P R O F .

J A N

M U S Z Y S K I

DZIEKAN WYDZIAU FARMACEUTYCZNEGO UNIWERSYTETU W ODZI

ZIOOLECZNICTWO
I

LEKI R O L I N N E
(FYTOTERAPIA)
WYDANIE CZWARTE PRZEJRZANE
I
U Z U P E N I O N E

W Y D A W N I C T W O
W A R S Z A W A ,

P R A W N I C Z E

U L I C A

T
I

N A U K O W E

M A Z O W I E C K A

N R

dKADK

PROJEKTOWA

WACAW

L1PISKI

Nakad 10.500. Objto 17Vi ark. Papier druk.-sat. V kl. 70 g

61X86 cm. Druk ukoczono w lutym 1951 roku. E-2-13506
Nr zamwienia 180 z dnia 8. II. 1951.
Drukarnia: Spdz. Wydawnicza Prasa Demokratyczna Nowa Epoka"
w Warszawie Oddzia w Bydgoszczy, ul. Czerwonej Armii 18

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Szybkie wyczerpanie pierwszego wydania tej ksiki dowodzi, e bya ona potrzebna. Leki rolinne odzyskuj dzi prawo
obywatelstwa w medycynie naukowej. Okres zaniedbania lekw
rolinnych na pocztku XX wieku spowodowany by oszaamiajcymi wprost postpami w dziedzinie syntezy rodkw
organicznych. Postpy chemii syntetycznej wzbudzay nadziej,
e chemia organiczna bdzie nas nie tylko leczy ale i karmi,
uniezaleniajc cakowicie od twrczych si przyrody. Przeprowadzane jednak liczne dowiadczenia ze sztucznymi dietami
przekonay nas wkrtce, e chleba lub ziemniakw nie mona
zastpi najstaranniej nawet dobran mieszanin wglowodanw tuszczu, biaka i soli, albowiem pokarmy nasze zawieraj
jeszcze jakie tajemnicze substancje, nazwane uzupeniajcymi
substancjami odywczymi, ktre s wytwarzane w rolinach.
Wynikiem tych szczegowych bada nad poywieniem jest fakt,
e nie tylko odywiamy si po staremu, ale usiujemy powrci
do bardziej pierwotnych form poywienia rolinnego, mianowicie polewek i papek rolinnych, surwek, jarzyn i owocw.
W dziedzinie odywiania przeto uznajemy cakowicie zespoloioe dziaanie skadnikw organicznych, a w lecznictwie zaczynamy sobie dopiero uwiadamia, e dziaanie surowca leczniczego nie zaley wycznie od obecnoci jakiego glikozydu lub
alkaloidu lecz od caego zespou rnych skadnikw. Dlatego
powracamy
d o zi
i
przetworw
galenowych
z
rolin
leczniczych.
Zagadnienie
zioolecznictwa posiada olbrzymie znaczenie dla Polski, ktra jako kraj
rolniczy bdzie moga uprawia zioa i wytwarza u siebie te
5

leki. Nie naley jednak sdzi, e propaganda zielarstwa i zioolecznictwa jest wyrazem zacofania i nawrotem do prymitywu.
Przeciwnie jest ona raczej wyrazem postpu w lecznictwie.
Niniejsza ksika jest przeznaczona jako rdowy podrcznik
(p. wykaz literatury o zioach) dla lekarzy, farmaceutw i osb
interesujcych si zagadnieniami zioolecznictwa. Pierwsze wydanie wskutek pewnych trudnoci wydawniczych nie posiadao
spisu rzeczy i miao kilka opuszcze. W wydaniu obecnym braki
te zostay usunite.
Za wszelkie uwagi i rzeczow krytyk bd Czytelnikom
szczerze zobowizany.
AUTOR
PRZEDMOWA DO TRZECIEGO WYDANIA
W obecnym trzecim wydaniu zostay poprawione bdy drukarskie i opuszczenia, ktre si czstokro zakradaj jeszcze
w drukarni przy robieniu ostatecznej" korekty i amaniu szpalt.
Uzupenieniem jest dodatek str. 243 o nowo wprowadzonym
do lecznictwa glikozydzie Rutynie.
AUTOR

PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA

W wydaniu obecnym uzupeniona zostaa najwaniejsza
wspczesna literatura o rolinach leczniczych w Zwizku Radzieckim, ktry bardzo wiele uwagi powica fytoterapii oraz
krajowym rolinom leczniczym.
AUTOR

W S T P
Dwie ostatnie wielkie wojny, ktre nie tylko zmieniy granice polityczne Europy, ale dokonay wielkiego przewrotu
w dziedzinie intelektualnej, nie pozostay rwnie bez wpywu
na lecznictwo. Po tamtej ju wojnie rozpocz si w lecznictwie
do energiczny nawrt do dawnych lekw rolinnych, do zi
i przetworw galenowych, ktrymi prawie wycznie posugiwaa si medycyna a do poowy XIX wieku. Dopiero od
50 60 lat zaczto te rodki zarzuca. Z programu nauk lekarskich na uniwersytetach skrelano stopniowo botanik, farmacj
i farmakognozj, z podrcznikw farmakologii usuwano jako
zbyteczne opisy lekw rolinnych. Ostatnia wojna dokonaa
strasznych zniszcze w dziedzinie przemysu chemiczno-farmaceutycznego. W krajach okupowanych faszyci ze wzgldw
konkurencyjnych wiadomie niszczyli ten przemys. I dlatego
w tych krajach odczuwa si jeszcze brak niektrych lekw;
z tych wzgldw zwrcono w nich baczniejsz ni dotd uwag
na leki rolinne. Niestety nowoczeni lekarze rodkw tych nie
znaj zupenie i co gorsze nie maj rde, z ktrych by
mogli zaczerpn potrzebnych wiadomoci.
Jestemy wiadkami paradoksalnego zjawiska leczenie
chorb i racjonalne zapisywanie lekw ten bezsorzeczny oraz
wyczny przywilej lekarzy zaczyna dzi w krajach kapitalistycznych przechodzi w rce fabrykantw specyfikw oraz
wszelkiego autoramentu znachorw. Fabrykanci specyfikw
wytwarzaj zwykle galenowe przetwory, jak syropy, nalewki,
tabletki lub wycigi ze znanych od dawna lekw rolinnych
(np. czosnku, rosiczki, passiflory, itp.), chrzcz je fantastycznymi nazwami i reklamuj miao jako rewelacj w dziedzinie
lecznictwa. Jeli jednak lekarz zechce dowiedzie si bliszych
szczegw o tych rolinach, to we wspczesnych podrcznikach
farmakologii oraz terapii nie znajdzie potrzebnych wiadomoci.

Po wojnie 1914 18 r. w pastwach zachodniej Europy

powstaa specjalna ga nauk przyrodniczo-lekarskich, zajmujca si poznawaniem i badaniem lekw rolinnych. Nadano temu kierunkowi nazw Fytoterapii. W jzyku niemieckim i francuskim istnieje do obszerna literatura z tego zakresu. Bardzo
wiele uwagi powica zagadnieniom fytoterapii Zwizek Radziecki. Ju w 1931 roku powsta w Moskwie Wszechzwizkowy Instytut Naukowy Rolin Leczniczych, tzw. WIAR, ktry
prowadzi upraw, zbir, kontrolowanie i normalizacj surowcw leczniczych. Obecnie wprowadzono do lecznictwa w ZSRR
szereg rolin leczniczych dotychczas prawie nieznanych w medycynie (p. S. Ziemlinskij Lekarstwiennyje rastienia
SSSR 1949). W jzyku polskim z tej dziedziny, poza
ksik Dra Jerzego Lypy Phytotherapia (Warszawa, 1933)
i kilku popularnymi monografiami Dra E. Wasiutyskiego pt.
Leczenie zioami w opracowaniu dla wszystkich" mamy tylko
nieliczne popularne wydawnictwa przeznaczone wycznie dla
laikw.
Nie posiadamy dotychczas pracy obejmujcej wykazy rozpowszechnionych dzi na rynku lekarskim surowcw rolinnych, opisu ich skadnikw oraz ich stosowania. Praca niniejsza, majca wypeni t luk, jest przeznaczona przewanie dla
lekarzy. Zawiera ona, mogce zainteresowa lekarza-praktyka,
cpisy okoo 200 surowcw rolinnych, najczciej uywane
z nich przetwory oraz wzory recept.
Bybym szczliwy, gdyby ta skromna praca, majca charakter konspektu farmakognostycznego, moga przynie korzy polskim lekarzom i przyczyni si do poznania naszych
lekw rolinnych.
Nazwa ,,fytoterapia" pochodzi od greckich wyrazw fyton"
rolina i therapeuo" lecz, czyli etymologicznie oznacza
leczenie przy pomocy rolin. Nazwa ta rozpowszechnia si po
wojnie wiatowej pocztkowo we Francji, a stamtd i w innych
krajach. Zaczto jej uywa w celu odrnienia tego sposobu
8

leczenia od chemoterapii, czyli leczenia cile okrelonymi

zwizkami chemicznymi. Rozpowszechniajca si dzi w Polsce
nazwa zioolecznictwo" nie wyraa dokadnie i cile poj
objtych nazw fytoterapii. Zioolecznictwo bowiem jest metod
leczenia pewnych cierpie przy pomocy tzw. zi leczniczych
oraz mieszanek zioowych i stanowi tylko jeden z dziaw fytoterapii. Fytoterapia jest kierunkiem naukowym, ktry, posugujc si nowoczesnymi metodami bada chemicznych, fizycznych i biologicznych, stwarza potrzeb najdokadniejszego poznania uywanych niegdy w medycynie i praktyce ludowej
lekw rolinnych i na podstawie stwierdzonych dowiadczalnie
faktw dy do wprowadzenia ich znw do arsenau rodkw
leczniczych. Fakty te naley jednak dzi na nowo bada, uzasadnia i przypomina, a pochodzi to std, e naukowa medycyna w ostatnim pwieczu prawie cakowicie zarzucia i zaniedbaa leki rolinne, powiciwszy si niemal wycznie badaniu syntetykw i cile okrelonych zwizkw chemicznych.
Zaniedbywanie lekw rolinnych i zastpowanie ich cile
okrelonymi chemikaliami zaczo si w drugiej poowie ubiegego stulecia, gdy poczy wchodzi w mod tzw. syntetyki
lecznicze, kiedy to rokrocznie syntezowano coraz to nowe
zwizki np. w roku 1874 dokonano syntezy kwasu salicylowego, 1884 antipyryny, 1886 salolu, 1887 fenacetyny
i ortoformu, 1898 anestezyny itd.
Byy do cenne rodki o wybitnym i swoistym dziaaniu fizjologicznym. rodki takie o cile okrelonym skadzie i wasnociach fizjologicznych byy bardzo yczliwie przyjte przez wiat
lekarski, co zachcao przemys chemiczny do intensywnej pracy
w kierunku wypuszczania coraz to nowych specyfikw.
Synteza rodka wartociowego nie jest jednak atwa i dlatego te pojawiy si naladownictwa o wtpliwej wartoci.
W ten sposb ju okoo roku 1897 niemiecki przemys chemiczny wyrzuca rocznie na rynek lekarski okoo 700 nowych
specyfikw chemicznych. Zaczo si nieznane w dziejach lecz9

nictwa zasypywanie lekarzy, szpitali oraz klinik bezpatnymi

prbkami nowych lekw oraz specjalnymi pismami i broszurami, reklamujcymi nowe specyfiki. Dziki tej uporczywej
i umiejtnej reklamie potrafiono tak zaabsorbowa uwag wiata lekarskiego chemikaliami, e nie mia on czasu na badanie
lekw rolinnych. Oto co w tej sprawie mwi w swym odczycie
o fytoterapii jeden z najwybitniejszych farmakognostw wspczesnych Ryszard Wasicky: Historia wskazuje, e a do powstania w poowie XIX w. przemysu chemicznego i rozpowszechnienia si w lecznictwie rodkw chemiczno-syntetycznych, wikszo stosowanych wwczas lekw pochodzia ze
wiata rolinnego. Przyczyn zaniedbania lekw rolinnych
bya nie tylko konkurencja preparatw chemicznych, lecz rwnie znaczne rozbudowanie i pogbienie medycyny dowiadczalnej, dziki czemu proste i cile okrelone zwizki chemiczne budziy szczeglne zainteresowanie lekarzy, albowiem
atwiej byo zrozumie i wytumaczy mechanizm ich dziaania
ni bardziej skomplikowanych surowcw rolinnych lub przetworw galenowych. Dziki temu liczba uywanych lekw rolinnych ulega znacznemu zmniejszeniu. Z lekw rolinnych
pozostawiono jedynie surowce o wybitnym i rzucajcym si
w oczy dziaaniu, jak makowiec lub naparstnica, gdy mas innych rolin zarzucono zupenie, pomimo empirycznego uzasadnienia w cigu stuleci ich wartoci terapeutycznej".
Do niesusznego dyskwalifikowania lekw rolinnych przyczynia si rwnie w znacznym stopniu niedokadno i powierzchowno dawnych metod badania. Oto par przykadw:
Czosnek jest przypraw uywan od tysicleci przez czowieka
do trudnostrawnych pokarmw biakowych. Rola tej przyprawy bya niezrozumiaa dopty, dopki nie przekonano si, e
cinienie krwi odgrywa du rol w patologii ludzkiej i e
czosnek posiada wyrane waciwoci hypotoniczne. O wiele
jaskrawiej wystpuje podobna historia dotyczca tranu rybiego. Doppi nie poznano witamin i nie opracowano dokad10

nych metod ich wykrywania, tran by uwaany jedynie za wysokokaloryczn poywk, zawierajc lady jodu. Prbowano
go zatem zastpi oczyszczonymi tuszczami lub jodowanymi
syropami. Dopiero od kilkunastu lat nauczylimy si ceni tran
jako bogate rdo witamin A i D.
Odkrycie witamin i stwierdzenie, e powstaj one przede
wszystkim w organizmach rolinnych jest najwaniejszym powodem obecnego nawrotu do dawnych lekw rolinnych i zainteresowania si medycyny wiatem rolinnym.
Prace Kazimierza Funka, MendeFa, Osborn'a, Hopkins'a,
Biirgi'ego i plejady innych badaczy stwierdziy niezbicie, e
organizmowi ludzkiemu i zwierzcemu oprcz wglowodanw,
biaka, tuszczw, zwizkw potasu, wapnia, magnezu i witamin
potrzebne s do prawidowego funkcjonowania pewne aminokwasy, sole mineralne, chlorofil, karoteny oraz inne bliej nieznane jeszcze zwizki, nazywane oglnikowo uzupeniajcymi
substancjami odywczymi" (fr. facteurs accessoires de 1'alimentation, niem. akcessorische Nahrstoffe).
Dzi nie potrafimy jeszcze da dokadnej odpowiedzi na pytanie, jak rol w naszych pokarmach i przyprawach odgrywaj kwasy organiczne lub ich estry, olejki eteryczne, garbniki,
antocjany, flawony, pektyny, luzy itp zwizki, ktre s zwykymi skadnikami naszych jarzyn, warzyw, owocw i przypraw. Naley tu podkreli, e przewana cz naszych przypraw kuchennych (np. cynamon, gwodziki, pieprz, imbier,
any, koper, kminek, pietruszka, majeran itp.) figuruj rwnie
w aptekach jako leki. Wszystkie te przyprawy uywane s
przez ludzko ju od tysicleci. Wikszo ich pochodzi z Indii, Indochin lub znad brzegw Morza rdziemnego. Niegdy niektre z nich byy opacane w Europie na wag srebra.
Na przykad, jak wiadcz rachunki dworu krla Wadysawa
Jagiey i krlowej Jadwigi z lat 1388 do 1420", pacono
w owym czasie w Krakowie za funt cynamonu 12 18 szkojcw, gwodzikw 20 24 szk., imbieru 15 24 szk., szafranu
11

36 48 szkojcw. W tym samym czasie tuczny w kosztowa

17 24 szk., krowa 13 15 szk., tgi wieprz 7 9 szk., a baran
tylko 3 szkojce. Trudno przypuci, e tylko nieuzasadniony
kaprys kae ludziom od tysicleci lubowa si w tych przyprawach i moda jedynie kazaa naszym przodkom wydawa
ogromne sumy na te przyprawy. Std nasuwa si nieodparty
wniosek, e jarzyny, przyprawy i uywki rolinne musz zawiera jakie niezbdne dla naszego ustroju zwizki. Znaczna
cz zi leczniczych, uywanych dzi w medycynie i praktyce
ludowej naley do dawnych tzw. dzikich jarzyn i przypraw
naszych przodkw. Niektre roliny uwaane s w pewnych
krajach za zioa lecznicze, a w innych za uywki codzienne;
np. rumianek, mit, meliss i kwiat lipowy kupuje si w Polsce
w aptekach jako lek, a we Francji lub Italii pije si napary
tych zi jako codzienn herbat. Warto uytkow, otaczajcych nas rolin wykryy ju ludy pierwotne. Adam Maurizio
w swej pracy pt. Co zawdziczamy w nauce ludom pierwotnym" mwi o tym w sposb nastpujcy: znajomo rolin
uytkowych wraz z rolnictwem i pocztkami rzemios odziedziczylimy cakowicie po odlegych naszych przodkach. Wszystkie zboa i inne roliny jadalne, wkna przdzalne, wszystkie
uywki i lecznicze rodki rolinne, wreszcie inne artykuy codziennego uytku zawdziczamy mudnej pracy ludw pierwotnych. Caa wspczesna naukowo" i pogo za wielkimi
zyskami nic nie pomogy. Europejczycy w krajach zwrotnikowych nie odkryli rwnie adnej roliny poytecznej. Przeciwnie potrzebowali niekiedy dugich lat, aby, po zaznajomieniu
si z uywaniem ich przez ludy pierwotne, oceni ich wielkie
zalety".
Przyczyny sceptycznego odnoszenia si lekarzy do surowcw rolinnych i chtnego posugiwania si zwizkami chemicznymi byy nastpujce:
1) nieposiadanie dokadnych wiadomoci, dotyczcych skadu chemicznego wielu rolin leczniczych;
12

2) rwnoczesne wystpowanie w rolinach cia o rnych

wasnociach fizjologicznych, dziki czemu roliny stanowi nie
indywidua, lecz pewne kompleksy chemiczne i fizjologiczne;
3) nierwnomierno dziaania nawet tego samego gatunku
surowca i uzalenienie tego dziaania od gleby i klimatu, w jakich wzrastaa rolina macierzysta, oraz od sposobu zbioru, suszenia i przechowywania surowca.
Zarzuty te nie posiadaj ju dzi takiego znaczenia jak
przed 30 40 laty, gdy:
1) prowadzone na caym wiecie szczegowe badania pozwalaj nam coraz lepiej poznawa skadniki i dziaanie rnych rolin leczniczych, dziki czemu z roku na rok zmniejsza
si ilo surowcw o niewiadomym skadzie";
2) wspczesne udoskonalone metody bada biologicznych
pozwalaj nam zupenie cile ustali tzw. miano fizjologiczne
surowcw leczniczych bez uciekania sie do ich szczegowej
analizy chemicznej;
3) dla wielu surowcw rolinnych nowoczesne farmakopeje
wprowadziy do szczegowe normy, regulujce cile rodzaj
i czysto surowca, sposb jego zbioru i przechowywania oraz
wymagan zawarto waciwych mu skadnikw. Zwaszcza
surowce o silnym dziaaniu fizjologicznym (alkaloidowe, glykozydowe itp.) podlegaj szczegowej kontroli wadz sanitarnych i posiadaj miana midzynarodowe, przyjte przez farmakopeje prawie wszystkich pastw cywilizowanych.
Fakt, e niektre roliny, posiadajce w stanie wieym wyrane i wybitne dziaanie fizjologiczne, trac go w znacznym
stopniu przy powolnym suszeniu na powietrzu wieo zebranych
rolin, zosta zbadany i wyjaniony przez francuskich uczonych
Bouruelot, Perrot i Goris. Stwierdzono, e zaczyny (fermenty)
znajdujce si zawsze w obumierajcych, wskutek suszenia, komrkach rolinnych powoduj rozpad znajdujcych si tam
fizjologicznie czynnych glykozydw lub innych zwizkw estro13

wych. Jeli jednak w wieo zebranej rolinie zniszczy od razu

te fermenty przez szybkie wysuszenie surowca w parze wrzcego alkoholu, to taki surowiec zachowa cakowicie dziaanie
wieej roliny. Zabieg ten nazywamy s t a b i l i z a c j , czyli
utrwaleniem surowcw i przetwory ze stabilizowanych surowcw leczniczych s ju dzi rozpowszechnione na rynku aptekarskim.
Motywy, ktrymi zwolennicy fytoterapii uzasadniaj warto i racjonalno lekw rolinnych s nastpujce:
1) roliny zawieraj skadniki o niezmiernie wanych dla
ustroju ludzkiego wasnociach biologicznych, jak witaminy,
witasteryny oraz inne uzupeniajce substancje odywcze. Wikszoci tych zwizkw nie potrafimy otrzymywa sztucznie, roliny za s jedynym rdem, z ktrego moemy je czerpa;
2) roliny dziki znacznej zawartoci zwizkw mineralnych,
mianowicie potasu, wapnia, magnezu, fosforu, siarki i krzemionki odgrywaj niezastpion rol w procesach remineralizacji naszego ustroju;
3) bardziej zoone zwizki organiczne wytwarzane w rolinach s zawsze optycznie czynne i posiadaj na og wybitniejsze dziaanie fizjologiczne, ni pozornie identyczne pod
wzgldem chemicznym odpowiadajce im syntetyki, ktre pod
wzgldem optycznym s zawsze ciaami obojtnymi;
4) bardzo wielu zwizkw organicznych o swoistym dziaaniu terapeutycznym, jak wielu alkaloidw, glykozydw, saponin, garbnikw, terpenowcw itp. nie potrafimy dotychczas nie
tylko sztucznie wytworzy, ale nawet w stanie czystym wydzieli. Wobec tego, chcc z tych cia korzysta, jako z lekw, musimy posikowa si odpowiednimi surowcami rolinnymi.
Przed przystpieniem do rozpatrzenia poszczeglnych surowcw rolinnych, spotykanych dzi powszechnie w aptekach
Europy, pragn tu poda krtkie uwagi o: 1) czciach i organach rolin uywanych w lecznictwie i 2) postaciach lekw
i przetworach galenowych otrzymywanych z rolin.
14

I
ORGANY I CZCI ROLIN UYWANE
W LECZNICTWIE
W Polsce podobnie jak w ZSRR i wielu krajach Europy
rodkowej przy przepisywaniu lekw obowizuje nomenklatura aciska, dziki czemu wszelkie zioa, nawet najpospolitsze ludowe, znajduj si w aptekach i farmakopejach pod aciskimi nazwami. W naszych aptekach i Farmakopei Polskiej
uywana jest nie botaniczna gatunkowa nazwa roliny, lecz
nazwa organu lub czci z dodatkiem rodzajowej lub gatunkowej
nazwy roliny. Rumianek znajduje si w aptekach pod nazw
Flos (lub Anthodium) Chamomillae, a nie Matricaria chamomilla, mita pod Folium Menthae a nie Mentha piperita, kruszyna pod Cortex Frangulae a nie Rhamnus frangula. Czasem
spotyka si pewn dowolno lub nieprawidowo w nazywaniu
surowcw. Np. anyek powinien nazywa si Fructus Anisi vulgaris, a jednak czsto figuruje pod niewaciw nazw Semen
Anisi; suszone maliny znajduj si w aptekach bd pod nazw
Fructus Rubi Idaei, bd Baccae Rubi Idaei. Naley tu jeszcze
zaznaczy, e polskie ludowe nazwy rolin s b. zmienne w rnych dzielnicach kraju. Obowizujca obecnie Farmakopea Polska wyd. 1937 r. obejmuje okoo 200 surowcw rolinnych.
W ksice tej surowce farmakopeane maj w nagwku znak
(FP.) F. P. uywa nazw w liczbie pojedynczej. Flos zamiast
Flores, Folium zamiast Folia itd. W aptekach oraz starszych
farmakopejach uywana jest czasem liczba mnoga (Flores, Folia), czasem pojedyncza (Herba, Semen, Radix).
13

Poniej podaj objanienia najczciej spotykanych terminw botanicznych aciskich.

A n t h o d i u m , - ( K o s z y c z e k ) kwiatostan waciwy
rolinom z rodziny Zoonych (Compositae). Taki koszyczkowy
kwiatostan robi wraenie pojedynczego kwiatu; spotykamy go
u rumianka, sonecznika, chryzantemy itp. W Farmakopei Polskiej nazw t nosz: Anthodium Chamomillae (= Flos Chamomillae), Anthodium Cinae (= Flos Cinae), Anthodium Pyrethri (= Flos Pyrethri).
A r i l l u s , -i ( O s n w k a ) misisty utwr otaczajcy
nasienie w niektrych owocach; jedynym surowcem tego rodzaju w aptekach jest Arillus Myristicae, zwany inaczej Macis.
B a c e a, - a e ( J a g o d a ) tak nazywa si typ soczystych
wielonasiennych owocw, np. czernicy, borwki, porzeczki itp.
W aptekach czsto zamiast nazwy Bacca uywa si Fructus,
np. Baccae Myrtillorum = Fructus Myrtillorum, Baccae Juniperi = Fructus Juniperi.
B u l b u s , -i ( C e b u l a ) podziemny, soczysty pd niektrych rolin, skadajcy si z misistych usek osadzonych na
krciutkim pdzie; do takich surowcw nale: Bulbus Allii,
B. Cepae i B. Scillae.
C a p u t , - i t i s ( G w k a ) nazw t posiadaj w aptekach owoce maku: Capita Papaveris = Fructus Papaveris.
C o r t e x , - i c i s (Kora) nazw t posiada zewntrzna,
sigajca a do miazgi warstwa tkanek, otaczajca walec
drzewny w odygach i korzeniach rolin nagonasiennych i dwuliciennych. W miszu korowym drzew i krzeww klimatu
umiarkowanego nagromadzaj si w jesieni rne substancje
waciwe danemu gatunkowi roliny (glykozydy, alkaloidy,
garbniki, ywice). Na wiosn wraz z rozwojem lici substancje
te s zuywane przez rolin. Dlatego kory naley zbiera
wczesn wiosn. Niektre kory oddziela si od zewntrznych
warstw korka i martwicy, pozostawiajc tylko tzw. kor we16

wntrzn, czyli wtrn; w aptekach do takich kor naley Cortex Quillayae i Cort. Cinnamoni ceylanici.
C o r t e x f r u c t u s patrz Pericarpium.
D r u p a , - a e ( P e s t k o w i e c ) rodzaj soczystych owocw jak u wini, liwki, brzoskwini, u ktrych misista naowocnia otacza tward pestk (Pyrena); Drupae Cerasi = Fructus
Cerasi, Drupae Cubebae = Fructus Cubebae.
E m b r y o , - n i s ( Z a r o d e k ) bezbielmowe nasienie (Semen) pozbawione upiny. Np. uskany groch nazywaby si
w aptece Embryo Pisi, a nieuskane ziarna Semen Pisi. F. P.
zamieszcza pod t nazw jedyny surowiec Embryo Colae,
nazywany jednak pospolicie Semen Colae.
F a r i n a , - a e (Mka) nazw t posiadaj sproszkowane nasiona rolin, np. Farina Lini, F. Hordei, F. Sinapis;
jednake zamiast Farina Lini mona pisa Semen Lini pulveratum, albo Pul vis seminum Lini.
F l o s , - r i s ( K w i a t ) twr waciwy rolinom okrytonasiennym, zawierajcy organa rozrodcze, jak prciki i supki
oraz czci okrywajce i powabniowe, jak kielich i koron. Pod
nazw kwiatw stosuje si nie tylko cae kwiaty lecz rwnie
ich czci, np. patki (Petala) r, piwonii, maku, albo tylko
same korony z prcikami (Flores Verbasci), wreszcie cae kwiatostany, jak Flores Tiliae, Flores Chamomillae, Flores Kusso itp.
Poniewa kwiaty zawieraj narzdy rozrodcze roliny, tj. prciki
1 supki, musz przeto zawiera swoiste hormony pciowe.
Dlatego w medycynie ludowej kwiaty stsowane s czsto
przez kobiety przy zaburzeniach miesiczkowych (Flos Malvae
arboreae, Flos Calendulae, Flos Trifolli itp.),
F l o s c u l u s , -i ( K w i a t e k ) nazwa uywana do oznaczenia koszyczkw kwiatowych cytwaru, ktre s bardzo
drobne: Flosculi cinae = Flores Cinae = Anthodia Cinae.
F o l i u m , - (Li) blaszkowaty organ rolin, w ktrym odbywaj si procesy oddychania i asymilacji. Ze wszystkich organw rolinnych, licie s najbogatsze w chlorofil, sole
17

mineralne i prostsze skadniki ostatecznych produktw asymilacji. Pod pewnymi wzgldami licie s bardziej wartociowym
surowcem ni cae ziele z odygami, zwane Herba.
F r u c t u s , - u s (Owoc) twr waciwy rolinom nagoi okrytonasiennym, powstajcy z zalni lub owocolistkw
i zawierajcy nasiona (Semina). Czci owocu, pozostajc po
usuniciu nasion, posiadaj nazw owocni (Pericarpium). Drobne niepkajce owoce, w ktrych cienka sucha owocnia otacza
cile nasienie, bywaj niesusznie nazywane nasionami. Zdarza
si to u konopi oraz rolin baldaszkowatych i zoonych. Dlatego
w spisach surowcw rolinnych spotyka si nazwy: Semen Cannabis, Anisi, Foeniculi, Carvi, Helianthi, Cardui zamiast Fructus Cannabis, Anisi, Foeniculi, Carvi, Helianthi, Cardui. Pewne
rodzaje owocw posiadaj specjalne nazwy, np.: Caput, Drupa,
Galbulus, Nux, Pomum, Glans, Granum.
G a l b u l u s , -i ( S z y s z k o j a g o d a ) rzadko uywana
osobliwa nazwa kulistych szyszek u rolin cyprysowatych; Galbuli Cupressi, G. Juniperi oznacza to samo, co Fructus Cupressi, F. Juniperi.
G e m m a , - a e (Pk) tak si nazywaj wytwarzane przez
rolin na zim pki liciowe. Pki takie zawieraj wszelkie
substancje niezbdne do szybkiego wytworzenia na wiosn
nowych pdw i lici. Pki otoczone s uskami, sklejonymi
przy pomocy osobliwych substancyj ywicowatych. W aptekach
spotyka si pki brzozowe, sosnowe i topolowe Gemmae Betulae, G. Pini i G. Populi.
G l a n d u l a , - a e ( G r u c z o ) twory wydzielnicze, spotykane u niektrych rolin na powierzchni lici, kwiatw lub
owocw; gruczoy zawieraj olejki eteryczne i substancje ywicowe. W lecznictwie spotykamy dwa takie surowce: Glandulae
Rottlerae = Kamala i Glandulae Lupuli = Lupulinum.
G l a n s , - d i s ( Z o d ) nazw t posiadaj owoce dbu,
Glandes Quercus = Fructus Quercus.
18

