i potrzebujemy paskiego stou aby go wystawi.
Wygosiem odczyt humorystyczny w miejscowym przedsibiorstwie pogrzebowym w odlegoci
szeciu stp od trupa.

Rozdzia IV
Romans na wyspie tczowej
Moje odczyty o dungli malajskiej miay wielkie powodzenie i umoliwiy mi przejechanie w poprzek
przez cay kontynent od Vancouveru do Bostonu. Po kilku tygodniach spdzonych na brzegu
Atlantyku stwierdziem, e o ile wygaszanie odczytw miao by nadal moim zawodem, trzeba byo
zdoby nowy materia i dlatego pojechaem na wyspy Bermudzkie.
To nie by czysty przypadek, e wybraem t grup wysp. Mj ojciec std pochodzi; wyjedajc z
Nowego Jorku unosiem z sob niezatarte dziecinne wspomnienia: ojciec opowiada mi o piknoci
tych wysp i rne historie o piratach i pionierach. Prcz tego kry si w tym jaki romans. Ojciec stara
si utrzyma go w sekrecie, ale domyliem si go, gdy na imieniny ojca i na Boe Narodzenie
przychodziy pocztwki z Bermud z napisem: Mio od Nattie. Pamitaem e matka pytaa czsto,
kto to jest Nattie, ale nigdy nie otrzymywaa odpowiedzi. Ojciec umiecha si tylko i chowa
pocztwk do kieszeni. Zanim zobaczyem pierwsz z tych kart, od trzydziestu lat nadchodziy one od
Nattie, i przychodziy potem rwnie dwa razy rocznie a do mierci ojca, ktry umar w wieku lat
osiemdziesiciu trzech.
Mj ojciec mieszka na Bermudach w pocztkach wojny domowej w Stanach Zjednoczonych, kiedy
wyspy te stanowiy kwater gwn okrtw, przerywajcych blokad i dowocych bawen Stanom
Pnocnym a proch Stanom Poudniowym. Jako bermudyjczyk ojciec sympatyzowa ze Stanami
Poudniowymi, zwaszcza z Wirgini. Sympatie te datuj moe jeszcze z czasw, gdy niektrzy
z dzielnych anglikw, ktrzy odkryli Bermudy, pniej przesiedlili si do Wirginii.
Mj ojciec by urzdnikiem w rzdowych warsztatach okrtowych i do czynnoci jego naleaa
wypata tygodniowych zarobkw robotnikom. Pewnego dnia wypaca on pienidze, gdy murzyn,
sympatyzujcy ze Stanami Pnocnymi, rzuci na patnika ceg, i trafi ojca za uchem, amic mu
czaszk. Przez dugie dni lea ojciec bez przytomnoci, potem przeniesiono go na okrt aglowy
i przewieziono do Anglii, gdzie nadal lea nieprzytomny w szpitalu Dewonporckim. Pewnego dnia
lekarz, uwaany za oryginaa, powiedzia: -Wytnijmy kawaek czaszki i zobaczmy co z tego wyniknie. Lekarz ten widocznie nie wiedzia, e w okresie kamiennym aby wyleczy bl gowy robiono t sam
operacj noem krzemiennym. Taka osobliwa operacja wzbudzia wielkie zainteresowanie: wykonano
j w obecnoci trzydziestu synnych lekarzy. Wycito kawaek czaszki wielkoci dwuzotwki;
natychmiast pacjent o-tworzy oczy, zdumia si bardzo, gdy si dowiedzia e jest w Anglii i domaga
si aby go niezwocznie odwieziono na Bermudy.
- Modziecze, - powiedzia lekarz, - moja rada, zapomnij pan o Bermudach; Pan prawdopodobnie
umrze lada chwila; lepiej skapitalizuj Pan swoj emerytur i odbierz j od razu.

Ojciec posucha rady i zaraz wyda wszystkie pienidze, ale zamiast umrze, y duej ni wszyscy
lekarze, ktrzy mu przepowiadali rych mier.
Kiedy ojciec przekona si, e jako nie umiera, oeni si z dziewczyn, ktr zobaczy przez kamer
obskur w Plymouth Hoe. By to olbrzymi peryskop, zbudowany pod ziemi; sztuka polegaa na tym,
e trzeba byo zej pod ziemi i patrze na odbicie osb, chodzcych po powierzchni. We waciwym
czasie ojciec musia zarabia na chleb dla omiorga zdrowych dzieci, z ktrych ja byem najmodszym.
Mogem wic moe dowiedzie si czego o przeszoci ojca i o jego Nattie zbierajc materia i robic
zdjcia kinematograficzne na Bermudach. Pewnego dnia zobaczyem miy dom kolonialny z piknym
starym ogrodem. Zdawao mi si, e co mi mwi: - Wejd przez t bram; id do domu; bdziesz
mile przyjty!
Wszedem za bram i na drce spotkaem starsz siw pani; przeprosiem za moje najcie.
- Chciabym bardzo sfotografowa pani adny stary domek, czy Pani pozwoli?
- Rozumie si, e Pan moe, - odpowiedziaa, a gdy zwrciem si w stron domu dodaa: Chwileczk. Moe Pan bdzie askaw powiedzie mi swoje nazwisko.
- Nazywam si Wells - odpowiedziaem zdziwiony.
- Wells? a moe uywa Pan rwnie nazwiska Grant? - zapytaa dziwnym tonem.
- Istotnie - przyznaem, - nazywam si Grant Carveth Wells, ale rzadko uywam nazwiska Grant.
Nagle bysna mi myl. - Czy to by moe? czy Pani jest ...Nattie. - Nie - odpowiedziaa, - Nattie
umara. To Pan jest synem Granta. Umara wkrtce po nadejciu wiadomoci o mierci Paskiego
ojca.
Wzia mnie za rk, zaprowadzia do domu i pokazaa dwa portrety, jeden - modego mczyzny
z bokobrodami, ojca, drugi - bardzo adnej modej dziewczyny w krynolinie, Nattie. Siostra Nattie
pokazaa mi stare pokryte pyem uki i strzay w kcie pokoju i opowiedziaa:
- To by uk paskiego ojca, a ten mniejszy nalea do Nattie; czsto strzelali z ukw na trawniku.
Jaki romans odsania si przede mn stopniowo! Czy mj ojciec zna ca gbi mioci Nattie do
niego? Wypadek, ktry spowodowa powrt jego do Anglii w stanie nieprzytomnym; ostateczne
przewiadczenie, e skazany jest na ycie w niepewnoci, a naga mier czyha na stale, wszystko
razem prawdopodobnie skonio go do niepowracania na Bermudy. Potem przysza druga
dziewczyna, dua rodzina do wyywienia, Bermudy stay si snem, niemoliwoci fizyczn w tych
czasach, kiedy podr na wyspy okrtami aglowymi bya uciliwa i bardzo kosztowna.
Nattie jednak nie zapomniaa, zostaa mu wierna i za m nie wysza.
Podczas pobytu na Bermudach wynajmowaem grne pitro starego domu, zbudowanego z wapienia
koralowego, a nazwanego Cedarhurst; spotkaa mnie tam druga niespodzianka. Parter zajmowaa
starsza pani, widocznie samotna. W Boe Narodzenie poszedem do niej z wizyt i jak tylko
wymieniem moje nazwisko, wykrzykna:
- Jake, to Pan musi by synem mojego dawnego znajomego, Granta Wellsa... Ja jestem Mrs
Butterfield, a mj m by lekarzem i leczy Paskiego ojca, gdy by ciko zraniony; do tego wanie
pokoju przyniesiono Paskiego ojca. A jake, czsto taczyam z Grantem Wellsem.

Musz przyzna, e Grant Wells by bardzo popularnym modym czowiekiem, sdzc z tego co mi
opowiadaa Pani Butterfield i inne stare panie o dziewczynach, z ktrymi mj ojciec czsto taczy.
Pewnego dnia chciaem dowiedzie si, jaka bya opinia mczyzn o moim ojcu, i zapytaem pewnego
starego bermudyjczyka: - Czy Pan zna mojego ojca?
- Ja myl! To by czysty diabe!
W tej chwili wesza jego siostra, a spojrzawszy na mnie rozemiaa si i powiedziaa: - A Pan jest do
ojca zupenie podobny.
Podczas pobytu na Ireland Island, gdzie znajduje si port wojenny, dowiedziaem si e moja babka
bya matron szpitala i e jej panieskie nazwisko brzmiao Dalzell, Sally Dalzell. Dowiedziaem si
rwnie, e Dalzell jest to nazwisko rodowe hrabiw Carnwath i e jestem arystokrat o bkitnej
krwi. Dalzell znaczy omielam si: o ile mogem stwierdzi, nazwisko to powstao w wiekach
rednich, gdy syn hrabiego Carnwath podj si wyzwoli pikn dziewic, uwizion w zamku
otoczonym gbok fos. Musia on zdj zbroj, nago przepyn przez fos, porwa pann
i przepyn z ni z powrotem. Ta romantyczna historia wyjania obecno nagiego czowieka
w herbie hrabiw Carnwath.
W pobliu Ireland Island znalazem koci Somerset, gdzie odbywa si chrzest wikszoci moich
wujw i ciotek i innych krewniakw. Zakrystian pokaza mi krzeso w ktrem siadywa mj ojciec.
- Oto to - powiedzia, wskazujc na wygodny narony fotel w pierwszym rzdzie. -Ale paski ojciec
zawsze patrzy w ty.
- Dlaczego? - zapytaem.
- Nattie zwykle siedziaa na galerii - odrzek.
Jeeli ludzie bd mwili o mnie po mierci tyle miych sw, ile ich mwi teraz jeszcze o moim
romantycznym ojcu, nie bd nieszczliwy.
Moe ktry z moich przodkw pochodzi od tych emigrantw, ktrzy wyruszyli z Sir George
Somersem, admiraem, na Sea Venture i omiu innych statkach do Wirginii w roku 1609. Na
pokadzie byo 500 angielskich kolonistw i dwch dentelmenw - kapitan Christopher Newport
i szlachetnie urodzony Sir Thomas Gates, nowo zamianowany gubernator Wirginii. Podczas burzy
Sea Venture odczya si od pozostaych okrtw i rozbia si na brzegach wyspy, zamieszkaej
przez diabw, jak opieway mapy admiralicji. Zamiast diabw rozbitkowie znaleli setki wi
i przebywali na Bermudzie dopki nie wybudowano nowych statkw, ktre by mogy odwie ich do
Wirginii. W rok po wyjedzie z Anglii Admira Somers pyn w gr rzeki James i ku swojemu
wielkiemu zdumieniu spotka inny statek pyncy w d rzeki z 60 mniej wicej ludmi na pokadzie.
Tylko tylu zostao przy yciu z 440 kolonistw, ktrzy po to tylko przebyli zdrowo ocean, aby ulec
atakom indian i chorb. Pozostali przy yciu opuszczali teraz niegocinny kraj.
Admira nakoni ich do powrotu i do ponownego skolonizowania tego maego miasteczka na kilka lat
przed wyjazdem Mayflower z Anglii. Najwiksz trudno nastrczao wyywienie. Jeszcze raz
admira Somers ocali koloni, powracajc na Bermudy po adunek wi. Admira uczci pomylny
przyjazd na diabl wysp wielkim bankietem z pieczonej wieprzowiny, dosta niestrawnoci i umar.
Tak si zdarzyo, e admiraowi towarzyszyli jego spadkobiercy; jak to spadkobiercom, pilno im byo
wrci do domu i obj spucizn po starym dentelmenie. Musieli oni przywie z sob dowd
mierci admiraa, ktry tak pokocha jednak Bermudy, e wyrazi yczenie aby go tam pogrzebano.

Znaleziono ostatecznie kompromis: serce admiraa pochowano na Bermudach, reszt natomiast

zabrano do Anglii; nie byo wic wtpliwoci co do jego mierci i spadkobiercy objli majtek.
Romantyczny powrt kolonistw wirgiskich do Londynu wywoa sensacj. Mieli co opowiada
i opowiadali tak dobrze, e powstao towarzystwo terenowe w celu podzielenia Bermudw na dziaki.
Potrzebna bya reklama i pewien przedsibiorca nakoni popularnego wczesnego pisarza Williama
Shakespeara do napisania Burzy. Reklama poskutkowaa, wszyscy zaczli mwi o Bermudach.
Pienidze wpyway do kasy Towarzystwa; zbudowano za nie okrt, na ktrym 60 osb pojechao
w imieniu Anglii kolonizowa wyspy Somersa, lepiej znane jako Bermudy.
Ja myl, e nie ma lepszego miejsca do szukania przygd, zwaszcza dla tych, co nie mog jecha do
dalekich krajw. Rozmaite okrty podjedaj do tej samej rafy, na ktrej rozbi si Sea Venture,
i czekaj pilota, ktry je przeprowadza przez niebezpieczne wody pnocnego brzegu, wrd wysepek
poronitych cedrami. Tu i wdzie mona zobaczy podejrzany okrt przemytnikw rumu. Ale moe
lepiej nie wnioskowa zbyt pospiesznie. Pierwszy okrt przemytniczy, jaki zobaczyem, okaza si
jachtem prywatnym Vanderbildta.
Mniej wicej po godzinie okrt dochodzi do Hamilton, stolicy Bermud, otoczony odziami; przejadka
odzi z Bermud sama stanowi ju przygod: jeden czowiek kieruje odzi, a trzech stale wylewa
z niej wod. Po drodze zwraca uwag Whites Island, wysepka uyczona podczas wojny przez Angli
Stanom Zjednoczonym dla urzdzenia bazy morskiej. Po zawarciu rozejmu, Stany Zjednoczone
z wielkimi formalnociami zwrciy ten znikomy skrawek Imperium Brytyjskiego. Po wyldowaniu
uderza wielka ilo brytyjskich uniformw. Na rkawach policjantw widniej przepaski, noszone na
caym wiecie przez brytyjskich stranikw prawa dla przypominania im, e s na subie.
Oszczdno bermudyjsk wida wszdzie: w jednopitrowym budynku, przed ktrym ronie
olbrzymie drzewo kauczukowe, mieci si Biblioteka publiczna i Muzeum Historii Naturalnej. Moe
jeden turysta na tysic zwiedza je, cho warto, gdy malekie muzeum zawiera najpikniejsz na
wiecie kolekcj jaj kopalnych. S to jaja ptasie a nie jak w pustyni Gobi jaja Dynozaurw; ptak ktry
je znis by mniej wicej wielkoci kury. Jaja te zostay obronite mikkim wapieniem koralowym.
Szedziesit procent Bermudyjczykw jest barwy czarnej. Rzecz prosta szedziesit procent
zaludnienia, a nie poszczeglnego osobnika. Wszyscy mwi doskona angielszczyzn swoich
dawniejszych panw i nosz ich nazwiska. W niedziel i wita mczyni id do kocioa w tuurkach
i cylindrach, kobiety natomiast ubieraj si w biay mulin. Wikszo naley do rnych l
masoskich i czsto ukazuje si w niedziel we wszystkich odznakach. Raz widziaem pochd ludzi
ubranych zupenie modnie i dobrze, dwigajcych kilofy, opaty i peen szaflik cegie.
Aby zwiedzi Bermudy najlepiej wynaj d; moja zwaa si Julia a jej kapitanem by Samson,
murzyn czarny jak atrament. Pewnego dnia Samson zaproponowa mi przejadk na wysp Tuckera.
- Co tam jest? - zapytaem. Po prostu dziura - odpowiedzia Samson. Dziwne wyspy te Bermudy.
Rzeczy najbardziej godne widzenia to dziury tego lub innego rodzaju. Tu chodzio o dziur Tuckera;
okazao si e bya to maa jaskinia w wapieniu, z olbrzymimi stalaktytami i stalagmitami. Stalagmity
byy pod wod, co dowodzi, e Bermudy powoli zanurzaj si w morze.
Jeeli kto szuka prawdziwych przygd, niech idzie zbiera muszle; wczeniej lub pniej spotka
omiornic. Jeden z tych strasznych potworw schwyta mnie za przegub doni, kiedy miaem rk
w wodzie. Na mj krzyk nadbieg Samson z bosakiem i w par chwil wycign omiornic na ld.
Podczas gdy fotografowaem tego potwora, wyrzuci on cay potok tuszu na moje biae ubranie. Ze
zoci pchnem tego diaba z powrotem do morza, gdzie natychmiast zmieni barw z zielonej na
czerwon i odpyn ze zdumiewajc szybkoci.

Przypuszczenie, e omiornica jest powolna w ruchach, jest bdne; przeciwnie moe ona mkn jak
strzaa i czsto wyskakuje z wody w pocigu za zdobycz.
Z wyspy Tuckera pojechalimy do zatoki Admiralicji, gdzie mieci si prywatna przysta admiraa
Bermud. Na kocu mola stoi synny posg Neptuna, synny dlatego, e nikt nic o nim nie wie.
Naprzeciwko Neptuna jest wielkie urwisko z wapienia koralowego, skd skikaa do morza Anetta
Kellermann, pywaczka australijska.
Wracajc do domu przepywalimy obok olbrzymiego doku pywajcego, w ktrym moe si zmieci
pancernik bojowy. Dok ten zrobiono w Anglii i przyholowano przez ocean. Zanim dok przyby na
Bermudy, trzeba byo wykopa wielk dziur, w ktrej mgby si on zmieci, gdy dla dokw
pywajcych s potrzebne wielkie dziury, w ktrych mogyby si one zanurza. Przy kopaniu tej dziury
kopacze dziwili si napotykajc dobrze zachowane pnie cedrw na gbokoci dziesiciu metrw,
nowy dowd e wyspy powoli si zanurzaj.

Rozdzia V
Wdrwka do Atlantydy
Czycie syszeli kiedy o lemingach, Lemmus, jak je nazywaj zoologowie? Ja nigdy nie syszaem o nich
dopkim nie pojecha do Laponii. To mae zwierztko wymiarw niewielkiego szczura stanowi jedn
z najwikszych zagadek natury. Znaleziono koci lemingw w jaskiniach, zamieszkiwanych przez
czowieka prehistorycznego, yj one i dzi, ale aden naturalista nie znalaz nigdy ani jednego po za
okresami wdrwek; wtedy ukazuj si one milionami, wdruj zwolna do morza i zamieniaj
w pustyni cay kraj, przez ktry wdruj. Wdrwki lemingw nie powstrzymuje ani ogie, ani
woda, ani przepacie i inne przeszkody; wdruj one bez przerwy, dopki nie dojd do morza,
a wtedy wchodz do morza, pyn prosto przed siebie i znikaj a do nastpnej wdrwki, ktra
nastpi po 18 albo 20 latach. Legenda mwi e szukaj one zaginionego ldu Atlantydy.
Uczeni twierdz, e wypywanie lemingw na morze jest objawem odziedziczonego instynktu, e d
one do ldu, ktry kiedy by tutaj, lecz znikn pod falami oceanu.
Biolog Julian Huxley zebra wszystkie zachowane wiadomoci o wdrwkach lemingw, i doszed do
wniosku, e istnieje jaka zaleno midzy tymi wdrwkami a plamami sonecznymi. Kadego roku
gdy odbywaa si wdrwka lemingw, soce wykazywao wyjtkowo siln dziaalno. Moe
istotnie jakie promienie oddziaywuj na ich rozmnaanie si.
Historia tego maego zwierztka zainteresowaa mnie; kiedym obiecywa Drowi F. A. Lucasowi,
honorowemu dyrektorowi Amerykaskiego Muzeum Historii Naturalnej, e przywioz kilka tych
stworzonek, nie przypuszczaem nawet, e za sze tygodni bd wiadkiem ich wdrwki. Celem
naszej ekspedycji, kierowanej przez Dra Clyde Fishera, dyrektora dziau wychowawczego Muzeum,
byo studiowanie Lapoczykw w cigu lata, kiedy wdruj oni w lad za reniferami. Dziki rzdowi
szwedzkiemu uzyskalimy pomoc Dra Bergstroma, najlepszego znawcy koczowniczych ludw Laponii.
Bya pnoc, a soce wiecio jasno nad jeziorem, kiedy ekspedycja nasza, zaproszona do
towarzyszenia Tuljai i jego rodzinie w ich dorocznej wdrwce w gry, dosza do podna Stora
Sjfallet, najwyszego wodospadu w Laponii. Zielona woda spadaa pionowo z wysokoci okoo 30
metrw i przepikne tcze gray na pyle wodnym. Przeszo ptora kilometra musielimy dwiga

nasze odzie, aby si dosta na wyszy poziom jeziora, lecego powyej wodospadu. Pierwsz rzecz,
na ktr zwrciem uwag, by trup maego zwierzcia wielkoci szczura. To by leming.
O zblianiu si lemingw uprzedzia nas jeszcze nieco wczeniej obecno biaej sowy, siedzcej na
skale nad brzegiem jeziora. Wydaje si jakby ten gatunek sw i inne zwierzta i ptaki wiedziay, kiedy
ma si zacz wdrwka; stadami zbiegaj si one z innych stron, a kiedy wdrwka si skoczy,
zostaj bez poywienia. Po wdrwce 1924 roku setki biaych sw przeleciay do Kanady, gdzie na
og s one nieznane.
Gdym przeazi po wielkich zaokrglonych gazach, pokrytych mchami i porostami, zapadajc nieraz
a po kolana w gruby aksamitny pokad mchw i brzozy karowatej, usyszaem charakterystyczny
saby dwik: co podobnego do szczekania psw laposkich, co poredniego midzy jkiem a
aosnym poszczekiwaniem. Nagle tu pod stopami zobaczyem pierwszego mojego ywego leminga,
siedzcego na tylnych nogach i pokazujcego zby. Byem tak wzburzony, e zawoaem po mj
aparat fotograficzny i zdjem cae szpule filmu, mylc, e moe to bdzie jedyny okaz w Laponii.
Byo to adne zwierztko, bardzo podobne do winki morskiej redniej wielkoci; futerko byo
zocisto-brunatne, pod szczkami i pod gardem popielate. Leming by bardzo zy, atakowa mnie
wciekle i warczc apa mnie za nogi; uspokoi si zaraz gdym odszed par krokw, zacz je wrzos
i nie zwraca wicej na mnie uwagi. Gdy Tuolia i Fisher nadeszli, zacz ponownie atakowa nas
wszystkich, szczekajc, gryzc i podskakujc na 60 centymetrw do gry. W kocu walki schwytaem
mae zwierztko ywcem, przekonawszy je aby wskoczyo do mojego kapelusza, skd przeniosem je
do futerau od kamery Dra Fishera. Aby mia co je przed snem, zaopatrzyem go w traw w iloci
dwa razy wikszej od jego wasnej wagi. Przed zaniciem zbudzio mnie jakie skrobanie: may
akomczuch zjad wszystk traw i wiksz cz aksamitnej wyciki futerau.
Nastpnego dnia podry zobaczyem widok, ktrego nigdy nie zapomn: lemingi byy wszdzie,
pokrywajc stref prawie na 30 kilometrw szerok; musiao ich by co najmniej trzysta milionw.
Zawszem sobie wyobraa wdrwk lemingw jako wielki zbity tum zwierzt, w rzeczywistoci
kade zwierz uwaao za swoj wasno obszar mniej wicej trzech na trzy metry w kwadrat.
Pozostawione w spokoju zwierz wcale si nie rusza, poza szczkami, ktre cigle s w ruchu, ale
poniewa leming ma wysoce rozwinity zmys wasnoci, a ssiedzi wkraczaj w jego granice, walki
tocz si bez przerwy.
- Skd one przychodz - spytaem Tuolia.
- Z nieba - odpowiedzia, wskazujc do gry.
- Dokd id?
Tego Tuolia nie wiedzia, wiedzia tylko, e lemingi pojawiaj si nagle i e objadajc kraj wdruj
powoli na niziny; najwysze gry i najdziksze jeziora nie stanowi dla nich przeszkody. Ka lemingw
gromadzi si grub warstw na powierzchni wiecznego niegu i lodowcw i zanieczyszcza spywajce
z nich rzeki, tote wdrwkom lemingw towarzyszy epidemia febry. Krajowcy rozpalaj wielkie
ognie po drodze, tysice zwierztek gin, ale pozostae id dalej, przynoszc niezmiern szkod.
Pustosz one pastwiska reniferw i zmuszaj je do misoernoci. Tuolia mwi, e renifer zadeptuje
leminga i odgryza mu gow, ktr zjada, zostawiajc reszt.
Na ldzie lemingi s bardzo ywotne i podne, tak e nic nie moe ich powstrzyma. W cigu jednego
okresu wdrwki maj one dwa lub trzy razy mode, od piciu do siedmiu za kadym razem. Mode
rozmnaaj si jeszcze w tym samym sezonie, tak i w krtkim czasie z jednej pary lemingw

powstaje spora rodzina. Zdaniem uczonych przeludnienie powoduje gd, po czym zwierzta
opuszczaj swoje siedziby i szukaj nowych pastwisk.
Niekiedy, czasami po dwuletniej wdrwce lemingi dochodz do morza i zbijaj si m w wielk mas;
gdy ktry z nich zepchnity do wody zacznie pywa, reszta lepo poda za nim i pynie na pewn
zgub. Ja wiem, e to dziwne, e lemingi, sabe pywaki, wypywaj na morze, ale tak jest. Nie maj
one bony pywnej midzy palcami, nale natomiast do tych bardzo nielicznych zwierzt, ktre maj
wosy na podeszwie.
Sir Wilfred T. Grendfell, lekarz i misjonarz Newfoundlandu i Labradoru, obserwowa wdrwki
lemingw i stwierdzi, e topi je plunicie wiosem i nieco wiksza fala. A jednak niektre musz
pozostawa przy yciu, poniewa wdrwki si ponawiaj, ale gdzie yj one i jak nie wiadomo.
Kady Lapoczyk czy szwedzki uczony zoolog powie, e po kocu wdrwki w cigu szeregu lat nie
mona zobaczy ani jednego leminga, potem nagle pojawiaj si ich miliony, pozornie znikd.

Rozdzia VI
W gocinie u witego Clausa
wity Claus jest Lapoczykiem. Dopkim nie przyjecha do Laponii, powanie wtpiem nawet
w jego istnienie. Teraz jednak wiem, e yje on szczliwie w Laponii, pomimo jazzu, Lunaparku
i cocktailw. Nie zawsze cign go renifery w sankach po niegu i lodzie; pewnego lata spotkaem go
na brzegu rzeki wrd fiokw i niezapominajek, opdzajcego si od arktycznych komarw
i owicego pstrgi ososiowe. wity Claus yje pod opiek rzdu Szwedzkiego, ktry nie czyni
adnych wysikw, aby zmieni jego tryb ycia. Jego dzieci otrzymuj dostateczne dla swych potrzeb
wyksztacenie nie w szwedzkich lecz w laposkich szkoach koczowniczych, ktre towarzysz
szczepowi witego Clausa w jego wdrwkach za reniferami.
Od setek lat renifery na wiosn wdroway na wyyn Laponii i powracay w jesieni na zalesione
niziny. Lapoczycy zawsze podali za reniferami, trzymajc si zawsze tych samych drg tak cile, e
z roku na rok rozpalaj oni swe ogniska na tych samych miejscach, i kade obozowisko jest im rwnie
dobrze domem ojczystym jak jakiekolwiek inne. Lapoczycy dowiadczaj wic stale przyjemnoci
powracania do wasnego ogniska domowego. Gdyby nie byo pewnego specjalnego gatunku porostu
zwanego chrobotkiem, prawdopodobnie nie byoby Lapoczykw w Laponii, gdy porost ten jest
rwnie niezbdny dla renifera, jak renifer dla Lapoczyka; Lapoczyk yje reniferem, renifer porostem.
Nadzwyczajn wag, jak przywizuj Lapoczycy do reniferw, ilustruje to, e w ich sownictwie
przeszo 300 wyrazw odnosi si do reniferw. Nikt nie wie kiedy i jak ten szczep zwiza swoje losy
z reniferem. Gdy kiedy zapytaem o to Johana Turiego, filozofa i owc wilkw, otrzymaem
odpowied: Nie mog panu powiedzie, skd przychodzimy, wiem tylko, e my Lapoczycy
uchodzilimy zawsze w obawie przed zblianiem si jakiego obcego narodu. Gdyby nie to, moe
bymy nie byli zostali koczownikami, moe zaczlibymy budowa domy i y tak jak inne narody.
Uciekalimy jednak przed obcymi ludami tak samo jak dziki renifer. Lapoczycy i renifery uchodzili
razem, stali si towarzyszami niedoli i nie rozstawali si ju potem.
Dr Bergstrom, szwedzki ekspert rzdowy, uprzedzi mnie abym nigdy nie pyta Lapoczyka wiele ma
reniferw. Byoby to rwnie nietaktowne, jak zapyta amerykanina, ile ma na swoim rachunku

bankowym. Staraem si nie popenia tego fatalnego bdu, ale z czasem Johan Turi sta si bardziej
rozmowny na ten temat. Filozofowa on:
Dla jednego renifery - to poywienie i ubranie, dla drugiego to tylko cige zmartwienie. Jednego
chopca i dziewczyn zamcz do sidmego potu, innego chopca i dziewczyn zamro na mier;
renifery za jednego zapac dugi, innego doprowadz do bankructwa.
Turi stawa si czasami wymowny: Czowiek czsto postpuje ze zwierztami tak, jakby mia mniej
rozumu od nich. Na przykad, waciwy adunek dla jucznego renifera wynosi od osiemdziesiciu do
stu kilogramw, ale niektrzy ludzie aduj na wicej, ni moe unie, a e renifer jest zwierzciem
niemym, moe wyrazi swoj skarg tylko kadc si na ziemi. Ale czowiek bywa tak gupi, e myli,
e to lenistwo, a nie wyczerpanie, i bije renifera. Tak, niektrzy ludzie nie umiej tak myle jak
renifer.
Przewana cz krwi z zarnitego renifera zostaje zebrana do baryki i stanowi pokarm dla psw.
Wyjty i oczyszczony odek renifera jest rwnie napeniany krwi, ktra krzepnie i przechowuje si
nieograniczenie dugo. Wszystko miso zostaje uwdzone i wysuszone; spoywa si je na surowo,
pokrajane bardzo ostrym noem na bardzo cienkie plasterki. Najbardziej cenione s koci ze szpikiem,
i waciwie jedyn transakcj handlow midzy Lapoczykami jest wymiana koci szpikowych. Stary
szpik jest takim samym przysmakiem dla Lapoczyka, jak ser Limburski dla niektrych smakoszw.
Byo to bardzo pomylne dla nas e moglimy wdrowa za reniferami z Tuolja. Pewnego dnia (nocy
w ogle nie byo) po powrocie do domu mielimy ilustracj zabobonnej natury Lapoczykw. Musti,
nasz pies przewodnik, siedzia przy ognisku ze somk w pysku; dojrza to Tuolja i powiedzia:
Przyjdzie go.
W tej samej chwili otworzyy si drzwi i wszed starszy szwed z twarz zniszczon przez niepogody.
Bez jakichkolwiek innych ceremonii poza zwykem laposkim pozdrowieniem Puorist, puorist, stary
szwed usiad przy drzwiach, etykieta bowiem wymaga od gocia aby zajmowa to miejsce dopki
gospodarz nie zaprosi go na lepsze. Po paru minutach milczenia Tuolia poprosi gocia aby usiad koo
niego.
Enbom, tak nazywa si nasz szwedzki go, wyj z kieszeni kubek, piknie wyrzebiony z jednego
kawaka brzozy, wycign go po kaw, wzi kawaek cukru w usta i powoli pociga gorcy napj
poprzez cukier. Po zapaleniu fajki Enbom wycign i pokaza trzy kawaki papieru szczeglnego
ksztatu i zacz bardzo powan rozmow z Tuolia. Podczas rozmowy Tuolia wzi jeden z kawakw
papieru i bacznie mu si przyglda, po czym wzi kawaek kory brzozowej i wyci z niej ksztat ucha
renifera, zrobi na nim trzy V - ksztatne nacicia w grnym rogu i odci sam koniuszek.
- Wszystkie moje renifery maj uszy oto takie, - powiedzia szwedowi, - niech pan patrzy jak si one
rni od tych trzech wzorw, ktre pan mi pokaza.
Dr Bergstrom wyjani mi znaczenie tych narad.
- Enbom jest rzdowym inspektorem reniferw. Pewien Lapoczyk z ssiedniego obwodu zawiadomi
go, e zgino mu kilka reniferw i usiuje on je odnale.
W ten sposb dowiedziaem si, e kady Lapoczyk moe rozpozna swoje renifery po znakach
wypalonych albo wycitych na uszach i e wadze rzdowe szwedzkie prowadz rejestr wszystkich
znakw na uszach.
- Ale skd Tuolia moe wiedzie, czy zbieg znajduje si w jego stadzie, zoonemu z kilkuset gw? zapytaem zdumiony, wiedziaem ju bowiem, e renifery nie s wcale tymi askawymi domowymi

zwierztami, za jakie s zwykle uwaane. Widziaem, jak stada uciekay galopem zanim zbliylimy si
do nich na 500 metrw. Doktor odrzek:
- Bdzie on oglda uszy swoich zwierzt przez lornetk.
Przypomniaem sobie, e wielu spord spotkanych przeze mnie Lapoczykw miao mocne lornetki,
ale nie mogem uwierzy, aby nawet z pomoc binokularu mona byo pozna pojedyncze zwierz
w stadzie na podstawie ksztatu uszu. Ale na drugi dzie rano zobaczyem jak si to robi. Tuolia i
Enbom zaopatrzeni we wzory uszu wyszli na niewielkie wzniesienie i Tuolia zacz si przyglda
stadu przez lornetk.
- Daj mi sprbowa Tuolia,- poprosiem, ale cho mam wyjtkowo dobry wzrok, nie mogem
rozpozna adnego znaku na uszach reniferw; prbowaem tak i owak, zawsze uszy reniferw byy
podobne do siebie jak ziarnka maku.
Tuolia rozemia si, odebra mi lornetk i przyglda si szczegowo stadu przez kilka minut.
Wreszcie nagle powiedzia Enbomowi: Tak, s dwa obce renifery i maj uszy podobne do tych,
ktrych pan szuka.
Skin na psy, ktre pobiegy w stron reniferw, i w kilka minut spdziy cae stado w zbity kb.
Wtedy zbliy si Tuolia, zapa jednego z obcych renw na lasso i przycign go do siebie krok za
krokiem na linie, podczas gdy renifer opiera si ze wszystkich si i stara si uwolni. Przycignwszy
renifera do siebie Tuolia bezceremonialnie schwyta go za tyln nog i przewrci na ziemi. Dopiero
wtedy zobaczyem jak may jest laposki renifer; Lapoczyk ma tylko ptora metra, a wikszo
renw siga mu tylko do pasa.
Metoda Tuolia, ktry uywa lornetki, bya zupenie odmienna od metody jego przodkw. W dawnych
czasach szukano zgubionych reniferw za pomoc czarodziejskiego bbna, owalnego, mierzcego
okoo 45 centymetrw wzdu, a trzydziestu wszerz. Na skrze napitej na bbnie bya narysowana
mapa okolicy. Aby znale zaginionego rena Lapoczyk trzyma bben poziomo w lewem rku, kad
na map may piercie elazny okoo dwch centymetrw rednicy, i uderza w bben lekkim
motkiem. Nacignita skra draa od uderze i metalowy piercie taczy z miejsca na miejsce.
Wczeniej lub pniej gdy wstrznienia saby lub ustaway, piercie zatrzymywa si na mapie i
wskazywa wanie to miejsce, gdzie naleao szuka zguby. Gdy jej nie byo, przypuszczano, e
zwierz tymczasem poszo gdzieindziej i radzono si ponownie bbna, dopki nie znaleziono
zaginionego.
Powodzenie, jakie osigali Lapoczycy ze swoim czarodziejskim bbnem i innymi sztukami
czarnoksiskimi zwrcio niestety uwag fanatycznego luteraskiego pastora, Laestadiusa. Mniej
wicej przed stu laty ten reformator wyruszy do Laponii i skoni szczliwie Lapoczykw do
zniszczenia swych czarodziejskich bbnw, do porzucenia swych piknych ozdb srebrnych
i przekona ich, e bd ndznikami a do dnia sdnego. Laestadius wanie jest odpowiedzialny za
trudnoci, jakie miaem fotografujc Lapoczykw, uczy on bowiem, e jest grzechem miertelnym
robi podobizn czegokolwiek, prcz niego samego, gdy jego fotografia wisi teraz w wielu szkoach
laposkich.
Cho Laestadius pozbawi ich czarodziejskiego bbna, maj Lapoczycy obecnie rwnie bardzo
oryginalne sposoby znajdowania zgubionych przedmiotw. Dowiedziaem si o tym przypadkiem.
Kiedy zobaczyem jak Tuolia chowa w swej szkatuce ze skarbami czarne piro.
- Do czego suy to piro? - zapytaem.