G r a n u m , -i (Ziarno) nazwa owocu rolin trawiastych;

w aptekarstwie nazywano tak niegdy niektre nasiona: Grana
Paradisi = Semen Meleguetta, Grana Tiglii = Semen Crotonis.
H e r b a, - a e ( Z i e l e ) cae pdy rolinne, znajdujce si
w peni rozwoju, pokryte zdrowymi (nie pokymi jeszcze)
limi i posiadajce na wierzchoku poczynajce si rozwija
kwiaty. Ten rodzaj surowca, zalenie od sposobu i czasu zebrania, moe wykazywa do due rnice. Najbardziej cennymi
skadnikami zi s licie i kwiaty, lub. pki kwiatowe, mniej
cennymi s odygi. Jeli przeto pewna rolina bdzie zebrana
po okwitniciu, gdy dolne licie odygowe ju uschy lub opady,
to otrzymamy ziele zawierajce duy odsetek mao wartociowych odyg, a za mao lici i kwiatw. W pewnych wypadkach
bardziej wartociowym surowcem od ziela s same licie, np.
Folia Menthae i F. Salviae s lepsze ni Herba Menthae i H. Salviae. Trzeba jednak pamita, e Herba zawiera zwykle licie
i kwiaty, a kwiaty zawieraj zazwyczaj wicej olejkw eterycznych i zwizkw barwikowych ni licie. Dla tego Folia
Absinthi lub F. Millefolii nie bd rwnoznaczne z Herba
Absinthi lub H. Millefolii.
I n f l o r e s c e n t i a, - ( K w i a t o s t a n ) skupienie kwiatw na rolinie, ktre przy zbiorze zrywa si jako cao, np.
grono kwiatowe Konwalii; w F. P. mamy Inflorescentia Convallariae, Infl. Tiliae, ktre w aptekach nazywamy: Flos (wzgl.
Flores), Convallariae, Fl. Tiliae.
L i g n u m , -i ( D r e w n o ) zdrewniae czci pni oraz korzeni drzew i krzeww, rozdrobione w postaci wirkw. W lecznictwie stosuje si najczciej drewno rnych gatunkw rolin
egzotycznych: Lignum Guajaci, L. Quassiae, L. Santali, L. Sassafras.
Nux, - c i s ( O r z e c h ) suchy niepkajcy owoc o twardej naowocni. Takim rodzajem owocu jest orzech laskowy
(Nux Avellana). W aptekach jednak nazw Nux posiadaj due
twarde nasiona lub jdra nasienne, np. Nux vomica Semen
**

19

Strychni, Nux Colae = Semen Colae, Nux moschata = Seme

Myristicae.
P e r i c a r p i u m , -i ( O w o c n i a ) jeli z owocu (Fructus),
usuniemy nasiona, to wszystkie czci owocu, ktre otaczay
nasiona i pozostay po ich usuniciu, bd posiaday nazw
owocni. Strk fasoli wraz z nasionami jest owocem Fructus
Phaseoli, ale strkowiny po wyuskaniu nasion Pericarpium
Phaseoli. Czasem owocnia moe by zrniczkowan na warstwy
rnice si budow, konsystencj i skadem, np. w pomaraczy lub cytrynie wewntrzn warstw owocni, tzw. rdowocni
(endocarpium) tworzy soczysty misz (pulpa), zawierajcy
kwasy organiczne, cukry i witaminy C, gdy zbita warstwa
zewntrzna, zwana naowocni (exocarpium) zawiera olejki eteryczne, barwniki, glykozyoy oraz witaminy A. Naowocni
pomaracz, cytryn i granatw nazywaj nieprawidowo kor
owocow, np. Cortex fructus Aurantii zamiast Pericarpium
Aur an iii.
P e t a l u m , -i ( P a t e k ) delikatne barwne listki, z ktrych si skada korona kwiatowa niektrych rolin; zamiast
nazwy patki uywa si czsto nazwy kwiaty, np. Petala Rosarum, P. Paeoniae, P. Rhoeados = Flores Rosarum, F. Paeoniae,
F. Rhoeados.
P l a c e n t a , . - a e w znaczeniu naukowym ,,placenta"
oznacza oysko, czyli miejsce przymocowania zalka, podu,
nasienia, a w znaczeniu oglnym placek albo co zgniecionego
i spaszczanego. Dlatego surowiec zwany Placenta Lini i P.
Cannabis, oznacza wytoki czyli makuchy, pozostajce w prasach po wytoczeniu oleju z nasion lnu lub owocw konopi.
Wytoki lniane uywa si do kataplazmw, a z wytokw konopnych otrzymuje si preparaty fytynowe (Phytinum, Phosphit,
Fytonal, Biophylol).
P o m u m, - i (J a b 1 k o) rodzaj wielonasiennego soczystego
owocu podobnego do jabka, np. Poraum Auranti, P. Sorbi,
P. Granati = Fructus Auranti, Sorbi, Granati.
20

P u 1 p a, - a e ( M i s z p o w i d a ) mikkie soczyste
czci owocni niektrych rolin, tworzce po rozgotowaniu lub
podsuszeniu jednolit gstaw mas; w lecznictwie stosuje si
Pulpa Tamarindorum, P. Prunorum, P. Cassiae.
R a d i x , - i c i s ( K o r z e ) zazwyczaj podziemny, nie wytwarzajcy lici narzd, sucy rolinie do: 1) pobierania wody
i soli mineralnych z podoa; 2) przytwierdzenia roliny do podoa i 3) magazynowania zwizkw organicznych (cukrw,
skrobi, inuliny, luzw, garbnikw, glykozydw, saponin, alkaloidw itd.), zwaszcza w okresie spoczynkowym rolin. U rolin
europejskich okres spoczynkowy przypada na zim. Dlatego
korzenie wykopuje si po zakoczeniu wegetacji w jesieni, lub
wczesn wiosn przed rozwiniciem si nowych lici. Korzeni',1
kopane w jesieni mog si rni ocl korzeni wykopanych na
wiosn, w okresie pojawienia si nowych lici i pdw. Np.
korzenie, ktre w jesieni zawieray skrobi lub inulin, na
wiosn przy wypuszczaniu nowych lici i pdw bd ju ubosze w wspomniane wglowodany, al^ za to bd zawie r a y
produkty hydrolizy tych zwizkw, mianowicie dekstryny,
lewuliny i cukry. Z rolin dwuletnich, ktre w pierwszym rcku
ycia tworz tylko rozet lici i misisty korze, a w drugim
roku ycia kosztem nagromadzonych w korzeniu zapasw wytwarzaj pdy kwiatowe i nasiona, po czym gin, naley kopa
korzenie w pierwszym roku ich ycia, lub te nie pozwoli im
w drugim roku ycia tworzy pdw kwiatowych. Do takich
surowcw naley .pietruszka, cykoria, marchew, opian, waleriana, dzigiel. U rolin wieloletnich, jak laz, lukrecja, ywokost, gorzknik, rabarbar, kopiemy korzenie w trzecim-czwartym
roku ycia. Z rolin posiadajcych mae pdy nadziemne,
stosuje si jako surowiec ziele wraz z korzeniami, np. Herba
cum radicibus Asari, Primulae, Taraxaci, Violae odoratae.
R h i z o m a , - a e ( K c z e ) . rodzaj podziemnych odyg,
ktre su rolinom do rozmnaania si i magazynowania
materiaw zapasowych w okresie spoczynkowym. Kcza rni
21

si od korzeni obecnoci lici, ktre mog by zredukowane do

stadium drobnych usek oraz obecnoci pkw, z ktrych wyrastaj pdy; z kczy rwnie wyrastaj korzenie. Jeli kcza
s grube, a wyrastajce z nich korzenie cienkie, wtedy atwo
uchwyci granic midzy kczami i korzeniami. Takimi prawdziwymi kczami s: Rhkoma Calami, Filicis, Ga^angae, Iridis,
Curcumae, Bistortae, Tormentillae, Zingiberis, Zedoariae.
W innych wypadkach masa korzeniowa moe przewysza wag
i objtoci mas kczow, chocia skad chemiczny obu tych
narzdw jest zbliony. Uywa r.i wwczas kcze wraz z korzeniami, nazywajc taki surowiec rhizoma, albo radix, lub
co jest najwaciwsze rhizoma cum radicibus; do takich
surowcw naley: Valeriana, Hydrastis, Archangelica, Levisticum.
S e m e n , - i n i s ( N a s i e n i e ) twr sucy do rozmnaania, waciw3r rolinom zw. Nasieniowcami (Spermatophyta).
Nasiona powstaj z zalkw znajdujcych si w zalni (Ovarium) kwiatw. Rozrastajca si przy dojrzewaniu zalnia
przeksztaca si w owoc (fructus), zawierajcy wewntrz nasiona. W owocach pkajcych przy dojrzewaniu, jak strk,
uszczyna, mieszek, torebka, iasiona atwo oddzielaj si od
owocni, dziki czemu nie ma trudnoci w rozrnianiu poj
nasienia i owocu. Drobne jednak suche i niepkajce owoce)
jak orzeszek, nieupka lub rozupka bywaj czsto nazywane
nasionami, np. Semen Anisi, Foeniculi, Helianthi, zamiast
Fructus Anisi, Foeniculi, Helianthi. Nasiona zawieraj zazwyczaj znaczne iloci odywczych materiaw zapasowych, jak
biako, tuszcze lub wglowodany (skrobia). Niezmiernie wanym skadnikiem nasion pod wzgldem fizjologicznym s
inozyto-fosforowe sole zwane fytynami. Foza tym zalenie
od gatunku roliny nasiona mog zawiera luzy (Sem. Lini,
Cydniae, Psyllii), glykozydy (Sem. Strophanti, Sinapis), alkaloidy (Sem. Colchici, Strychni, Sabadillae), toksalbuminy (Sem.
Jeuirity, Crotonis, Ricini, Robiniae). Drobne owoce rolin
22

baldaszkowych, nazywane niesusznie nasionami, zawieraj

w swej owocni olejki eteryczne. Z powodu tego, e wikszo
nasion odziana jest twardymi upinami nasiennymi, nasiona te
(jak rwnie owoce) przed uyciem ich do mieszanek zioowych lub przetworw galenowych powinny by rozgniecione.
Wyjtek stanowi Semen Cydoniae, Lini oraz Psyllii, jeli
chcemy otrzyma z nich czyste wycigi luzowe. W tych
gatunkach nasion luz znajduje si tylko w komrkach skrki
na powierzchni nasion, dlatego chcc otrzyma Mucilago, Cydoniae, Lini lub Psyllii, nie trzeba nasion proszkowa ani
rozgniata.
S p o r a , - a e ( Z a r o d n i k ) jednokomrkowy twr, sucy do rozmnaania rolin zarodnikowych (Sporophyta). Jedynym surowcem, noszcym t nazw w aptekach, s zarodniki
widakowe Sporae Lycopodii, zwane krcej Lycopodium,
albo mylnie Semen Lycopodii. Poza tym istniej dwa surowce
grzybowe, mianowicie Ustilago Maydis i Boletus Cervinus,
zawierajce w duej iloci (50 do 60 proc. caej masy) zarodniki
tych grzybw.
S t i g m a , - t i s ( Z n a m i ) grna cz supka kwiatowego, ktra suy do przyjcia pyku w procesie zapylenia.
W lecznictwie uywa si dwa takie surowce: Stigma Croci,
zwane krcej Crocus, i Stigma Maydis.
S t i p e s , - i t i s w znaczeniu cile botanicznym wyraz ten
oznacza trzon czyli podpor jakiego narzdu. W aptekach
nazywaj tak surowce, skadajce si z odyg rolinnych (Stipites Dulcamare, Periplocae) lub szypuek owocowych (Stipites
Cerasorum).
S t r o b i l u s , -i ( S z y s z k a ) - nazwa nadawana kwiatostanom przypominajcym szyszk. T nazw posiadaj eskie
kwiatostan}^ chmielu: Strobili Lupuli = Flores Lupuli.
T u b e r - r i s (Bulwa) misista, mocno nabrzmiaa,
wypeniona substancjami odywczymi (skrobia, cukry, luzy)
podziemna odyga rolin, rodzaj krtkiego, pkatego kcza.
23

Typow bulw jest ziemniak. W aptekach jednak nazw Tuber

nadaj grubym, zminiaym korzeniom (radix tuberosa);
znamy trzy podobne surowce: Tubera Aconiti, Jalapae, Salep,
ktre powinny si nazywa Radix Aconiti, Jalapae, Salep.

24

II
POSTACIE LEKW PRZYRZDZANYCH
Z SUROWCW ROLINNYCH
Posta leku moe mie wybitny wpyw na jego dziaanie.
Wchodz tu w gr nastpujce czynniki: 1) stopie rozdrobnienia, rozproszenia lub rozpuszczalnoci; 2) obecno lub nieobecno cia uatwiajcych (wzgl. utrudniajcych) wchanianie
lub wydzielanie; 3) potgowanie dziaania zasadniczego skadnika, dziki obecnoci cia o innym punkcie dziaania, lub cia
uczulajcych; 4) wygld, smak i zapach leku; wreszcie 5) trwao leku w przechowaniu.
Komrki rolinne posiadaj do grube ciany, czsto zdrewniae lub skutynizowane. Z takich grubociennych tkanek
trudno jest wytrawi zawarte we wntrzu ich komrek skadniki. Dlatego, chcc naleycie wytrawi jaki surowiec, naley
go moliwie dokadnie rozdrobni. Dokonywa si tego przez
krajanie (Concisio), tuczenie (Contusio), gniecenie (Conuassatio) i wreszcie proszkowanie (Pulverisatio). Im twardszy jest
surowiec, tym dokadniej naley go rozdrabnia. Takimi
surowcami s: drewna (Ligna), kory (Cortices), kcza (Rhizomata), niektre korzenie (Radices), owoce (Fructus) i nasiona
(Semina).
Kwiaty (Flores) oraz licie (Folia) i zioa (Herbae) posiadaj
przewanie tkanki cienkocienne, a znajdujce si w ich komrkach skadniki daj si atwo wytrawi i dlatego nie potrzeba
ich rozdrabnia tak dokadnie. W aptekach przy wytwarzaniu
25

nalewek i wycigw (ekstraktw) surowiec rozdrabnia si

przewanie przed wytrawieniem na ogrubny proszek (Pulvis
grossus). Do mieszanek zioowych, naparw i odwarw nie
uywa si jednak surowcw sproszkowanych, gdy wtedy
trudno jest otrzyma przezroczyste wycigi. Skadniki zi
kraje si lub rozbija na kawaki o rednicy od 1,5 do 3 mm
i starannie odsiewa na gstych sitach od pyu i drobnych okruchw. Przy zapisywaniu surowcw per se" (do wewntrznego
uytku), stosuje si je w postaci subtelnego proszku. Wyjtek
stanowi luzowe nasiona lnu i gorczycy biaej, ktre stosuje
si w caoci. Najczciej jednak do uytku wewntrznego stosujemy wycigi z rolin, wytrawiajc znajdujce si w rolinie
skadniki przy pomocy rnych rozpuszczalnikw. Najwaciwszym rozpuszczalnikiem, gdy dla ustroju ludzkiego nieszkodliwym, jest woda, ktra rozpuszcza sole alkaloidw, sole pierwiastkw zasadowych, garbniki, glykczydy, kwasy organiczne,
cukry jak rwnie gumy, luzy oraz inne zwizki kolloidowe,
odgrywajce rol cia powlekajcych. Woda le rozpuszcza
ywice, olejki eteryczne, steryny i niektre barwniki, przy czym
naley nadmieni, e wycigi wodne s nietrwae. Dawniej,
kiedy nie znano jeszcze alkoholu, uywano do przyrzdzania
bardziej trwaych wycigw takich pynw, jak ocet lub wino,
dzi rozpuszczalniki te s rzadko stosowane i do przyrzdzania
trwaych aptecznych wycigw uywa si alkoholu o rozmaitym steniu. Do ekstraktw pynnych (Extracta fluida)
uywa si czstokro mieszaniny alkoholu, wody i glyceryny.
Do nalewek uywa si najczciej alkoholu 70 proc, ktry
rozpuszcza dobrze alkaloidy, glykozydy, ywice, olejki eteryczne, steryny, barwniki, cukry, nie rozpuszcza jednak
luzw, gum, cia kolloidowych i niektrych soli pierwiastkw
zasadowych.
Bardzo rzadko uywane s inne rozpuszczalniki, jak np. eter,
aceton lub oleje tuste. Takie pyny wytrawiaj dobrze olejki
eteryczne, ywice, steryny, niektre barwniki (chlorofil, karo26

teny), ale nie rozpuszczaj soli alkaloidw i pierwiastkw zasadowych, glykozydw, garbnikw i kolloidw. Lekarstwa posiadajce nieadny wygld (np. mtne pyny) lub niemiy smak
i zapach, mog budzi u chorego nieprzezwyciony wstrt,
a nawet powodowa wymioty. Dlatego w recepturze posugujemy si czsto rodkami poprawiajcymi smak (Corrigentia),
zapach (Odorantia) i wygld (Ornantia). Lekarstwa o nieprzyjemnym smaku lub nieadnym wygldzie mona podawa w opatkach, tabldkach, pigukach lub kapsukach elatynowych. Nieprzyjemny lub ostry smak lekarstw pynnych
lub o konsystencji mikkiej agodzi si dodawaniem kleikw
(Mucilagines) z gum lub luzw rolinnych (Tragacantha,
Gummi arabicum, Althaea, Salep, inum, Cydonia) a tak>e
syropw lub miodu.
Smaczn postaci lekarstw, zwaszcza w praktyce dziacicej, s tzw. powideka (Electuaria) i sodzie (Eelegmata
seu Linctus). Nieprzyjemny zapach lekw mona zaguszy
czasem przez dodanie rodkw absorbujcych (Carbo medicinalis) lub aromatycznych. Jednym z najczciej stosowanych rodr
kw w podobnych prz3 nadkach iest mita i olejek mitowy.
Zapach czosnku niwecz do dobrze olejki i wycigi z rolin
baldaszkowych: pietruszka, dzigiel, lubczyk, seler. Pikn
row barw miksturom nadaj czerwone syropy owocowe
(Sir. Rubi Idaei, Siruous Cerasorum). Chcc aby mieszanka
zioowa miaa pikny i zachcajcy wygld, dodaje si do niej
w niewielkiej iloci rnobarwnych kwiatw: czerwonych
(Flores Rosarum, Rhoeados, Paeoniae), bkitnych lub fiokowych (Flor. Cyani, Calcatripae, Malvae arboreae, Malvae silvestris), tych (Flor. Calendulae, Verbasci, Carthami). Jako
skadnikw aromatyzujcych dodaje si do zi: mity, melisy,
lawendy, kosaca itp. Pamitajc o tym, e konieczne jest
zwracanie uwagi na estetyk oraz smak i zapach mieszanek
zioowych, nie naley si dziwi, e w skad ich wchodzi nieraz
od kilku do kilkunastu skadnikw. Od potraw wymagamy
27

zawsze, aeby byy smaczne, od lekw eby przynajmniej

nie byy wstrtne.
Trwao postaci leku jest rwnie niezmiernie wanym
warunkiem, o ktrym nie mona zapomina przy jego zapisywaniu. Posta leku ulegajca szybkiemu zepsuciu, moe by
zapisywana tylko na krtki okres czasu (24 dni). Wszelkie
pynne postacie lekw przyrzdzone na wodzie s bardzo nietrwae, trwaymi za s przetwory sporzdzone na spirytusie.
Aczkolwiek w pimiennictwie polskim posiadamy dobry ,,Podrcznik Receptury" prof. Dra J. Supniewskiego (Krakw 1948) oraz Receptur prof. Br. Koskowskiego (Warszawa 1946) to jednak uwaam za potrzebne podanie krtkiej
charakterystki waniejszej postaci lekw i przetworw galenowych, uywanych w praktyce fytoterapeutycznej.
A c e t a m e d i c i n a l i a . Przestarzaa posta leku, pochodzca z tych czasw, kiedy alkohol nie by tak rozpowszechniony jak dzi. Jako rozpuszczalnik uywany by wwczas
zwyky ocet (56 proc. rozlwr kwasu octowego). Ocet jest
lepszym rozpuszczalnikiem wieki cia ni woda. Poza tym nie-"
ktre alkaloidy i glykozydy, zwaszcza stosowane przy chorobach serca, w roztworach octowych zachowuj si trwaej, ni
w roztworach wodnych. Przez tradycj przepisy takich octowych nalewek rolinnych spotyka si dotychczas w wielu farmakopejach i podrcznikach. Do typu ich nale: Acetum
Colchici Seminis, Ac. Digitalis, Ac. Opii compositum, Ac. Sabadillae, Ac. Scillae, Ac. Veratri. Dzi racjonalne uzasadnienie
maj tylko Acetum Sabadillae i Acetum Veratri. S to rodki
do tpienia wszy, bdcych jak wiadomo, plag ludnoci najbiedniejszej, a wic odgrywa tu rol cena, gdy wycigi octowe
s znacznie tasze od spirytusowych. Poza tym kwas octowy
rozpuszcza dobrze klej, ktrym wesz przykleja swe jajeczka
(gnidy) do wosw, czyli, e obecno octu jest tu szczeglnie
wskazana.
28

A l c o h o l i s a t a = A l c o h o l a t u r a e . S to nalewki
alkoholowe ze wieych (nie suszonych!) rolin. Przyrzdza si
je z takich rolin, ktrych skadniki ulegaj przy suszeniu
czciowemu i nieraz znacznemu rozpadowi pod wpywem znajdujcych si w rolinie fermentw (nale tu np. glykozydy
nasercowe, niektre alkaloidy oraz inne zwizki estrowe):
mocny alkohol, ktry strca i unieczynnia fermenty, zabezpiecza
czynne skadniki chemiczne od rozkadu. Przyrzdza si je
zwykle, zalewajc 10 cz. wieego surowca rolinnego 1012 cz.
mocnego alkoholu (809095 proc), po upywie 814 dni
surowiec si wyciska i wycig przescza; z 10 cz. wieego
surowca otrzymuje si 10 do 15 cz. wycigu, czyli 1 cz. Alcoholisatum = 0,6 do 1 cz. wieego surowca. Prawie wszystkie
uywane w homeopatii wycigi rolinne s Alkoholisatami.
W F. P. mamy jedyny taki przetwr, noszcy jednak nazw
Tinctura Convallariae. W Farmakopei Szwajcarskiej (1937) jest
Tinc. Aurantii dulcis, a w Farmak. Francuskiej (1937) a 4 i to
pod nazw Alcoholatura: A. Aconiti, A. Citri, R. Aurantii dulcis
i A. Puisatillae.
Jeli wiee roliny zala gorcym alkoholem i ogrza do
wrzenia, to otrzymamy tzw. utrwalone czyli stabilizowane
wycigi rolinne = Intracta (p. tam.).
A q u a e a r o m a t i c a e . S to waciwe roztwory wodne
wonnych i lotnych substancji rolinnych. Uywane s w lecznictwie jako rodki poprawiajce smak i zapach (corrigentia).
Dawniej otrzymywano wody aromatyczne przez destylacj odpowiednich zi z wod. Poniewa podobne wody aromatyczne
destylowane z surowcw nie s przetworami trwaymi, a jednoczenie do kopotliwymi i kosztownymi, nowoczesne farmakopeje podaj prostszy sposb otrzymywania wd aromatycznych, mianowicie przez roztarcie i skcenie 1 g olejku
z litrem wody i przesczenie pynu; wyjtek stanowi Aqua
Rosae, gdzie na jeden litr wody bierze si tylko 4 krople olejku.
Podobne ,.uproszczone" wody aromatyczne nie s bynajmniej
29

rwnoznaczne 2 wodami aromatycznymi naturalnymi, otrzymanymi przez destylacj surowcw, poniewa takie aromatyczne
wody sztuczne zawieraj tylko roztwr pewnej iloci handlowego olejku eterycznego (0,02 do 0,1 proc), gdy w naturalnych,
wodach mamy oprcz olejku znacznie wiksz nieraz od olejku
ilo lotnych alkoholi i kwasw organicznych. Naley wic pamita, e przyrzdzone z olejkw Aqua Kosae, Aqua Florum
Auranti lub Aqua Valeriana itp. bd si rniy od wd otrzymywanych z tych surowcw przez destylacj. W recepturze zapisuje si czsto Aqua Menthae, Aq. Cinnamoni, Aq. Foeniculi
efekt zapachowy jednak bdzie ten sam, jeli zamiast 100 g
takiej wody polecimy doda do mikstury zaledwie 23 krople
odpowiedniego olejku eterycznego. Do bada szczegowych
n?.d skadnikami lotnymi pewnych rolin, naley jednak zamawia specjalne wody destylowane z surowcw.
C a t a p l a s m a t a ( O k a d y ) . Zewntrzna posta leku,
odgrywajca rol rodka ogrzewajcego, a nawet przegrzewajcego (diatermicum), odmikczajcego (emoliiens) i kojcego.
Rozgotowane luzy, gumy, klajstry rolinne dugo utrzymuj
ciepo i wilgo, dziki czemu mona przez umiejtne ich stosowanie wywoa przekrwienie i przegrzanie miejsc dotknitych cierpieniem. Rol t speniaj doskonale surowce bogate
w Lluzy (Semen Lini, Radix et Folia Althaeae, Radix Symphyti, Fol. Farfarae). Mona rwnie w tym celu uywa
zwykych rodkw domowych jak kasza owsiana i jczmienna,
otrby lub rozgotowane kartofle. Aby taki okad nie ulega
szybkiemu wysychaniu naley go okrywa ceratk, wzgldnie
przetuszczonym papierem i osania zymi przewodnikami 'Ciepa. Ju samo ciepo i wilgo dziaaj dobroczynnie na miejsce dotknite zapaleniem. Jeli jednak do kompresu dodamy
jeszcze zi aromatycznych, ktrych lotne skadniki (olejki,
ywice) rozpuszczalne w lipoidach bd ulegay rezorpcji przez
skr, otrzymamy wtedy kojce miejscowe dziaanie na zakoczenie nerww czuciowych. Do takich kojcych okadw uywa
30

si nastpujcych zi aromatycznych: Herba Meliloti, H. Asperulae, H. Serpylli, Fol. Menthae, F. Salviae, F. Melissae, Flores Chamomillae itp. Okady rolinne przyrzdza si przez zalanie pewnej iloci ziela rwn na wag (lub jeli trzeba wiksz) iloci wrztku i po dokadnym wymieszaniu zawija si
wilgotn gorc mas w gaz lub szmatk i przykada na miejsce bolce.
C o n s e r v a e t C o n f e c t i o n e s . Smaczne i przyjemne, lecz przestarzae postacie lekw, ktre dzis rzadko spotykamy w aptekach, gdy przeszy one z rk aptekarzy w rce
cukiernikw. S to przetwory ze wieych rolin zakonserwowane przy pomocy cukru, czyli odpowiadaj powszechnie znanym konfiturom i smaonkom. Nazw t nadaje si nawet
usmaonym z cukrem powidom owocowym. Na przykad
w Farmakopei Woskiej wyd. V. 1929 zwyky zagszczony
misz ze liwek lub strczynca cewiastego posiada nazw Pulpa
Prunorum i Pulpa Cassiae depurata, ale ten sam misz usmaony z cukrem, nazywa si Conserva Prunorum i C. Cassiae. Za
granic spotykane s jako deser pobudzajcy wydzielanie soku
odkowego smaonki z nastpujcych surowcw: Rhizoma
Calami, Zingiberis, Rad. Angelicae, Rad. Helenii, Petala Rosarum, Fructus Anisi, Coriandri. Za leki dietetyczne, bogate
w fytyny oraz pewne witasteryny mona uwaa sprzedawane
dzi w cukierniach (niegdy w aptekach) smakoyki w rodzaju
chawy, makownikw, sezamikw itp., ktre si przyrzdza
z roztartych z cukrem nasion migdakw, orzechw, soji, maku
lub ogu (Sesamum).
D e c o c t u m (Odwar). Pynna i niezb"yt trwaa posta leku do uytku zewntrznego lub wewntrznego, otrzymywana przez krtsze lub dusze gotowanie surowca z wod. Odwary przyrzdza si tylko z surowcw twardych (kory, drewna, korzenie, kcza) i zawierajcych skadniki odporne na
dziaanie wysokiej ciepoty. Nie mona gotowa przez czas
duszy surowcw zawierajcych olejki lotne, lub zwizki ule31

gajce przy duszym gotowaniu rozpadowi. Oglne zasady

przyrzdzania odwarw s nastpujce: rozdrobniony surowiec
zalewa si potrzebn iloci zimnej wody i gotuje na wolnym
ogniu lub na parze wodnej w cigu 30 minut, uzupeniajc wygotowan wod, po czym gorcy jeszcze odwar sczy si przez
wat lub bibu. Aby zrobi odwar z kory kondurango lub granatowca, zalewa si surowiec dwa razy wiksz ni ma by
odwaru iloci zimnej wody, maceruje w cigu 6, 12 24 godz.,
a dopiero po tym wygotowuje si do wymaganej objtoci. Odwar z kory kondurango sczy si po zupenym ozibieniu (inne
odwary na gorco). Wedug Farmakopei Niemieckiej 1926 r.
Decoctum Althaeae i Dec. Sem. Lini otrzymuje si przez zalanie 1 czci korzenia lazowego lub caych nasion lnu mniej
wicej 12 czciami zimnej wody, macerowanie w cigu p
godz. na zimno i odcedzenie luzowatego wycigu. Takie przetwory, podobnie jak i tzw. Dec. Salep, naleaoby raczej zalicza do Mucilagmes (p. tam). Odwary z surowcw nietrujcych przyrzdza si zwykle 1 : 10 lub 1 : 20.
D e c o c t o - i n f u s a . Jeli chcemy zapisa jednoczenie wycigi wodne z surowca, ktry trzeba gotowa i drugiego, ktry nie znosi gotowania, np. chcemy mie odwar kory
kruszyny i napar koperku woskiego, wtedy zapisujemy to jako
Decocto-infusum. Z pocztku przyrzdza si z kory kruszyny
odwar, ktrym si w kocu zalewa zgniecione owoce koperku
i wytrawia tak, jak infusum.
Rp. Cort. Frangulae 5,0
Fruct. Foeniculi 10,0
Aquae q. s.

Ut. f. decocto-infus. 200,0

D. S. Po yeczce stoowej dwa
razy dziennie.

E c l e g m a , L o o c h (= S o r b e t ) . Posta przedstawiajca zawiesin lub roztwr leku w bardzo gstym syropie.

Sproszkowany lek uciera si w modzierzu z cukrem i gum
arabsk, a nastpnie z syropem dopki nie otrzyma si gstawej
masy o konsystencji mietany.
32

i'

E 1 e c t u a r i a (P o w i d e k a). Mikka posta leku

do uytku wewntrznego. Otrzymuje si j przez zmieszanie
i zarobienie na mikkie ciasto proszkw rolinnych, a nawet
mineralnych, z syropami, miodem lub marmeladami owocowymi. Jest to forma przestarzaa, cho bardzo wygodna do podawania lekw maym dzieciom, ktre nie umiej poyka tabletek lub proszkw przyrzdzanych w eptekach.
Pokrewn powidekom jest posta leku sod albo sorbet
L i n c t u s (syn.).
E m u l s i o n e s . Emulsje, zawiesiny, albo mleczanki.
Pynna, nietrwaa posta leku, bdca mieszanin dwu pynw
nie czcych si ze sob, np. tuszczu i wody, lub zawiesin
drobniutkich czsteczek substancji ywicowatych w wodzie.
Obok ciaa zawieszonego ( e m u l g e n d u m ) i wody, niezbdn
jest obecno cia zawieszajcych ( e m u l g e n s ) o charakterze kelloidw ochronnych, tworzcych na powierzchni, majcych ulec zawieszeniu, kuleczek ywic lub tuszczu, rodzaj
powoczki, nie pozwalajcej im zlewa si ze sob. Rol rodkw zawieszajcych mog spenia luzy, gumy rolinne lub
biaka (np. tko jaja). W lecznictwie rozrnia si dwa typy
zawiesin: E m u l s i o n e s v e r a e zawiesiny waciwe, albo
mleczanki rolinne i E m u l s i o n e s s p u r i a e zawiesiny
rzekome.
E m u l s i o n e s s p u r i a e . Przyrzdza si z oleju, ktry dopty si uciera z gstym roztworem gumy arabskiej, tragankowej albo luzem rolinnym (wzgldnie tkiem z jaja)
pki si nie otrzyma jednolitej masy w rodzaju majonezu, ktr si rozciecza nastpnie do odpowiedniej proporcji wod.
W aptekach przyrzdza si takie zawiesiny w stosunku 1 : 10
z Ol. Amygdalaruin, Ol. O!ivarum, Ol. Ricini. Naley pamita, e naturalne mleczanki nasienne rni si znacznie
w swym skadzie od sztucznych zawiesin oleistych. Emulsio
seminum Amygdalarum zawiera: olej migdaowy zawieszony
przy pomocy biaka rolinnego, a oprcz tego witaminy, fyij ny
33

oraz inne zwizki waciwe nasionom migdaw. Emulsio olei

Amygdalarum zawiera tylko tuszcz migdaowy, zawieszony
przy pomocy gumy arabskiej. Przy przewlekych biegunkach
i cierpieniach nerkowych, mleczanki z nasion daj nieraz bardzo
dobre wyniki lecznicze. Do zawiesin nie naley dodawa garbnikw, soli mineralnych, nalewek alkoholowych, a nawet znaczniejszych iloci (nie wicej 10%) cukru, albowiem przez takie
dodatki mona uszkodzi ich stao.
E m u l s i o n e s v e r a e , albo Emulsiones seminum, zwane
mleczkiem rolinnym, przyrzdza si z bogatych w tuszcz
i biako nasion migdaw, orzechw, konopi, maku, soji itd.
Takie nasiona zawieraj w swych tkankach zapasowych, rodzaj skoncentrowanej zawiesiny, skadajcej si z drobniutkich kuleczek tuszczu, zawieszonych wrd gstej substancji
biakowej. Naley wic tylko rozerwa komrki przez dokadne
roztarcie nasion i rozcieczy wod znajdujc si tam skoncentrowan zawiesin. W tym celu dobrze wymyte nasiona
moczy si w wodzie, aby rozpczniay, tucze w modzieu na
delikatn miazg, rozciera stopniowo z wod i odcedza przez
szmatk od grubszych czstek nasion. Lud wiejski uywa takich mleczanek z maku lub konopi w okresie pcstu, zamiast
mleka, a w Chinach i Japonii mleczanka z nasion soji zastpuje
nieznane tam zupenie mleko zwierzt domowych. W aptekach
przyrzdza si najczciej Emulsio seminum Amygdalarum
dulc. (1 cz. migdaw na 10 cz. mleczanki).
E x t r a c t a ( E k s t r a k t y ) . S to skoncentrowane
wodne, spirytusowe lub eterowe wycigi z surowcw rolinnych. Surowiec wytrawia si dokadnie w perkolatorach dostateczn iloci rozpuszczalnika i otrzymany wycig zagszcza
do konsystencji miodu (Extr. spissum), lub odparowuje si do
sucha (Extr. siccum). Przy tego rodzaju preparatach nie wiemy jaki jest waciwy stosunek ekstraktu do surowca, albowiem
nawet z tego samego surowca, zalenie od stopnia rozdrobnienia, rodzaju rozpuszczalnika oraz sposobu i czasu wytrawiasz

nia mona otrzyma mniej lub wicej ekstraktu. Jedynie

ekstrakty z surowcw silnie dziaajcych maj cile przepisane miano. Np. Extr. Belladonnae musi zawiera 1,5% alkaloidw tropeinowych, a Folia Belladonnae 0,3%, std wniosek,
e 1 cz. odpowiada 5 cz. lici; Extr. Opii siccum winno zawiera 20% morfiny, a Opium 10%, a wic 1 cz. Extr. Opii = 2 cz.
Opium. Jakiej iloci surowca odpowiada jednak 1 cz. Extr.
Gentianae spissum. lub Extr. Absynthii spissum nie wiemy,
bo zalenie od warunkw moe odpowiada 3 4 5, a nawet 6 czciom. Ujemn stron zwykych gstych i suchych
ekstraktw s niepodane zmiany, zachodzce przy odparowywaniu duych iloci pynw, ktre trzeba byo uy do cakowitego wytrawienia surowcw; glykozydy i rne zwizki
estrowe przy dugotrwaym wygotowaniu ekstraktu mog ulega, przynajmniej czciowemu rozszczepieniu.
Wielkim postpem w dziedzinie preparatyki galenowej byo wprowadzenie do lecznictwa w poowie XIX wieku tzw.
ekstraktw pynnych E x t r a c t a f l u i d a. Przyrzdza si
je zawsze w ten sposb, e 1 cz. e k s t r a k t u p y n n e g o
o d p o w i a d a c i l e 1 cz. s u r o w c a ; poza tym przewaajca cz ekstraktu nie podlega ogrzewaniu. Sposb przyrzdzania: sproszkowany surowiec zalewa si w perkolatorze
tak iloci rozpuszczalnika (zwykle rozcieczony alkohol),
aby surowiec by cakowicie pokryty. Po 43 godzinach spuszcza
si kroplami (15 do 40 krop. na minut) pierwszy stony wycig. Ilo rozpuszczalnika normuje si w ten sposb, aeby tego pierwszego stenia wycigu otrzyma 85% w stosunku do
wzitego surowca. Ten wycig odstawia si, a reszt surowca
ekstrahuje si a do zupenego wyczerpania, otrzymujc du
ilo drugiego rozcieczonego wycigu. Drugi rozcieczony
wycig odparowuje si do pozostaoci rwnajcej si 15% (na
wag) wzitego surowca i czy si z pierwszym wycigiem,
otrzymujc w ten sposb ICO czci wagowych ekstraktu pynnego ze 100 cz. surowca. W ekstraktach pynnych przeto 85%
35

wycigu nie podlegao ogrzewaniu. Wskutek zawartoci alkoholu (30 50%), a czasem nawet glyceryny, s to postacie lekw do trwae, a dziki steniu, dajce si atwo dawkowa
kroplami.
F u m i g a t i o n e s ( K a d z i d a ) . Do prymitywna
posta leku uywana do wziewa. Typem tych lekw s cygaretki lub kadzida od astmy, zawierajce posaletrowane Folia
Belladonnae, Hyoscyami, Stramonii, czasem Herba Cannabis
indicae lub Herba Lobeliae. Szczypt takich zi zapala si
ostronie na spodeczku, aeby masa zacza si tli i wdycha
si wydzielajcy si dym.
I n f u s a ( N a p a r y ) . Pynna posta leku, otrzymywana
przez zalanie surowca rolinnego wrzc wod, ogrzewanie
w cigu 5 10 minut na wodnej kpieli i odcedzenie pynu
po ozibieniu. Jak zaznaczano ju przy odwarach (Decocta),
napary przyrzdza si z surowcw zawierajcych olejki lotne,
lub substancje nie znoszce duszego (okoo 30 minut) gotowania.
I n f u s a f r i g i d e p a r a ta
albo M a c e r a t i o n e s .
Otrzymuje si przez zalanie surowca zimn wod przekroplon i wytrawianie, czsto mieszajc, w temperaturze pokojowej, w cigu 2 4 godzin. Stosuje si je wtedy, gdy chcemy
wyekstrahowa z surowca tylko jakie swoiste atwo rozpuszczalne lub wraliwe na wysok temperatur zwizki (np. atwo
rozpuszczalne glykozydy naparstnicy, Viscum album, Polygonum hydropiper).
I n f u s a p e r d i g e s t i o n e m p a r a t a albo D i g es t i o n e s . Przyrzdza si przez wytrawienie surowca w cigu paru godzin wod ciep o t. 40 50 st. C.
I n t r a c t a (synonim: A l c o h o l a t u r a e stabilis a t a e , I n t r a i t s , E t r a t a , B i o e x t r a c t a). Niezmiernie racjonalna i cenna posta leku przedstawiajca spirytusowe wycigi ze wieych utrwalonych (stabilizowanych) rolin. T posta leku opracowano i wprowadzono do lecznictwa
36

pocztkowo we Francji, a obecnie zyskaa ona prawo obywatelstwa w caym wiecie, wypierajc powoli nalewki i ekstrakty
pynne. Oddawna ju znane byy fakty, e niektre roliny
lecznicze po wysuszeniu, zwaszcza powolnym, trac w znacznym stopniu pierwotne dziaanie fizjologiczne np. Convallaria,
Aconitum, Scilla, Aesculus, Cola itp. Badania francuskich uczonych Bourquelot'a, Perrofa, Herissey'a i in. wykazay, e
psucie si surowca powodowane jest przez znajdujce si
w rolinach fermenty, ktre w obumierajcej przy suszeniu
komrce powoduj rozpad hydrolityczny znajdujcych si tam
glykozydw oraz innych zwizkw estrowych. Szczeglnie
atwo takiemu rozpadowi podlegaj glykozydy zawierajce
w swej czsteczce wicej ni jedn czsteczk monosacharydw, zwaszcza glykozydy z grupy naparstnicy. Jeli jednak
wieo zerwan rolin podda (pod cinieniem) dziaaniu pary
czystego alkoholu, to fermenty zostan szybko zabite, komrki
odwodnione i taki surowiec po dosuszeniu zachowuje pierwotne
dziaanie wieej roliny. Proces ten nazwano utrwalaniem,
albo stabilizacj. Szczeglniejsz warto posiadaj stabilizowane wycigi z rolin zawierajcych alkaloidy i glykozydy.
Stabilizowane wycigi rolinne zwane Intraktami, otrzymuje si zazwyczai przez wrzucenie wieo zebranych surowcw rolinnych (lici, ziela, kwiatw itp.) do gorcego alkoholu, ogrzanie mieszanki do wrzenia w cigu 20 30 minut,
odstawienie na kilka dni, a nastpnie wycinicie i odsczenie
wycigu; s to wic Alkoholizaty (p. tam) utrwalone przez
ogrzanie do 80 90 stopni. Zazwyczaj 1 cz. Intraktu odpowiada 0,6 1 cz. wieej roliny. Przy surowcach silnie dziaajcych (Aconitum, Adonis vernalis, Belladonna, Digitalis itp.)
oznacza si ich miano fizjologiczne lub chemiczne i odpowiednio rozciecza. Intracta zostay ju wprowadzone do niektrych
farmakopej tylko pod innymi nazwami. W Farmak. Franc. 1937
mamy 2 Intrakty: Alcoholatura Aesculi stabilisata i Ale. Valerianae stabilisata, w Farmak. Szwajcarskiej 3: Tinct. Ab37

sinthi, Tinct. Carduii bencdicti, Tinct. Valerianae. W Polsce

Intrakty rozpowszechniy si od 1933 roku.
M u c i l a g i n e s ( K l e i k i ) . Lepkie i cigliwe roztwory
kolloidalne gum i luzw rolinnych. Otrzymuje si je z gum
(Gummi arabicum, Tragacantha) lub surowcw luzowych
(Semen Lini, Cydoniae, Psylii, Radx. et Fol. Althaeae, Salep.)
Mona je przyrzdza przez zalanie surowca zimn wod lub
wrztkiem, wreszcie przez wygotowanie surowca z wod. Zalenie od sposobu przygotowania niektre kleiki bywaj czasem
nazywane Infusum albo Decoctum, np. Mucilago Amyli = Decoctum Amyli, Mucilago Salep = Decoctum Salep, Mucilago
Lini = Infusum Lini frigide paratum. Jeli korzenie lazowe
bdziemy wytrawiali zimn wod, to otrzymamy tylko roztwr
luzu (Mucilago Althaeae), a jeli wygotujemy, to bdziemy
mieli jednoczenie luz i kleik skrobiowy (Decoctum Althaeae).
O l e a ( O l e j e ) pod t nazw znajduj si w aptekach
zarwno tuszcze pynne wytoczone z nasion lub owocw (np.
Ol. Lini, Ol. Amygdalarum, Ol. Sesami, Ol. Arachidis, Ol. Olivarum), jako te oleiste przetwory galenowe, jak Ol. Camphorae, ktry nie jest tuszczem kamforowca, lecz roztworem kamfory w oliwie lub oleju migdaowym; Ol. Hyoscyami i Oleum
Hyperici jest oleistym wycigiem (rodzajem Infusum oleosum)
z Folia Hyoscyami, lub Flores Hyperici.
O l e a a e t h e r e a (Olejki e t e r y c z n e , albo lotn e , z w a n e w e F r a n c j i e s e n c j a m i ) . Pod wzgldem
chemicznym, s to ciaa nie majce nic wsplnego z olejami
tustymi (estry glycsryny i kwasw tuszczowych).
Olejki eteryczne (oprcz kilku wyjtkw) s mieszaninami
rnych cia: wglowodorw alifatycznych, terpenw, alkoholi,
aldehydw, ketonw, estrw itp.; otrzymuje si je zazwyczaj
przez destylacj surowcw rolinnych z par wodn. W rolinach wystpuj one w specjalnych gruczoach na powierzchni
odyg, lici i kwiatw lub w osobliwych komrkach i zbiornikach wewntrz tkanek. W gruczoach powierzchniowych \vy38

stpuj olejki u rolin z rodziny Labiatae, Geraniaceae i wielu

Compositae, w wewntrztkankowych komrkach i zbiornikach
u: Coniferae, Araceae, Piperaceae, Magnoliaceae, Lauraceae,
Myrtaceae, Umbelliferae itd.
Jeli surowiec aromatyczny nie jest przechowywany
w szczelnie zamknitych naczyniach, to znajdujce si w nim
olejki czciowo ulotni si, a czciowo ulegn zesmoleniu, tj.
przeksztaceniu si w nielotne substancje ywicowate. Dopki
gruczoy, komrki lub zbiorniki olejkowe s cae. proces wietrzenia olejku odbywa si powoli, jeli jednak surowiec sproszkujemy i tkanki zmiadymy, to proces ulatniania si i zesmalania olejkw odbywa si do szybko. Dlatego surowcw aromatycznych nie naley proszkowa na zapas, lecz przygotowywa takie proszki moliwie ex tempore". Dziaanie fizjologiczne olejkw eterycznych jest b. rnorodne i zalene ud
skadu chemicznego danego olejku. Niektre z nich, jak Ol.
Sabinae, Ol. Thujae, Ol. Chenopodii s trujce i ju w iloci
kilku gramw mog wywoa grone zatrucie. Olejki mona
stosowa doustnie a take w postaci wziewa (Inhalatio) lub
wciera w skr (Linimenta, Balsama, Unguenta). Wskutek
zazwyczaj ostrego i palcego smaku, olejki do wewntrz naley
przyjmowa na mleku, kleikach lub syropach. Olejki roztarte
z cukrem (1 g olejku na 50 g cukru) nosz nazw E 1 a e osacchara.
Spotykane w aptekach tzw. spirytusy aromatyczne (np.
Spiritus aromaticus, S. Angelicae compos., S. Juniperi, S. Lavandulae) s roztworami olejkw eterycznych w spirytusie. Liquor Ammoni anisatus jest roztworem 1 cz. Ol. Anisi w 24 cz.
spirytusu z dodatkiem 5 cz. amoniaku.
P u l v e r e s ( P r o s z k i ) . Bardzo starannie rozdrobione
czyli sproszkowane surowce zapisuje si do uytku wewntrznego bd per se", bd w postaci powideek, sodzi, piguek
i tabletek. Zewntrznie za stosuje si je w maciach, plastrach
*lub jako przysypki i okady. Surowce sproszkowane atwiej
39

u...

ulegaj zepsuciu (wietrzenie, utlenianie si skadnikw), ni

surowce cae lub tylko pokrajane, dlatego naley wymaga,
aby surowce stosowane clo lekw byy proszkowane moliwie
ex tempore" (na poczekaniu).
Farmakopeje rozrniaj:
1. Pulveres grossi proszki ogrubne o rednicy czstek
od 0,5 do 0,7 mm.
2. Pulveres subtiles proszki drobne, red. czstek od 0,2
do 0,3 mm.
3. Pulveres subtillisimi miakie o red. czstek od 0,1
do 0,15 mm.
S i r u p i ( S y r o p y a l b o u l e p k i ) . Pynne czsto
do nietrwae, postacie leku, posiadajce jako menstruum (vehiculum) stony roztwr cukru (9 cz. cukru na 5 cz. wody, lub
wycigu rolinnego). Stosuje si je w praktyce dziecicej, a najczciej jako corrigentia. Rozmaite ulepki zioowe przyrzdza
si w ten sposb, e w odpowiednim naparze lub odwarze zioowym rozpuszcza si cukier i pyn ogrzewa si do wrzenia lub
wyjaawia. Niektre syropy owocowe (Sir. Cerasorum. Rubi
Idaei, Mororum, Spinae Cervinae) przyrzdza si ze wieo
wycinitych i przefermentowanych sokw owocowych. Dziki
procesowi fermentacji zostaj usunite z*tych sokw ciaa pektynowe; dlatego owocowe syropy apteczne nie daj strtw
przy mieszaniu z alkoholem, gdy takie same syropy domowe
lub cukiernicze daj zmtnienie i strat przy doJaniu alkoholu
lub nalewek. Syropy lecznicze, jako przyjemna w uyciu posta
leku, wypuszczane s dzi do czsto w postaci specyfikw
(np. Pertussin, Sirolin, Passiflorin itp.). Postacie takie mona
ukada dowolnie, zapisujc ekstrakty pynne, intrakty lub nalewki z Sirupus simplex, Sirupus Aurantorium, Sir. Cerasorum,
Sir. Rubi Idaei.
S p e c i e s (Z i k o, h e r b a t k i). S to najczciej
mieszanki pokrajanych surowcw rolinnych, z ktrych pacjent
sam przyrzdza sobie napary, odwary lub okady. Surowce
40

winny by rozdrobnione w ten sposb, aby poszczeglne czstki

miay rednic od 1,5 do 3 mm; jedynie patki kwiatw lub
licie mog mie wiksze cokolwiek rozmiary, albowiem przy
swej nieznacznej gruboci bd zupenie dobrze ulegay wytrawieniu. Nie moe by jednak duych rnic pomidzy poszczeglnymi skadnikami mieszanki zioowej, albowiem bdzie
to utrudniao rwnomierne wymieszanie skadnikw i czstki
drobniejsze bd miay tendencj do opadania na dno pudeka
lub torebki. Jedynie zioa przeznaczone do okadw winny by
grubo sproszkowane, aby przy pomocy gorcej wody mona
byo z nich przyrzdzi mikk mas o konsystencji kaszy
owsianej. Mieszanki zioowe musz by starannie odsiane o i
pyu i drobnych okruchw, ktre przy cedzeniu naparw i od warw bd przechodziy do wycigw, tworzc nieapotyczny
mt. Nie potrzeba tu naturalnie przypomina, i wszelkie surowce uywane do mieszanek musz by wiee i w najlepszym
gatunku tj. odpowiada tym kardynalnym warunkom, ktre
stawiamy zwykym pokarmom i uywkom. Przy ukadaniu
przepisu mieszanek zioowych naley si kierowa t sam zasad, co przy zapisywaniu lekw zoonych, a wic:
rodek podstawowy Basis,
rodki pomocnicze Adjuvantia,
rodki poprawiajce smak, zapach lub barw Corrigentia.
Skadnikw kadej grupy moe by po kilka. Do mieszanek
zioowych, ktre pacjent sam dozuje yeczkami lub ykami,
nie zapisuje si nigdy rodkw silnie dziaajcych. Jeli w wyjtkowych wypadkach pragniemy zapisa takie z'o]a, aby pacjent mg sam sobie robi wiee napary, to przepisujemy je
cile dozowane i w ograniczonej iloci.
Rp. Florum Convallariae 1,0
Herbae Adonidis 0,5
Flor. Aurantii 0,2
M. f. spec. D. t. d. Nr X. S. Paczk zi
raparza szklank wrztku,
napar wypija w cigu dnia
41

Do mieszanek zioowych w razie potrzeby mona dodawa

nalewki, ekstrakty lub zwizki chemiczne. Substancje takie winne by rozpuszczone w odpowiedniej iloci eteru, spirytusu lub
wody; roztworem takim zwila si dokadnie i rwnomiernie
cz (15 20 proc.) gotowej mieszanki zioowej, przesusza ]i
i miesza rwnomiernie z pozosta iloci mieszanki. Naley
pamita, e herbatki zioowe ciesz si du sympati wrd
szerokich warstw spoeczestwa. Z t psychik mas trzeba si
liczy. Lek, do ktrego pacjent czuje sympati i ma do niego
zaufanie, bdzie wywiera dodatni wpyw na jego samopoczucie, a to jest wzgld bardzo wany. Leki zioowe nie s kosztowne, albowiem rednio cena 100 200 g wielu mieszanek
zioowych wynosia przed wojn 1,5 do 3 z. Dzi niektre
apteki lub specjalne przedsibiorstwa wypuszczaj nor! fantastycznymi nazwami setki tych lub innych mieszanek zioowych.
Z tym naley walczy podobnie jak z gotowymi postaciami
innych specyfikw. Ujemne strony podobnych gotowych specyfikw lekarskich s nastpujce:
1. Mieszanki gotowe nie zawsze odpowiadaj swym skadem
indywidualnym waciwociom poszczeglnych osb
2. Gotowe specyfiki, nim zostan sprzedane, mog latami
lee na skadzie u hurtownikw lub w aptekach i ulega przynajmniej czciowemu zepsuciu.
3. Gotowe specyfiki w wysokim stopniu podrywaj u ludnoci zaufanie do lekarzy, albowiem budz faszywe przekonanie, e na wszystkie choroby istniej gotowe mieszanki i leki,
a lekarz jedynie wyjawia pacjentowi tajemnicze ich nazwy.
Zapisujc i propagujc specyfiki, przyczyniamy si do
rozpowszechniania znachorstwa i pauperyzacji stanu lekarskiego.
Wszystkie farmakopeie zawieraj gotowe przepisy pewnych
mieszanek zioowych. Np. Species aromaticae, S. diureticae, S.
emolientes, S. laxantes, S. lignorum, S. nervinae, S. pectorales,
ktre mona zapisywa pod tymi nazwami. Najlepiej bdzie
42

jednak, gdy lekarze bd zapisywali indywidualne mieszanki

zioowe swoim pacjentom.
Dawkowanie zi i mieszanek zioowych: czubata yk^ stoow zi (wynosi to 4 do 10 g) zalewa si~ ^zklank^ wr^+ku
zagotowuje w cigu 1 2 minut, a po 20 HO minutach odc n dza. Najlepiej uywa wieych, jeszcze ciepych naparw.
S u c c i r e c e n t e s ( w i e e s o k i r o l i n n e ) rfmineralizujca i rewitaminizujca posta leku, ktrej uywamy
wtedy, gdy do codziennej diety chorego pragniemy wprowadzi
w znacznej iloci wiee jarzyny lub owoce. Trudno jest nieraz
skoni czowieka nielubicego jarzyn do spoywania po kilkaset gramw dziennie saaty, rzodkwi lub marchwi. Ten sam
efekt jednak mona osign polecajc mu wypi 2 3 razy
dziennie po szklaneczce wieo wycinitego soku z tych rolin.
Czasem przy takich kurac ; ach zaleca si roliny specjalne, jak
Taraxacum, Millefollium, Pimpinella, przewanie iednak stosuje
si pospolite jarzyny lub owoce, atwe do nabycia na rynku warzywnym. Sokw takich nie zaoicuie si z aptek, lecz pacjenci
przyrzdzaj je sobie sami w domu. Licie saaty, szpinaku,
raszpunki, kapusty itp. uciera si na miazg w maszynce do
misa, korzenie rzepy, rzodkwi, selerw, pietruszki, marchwi
etc, miady si w maszynce lub uciera na tarce. Otrzyman
miazg zawija si w szmatk i wyciska sok.
Sok jest zazwyczaj mtny; naley go wypija w stanie moliwie wieym, albowiem wskutek obecnoci fermentw utleniajcych przybiera on przy duszym staniu ciemne zabarwienie i tworzy straty.
Nieprzyjemny zapach niektrych sokw mona niweczy
przez dodanie kropli mitowych lub esencji cytrynowej.
Podobnych wieych sokw rolinnych nie mona zastpi
sokami zagszczonymi przez odparowanie lub wyjaowionymi,
albowiem wysoka ciepota niszczy fermenty, witamin C oraz
swoiste zwizki kolloidowe, znajdujce si w ywej komrce
rolinnej.
43