- Jest ono bardzo poyteczne, - owiadczy. - Nie zgubi nigdy renifera, pki je mam.
- Czy kade piro moe suy tak samo?
- O nie - prdko odpowiedzia. - Jedynie piro krucze i to specjalne. Kruk ma tylko jedno jedyne piro,
pomagajce mu znale poywienie.
Pomylaem mimo woli, jak dalece sw zabobonnoci i fantastycznymi bajkami przypomina on
malajczyka.
Wysoce zainteresowany spytaem go, jakiego pira naley uywa; wyjani mi to zupenie dokadnie.
- Naley schwyta ywego kruka i zanie go na brzeg rzeki biecej - powiedzia. - Tam naley mu
wyrywa pira po jednemu i rzuca je do wody, uwaajc czy ktre z pir nie zacznie pyn pod
prd. Jeeli kruk jeszcze yje, mona go wypuci. Piro naley zapa i spa z nim przez dziewi dni,
po czym trzeba je rzuci na mocny wiatr, mwic Wr i bd moim przewodnikiem w potrzebie.
Jeeli kruk przey obdarcie z pir za ywa, to piro rzucone wrci i zawsze zaprowadzi do kadej
zgubionej rzeczy.
- No a jeeli wiatr porwie piro i ono nie wrci? - zapytaem.
- To bdzie dowodem e kruk zdech i e trzeba szuka innego pira - odpowiedzia Tuolia po prostu.
Tuolia opowiada swoje sztuczki magiczne, leczc sobie jakie skaleczenie na rce. Poniewa by
chtny do pogawdki, zasypaem go pytaniami i dowiedziaem si, e nie ma laposkich lekarzy, ale
e Tuolia zna lekarstwa na wiele chorb; bl zba leczy, napychajc w sprchniay zb hubki
i zapalajc j. Aby wyleczy z zakaenia krwi trzeba mwi: Niema tu miejsca dla tego co przyszo ze
miertelnego ciaa czowieczego. W Imieniu Chrystusa nakazuj temu wyj! Niech ten czowiek
bdzie zdrw i spokojny I wpatrywa si przy tym w chore miejsce. Aby samemu unikn choroby
naley woy okulary.
Tuolia mia rwnie niezawodne lekarstwo na puchlin: kawaek starego ptna aglowego, najlepiej
odziedziczonego, trzeba umacza w smole, zapali, a kiedy si dobrze rozpali przyoy na spuchnite
miejsce. Wreszcie Tuolia powiedzia, e najlepszym lekarstwem na bl brzucha jest: pooy si,
pozwoli psu zwin si w kbek i przespa na swoim brzuchu. Bl brzucha przejdzie niebawem do
psa.
Pewnego dnia zwrciem uwag, e poranek by soneczny i pikny, na co Tuolia zauway cynicznie:
Soneczna pogoda wczesnym rankiem to tak jak za duo mioci u modego maestwa - nie potrwa
dugo. Istotnie pogoda nie trwaa dugo, wkrtce lao jak z cebra, a potem deszcz pada bez przerwy
przez czternacie godzin. Pikna soneczna pogoda jest rzadkoci w Laponii, ale Lapoczycy si tym
nie przejmuj, twierdz bowiem, e maj wadz nad pogod.
- Jeeli pada, co naley zrobi eby pogoda si poprawia? - zapytaem Tuolia. - Wystarczy
przypomnie sobie nazwiska dziewiciu ysych, powiedzie: Dziewiciu ysych do Nieba i wrzuci
szczypt soli do ognia. Na pewno bdzie dobra pogoda jeeli si to robi z wiar - odpowiedzia.
Cho w to wanie nie wierz, ale byo duo innych rzeczy w kraju witego Clausa, w ktre musiaem
uwierzy. Na przykad, e mona by napastowanym przez roje komarw wrd pl niegowych - bo
te komary mocno mnie gryzy. e fioki mog rosn tam gdzie przed paru tygodniami lea gboki
nieg - gdy sam zrywaem te fioki, e nieg moe by rowy, gdy ja i Clyde Fisher widzielimy cae
pola rowego niegu, ktry pod mikroskopem okaza si zmieszany z drobniutkimi rowymi
glonami. Musiaem rwnie uwierzy w to, e wszystkie pogrzeby Lapoczykw odbywaj si

w zimie, gdy widziaem kilka Wysp umarych, skd po nadejciu mrozw Lapoczycy wykopuj
szcztki swoich drogich zmarych i odwo sankami do kocioa na pogrzeb religijny.
Wreszcie wierz, e istnieje pieko, gdy na granicy Laponii i Norwegii zwiedziem dno pieka Hellemobottom; znajduje si tam mae osiedle zoone z drewnianych szop, zbudowane przez dwie
rodziny Laposkich rybakw. Olbrzymie gazy odrywaj si od czasu do czasu od prawie pionowych
cian fiordu i wpadaj pomidzy domy.
- Dlaczego nie wyprowadzicie si std? - zapytaem jednego z mieszkacw Hellemobottomu
i otrzymaem obojtn odpowied:
O, nie wiem doprawdy, po czym doda Trzeba zobaczy byskawice i iskry, sypice si z tych
kamieni, kiedy staczaj si one z gry.

Rozdzia VII
Przygody kpielowe
Z Laponii pojechaem na poudnie do Szwecji aby si wykpa, nie dlatego, abym si nie kpa w
Laponii cho w najpierwotniejszych warunkach, ale dlatego, em by ciekaw instytucji narodowej,
z ktrej synie Szwecja.
Po przyjedzie do Sztokholmu przekonaem si, e ten kraj synie jeszcze z wielu innych rzeczy.
Istnieje tam na przykad maestwo koleeskie, uwaane zreszt przez Szwedw ju za
starowiecczyzn; co do nudyzmu, przoduj oni rwnie caemu wiatu. Niema tu faszywego wstydu,
jak mona si przekona idc do szwedzkich azienek; mona wzi z sob swego pekiczyka czy
swojego doga, trzeba zapaci, przej przez turnikiet i bez obawy odda swoje przedmioty
wartociowe - w Szwecji nie ma zodziei.
Wrczaj panu pitnastocentymetrowy kwadracik ptna, zbyt sztywny, aby mg by uyty jako
rcznik, ale trzeba by cierpliwym i pilnowa go jak oka w gowie, przyda si on bowiem pniej.
Dziewczyna zaprowadzi pana do rodzaju budki wartownika, bez drzwi, pan wejdzie i, pki dziewczyna
stoi na stray, pan zdejmie ca odzie a do ostatniego skraweczka, potem dziewczyna powie panu
z umiechem: Prosz tdy, otworzy mae drzwiczki i znajdzie si pan w rodzaju miniaturowego
stadionu, z szeregiem siedze, wznoszcych si stopniami od podogi a do sufitu. Gdy oczy paskie
przyzwyczaj si do straszliwego gorca, zobaczy pan mczyzn wszelkiego wieku, siedzcych na
maych kawakach ptna i wygldajcych jak gotowane raki, tym lepiej ugotowane, im bliej sufitu.
Zajmuje si naprzd miejsce w najniszym rzdzie siedze i powoli posuwa si coraz wyej a do gry,
gdzie ujawnia si dopiero istotne przeznaczenie tego kawaka ptna: trzeba na nim siedzie albo si
sparzy.
Po dokadnym ugotowaniu inna dziewczyna prowadzi pana do innego pomieszczenia, gdzie dwie
tgie dziewoje chwytaj pana, bez adnego ostrzeenia rozcigaj na marmurowym stole i tward
szczotk zdzieraj z pana skr. Potem czeka pana jeszcze zimny tusz, po czym dostaje pan par
olbrzymich pantofli i prowadz pana do wagi; ja straciem cay kilogram.
Wrciwszy do swej budki wartownika, spotyka pan z powrotem pierwsz dziewczyn ktra
z umiechem zwraca panu ubranie, dokadnie wyprasowane, pomaga si ubra, robi grzeczny dyg,

przyjmuje hojny napiwek i odprowadza do wyjcia, gdzie pan spotyka swojego psa, skaczcego
wesoo i machajcego ogonem; podleg on tym samym co pan kolejom.
Jeszcze wicej przygd spotka pana moe przy kpieli w hotelu. Nigdy nie zapomn, co mnie
spotkao, kiedym po raz pierwszy mieszka w szwedzkim hotelu. Poniewa nie dostaem pokoju
z wann, o wp do smej zawoaem numerowego i powiadam:
- Prosz o kpiel.
- Musi pan zaczeka do wp do dziewitej.
- Dlaczego?
- Bo dopiero o wp do dziewitej przychodzi suca - odpowiedzia.
Musiaem wic czeka. Gdy o wp do dziewitej wszedem do azienki, przywitaa mnie
umiechajca si dziewczyna i wanna pena parujcej wody; pomimo wszelkich usiowa nie mogem
skoni tej kobiety do opuszczenia azienki. Po szwedzku umiaem tylko Jag elskar dig, co znaczy
Kocham ci, ale ten frazes nie nadawa si do sytuacji. Nie byo rady, oddaem dziewczynie moj
pyjam i wszedem do wanny, a e zauwayem szeroki pas ptna, rozcignity w poprzek przez
wann, chciaem na nim usi. Dziewczyna parskna miechem, i wskazaa na mj kark, skd
wywnioskowaem, e szwedzki dentelmen kpie si lec w wannie i trzymajc kark na tym wanie
pasie, a dlaczego, tom niebawem zrozumia. Dziewczyna schwycia mnie za kostk, podniosa i jak
najgruntowniej caego namydlia. Od czasu kiedy mnie matka mydlia, nigdym nie by tak dokadnie
namydlony! Potem dziewczyna wyskrobaa mnie gwatownie tward szczotk, opukaa i wytara
suchym rcznikiem. Na tym si skoczyo.
Jeden z moich przyjaci, znakomito, ktry nigdy przedtem nie by w Europie, w Szwecji nic innego
nie robi, tylko si kpa.
Kpiel w Anglii nie ma nic ze wspaniaoci kpieli skandynawskiej. Przecitny dom angielski jest
zimny, jak lodownia, nawet w lecie, a ze wszystkich pokojw kpielowy jest zawsze najzimniejszy.
Ley tam olbrzymi kawa myda, zwykle dezynfekcyjnego, szczotka z dugim trzonkiem do wycierania
plecw, i szczeglny przedmiot wielkoci i ksztatu duego ogrka, zwany loofah, do wycierania z
przodu, istotnie wyrabiany z pewnego owocu podzwrotnikowego. Jak tylko otworzy kurek z gorc
wod, gsta para wypenia ca azienk, a po kpieli przekonujemy si, e angielskie rczniki
kpielowe s tak ostre, jak najgrubszy papier szklisty.
Z Londynu daleko do Damaszku, gdziem mia rozkoszn azienk w najlepszym hotelu, ale nawet
drugie z kolei wite miasto Islamu ma swoje kopoty kpielowe. Byo nas czworo, wrcilimy
z przejadki wrd kurzu i pobieglimy do swoich azienek, aby rozkoszowa si prawdziwie
wschodni kpiel. Mieszkalimy kade na innym pitrze, w pokojach pooonych jeden nad drugim.
Najwysza kpiel naleaa do pewnej panny z Syrii, ja byem pod ni, pode mn mieszka sdzia z
Texasu, a najniej pewna pani Grabbit, wacicielka domu w Brooklinie, w ktrym mieszkaem;
zwierzya mi si ona, e oszczdzaa przez cae ycie, aby zrobi wycieczk do krajw
rdziemnomorskich, pojecha do Wenecji i przejecha si gondolierem.
Wszystko szo dobrze, dopki syryjska panna nie skoczya si kpa i nie otworzya spustu.
Natychmiast moja wanna napenia si wod z jej wanny plus tuzin niedopakw od papierosw.
Wyskoczyem z wanny i otworzyem rwnie spust. Guchy ryk wciekoci oznajmi mi, e sdzia z
Texasu dosta moj wod i niedopaki; poniewa sdzia zwyk by je winogrona w kpieli, mog

sobie wyobrazi uczucia p. Grabbit, nagle zalanej pozostaociami ze wszystkich trzech kpieli. Nigdy
nie zapomn aosnych jkw, wydobywajcych si z jej azienki, kiedy potop dosta si do niej.
Nic jednake nie moe pobi Singaporeu. Kiedym si zatrzyma pora pierwszy w hotelu Raffles,
zadaem pokoju z azienk; kiedy wszedem do mojej azienki, malekiej ciupki z cementow
podog, nie mogem wcale znale wanny. W rogu sta wielki dzban gliniany, moe na metr
dwadziecia wysoki, a na maej peczce sta may blaszany kubeczek. Mj przyjaciel w ssiednim
numerze mia tak sam azienk, ale potrafi jako wle do dzbana i krzycza teraz, aby kto
przyszed go wyswobodzi. Instynktownie zrozumiaem co czyni naley: stanem przy wielkim
dzbanie, nabieraem wody maym kubeczkiem i laem j sobie na gow. Ten sposb kpania si jest
powszechny w krajach malajskich i bardzo mdry, gdy chodna kpiel caego ciaa moe
spowodowa przezibienie, mier dnia nastpnego i pogrzeb nazajutrz. Tam wszystko idzie szybko.
Podczas gdym si polewa wod, zauwayem, e z poza dzbana wylazy dwie due aby i pi maych
i e kpay si one razem ze mn. Kiedym wychodzi z azienki, aby schoway si z powrotem za
dzbanem, ale co dzie potem byy moimi wiernymi towarzyszkami w kpieli.

Rozdzia VIII
Promie wiata na ciemny kontynent
Afryka, Ciemny Ld, lwy ludoercze, febra, parujce dungle, goryle, straszliwa mucha tse-tse,
piczka, we plujce jadem i wiele innych niebezpieczestw, cinajcych krew w yach - oto tak
sobie prawie wszyscy wyobraaj Afryk. I ja poniekd takie o niej miaem pojcie, kiedym jecha
z ekspedycj Towarzystwa Geograficznego w Chicago i Muzeum w Milwaukee, aby fotografowa
zwierzta i wyj na Gry Ksiyca. Uczeni i dowiadczeni myliwi robili co mogli, aby rozczarowa
mnie do co grocych niebezpieczestw, ale dopiero kiedym spotka samochd peen podlotkw i ich
wysmokingowanej eskorty, pdzcy z szybkoci 70 kilometrw przez krain lww, zostaem
ostatecznie przekonany.
Niebezpieczestwa nie s takie straszne, jak si wydaj, bezpieczestwo jest wiksze w Kenii,
Ugandzie, Tanganice, w Kongo, ni w wikszoci miast amerykaskich; w kadym razie nie grozi
napad rabunkowy, ani przypadkowe postrzelenie kulami z karabinu maszynowego gangsterw.
Gwne niebezpieczestwo, na jakie narazi si myliwy na wielkie zwierzta, to to, e jaki nieuwany
szofer potrci jego auto, kiedy myliwy wypatruje pikny okaz Krla Zwierzt.
Prosz posucha kogo, komu trzsy si kolana, kiedy myla o spotkaniu ze lwem bez krat klatki,
i prosz jecha do Afryki Centralnej. Pierwsza rzecz to dosta paszport i bilet do Anglii. Uprzedzam
nastpnie, aby nie popenia na samym pocztku bdu, ktry czyni wszyscy prawie podrnicy
amatorzy, i nie wyda masy pienidzy na ekwipunek afrykaski. Po prostu trzeba zapakowa walizk,
jak gdyby si jechao do Chicago czy do innego wspczesnego miasta; wszdzie po drodze mona
kupi ubrania najodpowiedniejsze do warunkw miejscowych. Przede wszystkim nie bra z sob
broni, nawet jeeli si chce polowa na grubego zwierza, bo bro i amunicja powoduj najwicej
kopotw i ambarasu z urzdnikami. W Afryce mona kupi wszelkie potrzebne strzelby i zaoszczdzi
sobie ca i wszelkich zgryzot.
Po przyjedzie do Londynu trzeba kupi bilet do Mombasy, pierwszej klasy, o ile s pienidze. Ten
bilet bdzie kosztowa okoo 4000 zotych i cay dzie czasu, gdy waciwe wadze nie spiesz si,

aby podrnego obsuy. Jeeli kto chce przypadkiem zwiedzi Kongo Belgijskie, musi okaza
belgijskiemu konsulowi dwa dokumenty - jeden, stwierdzajcy doskonay stan zdrowia, drugi,
stwierdzajcy nienagann moralno i niekaralno sdow w cigu ostatnich piciu lat. Po okazaniu
tych dokumentw, mona niezwocznie otrzyma wiz do kraju straszliwej puszczy Ituri, gdzie s
doskonae hotele i dobre drogi, tak, i mona oglda goryle i pigmejw z penym komfortem.
Kto nie jest dobrym marynarzem moe zyska tydzie, przejedajc kolej przez Europ i wsiadajc
na statek w Marsylii, ale wtedy nie zobaczy Gibraltaru, a to jest bardzo osobliwa miejscowo. Nie
jest to izolowana skaa lub wyspa, ale po prostu najbardziej poudniowy cypel Hiszpanii, poczony
z ldem wskim przesmykiem, zwanym Stref Neutraln. Anglia zabraa Gibraltar Hiszpanii w r. 1704;
wielokrotnie Hiszpania staraa si odebra go, ostatni raz w r. 1782, gdy angielscy kanonierzy
ostrzeliwali oblegajcych hiszpanw i francuzw rozpalonymi do czerwonoci kulami.
Odtd Gibraltar jest najsynniejsz fortec Angielskiego Imperium. Anglia nie chce, aby ludno
Gibraltaru bya zbyt liczna, tote nie wolno tam si rodzi. Gibraltar jest ojczyzn jedynej mapy w
Europie, ktrej krtki ogon by przyczyn sporw o to czy naley j zalicza do map czekoksztatnych
czy nie: jedni twierdz, e mapy czekoksztatne maj ogony, inni twierdz, e ich nie maj.
Jakkolwiek bd, jest to osobny gatunek mapy, bardzo atwej do tresowania.
Z Gibraltaru mona widzie brzeg Afryki, a jeeliby kto chcia, moe do Afryki przepyn; ju to
zreszt zrobiono, a my nie mamy czasu, bo wypywamy na morze rdziemne i jedziemy do Marsylii.
Tymczasem mona si zaprzyjani z wieloma interesujcymi osobami na statku; s tam ludzie
wszelkiego rodzaju, poczynajc od myliwych na grubego zwierza a do drobnych urzdnikw,
powracajcych z wakacji w Anglii. Pamitam spotkanie z policjantem, wracajcym do Zanzibaru.
Zapytaem go, jak mu si tam podoba. O, s gorsze miejscowoci, ale mao. Tam wieje taki wiatr, e
po wyldowaniu wiatr wwiewa pana wprost do baru hotelu Africa, gdzie podaj whisky z pywajcymi
w niej jaszczurkami.
Jeeli podr przez morze rdziemne przypadnie na koniec czerwca, mona zobaczy jedno
z najciekawszych widowisk wiata, wdrwk pewnych motyli. Wdrwka ich zaczyna si w Afryce
Pnocnej, std kieruj si one na pnoc, i czsto dolatuj do Islandii. Pikne te owady lec zawsze
z wiatrem i bez trudnoci przelatuj przez morze rdziemne.
W Marsylii w katedrze naley obejrze rami i rk Gaby Deslys, znanej aktorki i tancerki francuskiej,
ktra zapisaa znaczne sumy na rzecz katedry; umieszczono za to woskow kopi jej piknej rki na
otarzu w jednej z kaplic. Jeeli statek zawinie do Genui, trzeba zwiedzi wizienie w ktrem spisywa
swe podre Marco Polo, najwikszy z podrnikw. Na maej cudownej wyspie Malcie, syncej
koronkami i kotami, ludno nosi si czarno, a kobiety nosz osobliwe suknie, faldetta, zwane
strojem wstydliwoci. Cho ju odtd wiele upyno wiekw, Maltaczycy dotychczas nosz t
szczegln aob na pamitk udrcze, jakich doznali od pierwszych krzyowcw.
Pierwsze mocniejsze wraenie robi dopiero ldowanie na ziemi afrykaskiej w Port Saidzie, u wejcia
do kanau Sueskiego. Jeeli kto chce, moe pojecha kolej do Kairu, obejrze piramidy i bazary,
i zapa swj statek w Suezie; w ten sposb mona zrobi Egipt po drodze do Centralnej Afryki. Na
powrotnej drodze mona obejrze kana Sueski, zbudowany przez De Lessepsa, ktremu nie udao si
wykopa wielkiego rowu w Panamie.
Po opuszczeniu Suezu okrt wypywa na wody Morza Czerwonego i pynie wzdu brzegw Arabii; na
lewo ley pwysep Synaj, ale Gry Synaj nie wida. Morze Czerwone, przez ktre such nog przeszli
ydzi, jest zazwyczaj niebieskie, jak inne morza, ale w pewnej porze roku, gdy panuje zupena cisza
morska, ogromne obszary powierzchni morza maj wyrany odcie ceglasty, spowodowany pewnymi

mikroskopowani yjtkami, unoszcymi si w powierzchownej warstwie wody. Na afrykaskim

brzegu Morza Czerwonego mniej wicej w poowie jego dugoci ley Port Sudan z cudownym polem
golfowym, na ktrem nie ma ani jednego dba trawy. Mae czerwone chorgiewki powiewaj
wesoo w burzach piaskowych, a spy kr wysoko, czekajc, czy ktry z grajcych nie padnie
trupem ze wzruszenia i czy nie bdzie mona wydzioba mu oczu. W Adenie znowu na samym kocu
pwyspu Arabii i koniecznie trzeba zobaczy syreny; jest ich kilka wypchanych w hotelu, a krajowcy
od czasu do czasu api jak. Naprawd, to te syreny nazywaj si dugongi. Poniewa w Adenie
deszcz czasami nie pada wcale wcigu kilku lat, Salomon zbudowa tu olbrzymie cysterny, uywane
dotychczas.
Kiedy okrt mija przyldek Guardafui, koniec podry jest bliski, ale niedobrze jest zosta tu
rozbitkiem, gdy niedawno mieszkacy zjedli latarnika. Przecinajc rwnik na statku Union Castle Line
nie mona zobaczy Neptuna. Zaprzesta on skada wizyty na statkach tej linii od czasu, kiedy na dnie
basenu Neptuna znaleziono utopion kobiet, ktrej maonek gra rol Neptuna.
Wreszcie okrt przybija do Kilindini, portu Mombasy. Ludno jest wszelkich moliwych kolorw, od
murzynw, czarnych jak smoa, do dumnych arabw i indusw, ubranych niezmiennie w biae
pcienne szaty ze zotymi guzikami. Tu i wdzie, wida murzyna z Sudanu z dug wczni i wielk
tarcz skrzan; mieli z niemi do kopotu Anglicy za czasw lorda Kitchenera, ktry w kocu ich
uspokoi. Nazywaj si oni Hadendoa i pochodz z prowincji nad morzem Czerwonym. Kipling
przezwa ich Fuzzy-Wuzzy, bo ich wosy, na dwadziecia centymetrw dugie, stercz sztywno we
wszystkie strony.
Na stacji kolejowej adny pocig z dwiema lokomotywami czeka aby nas zawie z brzegu na wielki
paskowy Afryki Wschodniej. Po dugim pobycie na morzu wydaje si bardzo gorco, ale
samopoczucie nieco si poprawia, kiedy naczelnik stacji powie: Zaadowaem na pocig cae sto
butelek piwa w lodzie. Zaraz po wyjedzie z Mombasy pocig zaczyna sapa i wspina si coraz wyej
i wyej na zbocze Afryki. Na przystankach pojawiaj si dziko wygldajcy sprzedawcy, od ktrych
mona kupi wszelkie znakomite owoce - soursopy, mangi, banany i papaje. Soursop (kwany chleb)
jest mniej wicej wielkoci melona, zielony i bezksztatny, a sama nazwa mwi jak smakuje. Papaje,
inaczej zwane popo (pawpaw) wygldaj jak mae zielone melony, s wewntrz rowe i lecz
wszelkie niestrawnoci, gdy obfituj w pewien rodzaj pepsyny rolinnej.
Bogosawiem papaje podczas mego pobytu w krajach zwrotnikowych, nie dlatego, aby mi sprawiaa
cierpienia niestrawno, ale dlatego, e miso byo za twarde. Krajowi rzenicy zabijaj bydo rankiem
i sprzedaj miso jeszcze ruszajce si. Kupowaem wic dwa funty ywego befsztyku, a w domu
zawijaem w licie papai na trzy godziny, po czym befsztyk by zdumiewajco mikki i nadtrawiony.
Ale to nie jest jedyna osobliwo tego owocu. Drzewo papajowe da owoce tylko wtedy, jeeli
w ogrodzie s drzewa mskie i eskie, a z jakich szczeglnych powodw czsto si ma duo drzew
mskich i ani jednego eskiego. Ale nie ma si czym martwi: jak tylko drzewa przekonaj si, e nie
maj kochanek, jedno z drzew mskich zmienia si w eskie i wszystko jest w porzdku. Tak, drzewa
papajowe mog zmienia pe dowolnie.
Wkrtce pocig mija Tsavo, adne mae miasteczko, gdzie przed trzydziestu laty grupa lww
ludoercw zatrzymaa budow kolei, porywajc w nocy robotnikw. Lwy nie tylko wchodziy do
namiotw po ludzi, ale poryway worki cukru z magazynw. Ta straszna historia o ludoercach Tsavo
nie powinna obecnie budzi w podrnych obaw, e bd wycignici w nocy z ka na straw dla
lww. Bya dobra i suszna przyczyna po temu, e lwy z Tsavo zrobiy si ludoercami. Budowa kolei,
haas i liczni robotnicy sposzyy zebry i inne zwierzta, ktrymi ywi si lwy. Poniewa lwy s
z natury leniwe, nie chciao im si goni dziesitki kilometrw za zebrami i wziy si one do jedzenia

ludzi. Dopki budowano kolej lwy czyniy swe spustoszenia w nocy; gdy potem kraj si uspokoi,
zebry powrciy, lwy za wrciy do swej zwykej diety.
Bacznie si przygldajc, mona z okna wagonu prawie zawsze zobaczy jednego lub dwa lwy i kilka
zebr, ktrych widok upewnia, e lwy maj do misa i e mao jest prawdopodobne, aby miay one
wrci do ludoerstwa.
Widok zwierzt znudzi si wkrtce. W ku pod kodr dry si z zimna. Wstajc wczesnym rankiem
mona zobaczy, e na niebie pywa co podobnego do przewrconego spodka: jest to szczyt
najwyszej gry w Afryce, Kilimandaro, odlegej o jakie 120 km. Wznosi si ona do okoo 6000
metrw, ma wierzchoek gadki i pokryty wiecznym niegiem. Niektrzy wierz, e tu pochowany jest
krl Salomon. Kiedym po raz pierwszy przyjecha do Afryki, zamierzaem wspi si na Kilimandaro,
alem porzuci t myl po spotkaniu starszego pana, ktry z laseczk schodzi z gry.
Dalej wzdu linii kolejowej uderza podobiestwo krajobrazu do prerii Ameryki przed ich zaoraniem
przez farmerw. Kilometrami cignie si step trawiasty i mae wygase wulkany. Kilimandaro jest
rwnie wygasym wulkanem. O wp do trzeciej pocig przychodzi do Nairobi, stolicy kolonii Kenia,
zupenie wspczesnego miasta z piknymi sklepami. Pierwsza rzecz, ktrm zobaczy po przyjedzie,
bya panienka spacerujca po ulicy w futrzanym akiecie. Nieco pniej kiedy staem na schodach
hotelu Stanley i podziwiaem cudowny afrykaski zachd soca, podszed do mnie jaki pan
i powiedzia: Lepiej niech pan wejdzie do wewntrz i schowa si przed chodem, o ile pan nie chce
dosta zapalenia puc.
Przypomniaem sobie wwczas, e czytaem ksik o Afryce przez Martina Johnsona i jego on,
ktrzy opowiadaj, jak oboje dostali zapalenia puc. Wszedem wic do hotelu wraz z tym co mnie
ostrzega. By to Cherry Kearton, jeden z najsynniejszych fotografw zwierzt, przyjaciel zmarego
prezydenta Roosevelta i Selousa. Rozgrzalimy si w barze, gdzie grupa mczyzn staa przed ogniem
poncym na kominku, opowiadajc rne historie.
To tak wyglda Afryka, powiedziaem sobie. Dziewczta w futrach... zapalenie puc... chopcy
z gazetami... kody, ponce na kominku... i ani ladu palmy. Gdzie jest ta straszna dungla, o ktrej
mwi filmy?
W Nairobi jest 13000 ludnoci, w tym 3600 biaych. Ulice s szerokie, doskonale wybrukowane,
z zasobnymi sklepami wszelkiego rodzaju, zwaszcza z ekwipunkiem dla myliwych na grub
zwierzyn. Nairobi jest Mekk myliwych.
Jzykiem krajowcw jest Suahili, z ktrego atwo pozna kilka wyrazw. Oto par atwiejszych:
missuri znaczy dobry, toto znaczy dziecko, a kuku - kurcz. Ryba nazywa si samaki, i prosz to
zapamita, gdy jest to przydomek kapitana Salmona, najsynniejszego myliwca soni w Afryce
Centralnej, o ktrym dalej jeszcze bdzie mowa.
W pitek na targu w Nairobi mona zobaczy zdumiewajc rnorodno piknych owocw, jarzyn,
warzyw i kwiatw, ktre wszystkie rosn pod rwnikiem. Mona si teraz ostatecznie przekona, e
Afryka nie jest ju Ciemnym Kontynentem. Jedyne istotnie niebezpieczne czci Afryki, to pustynie,
a nawet tam gwnym niebezpieczestwem jest fanatyzm szczepw muzumaskich, bardzo
niechtnych chrzecijanom. Dlatego puciem mojego dziewitnastoletniego syna samego do Nairobi
z Anglii; dosta si on do samego serca Afryki tylko z plecakiem wacym 25 kilo, razem z fonografem
i dwudziestoma pytami.

Rozdzia IX
Przejadka dla przyjemnoci po ogrodzie zoologicznym.
Prosz czytelnika, aby wyobrazi sobie, e siedzi obok mnie w samochodzie i e jedziemy afrykask
drog z Nairobi do Tanganiki. Siedzimy obydwaj na tylnym siedzeniu, a na przednim przy kierownicy
siedzi Pat Ayre, synny myliwiec lww, ktry prowadzi ksicia Yorku i jego on na ich safari
w prowincji Kenia.
Gorco, do diaska. Dwunasta w poudnie, soce prosto nad gow, cienia ani ladu. Droga wyboista
i zapylona. Wcigu ostatniej godziny jechalimy przez dobrze uprawne rozlege plantacje kawy, teraz
kraj staje si dzikszy. Pikne niebieskie kwiaty podobne do niezapominajek rosn wzdu drogi. Ta
najdziksza Afryka zaczyna by podobna do parku z rozlegymi polanami, pokrytymi traw; tu
i owdzie stoj pikne drzewa o paskiej koronie. Ale i tu nie ma palm. Co maj na myli ci, co mwi
o dungli? Nie ma jej tu, jest za sucho.
Halo! adny sklepik przydrony. Pi si chce, trzeba stan i napi si czego zimnego. Zblia si
waciciel - biay czowiek.
- Mona dosta co do picia?
- Z pewnoci. Piwo z lodu, jeeli pan sobie yczy.
- Co pan robi, aby byo zimne?
- To bardzo atwo. Jestemy tak wysoko, e w nocy woda czsto zamarza.
Tak, to niewtpliwie dziwne i to dobry sposb, aby utrzyma piwo w temperaturze. Jedziemy dalej.
Pita popoudniu: nagle dojechalimy do Wielkiego Rowu Wschodnio-Afrykaskiego. Co za widok!
Rw ten mona by widzie z ksiyca, gdy jest to najwiksza dolina na wiecie.
Zaczyna si ciemnia, cho mj zegarek wskazuje dopiero wp do szstej. Na rwniku soce przez
cay rok zachodzi dokadnie o godzinie szstej. Trzeba woy swetry, robi si zimno. Oto nasz obz,
adne zielone namioty, ustawione w szereg, a tam dalej jest ognisko kucharza. Jedziemy po trawie do
namiotw.
- Zatrb, Pat. Sucy biegn z latarniami.
Gwiazdy ju byszcz cho to dopiero szsta. Tam byszczy Krzy Poudnia. Chodno; gdzie mj
paszcz? Tak jest nieco lepiej, a teraz zaraz do kolacji. Bogosawiony niech bdzie czowiek, co
wynalaz pieczon fasol. Trzeba si ka, bo Pat mwi e trzeba wsta jutro o wp do pitej. Lepiej
zasznurowa namioty od wewntrz, bo duo hien w okolicy; s to zwierzta tchrzliwe, ale potrafi
wycign czowieka z ka. Dobrej nocy i przyjemnych snw.
- Ktra godzina? Wstawa, ju wp do pitej. Herbata ju gotowa. Jak pan spa? Nie zmarz pan na
ko?
Ciemno cho oko wykol. Krzy Poudnia zaszed, wida Wielk Niedwiedzic. Jemy niadanie pod
drzewami, kasz owsian, bekon z jajami i kaw. Wcale niele, jak na dzik dungl. Sycha jak
krzycz sowy, jak budz si ptaki; gdzie gruchaj gobie. Gwiazdy bledn, ludzie nasi zwijaj
namioty i aduj je na samochody ciarowe, kucharz przynosi nam termosy napenione gorc
wod; czas wyrusza. Ruszamy wraz ze socem, nastawiamy nasze zegarki na szst, bo w obozie
szsta to wschd soca.

Jak piknie wszdzie! Soce owieca dokoa szczyty wygasych wulkanw. Pat powiada, e ostatnim
razem kiedy tu obozowa, widzia aeroplan zaparkowany przy drodze. Dobrze, dzika Afryka
modernizuje si.
Jedziemy teraz drog tak pierwotn, jak te, co przerzynay prerie Ameryki w dawnych czasach - tylko
dwie koleiny przez bezgraniczny step. A to co? To ptak sekretarz, ktry wanie zapa wa i zabija go
skaczc na niego. Wz gwatownie staje, a Pat wyskakuje i oglda co na drodze.
- lady lww - powiada.
Jedziemy dalej. Oto szakal, zupenie podobny do amerykaskiego kojota; z odlegoci piciu metrw
patrzy on spokojnie na przejedajcy wz. W Afryce jest sze gatunkw szakali. Prdko, patrze na
prawo! Co najmniej setka zebr i cztery yrafy. Te inne zwierzta to gazele Granta, a tamte znowu to
kongonisy. Tak w Afryce Centralnej nazywaj hartebeest (bawolec kaama). Jest ich dziewi
gatunkw, ktre wszystkie nie tylko wygldaj gupio, ale s gupie istotnie. Rwnie chtnie
strzelabym do krowy domowej, jak do kongonisa.
Te zebry s bardziej pochliwe, bo nie uciekayby tak galopem w chmurze pyu. Czy te znowu gazele
nie s cudownymi zwierztkami? maj one okoo szedziesiciu centymetrw wysokoci i na bokach
szerokie czarne pasy jak linia wodna na okrcie; atwo je po tym pozna. Gazele Granta s wiksze
i trudniejsze do zobaczenia, bo nie maj takich wyranych pasw.
Czy to nie jest istotnie przejadka po wszystkich zoo na wiecie?
A teraz znowu strusie, osiem sztuk. Te czarne to koguty, a szare - kury. Jajecznicy z jednego jaja
starczy na szeciu. Ale, czy wiecie, e wszystkie inne zwierzta, nie wyczajc lww, boj si strusi?
Obserwujc zwierzta przy wodopoju widzimy, e zawieraj one rozejm, i mieszaj si z sob
w przyjaznych stosunkach. Ale kiedy stru chce pi, wszystkie zwierzta ustpuj przed najwikszym
ptakiem na wiecie i pozwalaj mu pi samemu.
Ju jest 7 m. 15 i jeszcze do chodno. Co to? Szkielet przy drodze, na ktrym siedz czarne wrony.
Tak, wszystko dzieje si szybko w Afryce. Zwierz w tej chwili jest ywe, a po godzinie pozosta moe
tylko kupka objedzonych do czysta koci. Te malekie punkciki na niebie to spy i marabuty, ktre
czekaj, czy jeszcze inne jakie zwierz nie zdechnie.
Przejedamy koo maego wygasego krateru. Pat mwi, e zwykle s tam lwy. Zobaczymy.
- Co, nie ma lww dzisiaj?
- Nie, ale moc kleszczw.
Zostawmy lepiej kleszcze w spokoju. Patrzymy w d na rwnin, gdzie wielkie stada zwierzyny pas
si spokojnie. yrafy dojrzay nas i uciekaj galopem, zupenie tak samo, jak na zwolnionym filmie.
Robi one zapewne okoo 70 kilometrw na godzin.
Te pikne bociany stojce w stawku widocznie zupenie si nie boj naszego wozu. Zobaczmy z jak
szybkoci niektre z tych zwierzt mog biec. cigamy t gazel Granta.
- Pat, zatrb i patrz na wskanik szybkoci.
- Co? pidziesit kilometrw na godzin, a dla niej to tylko spacerek!
- Prdzej, Pat.

- Dobra! - Przy siedemdziesiciu gazela skrca, przebiega w poprzek przez nasz drog i ucieka
w busz!
Zdejmujemy swetry, jest trzy na dziesit i robi si znowu gorco. To jest najgorsze ze wszystkiego w
Afryce. Dzi w nocy temperatura spada do dziesiciu stopni, a teraz bdzie trzydzieci. Zatrzymamy
si na niadanie na jednym ze starych obozowisk Roosevelta.
Teraz jest gorco, jak w piekle. Rozgrzane powietrze faluje i zwierzta ju si nie pas na rwninach,
lecz stoj grupami pod drzewami o paskiej koronie. My, ludzie, mamy dziki Bogu hemy tropikalne.
Wp do czwartej; ar spada. To olbrzymie stado zwierzt, podobnych do amerykaskich bizonw, to
stado gnu. S to najchudsze i najciesze bizony, jakie mona zobaczy, z dugimi biaymi brodami i z
duszymi ni bizony rogami. Samice maj rwnie rogi. Cae stado galopuje wciekle w naszym
kierunku, ale nie ma co si ba, s one tylko ciekawe. S ju tu, tu przy wozie, rzucaj si we
wszystkie strony i spowijaj nas w obok czarnego pyu. Pat zatrzyma motor, dopki cae stado nie
pogalopowao dalej. Dotykay one radiatora ogonami, zwykle uywanymi tutaj do opdzania si od
much. Minlimy py; jest czwarta, jedziemy z szybkoci pidziesiciu kilometrw, a przed nami
wesoym kusikiem biegnie maciorka guca z picioma adnymi prgowanymi warchlakami, ktre
biegn z podniesionym prosto do gry ogonkiem.
- Pat, zatrb; niech si troch rusz.
Guce s to afrykaskie dziki, bardzo mae, ale z olbrzymimi kami, ktre w grnej szczce dochodz
do trzydziestu centymetrw, ale w dolnej nie przekraczaj dwunastu. cigane guce mog bardzo
szybko wykopa sobie jam, do ktrej wchodz tyem.
Jedziemy dalej, przejedajc przez jary i brodzc przez rzeki. Wosy mi staj na gowie, gdy widz na
co si naraamy. Nie w ten sposb mylaem ryzykowa ycie.
- Cicho.
Auto stano nagle; serce bije mi jak motem. Wprost przed nami dziewi par tych uszu wystaje
ponad traw. Dziewi par, wszystkie w rzd i wszystkie nas ledz; mamy to wyrane uczucie, e
jestemy ledzeni. Wz rusza znowu, Pat jedzie powoli przez wysokie trawy ku uszom, nie dalszym ni
sto metrw. Siedemdziesit, pidziesit... coraz bliej i bliej. Uszy si nie poruszaj. Co za
wzruszenie! Mwimy szeptem. Aparat fotograficzny, ywo! Wielki samiec wstaje powoli. Nie podoba
mu si widocznie nasz widok i odchodzi w bok.
- Uwaasz, poszed i zostawi lwice same!
- adny krl zwierzt, opuszcza ony.
Wz zatrzyma si; otacza nas z tuzin lww; jedne le, inne siedz, patrzc na nas ciekawie, jak due
koty. adnego dwiku, nawet pomruku. Pat ruszy znowu i naumylnie jedzie przez kolisko lww.
Potrci par przednimi koami; usuwaj si one jak przestraszone psy.
Ju si ciemnia i Pat proponuje obozowa przy wodzie. Ale co za woda, po prostu maa kaua
zielonego muu. Rozbijamy namioty i wyjmujemy naczynia do wody. Wkrtce pijemy zielony mu
i dzikujemy za niego Opatrznoci.
Nasza przejadka skoczona. To co opisaem nie jest wzite z fantazji, s to wyjtki z mojego
notatnika, pisanego rzeczywicie na tylnym siedzeniu auta podczas jazdy przez Keni do Tanganiki.