Leczenie wieymi sokami rolinnymi stosuje si zwykle

w marcu i kwietniu po zimowym godzie witaminowym.
T i n c t u r a e ( N a l e w k i ) . S to 10 lab 20 proc, przewanie do trwale wycigi surowcw leczniczych przyrzdzane drog perkolacji lub maceracji. Do wytrawiania stosuje si
najczciej alkohol 67 70 proc, rzadziej mocniejszy (Tinct.
Capsici, Myrrhae), lub sabszy (Tinct. Opii). Bardzo rzadko
przyrzdza si nalewki na wodzie (Tinct. Rhei aquosa), winie
(Tinct. Rhei vinosa), acetonie (Tinct. Cantharidum) lub mieszaninie spirytusu i eteru (Tinct. Valerianae aetherea). Z surowcw silnie dziaajcych przyrzdza sio nalewki w stosunku
1 : 10 (tj. 10 proc.) i okrela si chemicznie lub fizjologicznie
ich miano. Ta zasada Midzynarodowej Konferencji Brukselskiej jest przestrzegana prawie we wszystkich pastwach. Dzi
przeto zawarto skadnikw silnie dziaajcych (alkaloidw.
glykozydw itp.) zarwno w surowcach, jak i odpowiednich
przetworach galenowych (ekstrakty, nalewki) cdpowiada przyjtym normom midzynarodowym. Nalewki z surowcw nie
zawierajcych skadnikw silnie dziaajcych przyrzdza si
1 : 5 (20 proc). Podobnie jak i ekstrakty, wszystkie nalewki
w aptekach allopatycznych przyrzdza si z surowcw suszonych. Jedn tylko Tinct. Convallariae przyrzdza si w naszych aptekach ze wieych kwiatw. W homeopatii prawie
wszystkie nalewki przyrzdza si z rolin wieych.
Apteki posiadaj duo nalewek gotowych, zwaszcza z surowcw objtych farmakopej. Na danie jednak apteka moe
przyrzdzi nalewk z kadego surowca rolinnego. Trzeba
tvlko pamita, e przygotowanie jakiej specjalnej nalewki
drog maceracji trwa 8 dni. Nalewki winny by przechowywane w miejscu ciemnym (przynajmniej nie na socu), albowiem intensywne wiato moe zmienia barw, a nawet zapach
nalewek. To samo zastrzeenie naley zrobi co do intraktw
oraz ekstraktw pynnych.
44

III
LEKI ROLINNE
I ICH ZASTOSOWANIE LECZNICZE
(Surowce farmakopealne maj znak F. P.)
AGAR-AGAR. (F. P.)
Wysuszona galaretka przyrzdzana w Chinach i Japonii
przez wygotowanie rnych krasnorostw (glonw morskich
z, klasy Rhodophyceae), gwnie rnych gatunkw z rodzaju
Gelidium.
Dobry agar handlowy ma wygld lekkich biaawych lub
tawych pomarszczonych sznurw (czasem pytek) bez smaku
i zapachu.
W zimnej wadzie tylko pcznieje, a przy gotowaniu rozpuszcza si, dajc bezbarwny i bezwonny kleik. Odwar 1 : 200
daje po ozibieniu nie wylewajc si z naczynia galaretk.
Gwnym skadnikiem 6065 % jest wglowodan geloza, ulegajcy powoli ostatecznej hydrolizie dopiero w grubym jelicie.
Agar zawiera okoo 5 do 6% soli mineralnych oraz organ:czne wizki jodu i bromu. Drobno pokrajany (minutissime
concisum) agar w iloci 12 g pro dosi stosuje si jako mechaniczny rodek uatwiajcy oddawanie stolca, bowiem pczniejc spulchnia masy kaowe. Chcc utrzyma dziaanie energiczniejsze naley obla dwa gramy agaru yeczk Extract.
Frangulae fluid, lub Tinct. Rhei aquosa i pozostawi na godzin
4)

aby agar napcznia i wchon pyn, po czym zaywa si go

(poyka), popijajc wod.
Glony morskie posiadaj rwnie wasnoci czerwiogubne
(patrz Carrageen i Fucus vesiculosus); sproszkowany agar
przeto mona stosowa jako substrat do lekw czerwiogubnych,
potgujc w ten sposb ich dziaanie. Odwary ciepe 1 : 200
z agaru lub ozibione galarety 1 : 100 stosuje si jako leki powlekajce przy ostrych nieytach przewodu pokarmowego
i uporczywych wymiotach (u ciarnych).
Przy przewlekych zaparciach:
Rp. Agar-A^an n..iijtiscini. conc. 2,0
Extr. Frangulae ii. 2,0
(lub linct. Rhei auosa. Obla agar pynem, pozostawi
na godzin
a gdy rozpcznieje i wchonie pyn, pokn, popijajc wod.

Na robaki dla 5-letniego dziecka:

Rp. Agar-Agari pulv. 1,0
Ksmalae 2,0
Flor. Tanaceti pulv. 0,3
M. f. p. D. t. d. N. 3. S. po 1 proszku z rana.
Przy ostrym nieycie odka przy wymiotach:
Rp. Decocti Agar-Agari e 2,0 : 400,0
S. po yce stoowej co godzin.

AGARICUS ALBUS (HUBA MODRZEWIOWA).

Oczyszczona od warstwy korowej oraz zarodnikowej i wysuszona huba, pasorzytujca na pniach modrzewi, zw. Polyporus officinalis, rod. Polyporaceae.
Biaawa, lekka, gbczasta, prawie bezwonna masa o bardzo
gorzkim smaku. Zawiera ona dwie dokadniej niezbadane niezmiernie gorzkie ywice oraz kwas agarcynowy i pseudoagarycynowy. Ciaa te s rozpuszczalne w wyskoku (alkoholu)
46

i zasadach (alkaliach). Zesp tych cia nazywaj w handlu

Agaricinum.
Wedug Hofmeistera agarcyna poraa unerwienie gruczow potowych, w maych dawkach pobudza, a w duych poraa orodek naczynio-ruchowy. Agaricus albus (i Agarycyna)
jest swoistym rodkiem wstrzymujcym poty (antisudorificum).
Stosuje si hub modrzewiow, bd agary cyn w proszkach
lub pigukach; przy nadmiernych potach, szczeglnie u chorych na grulic.
Agaricus albus a 0,2 do 1,0 na dawk.
Agaricinum a 0,01 do 0,04 na dawk.
Objaww kumulacji nie zauwaono nawet przy duszym
stosowaniu agarycyny, nie stwierdzono te aby si do rodka
tego przyzwyczajano. Przetwory Belladonny (Intractum, Tinctura, Extractum) wzmagaj dziaanie agarycyny. Huba modrzewiowa w dawkach 3 do 5 g dziaa przeczyszczaj co.
Podobne dziaanie przeciwnapolne do huby modrzewiowej,
tylko sabsze, posiada tzw. porost islandzki Lichen Islandicus (p. t.). (Znachorzy wiejscy stosuj odwary huby modrzewiowej przy nowotworowych cierpieniach przewodu pokarmowego
i wtroby).
Rp. Agarici albi 3,0
Natril bicarbonici 2,0
Auae 1000,0
M. f. Dec. Wygotowa do 500,0.
D. S. po yce stoowej co 3 godz.
Rp. Agarici albi 10,0
Fol. Salviae 15,0
Auae 200,0
Mellis depurati 3,0
M. f. decoct.
S. po yce st. co 3 godz.' przy nadmiernych potach.
Rp. Agarici albi pulv. 0,3
D.t. d. N. XX in obl.
S. 3 proszki dziennie.
ii

Rp. Agaiicini 1,0

Fol. Belladonnae 2,0
Pulv. et. extr. Liuirit q. s.
Ut. f. pili. N. LX.
S. po 1 do 2 pig. 2 do 3 razy dziennie.
Rp. Tinctur. Agarici albi 30,0
Tinct. Lichen. island. 20,0
Tinct. Belladonnae 5,0
M. D. S. Po i3'eczce w p szkl. wody rano i na noc.
Przy nocnych potach u suchotnikw.
ALOE-ALONA (F. P.)
Zagszczony i wysuszony sok z lici rnych gatunkw alon
(Aloe, rod. Liliaceae). Czarno-brunalna krucha, na przeomie
poyskliwa masa o swoistym sabym zapachu i niezmiernie
gorzkim smaku. Zawiera: glykozydy antralowe (aloin, aioemodyn), smoy i te barwiki.
W dawkach 0,5 do 1,0 pro- <esL_4?iaa silnie przeczyszczajco (po upywie G do 21 godz.). Ka jest zwykle zabarwiony
barwnikami ciowymi, bowiem aloes naley do rodkw ciopdnych. natomiast potguje znw dziaanie aloesu. W maych dawkach (0,01.do 0,1) aloes pobudza apetyt, uatwia trawienie i wydzielanie ci.
Aloes dziki ontracninonom posiada wasnoci antyseptyczne
i nalewk aloesow uywa si do pdzlowania owrzodze
i egzem. Nie naley stosowa duych dawek aloesu (0,5 1,0)
u kobiet ciarnych, albowiem moe on spowodowa poronienie, jak rwnie ze wzgldu na podranienie jelit u osb
wycieczonych lub ze etanami nieytowymi przewodu pokarmowego, take przy hemoroidach. Jest to_ rodek stosowany czsto u osb otyych z cierpieniami wtroby i woreczka
ciowego.
Przy chronicznych zaparciach:
Rp. Aloe pulv. 3,0
Saponis medicati 2,0
48

Rp.

Rp.
Rp.

Rp.

Extr. Phei aquos. 1,0

Aquae q. s.
Ut. f. pili. N. 60. S. Po 23 piguek na noc.
Aloe 2,0
Fel. Tauri insp. 1,0
Aquae 300,0
M. D. s. do lewatywy.
Tinct. Alo3 compositae 56,0 (syn Elixir ad longam vitam)
S. po yeczce w p szkl. wody na noc przy chronicznych
zaparciach u osb otyych.
Aloe 2,0
Rhiz. Curcumae pulv. 3,0
Fellis. Tauri insp. 1,0
Sirup. simpl. q. s.
Ut. f. pili. N. LX.
S. po 23 piguki 2 razy dziennie przy taczce i kamicy
ciowej.
Tinct. Aloe 30,0
S. do pdzlowania (przy egzemach, Ulcus cruris).

AMYLUM (SKROBIA I MCZKI ODYWCZE). AMYLUM

ORYZAE F. P. AMYLUM TRITICI F. P.
Skrobia jest wglowodanem, wystpujcym w postaci ziaren
(o rednicy od 0,002 do 0,150 mm) w nasionach, kczach
i bulwach rnych rolin. Nawet najczystsza skrobia zawiera
niewielk ilo soli mineralnych, pozostajcych po spalenie,
skrobi w postaci popiou. Ilo popiou w rnych gatunk?ch
skrobi waha si od 0,3 do 1,0%. Przednie gatunki mki
pszennej skadaj si prawie w 90 % z czystej skrobi. Skrobia
jest nierozpuszczalna w organicznych rozpuszczalnikach oraz
w zimnej wodzie.
Przy gotowaniu jednak z wod zamienia si w klajster
(kleik Mucilago Amyli) uywany jako lek powlekajcy.
Gsty klej skrobiowy z gliceryn suy jako podstawa do
maci (Unguentum Glycerini). Pod wpywem fermentu rolinnego diastazy lub fermentu linowego, ptyaliny, skrobia
4

49

ulega stopniowej hydrolizie, ktrej ostatecznym produktem jest

glukoza (cukier gronowy).
Do mczek odywczych dla oseskw nie naley dawa niezmienionej skrobi, albowiem organizm niemowlcia le j trawi.
Dla oseskw zatem naley skrobie podpraa, gdy przy ogrzaniu do 160 stopni skrobia ulega tzw. zdiastazowaniu i staje
si atwiej strawn. Naley rwnie pamita, e skrobia
o drobniejszym ziarnie (ryowa, kukurydziana, tapioka), jest
atwiej strawn, jak rwnie posiada wiksze wasnoci osuszajce (jako przysypka).
Najdrobniejsze ziarna skrobi posiada ry, owies i gryka
(rednica ziaren wynosi 0,003 do 0,012 mm), cokolwiek wiksze
kukurydza (rednio 0,015 mm); yto i jczmie posiada ziarna
dwojakiego rodzaju: wiksze soczewkowate o rednicy okoo
0,030 mm i drobne o rednicy 0,003 0,008 mm; najwiksze
ziarna posiada skrobia ziemniaczana (mczka kartoflana), mianowicie 0,05 do 0,08 mm oraz niektre skrobie egzotyczne (Amylum Cannae, Amylum Curcumae), ktre spotyka si w handlu
pod nazw Arrowroot. Produkty spotykane w handlu jak
tapioka lub sago, s rodzajem krupki przyrzdzonej z grudek
podpraonej i sklajstrowanej skrobi. Tzw. tapiok brazylijsk
przyrzdza si ze skrobi maniokowej (Amylum Manihot),
a prawdziwe Sago indyjskie ze skrobi sagowca (Saghus Eumphii). Jednak tak sam krupk (w rodzaju Sago) mona te
otrzyma i z innych gatunkw skrobi, np. u nas w Polsce
robi si krupk w rodzaju Sago ze skrobi ziemniaczanej.
Sago i tapioka, dziki czciowemu zdiastazowaniu, s atwiej
strawne ni czysta skrobia. W aptekach spotyka si nastpujce
gatunki skrobi: S k r o b i a r y o w a , Amylum Oryzae,
0 bardzo drobnym ziarnie, najodpowiedniejsza do pudrw
1 przysypek; s k r o b i a p s z e n n a Amylum Tritici tasza od ryowej, zawiera ziarna drobne i grubsze. Do odywek
i zapraek nadaj si doskonale przedniejsze gatunki mki
pszennej; s k r o b i a k u k u r y d z o w a Amylum May50

dis podobna do ryowej, lecz o ziarnie prawie dwa razy

grubszym; w handlu czstokro zamiast skrobi ryowej daj
skrobi kukurydzow; s k r o b i a t r z c i n o w c o w a z kiczy roliny Maranta arundinacea Amyium Marantae lub
Arrow-root westindicum zalecana bywa jako odywka dla
dzieci posiada ziarno drobniejsze ni skrobia ziemniaczana;
uywa si jej do kisielw, kleikw i zapraw dla dzieci i ozdrowiecw; s k r o b i a m a n i o k o w a Amyluni Manihot
spotyka si w handlu w postaci krupki Tapioca du Brezil,
odywka dla dzieci i ozdrowiecw; s k r o b i a z i e m n i a c z a n a albo mczka kartoflana (Amyium Solani).
Francuzi skrobi ryow, pszenn, kukurydzow nazywaj
a m i d o n", a skrobi ziemniaczan fecule".
Z naszych europejskich skrobi, ziemniaczana posiada najgrubsze (rednio (5,00 mm) ziarno; stosuje si j najczciej
do kisielu. Z owsa, gryki i jczmienia nie wyrabia si skrobi,
ale drobn kasz ze starannie obuskanego i oczyszczonego
ziarna, ktr stosuje si w postaci odwarw luzowych (kleikw)
wzgldnie papek (kaszek). Drobn kasz z oczyszczonych
ziaren gryki nazywaj kaszk krakowsk; drobniutkie kaszki
z oczyszczonych ziaren pszenicy lub kukurydzy nazywaj
w handlu mann-kasz. Niegdy w staroytnoci i redniowieczu ogromnym powaaniem cieszy si odwar z jczmienia
(Decoctum Hordei) jako lek powlekajcy (osaniajcy) przy
biegunkach i anginach oraz jako odywka dla ozdrowiecw.
We Francji jako odywczy kleik stosuj tzw. odwar zboowy Tisane de cereales, przyrzdzany z rozgniecionych
ziaren pszenicy, yta, owsa, jczmienia, kukurydzy i grochu.
Kadego gatunku ziaren bierze si po yce stoowej, zalewa
niewielk iloci ciepej wody i pozostawia na kilka godzin,
aby napczniay. Nastpnie wilgotne ziarno rozgniata si
w modzierzu lub maszynce do misa, zalewa 3 litrami wody,
dodaje 5 g soli, wygotowuje na wolnym ogniu do objtoci
jednego litra i odcedza odwar przez gste sito. Celem popra51

wienia smaku mona otrzymany odwar przyprawi sokiem owocowym, mlekiem lub wycigiem jarzynowym (np. Extr. Maggi).
Taki odwar z caych nasion jest bogatszy w sole mineralne
i skadniki uzupeniajce ni odwar z kaszek.
Rp. Amyli Oryzae
Lycopodii
Taki veneti aa 30,0
M. f. p. S. przysypka obojtna dla niemowlt.
Rp. Amyli Tritici 50,0
Zinci oxydati 10,0
M. f. p. S. przysypka osuszajca cynkowa.
Rp. Amyli Maydis
Talci veneti aa 40,0
Zinci oxydat. 20,0
Acidi salicylici 1,0
M. i. p. S. przysypka salicylowa.

Rp. Amyli Tritici 10,0

Auae 10,0
Glicerim 100,0
Ogrzewa na kpieli wodnej az do utworzenia si galarety.
M. f. ungt. S. ma glycerynowa.
'
Rp. Ungt. Glyccrini
Zinci oxydati aa 10,0
M. I. ungt. S. Osuszajca pasta cynko-glycerynowa.
Rp. Amyli Tritici 15,0
Auae 500,0
M. t. decoct S. lewatywa skrobiowa.
Rp. Hordei perlati (kaszy perowej) 50,0
Auae 1500,0
Wygotowa do objtoci jednego litra i przecedzi.
S. kleik jczmienny (Tisana Hordei).

BULBU3 ALL1I_ (CZOSNEK).

Stosuje si tylko wiee cebule zwykego czosnku ogrodowego Allium sativum, rodzina Liliaceae. Czosnek jest
ulubion na wschodzie przypraw dietetyczn, znan i uywan
JU w staroytnoci w Egipcie i Babilonii. Zawiera on luzy,
52

cukry i glikozyd alliin, rozpadajcy si od razu przy roztarciu

wieych cebulek na cukier i tzw. olejek czosnkowy (Oleum
Allii), o niezmiernie ostrym zapachu i bardzo silnych wasnociach antyseptycznych (znacznie silniejszy od fenolu). Olejek
czosnkowy skada si z mieszaniny siarczkw organicznych
tzw. tioeterw (dwu-, trj- i cztero-siarczki allylo-propylu).
Owe siarczki w swej budowie chemicznej wykazuj pewne podobieristwo do cystyny. Zawarto olejku w wieym czosnku
wynosi 0,005 do 0.099%. Czosnek naley do lekw znanych ju
w staroytnoci. Dioskorydes zaleca czosnek przy astmie, taczce, biegunkach, hemoroidach, wysypkach skrnych i przeciw robakom. W tym samym celu bywa stosowany czosnek
w medycynie ludowej. Nowoczesne badania lekarskie potwierdziy cakowicie warto czosnku w tego rodzaju cierpieniach.
Dr Marcovici opisuje doskonae wyniki przy ostrych i przewlekych biegunkach. Lekarze Loeper, Forestier, Hurrier stosowali z powodzeniem czosnek przy gangrenie puc. Wedug
E. Roos'a czosnek jest rodkiem okaaja,cym przewd pokarmowy i dziaajcym przeciwkurczowo w jelitach, mona go
wic stosowa przy pewnych zaburzeniach przewodu pokarmowego, np. w kolkach, wzdciach, uporczywych biegunkach
i stanach spastycznych- W postaci lewatyw czosnek jest rwnie dobrym rodkiem przeciw owsikowi (Oxyuris vermicularis),
mniej za skutecznym od innych Vermifuga przy glistach
(Ascaris lumbricoides).
W ostatnich latach czosnek jest uywany, jako rodek majcy obnia cinienie krwi. Badania francuskich klinicystw
Loeper'a, Debray'a, Peuillarda wykazay, e spadek cinienia
ttniczego krwi po zayciu czosnku nastpuje wskutek wybitnego rozszerzenia si pod wpywem oleju czosnkowego obwodowych naczjm krwiononych. Ujemn stron czosnku jest
przykry dla wielu osb zapach, dokuczliwy nie tylko dla pacjenta
ale i dla otoczenia. Olejek czosnkowy wydala si z ustroju
przez skr, puca, nerki i gruczoy mleczne. Przy zaywaniu
53

wieego czosnku lub nalewki czosnkowej,, mona czciowo

usun przykry jego zapach przy pomocy pietruszki, selerw
lub dziglu. Sowiecki badacz, prof. B. Tokin stwierdzi, e
czosnek podobnie jak cebula wydziela substancje o wybitnym
dziaaniu bakteriobjczym i bakteriostatycznym. Substancje te
nazwa Tokin fitoncydami.
Najpewniejszym przetworem jest wiey czosnek w iloci
13 zbkw (1 do 3 g). Uciera si go drobno (na miazg) z zieleni pietruszki lub selera, dodaje troch ledzia i masa, otrzymujc rodzaj do smacznej pasty, ktr mona spoywa bez
wstrtu z chlebem lub bulk. atwiejsz w uyciu jest nalewka
czosnkowa (Tinctura Allii), ktr si przyrzdza, zalewajc na
tydzie jedn cz wieo zmiadonego czosnku 3 czciami
70% spirytusu. Przykry smak i zapach tej nalewki maskuje
si przez dodanie Tinc. Angelicae lub Oleum Levistici. Jeli
nieobuskany czosnek zagotowa uprzednio w wodzie celem
zabicia fermentu, allisiny, a nastpnie z ugotowanego zrobi
nalewk, to otrzymuje si produkt mniej cuchncy, albowiem
glykozyd alliina nie uleg rozszczepieniu. Przemys fabryczny
wypuszcza obecnie bezwonne specyfiki czosnkowe (piguki,
tabletki), skadajce si z soku czosnkowego z wglem, ktry
absorbuje olejek czosnkowy. W poczeniach jednak z wglem
czosnek zatraca swe wasnoci bakteriostaty-czn^. Dlatego spotykane w handlu tabletki wglowo-czosnkowe maj dziaanie
sabsze ni zwyka nalewka czosnkowa.
Czy tego rodzaju przetwory z mocno zaabsorbowanym oleikiem daj peny efekt leczniczy powiedzie trudno. Jedynie
w cierpieniach kiszkowych efekt moe by dobry, ale trudno
orzec, czy nie jest w tych przypadkach czynnikiem leczniczym
sam wgiel. wiey czosnek zawiera rwnie kwas askorbinowy (Witamina C).
Rp. Tinct. Alll 20,0
Rp. Tinct. Allii 20,0
D. S. co 3 godz. po 10 kropli
Tinct. Angelicae 30,0
przy zapaL puc, bronchitach.
M. d. B. PO yce herb. 2 rwy

54

dziennie w kieliszku wody przy

nadm. cinieniu krwi.
Rp. Tinct. Allii 20,0
Tinct. Mentae 10,0

Tinct. Galangae 10,0

M. d. s. po 30 krop. co 3 godz.
przy biegunkach, boleciach.

Rp. Tinct. Allii 10,0

Ol. Tanaceti gtt X.
M. d. S. yk herbatni na szklank wody do lewaty-wy
przeciw owsikowi (Oxyuris).

BULBUS CEPAE (CEBULA OGRODOWA).

wiea cebula roliny Allium cepa, L. rodzina Liliaceae,
hodowanej w ogrodach. Przyprawa dietetyczna pokrewna
czosnkowi, ale mniej cuchnca i nie tak ostra. Zawiera luz,
cukier, sole mineralne, glykozyd podobny do Alliiny, dajcy
przy rozszczepieniu zwizki tioeterowe (siarczki i wielosiarczki
organiczne) i witamin C. Wedug Kiilza cebula ma zawiera
jaki czynnik hypoglykemiczny, podobny w dziaaniu, do insuliny, wywierajcy jednak rwnie wpyw przy stosowaniu doustnym. JVTona wic dotknitym cukrzyc poleca spoywanie
zupy z pieczonej cebuli (ulubiona potrawa we Francji) lub
szczypiorek. Podobne do cebuli dziaanie hypoglykemiczne posiadaj rwnie pory (Allium porrum), ktre nalepy stosowa
diabetykom w postaci rnych potraw. Pieczona c e t ula jest
doskonaym rodkiem zmikczajcym, odkaajcym i gojcym
(przy wrzodach, ropniach, zanognicy), przewyszajcym pod
tym wzgldem niekiedy rne macie i specyfiki szczepionkowe.
W tym celu ca cebul w usce piecze si w piecyku lub
gotuje w wodzie, aby cakowicie zmika, nastpnie usuwa si
suche uski zewntrzne, a rozgotowan miazg smaruje si
grub warstw na gaz i przykada do chorego miejsca.. Olejek
cebulowy, podobnie jak czosnkowy, hamuje rozwj paciorkowcw i gronkowcw, a jednoczenie rozszerza naczynia krwionone i wywouje leukocytoz. Gojenie si ran pod -wpywem
pieczonej lub gotowanej cebuli odbywa si szybko i rwnomiernie. wiea jednak cebula dziaa na skr dranico, wy55

wouje przekrwienie, a nawet powstawanie pcherzy. W aptekach nie mamy dotychczas adnych przetworw cebulowych.
W krajach wysokogrskich uwaaj, i spoywanie wieej
cebuli zapobiega zapadaniu na chorob grsk" (wpyw zmniejszonego cinienia atmosferycznego).
Prof. Tokin zaleca na rany miazg ze wieej cebuli.
BULBUS SCILLAE (OSTRAWKA) (F. P.).
Cebule rdziemnomorskiej roliny Urginea scilla Stuhl,
rod. Liliaceae. W aptekach uywane s pokrajane i wysuszone uski ostrawki morskiej, z ktrej przyrzdza si: Tinctura Scillae, Extractum Scillae spirit, Acetum Scillae i Oxymel Scillae.
Surowiec zawiera luz, cukier i glykozyd nasercowy Scillaren. Glykozyd ten mona otrzyma tylko ze wieej ostrawki
lub z surowca stabilizowanego. W zwykym wysuszonym
surowcu aptecznym ulega on w znacznej czci rozpadowi.
Temu zanieczyszczonemu Scillarenowi i produktom jego rozpadu nadawano dawniej rne nazwy: Scillipicrin, Scillin,
Scillitoxin, Scillain itp. Przetwory ze wieej lub stabilizowane]
ostrawkiv (np. Intractum Scillae) posiadaj dziaanie znacznie
silniejsze ni zwyke przetwory apteczne (Tinctura, Acetum)
robione z suszonego surowca.
Ostrawka posiada miejscowe dziaanie silnie dranice, wywoujc przy uyciu wikszych dawek per os wymioty i biegunk nie naley wic dawa jej na pusty odek. Ostrawka
naley do silnych lekw sercowych (cardiaca), dziaajcych
podobnie jak surowce z grupy naparstnicy.
Ostrawka posiada rwnie wybitne dziaanie moczopdne,
wskutek dziaania tonizujcego na serce i jednoczesnego dranienia nabonkw kanalikw nerkowych. Wzmoone wydzielanie moczu po ostrawce mona dostrzec nie tylko n osb
chorych na nerki, ale i u zupenie zdrowych. Czasami ostrawka
56

wzmaga rwnie wydzielanie bony luzowej oskrzeli. Scilla nie

daje objaww kumulacji. Stosuje si jako diureticum i cardiacum. Nie naley dawa ostrawki dzieciom do 2 lat.
Rp. Tinct. Scillae 30,0
D. S. po yce kawowej 3 razy dziennie w p szkl. wody.
Rp. Intracti Scillae 20,0
D. S. po 1520 kropel 34 razy dziennie w kieliszku wody
Rp. Aceti Scillae 50,0
D. S. po yce herbatniej 3 razy dziennie z wod.
Rp. Oxymellis Scillae 100,0
D. S. po yce stoowej 34 razy dziennie.
Rp. Bulbi Scillae stabilis. pulv. 0,25
Kalii sulfurici 0,1
Rad. Althaeae pulv. 0,1
M. f. D. t. d. N. XII in obl.
3 razy dziennie po jednym proszku.
Acetum Scillae:
Rp. Bulbi Scillae 100,0
Acid. acet. glac. 20,0
Vini albi 980,0
Oxymel Scillae:
Rp. Acet. Scillae 20,0
Mellis albi 200,0
CARRAGEEN syn. LICHEN CARRAGEEN (CHRZSO,
albo MECH ISLANDZKI). (F. P.).
Wybielone i wysuszone plechy, spotykanych na skaach
podwodnych pobrzea Atlantyku krasnorostw: Chondrus crispus Stack. i Gigartina mammilosa Agardh., kl. Rodophycae.
Surowiec ma wygld poskrcanych kbuszkw elastycznej,
rogowatej, rozgazionej plechy. Barwa surowca tawa, smak
sonawo-luzowaty.
Przy gotowaniu z wod 1 : 20 chrzso ulega prawie cako
vi temu rozgotowaniu, tworzc gsty obojtny luz zastygajcy
przy ozibieniu w postaci galarety (Gelatina Carrageen). Jest
to surowiec luzowy, bogaty w sole mineralne (1520%), wrd
57

ktrych wystpuj zwizki sodu wapnia, magnezu oraz niewielkie iloci bromu i jodu. Ma zastosowanie podobne do agaru
(p. tam). Grubo sproszkowane chrzso stosuje si na noc u osb
otyych przy skonnociach do zaparcia. Jest to rodek, ktry
mona stosowa miesicami i ktry dziki zawartoci jodu
organicznego wzmaga przemian materii. Mona go stosowa
rwnie u dzieci, gdy chodzi o wprowadzenie zwizkw jodowych zblionych w swej budowie do tyroksyny (Dwujodotyrozyna).
Odwary lub galaretk z chrzsa stosuje si przy ostrych
nieytach odka i jelit oraz przy uporczywych wymiotach
u ciarnych. Sproszkowane chrzso stosuje si rwnie przeciwko robakom u dzieci. Energiczniejszym surowcem jodowoorganicznym ale mniej luzowym jest Fucus vesiculosus
(p. Herba Fuci vesiculosi).
Rp. Carrageen pulv. 100,0
D. S. Po yeczce w szklance wody na noc przy skonnoci
do zaparcia stolca.
Rp. Carrageen 5,0
Aquae 500,0
M. f. decoct. Po yce co pl godziny przy wymiotach i ostrych
nieytach przewodu pokarmowego.
Rp. Carrageen 20,0
Lich. islandic. 20,0
Auae 1000,0
Extr. Maltis 20,0
Wygotowa do 500,0 i przecedzi.
M. f. gelatina. S. Spoywa* ykami co p godziny przy
uporczywych wymiotach.