Rozdzia X
Lwy ju si znudziy.
Celem mojego pobytu w Tanganice byo sfilmowanie dla Muzeum najdzikszych zwierzt afrykaskich.
Opisz dokadnie, co si dziao codziennie, aby da wyobraenie o tym, jak to byo niebezpieczne,
i jakie straszne miewalimy przejcia. Jeeli z mego opowiadania zajanieje moje bohaterstwo, to
dlatego, e fakty mwi same za siebie.
Po kpieli, po ogoleniu si i po dobrem niadaniu, Pat przychodzi do mojego namiotu.
- Co za program na dzi, Wells?
- Zaraz. Potrzeba kilku zebr. Moe by si do nich dobra?
- Dobrze. Jedziemy.
Zbieramy ekwipunek, pilnujemy, aby nasze manierki byy napenione wod, siadamy w auto
i pdzimy przez dungl siedemdziesit na godzin, dopki nie dojedziemy do jakich zebr. Dzi
rano udao nam si spotka okoo omiuset zebr; pasy si one spokojnie, podjechalimy wic do nich
zupenie blisko, aby im si przyjrze.
- Wiele ci potrzeba? - pyta Pat.
- Mam obstalunek na sze - powiadam. - Muzeum potrzeba samca, samicy i czterech modych.
- Dobrze, jest tu cay szereg rodzin, tylko wybiera.
Wkrtce znalaza si rodzina odpowiadajca wymaganiom, i niebawem miaem wszystkie notatki
i potrzebne fotografie.
- Koniec na dzi - powiadam do Pata, i jedziemy z powrotem zabi kilka godzin, dopki nie ochodnie.
W poudnie za gorco na polowanie czy na fotografowanie zwierzt.
Nastpnego ranka Pat znowu pyta mnie, co mamy robi.
- A moe by tak dzi yrafy? - pytam.
- Dobrze.
Znowu wyjedamy i po pewnym czasie podjedamy do stada yraf. Wygldaj na widnokrgu jak
supy telegraficzne i s rwnie jak supy czynne. Zatrzymujemy wz o sto metrw od nich
i podchodzimy bliej. Z bliska, co najwyej z odlegoci dziesiciu metrw widz, e maj one
zamknite oczy. yrafy spay! Tu wynika trudno; jak zrobi zdjcie ruchowe ze zwierzt, ktre si
nie ruszaj? Klasnem w rce, yrafy otworzyy oczy, obejrzay mnie od gry do dou i jeszcze nie
chciay si rusza. Podszedem do najwyszego bydlcia, miao ono z pewnoci okoo piciu metrw,
i sfotografowaem je ze wszystkich stron. Zdaje si, e mu si to podobao. Wreszcie sposzyem je
wszystkie i zrobiem bardzo zabawne zdjcie, gdy kusuj one przednimi nogami, gdy tylne krtkie
galopuj. Wrciem do wozu.
- To nudne, Pat; jedziemy do obozu i zrobimy sobie cocktail.
Nasz kucharz robi doskonae martini-cocktaile i tak dzie jako przeszed. Trzeciego ranka Pat znowu
przychodzi.

- Dzi trzeba co podniecajcego, Pat - powiadam. - Moe by tak lwy?

Znowu migamy przez dungl siedemdziesit na godzin. Mamy szczcie. Znajdujemy osiemnacie
sztuk w cieniu drzewa, a waciwie dziewitnacie, gdy jeden siedzia na drzewie. Uwaam, e bya
to wybitna indywidualno, i e nie chcia si miesza z tumem. Te lwy, co byy pod drzewem,
siedziay wszystkie na kupie, tak jakby je wysypano z worka. Gdy wz podjecha blisko, kilka lww
podnioso gow, spojrzao na nas znudzonym wzrokiem, odwrcio si i zasno znowu. - Czy to
dobre lwy? - pytam Pata.
- A bo co?
- Nie widz grzyw.
- Nie wszystkie lwy maj grzywy. Czy ci potrzeba koniecznie lww z grzywami?
- Muzeum chce lww z grzywami - powiadam.
- O, to dajmy sobie spokj z tymi - rusza ramionami Pat.
Dalimy im spokj i jechalimy dalej, dopkimy nie napotkali dwch wspaniaych okazw, pic
lwic i stojcego koo niej maonka. Samiec mia wielk czarn grzyw, wyglda zupenie jak lew
przed Nowojorsk Bibliotek Publiczn i prawdopodobnie rwnie czsto rycza, jak tamten.
- No a jake te? - pyta Pat.
- Odpowiednie - mwi - podjedamy bliej. - Z odlegoci pitnastu metrw widz wielk szram na
boku samca.
- Niedobry - powiadam. - Muzeum potrzeba porzdnego okazu, a ten cay podrapany.
- Te wielkie s zawsze podrapane, Wells - odpowiada Pat. - Ale obejrzymy go z drugiej strony.
Objechalimy dokoa lwy, spogldajce obojtnym porannym wzrokiem (lwy najadaj si w nocy,
a w cigu dnia pi lub drzemi).
Ten wielki by zupenie w porzdku z drugiej strony. Zrobiem ze tyle zdj, ile tylko chciaem. Na
chwil lwy spojrzay na aparat fotograficzny i ziewny, ale przewanie oczy ich wyraay pytanie:
Kiedy pjdziecie sobie std i zostawicie nas w spokoju?
I znowu wrcilimy do obozu na cocktail.
Nie mam wcale zamiaru wprowadza nikogo w bd i ani przez chwil nie bd twierdzi, e dzikie
zwierzta nie s niebezpieczne; bywaj one niebezpieczne istotnie. Wystarczy pj na cmentarz w
Nairobi i przeczyta napisy na nagrobkach. Ten - zjedzony przez lwa; tamtego atakowa lampart, inny
znowu rozdarty na strzpy przez goryla lub zdeptany przez sonia. Ale istotne jest to, e zwierzta s
grone, kiedy s rozjuszone, a nigdy nie s one rozjuszone, o ile ich kto nie rozdrani. Najatwiej
rozjuszy zwierz, strzelajc do: jeeli czowiek zabije lwa, to lew go nie porani, ale jeeli zrani lwa,
to lew zrobi wszystko, co bdzie mg, aby zabi czowieka.
Kiedy byem w Tanganice, pewna pani przyjechaa polowa na grubego zwierza; nigdy przedtem tego
nie robia; niewiele osb polowao na grub zwierzyn przed przyjazdem do Afryki.
Pani ta postanowia zacz od polowania na nosoroca, bo tak atwo do niego trafi. Nie wiedziaa,
e zwyczajne kule oowiane nie imaj si nosoroca i e trzeba uywa specjalnych kul z powlok
stalow. Jadc drog spotkaa ona nosoroca i strzelia do niego. Nosoroec nie zwrci na strza

adnej uwagi, strzelia wic do powtrnie; strzelia nawet siedem razy, zanim nosoroec nie zwrci
na ni uwagi i... nie poszarpa na strzpy.
Nastpnego dnia druyna futbolowa z Nairobi jechaa t sam drog. Przodem jecha kapitan druyny
z on. Gdy podjechali do miejsca, gdzie poprzedniego dnia miaa miejsce katastrofa, zobaczyli
biegncego ku nim nosoroca. Mczyzna zorientowa si w niebezpieczestwie dopiero wtedy, gdy
zwierz byo ju zupenie blisko, i poleci onie wyskoczy z auta, ale sam nie zdy wydosta si
spoza kierownicy, gdy nosoroec dobieg do auta. Kobieta widziaa z bliska, jak bestia przewrcia
samochd i zabia jej maonka. Nadjechali pozostali czonkowie druyny, zabili nosoroca i znaleli
w jego boku siedem kul. Rozjuszone zwierz czekao na inny samochd, aby si zemci. Inny myliwy
postanowi polowa na bawou konno. Baw zaatakowa konia, przebd mu piersi, a rg przeszed
na wylot, przebi siodo i zabi myliwego.
By synny myliwy na lwy, ktry dla odmiany chcia zapolowa na sonie i poszed z rana z synem na
polowanie; tego wieczoru syn przynis ojca do domu w worku.
Zazwyczaj jednak polowanie na grubego zwierza odbywa si wedug innego schematu: komu
znudzi si strzelanie do kaczek albo sprzykrz si usiowania upolowania osia, postanawia wtedy
jecha do Afryki strzela lwy. Po przybyciu do Afryki najmuje niezwocznie biaego myliwego
(biaego w odrnieniu od krajowcw), ktry bierze go z sob w aucie. Ten biay myliwy jest nie tylko
szoferem, ale rwnie wyborowym strzelcem.
Myliwy-amator siedzi obok zawodowego myliwego z caym arsenaem rnej broni pod rk.
Pord strzelb jest z pewnoci strzelba na sonie, z ktrej prawdopodobnie nigdy nie strzelano, bo
sam strzelec si jej boi. Biay myliwy ma zwyk dubeltwk, ktra stoi obok niego w stojaku gotowa
do strzau.
Wkrtce nasza para myliwych spotyka lwa, auto staje, a lew nie zwraca na nie adnej uwagi.
Wyjwszy mapy i hieny, adne zwierz nie wietrzy niebezpieczestwa w wozie samochodowym.
Amator dry ze wzruszenia. - Czy mona strzela do niego? - pyta wzburzony.
- Z pewnoci - powiada zawodowiec. Po to tu przecie jestemy.
Amator wybiera bro, zwykle z lunet, aby mie wraenie, e lew jest tu tu, podczas gdy dzieli go
ode pidziesit albo sto metrw. Amator celuje, drc ze wzruszenia, bro chwieje mu si
w rkach. Podczas gdy uwag amatora pochania cakowicie lew, zawodowiec bierze swoj strzelb,
celuje starannie do tego samego zwierzcia i czeka z palcem na cynglu. Paf! to strzelba amatora, ale
jednoczenie wypalia strzelba zawodowca i lew ley. Zanim amator zdoa przyj do siebie po
swoim pierwszym strzale do lwa, zawodowiec pali spokojnie papierosa, a jego bro stoi na miejscu.
Biali myliwi opowiadali mi, e siedemdziesit procent tzw. myliwych na grubego zwierza trafiao
wycznie tylko w niebo.
Siedziaem kiedy w holu hotelu Stanley w Nairobi i syszaem jak amator myliwy na grubego zwierza
opowiada po powrocie z pola o swoim pierwszym spotkaniu ze lwem.
- Czy lew zaatakowa? - kto zapyta.
- Nie - szczerze odpowiedzia amator. - Ale moe si pan zaoy, e zanim powrc do domu, to ju
bdzie atakowa.

Rozdzia XI
W ucisku krla zwierzt
Jeeli kiedy lew bdzie was atakowa, nie strzelajcie w serce, bo to nic nie pomoe, raczej powikszy
szybko jego ataku. Niejeden myliwy odetchn z ulg, widzc, e jego kula ugodzia szarujcego
lwa w pobliu tego najwaniejszego organu yciowego, a za chwil znalaz si w pazurach lwa.
Istotnie wiadomo, e lwy, ktrym kula przebia serce, potrafiy przed mierci zada miertelne lub
bardzo cikie rany. Taka przygoda spotkaa pukownika C. L. R. Graya z Arusha, ktr poniej
przytaczam, dziki uprzejmoci czasopisma The Field.
Ubiegego wrzenia trzy lwy zabiy mojego wou. Poszedem z p. G. i znalazem na wp zjedzonego
wou w odlegoci okoo czterech kilometrw od domu. Syszelimy, jak lwy ruszay si w krzakach,
ale nie moglimy ich dojrze. Kazaem zbudowa platform, machan, na najwyszym drzewie
w ssiedztwie, kazaem przycign padlin i pooy j na odkrytym miejscu o dziesi metrw od
stp drzewa. Teren dokoa by pokryty ptorametrowymi krzakami lub metrow traw. Po zachodzie
soca siedziaem na moim drzewie ze strzelbami, z dubeltwk dwunastego kalibru, nabit kul
i loftkami, i ze sztucerem z elektryczn lampk. Strzeliem do pierwszego lwa w dziesi minut po
zachodzie soca mniej wicej, ale zerwa si i uciek. Drugi lew dosta dobr kul i pad w odlegoci
niecaych stu metrw.
Okoo drugiej w nocy usyszaem trzeciego lwa pezajcego pod moim drzewem i starannie
badajcego co si dzieje: zblia si on do przynty ostronie, jednym okiem patrzc na mnie i
znikajc za najmniejszym moim ruchem. Po paru daremnych prbach wziem go wreszcie na cel;
rykn raz w odpowiedzi na strza i pogalopowa prosto przed siebie; wtpiem aby strza by dobry.
Rano przyszli moi ludzie i poszedem popatrze na zabitego lwa; wziem z sob karabinek
magazynowy, zamierzajc zamieni go na dwunastk, kiedy udam si na poszukiwanie pozostaych
dwch. Ludzie bardzo si bali, tak e nie mogem ich utrzyma na jednej linii z sob i poszedem
naprzd sam, oni za szli o jakie pitnacie metrw za mn. Nagle usyszaem pomruk i numer trzeci
pojawi si w odlegoci 30 do 40 metrw. Widziaem tylko jego eb. Cay przywar do ziemi, i milczc,
wpatrzony we mnie posuwa si ku mnie, z wielk szybkoci, rozsuwajc krzewy na swojej drodze.
Porusza si zupenie rwno, utrzymujc gow na jednej wysokoci. Zdawao si e posuwa si sama
gowa, zwikszajc si coraz bardziej. Zdaem sobie spraw, e nie ma czasu na dwa strzay
i postanowiem strzeli mu w mzg, z odlegoci piciu metrw.
Gdy strzeliem, uchyli si na lewo i chybiem mzg. Poza ledwo dostrzegaln pauz, strza nie
wywoa adnego efektu, mogem rwnie dobrze strzela grochem. Widziaem jak zadraa skra w
tym miejscu na ramieniu, gdzie uderzya kula. Bezdwicznie lew posuwa si ku mnie, nie skoczy,
lecz pez dopki nie zbliy si do mnie na odlego jednego metra i wtedy dopiero podnis si. Co
si potem stao, nie pamitam. Kiedy mj mzg zacz znowu dziaa, staem przed lwem, ktrego
gowa growaa o kilka centymetrw nad moj i bya nie dalej ni o p metra od mojej twarzy. Rce
miaem wycignite przed siebie, palce moje zwisay w powietrzu koo samego nosa lwa. Strzelby
mojej nie byo. Byem bezradny, jak wr piasku. Paszcza lwa bya czciowo otwarta.
Z nadzwyczajn szybkoci, warczc, ksa mnie to w lew, to znowu w praw rk i napistek;
potem opuci si na przednie nogi, odwrci si nie puszczajc mojej rki i powlk mnie w krzaki.
Nie mogem si oprze i szedem po jego lewej stronie. Po kilku krokach lew puci mnie,
i pokusowa, pozostawiajc mnie stojcego w krzakach. Wyszedem i pooyem si, aby odpocz;
ludzie moi nadeszli i opowiedzieli, e lew stan na tylnych nogach i zarzuci mi przednie apy na szyj.

Nie chciaem temu wierzy, czuem przecie wyranie, e lew nigdzie mnie nie dotkn przed
ugryzieniem. Wcale nawet nie widziaem jego przednich ng.
Bardzo przykry by powrt do domu, gdzie G. przepuka mi rany i odwiz mnie do szpitala. Zupenie
nie mogem zrozumie, dlaczego lew mnie nie zabi. Dlaczego czuem si taki saby i co si stao
z moj strzelb. G. przyszed na drugi dzie i powiedzia, e z kilkoma oficerami Krlewskich Strzelcw
Afrykaskich by na miejscu mojej przygody i e znalaz dwa zabite lwy grzywiaste, z ktrych jeden by
bardzo duy. lady trzeciego silnie krwawicego lwa prowadziy w krzaki, gdzie zdech z pewnoci.
Znaleli rwnie moj strzelb, z oyskiem wygryzionym w pobliu magazynu i z czci zamanego
zba lwiego tkwicego gboko koo lufy.
Na trzeci dzie przyniesiono moje ubranie z dhobi (pralni), i zauwayem wtedy, e zarwno
marynarka, jak koszula byy rozdarte na obydwch opatkach. Znaleziono wwczas rwnie dwa
pytkie zadranicia skry na moich ramionach, a wic jednak lew dotkn mnie swymi pazurami;
mogem teraz w przyblieniu odtworzy przebieg wydarzenia.
Lew widocznie zarzuci swe cikie apy na moje ramiona, zamierzajc przytrzyma mnie przez
uamek sekundy, dopki nie uchwyci mnie mocno zbami za piersi; byby on potem odgi mi gow
w ty i zama krgi szyjowe. Tymczasem zamiast za piersi schwyci zbami za strzelb, ktr
trzymaem przed sob, i zama sobie zb. Cofn wtedy gwatownie gow, porwa na mnie ubranie,
wyrwa z rk strzelb i odrzuci j daleko. Tymczasem rana zacza mu dokucza, a skutkiem blu
w szczce nie mg on gry mocno, lecz tylko chwyta mnie za rce. Po kilku dniach znaleziono jego
trupa, lecz niestety, jaki krajowiec znalaz go ju przedtem i zabra skr i eb; nie dostaem wic
jego czaszki ze zamanym zbem.
Dr George W. Crile, wybitny lekarz z Cleveland, Ohio, i dowiadczony myliwy na grubego zwierza,
usiowa zbada fizjologi i psychologi lww na podstawie podobnych opowiada.
Dr Crile zacz swe dowiadczenia na antylopach i stwierdzi, e antylopa moe przebiec jeszcze do
stu metrw po otrzymaniu postrzau w samo serce, nawet jeeli kula cakowicie odcia je od arterii.
Pniej przeprowadzi on staranne badania nad lwami. Okazao si, e krl zwierzt moe z kul
w sercu przebiec pidziesit, a raz nawet sto metrw, i jeszcze zabi czowieka. Z kolei chodzio
o znalezienie takiego punktu w ciele zwierzcia, ktrego postrza powodowaby natychmiastowy
parali. Sekcja kilku zwierzt pozwolia znale takie miejsce, pomidzy ramieniem a krgosupem.
Dobry strza do lwa nad opatk tu poniej krgosupa zatrzyma go momentalnie.
Dr Crile musia czeka ze sprawdzeniem swojej teorii, dopki ze swoimi towarzyszami nie wytropi
lwicy i dwch maych lwitek. Niespodzianie, bez adnego ostrzeenia, doktor ujrza o sze metrw
od siebie lwic, przyczajon i gotow do skoku w obronie swoich dzieci. Tu albo lwica musiaa zgin,
albo Dr Crile zaprzesta na zawsze swoich bada. Pooenie byo tym gorsze, e pozostali uczestnicy
polowania byli tak rozrzuceni, e strzay ich mogy ugodzi doktora.
Patrzc w oczy lwicy dr Crile powoli klka i szuka miejsca dla swojego paraliujcego strzau. Czu si
on ju trupem zanim nacisn cyngiel. Tymczasem nic si nie stao, lwica w dalszym cigu bya
przyczajona do skoku, i doktor chcia strzela powtrnie, gdy jeden z jego towarzyszw da mu znak,
aby zaprzesta ognia. Zwierz byo martwe, strza dr Crilego sparaliowa je.
W wyniku tych bada wielu myliwych uywa teraz nowej techniki, mianowicie, patrzy zbliajcemu
si lwu prosto w oczy. Poniewa lwy nie s przyzwyczajone, aby ich zdobycz staa nie-poruszenie,
zwykle zbaczaj nieco z linii swego ataku, wystawiajc opatk pod miertelny strza. Jeeli nawet
strza chybi splot nerwowy, to w kadym razie zada ran mierteln; w obu wypadkach myliwy jest

bezpieczny, bo trafione zwierz nie moe ju zmieni kierunku i skoczy wprost przed siebie, dopki
nie padnie.
Dr Crile wprowadzi rwnie do Afryki specjalny strza amerykaskich cowboyw, ktrzy strzelaj
w misiste czci karku zwierzcia tak, e kula przechodzi tu tu przy krgosupie, nie dotykajc go
jednak, i powoduje czasowy parali. Zwierz pada pozornie martwe, a pniej wstaje z lekk tylko
miniow ran. Uywaj niekiedy tego strzau dla pozyskania ywych okazw grubego zwierza.
Wedug znanego fotografa grubego zwierza, Cherry Keartona, lew ma czsto rodzaj kolca na kocu
ogona, ktrym bije si po bokach i wprawia w furi, kiedy ma atakowa. Czy istotnie do tego suy
ten kolec nie wiem, ale jeden ze lww, zabitych dla Muzeum mia istotnie na ogonie kolec taki, jaki
opisywa Kearton.
Lew nie moe dugo goni zdobyczy, gdy jego minie s przeznaczone do skoku; po stumetrowym
biegu lew jest zmczony i zziajany. Koci lwa s drobne, minie wielkie; mzg jest may i ley
w paskiej czaszce, tak i strza w mzg, kiedy zwierz stoi przodem, jest dowodem wielkiego
mistrzostwa.
Sprawa mzgu jest w ogle ciekawa: im zwierz ma mzg wikszy i bardziej zwarty, tym prdzej pada
od strzau w mzg. Tylko drobna cz mzgu wa znajduje si w jego czaszce, wiksza cz ley
wzdu krgosupa. Dlatego Boa constrictor miady dalej ofiar, cho sam ma eb odcity.
Lew ma sabe powonienie, may mzg i przy tym cienk skr, rnic si tym od yrafy, ktra ma
skr na dwa centymetry grub. Mona by std wnosi, e jest to twarde zwierz, niemniej mog
poleci befsztyki z yrafy: s one mikkie i soczyste. Lwa trzeba obdziera ze skry najdalej w dziesi
minut po mierci; soce niszczy skr niezwocznie. Ludzie, obdzierajcy lwa ze skry, niezwocznie
po zabiciu rozpinaj nad nim namiot, pod ktrym robione s pomiary i fotografie dla wypychaczy
zwierzt w muzeum. Zdart skr soli si i suszy w cieniu, szkielet za wiesza si na drzewie. Skra
i szkielet s numerowane starannie po to, aby ci w muzeum nie przyczepili gowy sonia do tuowia
lwa.
Lwy s zymi biegaczami, ale za to s doskonaymi brzuchomwcami; s to jedyne zwierzta ktre
odnosz korzy ze swej sztuki. Gdy rycz one w pobliu zdobyczy, moe si wydawa, e ryk
pochodzi z odlegoci kilometrw; w ten sposb lwy oszukuj zwierzta, dopki nie zbli si do nich
na odlego skoku. Po nieudanym skoku lew nigdy nie goni zdobyczy, lecz oglda si za inn.
Krl zwierzt poluje w nocy, pi za wczesnym rankiem; pniej w dzie wczy si on za stadami
zwierzt, ktre w nocy staj si jego zdobycz. Rzecz szczeglna, w dzie zwierzta te lwa si nie
boj. W. D. Hubbard, doskonay znawca grubej zwierzyny uwaa w swym artykule w Sphere, e to
zachowanie si zwierzt jest trudne do wytumaczenia, i porusza kilka ciekawych kwestii.
Myliwi nieraz widzieli, jak lwy chodz wrd stad antylop lub zebr, nie wywoujc paniki. Kady taki
wypadek mona objani tym, e lew by zupenie syty, ale skd antylopy mogy o tym wiedzie? Skd
wiedziay one o tym, e miertelny ich wrg, ktry w jasnym wietle dziennym ukaza si wrd nich,
jest chwilowo niegrony? Czy tak samo, jak obserwujcy ludzie zdaway one sobie spraw, e brzuch
lwa by przeciony jedzeniem? Czy te istniej jakie inne wskazwki, e lew jest syty, nieznane
myliwemu, ale widoczne dla antylop?
Baw afrykaski wyrobi sobie opini agresywnoci wikszej ni u jakiegokolwiek innego zwierzcia.
Zwaszcza grony jest baw ranny, gdy ucieka si on wwczas do sztuczek, ktre spowodoway
mier lub kalectwo niejednego myliwego. Baw, miertelnie lub choby tylko ciko ranny,
porzuca swoje stado i idzie dalej sam; zupenie tak samo postpuj sonie. Osamotniony, przebiega

on mniejsz lub wiksz przestrze, zalenie od charakteru rany. Nieraz zawraca, kry, i, albo
powraca do miejsca gdzie go zraniono, albo staje w ukryciu obok swego wasnego tropu. Myliwy
idzie za krwawicym ladem, omija kopiec termitw, przechodzi przez wysok traw - a oto nagle
atakuje go baw z nieoczekiwanego kierunku i zawsze z bardzo bliska. Z takiej opresji ujdzie cao
tylko albo dowiadczony myliwy albo wyjtkowo szybki i celny strzelec.
Wikszo lww, ktrem widzia w Afryce bya tusta, spasa i obwisa, z grubymi karkami
i zwieszajcymi si brzuchami; wyglday zupenie inaczej, ni zgrabne zwierzta naszych ogrodw
zoologicznych, przypominajce raczej charty. Lwy musiay przystosowa si do mody, ktrej hoduj
gwiazdy ekranu.
Niedawno widziaem film afrykaski, robiony w Hollywoodzie. Nagle na ekranie pojawia si jedna
zebra; wtpi, aby ktokolwiek widzia w Afryce jedn samotn zebr. Sam widziaem stado na
pidziesit kilometrw dugie a na kilka szerokie. Potem wyskoczy wspaniay lew o smukych
liniach. Na twarzy lwa pojawi si taki wyraz zdumienia, e przypuszczam, e bya to pierwsza zebra,
jak zobaczy w yciu; myla prawdopodobnie, e jest to jaka zabawka wyrobu kalifornijskiego.
Kiedy zacz goni ten osobliwy przedmiot, zebra si odwrcia, kopna i obalia lwa. Smutny widok!
Pomylaem o Simie, ktry nigdy nie bdzie podobny do tego lwa, gwiazdora ekranu.
Sim jest ulubiecem Muzeum w Milwaukee. Teraz to ju dorosy lew. Znaleziono go po wielkim
poarze stepu, ktry spustoszy tysice kilometrw kwadratowych w Tanganice. Gdy ogie ju
przeszed, usyszano w pobliu naszego obozu cichy pisk i nasi ludzie znaleli lwitko wielkoci kota
mniej wicej, osmalone i zgodniae. Szczciem w obozie bya koza z koltkiem. Ta trjka
zaprzyjania si bardzo, ale koza nie miaa do mleka dla obojga maych, i trzeba byo dokarmia
lwitko mlekiem skondensowanym. Sim - skrcone Simba, nazwa lwa w jzyku Suahili - ty i ty na tej
wymylnej diecie. Nigdy nie okazywa chci udania si na poszukiwanie swoich rodzicw i harcowa
dokoa obozu jak psiak. Lubi wchodzi do wozu, zawierajcego kolekcje i przyglda si zwierztom.
Widok ten pochania go zupenie.
Wreszcie nadszed czas powrotu do Ameryki. Ekspedycja wracaa przez Pary, postanowiono wic
wysa Sima bezporednio do domu, aby go nie wprowadza na pokuszenie. Wsadzono Sima do
wielkiego puda i oddano kapitanowi okrtu, pyncego wprost z Afryki do Nowego Jorku. Wraz
z pudem posano list, wyjaniajcy e jego mieszkaniec ma przyjacielskie usposobienie i e mona go
wypuci na pokad po wyjedzie. Kapitan zrobi jak mu napisano i tak si zaprzyjani z Simb, e
spali razem w jednej kajucie, kapitan na dolnym ku a Sim na grnym. Sim dojecha szczliwie do
Nowego Jorku skd pocigiem pospiesznym pojecha do Milwaukee i dosta si do oddziau
wypychania zwierzt, zapewne dlatego, e ju zapozna si z preparatorami w Afryce. Siedzia
godzinami, przygldajc si jak wypychano jego kuzynw.
Po jakim czasie przyjechaem do Milwaukee; kiedy poszedem obejrze Sima, przewrci mnie,
i bawic si bra moj gow w paszcz. Potem wyrs za duy dla muzeum i dosta si do ogrodu
zoologicznego, gdzie bawi si rwnie chtnie jak dawniej, pomimo e way prawie 120 kilogramw.

Rozdzia XII
Nosoroce maj wsy, albo owienie lww na wdk

W Afryce wschodniej, kiedy Krzy Poudnia byszczy na niebie, i kiedy powiewa chodny wietrzyk
wieczorny, ognisko obozowe jest zawsze punktem zbornym opowiadaczy rnych historii. Poza
krgiem wiata, rzucanym przez ognisko, skrzypi koniki polne a z daleka dochodzi wstrzsajcy ryk
lww.
Rozmawialimy kiedy o trudnych sytuacjach i o tym, e zimna krew i jasna myl ratuj nieraz
czowiekowi ycie.
- Tak - powiedzia Martin Johnson, amerykaski fotograf wielkich zwierzt, - wanie przed paru
dniami miaem taki przykad. Skauci, ktrzy bawili wwczas z nami, aby pozna nieco obyczaje
wielkich zwierzt i ja, postanowilimy zrobi zdjcia lww przy wietle magnezjowym. Postawilimy
wielk klatk elazn na samochodzie ciarowym, tak e moglimy z niej widzie wszystko
w zupenym bezpieczestwie i wyjechalimy kilka kilometrw. Ustawilimy aparaty na trjnogach
i tak urzdzilimy przyrzdy do wiata magnezjowego, e lwy miay same je zapala i same si
fotografowa.
- Czekalimy kilka godzin, ale nic si nie stao, zaproponowaem wic wrci i pj spa, ale chopcy
nalegali aby zosta; zostawiem ich w klatce, a sam poszedem. Zaraz po moim odejciu pojawia si
caa gromada lww - osiem sztuk. Jeden z nich wyzwoli automatyczny bysk magnezji, potem za
zacza si awantura. Lwy poprzewracay aparaty i prboway zje stalowe kamery, potem odkryy
chopcw w samochodzie. Jeden lew dar pazurami pneumatyki, inny wskoczy na siedzenie szofera,
opar si apami na kierownicy i przycisn guzik od syreny. Gdy syrena zawya, caa banda zeskoczya
na ziemi. Przekonawszy si, e dwik, cho grony, nie by niebezpieczny, lwy powskakiway z
powrotem na wz i prboway dosta si do chopcw.
- Skauci nie poddali si panice, ale naradzili si, co trzeba robi. Jedni proponowali strzela, aby
odstraszy bestie, ale po naradzie wszyscy zgodzili si, eby tego nie robi, gdy mgbym usysze
strzay; przypuszczajc, e potrzebuj pomocy wrcibym i wpad na ca band lww. Uradzili
ostatecznie, e klatka wytrzyma atak lww i przetrzymali tak do rana, kiedy lwy same odeszy.
- To bya zimna krew, sdz. Niejeden dorosy straciby panowanie nad sob i strzelaby w tych
warunkach.
Ale co byo zabawne w caym tym przypadku i z czegomy si umieli, to jak chopcy siedzieli
w klatce, otoczeni lwami. Zoo na opak.
Johnson opowiada nam rwnie, e czasami si znudzi y wrd wielkiej zwierzyny afrykaskiej i e
nieraz przychodzi myl, co by tu zrobi istotnie podniecajcego. Pewnego razu zachciao mu si wraz
z innymi myliwymi apa lwy na wdk. Przywizali do swego auta mocn lin i uyli na przynt
zabit zebr; pojechali zwolna wlokc za sob przynt przez dungl w pobliu krzakw, gdzie lwy
lubi spoczywa wcigu dnia. Nie ujechali daleko, kiedy dwa lwy wyskoczyy razem. Nie prbowali
wycign lww na ld a waciwie na wz, bo lwy miay przeciw temu wielkie obiekcje, ale pobawili
si chwil, potem obcili lin i zostawili lwy mocno przypite do swojej zdobyczy.
Ze wszystkich historii rybackich jakie syszaem w Afryce, najzabawniejsza jest o paru anglikach z
Zanzibaru, ktrzy wyszli apa ryby po powanym pijastwie. Wkrtce jednemu z nich co wzio
przynt, ale wdka zamiast si zanurzy, pofruna do nieba. Wszyscy widzieli co si dzieje, ale
aden nie chcia powiedzie co widzi, aby nie pomylano, e ma bia gorczk. Gdy wreszcie rybacy
wyszli ze stanu zamroczenia, zrozumieli, e orze schwyta przynt i polecia z ni do gry.
Pat Ayremu przypomniaa si historyjka.

- Historia Johnsona z chopcami przypomina mi Banksa. Jest on rzdowym myliwym na sonie w

Ugandzie i by pierwszym myliwym w enklawie Lado. Banks spdzi wiksz cz ycia na
wydostawaniu si z trudnych sytuacji. Razu pewnego obozowa nad Victoria Nyanza ze swoim
ulubionym fox-terrierem, do ktrego by bardzo przywizany; piesek ten niczego si nie ba. Po
wypaleniu fajeczki przy ogniu obozowym, Banks naparzy sobie filiank herbaty, postawi j obok
ka na przypadek, gdyby mu si chciao pi w nocy i zasn. Nagle zbudzio go zajade ujadanie psa,
picego koo ka. Namiot nie by zamknity i Banks zobaczy obok ka wielkiego lamparta, ktry
przyglda si foxowi; wiecie zapewne, e lamparty bardzo lubi tuste psy.
- Banks spa zawsze majc nabity karabin i dubeltwk pod rk, ale od razu zrozumia, e w danym
przypadku nie przydadz si one na nic; do lamparta mona byo dosta rk i zdyby on skoczy,
zanim Banks wziby strzelb i wycelowa. Wzrok Banksa pad na filiank herbaty; porwa on j
i chlusn w lepia lampartowi, ktry uskoczy w krzaki. Banks spa dalej bez przygd ca noc.
Rzecz ciekawa, lamparty wdruj a do linii niegowej na wysokich grach Afryki. Pewnego razu na
wysokoci okoo 3600 metrw, znalazem pod nawisajc ska schronienie, gdzie oczywicie lampart
wychowa cay pomiot maych. Czym on y, kiedy mae antylopy stanowice jego ulubiony pokarm,
rzadko si pojawiaj w tym rozrzedzonym powietrzu, nie mog w aden sposb poj.
Dr S. A. Barrett, dyrektor Publicznego Muzeum w Milwaukee, opowiedzia wwczas jak figlarne
bywaj nosoroce. Przed kilkoma dniami doktor jecha przez dungl, dojrza nosoroca, stojcego za
krzakiem, i zatrzyma wz, chcc zobaczy co nosoroec zrobi.
Nosoroec widocznie nigdy przedtem nie widzia auta i by bardzo ciekawy. Podszed do maszyny,
i prawdopodobnie mylc, e jest to jakie wielkie zwierz, prbowa je nastraszy, cofn si par
krokw i potem rzuci si ku maszynie. Dr Barrett ma mocne nerwy; trzyma motor w ruchu i czeka
spokojnie na atakujce zwierz. Kiedy nosoroec podbieg do wozu i przekona si, e jego wrg stoi
na miejscu i nie ucieka, zatrzyma si zdumiony. Po chwili wrcia mu odwaga, powcha chodnic,
sparzy sobie nos i uciek w popochu, nigdy bowiem nie spotka zwierzcia z tak gorcym nosem.
Kto zaoponowa jednak przeciwko nazywaniu nosoroca figlarzem, gdy sam widzia, jak
nosoroec zaatakowa traktor i rozbi go na kawaki.
Nosoroec waciwie nie ma rogu. Narol na grnej wardze wyglda jak rg i ma konsystencj rogu,
ale waciwie jest to ws zlepiony razem i nie przyczepiony do czaszki.
Chiczycy bardzo ceni ten t. zw. rg, tr go na proszek i robi ze piguki miosne, na ktre
zapotrzebowanie jest tak wielkie w Chinach, e nosoroce s szybko tpione. Wielkich biaych
nosorocw jest w Afryce wszystkiego 130. Biali nie uywaj rogu nosoroca jako lubczyku, ale robi
koa z jego skry.
Hipopotamy mao daj handlowi, tote przewanie ludzie pozwalaj im wie spokojnie swj leniwy
ywot. Jednym z ich ulubionych siedlisk jest jezioro Elementeita, w ktrego wodach jest duo sody ale
za to nie ma wcale ryb. Kiedy hipopotam ma pragnienie, musi wyle z wody i szuka na ldzie jakiej
kauy ze sodk wod.
Dziki afrykaskie pod pewnym wzgldem przypominaj mi nosoroca, takie przynajmniej odniosem
wraenie z opowiadania jednego kupca z Nairobi, ktrego ona zgubia parasolk. Rczka tej
parasolki bya zrobiona z zakrzywionego ka dzika i dama ta nie moga czu si szczliw dopki nie
dostanie drugiej takiej samej rczki. Wobec tego jej m poszed polowa na parasolk.

Wkrtce spotka piknego starego samca z wielkimi kami, zmierzy i wypali. Nic si nie stao, tylko
dzik zirytowa si na strzelb i zacz polowa na myliwego. Kupiec rzuci bro i ratowa swoje ycie
ucieczk a dzik nastpowa mu na pity. Po rekordowym wier kilometrze pogo znudzia si wini,
daa ona spokj polowaniu i posza w swoj stron. Do dzi dnia owiadczy kupiec, ona jego nie
wierzy, aby kiedykolwiek mia on choby zamiar zdoby dla niej now rczk do parasolki.
- Mwicie o trudnych sytuacjach, o atakujcych nosorocach i dzikach, - powiedzia jeden z naszych
wypychaczy zwierzt, - a wedug mnie najbardziej niebezpiecznymi zwierztami w caej Afryce s te
przeklte pchy ziemne. Jak lew idzie na czowieka, to go przynajmniej wida, a tej zarazy dojrze nie
mona.
- Racja - przytwierdzi Pat. - Pchy ziemne przywdroway z Poudniowej Ameryki. Tocz one sobie
jamy pod paznokciami rk i ng i to diabelska robota wycign je stamtd. Najlepiej kaza
krajowcowi wyciga je tp szpilk. Jeeli ich nie wydosta, rozmnaaj si one nadzwyczajnie; w
Ugandzie s one tak dokuczliwe, e krajowcy czasami wieszaj si z rozpaczy.
Ja osobicie myl, e pcha ziemna jest znacznie gorsza ni budzca postrach mucha tse-tse,
roznosicielka choroby piczki. Dr. Crile, wynalazca paraliujcego strzau do lww, mwi mi, e
piczka zdarza si w okolicach, uwaanych za bezpieczne, poniewa dzikie zwierzta roznosz
zarazki podczas swoich wdrwek.
Mucha tse-tse wyglda jak szary koski bk, jest tylko troch mniejsza; skrzyda skadaj si jedno na
drugie, a nie le obok siebie jak u naszych much. Owad ma dwie ssawki, jedn skierowan naprzd,
gdy druga, ta ktra moe by zaraona zarazkami piczki, wysuwa si pod ktem prostym. Ukucie
boli tylko wtedy, kiedy mucha przebija skr, potem kiedy mucha ssie krew, pczniejc do rozmiarw
sporego grochu, nic nie boli. Pniej czowiek musi spa, czy chce czy nie chce. Mnie z tuzin razy
ucia mucha tse-tse, ale wcigu caego mojego pobytu w Afryce cierpiaem na bezsenno.
Poza much tse-tse jest moc owadw w Afryce Wschodniej. Stay sport stanowi w Kenii walki
midzy skorpionami, tarantulami i karaluchami. Widziaem sam jak karaluch wpad midzy kleszcze
skorpiona i odgryz mu eb. Podczas wojny cay obz z trzema tysicami onierzy zosta zdobyty,
a wojsko ratowao si ucieczk przed najciem wielkich czarnych skorpionw, dugoci pitnastu
centymetrw. Obz zaoono na suchym miejscu, gdzie deszcz od miesicy nie pada. W nocy spada
ulewa i natychmiast z ziemi powyaziy skorpiony po sze na kadego onierza; nie byo rady, trzeba
byo opuci obz na noc i na drugi dzie oblega skorpiony.
Pniej nieco rozmowa zesza na zdradliwo zwierzt. Wikszo obecnych zgadzaa si, e ta cecha
jest rzadka u zwierzt.
- Najzdradliwsze zwierz jakie znam jest to ptaszek miodowid - powiedzia Pat. - Jest on nieco
mniejszy od naszego wrbla; jakecie syszeli, ma on podobno prowadzi ludzi i zwierzta do barci
z miodem. Czciej jednak jest on w zmowie z lampartem lub lwem i usiuje zacign was w puapk.
- Kiedy polujc w Ugandzie, dalimy si uwie kuglarstwu tego ptaszka i podylimy za nim; po p
godziny zacz on wykazywa silne zaniepokojenie. W pobliu miejsca, gdzie si tak niespokojnie
zachowywa istotnie znalelimy mid. Ptak pilnowa nas, dopkimy nie skoczyli wybiera miodu,
a kiedymy ruszyli w dalsz drog, zacz ponownie nas prowadzi. Mylelimy, e znajdziemy wicej
miodu i szlimy za nim, alemy zaledwie zatrzymali si w por przed lwem odlegym o trzydzieci
metrw i zdoali go zastrzeli. Krajowi boye wyjanili mi pniej, e ptaszek naprowadzi nas na lwy
dlatego, emy si z nim nie podzielili miodem.

Ze wszystkich historii, jakie syszaem w Afryce, najwiksze wraenie wywaro na mnie spotkanie
kapitana Salmona ze zranionym soniem. Kapitan Salmon, albo uywajc jego przezwiska Samaki, co
po Suahili znaczy ryba, jakem ju pisa, mia ustpi ze stanowiska. Jak wikszo urzdnikw
rzdowych, nie zebra on majtku i chcia sobie troch dorobi, zabijajc kilka soni dla ich kw. Jako
myliwy rzdowy, zastrzeli on ponad 2000 soni, z atwoci pozwolono mu wic zastrzeli 20 na
wasny dochd. Zabi on ju 18, a tego dnia wanie wybra si ze sucym, noszcym bro, eby
zdoby ostatnie dwa, i wkrtce by na ladzie dwch wspaniaych par kw.
Samaki zastrzeli pierwszego sonia, min martwe zwierz i zastrzeli drugiego, ktremu si wanie
przyglda, kiedy ku jego wielkiemu zdumieniu pierwszy so zerwa si i obok niego pobieg
w krzewy. Samaki wiedzia, e i ten so musi by ciko ranny i wraz ze swoim sucym szed jego
krwawym tropem a do pitej popoudniu, ale sonia dojrze nie mg. Ze ladw wywnioskowa
wszake, e so ukry si w soniowej trawie w pobliu cieki. Trawa ta czsto ma wicej ni
pczwarta metra wysokoci, jest podobna do cienkiego bambusu, jest mocna i sztywna jak trzcina.
Wreszcie Samaki znalaz wydeptany tunel w trawie, wszed we i posuwa si ostronie naprzd, gdy
so zaatakowa go zupenie niespodzianie. Samaki zdy wystrzeli z jednej lufy, ale so rzuci si na
niego i schwyci go trb. W jaki sposb Samaki utrzyma bro w rku, przytkn luf do prawego
oka zwierzcia i wypali. Kula trafia dobrze, ale nawet ta straszna rana nie moga zatrzyma sonia,
ktry wyrwa strzelb z jego rk, trb uchwyci czowieka za ramiona i zacz nim wywija, robic
du polank w sztywnej trawie. Kiedy so uywa Samakiego jako kosy, sucy jego, bardzo
odwany czowiek, podnis strzelb i usiowa poda j swojemu panu. So, jakim sposobem
pozbawiony jednego ka, rzuci Samakiego na ziemi midzy swoje nogi i uderzy sucego trb, a
mu mzg wyskoczy.
So trzyma Samakiego cinitego midzy nogami, a sam bawi si ciaem zabitego i przewraca je
na wszystkie strony. Na chwil Samaki poczu, e zwierz sabiej go trzyma i zacz pezn, ale
przekona si niebawem, e so igra z nim jak kot z mysz, bo zaledwie odpez ze cztery kroki, so
zapa go za kostk i wcign z powrotem midzy nogi.
Po chwili znowu, okrwawiony Samaki mia na tyle przytomnoci umysu, e korzystajc z tego, e so
sabiej go trzyma, wlizgn si pod jego brzuch. Jak tylko zwierz stracio go z oczu, zaczo maca
ziemi swoim jedynym kem, ktry szczciem dla ofiary znajdowa si po tej samej stronie, co
wystrzelone oko, skutkiem czego kie mija Samakiego czasami tylko o kilka centymetrw. Wreszcie
so nie mogc dosta z powrotem swojej ofiary, podnis tyln nog i uderzy w plecy Samakiego,
ktry straci przytomno i upad. So obmaca go trb, a mylc e trup, odszed w trawy.
Samaki nie wie jak dugo lea. Widziaem si z nim, kiedym si wybiera w Gry Ksiycowe; wanie
wyszed ze szpitala i by jeszcze obandaowany.
- Co pan zamierza robi w najbliszym czasie? - zagadnem.
- Jake, urzdzam polowanie na sonie dla ksicia Walii - odpowiedzia mi kapitan Salmon ze
miechem.
Nie tylko zawiz ksicia na polowanie, ale go przywiz z powrotem .

Rozdzia XIII
Sonie nigdy nie zapominaj.
Od czasu kiedy pierwszy raz jechaem na soniu w cyrku, sonie zawsze mnie interesoway. Poznaem
je w Azji i w Afryce, i cho azjatyckie s nieco inteligentniejsze, so afrykaski jest jednak
szlachetnym zwierzciem. Doprawdy po powrocie z Afryki tak mi byo brak soni, e zaczem je
kolekcjonowa; teraz, kiedy to pisz, stoj one dokoa mnie, na stole, na kominku, na szafie
z ksikami. Zdaje mi si, e nie ja jeden lubi sonie, bo rozdaem dotychczas z dziesi tysicy moich
maych przyjaci. Kiedym raz mwi przez radio w Chicago, obiecaem da sonia kademu, kto
o niego poprosi: dostaem 7000 listw.
Aby dowiedzie si skd so pochodzi, trzeba przede-wszystkim spojrze na jego kopytka czy
paznokcie. Jeeli ma ich pi na przednich, a cztery na tylnych nogach - pochodzi z Azji, jeeli cztery
na przednich i trzy na tylnych - z Afryki. Jeeli kto nie chce liczy kopyt, niech spojrzy na trb. Jeeli
na trbie jest jeden wyrostek palcowaty, to so jest azjatycki, jeeli wyrostkw jest dwa - jest
afrykaski. Jeeli trba jest po prostu gadka - so jest z Azji, jeeli trba skada si jakby z kilku
odcinkw - so jest afrykaski. Jeszcze inaczej pozna mona sonia po uszach: uszy sonia
azjatyckiego maj okoo 60 centymetrw dugoci i s raczej wiotkie, uszy sonia afrykaskiego s
wymiarw fortepianu. Znam dam w Nowym Jorku, ktra kazaa zrobi sobie st do jadalni z ucha
sonia afrykaskiego i sadza przy nim dziesi osb.
Jeeli kto chce polowa na sonie, to atwo si przekona, e zarwno afrykaskie jak azjatyckie sonie
nie lubi jak na nie polowa, i mog zaatakowa strzelca. Jeeli kto zapomnia ze wzruszenia gdzie
poluje, w Afryce czy w Azji, to moe od razu to pozna po sposobie w jaki so na napada. Jeeli so
zwija trb w kul, trzyma j przed sob i atakuje w milczeniu, to jestemy w Azji; jeeli so trbi
i naciera z trb wyprostowan, to polujemy w Afryce. Wreszcie ostatecznie przekona si mona
o pochodzeniu sonia patrzc na jego grzbiet; jeeli jest garbaty - to azjata; sonie afrykaskie maj
grzbiet wklsy, jak lwy.
Pod pewnym wzgldem so afrykaski i azjatycki s jednakowe: maj odki tak olbrzymiej
objtoci, e nie podobna prawie ich napeni. Std sonie zawsze si pas. Niektre autorytety
twierdz, e sonie jedz dwadziecia cztery godziny na dob; tak czy owak, jedz one z apetytem.
Widziaem raz jak so obali drzewo i zjad je z pniem i gaziami, jakby to byy selery.
Biae sonie syjamskie nie s wcale biae; s one rowe i maj due sine plamy przewiecajce przez
row skr. Jeeli zobaczycie naprawd biaego sonia w cyrku, to jest on na pewno pobielony.
Rowy, biay czy czarny, so moe chodzi zaraz po urodzeniu, jest zawsze dobrym pywakiem, ma
jedno mae naraz, cho czasami zdarzaj si bliniaczki.
Czycie kiedy zwrcili uwag, jak krtk szyj ma so? jest tak krtka, e kiedy je, sycha, jak
pokarm z pluskiem spada do odka. Oczywicie jeeli da soniowi orzech, to plusku usysze nie
mona.
Aby pozna wysoko sonia, nie trzeba mierzy samego zwierzcia, wystarczy zmierzy obwd
odcisku przedniej nogi i pomnoy przez dwa; otrzymamy wysoko w barkach.
Cho sonie maj dostateczny zapas zbw, naraz uywaj tylko czterech: dwch w grnej, dwch
w dolnej szczce. Zby odrastaj im zupenie inaczej ni nam: zby trzonowe posuwaj si coraz
bardziej ku przodowi, czyli nowe zby nie wyrastaj pod starymi, lecz za niemi i pchaj je naprzd
rowkiem, dopki stary zb nie wypadnie. Zb sonia czsto way do 8 kilogramw.

Kie (waciwie siekacz) sonia dochodzi do 3 metrw i way wicej w Afryce ni w Azji.
Najwiksze sonie azjatyckie czsto nie maj wcale kw, wyjwszy najwczeniejsze dziecistwo;
rodz si one z maymi kami mlecznymi, ktre wkrtce wypadaj. Najwysza waga jednego ka
wynosi okoo 100 kilogramw. atwo zrozumie, dlaczego ludzie poluj na sonie, skoro kilogram
koci soniowej kosztuje okoo 100 zotych.
Ale w Afryce nie mona po prostu wyj sobie i zabi sonia. Trzeba naprzd wykupi oglne
pozwolenie na polowanie za co okoo 100 funtw szterlingw, a potem osobno zapaci za
pozwolenie strzelania do sonia. W kolonii Kenia pozwolenie na zabicie jednego sonia kosztuje 50
funtw, a na zabicie dwch 150. Jeeli zastrzeli sonia, ktrego ky wa mniej ni 60 funtw, trzeba
je odda skarbowi, a samemu trzeba wykupi nowe pozwolenie.
Na afrykaskie sonie poluj dla ich kw, natomiast sonie z Cejlonu dostarczaj zwierzt do cyrkw
od rzymskich ju czasw. Sonie syngaleskie rzadko s zabijane i dlatego s dotychczas do liczne;
mona znale ich lady wszdzie na Cejlonie od najniszych dolin a po szczyty wysokich gr. Sonie
cejloskie maj bardzo rzadko ky, moe jeden na sto, i to wanie jest ich zbawieniem; maj one
tylko nike lady kw, wwczas gdy sonie afrykaskie, zarwno samce jak samice, maj ky. Samice
soni indyjskich zwykle maj bardzo mae ky.
Zupenie bdne jest mniemanie, e ky sonia s jego broni zaczepn. Su one do kopania ziemi
i rzecz ciekawa, ky soni s dobrze rozwinite w tych wanie krajach, gdzie musz one duo kopa,
aby znale ywno. Na Cejlonie sonie maj do ywnoci bez kopania, i tym prawdopodobnie
tumaczy si zanik stopniowy ich kw a do obecnego stanu organw szcztkowych. W walce sonie
polegaj zawsze na swojej wadze, olbrzymiej sile, i posuguj si trb. Zreszt sonie rzadko walcz.
Jeden z najlepszych znawcw ycia soni, Sir James Tennant, mwi o wzajemnych stosunkach soni:
so yje w przyjani ze wszelkim czworonogiem puszczy, adnego nie uwaa za swojego wroga, i nie
wywouje ich wrogoci swym postpowaniem. Poza czowiekiem gwnym jego wrogiem jest pewna
mucha.
Mniemano niegdy, e so nie moe si pooy, w rzeczywistoci natomiast nogi sonia s prawie
tak gitkie jak ludzkie. So duo atwiej si kadzie i wstaje ni ko, jest bardzo ruchliwy i moe
wspina si na spadki, strome nawet dla czowieka. lady soni znaleziono na szczycie Piku Adama na
Cejlonie, na ktry pielgrzymi wchodz z trudem schodami wykutymi w twardej skale. Sonie maj tak
pewne nogi, e mog przej prawie wszdzie, gdzie tylko jest do miejsca na postawienie ich
olbrzymich ng i gdzie podoe wytrzyma ich wielk wag. Zjedaem na soniu po zboczu doliny,
nachylonym pod ktem 45: so wycign przednie nogi naprzd, tylne w ty i zjecha spokojnie na
brzuchu.
W Indiach, na Cejlonie i na pwyspie Malajskim rodzina soni stanowi ich stado; w Afryce jest
prawdopodobnie tak samo, cho niektrzy wtpi ze wzgldu na wielk liczebno stad afrykaskich.
W Azji kilkakrotnie pojmano cae stada; dokadne badania wykazay, e wszyscy czonkowie stada
mieli pewne wsplne cechy rodzinne. Stado stanowi zamknit cao i nie czy si z innymi stadami.
So przypadkiem odczony od swojego stada i nie mogcy go odnale, staje si samotnikiem. Inne
stada bocz si na niego, cho go toleruj w pobliu i pozwalaj mu pi u tego samego wodopoju;
blisze stosunki s jednak zupenie wykluczone. Dlatego zapewne stare samotniki s zwykle zoliwe.
Samotnikami staj si rwnie sonie oswojone, ktre zbiegy do dungli, gdy prawo soni wycza je
ze stada. Te wanie niegdy oswojone samotniki s najniebezpieczniejsze dla czowieka, gdy stosuj
wszystko, czego si od niego nauczyy. Lubuj si one w przewracaniu domw, niekiedy rujnuj cae
wsie i z rozmysem niszcz ogrody owocowe.

Widziaem kiedy, jak taki oswojony samotnik odwizywa odzie krajowcw i puszcza je z prdem;
potem poszed na plantacj drzew kauczukowych i wylewa porcelanowe kubki, w ktrych zbiera si
sok kauczukowy, z naci drzew spywajcy.
Wdz stada jest wybierany nie tyle dla najwikszej siy i wymiarw, ile dla odwagi i zmylnoci, a w
Azji wikszo wodzw to samice. Sonie s bardzo oddane swemu wodzowi i broni go
w niebezpieczestwie. Widziano, jak inne sonie podtrzymyway ramionami rannego wodza
i dopomogy mu do ocalenia. Ranny so kadzie sobie opatrunek na ran z rnych zi i zmienia go
od czasu do czasu, dopki rana si nie wygoi.
Sonie, jak wielbdy, mog magazynowa wod po wypiciu i w razie potrzeby pij j powtrnie.
Sonie maj wyran indywidualno; jedne s odwane, inne s tchrze. Raniony so zwykle ucieka,
ale znaem jednego, ktry w pogoni za czowiekiem, ktry go zrani, wpad do wsi, rozdepta wroga na
bazarze w oczach tumu przeraonych widzw i potem uciek do dungli.
Sonie gorzej widz, sysz i maj sabsze powonienie ni inne zwierzta. Znaem czowieka, ktry
tropi sonia w dungli malajskiej i nagle wpad na z tyu ku wielkiemu swojemu i sonia zdumieniu.
Inny znowu myliwy, w Afryce, zaoy si, e napisze swoje inicjay na poladku najwikszego samca
w stadzie. Wzi kawaek kredy, przeszed przez stado, wybra najwikszego samca, napisa na jego
tyle swj monogram i wygra zakad.
Czy so zapomina? nie myl, przynajmniej ten, na ktrym jedziem w Malakce. Ten so okropnie
nie lubi maego psiaka, ktry zwyk by go chwyta za nogi. Razu pewnego wracajc do obozu,
mijalimy psa mocno picego pod drzewem. So zatrzyma si i rzuci duym kawaem bota na psa,
ale chybi. Dojechalimy do brzegu rzeki do kpieli. Gdy wsiadaem na na powrotn drog, so
zamci kau i nabra w trb muu i kamieni. Pies spa jeszcze gdymy go mijali ponownie, i so
wyplu ca zawarto swojej trby na wystraszonego psiaka, ktry uciek, skamlc z przeraenia.
Wszyscy syszeli o tym czowieku, co by dobry dla sonia w dungli, i ktrego w wiele lat pniej so
ten pozna w cyrku; czowiek siedzia na miejscach po 25 centw, so wzi go delikatnie trb
i posadzi na krzeso za dwa dolary.
Zawsze napawao mnie zazdroci to, e so nigdy nie cierpi dugo od niestrawnoci. Jeeli so zje
co, co mu si nie podoba, zapuszcza trb przez przeyk do odka, wypompowuje jego zawarto
i wypluwa j.
Jednak pomimo wszystkie historie jakie opowiadaj o soniach, nie s one tak inteligentne, jak psy,
cho mzg maj nieco wikszy ni czowiek; mona nauczy sonia wielu rzeczy, ale nigdy so nie
powici si za czowieka. Wtpi aby kiedykolwiek so reagowa, gdyby zabijano jego pana w jego
oczach. Prawdopodobnie by uciek.
Czy so boi si myszy, czy te si nie boi, nie wiem, ale wiem z wasnego dowiadczenia, e boi si
liszek i krocionogw, i nie lubi nic osobliwego w dungli. Kiedym robi zdjcie w dungli Malajskiej,
znaczyem moj drog drewnianymi kokami lub supkami z twardego drzewa, na metr dwadziecia
dugimi i na pitnacie centymetrw grubymi, wbitymi w ziemi tak gboko, e wystaway okoo 30
centymetrw. Ta wystajca cz bya pomalowana na biao. Sonie coraz to wyryway te supki
i rzucay je daleko na gazie drzew. Miay one duo do zarzucenia rwnie moim obozowiskom
i nieraz podczas mojej nieobecnoci niszczyy moje ognisko domowe, z rozkosz rozdeptujc
zwaszcza moje garnki i naczynia.

Amatorzy grubej zwierzyny lubi dyskutowa o tym, gdzie sonie id umiera, kiedy s stare. Ja
rwnie mylaem, e to tajemnica, dopki nie wyjanili mi sprawy znawcy soni w Afryce. So
opuszcza stado, kiedy czuje, e wiek zaczyna mu dolega, kiedy jest chory albo ranny. Wikszo
zwierzt jest dla sabych okrutna. Saby so szuka przede wszystkim wody, i dy do miejsc niskich,
bagnistych, aby unikn wysokich brzegw rzecznych, ktre s dla ju zbyt uciliwe. Zdarza si, e
so grznie w mule, a e jest ju saby, nie moe si oswobodzi i powoli zapada si coraz gbiej.
Myliwi nieraz widzieli sonie w bagnach, a jeden z nich zrobi bardzo dobr fotografi sonia,
zapadnitego w bagno po brzuch. Gdy pomyl, e szcztki duych czworonogw kopalnych znajduj
si zwykle w pobliu byych zbiornikw wody, to powysze wytumaczenie wydaje mi si bardzo
prawdopodobne. Wszyscy zgadzaj si, e sonie yj do mniej wicej 60 lat, ale znany jest wyjtkowy
przypadek, e so oswojony y 140 lat.
Pracujc w Kedah, jednym z pastw malajskich, nie nalecych do Federacji, usyszaem od
krajowcw, e sonie id umiera w okolice maej wioski, zwanej Sok. Zdarzyo si, e wkrtce potem
byem w Sok i zapytaem starego naczelnika gminy, czy moe mi wskaza miejsce, dokd sonie id
aby umrze. Odpowiedzia mi z umiechem: To zabawne. Sok jest uzdrowiskiem dla soni; kiedy s
chore, przychodz tu pi wod, ktra wytryskuje z ziemi i ktra jest obat (lekarstwo). Sonie, ktre
myl, e umieraj, przychodz istotnie tutaj, ale odchodz zdrowsze, ni byy kiedykolwiek.
Gdzie mia by cmentarz soni, znalazem rdo ich modoci.
Jeeli wierzy napisowi jednego z egipskich grobowcw, faraon Ptolemeusz Euergetes pierwszy
chwyta sonie afrykaskie i do uytku wojennego je sposobi. Wiadomo rwnie, e Kartagiczycy
uywali soni afrykaskich w swych pochodach wojennych.
Hannibal zna rwnie warto bojow soni i, idc na podbj Italii, mia ich kilkadziesit w swej armii.
Historia mwi, e zatrzyma on na trzy dni pochd swojej armii w Alpach, przygotowujc drog dla
soni, tajemnic jest jednak dotychczas, jak wykarmi on swoje sonie, z ktrych kady potrzebuje
dwustu kilogramw zielonej paszy dziennie.
Kartagina miaa stajnie dla szeciuset soni; dzi z pewnoci nie ma ani jednego miasta na
afrykaskim wybrzeu morza rdziemnego, gdzieby mona byo wyywi tyle soni. Rzymianie
uywali soni afrykaskich w igrzyskach gladiatorw i stawiali je niej od soni indyjskich.
Autor jest zobowizany tygodnikowi East Africa wydawanemu w Londynie i drowi JM. Bechetowi,
za nastpujce wiadomoci o oswojeniu soni afrykaskich.
Po upadku Kartaginy i Rzymu zaprzestano oswaja sonie afrykaskie i zapomniano nawet tej
umiejtnoci. Ponownie osignito pomylne wyniki dopiero z inicjatywy Leopolda II, krla Belgii
i zaoyciela Wolnego Pastwa Kongo, dziki powiceniu i umiejtnoci komendantw Laplume i
Magnette i ich pomocnikw pp. Vermeesch i Henrotin.
Laplume zacz prby oswajania soni w roku 1895 w Kira Vungu, na rz. Vele, i do roku 1899 udao
mu si ju oswoi ich dwanacie. Gdy w pi lat pniej powrci znowu do Konga, pozostao ju tylko
osiem soni z jego stada; przenis on je do Api, gdzie zaoy stacj tresowania soni. Api jest adnym
maym miasteczkiem, zbudowanym nad brzegiem powolnej rzeki, z adnymi domkami otoczonymi
kwiatami, z okrgymi chatami krajowcw i z kraalem na sonie; kraal ten mierzy ponad hektar
powierzchni, a otacza go mocna palisada zbudowana ze supw czterdziestocentymetrowej gruboci,
poczonych przeplecionymi linami.
Laplume i Magnette odkryli ponownie, e sekret, na ktrym polega oswajanie soni, to agodno.
W obozie w Api nikomu nie wolno uderzy lub w jakikolwiek sposb drani sonia. Staa agodno

i cisza obowizuj wszystkich, gdy haas wyprowadza sonie atwo z rwnowagi. Wystarcza
szczknicie kamery w rku zwiedzajcego, aby modzi jecy zaczli trbi i rwa swoje acuchy.
Samochodom wcale nie wolno si pokazywa w pobliu.
Chwytanie soni nasuwa wiele rnorakich trudnoci. Prbowano z pocztku dow jako puapek, ale
okazay si one bezuyteczne. Keddah, system uywany na Cejlonie, nie da wynikw, gdy nie mona
byo da sobie rady z wielk liczb spdzonych do keddahu soni rnego wieku, i trzeba byo
ostatecznie wypuci je wszystkie. Zdecydowano si wreszcie na odczanie matki z maym od stada,
zabijanie matki i chwytanie maego. Przy pomocy szczepu Azandi, zoonego z nieustraszonych
myliwych i wojownikw, metod t stosowano z powodzeniem, trzeba tylko bardzo uwaa na wiek
chwytanego maego sonika. Niepodobna wyywi sscych sonikw, poniewa niczym nie mona
zastpi mleka sonicy, niezmiernie bogatego w tuszcze. Teraz s chwytane tylko takie mae, ktre
ju przestay ssa; s one bardzo mocne i walcz o wolno do upadego.
Po schwytaniu sonia wiele innych trudnoci jest jeszcze do przezwycienia. So ma skr grub,
jednak bardzo atwo moe go zrani lina, i trzeba uywa lin specjalnych, mikkich, cho mocnych.
Wszelkie rany osobliwie na nogach maj nieraz wyniki miertelne pomimo aseptyki. Czasami
schwytane zwierzta padaj na ziemi i zdychaj, zupenie jak gdyby im pko serce. Wcigu wielu
tygodni po ujciu zwierz moe zatskni, odmwi pokarmu i zdechn. Potem trzeba strzec sonie
od chorb, od robakw, biegunki, febry a przede wszystkim od poraenia sonecznego, gdy so
afrykaski jest zwierzciem lenym i musi by w cieniu podczas skwaru poudniowego. Pomimo
wszystkich tych trudnoci stado oswojonych soni w Api Uczyo w roku 1921 dwadziecia pi gw,
z czego pitnacie samic, w roku 1925 liczba ta wzrosa do 40 a w roku 1927 do 70.
Sonie s tresowane do specjalnej pracy: po pierwsze cign one wozy, zwykle naadowane
bawen, lub pugi; po wtre, przenosz w trbie lekkie belki drewniane; po trzecie, przesuwaj
cikie kloce; wreszcie wyrywaj z korzeniami drzewa, krzaki i korzenie. Kady so otrzymuje
dyplom, stwierdzajcy jego kwalifikacje. Niektre sonie nigdy nie nadaj si do pewnego rodzaju
pracy, na przykad w spisach w Api figuruje, e samica Boma wysoko 2 m 15 jest wykwalifikowana
do wszystkich czterech rodzajw pracy; Faro, samiec, wysoko 1 m 93, robi wszystko, z wyjtkiem
przenoszenia klocw; malekie po 1 m 75 s zdatne tylko do lekkiej pracy z maymi sztukami drzewa.
Wida std jak starannie zajmuj si soniami w Api i e brane s pod uwag nawet ich idiosynkrazje.
Zwierzta s stale mierzone i znana jest szybko ich przyrostu.
Dzie w Api zaczyna si dla soni nie pracujcych o pitej rano; w towarzystwie swych pasterzy
(mahout) id one na pastwisko, wracaj o szstej wieczorem i dostaj wtedy porcj kassawy, bulw
albo bananw. Praca zaczyna si o czwartej rano, a nawet o pierwszej w nocy, jeeli sonie musz i
do pracy daleko. Zawsze o jedenastej sonie przestaj pracowa, odpoczywaj, kpi si i dostaj
porcj poywienia. Czasami wracaj one do pracy o czwartej popoudniu i pracuj do zachodu soca,
kiedy karmi si je znowu i odprowadza do obozu.
Kady so ma wasn stajni, ale uywa jej tylko w porze deszczowej; w porze suchej zwierzta pi
w kraalu gdzie im si podoba, i mog pa si zamiast spa. Dla zdrowia soni konieczna jest wielka
ilo dobrej wody do picia i do kpieli. Niestety, pozostawione sobie samym sonie niedugo s czyste,
gdy po kpieli lubi si tarza w piasku lub w mule i potem s niemoliwie brudne. W Api tarza si
nie wolno.
Sonie wytresowane w Api suchaj sownych rozkazw, s inteligentne i agodne, ale nigdy nie
zapominaj niesprawiedliwego upomnienia albo kary. Oswojone sonie w Api zabiy rozmylnie kilku
ludzi, ale nic im nie zrobiono, gdy okazao si zawsze, e winien by czowiek; sonie nikomu nie
zrobiy krzywdy bez przyczyny.

Brak wiadomoci co do opatnoci tego przedsiwzicia. Do roku 1913 ko soniowa, zdobywana na

polowaniach cakowicie pokrywaa koszty prowadzenia stacji. W roku 1925 budet stacji w Api
wynosi 443.000 frankw; nie jest to za duo, jeli bra pod uwag warto soni i produktw
pobocznych stacji. Pani Grace Flandrau, ktra ostatnio zwiedzaa Api, pisze, e sonie z Api po
cakowitym wyroniciu, mniej wicej po dziesiciu latach, s sprzedawane lub wynajmowane
plantatorom. Wedug komendanta Magnettea: Wydatki biece nabywcy sonia s bardzo niskie;
so nie zuywa benzyny i sam sobie wyszukuje poywienie na stepie. Para soni moe cign wz
naadowany trzema czy czterema tonami z szybkoci pidziesiciu kilometrw dziennie i moe
zaora ptora hektara w cigu przedpoudnia. Sonie s nieocenione przy przenoszeniu lub
przesuwaniu klocw i przy karczowaniu. Jeeli obchodzi si z niemi dobrze, s one zdrowe i zwykle
yj duej od swoich panw. Wcigu pierwszych stu lat swego ycia s one coraz mocniejsze, czego
nie mona powiedzie o Fordach.

Rozdzia XIV
Jakie mapy spotkaem
Pomimo swej wielkoci i mocy, goryl nie jest wcale tak niebezpieczny, jak przypuszcza wielu
powieciopisarzy. Goryle nie porywaj biaych dziewczyn do swoich nadrzewnych mieszka, maj one
do kopotw z wasnymi onami. Tego rodzaju opowiadania o tych mapach czekoksztatnych std
zapewne bior pocztek, e s one najwiksze z rzdu naczelnych, do ktrego naley rwnie
czowiek. Czowiek jest z natury czcicielem brutalnej siy - dowodem popularno bokserw i siaczy i chtnie otacza bajkami i tajemniczoci przedmioty swego kultu dla siy miniowej, choby
przedmiotem tym bya olbrzymia mapa.
Goryl jest usposobiony z natury pokojowo i jak wszystkie inne zwierzta, nie jest grony, dopki go
kto nie rozdrani i strzelajc do niego lub dokuczajc mu w inny sposb. Zreszt w podobnych
warunkach czowiek rad naladuje goryla. Przynajmniej pod tym wzgldem goryl i czowiek s
jednakowi. Nie trzeba przypuszcza, e chc dostarczy w ten sposb dalszych dowodw na to, e
czowiek od mapy pochodzi. Niech o tym dysputuj teologowie i zoologowie, ja powiem tylko o kilku
mapach, z ktrymi si spotkaem.
Wiele osb nie odrnia map czekoksztatnych od map waciwych, cho rnica pomidzy niemi
jest wiksza, ni pomidzy mapami czekoksztatnymi a czowiekiem. Mapy czekoksztatne nie maj
ogonw; nale do nich goryl, orangutang, szympans i gibbon; wedug mnie, najinteligentniejszy jest
orangutang, najpodobniejszy do czowieka jest szympans, najsilniejszy jest goryl, a najbardziej
przywizuje si do czowieka gibbon, ktry zreszt jeden tylko z map czekoksztatnych z natury
chodzi zazwyczaj na tylnych nogach.
Oczywicie nie mwi o tym, ktrego ogldano w filmie o Tarzanie; by to gatunek istniejcy tylko
w wyobrani. Orangutangi i gibbony yj w Malezji, szympansy i goryle w Afryce.
Niezoenie wizyty gorylom w ich ojczynie w pobliu jeziora Kiwu, midzy jeziorami Edwarda i
Tanganika, uwaczaoby zarwno zwiedzajcemu Afryk, jak gorylom. Jezioro ley o 1500 m nad
poziomem morza, a goryle mieszkaj jeszcze o 1500 m wyej. Na tej wysokoci klimat jest surowy
i dlatego goryle maj gste futra; cakowicie wyronite maj one ponad 1 m 80 wysokoci i wa
ponad 180 kg. Goryle maj mae uszy, krtkie szerokie rce i nogi, bardzo podobne do naszych; maj
one nawet prawdziw pit, ktrej nie ma adna inna mapa. Gibbon przeciwnie, ma u rk i u ng tak

dugie palce, e moe jedn rk zakry sobie jedno ucho i podrapa si w drugie palcami tej samej
rki.
Goryle spdzaj wikszo czasu na ziemi, lubi gste zarola i toruj sobie w nich tunele. Wspinaj
si one na drzewa po owoce i delikatne mode pdy, ale zdaj sobie spraw ze swej ogromnej wagi
i nie bujaj wrd gazi tak swobodnie, jak inne mniejsze mapy. Goryl jak artysta wdrowny, pi co
noc w innym ku; gdy czas ju spa, goryl buduje na ziemi lub na drzewie gniazdo, w ktrem nocuje
samica i mae, sam za pi zwykle na ziemi u stp drzewa, zawsze gotowy do obrony swojej rodziny.
Szympansy i orangutangi buduj sobie gniazda jak goryle, ale gibbon nigdy nie zadaje sobie tyle
trudu: jego dom jest tam, gdzie maj si za co uchwyci jego dugie rce.
Goryl jest z zasady jaroszem, a ulubionym jego przysmakiem jest dzika marchew i pietruszka. Gdyby
siacze i rekordzici sprbowali tej diety, moe by si stali tak silni jak goryle. O ile wiadomo, goryl
uywa swej olbrzymiej siy tylko do amania gazi na gniazdo. adna mapa nie lubi gorcego soca,
przeciwnie, tak lubi one cie, e bardzo trudno je fotografowa.
Goryle wsawi pierwszy Paul du Chaillu, podrnik i badacz francusko-amerykaski, zmary w roku
1903. Wikszo uczonych uwaa go za odkrywc gorylw i pigmejczykw, a Amerykaskie
Towarzystwo Geograficzne przyznao mu wielki puchar srebrny w uznaniu jego odkry. Ale
prawdopodobnie zarwno goryle jak pigmejczycy byli znani na dugo przed urodzeniem du Chaillu,
w kadym razie pigmejczykw znano przed Chrystusem. Du Chaillu opowiada o gorylach straszliwe
rzeczy: miay one rozdziera ludzi na sztuki, miay wyrywa im i niszczy strzelby; goryl chodzcy po
puszczy z wielkim kijem w rku mia wedug niego by jakim demonem dungli. Opowiadania du
Chaillu natchny prawdopodobnie reysera filmu, majcego jakoby przedstawia prawdziw histori
goryla, ktry porwa bia kobiet; niestety gorylem w filmie by czowiek, a jedynymi prawdziwymi
mapami byy orangutangi, ktrych wcale nie ma w Afryce.
Bajki o gorylach rozwia znany amerykaski badacz i uczony, niedawno zmary Carl Akeley, ktry
powici im specjalne studia; polowa na nie, fotografowa je z bliska i doszed do wniosku, e o ile
ich nie rozdrani, zachowuj si one tak jak wszystkie inne dzikie zwierzta. W ostatnich czasach
spostrzeenia Akeleya zostay rozszerzone przez Martina Johnsona, ktry nie tylko zrobi przepikne
filmy z gorylw, lecz uj trzy sztuki i przywiz je ywcem do Ameryki.
Johnson potwierdza, e goryl, zwaszcza stary samiec, jest najstraszniejszym zwierzciem w Afryce.
Czsto rzucay si one na niego i dobiegay na odlego kilku krokw od aparatu kinowego, czynic
oczywicie wszystko co mogy, aby go przestraszy i przeposzy. Kiedy Johnson nie rusza si
z miejsca i spokojnie krci dalej aparatem, goryle nagle si zatrzymyway, zawracay i uciekay
pdem. Gdyby Johnsona zawiody nerwy i gdyby strzeli do goryla, to albo byoby o jednego goryla
mniej, albo nie byoby Martina Johnsona. W kadym razie mwiono by, e goryl nie zaczepiony rzuca
si na ludzi.
Zreszt nigdy nie trzeba uoglnia obserwacji dotyczcych zwierzt. Moe Akeley i Johnson mieli
szczcie i nie spotkali goryla z wybitn indywidualnoci, bo nie ulega wtpliwoci, e niektre
zwierzta maj bardzo charakterystyczne cechy osobiste. S przecie lwy, ktre wspinaj si na
drzewa, s hipopotamy, ktre nie znosz ludzi grajcych w golfa. Najwybitniejsz moe
indywidualnoci wrd zwierzt by so Jumbo, ktrego ekscentryczne wybryki opisywano proz
i wierszem.
Nie uwierzono du Chaillu'emu, gdy opowiada, e goryle atakuj niekiedy myliwego, i wydzieraj mu
czasami bro; przez wiele lat uwaano to za grub przesad. Ostatnio jednak czonkowie ekspedycji
do Kamerunu w Afryce Zachodniej, stwierdzili, e goryle miejscowe s znacznie dziksze od swych

pobratymcw z nad jeziora Kiwu. Przekonali si oni, e krajowcy w Kamerunie poluj na goryle ze
strzelbami, zrobionymi z kawaka rury gazowej, naadowanymi prochem i rutem; zbliaj si oni do
goryla i pozwalaj mu uchwyci za rur; kiedy goryl chce ugry rur, krajowiec naciska cyngiel
i wystrza roznosi eb goryla w kawaki. Ekspedycja kameruska znalaza kilka takich starych luf,
zgitych przez goryle. Koniec kocem, moe du Chaillu nie by takim garzem.
Johnson przywiz z sob trzy goryle, dwa due, wielkoci omioletniego chopca i jedno mae,
wielkoci dwuletniego dziecka. Dwch ludzi miao z niemi do roboty. Wiksze goryle poszy do
ogrodu zoologicznego i byy chowane w klatce, may za chowa si w mieszkaniu pani Johnson
w hotelu St. Moritz w Nowym Jorku. Pastwo Johnson brali czasami mae goryltko do ogrodu
zoologicznego z wizyt do starej pary; biego ono wtedy do matki i przytulao si do niej, potem ojciec
goryl ciska swoje dziecko. Czsto matka z maym chowaa si do skrzyni, gdzie spdzaa z nim czas
duszy, zapewne na pogawdce. Gdybymy mogli zrozumie ich rozmow, przypuszczam, e
usyszelibymy, jak goryltko opowiadao matce o tym, e pani Johnson pozwala mu uywa swego
pudru i pomadki do ust.
Usiowano nieraz zrozumie mow gorylw, ale bezskutecznie; przypuszczalnie rodkiem
porozumiewania si jest rwnie czsto uywane bbnienie po piersiach. Wal si one w piersi
kolejno obu rkami, tak szybko, e rk po prostu dojrze nie mona; powstaje przy tym gone guche
dudnienie.
Goryle w niewoli nie s tak zadowolone jak szympansy i yj krcej od nich. Nawet na wolnoci
podlegaj one chorobom pucnym i czsto sycha jak kaszl.
So synie z dobrej pamici, mapa ze zdolnoci naladowczej, mwimy przecie mapowa
w znaczeniu naladowa. Mojem zdaniem, Stanley opisa jeden z najlepszych przykadw tej
zdolnoci naladowczej. Kilka szympansw' ukrado bben ze wsi murzyskiej, zanioso go na sam
szczyt drzewa i tam walio we potnie. Moe std jazz si wywodzi?
Szympansy s nadzwyczaj miymi zwierztami domowymi, dopki nie uwiadomi sobie swej wielkiej
siy, gdy wtedy rozzoszczone mog by niebezpieczne. Mj przyjaciel mia przez kilka lat szympansa,
ktry zawsze y z ca rodzin i jada przy wsplnym stole. By on niezwykle inteligentny. Razu
pewnego mj przyjaciel musia wyj nieoczekiwanie z domu, a e nie byo nikogo, kto by uwaa na
szympansa, zamkn go w pustym pokoju. Szympans zachowywa si zupenie spokojnie i nie da
pozna po sobie, e rozumie, e go zamknito. Mj przyjaciel by ciekaw, co te szympans robi
i zajrza przez dziurk od klucza; szympans robi akurat to samo - patrzy przez dziurk od klucza, co
te robi jego pan.
Najlepsza historia z map, jak kiedykolwiek syszaem, wydarzya si w St. Louis, gdzie jest jeden
z najpikniejszych ogrodw zoologicznych w Ameryce, a w nim kompletna kolekcja map
czekoksztatnych. Pewnego razu jeden z dozorcw wszed do klatki szympansa, aby co poprawi;
szympans wymkn si przez niedomknite drzwi i zamkn dozorc w klatce. Sytuacja bya istotnie
komiczna, tym bardziej e dziao si to w porze obiadowej, kiedy nikogo nie byo w mapiarni.
Dozorca sam nie mg nic poradzi, bo rce jego nie przechodziy przez krat klatki, nie mg wic jej
otworzy z zewntrz. Podczas gdy dozorca prbowa si uwolni, szympans poszed zbada
mapiarni, otworzy drzwi prowadzce do sutereny, gdzie czterech robotnikw spdzao swoj
przerw obiadow. Trzech grao w karty, a czwarty podsmaa kiebaski nad piecykiem. Pojawienie
si szympansa przerwao t idyll, robotnicy nie mieli ochoty bawi swego wochatego gocia i uciekli
z sutereny, wzywajc dozorcy. Wyobrazi sobie mona ich zdumienie, kiedy zobaczyli dozorc
skaczcego w klatce, w ktrej do niedawna siedzia szympans. Przez chwil robotnicy pomyleli, e
moe bezpieczniej zostawi dozorc tam gdzie siedzi, i dopiero na jego bagania i wyjanienia

otworzyli drzwi. Wszyscy pobiegli wtedy do sutereny, gdzie zastali szympansa, spokojnie
podsmaajcego kiebaski nad piecykiem.