CATECHU (KATECHU). (F. P.).

Suchy, ciemnobrunatny ekstrakt otrzymywany w Indiach
przez odparowanie wycigw z lici i drewna Acacia catechu
Willd i Acacia suma Kurz., rod. Leguminosae.
Jest to surowiec garbnikowy, uywany w lecznictwie jako
rodek cigajcy do pukania jamy ustnej, do przemywania
58

pochwy przy uplawach, do przemywania cuchncych ran;

czasem stosuje si wewntrznie przy biegunkach i krwawieniach kiszkowych. Zawiera garbniki: katechin i kwas katechugarbnikowy oraz glykozyd flawonowy kwercetyn.
Ep. Tinct. Catechu 50,0
S. po yeczce na p szkl. wody do pukania ust.
Rp. Tinct. Catechu
Tinct. Myrrhae aa 15,0
M. d. s. do pdzlowania ropiejcych i cuchncych ran.
Rp. Pulveris Catechu 0,5
Pulveris Gummosi 0,5
M. f. p. D. t. d. XII. S. co 3 godz. proszek w kieliszku wody
przy biegunkach.

CORTEX BERBERIDIS (KORA BERBERYSU).

Wysuszona kora z korzeni i odyg krajowego krzewu Berberis
vulgaris. L. rod. Berberidaceae.
Kora w przeomie ta o smaku mocno gorzkim i cigajcym, przy uciu barwi lin na to.
Kora zawiera 1,5 do 2% alkaloidu berberynv oraz alkaloidy
jej pokrewne: oksyakantync, palmatvn. Alkaloidy te s mao
trujce i nie posiadaj d?irania narkotycznego. Alkaloid Berberyna obnia cinienie krwi i zwiksza amplitud oddechow.
W swej budowie chemicznej s one spokrewnione z niektrymi
alkaloidami makowca (opium). Dlatego lekarze A. Brissemoret
i A. Challamel zalecaj ten surowiec przy kuracjach demorfinizacji. TTLascarato stosowa z powodzeniem berberys przy
obrzkach malarycznych ledziony. Leclerc zaleca go przy
niestrawnoci poczonej z bezsoczem (anoreksj), oraz jako
rodek ciopdny.
W aptekach nie ma przetworw berberysowych, a nalewka
lub ekstrakt mog by przygotowane na zamwienie. Dojrzae
owoce Berberysu zawieraj kwas askorbinowy (Witamina C).
Rp. Cort. Berberidis 20,0
Rad. Liuiritiae 10,0
Aquae 500,0

59

M. f. decoct. S. po p szkl. 23 razy dziennie przy obrzkach

ledziony i wtroby.
Rp. Extr. fluid. Berberidis 50,9
D. S. po 2550 kropel w kieliszku wody co 3 godz. przy
demorfinizacji.
Rp. Cort. Berberidis conc. 50,0 H-bae Chelidonii 30,0
Fol. Menthae piperit. 100,0
M. f. spec. S. yk na szkl. wrztku, 23 szkl. dziennie
przy obrzkach wtroby.

CORTEX CASCARILLAE (KORA KASKARYLII) (F. P.).

Wysuszona kora antylskiego drzewa Croton eluteria. J. J.
Bennet rod. Euphorbiaceae. Surowiec gorzko-aromatyczny
stosowany przy braku apetytu i przy zym trawieniu. Zawiera
olejek eteryczny (Oleum Cascarillae), gorzk krystaliczn substancj kaskaryliin i substancje ywicowe.
Rp. Tincturae Cascarillae 30,0
D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.
Rp. Cort. Cascarillae 10,0
Auae 400,0
M. 1. infus. S. Po malej szklaneczce 23 razy dziennie.
Rp. Tinct. Cascarillae
Tinct. Condurango aa 25,0
M. d. s. po 3040 krop. w p szkl. wody przy bezsoczu.

CORTEX CHINAE = CORT CINCHONA.E (KORA

CHINOWCA albo KORA CHINOWA). (F. P.).
Wysuszona kora hodowanych - obecnie na wyspie Jawie
chinowcw Chinchona succirubra Pav. i Cinchona Lcdgeriana,
Moens rod. Rubiaceae.
Wedug wymaga farmakopei, apteczna kora chinowa winni
zawiera nie mniej ni 6,5 % alkaloidw chinolinowych, jak
cynchonin, chinin, cynchonidyn itd., poza tym zawiera
glykozyd, chinowin, ciaa typu cholesteryny (cinchol, cupreol,
uebrachol), kwas chinowy i kwas chino-garbnikowy. Dzi
zamiast kory chinowej stosuje si zazwyczaj jeden z jej gw60

nych alkaloidw, tj. chinin, ktra jest specyficznym rodkiem

zabezpieczajcym i leczniczym przy malarii. Dziaanie jednak
chininy i kory chinowej nie jest identyczne. Czsto w wypadkach, w ktrych chinina jak gdyby nie dziaa, odpowiednia
dawka kory chinowej lub nalewki daje wybitny efekt leczniczy.
Nie potrzeba przy tym koniecznie dawkowa kory wedug
zawartoci chininy (np. zamiast 0,3 chininy zapisywa 6,0 kory
chinowej na dawk), albowiem ten sam efekt otrzymuje si
przy dawkach 5060% mniejszych (dziki obecnoci innych
alkaloidw). Naley tylko pamita, e w handlu pod nazw
Cort. Chinae fuscae (brunatnej kory chinowej) spotyka si
cienk jak cynamon kor z modych gazek chinowych. Taki
podrzdny (i znacznie taszy) surowiec zawiera zaledwie okoo
1 % chininy. Naley wic zapisywa wyranie Cort. Chinae
cultae (albo succirubrae). Kor chinow stosuje si najczciej
w postaci nalewki lub ekstraktu jako lek pobudzajcy aknienie
i trawienie, gdy przy malarii, grypie i chorobach gorczkowych
stosuje si zazwyczaj sole chininy. Chcc w takich wypadkach
stosowa kor chinow, naley j zapisywa bd w opatkach, bd w luzowatych pynach (kleik owsiany, kleik lniany,
odwar ywokostu).
Rp. Tinct. Chinae simp. 50,0
D. S. po yeczce w kieliszku mleka 5 razy dziennie przy
gorczkach (np. grypie).
Rp. Tinct. Chinae comp. 30,0
D. S. po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem przy
braku apetytu.
Rp. Extr. Chinae spint. 30,0
M. f. pili. N. LX. po 3 piguki dziennie przy biegunkach
malarycznych.

Istniejcy w aptekach Extr. Chinae auosum jest przetworem

drogim i maowartociowym, naley go wic ignorowa i zapisywa ekstrakt spirytusowy.
Rp. Decoct. Cort. Chinae succir. e 15,0 : 250,0
Acidi hydrochl. dii. 2,0

61

Sirupi simpL
Mucilag. gummi arab. aa 25,0
MDS. yk stoow co 2 godz.
Rp. Cort. Chinae succir. pulv. 0,5 '
D. s. N. XX in oblatis
S. Po 2 proszki 23 razy dziennie.
Bp. Cort. Chinae cultae pulv.
Pulveris gummosi aa 25,0
Mfp. S. po yeczce herbainiej z mlekiem lub kleikiem 3 razy
dziennie.

CORTEX CINNAMONI (KORA CYNAMONOWA). (F. P.).

Oczyszczona od oskrni kora z modych gazek cynamonowca cejloskiego Cinnamonum zeylanicum Nees, r. Lauraceae.
Surowiec posiada mocno swoisty zapach i sodko-ostrawy
smak. Cynamon jest ulubion przypraw do ciast i kompotw
w gospodarstwie domowym. Zawiera on luz, garbniki i 35 %
olejku eterycznego (Oeum Cinnamoni) o slodko-szczypicym
smaku. Gwnym skadnikiem olejku eterycznego jest aldehyd
cynamonowy, utleniajcy si atwo do kwasu cynamonowego;
poza tym w olejku znajduje si eugenol zwizek fenolowy
0 silnych wasnociach antyseptycznych. Kora cynamonowa pobudza dziaanie wydzielnicze gruczow i posiada wasnoci
antyseptyczne (przy maej toksycznoci); dawniej uwaana
bya za lek swoisty przy cierpieniach gruliczych (ze wzgldu
na aldehyd i kwas cynamonowy) oraz rodek pobudzajcy
skurcze macicy. W recepturze uywa si proszku, syropu
1 olejku cynamonowego do poprawienia smaku lekw. Przetwory cynamonu daj nieraz dobre wyniki przy stanach podgorczkowych na tle skazy gruliczej (Lymphomata).
Rp. Tinct. Cinnamoni 30,0
D. S. Po 30 krop. w kieliszku syropu cytrynowego przy
stanach podgorczkowych.
Rp. Sirup. Cinnamoni 100,0
Tinct. Lichenis island. 20,0

M. d. s. po yce 3 razy dziennie przy uporczywych potach

u grulikw.
Rp. Pulv. Cinnamoni 30,0
Pulv. Liuirit. compos. 20,0
Rad. Symphyti (Consolidae) pulv. 50,0
M. f. pulv. S. po yeczce w szkl. wody przy grulicy kiszek.

Aqua Cinnamoni stosuje si jako corrigens w miksturach,

pul vis Cinnamoni do obsypywania piguek o nieprzyjemnym zapachu. Tzw. Cynamon chiski Cort. Cinnamoni cassiae
posiada dziaanie i zastosowanie podobne, ale jest uboszy
w olejek eteryczny (12%).
CORTEX CONDURANGO (KORA KONDURANGO). (F. P.).
Wysuszona kora z korzeni poudniowo-amerykaskiego pncza
Marsdenia condurango Reichb. rod. Asclepiadaceae. Szarota kora o swoistym 'pieprzowatym zapachu i gorzkodrapicym smaku. By to niegdy gorco reklamowany lek
przeciw rakowi odka, wzgldnie wrzodom odka i dwunastnicy. W kadym razie przy zastarzaych nieytach odka
odwary kondurango przynosz nieraz ulg. Surowiec zawiera
garbnik (w niewielkiej iloci), cukry i swoisty glykozyd zwany
kondurangin. Kondurangina atwiej rozpuszcza si w zimnej
wodzie ni w gorcej. Dlatego odwar kondurango przyrzdza
si zalewajc kor zimn wod na 24 godziny, nastpnie wygotowuje si wod do poowy objtoci, ozibia mtny odwar
a do przejanienia i sczy na zimno.
Rp. Tinct. Condurango 50,0
D. S. po yeczce w p szkl. wody 3 razy dziennie.
Rp. Extr. fluid. Condurango 50,0
D. S. po 2030 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie
przed jedzeniem.
Rp. Cort. Condurango 30,0
Aquae 800,0
Macerowa na zimno 24 godz. wygotowa do 400,0 ozibi
i przecedzi.
i
M. f. decoct. S. po yce 3 razy dziennie przed jedzeniem.

63

Rp. Tinct. Condurango

Tinct. Chelidonii aa 50,0
M. d. s. po yeczce w p szkl. wody przed jedzeniem
przy wrzodzie odkowym i dwunastnicowym.

CORTEX FRANGULAE (KORA KRUSZYNY). (F. P.).

Wysuszona kora z modych pdw i gazi krajowego
krzewu Rhamnus frangula L., rod. Rhamnaceae.
Kora kruszyny jest ulubionym lekiem ludowym o dziaaniu
ciopdnym i dezynfekujcym przewd pokarmowy, a w dawkach wikszych silnie przeczyszczajcym; skutek nastpuje
w 6 do 10 godz. po zayciu; stolce zabarwione s ci.
Zawiera frangulo-emodyn, kwas chryzofanowy i zwizki flawonowe. Kora wieo zebrana zawiera jakie ciaa powodujce
boleci i wymioty. Dlatego kor kruszynow trzeba wytrzymywa przynajmniej rok po zebraniu w skadach i dopiero wypuszcza do uytku aptecznego. To samo jednak mona osign
ogrzewajc kor do 100 st. C w cigu godziny lub suszc j
przez 24 godz. przy temp. 6070 st. Leclerc uwaa kruszyn za
dobry rodek przeczyszczajcy w wypadkach spazmu kiszek
lub niedostatecznego wydzielania ci. Pomimo silnego dziaania czyszczcego kruszyna nie jest trujca i moe by stosowana nawet u ciarnych. Znachorzy stosuj b. czsto odwary
kruszynowe przy przewlekych nieytach kiszek. U niektrych
osb kruszyna wywouje boleci, w takich wypadkach trzeba
j zapisywa z lukrecj i koperkiem woskim:

6*

Rp. Cort. Frangulae 30,0

Aquae 500,0
Gotowa 30 min. nastpnie po 2 godzinach odcedzi.
M. f. decoct. S. po yce stoowej 23 razy dz. jako lek
ciopqdny i rozwalniajcy.
Rp. Cort. Frangulae 8,0
Rad. Liuirit. 10,0
Auae 200,0
M. f. decoct. S. Po obiedzie i na noc po poowie
na przeczyszczenie.

Rp. Extr. fluid. Frangulae 100,0

D. S. po yeczce na noc (ciopdne i rozwalniajce).
Rp. Cort. Frangulae 50,0
Rad. Liuirit 30,0
Fruct. Foeniculi conc. 30,0
M. F. spec. S. yeczk zi na szklank wrztku,
wypija odwar na noc.
Dodatek lukrecji potguje dziaanie kruszyny, dziki czemu
mona j stosowa w mniejszych dawkach. Jeszcze silniejsze
dziaanie przeczyszczajce posiadaj wysuszone przy 90-100 st.
niedojrzae owoce Fructus Frangulae.
CORTEK FRAXINI (KORA JESIONOWA).
Kora z modych gazi pospolitego w kraju drzewa Fraxinus excelsior L., rod. Oleaceae. Kora jesionowa zawiera bliej niezbadane garbniki i glykozyd oksykumarynowy Fraxin. W praktyce ludowej uywa si tego leku przy cierpieniach
artretycznych i reumatycznych. Surowiec posiada dziaanie
moczopdne i napotne. Zamiast kory uywa si z tym samym
skutkiem lici jesionowych (Folia Fraxini).
Rp. Cort. Fraxini 50,0
Aquae 500,0
M. f. decoct. S. po p szkl. 3 razy dziennie przy kamieniach
nerkowych.
Rp. Cort. Fraxini 100,0
Flor. Spireae Ulmariae 100,0
Fol. Ribis nigri 200,0
Francuskie zioa przeciw reumatyzmowi.
M. f. spec. zaparza po yce na szkl. wrztku, pi 2 do
3 razy dziennie po szklance naparu przy reumatyzmie.
CORTEX GRANATI (KORA GRANATOWCA) (F. P.)
Wysuszona kora z korzeni i pni rdziemnomorskiego drzewa Punica granatum L. rod. Punicaceae.
Smak surowca gorzki i mocno cigajcy. Zawiera 20 do
25 % garbnikw oraz 0,4 0,5 % alkaloidw: pelletieryna, pseu5

65

dopelletieryna, izopelletieryna. Zesp tych alkaloidw w postaci garbnikanw znajduje si w aptekach p. n. Pelletierinum
tannicum. Kora granatowca i alkaloid pelletieryna uywane s
jako leki przeciwtasiemcowe, szczeglnie przeciwko tasiemcowi
samotnemu (Taenia solium). Nie jest to rodek zupenie obojtny, albowiem jednorazowe dawki kory w iloci 80 100 g
mog spowodowa zawroty gowy, nudnoci, biegunki, a nawet
zapa. miertelna dawka siarczanu pelletieryny dla krlika
wynosi 0,2 g na kilogram wagi.
Rp. Corticis Granati 60,0
Auae 750,0
(Wygotowa do 500,0, przecedzi na gorco).
M. f. decoct. S. wypi w 3 porcjach co p godz., nastpnie
przyj
30,0 Ol. Ricini. Przeciw tasiemcowi (Taenia solium) u dorosych.
Rp. Pulv. Cort. Granati 30,0
Flosculor. Cinae 15,0
Electuar. Sennae 30,0
Sir. simpl. q. s.
Ut. f. electuarum molle. S. spoy naczczo w cigu godziny,
przeciw tasiemcowi.

CORTEK HIPPOCASTANI (KORA KASZTANOWCA)

Kora pospolitego w kraju drzewa alejowego Aesculus
hippocastanum L., rod. Sapindaceae.
Kora kasztanowca, podobnie jak pki, licie, kwiaty oraz
niedojrzae owoce tego drzewa, zawiera oksykumarynowy glykozyd eskulin (Aesculin), glykozyd flawonowy kwercytryn, substancj saponinow argyryn i kwas kasztanowo-garbnikowy. Stosuje si nieomal jako lek swoisty przy hemoroidach i ylakach. Podobno ma dziaa pomylnie przy przerocie gruczou krokowego i zwizanych z tym zaburzeniach.
Z powodu znacznej zawartoci saponin, przetwory kasztanowca posiadaj wybitne dziaanie wykrztune, szczeglnie przy
zastarzaych bronchitach i zaflegmieniu puc u naogowych
palaczy.
66

Jako surowiec do bogaty w garbniki, stosuje go si rwnie przy biegunkach, a zewntrznie do opatrunkw zastarzaych ran, pkni skry, wrzodw goleniowych itp. Najlepsze
wyniki przy hemoroidach i ylakach daj tzw. stabilizowane
wycigi ze wieej roliny (Intractum). W lecznictwie uywa
si rwnie kwiatw kasztanowca (Flores Hippocastani). Czciej
ni kor stosuje si niedojrzae, wiee owoce (Fruct Hippocastani immaturus), z ktrych przyrzdza si intractum Hippocastani.
Rp. Intracti Hippocastani 20,0
D. S. po 25 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie
przy hemoroidach i ylakach oraz zaflegmieniu puc.
Rp. Cort. Hippocastani 20,0
Aquae 200,0
M. f. decoct. S. do lewatyw i okadw przy bolesnych
hemoroidach.
Rp. Extr. spissi Hippocastani 0,5
Extr. Chelidonii 0,2
Butyr Cacao 2,0
M. f. supposit. D. t. d. N. XII S. 12 czopki dziennie przy
hemoroidach.
Rp. Florum Hippocastani 100,0
Florum Arnicae 50,0
Florum Sorbi aucupariae 100,0
M. f. spec. S. zaparza yk na szklank, pi 2 szklanki
dziennie przy ylakach.
Rp. Intracti Hippocastani
Intracti Hydropiperis aa 20,0
M. d. s. po 30 krop. 3 razy dziennie przy krwotokach
wewntrznych.

CORTEX QUERCUS (KORA DBOWA). (F. P.)

Wysuszona kora z modych (3 6 letnich) gazek krajowego dbu Quercus robur L., rod. Cupuliferae. Gruba kora
z pni i starych gazi dbu, uywana w garbarstwie, zawiera
mniej (2 do 8%) garbnikw ni kora apteczna (10 14%).
'*

>

67

Brunatna kora o sabym swoistym zapachu i mocno cigajcym smaku. Zawiera 10 do 14% rozpuszczalnych w wodzie
garbnikw, flobafeny i cukier cykliczny kwercyt. Garbnik
kory dbowej nie jest identyczny z tannin (p. Gallae), ale posiada rwnie bardzo wybitne wasnoci cigajce. Stosuje si,
w postaci ciepych odwarw do przemywa i wlewa przy
krwotokach macicznych, hemoroidach i ostrych biegunkach, do
przemywania cuchncych wrzodw i ran, do pukania jamy
ustnej przy anginie, zapaleniu dzise, pleniawce itp. Przy
przewlekych katarach pochwy stosuje si kpiele-nasiadwki
w postaci wieych odwarw (1 : 20) z kory dbowej. Wewntrznie kor dbow stosuje si rzadko, np. w postaci rozcieczonych wycigw na winie przy przewlekych nieytach
przewodu pokarmowego.
Rp. Cort. Quercus 50,0
Fol. Salviae 30,0
Aquae 500,0
M. i. decoct. S. Do pukania jamy ustnej.
Rp. Cort. Quercus 100,0
D. t. dos. N. 10. S. Porcj kory gotowa p godziny z 5
szklankami wody i przecedzi do przemywa i wlewa.
Rp. Cort. Quercus 30,0
Acidi muriatici dilut. 5,0
Vini rubri 1000,0
Wytrawi w cigu 3 dni i przesczy.
D. S. po kieliszku 23 razy dziennie przy przewlekych
biegunkach.
CORTEX QUILLAYAE (KORA MYDOKI). (F. P.).
Oczyszczona ocJ korowej oskrni, biaawa kora z pni i gazi poudniowo-amerykaskiego drzewa Quillaya saponaria
Mol., rod. Rosaceae. Smak kory ostry i drapicy. Py kory
mydokowej wywouje kaszel i kichanie. Powodowane to jest
obecnoci saponin, ktre wywouj silne podranienie bon
luzowych. Wszystkie saponiny posiadaj wasnoci wybitnie
68

hemolityczne i dlatego nie mona ich stosowa bezporednio na

rany lub wprowadza do krwi. Kora mydold naey do tanich
rodkw saponinowych, uywanych w technice do prania
i emulgowania tuszczw. Odwar mydoki stosuje si czasem
jako zastpk Radix Senegae w miksturach wykrztunych.
Czciej stosuje si nalewk mydokow (Tinct. Quillayae 1 : 5)
jako dodatek uatwiajcy przyrzdzanie zawiesin.
Rp. Cort. Quillayae 5,0
Auae 180,0
Sir. Liuiritiae 20,0
M. f. decoct. S. po yce co 2 godz. przy zaflegmieniu drg
oddechowych.
Rp. Creosoti carbonici 10,0
Tinct. Quillayae 20,0
Tinct Eucalypti 20.0
M. D. S. po 30 krop. w p szkl. mleka 3 razy dziennie
po jedzeniu (przy grulicy puc).
Rp. Spirit Camphorae 20,0
Tinct. Quilayae 10,0
Liuoris Eurowi 70,0
M. D. S. Po yce na szkl. wody do okadw przy stuczeniach.
CORTEX RHAMNI CATHARTICAE (KORA SZAKAKU)
Kor szakakow zbiera si z gazi pospolitego w kraju
drzewka Rhamnus cathartica L., r. Rhamnaccae.
Jest to surowiec z tej samej rodziny i grupy farmakologicznej jak Cortex Frangulae (p. t.), lecz o cokolwiek agodniejszym dziaaniu. Kora szakaku zawiera glykozydy oksyantralowe i flawonowe. Stosuje si jako rodek niemal specyficzny
dla otyych astmatykw. Poza tym w aptekach znajduj si
owoce szakaku (Fructus Rhamni Catharticae seu Baccae Spinae Ceryinae), ktre stosuje si jako agodny rodek przeczyszczajcy.
69

Rp. Cort. Rhammi cathart. 30,0

Cort. Sambuci 20,0
Stipitum Dulcamarae 20,0
Aquae 500,0
M. f. decoct. Po kieliszku 3 razy dziennie przy dusznicy
u ludzi otyych.

CORTEX RHAMNI PURSHIANAE (syn. CASCARA SAGRADA) (KRUSZYNA AMERYKASKA). (F. P.)
Kora rosncego w pnocnej Ameryce drzewa Rhamnus
Purshiana DC, r. Rhamnaceae.
Kora kruszyny amerykaskiej, zwana Cascara Sagrada"
(wita kora) nie rni si zasadniczo co do skadnikw i dziaania (ale rni si w cenie) od kruszyny krajowej (Cort. Frangulae) i monaby si w lecznictwie bez niej obej. W aptekach
znajduje si Extr. fluid. Cascarae Sagradae, z ktrego w handlu przyrzdza si tabletkowane specyfiki: Sagrada Barber",
Tablettae Cascarae Sagradae itp.
Rp. Extr. fluid. Cascar. Sagr. 100,0
D. S. po yeczce na noc przy nawykowych zaparciach.
Rp. Extr. siec. Cascarae Sagradae 5,0
Extr. Liuirit. q. s.
ut. f. pili. N. 60
S. po 2 piguki rano i po obiedzie jako lek ciopdny.

CORTEX SALICIS (KORA WIERZBOWA)

Kora z kilkuletnich gazi wierzb krajowych: Salix alba L.,
S. fragilis L., S. purpurea L., rod. Salicaceae. Surowiec naley
do lekw salicylowych, albowiem zawiera glykozyd s a 1 i c yn , dajcy przy hydrolizie alkohol salicylowy, utleniajcy si
atwo do kwasu salicylowego. Nazwa kwas salicylowy" oznacza waciwie kwas wierzbowy" (od Salix). Oprcz salicyny
(2 5%) kora wierzbowa zawiera garbniki (6 12%). Stosuje
si j z jednej strony przy biegunkach i katarach kiszek jako
adstringens i deslnficiens, a z drugiej strony jako niedranicy
70

odka lek salicylowy przy stanach gorczkowych, ostrych reumatycznych oraz przy cierpieniach drg moczowych. Chcc spotgowa dziaanie kory wierzbowej, mona j przypisywa
z Flores Spireae lub suszonymi malinami.
Rp. Cort. Salicis 30,0
Aquae 250,0
Sir. Rubi Idaei 30,0
M. f. dec. S. Co 2 godz. po yce stoowej przy gorczkach.
Rp. Cort. Salicis 20,0
Florum Spiraea 10,0
Auae 300,0
Sirupi Liuiritiae 30,0
M. f. decoct. S. Co 2 godz. po yce stoowej przy zapaleniu
staww.
Rp. Cort. Salicis 100,0
Rad. Ononidis 50,0
Rhiz. Polypodii 50,0
Herbae Herniariae 50,0
M. f. spec. Zaparza yk na szkl., 3 razy dziennie po szklance
(przy atretymie).
Rp. Cort. Salicis 100,0
Rad. Symphyti (s. Consolidae) 50,0
Rhiz. Tormentillae 50,0
M. f. spec. yk na szklank odwaru; 2 szkl. odwaru
dziennie przy chronicznych biegunkach.

CORTEX SAMBUCI (KORA BZOWA)

Kora z gazi i korzeni krajowego krzewu Sambucus nigra
L., r. Caprifoliaceae.
Z tej samej roliny stosuje si w lecznictwie kwiaty (Flores
Sambuci p. tam), owoce (Fructus Sambuci) i licie (Folia
Sambuci). Kora zawiera lady cia zasadowych (cholin) i glykozyd cjanhydrynowy ( s a m b u n i g r y n ) . Kora bzu posiada
wybitne wasnoci moczopdne. Wg Lecoq'a w dziaaniu przypomina jednoczenie kofein i naparstnic. Stosuje si przy
obrzkach jako diureticum i sudorificum, zwaszcza przy prze71

wlekej niedomodze nerek. W tym samym celu stosuje si

korzenie bzu zielnego (Sambucus Ebulus). W wikszych dawkach kora i korzenie bzu dziaaj przeczyszczajce Owoce posiadaj agodne dziaanie przeczyszczajce i moczopdne.
Rp. Cortic. Sambuci 20,0
Flor. Sambuci 10,0
Aquae 300,0
M. f. decoct. S. po kieliszku co 3 godz. przy wodnej
puchlinie.
Rp. Cortic. Sambuci 100,0
Flor. Cyani 50,0
Rad. Petroselini 50,0
M. . spec. S. zaparza yk na szklank wrztku
2 do 3 szklanki dziennie. (Zika moczopdne).