Rozdzia XV
Spotkania z wami
Mao wy spotkaem w Afryce, ale to by wanie nieszczliwy przypadek. Chciaem mie z nich
dobre zdjcia ale widocznie nie miay one ochoty pozowa. W Afryce jest duo ww, z ktrych
najbardziej znane s mamba, kobra, pyton i mija plujca, ale nigdzie nie ma tylu ww jadowitych,
co w Indiach i w krajach Malajskich.
W Indiach od ukszenia ww umiera 20000 osb rocznie, w kadym razie mniej, ni zabijaj auta w
Stanach Zjednoczonych. Najczciej przyczyn wypadku jest nastpienie na wa. Zwyka kobra jest
leniwa i ma zwyczaj spa w takich miejscach, gdzie jest zupenie niewidoczna; atwo j nadepn,
a wtedy jak byskawica wbija ona swe jadowite zby w nog. W nocy kobra peza za zdobycz po
ogrodach i wchodzi nawet do domw; oczywicie w nocy jej nie wida i std znowu liczne zderzenia
z wami, powodujce mier. Nic nie mona zrobi powanego dla wytpienia kobry, gdy znaczna
cz 300000000 ludnoci Indii uwaa j za wito. Wedug legendy pierwsz kobr ciga wielki
ptak, tpicy gady; ju ju miaa by poarta, gdy w ostatecznej trwodze wezwaa boskiej pomocy.
Wiara kobry w Stwrc zostaa natychmiast wynagrodzona, na jej rozcignitym kapturze ukaza si
znak w ksztacie okularw, ptak si przerazi, uciek i nigdy ju nie zbliy si do kobry.
Kobra zwyczajna lubi mieszka w domach i nieraz indusi karmi j mlekiem, aby przebaga jej gniew,
kobra natomiast krlewska czyli hamadryada przekada dungl. Jest to najwikszy jadowity w na
wiecie i jest najniebezpieczniejszy, gdy nie boi si czowieka; jest to zapewne jedyny w, ktry
czowieka ciga i atakuje. Nawet w ogrodach zoologicznych jest ona zoliwa i napada na dozorcw.
Hamadryada jest kanibalem, ywi si innymi wami, lecz nie jada jadowitych.
Ciekaw histori opowiadaj o zmarym prezydencie Roosevelcie, nie tylko wielkim myliwymsportowcu na grubego zwierza, ale wielkim naturalicie. Interesowa si on wami i razu pewnego
zaaranowa walk midzy krlewsk kobr a amerykaskim wem krlewskim tej samej wielkoci.
W krlewski jest rwnie kanibalem, ale nie jest jadowity.
Gdy umieszczono we razem, zoliwa kobra poznaa od-razu, e w krlewski jest niebezpiecznym
przeciwnikiem, cofna si do kta i czuwaa nad kadym jego ruchem. W krlewski rwnie
wietrzy niebezpieczestwo i porusza si ostronie, pierwszy wszake zaatakowa. Nastpia
straszliwa bitwa; we rzucay si na siebie desperacko, wreszcie zwiny si w jeden kb.
Walka trwaa tylko par minut; ku zdumieniu widzw, kobra ulega i zdecha, a w krlewski zacz
spokojnie j zajada. Niedugo jednak trwaa jego uczta, jego ruchy staway si coraz powolniejsze,
wreszcie cakowicie ustay; okazao si, e w zdech rwnie: dotkny go w walce jadowite zby
kobry. Bj zakoczy si wic na remis.
We nie s zabezpieczone przed wasnym jadem lub przed jadem innych gatunkw. Dwie kobry,
ktre podczas walki wzajemnie si poksay, zawsze obydwie zdychaj. Opisano wielk batali
midzy siedmioma kobrami poudniowo-afrykaskimi, ktre wszystkie wzajemnie si poksay
i wszystkie zdechy.

We niejadowite szybko padaj ofiar jadu kobry, ktry dziaa na orodki nerwowe. Ukszenie mii
dziaa wolniej, powodujc krwotok wewntrzny. Puff-adder, poudniowo-afrykaski gatunek mii,
popenia czasami samobjstwo. Pewnego razu dostarczono prosto z veldu (stepu) jednego takiego
wa do parku wowego w Port Elisabeth; by on bardzo dziki i napastliwy, i aby go uspokoi
woono go do szklanego soja z korkiem gumowym. Gdy na drugi dzie wa wypuszczono ze soja,
wciekle wbi on swoje zby we wasne tkanki i zdech w p godziny potem.
We typu miadcych wynagradzaj sobie brak jadowitych zbw bardzo dugiem ciaem,
obdarzonym potnymi miniami miadcymi. aden z tych ww nie jest niebezpieczny dla
czowieka i wszystkie uciekaj na jego widok. W Afryce najwikszym wem jest pyton skalny, na
pwyspie Malajskim najwikszy jest pyton siatkowy, a najwiksza na wiecie jest prawdopodobnie
poudniowo-amerykaska anakonda. Dzikie rzeczy opowiadano o dugoci ww, ale wydaje si
wtpliwym, aby istotnie znaleziono wa wiele duszego ponad dziewi metrw. Wielko ww
jak ryb zmienia si zalenie od opowiadajcego.
W dungli Malajskiej miaem najbardziej emocjonujc przygod z pytonem. Wytyczaem prost lini
dla kolei i staem przy teodolicie, kierujc malajczykami, ktrzy cinali mae drzewa i pncza na
wyznaczonej linii, gdy jeden z moich ludzi zawoa:
- Ular besar, Tuan! Wielki w, Panie!
Poszedem ku niemu i zobaczyem zwinitego na ziemi olbrzymiego pytona, grubego jak moje udo.
Mia oczy otwarte (we nie mog zamyka oczu), ale nie ruszy si gdym si zbliy; widocznie
niedawno si najad i spa zdrowym snem. Nie wiedziaem, co robi z tak wielk sztuk. Nie mogem
go zabi kijem, strzelby nie miaem, a moje ksiki inynierskie nic nie mwiy, jak naley obej tak
przeszkod. Malajczycy bali si dotkn wa i caa nasza praca si zatrzymaa. Wreszcie bysna mi
myl; zapytaem mojego starszego robotnika, czy omieli si wzi wa za gow. Spojrza na mnie
jakby chcia powiedzie: Czemu sam tego nie zrobisz? Wytumaczyem mu wwczas, co chc zrobi,
a wtedy zdecydowa si sprbowa. Delikatnie podnis gow wa i przytrzyma j przez moment
na ziemi, wwczas gdy ja schwyciem tyk miernicz, malowan na biao i czerwono, grub na trzy
centymetry, zrobion z mocnego jesionu i zakoczon trzydziestoma centymetrami stalowego ostrza.
Celujc starannie uderzyem wa moj tyk w gow; przebia ona gow i wbia si co najmniej na
trzydzieci centymetrw w ziemi.
Odskoczylimy wszyscy na bok i czekali co si stanie. Jak byskawica rozwino si skrcone ciao wa
i lepo walio dokoa; od czasu do czasu w czepia si maego drzewka, grubego jak moje rami,
zgina je powoli i ama. Pomimo wielkiego napicia tyka trzymaa dobrze. Wreszcie pyton widocznie
zrozumia co go trzyma, owin si dokoa tyki i zacz j gnie; drzewo poamao si na kilka
kawakw, ktre wpady pomidzy zwoje. Wreszcie tyka pka tu nad elecem i w si oswobodzi.
Gdy w zacienia coraz bardziej swoje zwoje dokoa kawakw drzewa, z pyska sza mu piana,
zmieszana z krwi. Po paru minutach w zacz pezn niedonie; widocznie uderzenie w gow
go olepio, gdy zderza si z pniami i waha si co do kierunku. Za kadym razem gdy w odpeza,
jeden z Malajczykw chwyta go za ogon i ciga z powrotem. Po pgodzinie w zdech.
Drugim razem nastpiem na pytona, picego w pytkiej kauy. Wystrzeliem do kilka razy
z rewolweru; w rozwijajc swoje zwoje zakwicza jak winia i popez do ciemnego lasu, unoszc
gow co najmniej na szedziesit centymetrw nad ziemi.
F. W. Fitzsimons opowiada w swojej ksice o pytonach i ich obyczajach (Pythons and Their Ways)
osobliw histori o pytonie i o duym szczurze, jakimi zwykle ywi pytony.

- Pewnego dnia wpuszczono szczura do klatki pytona, ktry nie zwrci na wcale uwagi. Szczur wcale
si nie ba pytona; kiedy si przestraszy psa lub czowieka, chowa si midzy zwoje wa, ktre le
jeden na drugim tak, e pomidzy niemi pozostaje wolna przestrze. Tam wanie bya ulubiona
kryjwka szczura i ludzie bardzo si bawili, patrzc jak szczur tam si chowa i znowu wyglda.
W cigu trzech tygodni szczur y w przyjani z pytonem a pewnego rana mj sucy zulus zawoa,
abym zobaczy pytona.
- W cigu nocy szczur zjad miso z wa tam, gdzie byo ono najmiksze i najbardziej soczyste,
mianowicie midzy wyrostami krgw a pocztkiem eber. Miso byo wyjedzone na dugoci okoo
dwudziestu centymetrw wzdu, a okoo ptora wszerz. Byo przecie wtedy lato, termometr
wskazywa ponad 25, a jednak w, dugi na pi i p metra, pozwala szczurowi raczy si swoim
misem.
Przed kilku laty, po jednym z moich odczytw w Pittsburgu w jednym z gimnazjw, nauczyciel
przyrody poprosi mnie, ebym obejrza ich Boa constrictora. Wyobraaem sobie olbrzymiego gada,
ale kiedym wszed do klasy, pokazano mi malekiego dwudziestocentymetrowego wyka. By to
rzeczywicie Boa constrictor, ale modziutki, znaleziony w pku bananw. Caa klasa nie moga nic
znale, aby w chcia je: nawet kawaek wieej poldwicy nie budzi w nim apetytu. Poradziem
yw mysz, i po wielu staraniach mysz zapano i umieszczono w klatce wa.
Pewnego dnia mysz zjada wszystko co byo w klatce do zjedzenia i zacza je wa zaczynajc od
ogona. Aby ocali Boa constrictora musiano wypuci mysz.
Pamitam, e chopcem chodziem do ogrodu zoologicznego w Londynie oglda olbrzymiego pytona
siatkowego, ktry usiowa zje swojego towarzysza. Kady z tych ww mia co najmniej sze
metrw dugoci. yy one dugo w przykadnej zgodzie, ale dnia pewnego jeden z nich skoczy swj
obiad zoony z krlika, wczeniej ni drugi, a e by jeszcze godny, zapa krlika za tylne nogi, ktre
jeszcze wystaway z paszczy towarzysza, i zacz go poyka. Zanim zdono rozdzieli oba we, nosy
ich si spotkay i jeden z nich zacz poyka drugiego ywcem. Po paru godzinach w klatce by tylko
jeden olbrzymi w. Gazety londyskie drukoway codziennie biuletyny o zdrowiu wa, i tumy
zwiedzay ogrd zoologiczny, aby zobaczy kanibala. Okazao si jednak, e ta niezwyka uczta
przewyszaa siy trawienne wa, ktry po kilku dniach zdech.
Pytano mnie czsto, czy mnie kiedy w jadowity uksi. Co prawda zawszem najmowa czowieka,
ktry szed w dungli przede mn, tak e jeeliby kto mia by ukszony, to w kadym razie nie ja. Ale
pewnego razu, kiedym przechodzi w brd przez pewn rzek malajsk, poczuem ukucie w kostk
u nogi tu nad cholewk bucika. Bl by saby, dopkim nie przyszed do domu. Zdjem obuwie
i zobaczyem dwa mae ukucia. Wkrtce noga zacza mi puchn i po paru godzinach bya dwa razy
wiksza ni normalnie. Cierpiaem strasznie. Nie byo wtpliwoci, e uksi mnie w jadowity.
Nie dodawao mi otuchy wspomnienie o jednym z moich przyjaci, ktry by rwnie ukszony
w kostk. Znalazem go jczcego z blu w namiocie, a noga przypominaa raczej balon. Co prawda
zaniedba on wszelkich ostronoci i tylko podwiza nog ponad kolanem. Wkrtce dosta ataku
gorczki i umar w cierpieniach.
Co do mnie, niezwocznie naciem brzytw ukszenia i natarem je nadmanganianem potasu
w krysztaach. Pooyem si potem do ka, przywizaem sznur do nogi i powiesiem j tak, e
tworzya prawie kt prosty z moim tuowiem. Chciaem w ten sposb powstrzyma dopyw krwi do
nogi. W takim pooeniu przeleaem przeszo tydzie, a z rany cigle sczya si ropa; w kocu
miaem w nodze dziur, w ktr mona by woy kurze jajko. Dopiero po trzech tygodniach mogem

chodzi, a dopiero po paru miesicach rana si cakowicie zagoia; dotychczas nosz na kostce lad
podwjnego u-kucia.
Gdyby mnie jednak zapytano, gdzie jest bardziej niebezpiecznie, czy w malajskiej dungli, czy w domu
ww w o-grodzie zoologicznym, powiedziabym e w ogrodzie. Dozorcy i kustosze naraaj si
codziennie. Znam jednego kustosza, ktry pozwoli uksi si w rk jadowitemu wowi, aby mc
wyprbowa pewne antidotum. O mao e nie umar.
Nie trzeba miesza Wa Morskiego z wami morskimi. Czy W Morski istnieje, to wtpliwe, ale
pywaem razem z wami morskimi, ktrych peno w wodach wzdu wschodniego brzegu pwyspu
Malajskiego. Maj one paskie ogony i te i czerwone prgi wzdu ciaa, a pync trzymaj gow o
kilka centymetrw nad wod, aby mc si rozglda. S one jadowite, jak wszystkie we morskie,
ale nie atakuj nigdy, chyba zaczepione. Czasami widzie mona, jak wielki ptak nurkuje w morze,
chwyta wa, unosi go w powietrze i rozrywa na kawaki.
Na ldzie we morskie s bezradne i, usiujc si porusza, skrcaj si tylko w wzy. Dokoa
pwyspu Malajskiego s one tak pospolite, e kiedy William Beebe chcia dosta kilka okazw, po
prostu wynajmowa d w Penangu, wypywa z sieci ryback i wyciga ich kilka sztuk. Dochodz
one do dwch i p metrw dugoci.
Znany admira amerykaski opowiada mi, e kiedy flota pyna z Filipin do Singaporeu, polecono
wachcie zwraca uwag na we morskie, aby flota wiedziaa, e jest ju na malajskich wodach.
Ze wszystkich zwierzt najmniej lubi krokodyle. Nikt nie wie, jak dugo one yj, ani do jakich
dorastaj wymiarw, cho apano ju dziewiciometrowe: czsto widziano krokodyle w odlegoci
kilkunastu kilometrw od brzegu na otwartym morzu.
Kiedy Malajczyk zapie krokodyla, to przede wszystkim rozcina mu odek, ktry jest czsto
skarbnic. Nieraz znajduje si kompletny garnitur biuterii, kolczyki, naszyjniki, broszki, naramienniki
i bransoletki, gotowe do noszenia dla nastpnej osoby. Mczyzna moe znale kompletny garnitur
do smokinga - nie wyczajc spinek do koszuli i do mankietw. Wraz z klejnotami jest zawsze pewna
ilo maych kamieni: w ten sposb krokodyl prowadzi swoje rachunki. Za kadym razem kiedy
poknie czowieka - poyka kamie - tak przynajmniej mwili mi Malajczycy.
Krokodyle s zadziwiajco zwinne i mog biec po ldzie bardzo szybko, unoszc si na nogach tak, e
nie dotykaj brzuchem ziemi. Byway wypadki, e krokodyl zirytowany tym, e uszed mu jaki kpicy
si czowiek, wyskakiwa za nim z wody i goni go.
Krajowcy chwytaj krokodyle w bardzo przemylny sposb. Kawa twardego drewna na szedziesit
centymetrw dugi, zaostrzony z obu kocw, jest porodku przywizany do dugiego rattanu. Jeden
koniec drewna jest rwnie przywizany do rattanu, ale bardzo sabo; do drewna przywizuj
przynt, kawa misa, czasami ywego psa i rzucaj do rzeki. Krokodyl chwyta przynt, ale
szarpnicie uwalnia lekko przywizany koniec drewna, ktry staje w poprzek garda krokodyla;
wycign go wtedy mona na ld.
Na ldzie niebezpieczn broni jest ogon krokodyla. Moe on nim powali czowieka, i zwykle powali
go w kierunku swojej paszczy.
Zby krokodyla odnawiaj si cigle; jego oczy, uszy i nozdrza s umieszczone na wierzchu czaszki,
tak i cakowicie zanurzony moe on widzie, sysze i wcha. Nurkujc krokodyl zamyka oczy i widzi
poprzez powieki, specjalnie skonstruowane do podwodnego uytku.

Rozdzia XVI
Radio bez niczego
Masajowie s najbardziej arystokratyczni i najbardziej groni ze wszystkich plemion Afryki
Wschodniej. Pochodz oni z okolic nad grnym Nilem i przed przyjciem biaego czowieka byli
szczepem panujcym. Obecnie licz ich okoo 22000. yj oni pod angielskimi rzdami w rezerwacie,
ktrego granic pilnuje uzbrojona stra. Trzeba uzyska pozwolenie wadz na zwiedzenie tego
rezerwatu i trzeba si zarejestrowa wchodzc do i wydostajc si z niego.
Mczyni masajscy gardz prac. Uwaaj si oni za wybracw i zdoali przekona o tym swoje
ony, co niewielu mczyznom na wiecie si udaje. Wszystk prac wykonuj kobiety. ona jest nie
tylko suc, ale i zwierzciem jucznym. Widziaem jak Masaj przyszed do lokalnego skadu towarw
z dwunastoma onami, z ktrych kada niosa 24 kilogramy. Powiedzia mi, e przekada kobiety nad
osy, gdy s wytrzymalsze i mog wicej unie.
Czysto nie jest cech charakterystyczn Masajw; myj oni chyba tylko swoje ozdoby. Rozkoszuj
si oni paradowaniem z niedu wczni, ktr wadze angielskie zastpiy dug miercionon bro
niegdy uywan, ale s zbyt leniwi, aby nosi wasne krzesiwo. Pomimo tego mczyzny nie zobaczy
si nigdy bez krtkiego grubego kija, uywanego wtedy, kiedy kobieta prbuje naladowa lenistwo
swego ma.
Spoeczestwo Masajw dzieli si na trzy klasy wedug wieku. Do pierwszej nale chopcy. Do
drugiej i najwyszej wojownicy. Trzeci wiek, to wiek maeski, uwaany za drugie dziecistwo, bez
zbw, bez oczu, bez smaku, bez niczego.
Wielk ambicj kadego chopca jest zosta wojownikiem. Dawniej aby by dopuszczonym do
obrzdw wtajemniczenia, trzeba byo udowodni, e si zabio czowieka, ale rozporzdzenie
o krtkich wczniach wytpio ten stary obyczaj. Co siedem lat mniej wicej nieobrzezani chopcy
podlegaj obrzezaniu i zostaj zaliczeni do wojownikw.
Mody Masaj po zaliczeniu do wojownikw prowadzi boskie ycie. Mieszka w osobnych kwaterach i
yje z niezamnymi dziewcztami. Zwykle wybiera sobie dwie lub trzy modziutkie siedmioomioletnie, i mieszka z niemi, dopki nie nadejdzie ich okres dojrzaoci; zwraca je wtedy rodzicom,
ktrzy wydaj je za jakiego byego wojownika. Jedynym onatym wojownikiem jest wdz, ale i on by
si nie eni, gdyby nie nacisk podwadnych, ktrzy widocznie przekonali si, e onaty czowiek jest
bardziej godny zaufania, ni kawaler. Przy ceremonii zalubin wodza wojownicy nakadaj mu kobiece
zausznice i ubieraj go w kobiece szaty, w ktrych chodzi ju do swojej mierci. Wspaniay pogrzeb
wynagradza go za to upokarzajce ubranie.
Poza wodzem na umarych nie zwraca si uwagi. Kiedy umrze zwyky Masaj lub jego ona, wyrzucaj
ich trupy po prostu poza wie na poarcie hienom. Rwnie delikatne uczucia ywi Masajowie
wzgldem chorych. Jeeli myl, e kto z ich rodziny ma wkrtce ju umrze, rzucaj go take
hienom na poarcie. Jeeli chory czowiek umrze przedtem nagle, przywizuj jego trupa do wou,
ktrego wypdzaj w krzaki. W pozbywa si swojego ciaru i zwykle wraca. Oczywicie Masajowie
staraj si wobec tego nie chorowa. Ze wszystkich chorb najbardziej obawiaj si szczkocisku
i aby nie umrze z godu w razie zachorowania na t chorob, wybijaj sobie dwa rodkowe zby
w grnej szczce.
Wszyscy Masajowie prcz wojownikw usuwaj sobie wszystkie wosy z ciaa. Brwi i rzsy s uwaane
za brzydkie i kobiety wyrywaj starannie kady wosek, gdy tylko si ukae. Dzieci s golone

dokadnie zaraz po urodzeniu. Chopcy nie nosz wosw, dopki nie zostan wojownikami, wtedy
za pozwalaj wosom swobodnie rosn. W trzydzieci lat mczyzna uchodzi za niezdatnego do
walki, eni si i goli ponownie wosy.
Nie trzeba si obraa, jeeli dentelmen masajski zapoznajc si z kim pluje na do, zanim j poda
do ucisku; okazuje on w ten sposb swoje zadowolenie z poznania tak miej osoby. Jeeli kto dba
o higien, niech nie pokazuje swego nowonarodzonego dziecka Masajowi, gdy napluje on na nie
rwnie.
Od czasu kiedy Masaj zaopatrzy swoj on w dziecko, musi ona nosi na nogach liczne zwoje drutu,
okrywajce ca nog od kolana do kostki; jest to jej acuch i kula galernika. Druciane te zwoje s tak
cikie, e deformuj wkrtce nog, ale kobieta nosi je a do mierci. Nie brak kobiet noszcych
dobrowolnie takie same ozdoby na ramionach.
Kiedy byem w starym skadzie towarowym we wschodniej Afryce i poznaem wwczas gust
krajowcw, ogldajc przygotowane dla nich towary. Skad ten stanowia walca si szopa, pokryta
zardzewiaym dachem blaszanym. W jednym rogu leay worki z miejscow sod, w drugim bele
krajowego tytoniu, ktry wyglda jak kupa miecia. Krajowcy mieszaj tyto z sod i uj go. Byy
tam rwnie worki czerwonej ziemi, pospolitej farby uywanej przez wojownikw do farbowania
wosw. W blaszankach po benzynie Standard Oil znajdowa si mid krajowy, pomieszany
z czerwiami i woskiem, z ktrego krajowcy warz u siebie dobre mocne piwo. W barykach stay
paciorki wszelkiego rodzaju, sprowadzone z Wenecji. Zarzdzajcy skadem powiedzia mi, e te
ozdoby sprowadza si w maych ilociach, gdy moda zmienia si nieustannie. Podczas mojego
pobytu w modzie byy kolory czerwony, niebieski, biay i khaki, ale teraz zapewne wyszy ju one
z uycia. Masajowie maj poczucie stylu i nie chc nosi paciorkw lub kocw tego samego deseniu,
co inne szczepy. Perkal by wtedy bardzo uywany. Krajowcy kupuj biay i farbuj w roztworze
czerwonej ziemi.
Masajowie wierz w jedynego boga, zwanego Mungu, ktry towarzyszy im w ich wdrwkach
z pascym si bydem, ktrego maj tysice. Podczas wdrwek Masajowie odywiaj si mieszanin
mleka i krwi, ktrych dostarcza bydo. Krew dostaj Masajowie, obwizujc kark zwierzcia, dopki
nie nabrzmiej yy, ktre przebija si cieniutk strza z malekiego uku. Krew zbiera si do
specjalnego naczynia i miesza potem z mlekiem. Rana na karku zwierzcia goi si bardzo prdko
i nigdy nie widziaem pniej na adnym zwierzciu ladw po tej operacji, zauwayem natomiast, e
bydo jest dziwacznie i bezlitonie znaczone, uszy s mianowicie powycinane w rne ksztaty. Za pi
sztuk byda, albo trzydzieci owiec, albo za pitnacie dolarw gotwk, Masaj moe kupi sobie
on, a poniewa jest on na og lichym kupcem, nabycie ony jest najlepszym interesem w jego
yciu. Potem ona handluje ju za niego.
Trudno uwierzy, e s pasterze w krainie lampartw i lww, ale podczas moich wdrwek widziaem
Masajw strzegcych wielkich stad byda domowego. Pasterze ci wygldaj bardzo malowniczo ze
skr zarzucon na lewe rami, gdy prawe dwiga kilka dugich wczni albo uk i zatrute strzay. Noc
spdzaj w kolistej zagrodzie z kolczastych krzeww, ktra chroni ich i ich bydo od drapienikw.
Trucizna do strza poknita jest nieszkodliwa, ale zabija nawet sonia, gdy dostanie si wprost do
krwi. Do ptakw Masajowie strzelaj strzaami, na kocu nioscymi spor grudk lepu, podobnego do
wosku: lep skleja pira trafionego ptaka i zmusza go do opuszczenia si na ziemi.
Krajowcy poluj duo, po prostu dlatego, e lubi je i to duo. Ich pojemno jest zdumiewajca.
Czterech murzynw moe zje ca zebr w cigu popoudnia i jeszcze si pobij o wntrznoci.
W naszej ekspedycji byo czterdziestu krajowcw; byo o czym myle aby zaspokoi ich apetyty.

Kiedy rzenik we wsi zabije wou, najwicej kupujcych zbiera si dokoa wntrznoci, pocitych na
kawaki wielkoci orzecha woskiego; kupujcy zabieraj je w glinianych garnkach. Do dobrego obiadu
musi nalee kawaek serca, puc, wtroby, nerek, odka i kiszek. Za najwikszy przysmak uchodzi
odek napeniony jeszcze jasn zielon traw z ostatniego pokarmu; sprzedaje si go plasterkami
wraz z traw.
Sl jest wielkim zbytkiem w odywianiu si Masajw; bya rwnie przysmakiem dla naszych tragarzy
w grach Ruwenzori, ktrzy mogli zje cae trzy wierci funta krysztaw soli dziennie. Niektrzy
robili ciasto z mki i gorcej wody, lepili ze kule, napenione sol i ykali je jak piguki.
Krajowcy pal moliwie najmocniejszy tyto, ale zreszt nie s wybredni. Nieraz widziaem jak
murzyn oddar kawaek od swojej koszuli i nabi nim fajk. Raz rozdaem kilku naszym murzynom
dobre papierosy amerykaskie, wszyscy zakaszlali si strasznie.
Krajowcy w Kenii i w Ugandzie nosz szat zwan kanzu, sigajc od szyi do kostek. Szat t
w przeciwiestwie do innych afrykaczykw utrzymuj nieraz do czysto, tylko roje much pstrz
ubranie w fantastyczne desenie.
Krajowcy uywaj nieraz gowy, ale przewanie do noszenia. Utrzymuj oni w rwnowadze wszystko,
poczwszy od banana a koczc na siekierze; widziaem nieraz, jak rozmawiali i dysputowali, a nosza
na gowie si nie poruszya. Wszyscy krajowcy w Ugandzie, jak w innych czciach Afryki, pac
podatek, ale kady, ktry ma picioro dzieci z jednej ony, nie paci nic, dopki najmodsze dziecko
nie dojdzie do dziesiciu lat. Potem musi paci, chyba e ta sama ona ma znowu dziecko.
W Kamapali, gwnym miecie Ugandy, krajowcami rzdzi jeszcze dotychczas wdz naczelny zwany
kabaka, pokazuj obecnie jeszcze miejsce, gdzie poprzedni kabaka kaza wyrzuca z poamanymi
goleniami tych, co przeciw niemu zawinili; leeli oni dopty, dopki nie przyszy krokodyle i nie zjady
ich.
Pokazywaem kiedy jednemu z wodzw fotografi krla i krlowej Anglii; kiedy si dowiedzia, e
krl ma tylko jedn on, zapyta z najwyszym zdumieniem: To co on robi ze swoimi pienidzmi?
W okolicy Gr Ksiycowych myliwi ze szczepu Bakonw stawiaj w lesie kapliczki, powicone
duchom mylistwa. Kapliczki te wygldaj, jak klatki dla ptakw; maj one okoo trzydziestu
centymetrw wysokoci i szerokoci. Myliwi robi bardzo starannie dach nieprzemakalny, ale
z przodu kapliczka jest otwarta. Do skoczonej kapliczki wkadaj kilka obranych bananw, a skrki
owocw zatykaj na kijach przed kapliczk.
Ze wszystkich rzeczy ciekawych jakie widziaem u krajowcw nic mnie tak nie zajo, jak ich system
telegrafu bez drutu. My podziwiamy dopiero teraz cuda radia, a te ludy pierwotne umiej od setek lat
przesya wieci lub rozgasza nowiny prawie momentalnie i to na setki kilometrw odlegoci.
Sztuka tej komunikacji powoli ginie, i modsze pokolenie krajowcw nie wie o niej nic lub bardzo
mao. Starsi ludzie strzeg zazdronie tajemnicy, ktrej istoty biay czowiek nigdy nie pozna.
Podrnicy niejednokrotnie opisywali zadziwiajce metody przesyania wiadomoci na wielkie
odlegoci; czasami do tego celu su dymy ognisk, albo jak w Kamerunie, manipulowanie seri
bbnw rnych rozmiarw, tak dobranych, e ich dwiki przekazuj odlegemu suchaczowi
wszystkie informacje, ktre mona by mu poda w zwykej rozmowie.
Nikt jednak jeszcze nie wytumaczy prawdziwej tajemnicy, telegrafu veldu bez dymu czy bbna.
Podczas wojny Boerskiej z Anglikami sucy krajowcy opowiadali swoim panom w Bulawayo
o wydarzeniach, ktre zaszy pod Ladysmithem - osiemset kilometrw w linii powietrznej -

nastpnego ranka. Obszar pomidzy tymi dwoma miastami pokrywa przewanie gsty busz, zupenie
pustynny nagi step i wysokie pasma grskie. aden inny sposb prcz telegrafu veldu nie mgby
w tym czasie przynie adnych wieci.
Jeden z najbardziej zdumiewajcych przykadw przekazywania wieci przez krajowcw wydarzy si
po jednej z bitw w angielskim kraju Somalw w r. 1903. Pukownik Plunkett z pierwszego puku
Krlewskich Strzelcw Afrykaskich, wzi na ekspedycj karn do kraju Somalw wszystkich
zdatnych do boju ludzi z garnizonu w Zomba, lecego o 80 kilometrw na poudnie od
poudniowego koca jeziora Nyasa. Adiutant pozosta na miejscu jako dowdca. Pewnego dnia
o trzeciej popoudniu usysza on wielki zgiek w kwaterach onatych onierzy i posa krajowego
policjanta dowiedzie si, co si stao. Za dwadziecia minut policjant wrci, i powiedzia, e w kraju
Somalw bya wielka klska i e polego szeciu sierantw.
Zomba ley w odlegoci 3.200 kilometrw od Berbery, a atak Somalw na batalion zacz si
o drugiej minut trzydzieci. Pukownik Plunkett poleg, z nim dziewiciu oficerw, batalion za zosta
prawie zupenie zniesiony. Wiadomo o bitwie dosza do Zomby mniej ni w p godziny.
Komisarz okrgowy wioski, z ktrej pochodzili niektrzy z rekrutw, zoy rwnie raport o tym
samym przypadku. Wilfred Bussy poda ten raport w gazecie Daily Mail:
Ci nowi onierze, do ochoczo wyruszajcy z wasnego terytorium wprost na bj, wznosili okrzyki
przed kraalem swojego gwnego wodza; kraal ten lea w odlegoci rzutu kamieniem od bungalowu
Komisarza Obwodu. W dwa czy trzy miesice po odejciu rekrutw, Komisarza obudzi w nocy wielki
haas, pochodzcy z kraalu. Bbny pogrzebowe biy bez przerwy, mczyni wyli, kobiety pakay
a nawet dzieci i psy doczay swoje wysokie tony do oglnego haasu. Komisarz by bardzo
zdziwiony, bo widoczne byo, e adna zwyka tragedia yciowa krajowcw nie moga wywoa
takiego zamieszania, i posa niezwocznie krajowego policjanta, aby zbada co zaszo.
Buana, zaraportowa policjant, bya wielka bitwa w Somalilandzie, i nasza kompania bardzo
ucierpiaa. Bitwa odbya si dzi po poudniu. Zabici sierant Kanembe, jeden kapral i czternastu
szeregowcw. Kapral Ndoro i dwch innych ciko ranni i prawie nikt z caej kompani nie wyszed bez
szwanku.
Wiadomo, otrzymana przez komisarza, nie moga si dosta adn drog, znan europejczykowi;
trzeba by na to paru tygodni, przy kolejnym uyciu telegrafu, telefonu, kolei, statku i goca. Komisarz
wzruszy ramionami, pomyla, e wiele rzeczy jest moliwych w Afryce, i postanowi czeka cierpliwie
na wiadomoci urzdowe. Nadeszy one we waciwym czasie i w szczegach nawet potwierdziy
raport krajowego policjanta.
W jednym z numerw londyskiego tygodnika East Africa Leslie Moore opisuje jedno wasne
dowiadczenie, ktre moe wyjani nieco tajemnic telegrafu veldu.
Przed dwu laty pracowaem na plantacji kawy w Engare Olmutonyi, o siedem mil na zachd od
Aruszy. Pewnego dnia waciciel plantacji postanowi wyjecha na par dni do obwodu Mbugwe
polowa na sonie, ktre stwierdzono w tym obwodzie. W kilka dni po jego wyjedzie, z rana, wodarz
plantacji, krajowiec z Ufiume (o dzie marszu od Mbugwe), zwany Kimwere bin Mgogo
zakomunikowa mi e Buana pukownik zabi sonia tego ranka o dziewitej. Spojrzaem na zegarek,
byo wp do jedenastej. Zdziwiony, e wiadomo przysza tak prdko, spytaem Kimwerego, w jaki
sposb j dosta. Umiechn si dziwnie, powtrzy: dostaem wiadomoci i nic wicej z niego nie
mogem wycign. Po paru dniach mj szef wrci; istotnie zabi on sonia o dziewitej rano, i jego
opowiadanie zgadzao si nawet w szczegach z tym, co mi opowiedzia Kimwere.

Chciaem po tym fakcie koniecznie dowiedzie si, w jaki sposb wiadomo ta dosza do
Kimwerego. W tym czasie byo u nas sporo robotnikw ze szczepu Wa-Mbugwe, wrd nich kilku
byych askarysw ze Strzelcw Afrykaskich. Byem z tymi askarysami w przyjacielskich stosunkach
i rozmawiaem z nimi nieraz. Dowiedziaem si powoli od nich, e Kimwere mia dar przepowiadania
przyszych wydarze na podstawie snw. Wszyscy askarysi opowiadali mi w rnym czasie i kady z
osobna, e Kimwere ma ten dar, e nie bierze adnego dawa (lekarstwa), lecz po prostu kadzie si
spa po kolacji i w czasie snu otrzymuje wiadomoci. Mj obecny sucy, Mumba, jest jednym z tych
byych askarysw; mwi on mi e wielu Wa-Mbugwe ma taki sam dar.
W. Marcus Falloon wywodzi w dugim artykule w tym samem czasopimie, e dar ten, niweczcy
odlego, jest pewn form telepatii, uywan w cigu wielu pokole i doprowadzon do poziomu
prawdziwej sztuki. Pisze on:
Ludzie najbardziej wyrobieni w tej umiejtnoci staj si nadzwyczaj czuymi instrumentami i mog
wysya lub odbiera co chc. Wszystkie czue instrumenty (czyli wtajemniczeni) mog odbiera te
telepatyczne wiadomoci i przekazywa je swemu otoczeniu. Nie patrzymy ju na telegraf bez drutu
jak na cud, dlaczeg mamy si cofa przed uznaniem moliwoci takiego przesyania wieci? Nie
widz powodu, dla ktrego czowiek nie mgby wysya fal bez porwnania czulszych, ni fale
radiowe, i dlaczego osoby rwnie wraliwe i wyrobione nie miayby ich odczuwa. Jestem przekonany
e to si dzieje cigle, i e czekamy tylko na odkrycie sposobw, ujcia tego zjawiska i oglniejszego
jego zastosowania.
Mr. Falloon opowiada o przykadzie przenoszenia myli, obserwowanym przez niego w okolicy
Bukoby na zachodnim brzegu jeziora Victoria Nyanza. Mieszka on u pewnego misjonarza, i rozmowa
zesza raz na tajemnicze wasnoci krajowcw. Misjonarz by przekonany o ich telepatycznych
zdolnociach i obieca zademonstrowa je przy pierwszej sposobnoci. W kilka dni pniej przechodzi
tamtdy podrny ze swoim sucym krajowcem. Misjonarz wyjani mu, co zamierza zrobi,
i podrny zgodzi si wzi udzia w prbie. Misjonarz wzi kawaek papieru, napisa co na nim,
zapiecztowa, odda podrnemu, i powiedzia mu:
Koperta ta zawiera wiadomo od mojego sucego do paskiego. Na trzeci dzie paskiej podry
o szstej rano niech pan powie sucemu, e pan chce wieci ode mnie; niech pan zapisze jego
odpowiedzi, potem niech pan otworzy kopert.
W cigu trzech dni podrnik przeszed nieco ponad 80 kilometrw. O pitej rano wezwa on swego
sucego i powiedzia mu, e potrzebuje wiadomoci od sucego misjonarza. Midzy pit a szst,
kiedy sucy powiedzia podrnikowi na czym polegaa wiadomo, obydwaj byli razem i nic nie
mwili.
O szstej podrnik zapisa, co mu powiedzia sucy, otworzy kopert misjonarza i przekona si, e
obydwie wiadomoci byy identyczne. Sucy, ktrzy w tym przypadku zastpowali odbiornik i stacj
nadawcz radia, naleeli do rnych szczepw i posugiwali si rnymi jzykami.