FAEX MEDICINALIS (syn. FERMENTUM CEREVISIAE),

(DRODE LECZNICZE). (F. P.).
wiee odgoryczone i wysuszone drode piwne Saccharomyces Cerevisiae Meyen, rod. Saccharomycetaceae.
Drode lekarskie maj wygld tawego lub jasnobrunatnego proszku o sabym grzybowym zapachu i zlekka gorzkawoluzowatym smaku. Wyranie gorzki smak i nieprzyjemny zapach wiadcz, i drode s zepsute. Dobrze (przy temp. nie
wyej 40 stopni) wysuszone i naleycie przechowane drode
zachowuj ywotno przynajmniej do 2 lat. ywotno suchych drody sprawdza si w sposb nastpujcy: do szklanki
przegotowanej letniej wody wrzuca si tys yeczki (lub tabletk) drody, yeczk cukru, miesza starannie i pozostawia
w ciepym miejscu. Jeli drode s ywe, to po upywie 2 3
godzin pyn zaczyna silnie fermentowa (burzy si).
Suche drode zawieraj: 45 do 50% biaka, 3036% wglowodanw, 8 9 % soli mineralnych (z przewag fosfora"nw), cay arsena witamin Aneuryn (Bi ok. 0,0020%),
Laktoflawin (B2 do 0,008%), Kwas nikotynowy do 0,04%,
Kwas pantotenowy; prcz tego zawieraj lecytyn (ok. 4%),
72

ergosteryn (1 %), ktra po nawietleniu promieniami ultrafiokowymi daje witamin D 2 , szereg fermentw: zymaz, inwertaz, maltaz, diastaz, endotryptaz, niezmiernie wany
zwizek siarkowo-organiczny glutathion (ok. 0,1%) oraz kwas
adenylowy (zwizek kwasu fosforowego, adeniny i rybozy),
ktry obnia cinienie krwi oraz dziaa pobudzajco na perystaltyk jelit.
Drode s od dawna uywanym lekiem przy chorobach
skrnych na tle wadliwej przemiany materii, a zwaszcza przy
wrzodziakowatoci (Furunculosis). Zaywa si je w iloci od
1 do kilku gramw dziennie. Prof. A. Goris podaje zauwaony
od dawna we Francji fakt, e robotnicy w browarach prawie
nigdy nie choruj na wrzodziakowato. Od czego zaley to
dziaanie nie wiemy, moe od glutathionu i kwasu nikotynowego, a moe od zespou wszystkich skadnikw. W handlu
spotyka si szereg specyfikw drodowych (przewanie tabletki z suchych drody), jak np. Faexin, Faexalin, Furunculin,
Furuncosan, Zymin itp. Lekarze jednak dotychczas zbyt mao
zwracaj uwagi na fakt, e drode s b. bogatym i atwo dostpnym rdem witaminy B1 (Aneuryny). Powinny mie zatem szerokie zastosowanie jako lek dietetyczny przy rnych
niedomaganiach systemu nerwowego (rwa kulszowa, zapalenie
nerww oraz rne tzw. nerwice i wyczerpania nerwowe).
W braku suchych drody w aptekach mona z powodzeniem stosowa wiee drode piwne z browaru. Ujemne strony
wieych drody piwnych s nastpujce: 1) Trzeba mie
w pobliu browar i protekcj, aby takie drode codziennie
otrzyma. 2) Surowe drode piwne maj gorzki smak i nie
bardzo apetyczny wygld gstawej jak mietana szarej masyr
zawierajcej okruchy sodu i chmielu.
Dobr, cho 3 4-krotnie sabsz, zastpk drody piwnych
s zwyke drode prasowane (piekarskie), ktre mona kupi
w kadym sklepie spoywczym. Ze wzgldu na mniejsz zawarto witamin naley je stosowa w dawkach po 10,0 20,0
73

dziennie. Zaywa si je w sposb nastpujcy: do szklanki

przegotowanej, letniej wody wrzuca si 10,0 drody prasowanych, yk cukru i odstawia pyn na 2 3 godziny do sfermentowania. Po 2 4 godzinach otrzymujemy przyjemny burzcy si napj, ktry si wypija przed jedzeniem. Tak
kuracj drodow prowadzi si w cigu 3 do 6 tygodni. Doskonae wyniki takiej kuracji obserwowaem na modziey
w okresie wiosennym i egzaminacyjnym.
W aptekach spotyka si jeszcze ekstrakt drodowy
Extractum Faecis, a w handlu spoywczym przyrzdzane z drody sosy i przyprawy w rodzaju bulionu Maggi.
Takie przetwory nie mog jednak w zupenoci zastpi ywych drody.
FLORES*) ANTHEMIDIS (syn. FLORES CHAMOMILLAE
ROMANAE) (RUMIANEK RZYMSKI)
Wysuszone koszyczki kwiatowe hodowanej w rodkowej
Europie i Polsce, roliny Anthemis nobilis L., rod. Compositae.
Jest to aromatyczno-gorzki lek o dziaaniu kojcym, odkaajcym i antyfermentacyjnym, podobny w dziaaniu do rumianku zwykego, ale bogatszy w olejek aromatyczny i gorycze. Uywa go si do mieszanek zioowych i okadw aromatyczno-kojcych. Przetworw galenowych z rumianku rzymskiego w aptekach nie ma.
Rp. Flor. Chamomilae romanae 50,0
Herbae Meliloti 30,0
Fol. Melissae 30,0
M. f. spec. S. Zaparza po yce na szklank wrztku, pi
ciepy napar przy nerwicach odkowych.
Rp. Flor. Chamomilae romanae 50,0
Flor. Cyani 40,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl. wrztku (do przemywania
oczu przy zapaleniach spojwek).
*) W Farmakopei Polskiej 1937 roku nazwa kwiatw uywana jest
w liczbie pojedynczej Flos", a nie jak dawniej mnogiej ,.Fiores".
74

FLORES ARNICAE (KWIAT ARNIKI) (F. P.)

Wysuszone kwiaty pospolitej na Wileszczynie i w Karpatach roliny Arnica montana L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera bezazotowy zwizek arnicyn (okoo
1 2%), barwiki flawonowe, olejek eteryczny (0,05 do 0,15%),
garbniki oraz lady choliny i trjmetyloaminy. Arnika jest ulubionym lekiem ludowym do okadw na miadone rany, stuczenia i siniaki, albowiem uatwia wsysanie si skrzepw
i wysikw. Stosuje si nalewk rozcieczon octem i wod.
Czysta nalewka posiada wasnoci dranice i przyoona nawet na zdrow skr moe wywoa ju po upywie godziny
silne zaczerwienienie i pcherze. Rwnie do wewntrz naley
arnik dawkowa ogldnie, albowiem powoduje wymioty, osabienie, zawroty gowy, a nawet drgawki. A. Richard przypisuje
arnice w duych dawkach dziaanie poraaice rdze krgowy
dziki czemu w terapeutycznych dawkach mona j stosowa
przy nadmiernej pobudliwoci. O. Gessner zaleca arnik przy
skrzepach. W aptekach znajduje si nalewka 1 : 5 i ekstrakt
spirytusowy.
Dawkowanie: Fiores arnicae 3,0 do 5,0 dziennie. Tinc.
Arnicae pro dosi 1,0 2,9 pro die 3,0 8,0 Ext. Arnicae
pro dosi 0,3 0,5 pro die 1,0 1,5.
Rp. Tinct. Arnicae 20,0
Mentholi 0,5
Aceti Vini 40,0
Glycerini 10,0
Auae 30,0
M. d. s. Do okadw na stuczenia i ukszenia owadw.
Rp. Flor. Arnicae 15,0
Auae fervidae 200,0
Sir. Cort. Aurantii 30,0
M. f. infus. S. Po yce co 2 godz. przy skrzepach i obrzkach.
Rp. Tinct. Arnicae 20,0
Tinct. Gallarum 10,0
Auae 300,0
M. d. s. Do okadw na tuczone rany.

75

Rp. Rad. Arnicae 20,0

Rad. Taraxac 60,0
Herbae Chelidonii 40,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl.; pi po kieliszku
przed kadym jedzeniem przy wrzodzie odka.
Oprcz kwiatw spotyka si w aptekach korze arniki (Radix Arnicae), ktry zawiera rwnie arnicyn, ale znacznie
wiksze ni kwiaty iloci olejku eterycznego, od 0,5 do 1,5%.
Korze stosuje si przy chorobach odkowych w postaci naparw lub odwaru 1 : 30. Rad. Arnicae pro dosi 0,5 1,5, prodie2,0 4,0.
FLORES CALENDULAE (KWIATY NAGIETKW)
Wysuszone jzyczkowe kwiaty hodowanej wszdzie w ogrodach roliny Calendula oflicinalis L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera barwiki flawonowe, karoteny (prowitarniny A) i lady olejku eterycznego. Wg Leclerc'a jest to skuteczne emmenagogum, zwaszcza u kobiet anemicznych i wycieczonych. Poniewa s to kwiaty supkowe (eskie) mog tu dziaa rwnie hormony rolinne, zblione do follikuliny. Stosuje si je rwnie przy cierpieniach wtroby i ledziony, a w homeopatii oraz w lecznictwie ludowym w postaci
okadw lub maci na rany, wrzody, oparzenia i liszaje.
Dziaanie gojce zaley od obecnoci karotenw, ktre pobudzaj regeneracj komrek i powoduj szybkie zablinianie
si ran.
Rp. Tinct. Calendulae 30,0
D. S. Po yeczce w kieliszku wody 2 razy dziennie
przy dysmenorrhoea (zaburzeniach miesiczkowych).
Rp. Tinct. Calendulae 30,0
Odparowa do gstoci syropu i doda

Lanolini anhydrici 20,0

Ol. Amygdalarum 6,0
Zinci oxydati 5,0
M. f. ungt. S. Do smarowania przy odparzeniach i odleynach,
76

Rp. Tincturae Calendulae 20,0

Tincturae Myrrhae 5,0
M. d. s. Do pdzowania liszajw, ekzem.
Rp. Flor. Calendulae 50,0
Herbae Abrotani 50,0
Flor. Malvae arbor. 40,0
Mf. spec. S. Zaparza yk na szklank wrztku, pi trzy razy
dziennie przy bolesnych i nieokresowo wystpujcych
krwawieniach miesicznych.
Rp. Flor. Calendulae 20,0
Rad. Symphyti (Consolidae) 10,0
Auae 200,0
M. f. decoct. S. Do kompresw na trudno gojce si rany.

FLOR S CARYOPHYLLORUM seu CARYOPHYLLI

(GWODZIKI). (F. P.).
Wysuszone, nierozwinite jeszcze pki kwiatowe hodowanego na wyspach Moluckich drzewa Eugenia caryophyllata
Thunberg (syn. Caryophyllus aromaticus), rod. Myrtaceae.
Surowiec zawiera garbniki oraz znaczne iloci 15 20%
olejku eterycznego (Oleum Caryophyllorum), ktrego najwaniejszym skadnikiem (70 90%) jest zwizek fenolowy eugenol, posiadajcy wasnoci odkaajce, silniejsze ni tzw. kwas
karbolowy.
Gwodziki uywane s w gospodarstwie jako aromaty cznokonserwujca przyprawa do konfitur, powide i kompotw.
W aptekach spotyka si olejek eteryczny Ol. Caryophyllorum i nalewk (Tinctura Caryophyllorum). Nalewk stosuje
si jako rodek antyseptyczny przy zoliwych fermentacjach
kiszkowych oraz jako adstringens i desinficiens do pdzlowania
ran. Olejek gwodzikowy mona stosowa zamiast posiadajcego nieprzyjemny zapach kwasu karbolowego do pynw
i maci odkaajcych.
Rp. Tinct. Caryophyllorum 30,0
Tinct. Menthae pip. 20,0
M. D. S. po 20 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie
przy zym trawieniu i zapachu z ust.

77

Rp. Tinct. Caryophyll.

Tinct. Gallarum
Tinct. Myrrhae aa 10,0
M. d. s. Do pdzlowania ropiejcych dzise.
Rp. Ol. Caryophyll. 20,0
Zinci oxydati 10,0
Vaselini 20,0
M. f. ungt. S. Do smarowania wrzodw i ropiejcych ran.

FLORES CHAMOMILLAE = ANTHODIUM

CHAMOMILLAE (KWIAT RUMIANKU). (F. P.).
Wysuszone koszyczki kwiatowe krajowej roliny Matricaria
chamomilla L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera gorzk substancj antemidyn, ciaa garbnikowe i olejek eteryczny, zawierajcy azulen i estry kwasw:
angelikowego, tyglinowego, kaprylowego i nonylowego. Jest to
prastary lek aromatyczno-gorzki o dziaaniu kojcym, odkaajcym i przeciwzapalnym, uywany przy blach odkowych,
do przemywania oczu przy zapaleniu spojwek, do lewatyw
kojcych przy boleciach u niemowlt, przy blach menstrualnych itp. We Woszech i Francji rumianek uywany jest powszechnie jako codzienna herbatka (Tisane de Chamomille).
Rumianek zwyky i rzymski stosuje si rwnie do okadw
aromatyczno-kojcych przy wrzodach, zapaleniu ucha i dzise, a zwaszcza przy newralgiach twarzowych.
Rp. Florum Chamomillae 30,0
Auae 400,0
M. f. infus. S. Do lewatywy.
Rp. Florum Chamomillae 100,0
D. s. zaparza yk na szklank wrztku. Pi 3 razy dziennie
przy blach odkowych.
Taki sam napar stosuje si do przemywania ran, oczu, do
lewatyw.
Rp. Tinct. Chamomillae 30,0
D. s. Po yeczce w kieliszku wody przy wymiotach.

78

Rp. Flor. Chamomillae

Herbae Meliloti aa 200,0
M. f. spec. Gar zi zaparzy filiank wrztku i z gorcego
ziela robi kompres (przy newralgiacb twarzy).

FLORES CINAE (syn. FLOSCULI CINAE, ANTHODIA

CINAE, SEMEN CONTRA) (CYTWAR). (F. P.).
Wysuszone nierozwinite jeszcze koszyczki kwiatowe turkiestaskiej roliny, Artemisia cina Berg rod. Compositae.
Surowiec zawiera okoo 2 % bezazotowej substancji, santoniny i 2 3 % olejku eterycznego, ktrego gwnym skadnikiem jest cineol. Cytwar jest specyficznym lekiem przeciw
robakom obym (Ascaris, Trichocephalus, Ox3'uris). Najlepsze
wyniki przy leczeniu glistnicy daje surowiec zmieszany ze
sproszkowanym Carrageen lub Fucus vesiculosus i powidami
senesowymi lub liwkowymi. Mniej odpowiedni jest czysta
santonina, ktra atwo ulega w kiszkach wessaniu. Jeli ju
chcemy stosowa santonin, naley j podawa nie z cukrem,
lecz proszkami luzowymi, utrudniajcymi wsyssanie (np. Pulvis gummosus, lub Puivis Carrageen).
Zarwno cytwar jak i santonina ulega zafaszowaniem.
Zamiast cytwaru zawierajcego santonin spotyka si surowiec pozbawiony tego skadnika przez ekstrakcj lub kwiaty
innych bylic nie zawierajce santoniny. Naley przeto da
bezwzgldnie cytwaru sprawdzonego o zawartoci 2 % santoniny.
Dzieciom do 2 lat nie daje si santoniny.
Rp. Florum Cinae 2,0
Pulv. Fuci vesiculosi 2,0
Pulpae Tamarindorum dep. q. s.
Ut. f. electuarium. S. Zay z rana w cigu p godziny dla
3i letniego dziecka. Dla 45 letniego dziecka dawka 3i g
Flos Cinae. Dla 68 letniego dziecka dawka 56 g Flor. Cinae
79

Bp. Santonini 0,02

Calomeli 0,01
Pulv. Gummosi 0,3
M. f. pulv. D. t. d. N. VI S. Po 1 proszku rano i na noc na
robaki. Dla 4-letniego dziecka.

Krajow zastpk cytwaru nie zawierajc jednak santcniny,

s Flores Tanaceti patrz tam.
FLORES CONYALLARIAE = INFLORESCENTIA CONVALLARIAE (F. P.) p. HERBA CONVALLARIAE.
FLORES CRATAEGI (KWIAT GOGU)
Wysuszone pki kwiatowe krajowych krzeww Crataegus
oxyacantha L. i Crataegus monogyna Jacq. rod. Rosaceae.
Surowiec zawiera glykozydy, oxyakantyn i kwercytryn,
lady amin i nitryloglykozydw. Przetwory gogu s nietrujce. Wg Jenningsa przetwory gogu wywieraj wyrany
wpyw na ukad autonomiczny serca, regulujc cinienie krwi
i napicie komr sercowych, Fiessing nazywa gg, walerian serca".
Gg bywa stosowany czsto przez lekarzy angielskich i francuskich przy rnych zaburzeniach systemu naczynio-ruchowego i jako sedativum przy nadmiernej pobudliwoci i bezsennoci.
Wycigi stabilizowane ze wieych kwiatw dziaaj pewniej
ni przetwory z suchego ziela.
Rp. Intracti Crataegi 30,0
D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody 23 razy dziennie.
Rp. Tinct. Crataegi 50,0
Tinct. Valerianae simpl. 30,0
M. d. s. Po yeczce w p szklance wody 2 razy dziennie.
Rp. Extr. fluid. Crataegi 10,0
Sirupi florum Aurantii 90,0
M. d. s. Po yeczce 3 razy dziennie.
80

Rp. Flor. Crataegi 100,0

Flor. Aurantii 30,0
Rad. Valerianae conc. 30,0
Herb. Hyperici 90,0
M. f. spec. Po yce na szklank wrztku 2 razy dziennie
(przy nadmiernej pobudliwoci).

FLORES CROCI seu CROSUS = STIGMA CROCI

(SZAFRAN) (F. P.).
Wysuszone blizny kwiatowe roliny hodowanej w krajach
rdziemnomorskich, Crocus sativus L., rod. Iridaceae.
Ta powszechnie uywana do ciast i sosw przyprawa zawiera glykozyd krocyn ( polichroit) i pikrokrocyn i olejek lotny. Surowiec ten zawiera zwizki o typie eskich hormonw rolinnych i, jak stwierdziy badania R. Kuhna, skadniki szafranu posiadaj wybitny wpyw na przebieg procesu
zapodnienia u glonw.
Szafran jest wybitnym emmenagogum, u ludu we Woszech
stosuj szafran jako rodek uatwiajcy pord. Wedug Dr D.
de Rochefort przy stosowaniu szafranu u poonic, wody porodowe maj wybitnie te zabarwienie. Odwarem szafranu poj
kotki, aby przerwa ich okres rui.
W duych dawkach szafran moe dziaa jako abortivum.
Poza tym szafran posiada agodne wasnoci kojce przy
mczcym kaszlu u astmatykw i przy przewlekych nieytach
drg oddechowych. W aptekach przygotowuj z szafranu nalewk i ulepek (Tinctura et Sirupus Croci), ktre stosuj jako
zapachowe i barwne corrigentia.
Rp. Tinct. Croci 30,0
D. S. Po 2530 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie
przy zaburzeniach miesiczkowych.
Rp. Tinct. Croci 20,0
Sirupi cort. Aurant. 180,0
M. d. s. Po yce stoowej co 3 godz. przy przewlekych
bronchitach.

81

Rp. Croci pulver. 0,2

Florum Chamomillae pulv. 0,25
M. f. pulv. D. t. d. N. X. Co 2 godz. proszek (przed porodem).
Crocus pro dosi 0,2 do 0,5, pro die 1,0 do 2,5, Tinctura
Croc pro dosi 1,0 do 2,0, pro die 4,0 do 8,0.
FLORES CYANI (KWIATY BAWATKA)
Wysuszone niebieskie kwiatki polnego bawatka Centaurea cyanus L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera barwik anty ej ano wy, niewielk ilo cukrw i soli mineralnych. Surowce antycjanowe oraz spokrewnione z nimi flawonowe, posiadaj agodne wasnoci moczopdne; poza tym pobudzaj krwawienia miesiczne, zwaszcza
u kobiet wycieczonych i anemicznych, a w praktyce ludowej
uchodz od wiekw za skuteczny lek (w postaci przemywa
collyria), przy chronicznych zapaleniach spojwek na tle awitaminozy A.
Jeden z lekarzy komunikowa mi o nadzwyczajnych wynikach kuracji bawatkowej przy uporczywych obrzkach na tle
niedomogi nerkowej, stosujc zwyky napar bawatkw 1 : 20
(po yce co 2 godz.). Stwierdzi on, e ilo dobowa moczu
wzrosa po 24 godzinach z 400 cm do 1200, a po 2 dniach
do 2500 cm.
Rp. Flor. Cyani 40,0
Herbae Euphrasiae 30,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na p szkl. wrztku
do przemywania oczu (przy zapaleniu spojwek).
Rp. Flor. Cyani 50,0
Rhizoma Polypodii min. concisae 40,0
M. f. spec. S. Zaparza po yce stoowej na szklank wrztku
(przy schorzeniach nerek).
FLORES FARFARAE (KWIATY PODBIAU)
Wysuszone koszyczki kwiatowe pospolitej w kraju roliny
Tussilago farfara L. rod. Compositae (p. Folia Farfarae) surowiec zawiera gorzk substancj farfaryn, barwiki flawo82

nowe, fytosteryny i luzy. Stosuje si go jako lek wykrztuny

w mieszankach zioowych przy chrypkach oraz dolegliwociach
wtrobowych.
Rp. Flor. Farfarae 50,0
Herbae Rutae 30,0
Herbae Poligonii avieul. 100,0
M. f. spec. S. yk zi na szklank wrztku 3 razy dziennie
(przy cierpieniach wtrobowych, wysypkach, plamach ciowych).

FLORES HELIANTHI (KWIAT SONECZNIKA).

Zebrane przed rozwiniciem si i wysuszone koszyczki kwiatowe sonecznika ogrodowego Helianthus annuus, L. rod.
Compositae.
Surowiec zawiera olejek eteryczny, barwiki flawonowe i karotenowe, cholin, betain i ciao gorzkie nazwane heliantyn.
Posiada dziaanie przeciwgorczkowe i przeciwmalaryczne.
Na Kaukazie i w poudniowej Rosji uywaj zazwyczaj kropli
sonecznikowych przy zastarzaych postaciach malarii. Sam widziaem dobroczynne skutki sonecznikowej kuracji, nawet
w tych wypadkach, gdy chinina zawodzia. Rosyjscy lekarze
stosowali sonecznik jako antipyreticum przy grypie.
Rp. Tinct. Helianthi 100,0
D. S. Po yeczce w p szkl. mleka co 2 godz. przy grypie.
Rp. Tinct. Helianthi 50,0
Tinct. Eucalypti 30,0
Tinct. Absynthi 20,0
M. d. s. Po yeczce herbatniej w p szkl. mleka 3 razy
dziennie przy malarii.
Rp. Flor. Helianthi
Herbae Trifolii fibrini aa 100,0
Fol. Urticae 50,0
Rad. Liuiritiae conc. 30,0
M. f. spec. Zaparza po yice na szkl. wrztku, 3 razy
dziennie przy malarii.
83

FLORES HUMULI LUPULI (syn. STROBILI

LUPULI) (KWIATY CHMIELU).
Wysuszone eskie kwiaty chmielu Humulus lupulus,
L. rod. Moraceae.
Na uskach kwiatowych znajduj si gruczoy ywicowe, ktre
z suchych kwiatw atwo si wykruszaj.
Odsiane gruczoy chmielowe znajduj si w aptekach pod
nazw Lupulinum albo Glandulae lupuli (p. tam.).
Surowiec zawiera gorzkie substancje: humulon i kwas lupulinowy, cholin oraz olejek eteryczny, zawierajcy estry
kwasw: walerianowego, masowego, propionowego. Jest to lek
posiadajcy wybitnie kojce dziaanie na system nerwowy. By
moe zaley to od obecnoci estrw kwasu walerianowego i choliny. W lecznictwie chmiel uchodzi za swoiste ,,sedativum"
przy nadmiernej pobudliwoci pciowej, zarwno u kobiet jak
i xx mczyzn.
Wedug Leclerc'a chmiel obnia pobudliwo mini.
Chmiel posiada sabe wasnoci narkotyczne, ale nie jest trujcy. Rp Florum Humuli lupuli 50,0
Rad. Valerianae conc. 50,0
Fol. Melissae 50,0
M. f. spec. S. Po Jyce na szkl. wrztku. Szkl. na 12 godz.
przed snem (przy bezsennoci).
Rp. Lupulini 0,5
Kalii bromati 0,2
M. f. pulv. D. t. d. N. XII. S. Po 23 proszki dziennie
(przy nadmiernej pobudliwoci pciowej i zmazach nocnych).
Rp. Extr. spirit. spiss. Humuli 5,0
Lanolini
Vaselini aa 12,5
M. f. ungt. S. Kojca ma na bolesne wrzody i rany.
FLORES KOSO vel KUSSO (KWIAT KRASAWY). (F. P.)
Wysuszone eskie (supkowe kwiaty) abisyskiego drzewa Hagenia abyssynica, Gmel. (syn. Brayera anthelminthica)
rod. Piosaceae.

84

Dobry wiey surowiec powinien mie barw czerwonaw

lub row, kwiaty oliwkowo-zielone lub brunatne s ju bezwartociowe. Surowiec zawiera kosotoksyn i kosydyn, substancje spokrewnione z filicyn i rotleryn (p. Rhizoma Filicis
i Kamala) o swoistym dziaaniu czerwiogubnym (Taeniifuga).
Jest to wietny lek przeeiwtasiemcowy..., ale w Abisynii, gdzie
mona go dosta w wieym stanie. Na rynkach europejskich
bywa on przewanie zbrunatniay, rozoony i lepiej go unika.
Dobrym przetworem jest ekstrakt eterowy Extractum aethereum Kusso, ktry powinien zawiera 10% kotosoksyny.
wiee Kusso dziaa ju w dawce 15 20 gramw czerwiopdnie i silnie przeczyszczajce Wiksze dawki mog wywoa zawroty gowy i omdlenia.
Rp. Flor. Kusso recente pulveratorum 20,0

Sacchari 30,0
Aquao fervidae 150,0
M. d. s. Wypi razem z proszkiem w cigu pi godziny i popi
czarn kaw (przeciw tasiemcowi).
Rp. Extr. aether. Kusso 8,0
Pulv. cort. Granati 4,0
Electuar. Sennae 4,0
Sirupi simplicis q. s.
Ut. f. electuarium molle. S, Spoy w cigu p godziny, popi
kaw (przeciw tasiemcowi u dorosych).

FLORES LAMII ALBI (KWIAT JASNOTY)

Wysuszone korony kwiatowe krajowego chwastu Jasnoty
biaej Lamium album, L. rod. Labiatae. Surowiec zawiera
niewielkie iloci garbnikw, luzw i soli mineralnych; dotychczas nie wykryto w nim jakichkolwiek zwizkw swoistych lub
silnie dziaajcych. Pomimo to uchodzi on w lecznictwie ludowym caej Europy jako agodny i nietrujcy lek przy krwotokach wewntrznych (krwiopluciu, krwawieniach macicznych).
Najlepsze wyniki daje jakoby wycig ze wieych kwiatw
(intractum). By moe, i dziaanie przeciwkrwotoczne zaley
od zwizkw naftochinonowych pokrewnych witaminie K.
85

Rp. Intracti Lamii albi 30,0

D. S. Po yce w p szkl. wody 3 razy dziennie
przy krwopluciu lub krwotokach macicznych.
Rp. Tincturae Lamii albi 100,0
D. S. Po yeczce w p szkl. mleka (przy krwiopluciu).
Rp. Forum Lamii albi 100,0
Florum Rhoeados concis. 50,0
M. f. spec. Zaparza yk na szklank wrztku 23 razy
dziennie (przy krwotokach wewntrznych).

FLORES LAVANDULAE (KWIAT LAWENDY) (F. P.).

Wysuszone kwiaty rdziemnomorskiej roliny (hodowanej
obecnie w Polsce) Lavandula vera, D. C. rod. Labiatae.
Dobry surowiec posiada niebieskaw lub liliow barw i silny,
do miy zapach. Zawiera on do 5% olejku eterycznego
(Oleurn Layandulae), ktrego gwnym skadnikiem jest linallol i jego estry, a wrd nich ester kwasu walerianowego; poza
tym olejek zawiera pewne iloci borneolu i cineolu. Jest to
surowiec aromatyczno-kojcy o dziaaniu odkaajcym, wykrztunym i moczopdnym. Dawki olejku lawendowego ju
w iloci 1-go g (30 krop.) posiadaj dziaanie odurzajce.
Napary z lawendy stosuje si w chorobach gorczkowych, jako
lek wykrztusny i moczopdny, a w postaci ciepych okadw
z rumiankiem i nostrzykiem jako rodek kojcy przy nerwoblach twarzy i zapaleniu ucha. Olejek lawedny zmieszany
z oliw uywa si do smarowania miejsc zawszonych (przy Pediculosis i Phitiriasis).
Rp. Flor. Lavandulae 10,0
Flor. Chamomillae romanae 10,0
Auae fervidae 250,0
M. f. infus. S. Po yce co 2 godz. przy grypie i bronchitach.
Rp. Flor. Lavandulae 40,0
Calendulae 40,0
Ulmariae 30,0
Sambuci 30,0
M. f. spec. S. yk na szkl. wrztku 3i szkl. naparu
dziennie (przy gorczkach grypowych i reumatycznych).