Rozdzia XVII
Kary afrykaskie
Masajowie s patrycjuszami Afryki, pigmeje s natomiast najciekawsi i najosobliwsi. Nale oni
prawdopodobnie do najstarszej rasy ludzkiej i od tysicy lat zachowali swe cechy charakterystyczne,

swoje obyczaje i tryb ycia. Te mae ludy odegray wan rol w rozwoju ludzkoci w cigu wiekw.
Kiedy zamieszkiwali oni prawdopodobnie Europ, gdzie pozostay po nich bardzo rozpowszechnione
legendy. Oni to wanie mog by gnomami niemcw, trollami Skandynaww, leprechaunami
Islandczykw. Fantastyczna ta teoria zyskuje potwierdzenie w znalezionych w Europie pnocnej
szkieletach jakiej maej rasy czowieka. Uczeni mog by rnego zdania co do istnienia tych maych
ludw, ale we mnie jest do krwi celtyckiej, abym wierzy w elfy i wieszczki.
Na grobowcach w Sakkarah w Egipcie, pochodzcych z czasu Pitej Dynastii (mniej wicej 3.360 lat
przed Chrystusem), s wyobraeni pigmeje, a do szczegw zupenie podobni do obecnych
pigmejw z puszcz Ituri i Semliki. Faraonowie bardzo cenili tych maych ludzi, ktrzy mieli niemae
funkcje dworskie jako mimicy, tancerze i bazny. Dochowa si list pewnego faraona, ktry y mniej
wicej okoo 3.000 lat przed Narodzeniem Chrystusa, zawierajcy jak najdokadniejsze instrukcje dla
urzdnika imieniem Herkuf, tyczce si opieki, wygd i zdrowia cennego kara, ktrego Herkuf mia
przywie do Egiptu. Mj Majestat pisa faraon, bardziej pragnie oglda tego kara, ni wszystkie
dary Synaju i Puntu.
Mao miaem monoci obserwowa bezporednio afrykaskich pigmejw, ale poznaem nieco
podobn ras maych ludzi, Negrytw czyli Semangw, ktrzy yj wgbi dungli malajskiej. Jeden
raz tylko udao mi si ich zobaczy.
Syszaem od Mat Noha, tego Malajczyka, ktry budowa obozy przede mn, e uywa on dziewiciu
tych Negrytw do dostarczania drzewa na budow domw. Widywa ich tylko przypadkiem, a nawet
wtedy uciekali oni przed nim, cho wiedzieli, e dla niego pracuj. Pewnego poranku Mat Noh
przyszed do mnie, kiedy robiem zdjcie i powiedzia mi, e jestemy niedaleko od podstawy Gunong
Tahan - Zakazanej Gry - lecej w rodku obszaru, z ktrego rekrutowa on swoich ludzi dungli.
Mj poprzednik mwi mi, e w cigu dziesiciu lat na prno stara si zobaczy dzikich Semangw,
ale jego niepowodzenie mnie nie zrazio. Wiedziaem, e teraz albo nigdy trafiaa si okazja
zobaczenia najniszej na wiecie formy ludzkoci.
Dowiedziaem si od Mat Noha, gdzie ley najbliszy obz, uzbrojony w aparat fotograficzny
schowaem si wrd krzakw i obserwowaem polank - ale nikt si nie ukaza. Wracaem w to
miejsce kilkakrotnie, ale nigdym nikogo nie spotka, natomiast ku mojemu zdumieniu stos bierwion
by za kadym razem wyszy. Zrozumiaem wwczas, e kiedy ja chciaem obserwowa Negrytw, oni
obserwowali mnie. Dziwne wraenie wywoywao to poszukiwanie w ciszy dungli istot, ktre, jak si
zdawao, umiej stawa si niewidzialnymi. Negryci nigdy nie byli daleko ode mnie. Czasami
odnajdowaem miejsce gdzie spali, proste legowisko ze splecionych gazi, dajce ndzn tylko
oson; raz natrafiem na due ognisko, jeszcze ciepe.
Ju poegnaem si z nadziej, e kiedykolwiek zobacz Negryta; pewnego razu kiedy wracaem do
obozu, przebieg mi drog jele karowaty - pigmejczyk w wiecie zwierzt. Nie moga mi si uda
fotograf ja, ale tak, dla zabawy, sprbowaem przycign jego uwag w sposb uywany przez
Malajczykw, bbnieniem dwoma kijkami po liciu. Zrobiem sobie zason z gazi, schowaem si za
ni z aparatem fotograficznym i bbniem na liciu, imitujc nawoywanie karowatego jelenia. Nagle
bez szmeru may czarny czowieczek ukaza si na polance. Poza maym kawakiem kory, by on
zupenie nagi i sta z otwartymi ustami, rozgldajc si ze zdumieniem.
Przypuszczam, e sysza on moje bbnienie i myla, e to jele, albo moe przypuszcza, e to inny
karze wabi jelenia. Po krtkiej pauzie karze wyda dziwny dwik i po kilkunastu sekundach, pojawiy
si dwie kobiety, kada z dzieckiem siedzcym na rzemieniu, przerzuconym przez rami; zwaywszy
gsto dungli, zjawienie si ich w tak krtkim czasie byo zdumiewajce. Mczyzna by lej

zbudowany ni kobiety, a adne nie miao wicej jak 1 m 35 wysokoci. Kobiety poza malekim
fartuszkiem z kory byy rwnie zupenie nagie. Wszyscy mieli grube wargi, weniste wosy i byli
czarniawo-szarej barwy. Od czasu do czasu kobiety podrzucay dzieci na rzemieniu, widocznie eby je
wygodniej byo nie, a biedne dzieci marszczyy si z blu i zy kapay im z oczu. Rzecz dziwna, dzieci
nie wyday ani jednego dwiku; wida nauczono je paka w milczeniu. Dopiero po paru minutach
oprzytomniaem na tyle, em mg zrobi fotografi. Migawka trzasna, mczyzna drgn i spojrza
prosto w aparat, potem jedna z kobiet si obejrzaa i caa rodzina znikna z moich oczu tak cicho jak
si pojawia; popiesznie i milczc wlizgnli si oni w dungl. Wywoujc wieczorem fotografi,
przekonaem si ku mojej wielkiej radoci, e udao mi si sfotografowa ca grup, prcz prawej
rki mczyzny.
Pigmeje afrykascy, tak samo jak malajscy Negryci, s przystosowani doskonale do ycia w lesie. Bez
najlejszego szmeru przelizguj si oni przez spltane podszycie lasu. Ze zrcznoci map, z ktrymi
dziel dungl, wspinaj si oni na drzewa. Ich chaty z gazi i lici palmowych maj po 1 m 20
wysokoci i may otwr z jednej strony, przez ktry musz wchodzi na czworakach; chaty te tak
zlewaj si z otoczeniem, e mona przej tu przy wsi pigmejw i nie zauway jej.
Pigmeje zamieszkuj szerok stref w Afryce rwnikowej, cignc si na zachd od wielkich jezior
po obu stronach rwnika mniej wicej na trzy stopnie szerokoci geograficznej. Wszyscy s jednego
typu, ale mona rozrni rasy lokalne na podstawie drobnych rnic zabarwienia. Akkowie z nad
grnego Nilu, Niamniamowie i Wambutiowie z lasw Ituri, s ciemno-czekoladowi, Batwowie
natomiast z Kiwu i z nad grnego Konga s czarni. Wszdzie jednak rni si oni wyranie od
murzynw z rasy Bantu, ktrzy ssiaduj z nimi i ktrzy w cigu wiekw wyparli ich w lasy, w ktrych
pigmeje obecnie yj. S oni rwnie dalecy od murzynw Bantu, jak od biaych ludzi, ktrzy si nimi
teraz tak interesuj.
Pigmeje s wycznie koczowniczymi myliwymi, yj zwierzyn, korzonkami, owocami
i ogrodowizn, ktr dostaj od swoich ssiadw. W przeciwiestwie do murzynw Bantu, s oni
monogamistami; nigdy nie s ludoercami; maj wstrt do kradziey, a wedug Sir Harry Jonstona, s
inteligentniejsi od jakiegokolwiek szczepu murzynw. Pigmeje nie s, jak twierdzili niektrzy,
zwyrodniaymi dziemi natury; przeciwnie s oni ywi i zrczni, atwo naladuj i ucz si jzykw, s
czyci w ubraniu, maj wrodzony zmys humoru, pewnej wytwornoci i skromnoci, i s znakomitymi
mimikami. S mali, ale nie kary: wzrost ich waha si od 1 m 20 do 1 m 35, a waga od 22 do 31 kg.
W wilgotnym dziewiczym lesie rwnikowym pigmeje nie potrzebuj ubrania, ale rzecz szczeglna,
nosz rodzaj kapelusza ze somy lub lici, czsto bardzo eleganckiego. Broni pigmejw jest uk
i zatrute strzay, zrobione z trzciny i opierzone limi; s oni tak doskonaymi ucznikami, e mog
wypuci trzy strzay jedn po drugiej tak prdko, e wszystkie trzy lec jednoczenie w powietrzu
i wszystkie trzy trafiaj w cel. Jako myliwcom nawet potny so im ulega. Wypuszczaj oni rj
strza do olbrzyma, celujc przede wszystkim w oczy i goni za nim, dopki trupem nie padnie; z t
sam odwag i z takim samem powodzeniem ciga czowiek przedhistoryczny mamuta.
Niewtpliwie pigmeje pochodz z Azji, tej kolebki ludzkoci, i stamtd w bardzo odlegej epoce
przywdrowali do Afryki. Niewtpliwie rwnie zachowali oni pewne cechy mapie i s z wygldu
nieco do map podobni. Maj oni szerokie paskie nosy, wykrcone do rodka nogi z wielkim palcem
bardzo duym i szeroko odstawionym od pozostaych maych palcw, i maj ciao silnie owosione.
Wedug Emina Paszy Wambutiowie s pokryci krtkim sztywnym tustym wosem, a H. M. Stanley
opisuje, e jego karze w lesie Aruwimi mia futro na ptora centymetra grube.
Pewien pisarz w East Africa Magazine mwi, e pigmeje nie maj wasnego jzyka, ale mwi nieco
zmodyfikowanym jzykiem swoich ssiadw-murzynw Bantu, maj jednak wasne myliwskie

zawoania. T. A. Barns pisa, e mowa pigmejw z Semliki jest podobniejsza do krzykw zwierzt,
zwaszcza map, ni do mowy ludzkiej. Zwaszcza nawoujc si w lesie, uywaj oni raczej intonacji,
ni sw. Apetyt maj ogromny, std ich wydatne brzuchy, przez co jeszcze bardziej mapy
przypominaj. Jeden z pigmejw zjad za jednym posiedzeniem szedziesit bananw i jeszcze co
wicej.
Stosunki pigmejw z murzynami Bantu s na og dobre, prowadz oni z sob wymian pewnego
rodzaju. Pigmej, ktry ma ochot na wizk bananw, rosncych w szambie murzynw Bantu,
znaczy j, wbijajc strza w odyg. Kiedy owoc dojrza, pigmej zabiera go w nocy i pozostawia na
wymian sztuk zwierzyny. Pigmeje s wojowniczy i mszcz si za obelg albo krzywd, ale
murzynw si obawiaj.
Homer opisuje w Iliadzie ras maego ludu w dalekim poudniowym kraju, dokd urawie odlatuj na
zim. Herodot rwnie wspomina pigmejw w swojej historii. Pierwszym, ktry ich widzia w czasach
obecnych by G. A. Schweinfurth w r. 1870, a potem Stanley, ktry w opisie swojej ekspedycji na
pomoc Eminowi Paszy poda wicej i szczegowszych informacji. Od tego czasu liczni podrnicy
maj co do powiedzenia o maym ludzie, a Towarzystwo Misyjne ma wrd nich od wielu lat misj,
na ktrej czele stoi ofiarny Apollo Kivubulaya.
Martinowi Johnsonowi udao si zrobi kilka doskonaych filmw dwikowych z pigmejw w ich
rodzimych lasach; jego zdaniem s to urodzeni artyci.

Rozdzia XVIII
Pieko poniej zera
Historia Gr Ksiycowych czyli Ruwenzori, tej grupy niegiem pokrytych szczytw lecych na
rwniku, liczy ju ponad tysic lat. Pierwszy wprowadzi je do geografii Ptolemeusz, astronom egipski;
wiedzia o nich przedtem ju Arystoteles. W cigu wiekw byy one wygodnie umieszczane gdzie
w rodku mapy Afryki, dopki nie odkry ich wielki podrnik Stanley, w roku 1889. A potem staa si
rzecz dziwna: Gry Ksiycowe usunito z mapy.
Wysoce bezwstydnym i zarozumiaym wydaje si czyn geografw, ktrzy usunli z oblicza ziemi grup
gr, dobrze znan staroytnym i potwierdzon przez samego Stanleya. eby zrozumie istot sporu,
trzeba przypomnie sobie podre Stanleya w Afryce, dokonane przed rokiem 1889.
W swej ksice Przez Ciemny Ld Stanley opisa swoje wysiki celem znalezienia rde Nilu
i owiadczy, e przejecha odzi akurat przez to miejsce, gdzie domniemanie miay si znajdowa
Gry Ksiycowe, i e jest pewien, e takich gr nie ma wcale. Geografw caego wiata ogarna
panika. Nikt nie mg zaprzeczy Stanleyowi, bo nie byo nikogo, kto by sprbowa dosta si do
najbardziej gorcego miejsca na ziemi, jak sobie wwczas powszechnie wyobraano Afryk. Jedni
pisali listy do pism, twierdzc, e Stanley zwariowa, inni znowu pisali, e ci co le mwi o Stanleyu
s niespena rozumu.
Ale w roku 1889 Stanley sam natkn si na gry, o ktrych istnieniu tyle dyskutowano, i jako dobry
sportsmen po powrocie do cywilizacji, odwoa swoje poprzednie owiadczenie. Napisa drug ksik
Najciemniejsza Afryka, gdzie mwi o tym, e widzia na samym rwniku pasmo gr pokrytych
niegiem. Poruszenie ogarno wszystkich i podrnicy pojechali do Afryki, aby wspi si na te gry;

po przyjedzie na miejsce, nie mogli oni znale gr, o ktrych tyle dyskutowano, a po powrocie
nazwali Stanleya szarlatanem.
Ludzie trzewiejsi zwrcili si do Stanleya i zapytali go, czy by rzeczywicie na tych grach; okazao
si, e widzia on je tylko z wielkiej odlegoci. To przepenio czar: gry usunito z mapy. Pewien
uczony pan, nazwiskiem Cooley, napisa list do wielkich towarzystw geograficznych wiata, twierdzc,
e raczej uwierzy w omyk Stanleya, ni w to, e natura moe postpi tak miesznie i umieci
pasmo gr pokrytych niegiem na rwniku i w dodatku w Afryce.
Przyczyn wszystkich tych sporw byo to, e gr tych nie mona zobaczy nawet bdc blisko od
nich. Gdy gorce powietrze z rwnin, otaczajcych gry, podnosi si i spotyka zimne powietrze
dokoa lodowych turni, powstaje gsta mga, ktra zupenie zakrywa gry i czyni je niewidzialnymi,
czasami na kilka lat. By to tylko przypadek, e Stanley zobaczy gry.
Druga przyczyna, dla ktrej gry te s znane tylko bardzo nielicznym, ley w tym, e s one
niezamieszkae. Nie mona spotka nikogo, kto by stamtd pochodzi, i aden misjonarz tam si nie
udaje, bo nie ma kogo nawraca. Jeszcze jedna jest przyczyna, dla ktrej gry te zachoway si
w pierwotnej samotnoci to ich niegocinno. Gry Ksiycowe le na granicy Konga i Ugandy
i zajmuj obszar okoo stu kilometrw dugi i okoo pidziesiciu szeroki. Zachodnie zbocza gr le
w puszczy Ituri w Kongu, na wschodzie za opadaj do wielkich rwnin Ugandy, obrzeajcych
Victoria Nyanz, najwiksze jezioro wiata.
Pomimo tego, e obecnie znamy do dokadnie te osawione gry, wiele osb podziela dotychczas
opini Cooleya. Nie chc oni uwierzy, e w Afryce jest nieg. Zabrabym chtnie tych sceptykw w
Gry Ksiyca, postawi ich na rwniku i rzuca w nich niekami.
Po raz pierwszy wspi si na te gry synny badacz woski, ksi Abruzzw w roku 1906. Nazwa on
najwyszy szczyt Mount Margerita na cze krlowej woskiej, drugi za z kolei Mount Alexandra, na
cze krlowej angielskiej.
Gdymy wraz z ekspedycj Massee'ego wspili si na te gry w roku 1928, znalelimy na szczycie
Mount Baker, na wysokoci 4880 metrw, puszk blaszan, ktra przeleaa tam 22 lata, a w ktrej
bya karta wizytowa ksicia Abruzzw. Sposb badania ksicia Abruzzw, mianowicie skadanie
swojej karty wizytowej na izolowanych szczytach grskich, tak nam si podoba, e zostawilimy wraz
z jego biletem nasze karty oraz kawaek myda Palmolive.
Osborn Goodrich z Muzeum w Milwaukee i ja, wyruszylimy na zdobycie Gr Ksiyca z Nairobi, dnia
6 sierpnia, jednotonowym samochodem ciarowym. Po caodziennej podry, dotarlimy do jeziora
Nakuru, gdziemy zobaczyli bez adnej przesady 10000000 flamingw i ibisw, sdzc z przestrzeni
jak one zajmoway. Stay one na samym brzegu wody tak blisko jeden drugiego, e cae wybrzee
wydawao si pla z czerwonych i biaych korali. Gdy si zerway, tworzyy gst, row chmur,
zakrywajc soce.
Od tego jeziora jechalimy na pnoc, dopkimy nie dotarli do rwnika. Potem podnosilimy si stale
wzdu wielkiego dziau wodnego Afrykaskiego (midzy oceanem Indyjskim a Atlantyckim), od
ktrego drodze tej nadano nazw; w dzie praylimy si, w nocy za marzli. Pamitam, e
powiedziaem, e gdybymy mieli mietank, moglibymy zebra do lodu aby j zamrozi i mie
lody mietankowe na samym rwniku.
Moglimy spa w domach wypoczynkowych, pacc pi dolarw dziennie z utrzymaniem, ale
wolelimy rozpina nasz namiot przy drodze i spa w nim zupenie bezpiecznie. Na drodze do Jinja
musielimy wielokrotnie si zatrzymywa, aby oczyci siatk chodnicy z motyli, ktre zbieray si na

niej setkami. W Ugandzie spotykalimy czsto na samym rodku drogi kopce czerwonych mrwek,
dochodzce do dwch i p metrw wysokoci. Nad niektrymi znajdoway si bambusowe
rusztowania, ktre, jakemy si dowiedzieli, byy puapkami. Mrwki i termity uchodz u krajowcw
za wielki przysmak. Kiedy deszcz pada, krajowcy pokrywaj rusztowania szerokimi limi i mrwki czy
termity wychodz na powierzchni na odgos padajcych kropli. Jeeli termity nie reaguj, murzyn
polujcy na nie naladuje odgos padajcych kropli deszczu uderzajc kijkami po powierzchni kopca.
Zbiera on tuste termity i zjada je w domu, surowe albo pieczone.
Akurat przed naszym przyjazdem do Jinja, zacz pada deszcz, ktry zmieni si w grad, kiedymy
wesoo zahamowali samochd na samym rwniku. Ziarna gradu miay ponad sze milimetrw
rednicy, wyglday jak tapioka i podskakiway na rwniku zupenie tak samo, jak w innych
szerokociach geograficznych.
W Jinja stanlimy w hotelu Ibis o pi minut drogi odlegym od rde Nilu. Miasto pyszni si
piknem polem golfowym, ale cae zmartwienie, e na tym polu jest za duo hipopotamw. Raz
hipopotam zaatakowa jednego z moich przyjaci na polu golfowym w Jinja i zabi jego psa, ktry mu
si widocznie nie podoba.
Przepynlimy przez Nil promem zapenionym przez krajowcw i ich rowery. Kady rower upikszao
z p tuzina dzwonkw, lamp, reflektorw i pompek. Murzyn lubi, kiedy jego rower brzczy podczas
jazdy.
Mielimy przejecha jeszcze 400 kilometrw. Drogi byy dobre i szybko mijalimy plantacje, pola
golfowe i znaki ostrzegawcze: Baczno, jecha wolno, postawione tu zapewne przez jakiego
szkockiego inyniera. Przypadkiem widzielimy klipspringera (antylop-skoczka), ciekawe zwierz
przypominajce kozic, ktre moe postawi wszystkie cztery nogi na piciozotwce i utrzyma
rwnowag. Ma ono do pidziesiciu centymetrw wysokoci w przedzie i proste rogi dugoci 10
do 12 centymetrw. Wzdu jednej drogi widzielimy jedn przy drugiej jamy wyryte przez
mrwkojady. S to due zwierzta dugoci do 1 m 80, z odpowiednio dugim pyskiem, jzykiem
i uszami, ale z krtkimi nogami i ogonem; mieszkaj one w jamach i jedz mrwki.
Dojechalimy wreszcie do Fort Portal, gdziemy si zatrzymali w hotelu Ksiyca. Ley on na
wysokoci 1500 metrw nad poziomem morza, otacza go pikny starowiecki ogrd, przepeniony
piknymi kwiatami, w ktrym lataj oswojone ptaki o bogatym upierzeniu; wymarzone miejsce na
miesic miodowy. To prawdopodobnie mieli na myli waciciele hotelu, wybierajc sobie skrt
adresu telegraficznego - Romance.
W Fort Portal zapewnilimy sobie pomoc Georgea Olivera, ktry nie tylko zna z dowiadczenia gry,
na ktre chcielimy si wspi, ale zna rwnie jzyk Bakonw, krajowcw, zamieszkujcych u stp
Ruwenzori. Powiedzia mi on, e musz mie 2000 szylingw w srebrze na wypat krajowcom.
Dostaem je od Komisarza obwodowego p. Fishera. Mieciy si one w ogromnym worku, ktry ledwo
mogem unie; komisarz wyjani mi, e rozmylnie wsypa srebro do rzdowego worka,
oznaczonego strza, aby odstraszy zodziei.
Pienidze te naleao zostawi u wodza, ktry zamieszkiwa pierwszy nasz obz u stp gry, on za
mia je wypaca kademu, kto przedstawi podpisany kwit. Nie byo wic potrzebnym noszenie z sob
pienidzy w gry, i mona byo wszdzie wypaci ludziom, wrczajc im po prostu kawaek papieru
z oznaczon na nim sum nalenoci.
Przypadkiem znalazem w Fort Portal egzemplarz ksiki ksicia Abruzzw, Ruwenzori, ktrej nie
mogem dosta ani w Nowym Jorku ani w Londynie. Posiadajc t ksik moglimy posuwa si t

sam drog i z gry uoy plan na kady dzie wspinania. Oliver pojecha przed nami do Ibandy,
lecej wrd pagrkw u podna gr; kiedymy tam przyjechali, wszystko byo ju przygotowane
do odjazdu. Krajowi tragarze byli ju wynajci, by przygotowany dla nich prowiant i ciepe odzienie.
Nasz zapas prowiantu dla krajowcw skada si z 28 kilogramw soli, za ktr zapacilimy dwa i p
dolara, 480 kilogramw mki z prosa za 17 dolarw, ywego koza za 10 dolarw, kozy za 5 dolarw,
kilku kurczt i czterech kilogramw soli gorzkiej!

Rozdzia XIX
Antarktyda na rwniku
Gdymy wyruszali, Bakonowie nie mieli adnego ubrania poza kawakiem tkaniny z kory na
ldwiach, ale kady nis swj trzos na szyi. Bya to po prostu skra jakiego maego zwierzcia
wielkoci kota; skra bya cignita przez eb, tak i tworzya worek. Tylne nogi zwizane razem,
stanowiy ptlic, przez ktr murzyn przewleka gow, tak e worek wisia na plecach. Bakono bez
swojego trzosu byby zupenie zgubionym czowiekiem: nosi on w nim wszystkie swoje skarby,
zwaszcza fajk i tyto. Prcz trzosu kady ma wizk z ogniem i specjalny instrument muzyczny,
ktrego uywa albo dla rozrywki albo dla sygnalizowania.
Bardzo ciekawa bya wizka z ogniem, duga okoo metra i okoo 10 centymetrw gruba; normalnie
nie byo ladu ognia, i cao wygldaa jak olbrzymie cygaro, zrobione z lici bananw. Do wizki bya
przywizana ptlica, przerzucona przez rami. Wewntrz tej wizki byo nieco hubki i suchej trawy,
zapalonej przed zwizaniem wizki. Aby zrobi ogie wystarcza odwiza jeden koniec wizki, ktrej
zawarto zaraz staje w pomieniach. W ten sposb ogie bywa przenoszony bez wzgldu na pogod
w cigu caego miesica.
Z Ibandy wyruszylimy okoo jedenastej dnia 18 sierpnia, podczas straszliwej burzy z piorunami. Bya
pewna zwoka dopkimy si nie zgodzili skorzysta z czarownika Bakonw, ktrego zadaniem byo
rzdzi pogod i powodowa wiecenie soca, co te uczyni, akompaniujc sobie na flecie.
Czarownik by wyzyskiwaczem: za to, e gra na swym czarodziejskim flecie, kady krajowiec paci mu
cz swego zarobku. Po drodze, jedzenia wprawdzie nie mona byo dosta, ale wody wszdzie byo
pod dostatkiem. Peno w niej miki, ktra nadaje rzekom apetyczne lnienie, ale po wypiciu tej
rozkosznie wygldajcej wody, dostaje si blw odka, ktrych mona unikn tylko biorc czsto
due dozy soli gorzkiej. Miaem jej 20 paczek z sob ale i tego byo mao.
Mwiem z lekcewaeniem o niebezpieczestwach afrykaskiej dungli, ale mam wielki respekt dla
trudnoci gr afrykaskich. Martin Johnson i jego ona oboje dostali zapalenia puc po wejciu na
gr Kenia i musiano ich znie na d. W Grach Ksiyca trzeba jednoczenie wystrzega si zimna
i gorca; to z pewnoci nie maa sztuka, ustrzec si jednoczenie poraenia sonecznego
i odmroenia. W cigu trzech tygodni bylimy zmoczeni do skry albo potem, albo nieustannym
deszczem. Kadlimy si spa mokrzy, a nazajutrz wstawalimy jeszcze mokrzejsi. A krajowcy przez
cay ten czas pacili czarownikowi, aby sprowadzi pikn pogod gr na swoim flecie.
Koza i owca przysuway si w obozie tak blisko do ogniska, jak my, i wysuway swoje gowy nad
pomienie tak daleko jak tylko mogy, nie opalajc sobie kopyt. Kurczta siaday na kocu palcych si
polan i nieraz byy same dokoa otoczone pomykami.

Najbardziej wyczerpujc i niebezpieczn czci podry na Ruwenzori byo przejcie przez Fallen
Forest (Zwalony Las) na drodze do obozu Bwamba. Przez kilka kilometrw walczylimy z wielkimi
zwaami obalonych pni, lecych pewnie od setek lat, poronitych jasno zielonym mchem i bardzo
liskich. Najlejsze polizgnicie - a mona byo spa w ciemn otcha i nadzia si na pal metrowej
dugoci. Postpowalimy naprzd bardzo wolno i z bardzo wielkim mozoem. Od czasu do czasu
szlimy samym brzegiem przepaci, na setki metrw gbokich, ciek lisk i wsk, po ktrej nasi
ludzie pili si, niosc na gowie swoje cikie adunki. Potem nagle wydostalimy si do doliny
pooonej na wyszym poziomie, po ktrej pynie rzeka Mokobu. lizgalimy si, padali, wpadalimy
do wody, wreszcie zobaczylimy w odlegoci okoo kilometra wodospad, wytryskujcy poziomo ze
zbocza gry, jakby z jakiej olbrzymiej rynny. To wanie by obz Bwamba, wzmiankowany przez
ksicia Abruzzw. W Kiczuczu deszcz, jak srebrzysta kurtyna, pada tu przy naszym namiocie, tutaj
za namiot nasz sta wprost pod wodospadem.
Krajobraz otaczajcy wodospad Bwamba jest bardzo barwny. Strome ciany doliny s nakrapiane
wielkimi plamami zocistych i zielonych mchw. Gdzieniegdzie wysoko na powierzchni nagiej szarej
skay wida du jak kort tenisowy plam zielonego mchu. Wszystkie gazy s pokryte powok
rnokolorowego mchu, woda za jest brunatna. Z wielkiego dywanu szarych trwaych kwiatw
wyrastaj jasno-zielone karowate drzewa z pniami, otulonymi duymi kpami zocisto-tego mchu.
Tej nocy temperatura spada prawie do zera, ale spaem dobrze z butl gorcej wody w nogach.
Nazajutrz, pomimo wysikw czarownika, pada deszcz ulewny, kiedymy wyruszali z Bwamba do
Kaidongolo. W poudnie, kiedy soce stao w zenicie wprost nad naszymi gowami, brodzilimy po
kolana w niegu, otoczeni na pitnacie metrw wysok rolinnoci rwnikow. Znalelimy tam
lobelie na trzy metry wysokie; poznaem je i przypomniaem sobie, e sadziem te same kwiaty na
rabatach w moim ogrdku i e nigdy nie miay one wicej ni kilkanacie centymetrw wysokoci.
Jeszcze dziwaczniejsze byo to, e ten sam starzec, ktregom kupowa zawsze pczek za kilka groszy
dla moich kanarkw, tutaj wyrasta w drzewa na dziesi metrw wysokie.
Nastpnego dnia punkt o dwunastej w poudnie, soce wiecio prosto nad moj gow - staem w
Afryce na rwniku a nogi miaem w niegu.
Nic dziwnego, e nasi tragarze dali ciepego ubrania i wezwali swego czarownika, aby rozgrza ich
gr na swoim flecie.
Zanimemy poszli dalej, wybralimy dwudziestu ludzi, ktrzy zdecydowali si nam towarzyszy
powyej linii niegowej. Pozostali mieli zej t sam drog i powrci do doliny Buduku z zapasem
drzewa opaowego i ywnoci i czeka tam na nas, a zejdziemy z powrotem z gry. Perspektywa
otrzymania zaraz kompletu ciepego ubrania spowodowaa, e wszyscy chcieli i z nami w niegi.
Wybralimy tych, ktrych nogi byy w najlepszym stanie; kady dosta kaftan podbity barankiem,
weniany sweter, par grubych skarpetek wenianych, par spodni i do wyboru, albo grube buty, albo
trzewiki pcienne. Prbowanie butw byo prawdziw ceremoni, ktra zaja trzy godziny.
Chrzkali i stkali, mieli si do rozpuku, rozcili z boku buty, aby zrobi miejsce dla palcw, wreszcie
wszyscy byli gotowi woy na siebie nowe ubranie. W minut zrzucono brudne szmaty, skry
zwierzce, ubrania z kory, kawaki starych kocw i porwane kaftany, przed dwudziestu moe laty
otrzymane od jakiego misjonarza. Obejrzano starannie kade nowe ubranie, potem woono rce
w nogawice, a nogi w rkawy, skarpetki za pozostay nadal niewytomaczon tajemnic. Kiedy
wszyscy byli ju ubrani, woyli z powrotem swoje stare achmany na nowe ubrania.
Temperatura bya tu poniej punktu zamarzania, a e nasza owca i koza wykazyway ch
dobrowolnego umarcia, zarnlimy je. Tej nocy by mrz, a rankiem dnia 23 sierpnia bya gsta

mga. Wszyscy i wszystko byo zimne, mokre i lepkie, ale syszaem piew ptaka i znalazem kilka
pajkw w moim ubraniu, istniao wic dokoa nas jakie ycie.
Tragarzy wysalimy przodem; koo dziesitej dogonilimy ich, zebranych dokoa starca drzewiastego
ktrego zapalili; wydawa on jednak duo dymu a wcale ognia. adunek by rzucony w boto. Pomimo
zmczenia i odmroonych ng zerwali si oni zaraz, jak tylko nas zobaczyli i ruszyli dalej w swoj
drog. Pocztkowo starali si oni nie dotyka si do niegu, ktrego aden z nich nie widzia
przedtem. Buty, ktremy im dali, wisiay na szyi a skarpetki na rkach. Kiedy nieg pokry ca
ziemi, musieli oni brodzi w nim boso.
Po bardzo wyczerpujcym wspinaniu si dotarlimy w poudnie do obozu Freshfield Col na wysokoci
4198 m; ziemi pokrywao tam pitnacie centymetrw wieo spadego niegu. Pod niegiem by
gruby mech a pod nim warstwa lepkiego czarnego bota. Coraz ktry z krajowcw zapada si po pas
w zimne boto, z ktrego wycigao go dopiero z wysikiem kilku towarzyszw. Bylimy na
najwyszym miejscu przeczy, otoczeni zbatymi onieonymi wirchami. Jedyn oson by wielki
gaz, pokryty niemiertelnikami, przed ktrym rs jeden duy starzec drzewiasty. Ustawilimy namiot
na gbokim lodowatym bocie po odwiatrowej strome gazu, rozpalilimy obydwa nasze piecyki,
napenilimy niegiem nasze koty i pilimy wszyscy kaw, stojc po kostki w marzncym mule.
Pniej popoudniu, kiedymy wyruszyli na Mount Baker, otoczya nas gsta mga. Idc naprzd
pozostawialimy na wystajcych skaach kawaki czerwonego materiau i robilimy czste pomiary
kierunku za pomoc kompasu pryzmatycznego, aby mc znale drog powrotn nawet gdyby mga
pniej nie ustpia. Im wyejemy si wspinali, tym pogoda robia si gorsza; wreszcie zatrzymalimy
si na wysokoci 4265 m. Dokoa nas lea nieg na trzydzieci centymetrw gruby; lodowaty wiatr
unosi pasma mgy. Czekalimy do wp do pitej w nadziei, e si przejani. Po niegu pezay pajki
i malekie muszki, ktrymi te pajki zapewne si ywi; w powietrzu unosiy si mae, brunatnawoszare my, ktrych kilka zebraem. Siaday one na niegu, gdzie widocznie byo co dla nich do
jedzenia. Mwiono mi pniej w British Museum, e te my nale do nowego gatunku.
Nastpnego dnia, po bardzo cikiej nocy, sprbowalimy powtrnie wspi si na Mount Baker.
Wszyscy trzej czulimy oddziaywanie wysokoci: aby uwolni si od uczucia dusznoci co par minut
musielimy robi gboki wdech. Od kilku dni bolaa mnie bardzo gowa i szyja. Pno popoudniu,
kiedymy doszli do stp wielkiego lodowca, zdumiewajco nagle zacza si wielka burza niegowa;
towarzyszyy jej jaskrawe byskawice i przeraliwe uderzenia piorunu.
Na czele szed Oliver, ja byem przywizany porodku liny, a Goodrich szed ostatni. Ciko byo ku
stopnie na wysokoci 4575 metrw, ale to nie byo naszym najwikszym zmartwieniem. aden z nas
nie mia odpowiednich rkawiczek, ciepych i nieprzemakalnych; wkrtce rce nie tylko nam
zgrabiay, ale i bardzo nas bolay. nieg taja i wkrtce nasze buty byy pene lodowatej wody.
Ciemnoci szybko zapaday, kiedymy zrezygnowali z drugiej prby wspicia si na szczyt i wrcili do
naszego zimnego namiotu, rozbitego na lodowatym bocie.
Zapasy ywnoci zmniejszay si szybko; trzeba byo koniecznie zwin gwny obz i przez przecz
Freshfield sprowadzi tragarzy z Kaidongolo. Ale Mount Baker nci nas jeszcze, postanowilimy wic
jednoczenie zwin obz i jeszcze raz sprbowa szczcia. Posalimy wic po tragarzy i o dziewitej
rano 26 sierpnia przyszo ich dwudziestu czterech. Pozostali zeszli do Ibanda, gdzie mieli dosta nowe
zapasy i spotka nas potem w dolinie Buduku.
Oliver i Goodrich wyruszyli na szczyt, a ja wraz z tragarzami i ekwipunkiem na przecz. Okoo
jedenastej Goodrich i Oliver dotarli na niszy z dwch szczytw Mount Baker, zwany szczytem
Turystw; znaleli oni tam kopiec z kamieni, w ktrym bya blaszanka, zawierajca zmarznite

papiery i kilka nazwisk. O drugiej popoudniu wspili si oni na drugi szczyt, Edwarda, gdzie znaleli
bilet wizytowy ksicia Abruzzw.
O sidmej wieczorem obozowalimy wszyscy razem nad piknem jeziorem w dolinie, prowadzcej
prosto na przecz Scott Elliota. Otacza nas las starcw i lobelii; dokoa polatyway bogato ubarwione
ptaki. Miay one dugie zakrzywione dzioby miodowiodw, upierzenie byszczce, zielone i czarne,
a na kadym skrzydle plamk, ktra wygldaa jak lnicy srebrny pienidz. Oba zbocza doliny pony
bogatymi barwami jesieni, a nagie urwiska nad rolinnoci wyglday jak pochlapane zielon i t
farb. Po obu stronach doliny wida byo byszczce lodowce, nad ktrymi unosiy si kby gstej
biaej pary.
27 sierpnia zaczlimy ostatecznie si wspina na przecz Scott Elliota. Nie byo cieki dla tragarzy,
szlimy wic przodem z Bamwandal, przeoonym nad naszymi ludmi; cinalimy olbrzymie
zielska, przeazilimy przez zwalone pnie olbrzymich drzew i wdrapywalimy si na gazy. Wkrtce
serce bio mi jak motem i wcale si nie zmartwiem, kiedy tragarze owiadczyli, e tego dnia dalej nie
pjd. Przed nami wznosi si wielki acuch skalistych szczytw, przez ktry prowadzia nasza droga.
Miejsce na nasz obz stanowi gzyms na 1 m 20 szeroki, ale osonity od lawin przez wznoszce si
nad nim urwisko. ywnoci byo mao. Midzy nami a wzgldnym bezpieczestwem wznosio si
wanie to pasmo zbatych szczytw, poza ktrymi leaa dolina Buduku, gdzie czekali na nas
tragarze z nowymi zapasami ywnoci i drzewa opaowego.
Aby zrobi miejsce na namiot, kopalimy, drapali, skrobali, cinali krzewy, usuwali wielkie gazy,
wreszcie oczycilimy przestrze okoo dwch metrw szerok i czterech dug, gdziemy jako
wtoczyli nasze trzy ka. Woylimy potem na siebie wszystkie nasze ubrania, wsunlimy si
w nasze wilgotne worki do spania i prbowalimy drzema. W rodku nocy zerwaa si gwatowna
burza niegowa, co p godziny mniej wicej nieg zsuwa si z urwiska i z hukiem stacza si w d,
przelatujc tu koo naszych ek i obsypujc nas niegiem. Rankiem nieg jeszcze pada obficie.
aden dwik nie dochodzi od strony naszych tragarzy, zbitych w kup pod stosem kocw.
Zauwaywszy emy ju wstali, Bamwandala podszed i zacz zmartwiony mwi co do Olivera.
Chodzio o to, e ludzie nie chcieli si ruszy. Na prno tumaczylimy, e burza moga trwa jeszcze
dni lub tygodnie, i e im duej tragarze bd czekali, tym prdzej zacznie si gd, nic nie mogo ich
poruszy. Czarownik d w swj flet, a nieg pada gciejszy, ni kiedykolwiek. Noc zapada, a my
bylimy jeszcze skupieni na brzegu przepaci; mielimy mniej ni jedn porcj dzienn ywnoci dla
wszystkich i ani jednego papierosa.
Z rana Oliver poszed do Bamwandali; z piskw i krzykw dochodzcych od obozu tragarzy
wywnioskowaem, e stosuje on do nich sztuczne rozgrzewanie. Jak tylko czarownik, zrozumia, e
safari ma naprawd trwa dalej, uoy si z tragarzami na dwadziecia procent od ich
wynagrodzenia; gwarantowa im za to, e za jego spraw pogoda pozwoli ekspedycji przej przez
przecz.
Wyruszylimy o drugiej popoudniu. Wraz z czowiekiem, nioscym mj aparat fotograficzny
i czarownikiem, ktry bez przerwy gra na flecie, zamykaem pochd. O wp do pitej na wysokoci
4422 m otoczya nas nagle chmura; zanim przesza, piciu tragarzy, midzy nimi ten co nis moje
ko, zgubio swoje adunki i wygramolio si ze sto pidziesit metrw na zupenie niedostpne
urwisko. Wreszcie o wp do szstej doszlimy do szczytu przeczy Scott Elliota, gdziemy znaleli
lady obozu ksicia Abruzzw. Podczas chwilowego postoju zostawiem notatki w kopcu kamiennym
i zebraem kilka okazw robakw, yjcych w mchu. Wyobraam sobie, e robak jest jedyn istot,
ktrej moe si podoba ycie na szczycie przeczy Scott Elliota.