86

Rp. Olei Lavandulae 1,5

Olei Eucalypti 1,5
Sirupi Cerasorum 120,0
Tinct. Quillayae 5,0
M. d. s. Po yeczce co 3 godz. przy bronchitach, kokluszu
(wstrzsn przed uyciem).
Rp. Ol. Lavandulae 20,0
Ol. Olivarum 20,0
M. d. s. Do smarowania miejsc zawszonych.
FLORS MALVAE (KWIAT LAZU). (F. P.).
Wysuszone kwiaty krajowej roliny Malva silvestris L.
i Malva mauritanica L., rod. Malvaceae.
Czerwono-fiokowe kwiaty zawieraj luz i barwik antocjanowy. Jest to agodny lek luzowy powlekajcy, stosowany
przy zapaleniach jamy ustnej oraz wewntrznie przy podranieniu odka i jelit u niemowlt np. przy chorobie Barlowa.
Rp. Flor. Malvae 10,0
Auae fervidae 100,0
Mellis albi 20,0
M. f. infus. Co godzin po yeczce przy biegunkach u dzieci.
Rp. Flor. Malvae 50,0
Flor. Tiliae 50,0
Flor. Sambuci 30,0
M. f. spec. S. yk na szklank wrztku. Herbata agodzca
przy nieytach okrnicy.
FLORE3 MALVAE ARBOREAE (CZARNA MALWA).
Wysuszone kwiaty z kielichami lub same korony kwiatowe
hodowanej w kraju czarnopurpurowej odmiany malwy ogrodowej, zwanej Babi r" Althaea rosea Cav. flor nigrorodz. Malvaceae.
Zawiera znaczne iloci barwika antocjanowego Malyiny
(vel Altheiny), ora luzu. W praktyce ludowej czarna malwa
bywa stosowana jako lek pobudzajcy krwawienia miesiczne
u kobiet, podobnie jak i kwiaty ostrki (Flores Calcatripae.
Jest to moliwe z tego powodu, e antocjany s zblione che-

87

micznie do flawonw (szafran, ruta, nagietki), ktre dziaaj

na macic kurczco. Nie wykluczony jest rwnie wpyw pciowych hormonw rolinnych, znajdujcych si w licznych prcikach i supkach. Przy dysmenorrhoea ju po zayciu naparu
z 5 10 g czarnej malwy nastpuje nieraz do silne krwawienie. Wiejskie kobiety uywaj naparw z czarnej malwy
i ruty, aby przerwa rozpoczynajc si ci. Jako lek luzowy stosuje si czarn malw w poczeniu z szawi do pukania garda przy anginach. ,
Barwnik czarnej malwy stosuje si rwnie do podbarwiania syropw, oraz pokarmw i win.
Rp. Flor. Malvae arboreae 4,0
Herbae Rutae 1,0
M. f. spec. D. t. d. N. VI. Zaparza na szklank wrztku,
pi rano i na noc po szklance przy zatrzymaniu si
miesiczkowania.
Rp. Flor. Malvae arbor. 20,0
Fol. Salviae
Herbae Thymi aa 40,0
M. f. spec. S. yk na szkl. wrztku (do pukania garda).

FLORES NYMPHAEAE (KWIAT GRZYBIENIA)

LILIA WODNA.
Wysuszone kwiaty pospolitych w stawach i jeziorach rolin
Nymphaea alba L. i N. candida Presl., rod. Nymphaeaceae.
W kwiatach i kczach grzybienia prof. J. Modrakowski
i dr M. Buajewski wykryli swoiste glykozydy i alkaloidy o dziaaniu nasercowym. Napary z surowca lub stabilizowany wycig
ze wieych kwiatw, (intractum Nymphaeae) stosuje si jako
lek nasercowy:
Rp. Intract. Nymphaeae 20,0
D. S. Po 25 krop. 3 r. dziennie.
Rp. Flor. Nymphaeae 20,0
Flor Crataegi 20,0
Aquae 200,0
M. f. infus. S. Po yce co 2 godz. przy osabieniu serca.
88

Wysuszone kcze grzybienia (Rhizoma Nymphaeae), zawierajce okoo 20% garbnikw, uywane bywa w lecznictwie ludowym do okadw przy flegmonach, a wewntrznie przy biegunkach.
FLORES PEDIS CATI (syn. HERBA ANTENNARIAE)
(KOCANKA)
Wysuszone wierzchoki kwiatowe pospolitej w caym kraju
roliny Antennaria dioica, Gaertn. rod. Compositae.
Ulubiony we Francji agodny lek luzowy, stosowany przy
kaszlu i katarach.
Warto tego leku mona przyrwna do podbiau (p. Folia
Farfarae).
Rp. Florum Pedis Cati 100,0
Herbae Jaceae 50,0
Florum Verbasci 50,0
M. f. spec. S. Zika agodzce przy suchym kaszlu.

FLORES PYRETHRI = ANTHODIUM PYRETHRI (KWIATY

BERTRAMU) (F. P.).
Wysuszone koszyczki kwiatowe bakaskiej roliny Maruny
dalmackiej, ktr mona hodowa u nas w Polsce Pyrethrum
cinerariaefolium Trev. rod. Compositae. Bardzo dokadnie
zmielone kwiaty tej roliny znane s w handlu pod nazw proszku dalmackiego, jak rwnie specyfikw Zacherlin", Maok"
itp. i su do tpienia pche, pluskiew, mszyc, gsienic itp. Wycig naftowy z tych kwiatw pod nazw Flit", Flytox" itp.
stosuje si do tpienia much, komarw, os, mrwek.
Surowiec zawiera zwizek zwany pyretryn, powodujcy
szybkie poraenie mini u zwierzt zimnokrwistych. Dla zwierzt ciepokrwistych i czowieka pyretryn nie jest zbyt trujca. E. Perrot stosowa z dobrym wynikiem kwiaty Pyrethrum
przy ascaridosis u psw i wi. a Chevalier i Mercier stosowali
89

ten rodek u dzieci jako lek czerwiope_dny w dawkach 0,5 do

1,0 g proszku naczczo w cigu 3 5 dni. Naley tu podkreli,
e nasze typowe leki czerwiogubne mianowicie cytwar (Flores
Cinae) i wrotycz (Flores Tanaceti) nale podobnie jak maruna do rodziny Compositae, a poza tym nawet rumianek i pioun (rwnie Compositae) posiadaj niekiedy dziaanie czerwiogubne.
Spirytusow nalewk maruny mona stosowa przy wszawicy w postaci zmywa. Podobne dziaanie posiadaj kwiaty
maruny kaukaskiej Pyrethrum roseum M. B. znane w handlu pod nazw proszku perskiego Pulvis persicus.
Rp. Flor. Pyrethri 0,5
Herb. Fuci vesicul, pulv. 0,5
M. f. pulv. D. t. d. N. VI. S. Po 12 proszki naczczo z miodem
lub powidami w cigu 35 dni. Przeciw glistom
u dzieci w wieku 47 lat.
Rp. Tincturae Pyrethri 30,0
Tincturae Quillayae 10,0
Xyloli 2,0
Aquae 100,0
M. d. s. Do zwilania wosw przy wszawicy.

FLORES RHOEADOS (MACZEK POLNY).

Wysuszone, purpurowe patki pospolitego w zboach maku
polnego Papaver rhoeas L., rod. Papaveraceae.
Surowiec zawiera niewielkie iloci alkaloidu Readyny, kwas
mekonowy, luz i barwik antocjanowy mekocjanin. Wbrew
dawnym przypuszczeniom surowiec ten nie zawiera morfiny,
dziki czemu mona go dawa nawet maym dzieciom. Stosuje
go si jako agodny, powlekajcy i kojcy lek przy chrypkach,
suchym kaszlu, biegunkach w postaci naparu lub syropu.
Rp. Infus. florum Rhoeados e 10,0 : 100,0
Sacchari albi 30,0
M. f. infus. S. Co 2 godz. po yeczce.

90

Rp. Flor. Rhoeados 50.0

Flor. Verbasci 30,0
Flor. Pedis Catl 30,0
M. f. spec. yk na szklank wrztku, osodzi miodem lub
cukrem, pi po kieliszku co 2 godziny, przy suchym kaszlu

FLORES ROSAE (KWIAT RY). (F. P.).

Wysuszone patki ciemnoczerwonych odmian r ogrodowych Rosa centifolia, L. Rosa gallica L., rod. Rosaceae.
Surowiec zawiera garbniki, barwnik antocjanowy i znikome
lady olejku geranioowego. agodny rodek cigajcy (garbnikowo-antocjanowy), stosowany zazwyczaj z miodem lub syropem przy pleniawce, zapaleniu jamy ustnej i przy biegunkach
u niemowlt.
Rp. Florum Rosarum 10,0
Auae ervidae 50,0
Mellis albi 30,0
M. f. infus. S. Przy pleniawce i biegunkach u niemowlt.
Rp. Florum Rosarum 30,0
Florum Chamomillae vulg. 30,0
Herbae Melissae 40,0
M. f. spec. Dwie yeczki na szkl. wrztku. Herbatka
regulujca trawienie dla osb anemicznych.

FLORES SALICARIAE (KWIATY KRWAWNICY).

Wysuszone kwiaty pospolitej u nas na kach i nad wodami
roliny Lythrum salicaria, L. rod. Lythraceae.
Surowiec zawiera glykozyd, salikaryn, garbniki i barwik
antocjanowy. Jest to ulubiony lek ludowy stosowany przy
wszelkiego rodzaju biegunkach, zwaszcza krwawych. Wedug
W. Dubois, rodek ten mona stosowa z powodzeniem nawet
przy biegunkach u niemowlt 0,5 do 1,0 kwiatw na dawk.
Wedug Dra H. Leclerc'a krwawnica dziaa dobrze przy wszelkiego rodzaju krwotokach wewntrznych. W poczeniu z krwawnikiem Herba Millefolii lub kasztanowcem stosuje
si przy hemoroidach.
91

Rp. Extr. fuid. florum Salicariae 100,0

D. S. Po yeczce w p szkl. wody 3 razy dziennie
przy biegunkach.
Rp. Florum Salicariae 100,0
Florum Tiliae 50,0
Herbae Anserinae 100,0
Radicis Hydrolapathi 30,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl. wody (wrztku),
pi 23 szkl. przy przewlekych nieytach jelit i okrniey.
Rp. Flor. Salicariae 100,0
Harbae Millefolii 150,0
Fol. Hippocastani 30,0
M. f. spec. S. Zika od hemoroidw i ylakw.

Czasami zamiast kwiatw uywa si caego ziela wraz z kwiatami (Herba Salicariae), ktre posiada podobne dziaanie.
FLORES SAMBUCI (KWIAT BZOWY). (F. P.).
Wysuszone kwiaty krajowego krzewu Sambucus nigra. L.,
rod. Caprifoliaceae. Surowiec zawiera glykozydy, rutyn
i sambunigryn, niewielkie iloci olejku eterycznego i luz;
posiada dziaanie napotne i agodnie moczopdne. Wedug
Leclerc'a kwiat bzowy zwiksza wydzielanie mleka u karmicych (lactagogum).
Kwiat bzu posiada dziaanie moczopdne, znacznie sabsze
ni kora (p. Cortex Sambuci), ale jako rodek agodniejszy
mona go stosowa nawet w praktyce dziecicej i u kobiet
karmicych. W poczeniu z rumiankiem dziaa kojco przy
blach menstruacyjnych.
Rp. Flor. Sambuci. 30,0
Herbae Violae tricol. 20,0
Flor. Tiliae 30,0
Fruct. Rubi Idaei 20,0
Auae fervidae 1000,0
M. f. infus. S. Po p szkl. co godz. (Napj w chorobach
gorczkowych).
Rp. Flor. Sambuci
Flor. Chamomillae aa 30,0
92

M. f. spec. S. yka kwiatw na szklank wrztku, przy bezsoczu i nieytach odka.

Rp. Flor. Sarnbuci 50,0
Fruct. Anisi vulgar. cont. 100,0
Herbae Hyperici 60,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl. wrztku (Zioa
mlekopdne).
Rp. Flor. Sambuci
Flor. Ulmariae
Flor. Borraginis aa 50,0
M. 1 spec. Co 2 godziny po p szklanki naparu. Zika
napotne przy chorobach gorczkowych.

FLORES SPIRAEAE ULMARIAE (syn. FLORES

ULMARIAE (KWIATY TAWUY).
Wysuszone kwiaty pospolitej na kach i groblach roliny
Spiraea ulmaria L., rod. Rosaceae.
Surowiec zawiera garbniki oraz glykozyd, dajcy przy rozszczepieniu estry kwasu salicylowego i aldehyd salicylowy.
Otrzymany niegdy z tej roliny kwas salicylowy nazywano
Acidum spiricum, dziki czemu nazwa ta uywana jest do dzi
jako synonim kwasu salicylowego. Kwiaty tawuy nale do
rolinnych lekw salicylowych i stosowane s jako lek napotny
przy rnych chorobach gorczkowych, jako agodny lek moczopdny przy poszkarlatynowych zmianach w nerkach oraz
w cierpieniach reumatycznych.
Rp. Flor. Spiraeae Ulmariae 150,0
Fol. Betulae 15,0
Auae 300,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej co 2 godz. w stanach
gorczkowych.
Rp. Flor. Ulmariae 100,0
Flor. Tiliae 50,0
Fol. Melissae 56,0
M. f. spec. S. Po 2 yki na p litra wody, pi po p szklanki
co 2 godz. (przy gorczkach reumatycznych).
(Francuskie zika reumatyczne, p. Cort. Fraxini).
93

FLORES STOECHADOS (KOCANKA, SUCHOUSTKA).

Wysuszone, ciemnote koszyczki kwiatw pospolitej na
miedzach i przydroach roliny Helichrysurn arenarium DC.
rod. Compositae.
Surowiec zawiera znaczne iloci barwika flawonowego, lady
olejku eterycznego i garbnikw. Jest to lek ludowy, stosowany
przy taczce, cierpieniach wtroby (kamica ciowa) oraz
przy zaburzeniach miesiczkowych.
Rp. Florum Stoechados 100,0
Herbae Rutae 30,0
Cort. Rhammi cathart. 50,0
M. f. spec. S. Zioa przy taczce i obrzkach wtroby.

FLORES TANACETI (KWIATY WROTYCZU).

Wysuszone koszyczki kwiatowe pospolitej na miedzach i przydroach roliny Tanacetum vulgare, L. Rod. Compositae.
Surowiec zawiera gorzk substancj tanacetyn, olejek
eteryczny (0,30,5%), w ktrym znajduje si keton, Tanaceton
(Thujon) i troch borneolu, barwiki flawonowe i niewielkie
iloci garbnikw. Czasem stosuje si cae ziele wraz z kwiatami
(Herba Tanaceti), ktre jest jednak ubosze w olejek i tanacetyn ni kwiaty. Kwiaty wrotyczu s specyficznym lekiem
ludowym przeciw robakom obym (Ascaris, Oxyuris, Trichocephalus). Czerwiogubne dziaanie zaley od tanacetonu, ktry
nie jest rodkiem obojtnym, albowiem posiada wasnoci
odurzajce i wywouje przekrwienie jelit (3,05,0 olejku lub
30,0 do 50,0 kwiatw, moe wywoa cikie zatrucie).
Zewntrznie stosuj odwary ziela i kwiatw przy wierzbie,
wszawicy oraz przy stuczeniach (jak arnik). Wycigi spirytusowe z kwiatw stosuje si do wciera przy obrzkach artretycznych i reumatycznych.
Rp. Florum Tanaceti 5,0
Sirupi Mannae q. s.
Ut. fiat Electuarium. S. Spoy od razu (przeciw robakom
dla 67 letniego dziecka).
94

Rp. Flor. Tanaceti pulv. 10,0

Kamalae 8,0
Electuarii Sennae 20,0
Sirupi Aurant. q. s.
M. f. elect. S. Spoy w cigu p godziny naczczo i popi
czarn kaw (na robaki dla dorosego).
Rp. Herbae Tanaceti 10,0
Herbae Chenopodii ambros. 5,0
Auae fervidae 250,0
M. f. infus. S. na lewatyw przeciw glistom (Oxyuris) u dzieci.
Rp. Tinct. Tanaceti florum 50,0
Acidi acetici conc. 5,0
Auae 100,0
M. d. s. Do zwilania wosw przy wszawicy.
Rp. Tinct. Tanaceti florum 50,0
Spiritus Sinapis 50,0
M. D. S. Do wcierania przy reumatyzmie.

FLORES TILIAE = INFLORESCENTIA TILIAE

(KWIAT LIPOWY). (F.P.).
Wysuszone kwiatostany lipy drobnolistnej i wielkolistnej
Tilia parvifolia Ehr. i Tilia grandifolia Ehr., rod. Tiliaceae.
Surowiec powinien by jasno-ty, aromatyczny, o smaku
sodkawo-luzowatym. Zawiera on luz, olejek eteryczny i fermenty utleniajce. agodny lek powlekajcy i napotny, uywany we Francji zamiast herbaty. Dr Leclerc zaleca herbatk
lipow przy arteriosklerozie, jako rodek przeciwko poliglobulii
oraz nadmiernej lepkoci krwi, aby j uczyni bardziej
pynn". Kwiat lipowy stouje si rwnie w mieszankach
przeciwcukrzycowych.
Rp. Florum Tiliae 100,0
Fol. Farfarae 50,0
Fol. Melissae 50,0
M. f. spec. S. Herbata dla artretykw.

95

FLORES VERBASCI (KWIAT DZIEWANNY). (F. P.).

Wysuszone korony pospolitych w kraju rolin Verbascum
thapsiforme Schrad i Verbascum phlomoides, L. rod. Scrophulariaceae.
Dobry surowiec powinien mie pikn t barw (nie brunatn) i delikatny miodowy zapach.
Kwiaty dziewanny zawieraj barwiki flawonowe i karotenowe, lady saponin, cukier, luzy oraz lady olejku eterycznego.
Uywa si ich w lecznictwie przy przewlekych nieytach
drg oddechowych jako lek agodnie wykrztuny, powlekajcy,
a dziki barwikom karotenowym (prowitaminy A) dziaajcy
jako rodek pobudzajcy regeneracj tkanek, zwaszcza luzwki
drg oddechowych.
Dlatego napary dziewanny, podobnie jak nagietkw lub
dziurawca mona stosowa na wrzody, oparzenia i trudno gojce
si rany.
Rp. Flor. Verbasci 30,0
Flor. Pedis cati 20,0
Auae fervidae 500,0
M. f. infus. S. agodzcy napj przy bronchitach chrypkach.
Rp. Flor. Verbasci 20,0
Flor. Calendulae 5,0
Flor. Chamomillae 5,0
Auae fervidae 200,0
Sacchari albi 30,0
M. f. infus. S. Po yce 3 razy dziennie zamiast tranu
lub specyfikw ergosterynowych.

Rp. Flor. Verbasci 60,0

Herb. Hyperici 60,0
Flor. Chamomillae 40,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl. wody do opatrunkw
oparze, odleyn i ran.

96

FOLIA*) ALTHAEAE (PRAWOLAZ). (F.P.).

Wysuszone licie hodowanej w kraju roliny Althaea officinalis, L. rod. Malvaceae.
Zawiera luz, barwiki flawonowe i karotenowe oraz do
znaczn ilo do 15% soli mineralnych.
agodny lek luzowy i remineralizujcy, stosowany przy
zapaleniach jamy ustnej, gardzieli i podranieniach odka.
Zewntrznie stosuje si do okadw zmikczajcych. Korzenie lazu Radix Athaeae s znacznie bogatsze w luz
ni licie, ale nie zawieraj nawietlonych barwikw flawonowych i karotenowych.
Rp. Foliorum Athaeae 30,0
Florum Tiliae 20,0
Foliorum Salviae 10,0
Aquae fervidae 500,0
'
M. f. infus. S. Po kieliszku co godz. przy zapaleniu jamy
ustnej lub ostrych nieytach odka.
Rp. Folior. Athaeae 100,0
Florum Chamomillae 50,0
M. f. spec. S. Szklank zi sparzy szklank wrztku i gorce
ziele przykada na obrzki i owrzodzenia.
FOLIA BELLADONNAE (LICIE POKRZYKU). (F. P.).
Wysuszone iiscie spotykanej na Podkarpaciu i hodowanej
w kraju roliny Atropa belladonna L., rod. Solanaceae.
Surowiec zawiera okoo 0,3 % alkaloidw tropeinowych (hyoscyamina, scopolamina i in.) i naley do rodkw o bardzo
silnym dziaaniu na system nerwowy. W surowcu mamy synergetyczne dziaanie alkaloidw tymi hyoscyaminy i scopolaminy.
Hyoscyamina jest zwizkiem optycznie czynnym, mianowicie
lewoskrtn optyczn odmian atropiny; atropina jest optycznie
obojtn, sabsz w dziaaniu ni hyoscyanina i powstaje dopiero przy fabrycznej metodzie wydzielania alkaloidw z roliny.
*) W Farmakopei Polskiej 1937 r. nazwa lici uywana jest w liczbie
pojedynczej Folium", a nie jak dawniej mnogiej Folia".
97

Hyoscyamina oraz jej izomer atropina poraaj zakoczenia

nerww parysympatycznych. Skopolamina dziaa poraajco
na orodki wiadomoci i orodki ruchowe; dziki temu bywa
stosowana, zwaszcza w poczeniu z morfin, przy nadmiernej pobudliwoci, przy zwalczaniu drczki (paralysis agitans)
i w zaburzeniach sklerotycznych. Wiksze ni terapeutyczne
dawki pokrzyku powoduj rozszerzenie renicy, wstrzymanie sekrecji gruczow wydzielniczych (potowych, zowych,
linianek) i osabienie czynnoci organw zaopatrzonych
w minie gadkie.
W aptekach znajduj si jako przetwory farmakopealne
pokrzyku: Tinctura Belledonnae o zawartoci alkaloidw 0,03 %.
Extractum Belladonnae fluid, o zawartoci alkaloidw 0,3 %.
Extractum Belladonnae spissum o zawartoci alkaloidw 1,5%.
Ostatnio wprowadzono do handlu rwnie stabilizowane wycigi
ze wieej roliny (Intracta). Specyfik Bellafoline" przyrzdzany bywa ze wieych lici pokrzyku.
Rp. Intracti Belladonnae 10,0
D. S. Po 8 kropel w kieliszku wody 23 razy dziennie
przy nadmiernych potach.
Rp. Tinct. Belladonnae 10,0
Tinct. Arnicae 15,0
M. D. S. po 20 kropel 3 razy dziennie przed jedzeniem przy
nadkwasocie, kolce wtrobianej, lub dusznicy oskrzelowej.
Rp. Foliorum Belladonnae concis. 5,0
D. S. zmiesza z 5 g tytoniu i zrobi papierosy; 12 papierosy
przy napadzie dusznicy.
Owoce pokrzyku, zwanego rwnie wilcz jagod, pdobne
z wielkoci i wygldu do wini (ale o licznych drobnych nasionach), daj powd do zatru u dzieci, a nawet osb dorosych, ktre przez niewiadomo zjadaj te jagody. Objawy zatrucia jak przy atropinie (rozszerzone renice, sucho
w gardle, bredzenie).
98

Korze pokrzyku Radix Belladonnae zawiera okoo 0,6

do 0,8 alkaloidw tropeinowych. W ostatnich latach surowiec
ten reklamuje si jako zioa bugarskie" przeciwko parkinsonizmowi. Stosuje si odwary na biaym winie 20 : 500. Po yce
stoowej na noc przed snem.
FOLIA BETULAE (LICIE BRZOZOWE).
Wysuszone mode (jeszcze lepkie od ywicy) licie naszej
zwykej brzozy Betua verrucosa Ehr., rod. Betulaceae.
Wedug Leclerc'a surowiec zawiera substancj ywicowat
Betulabin, o dziaaniu zblionym do balsamu kopaiwowego,
swoiste saponiny, garbniki, flawony, metylopentozany i lady
olejku eterycznego (0,04 do 0,05%).
Jest to niedranicy rodek moczopdny i napotny stosowany przy schorzeniach nerek.
Winternitz stwierdzi dobre wyniki przy obrzkach na tle
niedomogi sercowo-nerkowej, przy czym ilo wydzielonego
moczu w cigu 24 godz. wzrastaa z 400 do 2500 cm. U ludzi
zdrowych napary z lici brzozowych nie zwikszaj diurezy.
Dr Huchard uwaa licie brzozowe za dobre diureticum dla
artretykw. Podobne dziaanie posiadaj pczki brzozowe
Gemmae Betulae (p. tam).
Rp. Foliorum Betulae 60,0
Natrii bicarbonici 1,0
Auae 1000,0
M. f. infus. S. co 2 godz. po p szkl. przy wodnej puchlinie.
Rp. Foliorum Betulae 30,0
Florum Sambuci 20,0
*
Auae fervidae 500,0
Ol. Menthae pip. gtt. V.
M. f. infus. S. co 2 godz. po yce przy przewlekych nieytach nerek i miedniczek nerkowych.
Rp. Fol. Betulae 100,0
Herbae Equiseti min. 60,0
Herbae Violae tricolor. 40,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szkl. wrztku, pi 23 razy
dziennie przy obrzkach u artretykw.
99

FOLIA COCA (LICIE KOKA). (F. P.).

Wysuszone licie poudniowo-amerykaskiego krzewu Erythroxylon coca Lam., rod. Erythroxylaceae. W Peru i Boliwii
licie koka s powszechn uywk narkotyczn.
Surowiec zawiera kokain oraz inne alkaloidy ekgoninowe
(0,60,7%). Jest to surowiec atwo psujcy si i przewanie
na rynku naszym ju mao wartociowy. Monaby go z powodzeniem usun z arsenau lekw, albowiem nie posiada
szczeglnych zalet, a jest grony ze wzgldu na moliwo
kokainizowania pacjentw. Z przetworw (dzi niezmiernie
rzadko uywanych) spotyka si w aptekach: Tinctura Coca
dawka dzienna 510 g. Extractum Coca fluid dawka dzienna
13 g. Vinum Coca dawka dzienna 1560 g, ktre stosowano dawniej przy wrzodzie i raku odka jako lek znieczulajcy *).
FOLIA DIGITALIS (LICIE NAPARSTNICY).
Natychmiast po zebraniu wysuszone i utrwalone (stabilizowane) licie hodowanej w kraju roliny Digitalis purpurea L.,
rod. Scrophulariaceae.
wiey lub stabilizowany surowiec zawiera swoiste glykozydy o dziaaniu wzmacniajcym skurcz minia sercowego.
Jest to powszechnie znany, silnie dziaajcy rodek nasercowy,
wprowadzony do lecznictwa w kocu XVIII w. przez Witheringa. W surowcu niestabilizowanym i przechowywanym w torebkach lub szufladkach pierwotne, atwo rozpuszczalne glykozydy ulegaj czciowemu rozpadowi, dajc pocztek produktom znanym w handlu pod nazw digitoksyny, digitaliny itp.
Owe poszczeglne skadniki lub zespoy glykozyd\v (znajdujce si czsto w handlu w postaci rnych specyfikw) nie
posiadaj cakowitego dziaania waciwego surowcowi. Glykozydy atwo rozpuszczalne szybko dyf funduj i szybko wydzielaj
*) Naley do wykazu rodkw odurzajcych, podlegajcych szczeglnej kontroli podobnie jak Herba Cannabis i Opium.
100

si z organizmu, a zwizki np. typu digitoksyny dyffunduj

trudno i ulegaj nagromadzeniu w organizmie (kumulacja).
Wycigi wodne (12 %), przyrzdzone z surowca na zimno
(tzw. maceratio), zawieraj przewanie tylko atwo rozpuszczalne glykozydy naparstnicowe i nawet przy duszym
stosowaniu nie daj objaww kumulacji.
Kapary z surowca przyrzdzene na gorco (Infusa) zawieraj
obok atwo rozpuszczalnych, rwnie glykozydy trudno rozpuszczalne typu digitoksyny i posiadaj dziaanie przewleke.
Podobnie dziaaj wycigi spirytusowe (Tinctura Digitalis) oraz
sam surowiec sproszkowany.
Glykozydy typu digitoksyny
ulegaj cakowitemu wydzielaniu z organizmu dopiero po
upywie 1520 dni. Dlatego przy przewlekych niedomogach
minia sercowego stosuje si takie przetwory naparstnicowe,
jak Pulvis, Tinctura, Infusum, z przerwami: 1012 dni kuracji,
po czym 1520 dni przerwy. Podobnie jak przy innych surowcach nasercowych (Adonis, Convallaria, Scilla) najbardziej
racjonalnymi przetworami bd stabilizowane wycigi ze
wieej roliny (Intracta, Intraits, Etrata). Poniewa licie
naparstnicy przy niewaciwym suszeniu i przechowywaniu
w otwartych naczyniach lub szufladach (przy dostpie wilgoci
i powietrza), atwo si psuj, naley wymaga lici o sprawdzonym mianie fizjologicznym (1600 do 2000 jednostek abich
lub 910 jednostek kocich w 1 g lici) tzw. Folia Digitalis Utrata".
Przy zapisywaniu naparstnicy albo si stosuje dawki mocne
(0,3 do 0,6 suchych lici na dob w cigu 34 dni, po czym
nastpuje 10-dniowa przerwa) lub dawki sabe (0,1 do 0,2
suchych lici pro die) w cigu 23 tygodni. Synny specjalista
chorb sercowych Dr K. Fahrenkamp zaleca pacjentom z niedomog minia sercowego stae zaywanie codzienne malekich dawek po 35 kropli dziennie Tinct. Digitalis. Przy zapaleniach wsierdzia i pewnych niedomogach aorty, dziaanie
naparstnicy bywa zawodne.
101

Obecnie staje si modn w lecznictwie n a p a r s t n i c a

w e n i s t a D i g i t a l i s l a n a t a E h r b , z ktrej firma
Sandoz wytwarza czysty giykozyd Digilanid" oraz rne specyfiki, jak krople, iniekcje, tabletki. W handlu niemieckim
glykozydy Digitalis lanata stosuj pod nazw Lanadiginy".
Naley pomita, e licie Digitalis lanata posiadaj dziaanie
34 razy silniejsze, ni licie Digitalis purpurea.
Naparstnic wenist hoduje si obecnie w Polsce i mamy
wasne krajowe specyfiki tego surowca.
Rp. Foliorum Digitalis titr. 4,0
Auae frigidae 200,0
Macerowa na zimno w cigu 4 godzin, po czym przesczy.
M. f. Maceratio. S. co 2 godziny po yeczce.
Rp. Fol. Digitalis titr. 1,0
Auae fervidae 200,0
M. f. infus. S. po yce co 3 godziny.
Rp. Intracti Digitalis purpur. 10,0
S. po 810 kropel co 3 godz.
Rp. Intr. Digit. lan. 10,0
D. S. po 810 krop. 23 razy dziennie.
Rp. Tinct. Digitalis 10,0
S. po 1520 kropel 3 razy dziennie.
Rp. Foliorum Digitalis lanatae 0,5
Aquae fervidae 250,0
M. f. infus. S. co 3 godz. po yce.