Marzylimy tylko o jednym: zej na d i powrci do Fortu Portal, gdy nasze zapasy wyczerpay si
cakowicie. Wicej ni o 600 metrw pod nami znajdowa si obz w dolinie Buduki, gdziemy
zamierzali spa i gdzie mieli czeka na nas tragarze z zapasami. Zmrok zapada i trzeba byo schodzi
po ciemku. Jeden z tragarzy zacz paka i zarazi paczem wszystkich. Szlochajc jak gromada dzieci,
szli oni jednak z trudem ze swoimi wielkimi ciarami na gowie. Prowadziem pochd, spodziewajc
si, e zobacz wiato, ktre doprowadzi nas do obozu i rzeczywicie ujrzaem je.
Po wielu trudnociach wrcilimy do Ibandy pierwszego wrzenia, witani okrzykami on krajowcw,
ktrych maonkowie wracali bogaci ponad wszelkie wyobraenie. Kiedymy ustawili nasz namiot na
tym samem miejscu co przed wyruszeniem, sam wdz przyszed nas powita, ubrany w bia
bawenian koszul nocn i w smoking.
Spytaem Kimbugwego czy ma co do powiedzenia ludom Ameryki i Anglii. Upozowa si przed
aparatem kinematograficznym i wygosi nastpujce przemwienie: Powiedz ludom Ameryki i
Anglii, e sonie zjadaj wszystkie nasze zasiewy, i e godujemy. Safari przychodz tutaj i chc ebym
ich ywi. Jak mog ich wyywi, jeli sonie zjadaj wszystko? Przyjdcie i zabijcie sonie, albo
pomrzemy z godu.'

Rozdzia XX
Gdzie anioowie boj si stpn
W trzy lata po moim wejciu na Gry Ksiyca dostaem wycinek z Times of East Africa, gdzie
dziewitnastoletni mj syn John opisywa swoje przygody przy wejciu na gr Kenia. Wiedziaem, e
chopiec jest w Afryce, ale mi na myl nie przyszo, eby mia si porwa na Keni; jest to jedna
z najtrudniejszych gr wiata. Dwukrotnie wspito si na ni, ale tylko w wielkich ekspedycjach,
urzdzonych znacznym kosztem. John wprawdzie nie dotar do szczytu, gdy zachorowa na znacznej
ju wysokoci, ale rozporzdza tygodniowo tylko dziesicioma dolarami, ktre mu posyaem.
Chopak chcia zawsze towarzyszy mi w moich ekspedycjach, a kiedym mu powiedzia, e musz
naprzd przekona si o jego wartoci, poprosi o pozwolenie odbycia podry naokoo wiata.
W padzierniku 1930 roku zostawiem go w najbardziej zapadym kcie wysp Brytyjskich - w Lands
End - z plecakiem, z picioma dolarami gotwk, z paszportem i z obietnic, e bd mu wysya jego
pensj regularnie.
Od tego czasu John przeszed przez Francj, Itali, Sycyli, Malt, Egipt, Sudan, koloni Kenia i Kongo
Belgijskie.
Dostaj liczne listy od chopcw z rnych czci Ameryki i Anglii z zapytaniem, jakby tu zobaczy
Afryk i reszt wiata; podaj wic opowiadanie Johna o jego prbie wspicia si na gr Kenia.
Po kilkudniowych przygotowaniach opuciem Nairobi dnia 3 czerwca z nastpujcym
wyekwipowaniem: jeden bosak o trzech zbach, czekan do lodu (ktry musiaem kaza zrobi, gdy
waciciel jedynego czekana w Nairobi nie chcia mi go poyczy), jeden termos, jedna para
rkawiczek, raki do butw, pidziesit stp liny, hem i szalik na szyj, sze kocw dla boyw i dwa
dla mnie, lekarstw i ywnoci na tydzie.
Poniewa nie mogem znale auta, ktre by mnie podwiozo, dojechaem a do fortu Hall kolej;
zabawna bya to kolejka. Stukilometrowa podr zaja jej pi godzin czasu, a pocig nie

zachowywa si jak zwyky szanowny pocig, lecz stawa nieraz midzy stacjami w tym tylko zdaje si
celu, eby da wysi jednemu hindusowi i pozwoli mu uly sobie przy torze. Po drodze mijalimy
duo plantacji sisalu, gdzie palono stare odygi. Mwiono mi, e w handlu sisalem panuje taka
depresja, e wielu plantatorw pali ca plantacj, aby zrobi miejsce na inne korzystniejsze roliny.
Okoo wp do trzeciej przyjechaem do fortu Hall; stacja ley okoo piciu kilometrw od miasta,
szczciem by tam hindus z rozklekotan star pciarwk, ktry podwiz mnie za darmo. Fort
Hall jest bardzo brzydki, sama blacha falista i szpetota. Opowiadano mi ciekaw histori o zmarym
zaoycielu fortu. Okazuje si e Hall by oficerem, ktry zaaresztowa Johna Boyesa, synnego biaego
Krla Kikujw, i odesa go do Mombasy na rozpraw sdow. Naturalnie Boyesowi si to bardzo
nie podobao, skl on Halla i przepowiedzia, e bdzie jeszcze taczy na jego grobie. Boyesa
wkrtce potem uniewinniono, a po paru miesicach dosta on list od Halla, ktry prosi go, aby
przyjecha go odwiedzi. Gdy Boyes przyjecha, proroctwo jego byo ju spenione, Hall ju nie y; co
prawda Boyes nie taczy na jego grobie.
Zwrciem si zaraz do Komisarza obwodowego, ale wyjecha na safari; poszedem wic do jego
zastpcy i wytumaczyem mu, e chc si dowiedzie, czy znajd jaki sposb dostania si do Embu,
o pidziesit kilometrw odlegego. Poleci mi dowiedzie si w dukasach, czyli hinduskich sklepach;
poszedem tam i bardzo si zmartwiem. Pierwszy czowiek, do ktrego si zwrciem, zada
szylinga za mil i tyle za powrt prno, a do Embu jest trzydzieci dwie mile. Kosztowaoby to
szedziesit cztery szylingi, czyli poow pienidzy, ktrymi rozporzdzaem, bo reszta wysza na
ywno, ekwipunek i t. d. Kiedym odchodzi zmartwiony, ssiedni kupiec, ktry sysza nasz
rozmow, krzykn, e wemie po siedemdziesit pi centw za mil (sto centw stanowi szyling
wschodnio-afrykaski), ale to byo jeszcze za drogo. Jednak w kocu ten sam czowiek, co przywiz
mnie ze stacji, zgodzi si zawie mnie za trzydzieci dwa szylingi. Nie mogem znale nic taszego
i trzeba byo podda si koniecznoci; powiedziaem mu wic, e wyrusz nastpnego ranka.
Zastpca Komisarza powiedzia mi, e jeelibym nie mg wyruszy tego wieczoru, to mog spdzi
noc w pustym domu, ssiadujcym z jego mieszkaniem. Pojechaem na stacj po mj baga
miejscow takswk i poznaem prawdopodobnie najmodszego kierowc na wiecie. By to may
chopiec hinduski, co najwyej dziesicio- lub jedenastoletni, pomimo to kierowca doskonay, cho
szalony.
Wracajc, wstpiem do zastpcy Komisarza, ktry uprzejmie zaprosi mnie na obiad tego wieczoru
i na niadanie na nastpny ranek, abym nie narusza swoich zapasw konserw. Spdziem wygodnie
noc w pustym domu, a rano poprosiem zastpc Komisarza o ostemplowanie mojej ksieczki
(musz wyjani, e zawsze mam z sob ksieczk, stemplowan w kadym miejscu mego pobytu)
i wyjechaem pciarwk. Bya to straszliwa, rozklekotana stara Chevroletka, ktra przejechaa
okoo 50.000 kilometrw zanim przesta dziaa licznik. aden z wskanikw nie dziaa, a reflektory
zastpowaa osonita od wiatru latarnia, przywizana sznurkiem. Mniej wicej co p godziny trzeba
byo stawa i da ostygn wodzie w chodnicy, ktra zaczynaa si gotowa i kipiaa przez wierzch.
Dojechalimy do Embu w poudnie; zarwno Komisarz jak jego zastpca wyjechali na safari, ale
jadem niadanie z miejscowym instruktorem rolniczym, Mr Hartleyem. Udao mi si potem dosta
samochd, ktry szed do Meru i zatrzymywa si po drodze w Czogorji, skd zaczyna si droga na
gr. Zadano ode mnie tylko dwadziecia szylingw, wic wszyscy byli zadowoleni. Droga do
Czogorji jest bardzo pagrkowata, a krajobraz miejscami cudowny. Kenia bya zakryta mgami, i nie
widziaem jej tego dnia. Okoo wp do sidmej dojechalimy do misji, gdzie oddaem misjonarzowi
drowi Irvine moje listy polecajce. Zarwno Dr Irvine jak jego ona byli dla mnie bardzo dobrzy
i pomimo pnej godziny zaprosili mnie na obiad i przenocowali.

Poniewa miaem wzi z sob tylko trzech boyw, ku mojemu zadowoleniu, udao si tak urzdzi,
e mogem wyruszy ju o dziesitej rano dnia nastpnego. Z rana dostaem ywno dla krajowcw,
zoon z czterdziestu funtw poszo, troch tuszczu i soli. Doktor podwiz mnie do obozu
Morgoriego, odlegego o cztery mile. Zreszt Morgori nie by ju tutaj wodzem, usunito go bowiem
za zbyt czste zagldanie do szklanki. Doktor nas sfotografowa, poegnalimy si i ruszylimy gsiego
w gr. Przez pierwsze p godziny szeroka droga, zrobiona pierwotnie dla samochodw, podnosia
si zwolna po szczycie pasma, potem zeszlimy w d i doszli do rzeki, przez ktr leao zwalone
drzewo. To przejcie dziaao mi troch na nerwy, gdy moje podkute buty nie chciay czepia si
olizgego okrglaka. Jak chopcy przeszli ze swoimi pakunkami, nie wiem. Nieco dalej byo drugie
przejcie przez rzek, ale byo pytko, jeden z boyw przenis mnie na drug stron.
Zaczlimy teraz wspina si na serio, i doszlimy znowu do drogi, biegncej gstym lasem. Las
przypomina troch lasy angielskie, a podobiestwo powiksza rodzaj fiokw kwitncych u stp
drzew. Po godzinie przeszlimy przez inn rzek po kamieniach, uoonych na krawdzi maego
wodospadu na dwadziecia stp wysokiego. Zatrzymalimy si wkrtce na odpoczynek i mae
niadanie, a potem poszlimy dalej, zanurzajc si w las waciwy, wspinajc si na strome zbocze,
lizgajc si, potykajc si, chwytajc si za drzewa i przystajc co chwila dla zapania tchu. Okoo
drugiej doszlimy do pierwszej polanki poronitej traw i niskimi krzewami. Zatrzymalimy si tu na
odpoczynek; okazao si przy tym, e jeden z boyw w jaki sposb zgubi trjng od aparatu,
przedmiot istotnie niezbdny; zirytowaem si tym bardzo.
Posaem dwch boyw z powrotem , aby poszukali zguby, sam za usiadem; trzeci boy zosta ze
mn, zwin si zaraz w kbek i usn. Mniej wicej po p godzinie zbudzi si on nagle, obejrza si
dokoa z przestrachem, potem zerwa si, poszed ciek, zagldajc pilnie w krzaki; po chwili
przerazi mnie nagy jego krzyk. Przebieg on szybko koo mnie, porwa blaszank od nafty i zacz
w ni wali gwatownie, potem rzuci j i z nowym krzykiem pobieg ciek. Spojrzaem w stron, z
ktrej przybieg, i zaczem biec rwnie. Ku mnie wolnym galopem zbliay si dwa bawoy; byy one
ju w odlegoci jakich pidziesiciu jardw. Nie to ebym ucieka, alem w kadym razie po paru
sekundach wymin boya. Nie by to zbyt godny odwrt. Przebiegem ju trzy czwarte drogi do lasu,
gdy boy wymin mnie z kolei, ale potkn si na czym i upad, a ja na niego. Nie tracilimy czasu na
odpoczywanie albo wymylanie, zerwalimy si natychmiast i uciekali dalej. W lesie wydrapalimy si
na najblisze drzewo z szybkoci kota. Skulilimy si trzymajc si gazi; wypaliem z rewolweru,
ktry, wypoyczyem dla sygnalizowania (nigdy nie nosz broni ze sob). To odstraszyo widocznie
bawoy, bomy ich ju wicej nie widzieli. Pomimo tego boy nalega, eby siedzie na drzewie jeszcze
przez p godziny, dopkimy nie usyszeli nawoywa powracajcych dwch boyw.
Zlazszy z drzewa, byem znowu wcieky, e trjng si nie znalaz. Nie umiem kl po suahili,
musiaem si wic zadowoli, robic rozgniewane miny. Soce szybko zachodzio, i byo ju za pno,
aby wyruszy dalej, chopcy zaoyli wic obz na boku polanki; lea on na zboczu pagrka tak, e
mao byo prawdopodobne, aby jaki baw mia nam zakci sen. Przed kolacj rozpilimy namiot
dla mnie z kawaka duego ptna, poyczonego mi przez Mr. Hartleya z Embu, a potem chopcy zjedli
kolacj, zoon z poszo, tuszczu i soli, ja za zjadem bekon i fasol. Po zapadniciu ciemnoci
zauwayem dokoa mas wieccego mchu; wydawa on tyle wiata, em pooy gar mchu
w namiocie, jako lampk nocn.
Noc bya niewygodna, bo pod moim kocem lea duy kamie. Nazajutrz wstaem ze socem, ale
chopcy ju warzyli sobie na niadanie rzadk papk. Zwinlimy obz i wyruszyli okoo smej;
wkrtce ze miechem i krzykiem minlimy drzewo, na ktrem spdzilimy popoudnie poprzedniego
dnia. miech usta jednak niebawem, kiedymy po paru minutach natrafili na wiee lady soni;
nawz dymi jeszcze. Krajowcy byli oczywicie zdenerwowani, i wcale ich to nie uspokoio, e na

krawdzi polanki podobnej do wczorajszej, gdzie nas zaatakowa baw, znalelimy wiee lady
bawow. Przeszlimy przez polank z dreniem, walc w blaszanki i wydajc nieludzkie krzyki
i wrzaski. Jestem pewien, e gdyby by jaki baw w' pobliu, toby zdech na serce ze strachu.
Doszlimy wkrtce do pierwszych bambusw, i z pocztku nie byo tak le. Koo poudnia jednak
cieka bya tak zawalona masami zwalonych bambusw, emy musieli wycina sobie drog naszymi
pangasami. Na przemian torowalimy drog i wracali po nasze adunki; posuwalimy si wic bardzo
powoli naprzd a do czwartej, kiedy okazao si, e boye zbdzili i e nie moemy i dalej.
Prbowalimy wrci po wasnych ladach, ale znowu zbdzilimy, i o zachodzie soca bylimy
w takiej sytuacji, e nie moglimy ruszy si ani naprzd, ani w bok, i tylko bardzo niedaleko w ty.
Musielimy z koniecznoci spdzi noc w bambusach, a jak na zo nigdzie wody nie byo; znowu
bardzo aowaem, e nie umiem powiedzie paru sw do suchu boyom w ich wasnym jzyku. Na
dobitk okazao si, e zgubili butle z naft do prymusa. Na widok mojej purpurowej z gniewu twarzy
porwali si na poszukiwania i szczliwie odnaleli zgub. Po powrocie zaoyli obz w spltanych
bambusach; w braku wody nacinali odygi bambusw, ktre zawieray nieco niesmacznej, ale
zupenie czystej wody; przegotowaem j przed uyciem, ale boye nie przedsibrali adnych takich
ostronoci; zdaje si, e im to nie zaszkodzio. Juemy zasypiali, kiedy jaka papuga, czy co w tym
rodzaju, zacza skrzecze na drzewie tu nad naszymi gowami. Wystrzeliem z rewolweru eby j
odstraszy, ale ku mojemu wielkiemu niezadowoleniu wrzeszczaa tym goniej. Zatkaem sobie ze
zoci uszy chustk i zapadem w przerywany sen.
Rano po niadaniu wysaem dwch boyw szuka cieki, a sam zwijaem obz z pozostaym. Wrcili
oni okoo dziewitej, przeciwszy przez bambusy ciek do waciwej drogi. Wyruszylimy i w cigu
godziny posuwalimy si przez zway powalonych bambusw, wdrapujc si, lizgajc i padajc.
Nagle boy, ktry szed na czele znikn mi z oczu, jakby si zapad pod ziemi. Wpad on w dziur
pomidzy zwalonymi pniami prawie na dziesi stp gbok; mielimy pewne trudnoci
z wycigniciem go stamtd. Boye zwrcili moj uwag na olbrzymi mchem pokryt ko udow,
ktra jak mi wyjanili znakami naleaa do sonia. Zdziwio mnie, skd wzia si tu ta ko samotna.
Doszlimy wreszcie do starej drogi motorowej, ale bya ona wolna na przestrzeni dwustu metrw
wszystkiego, gdy dalej z obu stron bya ona zamknita rosncymi i zwalonymi bambusami. Po
odpoczynku wzilimy si znowu do cicia bambusu; po godzinie wyszlimy na ciek do czysto
wydeptan przez sonie, ktra wioda w dolink potem znowu pod gr i spotykaa si wreszcie
ponownie z drog motorow. Jeszcze przez kawaek wycinalimy sobie drog, a potem wyszlimy na
ciek, wiodc stale do gry. cieki tej uyway widocznie zarwno sonie jak ludzie, gdy bya ona
usiana wielkimi liskimi plackami kau soniowego, bambusy za po obu stronach byy cite. Zaczy
si pokazywa niemiertelniki i inne kwiaty, ktrych nazwy nie znam. Dokoa polatyway czarne, te
i biae motyle, a bambusy byy coraz mniejsze i krzaczaste. Z gazi drzew zwisay dugie warkocze
szaro-zielonego mchu; zdawao si, e setki olbrzymich pajkw rozpio swe sieci midzy drzewami,
a deszcz wszystkie je spuka.
Wreszcie koo drugiej wyszlimy na teren otwarty; bybym skaka z radoci, e skoczyy si te
przeklte bambusy. Chopcy umiechali si szeroko; poczuem e najgorsza cz drogi ju przesza.
Cho to prne yczenie, nie chciaem nigdy wicej widzie bambusw na oczy; sam widok
bambusowej trzepaczki do ubrania wywouje u mnie uczucie zmczenia. Poprzez otwart przestrze
wspilimy si na szczyt wzgrza, skd odsoni si cudowny widok na rwniny. Ponad nami byo
wida szczyt doskonale; na adnej z turni nie widziaem niegu; moe znajdowaem si w takim
pooeniu, e wieczny nieg i lodowce byy niewidoczne. Poniej widniaa rzeka Nithi; zbieglimy ywo
napi si jej czystej zimnej wody, ktra smakowaa jak nektar po niesmacznej cieczy z bambusw.

Odwieylimy si i wyruszyli dalej wrd krajobrazu przypominajcego nieco szkockie bagna, dolin
prowadzc do szczytu. Mniej wicej w odlegoci mili od rzeki Nithi doszlimy do pierwszego
schroniska, zbudowanego przez Mr. Carra z Nairobi. Jest to spory budynek z czterema podwjnymi
awami w przedniej czci i z czym podobnym do psiej budy z tyu dla krajowcw. W przedniej czci
znalazem dwa bilety wizytowe, jeden znanego podrnika Gastona de Radio de Radiis, drugi Mr. T.
Dando z East African Standartu. W kredensie byo nieco konserw i zabawny may poemacik,
datowany 21. II 29 i podpisany Vivienne de Watteville; to ten modzieniec, ktry przed czterema
czy piciu laty pielgnowa w cigu trzech dni swojego ojca, poranionego przez lwa, a po jego mierci
nie baczc na bolesn strat, wyruszy dalej na ekspedycj, zaczt przez ojca.
By jeszcze drugi poemacik, opisujcy wizyt panw Soamesa Hooka i Guesta, datowany z marca tego
roku. W drugim kredensie byy rwnie rne konserwy, alem zdecydowa, e wstrzemiliwo jest
lepsz czstk dzielnoci i nie dotknem ich; nie chciaem by mczennikiem poszukiwa poywienia.
Czuem si nieco zmczony, przypisywaem to jednak wielkiej wysokoci i trudom caego dnia;
zjadem dobry obiad, wziem chinin i poszedem wczenie spa. Po paru godzinach obiad sam
wywdrowa ze mnie, i poczuem si fatalnie. Zdawao mi si jeszcze, e jest to tylko wynik
warunkw, i poszedem znowu spa. Z rana czuem si jeszcze gorzej, zjadem tylko troch owsianki
a wicej chininy, i wyruszyem okoo wp do dziewitej w dalsz drog. Zeszlimy do doliny,
przeszlimy przez most naturalny na Nithi i podalimy dalej drog motorow, ktra bya tutaj
w dobrym stanie i podnosia si stale ku Hall Tarn.
Okoo dziesitej skoczyo si: opucio mnie niadanie wraz z resztkami wieczornej kolacji.
Zrozumiaem, e jest to co wicej ni grska choroba, i domyliem si, e jest to nawrt mojej
ostatniej malarii. Gdybym szed dalej, zrobioby mi si z pewnoci gorzej, z alem musiaem wic
zrezygnowa z dalszej drogi i wraca pospiesznie do Czogorji. Okoo jedenastej przeszlimy
z powrotem koo schroniska Urumandi; po przekroczeniu Nithi kazaem boyom ukry adunki, bo
przypuszczali oni, e z pakunkami nie dojd do Czogorji przed noc.
Wiedziaem, e powinienem i musz tam doj, wic, aby mie pewno, kazaem zostawi pakunki.
Nie wiele mogem widzie na powrotnej drodze; nogi pode mn uginay si, gowa bolaa strasznie,
a od czasu do czasu dostawaem nudnoci. Jedn rzecz tylko zapamitaem: mniej wicej na p drogi
spotkalimy kolumn wielkich mrwek. Siadem potem i przez dziesi minut miaem pen
wiadomo, dopkim si nie pozby ostatniego z tych drczycieli.
Przeszlimy ju trzy czwarte drogi powrotnej, gdy chopcy mnie dobili: zadaem wody i podali mi
mj termos; biorc go, usyszaem grzechot nie wrcy nic dobrego, otworzyem i zobaczyem, e
rozpad si na mae kawaki. Rozbili go. Byem zmczony i chory i sdz, e bdzie mi przebaczone,
em rzuci w nich szcztkami termosu i sklem najlepszym angielskim argonem. Potem mi troch
ulyo i dalej szedem mechanicznie; do Czogorji doszlimy o zachodzie soca; wsadzono mnie do
kpieli a potem do ka.
A jednak ta wycieczka nie skoczya si zupenym niepowodzeniem. Wybraem si na gr nie dla
tego, abym by zamiowanym alpinist, ale aby zyska dobry materia do mojej ksiki, i przypuszczam
e kady przyzna, e materia mam. Zreszt po raz pierwszy w yciu cigao mnie jakie stworzenie
z zamiarem zabicia mnie; to samo warte byo caego zachodu.

Rozdzia XXI
ladami Kolumba
Wkrtce po moim powrocie z Afryki powiodo mi si eglowa po wyspach Antylskich z tym
awanturnikiem nad awanturnikami, z Diabem morskim, z hrabi Feliksem von Luckner. Wedug
mnie jest to najbardziej romantyczna figura jak wydaa wielka wojna.
Uciek on na morze w wieku lat czternastu, i od tego czasu ycie jego byo jednym pasmem przygd.
Ojciec chcia zrobi z niego lejtenanta. Przepad na jakich egzaminach, przepowiedziano mu w domu
z oburzeniem, e wyjdzie na wczg, postanowi wic zastosowa si do tego proroctwa.
Modzieczym jego marzeniem byo zobaczy Buffalo Billa; aeby go zobaczy, trzeba byo pojecha
do Ameryki, wyruszy wic do Stanw Zjednoczonych jako majtek na okrcie, ktry szed przez
Australi. Miody von Luckner pamita, e ojciec yczy sobie, eby zosta lejtenantem, zapisa si
wic do Armii Zbawienia, ale zanim doszed do jakiejkolwiek rangi, zosta pomocnikiem latarnika na
latarni morskiej. A potem wtrci si Amor. Crka latarnika zakochaa si w nowym pomocniku, a e
Luckner nie mg odpaci jej wzajemnoci, porzuci posad i poszed znowu szuka Buffalo Billa.
W San Francisco Feliks dowiedzia si, e jego boyszcze jest w Denver, ale kiedy tam przyszed
okazao si, e synny cowboy pojecha do Niemiec. Luckner pogodzi si ze swoim cikim zawodem
i pomaszerowa z Denver do Nowego Jorku. Zosta pomywaczem w jednym z lepszych hoteli w
Nowym Jorku i zaawansowa nawet na czyciciela klamek.
Po czyszczeniu klamek Luckner wrci do Niemiec i zda egzaminy na kapitana okrtw handlowych.
Podczas blokady Niemiec przez flot angielsk, Luckner podj si na ochotnika przerwa blokad na
starym okrcie aglowym. Udao mu si ponad wszelkie wyobraenie. Zatopi on moc okrtw
alianckich wartoci okoo 50.000.000 dolarw, przy czym ani jeden czowiek nie straci ycia; wreszcie
jego okrt rozbi si na brzegach wyspy Mopelia.
Luckner pyn w otwartej odzi przez czterdzieci dni i podda si na Pacyfiku angielskiemu
policjantowi, ktry nie chcia wasnym uszom wierzy, kiedy synny Diabe Morski powiedzia mu,
kim jest. Ten policjant jest obecnie gubernatorem wyspy Barbados w Antylach.
Pewnego wieczoru von Luckner, Lowel Thomas, ktry rozgosi jego saw w Ameryce i ja,
dyskutowalimy o taktyce dawnych bukanierw.1 Wyonia si myl, e niemiecki bukanier
powinien zwiedzi Indie Zachodnie; zadecydowalimy e wszyscy tam pojedziemy. Z nami pojecha
genera Dan Edwards, jeden z wybitnych amerykaskich bohaterw Wielkiej Wojny. Dopomg nam
mj dobry przyjaciel Burt Massee, ktry sfinansowa moj ekspedycj afrykask.
Nasz okrt nazywa si Vaterland; by to stary aglowiec amerykaski, zaopatrzony w maszyn
pomocnicz. Najechalimy naprzd na mielizn, ale potem przedostalimy si do przystani na Santo
Domingo, gdziemy przycumowali przy kocu gwnej ulicy. To mae pice miasteczko moe si
chlubi tylko jedn osobliwoci, mianowicie wizieniem, w ktrem Kolumb spdzi do dugi czas.
Wkrtce po naszym przyjedzie Arcybiskup Santo Domingo zoy nam wizyt na pokadzie w szatach
pontyfikalnych. Midzy innymi zwierzy si nam, e w jego katedrze le zwoki wielkiego podrnika
i odkrywcy Ameryki. To bya pierwsza informacja, jakiej nam udzielono co do zwok Kolumba. Zdaje
si, e go pochowano w kilku miejscach.

Bukanierzy - piraci morscy w Antylach w XVII i XVIII w.

Wie o naszym przyjedzie dotara do uszu prezydenta, ktry zaprosi nas na niadanie do paacu.
Bya to skomplikowana operacja. Hrabia von Luckner i genera Edwards woyli wszystkie swoje
odznaczenia, uginali si oni pod ich ciarem, idc przez szpaler oficerw armii Santo Domingo do
wzniesienia, na ktrem siedzia Prezydent Republiki.
Podczas gdy pozostali niadali z prezydentem, Dan robi przegld armii, ktra przygotowywaa si do
obalenia naszego gospodarza. Wieczorem Edwards dosta tytu honorowego generaa armii Santo
Domingo, prawo do dwudziestu tysicy akrw ziemi i dom. Widocznie jego wskazwki strategiczne
byy dobre, gdy po paru tygodniach genera, z ktrym mwi, obali naszego gospodarza i sam teraz
jest prezydentem.
Ostatniego wieczoru przed wyjazdem z Santo Domingo zaangaowaem miejscow orkiestr, zoon
z piciu osb, aby nam przygrywaa podczas naszych podry. Daem kademu z muzykantw z gry
pidziesit dolarw na kupno czystego ubrania i na zaopatrzenie rodziny na czas nieobecnoci. Kiedy
nadszed czas odjazdu, orkiestry nie byo. Powiedziaem to generaowi Edwardsowi, ktry napisa
swko do gwnodowodzcego armi dominikask, zawiadamiajc, e nasi muzykanci zbiegli wraz
z dwustu pidziesiciu dolarami. W trzy godziny pniej, kiedy nasz statek przepywa koo starej
fortecy, strzegcej wejcia do portu, zobaczylimy sygna. Zwraca on nasz uwag na piciu ludzi,
z bardzo zmartwionymi minami stojcych szeregiem w aresztanckim ubraniu. To byli nasi muzykanci ujci, osdzeni i ukarani.
Z Santo Domingo pojechalimy na San Salvador, zobaczy miejsce, na ktrem wyldowa Kolumb,
kiedy odkry Ameryk. Okazao si, e jest to posiado angielska, zarzdzana przez czarnego jak
smoa pocztmistrza. Prosi abymy wyldowali i zobaczyli si z jedynymi dwoma biaymi na wyspie z ksidzem katolickim i z latarnikiem.
Poprosilimy ksidza, aby wskaza nam miejsce, gdzie wyldowa Kolumb; wskaza na swj maleki
koci, na ktrym bya wmurowana maa tablica dla upamitnienia wyldowania. Oto tu,
powiedzia, niestety jacy amerykanie postawili duy pomnik w zupenie faszywym miejscu po
drugiej stronie wyspy. Bardzo bybym panom wdziczny, gdybycie zabrali ten pomnik stamtd
i ustawili go ponownie przed moim kocioem.
Wstyd mi byo doprawdy, e taki skromny pomniczek ma oznacza miejsce, gdzie dzielny genueczyk
postawi pora pierwszy nog na zupenie nowym ldzie. Zdecydowalimy, e pomagajc ksidzu nie
tylko oddamy Kolumbowi nalen cze, ale jeszcze przysuymy si spoeczestwu, prostujc omyk
historyczn.
Opowiadania krajowcw o pomniku byy mtne. Opinia publiczna twierdzia, e skada si on z figury
wielkoci naturalnej ze srebrn gwiazd na piersiach. Mwiono nam rwnie, e z powodu
huraganw posg chwieje si na podstawie, tak e mona go atwo usun.
Popoudniu szalupa okrtowa holowaa dokoa wyspy trzy odzie napenione krajowcami,
uzbrojonymi w kilofy, opaty i motki. Radosne okrzyki rozlegy si z dwch pozostaych odzi, gdy
zerwaa nam si lina i ostatnia d zostaa bez wiose porodku oceanu. Poniewa byo nam pilno
zabra posg, pozostawilimy t d swojemu losowi i widzielimy, jak jej pasaerowie wiosowali
opatami, aby dobi do skalistego brzegu. Okoo pnocy zobaczylimy bysk wiata i wyldowalimy,
witani przez ksidza i star rozklekotan fordowsk pciarwk.
Wtoczyo si nas trzydziestu w ten wehiku i pojechalimy wzdu brzegu kilka mil do latarni
morskiej, skdemy pieszo poszli piaszczyst pla. Posg Kolumba sta na skalistym przyldku,
daleko wystpujcym w morze. W odlegoci okoo mili od brzegu byy wielkie rafy; byo od razu

oczywistym, e Kolumb mgby tu wyldowa tylko po rozbiciu okrtu. Nasz obserwacj potwierdza
czteromasztowy aglowiec, ktry utkn na rafie; sta on zupenie prosto w penym oaglowaniu,
a jego sylwetka ostro profilowaa si na tle ksiyca. Od jak dawna okrt ten sta tutaj, nikt nie
wiedzia; krajowcy i ksidz byli rwnie zdziwieni, jak my, jego widokiem.
Kiedymy wyruszali do pomnika, dziki ko wyskoczy z zaroli, kopn jednego z naszych marynarzy
w brzuch i znikn. Kopnity upad, szczciem utraci tylko dech na pewien czas; zostawilimy go pod
opiek dwch krajowcw, sami za podylimy do miejsca przeznaczenia.
Pilimy si po skalach prawie na czworakach. Zamiast Kolumba, chwiejcego si na swym
postumencie, znalelimy masywny pomnik kamienny, na sze metrw wysoki i wacy kilka ton;
przed nim staa marmurowa kula ziemska. Oczywiste byo, e ten hod dla odkrywcy Ameryki mia
trwa wiecznie. Zapewne marmurowa kula bya powodem bajki o srebrnej gwiedzie, ktr niejeden
jakoby prbowa zdj. Kul przebija prt elazny na dwa i p centymetra gruby i dobrze
umocowany w betonie. Na pomniku by nastpujcy napis:
NA TEM MIEJSCU
KRZYSZTOF KOLUMB
POSTAWI PO RAZ PIERWSZY
NOG NA ZIEMI NOWEGO WIATA
ZBUDOWANY PRZEZ CHICAGO HERALD
W CZERWCU 1891
Przeniesienie Kolumba przestao nas interesowa i postanowilimy zostawi w spokoju pomnik
Chicago Heralda. Otworzylimy kilka butelek piwa, ktremy z sob przywieli i wiwatowalimy na
cze Kolumba, Chicago Heralda i ksidza, ktry powiedzia, e ta wielka gazeta si omylia.
Zoywszy wszystkim nalene uszanowanie wrcilimy na nasz okrt. Nasz pilot krajowiec tak wzi do
serca niepowodzenie ekspedycji, e wypi kwartow butl gorzkiej wdki i upi si.
Wzburzenie wrd krajowcw spowodowane tym, e nie powiodo si nam przywie Kolumba do ich
kocioa, wzroso, gdy z Ameryki przylecia hydroplan, wodowa na wewntrznym jeziorze, posta
par godzin a potem polecia z powrotem. Taki popiech wzbudzi nawet nasze zainteresowanie;
dowiedzielimy si od ksidza, e powietrznym podrnikiem by Richard Halliburton, synny
podrnik i badacz. Poniewa Kolumb nie mg oceni postpu w szybkoci bada, jaki dokona si
w cigu wiekw, dalimy ksidzu sto dolarw na wzniesienie nowego pomnika.
Biorc asumpt z zamieszania przy umieszczaniu pomnikw na waciwym miejscu, hrabia Luckner
postanowi zmieni nazw swego okrtu z Vaterland na Mopelia jeszcze przed odjazdem z San
Salvadoru. Powiesi on w tym celu butl szampana tak, e czowiek siedzcy na bugszprycie mg
stukn ni o sam przd okrtu na samej linii wodnej.
Zebraa si wesoa czereda, powiedziano to co trzeba byo powiedzie i dano sygna aby spuci
butelk. W chwili gdy butelka dotkna wody, wiwaty, ktre byy na kocu wszystkich jzykw
zmieniy si w och, ach i bodaj to! Barrakuda wytkna gow nad powierzchni, pokna
butelk i odpyna ze zoliwym zmrueniem oczu.
Wydobyto drug butelk, wystawiono wart przeciwko barrakudom, amatorkom szampaskiego, i
Vaterland wypyn z San Salvadoru, przechrzczony zupenie legalnie.

Rozdzia XXII
Raj wybrany
Ludzie marzyli o raju i czasem znajdowali go na ziemi, jeszcze zanim zastpy Odysa sprboway lotosu
w ziemi Egipskiej i czarw Cyrcei. Mae wyspy zwrotnikowe, ktrym natura daje szczodr rk,
zacisny palce jednej rki, a w drugiej zachoway spokj, obfito i czar brunatnoskrych dziewczt.
W miar jak tempo ycia wspczesnego staje si coraz szybsze, te raje odlege s coraz bardziej
poszukiwane, tak i wielu obecnie o nich marzy, a niektrzy jad na ich poszukiwanie. Rzadko jednak
te utopie s trwae. Biay czowiek nie moe stworzy trwaego ziemskiego raju, gdy od marzenia
nieodczne jest przeklestwo, ktre je niszczy. Jest zawsze jaki w, albo jaka Lorelei czyha na
koralowej play utopijnej wyspy, i zamienia j w pieko.
Gwiazda francuskiego tenisa i samotny eglarz naokoo wiata, Gerbault, poeglowa na Pacyfik
w poszukiwaniu idealnego spoeczestwa. Bogaci przemysowcy skierowali swe wielkie jachty ku tym
wyspom zaczarowanym, ale wrcili stamtd do gupich zaj wasnego wiata.
Komandor Gene McDonald w licie do mnie z wysp Galapagos opisa niewygody, jakich dowiadczy
pewien doktor niemiecki i jego ona, porzuciwszy komfort i zbytek Berlina, aby naladowa Adama i
Ew na jednej z wysp Ekwadoru.
Na Charles Island, pisze komandor, znajduje si najprymitywniejszy urzd pocztowy na wiecie, po
prostu stara beczka przybita do supa. Marynarze z okrtw wielorybniczych zostawiaj w beczce
listy, a wyjmuje je ten, kto przypadkowo tam si znajdzie. Znalelimy tam list wzywajcy pomocy,
pisany po niemiecku przez doktora Friedricha Rittera i wyjaniajcy, e jest on wraz z on jedynym
mieszkacem wyspy. Postanowili oni szuka przygd i prowadzi prymitywne ycie i uoyli si
z pewnym okrtem, e odwiezie ich na wysp i pniej przy okazji przywiezie im jakie zapasy. Okrt
wysadzi ich rzeczywicie na ld, ale potem si nie pokaza. Musieli oni sami dawa sobie rady
w ogrodzie rajskim, gorzej jednak zaopatrzonym od oryginalnego. Prosili oni w licie, aby okrt ktry
znajdzie list, wystrzeli z armaty.
Wystrzelilimy z naszej armatki i uylimy naszego reflektora jako sygnau, ale doktor Ritter si nie
pokaza. Nastpnego ranka zorganizowalimy dwie wyprawy i znalelimy doktora i jego on;
ucieszyli si oni niewymownie na widok istot ludzkich. Doktor mia dug brod i dugie wosy,
spywajce na ramiona, jego ona, rwnie z dugimi wosami, bya bardzo moda i adna. Oboje byli
ubrani w osobliwe szaty wasnej roboty, ale powiedzieli nam, e w ogle wcale nie nosz ubrania,
poza trzewikami dla ochrony ng. Woyli oni swe szaty, usyszawszy wystrza z naszej armatki.
Pomimo wszelkich niewygd, ten wspczesny Adam i Ewa nie chcieli wraca do kraju. Poprosili
ywnoci i innych zapasw, ktre otrzymali i pozostali nadal w nadziei, e zawinie wkrtce jaki inny
okrt i napeni znowu ich spiarni.
Ze wszystkich opowieci o dobrowolnie obranym raju, adna nie jest dziwniejsza od historii
angielskiego okrtu wojennego Bounty.
Kapitan Cook po powrocie z wysp oceanu Spokojnego z zapaem opowiada o znalezionej tam przez
niego mannie w postaci owocu drzewa chlebowego, rzd wic angielski postanowi wprowadzi ten
owoc do Indii Zachodnich w nadziei, e wzrosn zapasy ywnoci dla krajowcw. Wyekwipowano
w tym celu okrt Bounty i oddano komend porucznikowi Blightowi, ktry towarzyszy kapitanowi
Cookowi.

Bounty wyruszya z Anglii 23 grudnia 1787 roku z rozkazem popynicia do wysp Tahiti, zebrania
adunku owocw drzewa chlebowego i przetransportowania go do Indii Zachodnich. Nie byo
wonczas ani kanau Sueskiego ani Panamskiego i wystarczy spojrze na map, aby si przekona, jak
olbrzymi podr mia odby may aglowiec. 25 padziernika 1788 po dziesiciomiesicznej podry
Bounty przybya do miejsca przeznaczenia, przepynwszy 27086 mil morskich.
Tahiti bya wtedy prawdziwym rajem. Wedug starych raportw: po dwch dniach nastpio takie
oglne zblienie midzy zaog a krajowcami, e kady prawie czowiek znalaz sobie przyjaciela.
Tote zamiast adowa swj okrt owocami, marynarze pdzili rozkoszne chwile w ramionach
tahityjskich dziewczt. Byo tam tak rozkosznie, e wikszo ludzi szemraa na sam propozycj
pracy i wyraaa yczenie spdzenia reszty ycia na tej czarownej wyspie zwrotnikowej. Przemogli si
oni wreszcie po piciu miesicach i odjechali majc Siedemset siedemdziesit cztery garnkw,
trzydzieci dziewi beczek, i dwadziecia cztery skrzynki, zawierajce tysic pitnacie owocw
drzewa chlebowego.
Ju kawa drogi odpynli marynarze z Bounty, a jeszcze mieli wyrzuty sumienia, e odjechali
i marzyli na jawie o opuszczonych kochankach i o innych rozkoszach. Dwudziestego smego kwietnia
1789 niezadowolenie zamienio si w nagy bunt pod wodz Fletchera Christiana, pomocnika
dowdcy.
Buntownicy starannie opracowali swj plan, przygotowali spis oficerw i marynarzy niepodanych,
schwycili ich wraz z porucznikiem Blightem, umiecili w jednej z odzi okrtowych z duymi zapasami
ywnoci i odpynli od nich. W maej odzi, naadowanej prawie a do zatonicia znajdowao si
osiemnastu ludzi. Dwudziestu piciu, w tym trzech miczmanw, pozostao na Bounty.
Blight dokona cudu eglarskiego; po wielu przejciach i trudach, po przepyniciu ponad cztery
tysice mil morskich, dowiz on szczliwie swoj ma zaog do ldu. Po powrocie do Anglii, Blight
dosta awans i Admiralicja posaa go niezwocznie na Tahiti po nowy adunek owocw. Przewiz on
pomylnie t parti do Indii Wschodnich, za co zrobiono go admiraem.
Po powrocie do Anglii, Blight donis, e Bounty i jej buntownicza zaoga znikna. Admiralicja
postanowia odnale j za wszelk cen i wyekwipowaa w tym celu okrt Pandora. Bya to
fregata, uzbrojona dwudziestu czterema armatami, z zaog ze stu szedziesiciu ludzi. Pandora
wyruszya na Tahiti z rozkazem systematycznego przeszukania oceanu Spokojnego, ujcia
buntownikw i sprowadzenia ich z powrotem do Anglii.
Pandora przybya do Tahiti w marcu 1791; okazao si, e zaoga Bounty podzielia si na dwie
czci. Jedna grupa wzia Bounty i poeglowaa dalej, druga pozostaa na Tahiti i oenia si
z wyspiarkami. Ujto na Tahiti czternastu pozostaych buntownikw, przeprowadzono ich na pokad
Pandory i zakuto w kajdany.
Krajowcy opowiedzieli oficerom fregaty, e po opuszczeniu Blighta i pozostawionych z nim
marynarzy, zaoga Bounty sprbowaa si osiedli na pobliskiej wyspie, ale spotkaa si z silnym
oporem krajowcw. Musiaa ona wreszcie zaprzesta walki i wrci na Tahiti po zapasy. Po powrocie
buntownicy opowiedzieli tahityjczykom, e spotkali kapitana Cooka, bardzo lubianego na wyspie i e
Cook kaza im wrci po zapasy ywnoci i ywych zwierzt. Krajowcy nie podejrzewali podstpu, i nie
tylko zaopatrzyli ponownie okrt, lecz dali omiu mczyzn, dziewi kobiet i siedmiu chopcw.
Bounty poeglowaa wwczas na wysp zwan Toobouai, gdzie buntownicy zbudowali duy fort.
Na tej wyspie krajowcy oparli si rwnie energicznie przymusowej kolonizacji swojej wyspy. Zaszy
powane walki. W dodatku do wszystkich trudnoci, buntownicy zaczli walczy midzy sob, a w

kocu prowodyr Christian, postanowi wrci na Tahiti i pozwoli zosta tam wszystkim, yczcym
sobie tego. Ci co zostali na Bounty mieli jeszcze raz sprbowa szczcia, kolonizujc jak inn
wysp. Szesnastu opucio okrt; dwch z nich zostao zamordowanych, a czternastu znalaza i uja
Pandora.
Na Bounty zostao tylko dziewiciu ludzi; podzielili si oni zapasami okrtowymi z tymi co mieli
pozosta, zrekrutowali siedmiu Tahityjczykw i dwanacie Tahityjek i wyruszyli znowu na morze.
Ludzie, pozostawieni na Tahiti, nie uwaali si za buntownikw. Wzili si oni do budowy maego
szkunera, na ktrym chcieli wrci do Anglii; wybrali nawet niejakiego Morrisona na swojego
kapitana i kapelana, i co niedziela odprawiali naboestwo pod flag angielsk. May ich szkuner by
gotw do odjazdu, kiedy nadpyna Pandora i zaaresztowaa wszystkich. Oba okrty odpyny
i zaczy szuka Bounty, lecz rozdzieliy si, a Pandora sama si rozbia. Utono trzydziestu ludzi
z zaogi i czterech buntownikw.
Zanim okrt zaton, spuszczono odzie i pozostaa cz zaogi naladowaa przykad Blighta,
przepywajc tysice mil do Jawy, gdzie spotkali ku swojemu wielkiemu zdumieniu czekajcy na nich
zbudowany przez buntownikw szkuner. Rozbitkowie Pandory wraz ze swoimi winiami
przyjechali do Anglii dopiero 19 czerwca 1792. Sd wojenny skaza szeciu z pord pozostaych
buntownikw na mier, czterech za uniewinni.
Przeszo dwadziecia lat; bunt na Bounty by cakowicie zapomniany, kiedy niespodzianie
Admiralicja angielska otrzymaa wiadomo od kapitana amerykaskiego okrtu Topaz z Bostonu,
e na samotnej wyspie zwanej Pitcairn znalaz on anglika nazwiskiem Smith, jedynego pozostaego
przy yciu z pord dziewiciu buntownikw, ktrzy odpynli na Bounty, pozostawiwszy swoich
towarzyszw na Tahiti. Smith poinformowa go, e przywdca Christian umylnie wyrzuci Bounty
na brzeg wyspy Pitcairn w roku 1790. Fale niebawem zniszczyy okrt.
Kapitan Topaza dowiedzia si, e po czterech latach wybucha straszna zawi midzy
Tahityjczykami a anglikami. Tahityjczycy zbuntowali si niespodzianie, i zabili wszystkich anglikw
prcz Smitha, ktrego ciko zranili. Potem wydarzenia potoczyy si szczegln kolej: wdowy po
zamordowanych anglikach zwrciy si przeciwko wasnym mom Tahityjczykom i zabiy wszystkich;
na wyspie pozosta jeden jedyny mczyzna, Smith, z dziewicioma wdowami i kilkoma dziemi na
pociech.
Smith od razu zabra si do zaprowadzenia porzdku w swoim pastwie: przede wszystkim uprawia
ziemi, posadzi yams, banany, orzechy kokosowe; winie i kury ju si rozmnoyy do tego czasu.
Wkrtce rodzina Smitha Uczya trzydzieci pi osb, ktre wszystkie uznaway go za ojca i wodza.
Kiedy amerykaski kapitan odwiedzi wysp, kilku mczyzn byo ju dorosych, wszyscy byli
wychowani przez Smitha, ktry sta si bardzo nabonym; wszyscy mwili po angielsku. Anglia miaa
wtedy jednak za duo do roboty, aby moga zwrci uwag na opowiadanie amerykaskiego
kapitana.
W roku 1815 dwie angielskie fregaty przypadkiem odwiedziy Pitcairn. Kapitanowie nic nie wiedzieli
o raporcie kapitana Topaza z roku 1808, i byli zdumieni, znajdujc na wyspie, uwaanej za
bezludn, czterdzieci osb, doskonale mwicych po angielsku. Jeden z kapitanw w swoim
urzdowym sprawozdaniu pisze:
Z caej grupy, ktra wyjechaa z Tahiti na Bounty, przy yciu pozosta tylko jeden szanowny starszy
anglik. Zdumienie budzi jego wzorowe postpowanie i ojcowska troska o swoj ma koloni.
Pobony duch w jakim zostali wychowani wszyscy mieszkacy wyspy, waciwe pojcia religijne,

wpojone w mode umysy przez tego starca, postawiy go na naczelnym stanowisku i wszyscy uwaaj
go za ojca jednej rodziny.
Syn Christiana (przywdcy buntu) pierwszy urodzi si na wyspie. Ma on teraz okoo trzydziestu
piciu lat i nosi imiona Thursday (czwartek) October (padziernik) Christian, poniewa urodzi si
w padzierniku we czwartek. Po przybyciu okrtw wojennych do Pitcairn zobaczono, jak kilku ludzi
nioso dk i spucio j na morze. Mona sobie wyobrazi zdumienie marynarzy, kiedy ci dzikusy
podpynli do okrtu i zawoali najczystsz angielszczyzn: Rzucie nam lin!
Pierwszy wszed na pokad mody Christian, na sze stp wysoki, tylko w przepasce na biodrach.
Towarzyszy mu przystojny siedemnastoletni modzieniec, George Young, syn jednego z miczmanw.
Obydwaj mwili czysto po angielsku z akcentem dentelmenw. Siadajc do obiadu z kapitanem,
zoyli oni rce do modlitwy i wypowiedzieli star modlitw dzikczynn: Za to co obecnie mamy
spoywa zmy dziki Panu.
Na pokadzie statku bya krowa; obaj byli poruszeni i rozmylali, czy to jest olbrzymia rogata winia
czy te koza, gdy znali tylko te czworonogi. Zobaczywszy maego pieska, Young by zachwycony
i zawoa: O jakie to adne! To musi by pies, syszaem o takim zwierzciu.
Kapitanowie chcieli otrzyma wiadomoci o buncie z pierwszej rki, wysiedli wic, aby pomwi ze
starym Smithem, ktry spotka ich na brzegu i zaprowadzi do swojego domu. Towarzyszya mu ona,
stara, prawie lepa kobieta. Oboje byli bardzo zaalarmowani widokiem krlewskiego munduru.
Uspokoili si jednak nieco, kiedy kapitan Sir Thomas Staines powiedzia, e ta wizyta bya zupenie
przypadkowa, e nie wiedzieli oni nawet o istnieniu Aleksandra Smitha i e nie zamierzaj go
aresztowa. Smith twierdzi, e nic nie mia z buntem do czynienia, e lea chory w ku, kiedy bunt
wybuch, i e potem by zmuszony towarzyszy buntownikom. Ofiarowa si wrci do Anglii, ale
czonkowie jego rodziny wybuchli paczem i bagali go aby ich nie opuszcza. Niepodobna opisa
radoci z jak przyjto owiadczenie kapitanw, e nie zamierzaj aresztowa Smitha.
Ciekawy szczeg: jednemu z buntownikw, zatrudnionemu przedtem w szkockiej dystylarni,
powiodo si po szeregu prb z jedn z rolin miejscowych, wyprodukowa napj odurzajcy. Wobec
tego powodzenia drugi jego towarzysz wypoyczy kocio i zrobi ze kad fermentacyjn.
W rezultacie obydwaj byli stale pijani, a wreszcie jeden z nich skoczy ze skay i zabi si w przystpie
delirium tremens. Zrobio to takie wraenie, e wszyscy mieszkacy wyspy zoyli lub, e nie dotkn
nigdy alkoholu.
Pozostawiono w spokoju t malek osobliw koloni. Mieszkacy jej tak si rozmnoyli, e
niedawno rzd Australijski przewiz cay adunek okrtowy z Pitcairn na ssiedni wysp, aby
unikn przeludnienia. Na wyspie Pitcairn nie ma ani zoczycw, ani lunatykw. Ciekawym, jak to
wytumacz ludzie, przeciwni maestwom midzy krewnymi.

Rozdzia XXIII
Na zachd od wyspy Pitcairn
Dziwaczny kraj zaczyna si na zachd od wyspy Pitcairn. Gdy jadc na zachd, dojedzie si do rodka
Pacyfiku w sobot wieczorem, nazajutrz jest nie niedziela, ale poniedziaek. Jeeli jecha na wschd
i przyjecha na to samo miejsce w sobot wieczorem, to nastpny dzie jest niedziela, ale po niedzieli
nastpuje rwnie niedziela, innymi sowy niedziela trwa 48 godzin.

Szczciem dla mieszkacw wyspy Pitcairn, nie ley ona na tej midzynarodowej linii zmiany czasu,
gdy s oni adwentystami Sidmego Dnia i wituj sobot zamiast niedzieli.
Australia jest najbardziej nienormaln ziemi, jaka istnieje. Jest to ld wikszy od Stanw
Zjednoczonych, a ludnoci ma mniej ni Nowy Jork. Kraj sam, zwierzta, ptaki i roliny, wszystko jest
opaczne. Rzeki na przykad zamiast zaczyna si w grach i pyn do morza, bior pocztek na
brzegu morskim i pyn w gb ldu, gdzie znikaj. Drzewa australijskie zamiast zrzuca licie, zrzucaj
kor, a licie pozostaj na drzewach. Australia jest rwnie ojczyzn dziobaka o kaczym dziobie, tej
zdumiewajcej igraszki natury, ktra ma gow podobn do kaczki, skada jaja, ale karmi swe mode
mlekiem.
Niektre ptaki australijskie nie maj skrzyde, inne miej si haaliwie, inny gatunek atakuje owce
i zjada ich nerki. Jeden z najciekawszych ptakw australijskich buduje duy nasyp z rumowiska
i skada we jajka, z ktrych wylgaj si pisklta bez adnych dalszych zabiegw matki. Podobny
ptak na wyspach Malajskich zamiast robi nasyp, kopie dziur w ziemi i do niej skada jajko, stawia je
starannie na jednym kocu, przykrywa piaskiem, a soce wysiaduje pisklta. Jajko jest prawie tych
samych rozmiarw co sam ptak, dlatego te natura dala tym ptakom tak budow, e mog one
skada tak wielkie jajka.
Zaraz po wykuciu si z jajka, piskl wylatuje na jakie ssiednie drzewo, gdy jego skrzyda rozwiny
si ju w jajku. Jest to synny ptak malleo, opisany przez Alfreda Russela Wallace'a.
Australia jest ojczyzn kilku gatunkw kangurw; niektre z nich mieszkaj na drzewach, a ich mae
nie s wiksze od orzecha woskiego. Australia jest uwaana za najstarsz i najbardziej pierwotn
cz wiata. Nie ulega jednak wtpliwoci, e ograniczenie liczby urodze, stosunkowo niedawno
stosowane w spoeczestwach cywilizowanych, stamtd bierze pocztek, i e australijscy krajowcy s
twrcami nauk eugeniki; od wiekw uprawiaj oni dobr sztuczny.
Na pnoc od Australii ley najwiksza grupa wysp na wiecie, Archipelag Malajski, kraina rwnie
nienormalna.
Jawa, taka maa na mapie, ma 38000000 mieszkacw. W dungli tamtejszej ddownice piewaj.
Jawa jest ojczyzn najwikszego kwiatu na wiecie, mianowicie Rafflesji, pasoyta bez korzeni
i odygi, o prawie metrowej rednicy. Kwiat ten way okoo szeciu kilogramw, cuchnie zgniem
misem, i w dodatku cuchnie tak celowo.
Tu przy wybrzeu Jawy, ley synna maa wyspa wulkaniczna, Krakatau. Przed kilku dziesitkami lat
Krakatau nagle wybucha z takim haasem, e syszano go w Ameryce Poudniowej. Kawaki wyspy
spady w Europie, a inne obleciay trzykrotnie dokoa ziemi, powodujc w Stanach Zjednoczonych
jasno niebieskie zachody soca. Morze dokoa Jawy byo tak wzburzone, e powstaa fala, ktra
obiega cay wiat i bya obserwowana w kanale La Manche.
Po przeciwnej stronie morza Jawajskiego ley wyspa Borneo, pokryta gst dungl, ktra mogaby
pokry cae wyspy Brytyjskie. Mieszkaj tam Dajacy, prawdopodobnie najbardziej znani myliwi na
gowy ludzkie na wiecie, i orangutangi, najinteligentniejsze z map czekoksztatnych. Orangutang ma
bardzo dugie palce i nadzwyczaj potn do; pewnego razu orangutang zmiady w doni na mas
gow czowieka.
Wprost na zachd od Borneo ley olbrzymia wyspa Sumatra, ktr rwnik przecina przez rodek. Tu
wanie Marco Polo widzia, jak pisze, jednoroca, ktrego opisuje jako Zwierz bardzo brzydkie.
Stosuje si to zapewne do synnego nosoroca jednorogiego. Marco Polo sysza, e rg nosoroca ma

mie wielk warto lecznicz i wobec tego posa may kawaek rogu papieowi, ktry go pokn
w caoci.
Sumatra jest ojczyzn Malajczykw Menangkabou, u ktrych panuje matriarchat. Gow rodziny nie
jest ojciec, lecz najstarszy brat matki. Ca wasno dziedziczy crka po matce, a nie syn po ojcu. Jest
to zabezpieczenie si od rozwodu, nadzwyczaj uatwionego w krajach muzumaskich. Aby si
rozwie, trzeba tylko powiedzie onie w obecnoci wiadkw:
Rozwodz si z tob! Rozwodz si z tob! Rozwodz si z tob!, i rozwd gotw, ale rozwodzc si
lekkomylnie, m sam si wydziedzicza.
Mczyzna moe mie cztery ony jednoczenie, jeeli sobie tego yczy, ale przewanie Malajczykom
wystarcza jedna na raz. Aby zobaczy rzeczywicie wielokrotne maestwo trzeba pojecha na wyspy
Marquesas, gdzie praktykowane jest wielomstwo, i kobieta moe mie tylu mw ilu zechce. Dzieci
nale tam do gromady i mdre musi by to dziecko, ktre pozna wasnego ojca.
Pwysep Malajski, najbardziej opaczny kraj na wiecie, ley tu tu przy Sumatrze. Na tej dziwnej
wyspie znajduj si zwierzta, ktre lataj: latajce lisy, latajce falangery, wygldajce jak
spadochron; s aby latajce, o nogach wielokrotnie wikszych od ciaa, ktre mog lizga si po
powietrzu na podeszwach; s latajce lemury, podobne do kotw, i latajce wiewirki.
Pwysep Malajski trzyma rekord, jeeli chodzi o skrajne wymiary w naturze. S owady, na trzydzieci
pi centymetrw dugie, i inne, niewidzialne goym okiem; s dziewiciometrowe we, jak pyton
siatkowy, i s inne, nie wiksze od ddownicy; s motyle i my o trzydziestocentymetrowym sigu
skrzyde, i inne, ktre tylko specjalista zdoa nasadzi na szpilk; s wielkie jelenie, jak sambur ze
wspaniaymi rogami, i s inne, jak maleki chevrotain, tylko na pitnacie centymetrw wysoki; s
tam sonie, i s najmniejsze zwierzta ssce na wiecie, pewien gatunek malekiego nietoperza. To
tylko niektre z tych dziwnych rzeczy, ktre mona znale na tym pwyspie.
Krgosup Malakki stanowi wielkie pasmo gr granitowych. W sposb dla geologw niezrozumiay,
z granitem s zmieszane gigantyczne masy czystego marmuru, tworzce skaki na setki metrw
wysokie, o zboczach prostopadych, na ktre na pozr nie mona si wspi. A jednak na szczycie
tych filarw marmurowych ronie gsta dungla, a w niej yje rzadki gatunek maej kozy grskiej.
Masy marmurowe dziurawi setki wielkich jaski, do stropu ktrych s przylepione miliony gniazd
ptasich, eksportowanych do Chin na zup. Latajce lisy tysicami yj w tych jaskiniach, wiszc gow
na d ze stropu i tworzc na dnie jaski osady guana czasami na dziesi metrw grube. Pod guanem
uczeni znaleli narzdzia kamienne czowieka przedhistorycznego. W wiecznych ciemnociach jaski
yj biae we, biae skorpiony, biae krocionogi i biae karaluchy.
Serindit, jeden z ptaszkw malajskich, pi gow na d. Inny znowu ptak, odwracajcy porzdek
naturalny, to jeden z gatunkw dropi. Samica jest wiksza od samca i zupenie adna, podczas kiedy
jej maonek jest brzydki i pospolity. Ona co prawda skada jaja, ale on je wysiaduje. Moe si to
wydawa dziwne, ale samiec ma sex appeal, gdy w okresie godowym samice bij si o niego.
Malakka jest jedn z najmokrzejszych miejscowoci na wiecie, zwykle pada tam rocznie ponad sze
metrw deszczu, a trzydzieci centymetrw deszczu w trzy godziny, to tylko deszczyk przelotny,
pomimo tego rzadko si zdarza dzie rzeczywicie ddysty. Deszcz pada strumieniami, ale po
godzinie ju jest pogodnie.
Malajczycy i mapy ogromnie nie lubi, aby im deszcz zmoczy gow. Nieraz moich ludzi zaskoczya
wielka burza; zupenie nie zwaali oni na to, e ich ciao bdzie zmoczone, ale zawsze trzymali wielki
li nad gow. Twierdzili oni stanowczo, e deszcz, padajcy na gow, powoduje febr malaryczn.

Kiedy zwrciem ich uwag na kilka wielkich map, ktre rwnie trzymay licie nad gow podczas
deszczu; zawstydzili si bardzo, kiedym zauway, e uywaj oni parasoli, jak mapy.
Malajczycy maj inne jeszcze dziwne zwyczaje, na przykad chcc skin na kogo, eby si zbliy,
robi ten znak, ktrego my uywamy, aby kogo oddali, i odwrotnie. Dowiedziaem si o tym
osobliwym zwyczaju, obozujc po raz pierwszy we wsi malajskiej; chciaem przebra si samotnie; jak
tylko zdjem spodnie, zebraa si dokoa mnie gromada chopcw i dziewczt. Kiedy skinem na
nich aby sobie poszli, daem sygna caej wsi, aby si zebraa i asystowaa przy mojej toalecie.
Mrwki maj take ciekawe obyczaje. Zaprzeczano nieraz inteligencji mrwek, obserwowaem jednak
godne uwagi przykady ich mdroci, zwaszcza jeeli chodzi o mrwki wdrowne. Nieraz widziaem
ich armie w marszu, ale nigdy przez wszystkie lata spdzone w dungli nie mogem znale ani
pocztku ani koca ich pochodu. Na zawsze pozostao dla mnie zagadk, skd one przychodziy
i dokd szy. Rzeki nie stanowi dla nich przeszkody. Doszedszy do brzegu rzeki, gwna ich masa
czeka cierpliwie, a w gr i w d rzeki wyruszaj wywiadowcy, szukajc odpowiedniego miejsca.
Zauwayem, e te patrole wywiadowcze wybieraj zawsze takie miejsce, gdzie prd skrca po
przektnej od jednego brzegu do drugiego. Jak tylko takie miejsce zostanie znalezione, mrwki zbijaj
si w kupy, zoone z kilku warstw, i powoli skrcaj si w kule wielkoci mniej wicej orzecha
kokosowego. Kiedy kula jest dostatecznie dua, toczy si ona w jaki tajemniczy sposb do brzegu
i wpada z pluskiem do wody. Prd niesie kul w poprzek rzeki; obraca si ona tymczasem dokoa
swojej osi, tak i kada mrwka jest tylko czasowo zanurzona. Prawdopodobnie nie oddychaj one
podczas zanurzenia, a dopiero kiedy znowu znajd si nad wod. W chwili kiedy kula dotknie si
przeciwlegego brzegu, rozpada si ona, mrwki wya na brzeg, formuj ponownie swoje kolumny
i maszeruj dalej.
Najwiksza prawdziwa mrwka (nie termit), jak kiedykolwiek widziaem, miaa okoo 4,5 centymetra
dugoci i ponad centymetr wysokoci. Zdaje si, e ten olbrzymi owad poluje zawsze samotnie.
Najwikszymi jego wrogami s mae mrwki, ktre czsto go atakuj i usiuj zacign do mrowiska.
Obserwowaem kiedy, jak jeden z tych olbrzymw walczy o ycie; otaczao go sze mniejszych
mrwek, ktre usioway mocno uj nogi wielkiej mrwki. Gdy ktra z maych mrwek puszczaa
nog na chwil, aby lepiej uj j gdzieindziej, wielka mrwka podskakiwaa jakby z blu. Wreszcie
mae j uniosy.
Te mae mrwki s straszne. Kiedy indziej widziaem jak jeden z tych maych owadw atakowa
gsienic, co najmniej sto razy wiksz od niej. Po kadym ukszeniu maej mrwki gsienica, jak
poprzednio wielka mrwka, wykazywaa oznaki trwogi. Po krtkiej walce i po daremnych
usiowaniach ucieczki, gsienica przewrcia si i zdecha. Mrwka zostawia trupa na miejscu
i pospieszya po pomoc; tymczasem pojawi si uk grabarz, take jedna z tajemnic dungli: nie wida
go nigdy, dopki nie ma adnego trupa do pogrzebania. uk do poowy ju zakopa gsienic, kiedy
nadesza maa armia mrwek; uka odpdzono, a zwoki gsienicy zostay wolno, ale pewnie
zawleczone do mrwczej spiarni.
Mrwka jest rycerzem w wiecie owadw, a seladang czyli dziki baw dorwnywa jej walecznoci
wrd wiata ssakw malajskich. Seladang nie jest rzadki, ale jest jedn z najrzadszych zdobyczy
myliwego na grubego zwierza lub zbieracza zwierzt. Podobno za okaz ywego seladanga mona by
dosta od ogrodw zoologicznych 3.000 funtw.
Jest jeden kopot z polowaniem na seladanga, mianowicie nie lubi on bardzo aby na niego polowano;
jeeli tylko podejrzewa e kto idzie jego ladami, zawraca i sam puszcza si w pogo za myliwym.
Niejeden czowiek zagin bez ladu po spotkaniu si z seladangiem. Ten wielki byk, moe przodek
wszystkiego byda domowego, rozrywa myliwego na sztuki, wdeptuje go w ziemi, tarza si po nim,

i miesza jego szcztki dopty z botem, dopki nie zostanie adnego ladu. Tote niewielu myliwych
tskni do trofew seladanga.
Pewne ryby malajskie same api muchy. Nieraz widziaem, jak ryba cierpliwie czekaa przy duym
liciu, a usiada na nim mucha; wtedy ryba ostronie podpywaa do powierzchni, wypluwaa na
much celny strumie wody, strcaa j z licia, poykaa i czekaa znowu na inn much.
Jednym z najciekawszych do zobaczenia w dungli malajskiej jest drzewo deszczowe; widziaem ich
tylko dwa wcigu mojego szecioletniego pobytu. Oba drzewa byy pozbawione lici, ale z kadej
gazki obficie kapaa woda. Raz widziaem wyran tcz w drzewie. Malajczycy mwili mi, e woda
kapie wcigu paru dni a potem przestaje, wyrastaj natomiast licie.
Jeeli chodzi o deszcz, to Czerrapundi jest najmokrzejszym miejscem na ziemi; zwykle pada tam
okoo 22,5 m deszczu rocznie, ale notowano ju 25 m. S wtpliwoci co do tego, gdzie jest
najsuchsze miejsce na wiecie, ale Aden nieatwo bdzie pobi; przechodzi czasami kilka lat, a w
Adenie nie spadnie ani kropla deszczu; tym si zapewne tumacz olbrzymie cysterny,
przypuszczalnie zbudowane przez Salomona w jedn z mdrych jego chwil.
Sahara jest porzdnie sucha take, ale kiedy rzd francuski kaza tu wywierci kilka studzien
artezyjskich, wytrysno nie tylko duo wody, ale wraz z ni masa ryb; nie jest wic takim absurdem,
jak si zdaje, powiedzenie, e si pojedzie apa ryby w pustyni Sahary. Ryby w ogle yj w dziwnych
miejscach: byy one wyrzucone przez czynne wulkany Ameryki Poudniowej wraz z wod,
dostatecznie gorc, aby ryby si w niej ugotoway, gdyby byy martwe.
Powiedzenie biedna rybka nie stosuje si do wielu odmian ryb tropikalnych. W Syjamie walki ryb s
tak popularne, jak walki bokserw w Ameryce. Niejedna syjamska ryba bojowa ma saw Jacka
Dempseya. Na walkach ryb-zawodowcw robione s nieraz wielkie zakady.
Skoro jestemy w ssiedztwie Malakki, zajrzyjmy na Formoz. Wiksza cz wszystkiej kamfory na
wiecie pochodzi z tej wyspy, pokrytej dungl; otrzymuj kamfor drog destylacji z lici i drewna
drzewa kamforowego. Japoczycy na Formozie poluj na kamfor, krajowcy za na czaszki ludzkie,
i niejeden poszukiwacz kamfory straci gow. Japoskie obozowiska s czsto otoczone drutem pod
prdem elektrycznym, jako oson przed owcami czaszek.

Na zakoczenie
Skoczyem jeszcze jedn przygod - napisaem t ksik. Dwanacie lat dziaalnoci prelegenckiej
wtoczyo mnie w okrelon kolej, chciaem si z niej koniecznie wydosta, std moja przygoda
obecna w radio. Najblisz bdzie pewnie telewizja, a kiedy i ta wyjdzie z mody, wezm si do czego
innego.
Wszyscy podrnicy, jakich znam, maj niespokojne dusze; jak marynarze i apostoowie, maj oni
mao pienidzy, ale znaj ycie. Ja osobicie wol zna ycie, ni by milionerem, bo gdybym si nim
urodzi, wtpi, abym widzia co wicej ze wiata ni Floryd, Southampton, a moe i francusk
Rivier.
Zanim zaczem zawodowo przemawia przez radio, mylaem nieraz, czy lata spdzone na
wdrwkach po caym wiecie nie zostay zmarnowane, ale teraz jedn z najwikszych przyjemnoci

sprawia mi czytanie mojej skrzynki pocztowej w radio, gdy wtedy dopiero widz, jak ilo
przyjemnoci i zadowolenia rozprzestrzeniam opowiadajc o moich przygodach.
Wiadomoci oglne i geografia s najbardziej zaniedbane w obecnym wyksztaceniu. Jeeli
przygody wzniec tylko ciekawo albo wzbudz niedowierzanie w takim stopniu, e czytelnik
zechce zajrze do ksiek rdowych, aby sprawdzi prawdziwo moich sw, bd cakowicie
zadowolony.

Ilustracje

Rysunek 1 Dwadziecia stopni poniej zera na rwniku. Jaki wiat zaginiony z przedhistoryczn rolinnoci.

Rysunek 2 Nosoroec malajski. Na archipelagu Malajskim yj dwa gatunki nosoroca; jeden ma jeden rg, drugi za dwa.
Przez wiele wiekw ceniono bardzo rg nosoroca jako lekarstwo, i robiono ze piguki.

Rysunek 3 Na rwniku w Afryce centralnej. Pikny poranek sierpniowy z porzdnym mrozem.

Rysunek 4 yrafa, to ta, co jest bez kapelusza. Oboje maj szyje zbudowane z jednakowej iloci krgw.

Rysunek 5 Czarownik afrykaski w Ugandzie. Afryk dotd rzdz czarownicy, ktrzy maj wikszy wpyw na tum, ni
jakikolwiek rzd. Czynione s wysiki, aby zama ich wadz, ale krajowcy afrykascy s prawdopodobnie najbardziej
zabobonnymi na wiecie.

Rysunek 6 Karmilimy Sima pocztkowo mlekiem kozim, ale on wola mleko Z puszki, bo byo go wicej.

Rysunek 7 Po roku Sim bawi si jeszcze jak kociak, ale by raczej przyciki.

Rysunek 8 Gry Ksiyca. Od czasw Arystotelesa, Ptolemeusza i Herodota uwaano Gry Ksiyca za fantastyczn legend,
poniewa s one niewidzialne. wiat nie dal si przekona nawet wtedy, kiedy wielki podrnik, Stanley, owiadczy, e
widzia w centralnej Afryce, na rwniku, onieone gry. Dopiero w r. 1906 kiedy ksi Abruzzw wspi si na te gry,
umieszczono je ostatecznie na mapie jako rdowiska Nilu. ladami ksicia pody ostatnio Carveth Wells i przywiz nowy
obraz Afryki centralnej, ktr susznie nazywa najzimniejsz Afryk. Jako kierownik ekspedycji im. Masseego, Carveth
Wells udowodni, e Afryka centralna nie jest najgorszym miejscem dla sportw zimowych; znalaz on na rwniku wielkie
pola niegowe i lodowce, jak rwnie zadziwiajc rolinno, olbrzymi trzymetrow pietruszk, dziesiciometrowe
drzewiaste starce i wrzosy, na pitnacie metrw wysokie. Prawdziwy raj dla kanarkw i dla Szkotw.

Rysunek 9 Mount Becker na rwniku, na wysokoci 4.500 m n. p. m., gdzie burze niegowe s czste w rodku sierpnia.

Rysunek 10 Bar murzynw, ktrzy rwnie lubi zimne napoje. Siedz oni dokoa zakopanej w ziemi baryki piwa i cign
orzewiajcy napj przez dugie somki.

Rysunek 11 Wyjtkowa fotografia Semangw, karw z puszczy malajskiej, zdjta bez ich wiedzy. Kary te maj okoo 1 m
30 cm wzrostu.

Rysunek 12 Wdz wojownikw plemienia Masajw w ubraniu starca z kobiecymi kolczykami.

Rysunek 13 Chata zrcznie zrobiona z trawy; kobiety z dziemi. Takie chaty spotyka si czsto na wschodnim zboczu Gr
Ksiyca, nalecym do Ugandy a do 1.500 a nawet 1.800 m. n.p.m.

Rysunek 14

Rysunek 15 Synny obz ksicia Abruzzw Nyinabitaba w Grach Ksiyca, gdziemy spdzili jedn noc.

Rysunek 16 Obozowisko na zboczach Ruwenzori (Gr Ksiyca), wrd olbrzymich starcw.

Rysunek 17 Targ na psy na Filipinach; kupuje si psy do jedzenia. Psy s godzone przed wyprowadzeniem na targ; waciciel
prowadzi psa na kiju, przywizanym do obroy, aby pies go samego nie zjad. Nabywca okarmia psa ogromn iloci ryu a
potem powoli zatukuje go na mier kijem. Za pzrysmak uchodzi czciowo strawiony ry z psiego odka.

Rysunek 18 Seldang czyli dziki baw malajski. Bardzo rzadka fotografia najniebezpieczniejszego zwierzcia w dungli.

CARVETH WELLS
WIATO NA CZARNYM LDZIE
PRZYGODY I PODRE OD RWNIKA DO LAPONJI
Z 18 ILUSTRACJAMI
NAKADEM TRZASKI, EVERTA i MICHALSKIEGO
WARSZAWA, KRAKOWSKIE PRZEDMIECIE 13
GMACH HOTELU EUROPEJSKIEGO
TYTU ORYGINAU: LIGHT ON THE DARK CONTINENT
PRZEOY PIOTR WROTKOWSKI
WSZELKIE PRAWA ZASTRZEONE
DRUKARNIA NARODOWA W KRAKOWIE

Pisownia zostaa uwspczeniona zgodnie z sugestiami Worda, bardziej znane nazwy take zorg.