FOLIA EUCALYPTI (LICIE ROZDRBOWE). (F. P.).

Wysuszone sierpowate licie rozpowszechnionego w krajach
gorcych drzewa Eucalyptus globulus Labill., rod. Myrtaceae.
Surowiec zawiera garbniki i 3 do 5 % olejku eterycznego, ktrego
gwnym skadnikiem (8090 %) jest tlenek terpenowy Eucalyptol (syn. Cineol, Cajeputol).
Jest to lek wykrztuny i z lekka odkaajcy. Stosuj go
w cierpieniach pucnych, przy grypie, chorobach gorczkowych
oraz biegunkach. Na Kaukazie nalewk rozdrbow i sonecznikow (Tinctura Helianthi) stosuj jako ulubiony lek przeciw102

malaryczny. Olejek eukaliptusowy stosuje si do wziewa

i wciera.
Rp. Tinct. Eucalypti 30,0
Tincturae Opii benzoic. 20,0
M d. s. Po 30 krop. w kieliszku mleka co 2 godziny.
Rp. Tincturae Eucalypti
Tincturae Helianthi aa 50,0
M. d. s. 3 razy po yce w szklance wody przy malarii.
Rp. Olei Eucalypti 20,0
Olei Pini foliorum 10,0
Mentholi crist. 1,0
M. d. s. Do inhalacji oraz rozpylania w pobliu chorego przy
bronchitach i grypie.
Rp. Olei Eucalypti 30,0
Olei Terebinthinae gallic 70,0
Mentholi cristal. 5,0
M. d. s. Do wciera w boki przy blach wtroby i ledziony.
Rp. Olei Eucalypti 20,0
Olei Lavandulae 10,0
Olei Camphorae 50,0
M. d. s. Do nacierania skry przeciwko muchom i komarom.
FOLIA FARFARAE (LICIE PODBIAU). (F. P.).
Wysuszone licie pospolitej w kraju roliny Tussilago
farfara L., rod. Compositae.
Nietrujcy lek zawierajcy luz, barwiki flawonowe i gorzk
substancj farfaryn. Stosuje si w mieszankach zioowych
jako lek wykrztumy przy chrypkach i zastarzaych nieytach
oskrzeli. Homeopaci amerykascy uwaaj podbia za rodek
pobudzajcy funkcj gruczow dokrewnych. W lecznictwie
ludowym stosuje si rwnie kwiaty F l o r e s F a r f a r a e,
znacznie bogatsze w barwiki flawonowe ni licie. Popioy
podbiau s stosunkowo bogate w zwizki manganu.
Rp. Foliorum Farfarae 100,0
Lichenis Islandici 50,0
Florum Verbasci 30,0
M. f. spec. S. yk na szklank wrztku 3 razy dziennie
po szklance przy chronicznych bronchitach i dusznoci.
103

FOLIA HYOSCYAMI (LICIE LULKOWE). (F.P.)

Wysuszone licie pospolitej w naszym kraju roliny zwanej
lulkiem, albo szalejem Hyoscyamus niger L., rod. Solanaceae.
Jest to trujcy, narkotyczny rodek z grupy tzw. surowcw
tropeinowych (Belladonnae, Hyoscyamus, Datura, Scopolia,
Mandragora, Duboisia) o dziaaniu zblionym do Belladonny
(patrz Folia Belladonnae). Zawiera alkaloidy hyoscyamin.
cholin i skopolamin w iloci 0,07 do 0,1%; w dziaaniu
prawie nie ustpuje belladonnie i stosuje si w podobnych,
a nawet podwjnych dawkach, z powodu mniejszej zawartoci
alkaloidw.
W aptekach spotyka si: nalewk Tinctura Hyoscyami
1 : 10; ekstrakt Extractum Hyoscyami zaw. alkaloidw
0,35%, wycig oleisty - Oleum Hyoscyami 1 :10. Ol. Hyoscyami zawiera wolne zasady alkaloidowe w roztworze
oleistym. Olej lulkowy w poczeniu z chloroformem stosuje si
do wciera jako lek kojcy, rwnie przy bolesnych obrzkach
wtrobowych i stawowych. Przy bolesnych obrzkach artretycznych i reumatycznych stosuje si nalewk luikow i paprykow w poczeniu z amoniakiem. Nalewka lalkowa w poczeniu z nalewk makowcow (Tinct. Opii simpl.) dziaa
wybitnie kojco i nasennie (synergetyczne dziaanie morfiny
i skopolaminy).
Rp. Tinct. Hyoscyami 5,0
Tinct. Opii benzoic. 15.0
M. d. s. Po 25 krop. w kieliszku wody co 3 godziny
przy bolesnym kaszlu i dusznicy.
Rp. Tinct. Hyoscyami 30,0
Tinct. Capsici 30,0
Liuoris Ammonii caust. 10,0
M. d. s. Do wciera przy bolesnych obrzkach wtroby
lub staww.
104

Rp. Olei Hyoscyami 50,0

Chloroformi 5,0
Ol. Camphorae 15,0
M. D. s. Do wciera w powoki brzuszne przy boleciach
i skurczach jelitowych.
Nasiona lulka (podobne do maku) powoduj na wsi zatrucia
0 dzieci. Objawy zatrucia jak przy atropinie.
FOLIA JUGLANDIS (LICIE ORZECHA WOSKIEGO).
Mode wysuszone licie hodowanego w kraju drzewa Juglans
reglia L., rod. Juglandaceae.
Surowiec zawiera garbniki pochodne kwasu ellagowego
1 galasowego, fenol oksynaftochinowy Jugon, cukier
cykliczny Inozyt i lady (0,1%) olejku eterycznego.
cigaj co-antyseptyczny rodek stosowany zewntrznie przy
egzemach, liszajach, wrzodach, a wewntrznie przy tzw. cierpieniach skrofulicznych i zatruciach rtciowych. Niemieccy
lekarze nazywaj ten rodek Lymphatische Blutentmischung".
Wskutek zawartoci zwizkw naftochinonowych przetwory
orzecha woskiego posiadaj dziaanie przeciwkrwotoczne.
Wewntrzna dawka dobowa lici wynosi 20,9.
Rp. Foliorurn Juglandis 30,0
Auae fervidae 300,0
M. f. infus. S. Do pukania ust przy kuracji rtciowej,
zapaleniu dzise, do przemywania wrzodw.
Rp. Folioriun Juglandis 60,0
Radicis Bardanae 40.0
Herbae Hyperici 100,0
M. f. spec. S. Po yce na szkl. wrztku; pi 23 razy
dziennie przy wysypkach skrofulicznych i pokrzywkowych.
Patrz rwnie Pericarpium Juglandis.
FOLIA MALVAE (LICIE LAZU). (F. P.).
Wysuszone licie krajowych rolin Malva si!vestris L., M.
neglecta Wallr. i rotundifolia L., rod. Malvaceae.
105

Surowiec zawiera luzy, barwiki flawonowe i karotenowe,

oraz sole mineralne (15 do 17%). Jest to lek luzowy i powlekajcy, stosowany podobnie jak Folia Altaeae (p. tam) w postaci odwarw przy biegunkach i podranieniach odka i do
pukania jamy ustnej, a rozgotowane licie do kompresw
zmikczajcych. Ze lazu lenego stosuje si w lecznictwie
rwnie kwiaty Flores Malvae (p. tam).
Rp. Foliorum Malvae 50,0
Florum Malvae arbor. 20,0
Auae fervidae 500,0
M. f. infus. S. Po p szkl. co 2 godz. przy biegunkach
i ostrych nieytach odka.
FOLIA MELISSAE (LICIE MELISSY). (F. P.).
Wysuszone licie hodowanej w kraju roliny Melissa officinalis L., rod. Labiatae.
Licie barwy oliwkowo-zielonej o miym cytrynowym zapachu. agodny lek aromatyczny, zawierajcy garbniki, barwiki
flawonowe i lady olejku eterycznego, w ktrym znajduj si
aldehydy: citral i citronellal. We Woszech i Francji melissa
suy jako codzienna herbata. W lecznictwie stosuje si j
jako agodny aromatyczny rodek kojcy przy nerwoblach
i nerwicach.
Rp. Foliorum Melissae 100,0
Herbae Asperulae odoratae 50,0
Herbae Hyperici 60,0
M. f. spec. S. Aromatyczna herbata kojca.
FOLIA MENTAE PIPERITAE (LICIE MITY
PIEPRZOWEJ). (F. P.).
Wysuszone licie hodowanej w kraju roliny Mentha
piperita L., rozd. Labiatae.
Ciemnozielone licie o szczypico-chodzcym smaku i orzewiajcym mentolowym zapachu. Surowiec zawiera olejek
eteryczny, ktrego gwnym skadnikiem jest mentol i estry
106

mentolowe. Rosnce w Polsce dziko gatunki mity, np. Mentha

silvestris, Mentha arvensis, Mentha auatica zawieraj pulegon i zaledwie lady mentolu. Chcc przeto mie surowiec
mentolowy, naley da lici hodowanej mity pieprzowej.
Mentol jest doskonaym rodkiem kojcym nerwoble, albowiem poraa zakoczenie nerww czuciowych; stosowany jest
rwnie przy blach wtroby, odkowych i kiszkowych. Nacieranie olejkiem mitowym (roztworem 1 : 10 w spirytusie)
lub kompresy z rozparzonej mity stosuje si przy wrzodach,
blu zbw lub zapaleniach przewodu suchowego. Olejek mitowy zawiera 50 do 60% mentolu.
Licie mitowe dodaje si czsto do mieszanek zioowych,
jako rodek poprawiajcy smak i zapach naparw, zwaszcza
gdy pacjenci maj skonno do wymiotw.
Rp. Tinct. Menthae pip. 20,0
Tinct. Valer. aeth. 10,0
M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody przy blach odkowych
i wymiotach.
Rp. Mentholi 1,0
Spirit. Sinapis 10,0
M. d. s. Do nacierania twarzy przy blu zbw.
Rp. Mentholi 1,0
Tinct. Caryophyllorum 5,0
Spir. Camphorae 5,0
M. d. s. Po 20 kropel na p szklanki gotujcej si wody
do inhalacji przy katarze i grypie.
Rp. Foliorum Menthae 100,0
Rad. Valerianae 30,0
Fol. Salviae 30,0
Flor. Chamomillae 40,0
M. f. spec. Zaparzy yk na szkl. wrztku. (Herbatka
przy kurczach odkowych).
FOLIA MENYANTHIDIS seu FOLIA TRIFOLII FIBRINI
(LICIE BOBRKA, albo T R O J L I C ) . (F. P.).
Wysuszone licie pospolitej w kraju na torfowiskach i moczarach roliny Menyanthes trifoliata L., rod. Gentianaceae.
107

Surowiec zawiera gorzk, nietrujc substancj menyantyn...

Stosuje si go jako lek gorzki przy braku apetytu i zym trawieniu. W lecznictwie ludowym licie bobrka trjlistego czstokro w poczeniu z piounem s lekiem przeciwko zimnicy.
Gsty ekstrakt Extractum Menyanthidis spiss. Stosuje si
do zarabiania piguek zamiast Extr. Gentianae.
Rp. Fol. Menyanthidis 100,0
Herbae Absynthii 30,0 '
Flor Helianthi 50,0
M. f. spec. S. Szklank naparu 3 razy dziennie przy zimnicy..
Rp. Extr. Menyanthidis 10,0
Auae fervidae 300,0
T-rae Cinnamomi 5,0
M. d. s. Po kieliszku przed jedzeniem przy braku apetytu.
FOLIA MYRTILLORUM (LICIE CZERNICY).
Wysuszone licie zwykej czernicy, zwanej w Maopolsce
borwk Vacciniu.ni myrtillus L., rod. Ericaceae.
Surowiec zawiera garbniki, kwasy organiczne (jabkowy,
cytrynowy) i glykozyd wakcynin, dajcy przy rozpadzie kwas
bdwinowy. W 100 gramach suchych lici znajduje si^ okoo
0,05 do 0,15 g kwasu bdwinowego. We Francji. Woszech,
a ostatnio w Niemczech zaczto stosowa czernic jako rodek
pomocniczy przy leczeniu cukrzycy. Istniej ju reklamowane
specyfiki, np. Neomyrtillin. Jednakowo nie wiadomo, ktry
ze skadnikw lici czernicowych posiada wpyw na obnianie
cukru we krwi, e jednak taki wpyw istnieje, wiadcz liczneartykuy lekarskie w prasie zagranicznej.
Stosuje si wycigi pynne, intracta lub napary z lici:
Rp. Extr. fluid. Myrtill. 200,0
D. s. Po yeczce w szklance wody 34 razy dziennie.
Rp. Folicrum Myrtill. 50,0
Auae fervidae 300,0
M. f. infus. Po p szklanki 3 razy dziennie.
108

Rp. Foliorum Myrtilli 100,0

Herbae Fragariae 60,0
Flor. Tiliae 40,0
Flor. Verbasci 30,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szklank wrztku,
pi 23 razy dziennie po jedzeniu.
Rp. Fol. Myrtilli 100,0
Kerbae Galegae 100,0
Florum Sambuci 50,0
Herbae Visci 30,0
M. f. spec. S. Pi 23 szklanki naparu dziennie, tzw. zika
przeciwcukrzycowe".
Surowcami o podobnym dziaaniu s: Folia Mori (licie
morwy); Herba Galegae (ziele rutwicy); Herba Fragariae (ziele
poziomki); Herba Visci (jemioa); Pericarpium Phaseoli (upiny fasoli).
S to wszystko surowce, ktre nie zawieraj skadnikw
trujcych. W zagranicznych czasopismach lekarskich spotykamy czsto pochlebne wzmianki o ich pomylnym dziaaniu
przy leczeniu cukrzycy. Nie naley jednak odnosi si do
tych wzmianek zbyt entuzjastycznie. Zioowe kuracje przeciwcukrzycowe winny by przeprowadzane pod cis kontrol
lekarza.
FOLIA ORTOSIPHONIS (KOEMIS-KOETJING")
(JAWAJSKA HERBATKA).
Wysuszone licie roliny wystpujcej w poudniowej Azji
oraz na wyspach Sundajskich Orthosiphon stamineus Benth
syn. Ocimum grandiflorum BL, rod. Labiatae.
Surowiec skada si z lancetowatych 6 do 8 cm dugich
i 1,5 do 2,5 cm szerokich lici, o gorzkawo-cierpkawym, z lekka
sonawym smaku i bardzo sabym, przypominajcym bazyli
(Herba Basilici), zapachu. Zawieraj one 0,2 do 0,5% olejku
eterycznego, glykozyd orthosifonin i troch garbnikw. Jest
to lek moczopdny, stosowany przy chorobach nerek, pcherza,
109

oraz cierpieniach artretycznych. Surowiec ten ju przed wojn

by objty farmakopej holendersk. Dopiero po wojnie jednak
sta si modnym w krajach niemieckich pod nazw indyjskiej,
albo jawajskiej herbatki nerkowej (Nierentee). Dziaanie moczopdne przypisuj jedni olejkowi eterycznemu, inni orthosifoninie i solom potasu, znajdujcym si w rolinie. Stosuje si
go w dawkach po 59 gramw dziennie w postaci naparw
lub wycigu pynnego. Podobno nalewki i wycigi spirytusowe
dziaaj sabo, albowiem orthosifonina i sole potasowe nie
przechodz do wycigw alkoholowych.
Ep. Foliorum Orthosiphonis 2,0
Herbae Fragariae 6,0
Fol. Vitis Idaeae 2,0
M. f. spec. D. t. d. N. XX.
S. Porcj zi zaparza na szklank wrztku, pi 23 szklanki
naparu dziennie.
Rp. Extr. fluid. Orthosiphonis 50,0
D. s. Po yeczce w p szklanki wody 2Z razy dziennie.
FOLIA RIB1S NIGRI (LICIE CZARNEJ PORZECZKI).
Wysuszone licie hodowanej w ogrodach czarnej porzeczki
Ribes nigrum L., rod. Saxifragaceae.
Surowiec zawiera garbniki, lady olejku eterycznego i enzymy, a ze skadnikw mineralnych stosunkowo sporo zwizkw
manganowych. Porzeczka czarna jest lekiem przeciwartretycznjrm i nawet po niemiecku nazywa si Gichtbeere". Lekarze
francuscy Perrin, Laurens, Decaux stwierdzaj, e porzeczka czarna pobudza wydzielenie produktw przemiany
purynowej. Stosuje si wycig pynny lub napary z lici przy
cierpieniach artretycznych i reumatycznych. Owoce czarnej
porzeczki zawieraj oprcz antocjanw znaczne iloci kwasu
askorbinowego (Wit. C). Syrop z owocw stosuje si przy
chorobach gorczkowych i artretycznych.
Rp. Extr. fluid. Ribis nigri 120,0
S. Po yeczce w p szklanki wody 3 razy dziennie.
110

Rp. Foliorum Ribis nigri 100,0

Florum Spiraeae ulmariae 50,0
Corticis Sambuci 30,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szklank wrztku, pi 3 razy
dziennie.
FOLIA ROSMARINI (LICIE ROZMARYNU). (F. P.).
Wysuszone licie rdziemnomorskiej roliny Rosmarinus
officinalis L., rod. Labiatae.
Surowiec zawiera 1 do 2,5% olejku eterycznego, bogatego
w borneol. Borneol przy utlenianiu w organizmie daje kamfor.
Poza tym surowiec zawiera garbniki. Lek cigaj co-aromatyczny o dziaaniu pobudzajcym orodki naczyniowo-ruchowe,
dziki obecnoci borneolu.
W aptekach znaduje si olejek eteryczny Oleum Rosmarini zawierajcy 1018% borneolu i jego estrw. Rozmaryn stosuje si tak jak szawi do kompresw kojcych,
a w postaci naparw przy biegunkach i chorobach gorczkowych.
Rp. Fol. Rosmarini 10,0
Auae fervidae 200,0
M. f. infus. Po kieliszku co 2 godz. w chorobach gorczkowych.
Rp. Olei Rosmarini 10,0
Olei Camphorae 5,0
M. d. s. Do wciera kojcych przy nerwoblach.
Rp. Foliorum Rosmarini 30,0
Harbae Menthae pip 50,0
Foliorum Farfarae 60,0
M. i. spec. S. 23 szklanki naparu dziennie przy blach
odkowych.
FOLIA SALVIAE (LICIE SZAWII). (F. P.).
Wysuszone licie rdziemnomorskiej roliny hodowanej
obecnie w Polsce Sal via officinalis L., rod. Labiatae.
Szaro-zielonawe licie o cierpkawym smaku i mocnym,
swoistym zapachu. Surowiec zawiera swoiste garbniki i 24%
111

olejku eterycznego, zawierajcego pinen, cineol i borneol.

W staroytnoci i redniowieczu uwaano szawi niemal za
uniwersalny lek przeciwko wszelkim cierpieniom, jak wiadcz
o tym wczesne sentencje: Contra vim mortis crescit Salvia
in hortis" oraz Cur moritur homo cui Salvia crescit in horto?"
Lekarze francuscy i niemieccy uwaaj szawi za naprawd
skuteczne antisudorificum przy nadmiernych potach u suchotnikw i chorych gorczkujcych. Odwary szawii stosuje si
do pukania jamy ustnej i garda, przy zapaleniu dzise,
anginach, do przemywania wrzodw, a wewntrz przy biegunkach i nadmiernej fermentacji w kiszkach. wietne nieraz
rezultaty daje szawia w poczeniu z czernicami (Fruct.
Myrtillorum) przy przewlekych, nawet zakanych biegunkach.
Dr S. Kroszczyski stwierdzi na zwierztach, e ziele Szawii
posiada wybitne dziaanie rujotwrcze.
Rp. Foliorum Salviae 30,0
Florum Calendulae 10,0
Auae Xervidae 300,0
M. f. infus. S. Do pukania (przy anginach i zapaleniu dzise).
Rp. Foliorum Salviae 30,0
Fructus Myrtiilorum 40,0
Auae fervidae 500,0
M. f. infus. S. Po poi szklanki co 2 godziny przy przewlekych
biegunkach).
Rp. Fol. Salviae 100,0
Fol. Rosmarini 50,0
i
Fol. Menthae 50,0
.
M. f. spec. Szklank zi zala wrztkiem, aby si rozparzyy
i zrobi z nich okad kojcy pod ceratk (przy zapaleniu ucha,
wince, wrzodach).
Rp. Fol. Salviae 50,0
Wina czerwonego 1 butelk,
Macerowa przez pi dni i przecedzi. Po kieliszku 3 razy
dziennie u osb skonnych do biegunek.
112

FOLIA SAMBUCI (LICIE BZU).

Wysuszone licie krajowego krzewu Sambucus nigra L.,
rod. Caprifoliaceae. W aptekach, spotyka si z tej roliny
kwiaty Flores Sambuci, kor Cortex Sarnbuci (p. tam),
licie Folia Sarnbuci a czasem i korze Radix Sambuci.
Licie maj dziaanie moczopdne i napotne sabsze ni korzenie
i kora, lecz za io posiadaj mniej przykry smak.
Stosuje si ja w dawkach po 20 30 g na dob, najlepiej
w postaci naparw.
FOLIA SENNAE (LICIE SENESOWE alba STRCZYNIEC).
(F. P.).
Wysuszone licie afrykaskiego krzewu Cassia acutifolia
{tzw. Folia Sennae Alexandrinae) oraz indyjskiego krzewu
Cassia angustifolia (tzw. Folia Sennae Tinnevclly), rod. Leguminosae.
Dziaanie surowca indyjskiego i egipskiego jest takie same.
Surowiec zawiera glykozydy antraiowe (sennaemodyn, rhamnetyn), zwizki flawonowe, substancje gorzkie i ywicowe
oraz luzy.
Senes naley do grupy lekw przeczyszczajcych antralowych, podobnie jak kruszyna (Cort. Frangulae), Cascara Sagrada i szakak (Fructus Rhamni Catharticae). Senes wywouje czasem boleci, co przypisuj ciaom ywicowym, ktre
usun mona przez wytrawianie lici alkoholem. Takie licie
wytrawione alkoholem nosz nazw Folia Sennae sine resina.
Surowiec stosuje si w stanie sproszkowanym (Pulvis Fol. Sennae), w postaci naparu (Infusum Sennae), w postaci powideek
(Electuarium Sennae), i ulepku (Sirupus Sennae).
Przeczyszczajco u dorosego dziaa ju dawka 12 g
lici, powodujc bezbolesne, papkowate wyprnienie po 68
godzinach.
Dawki 35 g lici przeczyszczaj po 34 godzinach, powodujc czasem kolki i boleci, a dawki 1012 g mog ju
8

113

wywoa gwatowne boleci i silne podranienie przewodu pokarmowego. Jako rodek wzmacniajcy dziaanie senesu i zapobiegajcy blom suy lukrecja Radix Liuiritiae (p. tam).
Senes pobudza skurcze nie tylko grubego jelita lecz rwnie
odruchowo pcherza i macicy; dlatego, podobnie jak innych rodkw przeczyszczajcych, nie naley go stosowa przy
zapaleniach otrzewnej lub wyrostka robaczkowego, jak rwnie przy ostrych zapaleniach pcherza i krwotokach macicznych oraz skurczach macicy. Nie naley czy senesu z kwasami, alkoholem i przetworami makowca, albowiem substancje
te osabiaj dziaanie senesu. Potguj za dziaanie senesu:
siarczan sodu, siarczan magnezu i sl Seigneta (winian sodowopotasowy).
Jako rodek sodzcy przy senesie (senes posiada przykry
gorzki smak) stosuje si mann (Manna fraxinea), mid, albo
ulepek lukrecjowy.
Do aromatyzowania dodaje si anyek (Fructus Anisi vulgaris) lub koperek woski (Fructus Foeniculi).
Rp. Foliorum Sennae 5,0
Fruct. Foeniculi 2,0
Aquae fervidae 200,0
Sirupi Liuirit. 20,0
M. f. infus. S. Wypi w dwu dawkach w cigu godziny.
Rp. Infusi Sennae 10,0 : 300,0
Natr. Kalii tartarici 10,0
Mannae fraxin. 15,0
M. f. infus. S. Po yce rano i wieczorem przy nawykowych
zaparciach.
Rp Fol. Sennae 2,0
Flor. Sambuci
Fruct. Anisi contusi aa 1,0
Fruct. Foeniculi cont.
Kalii bitartarici aa 0,5
M. f. spec. D. t. N. XII
S. Zaparza porcj ziek na szklank wrztku; szklank naparu wypija na noc (przy nawykowych zaparciach).
S to tzw. zika rozwalniajce Saint-Germain (zika franc.)

114

Rp. Pulvers Liuiritiae composit. 100,0

D. s. yeczk w szklance przegotowanej wody na noc przy
zaparciacb
(Pulvis Liquiritiae compos. zawiera scnes, lukrecj, koperek,
siark i cukier).
Rp. Fol. Sennae 10,0
Natri sulfurici cryst. 15,0
Auae fervidae 500,0
M. f. infus. Do lewatywy przeczyszczajcej.
Rp. Electurii Sennae 5.0
D. s. Spoy na raz (rodek czyszczcy dla 67-letniego
dziecka).
Electuarium Sennae zawiera senes i powideka tamaryndowa
Podobne w dziaaniu do lici senesu lecz mniej przykre
w smaku i nie wywoujce blw s strczki senesowe ( F o l i i c u 1 i albo F r u c t u s S e n n a e p. tam) i strczyniec rurkowaty ( C a s s i a f i s t u l a albo Fructus Cassiae fistulae
p. tam).
FOLIA STRAMONI (LICIE BIELUNIA). (F. P.).
Wysuszone licie pospolitej w caej Polsce trujcej roliny
Datura stramonum L., rod. Solanaceae.
Licie te nale do grupy tzw. surowcw tropeinowych
(Belladonna, Hyoscyamus, Scopolia, Duboisia) i zawieraj alkaloidy: hyoscyamin i skopolamin. Zawarto alkaloidw
okoo 0,2%, to jest mniej, ni Folia Belladonnae (0,3%), ale
dziaanie surowca jest prawie identyczne i surowiec dawkuje
si tak samo jak licie pokrzyku. Folia Stramoni s tasze
ni Folia Belladonna i mona je stosowa w tych samych wypadkach (p. Folia Belladonnae). W lecznictwie stosuje si
czsto licie bielunia do cygaretek i trociczek przeciwastmatycznych oraz przy paralysis agitans.
Rp. Foliorum Daturae pulv. 0,1
Sacchari albi 0,2
M. f. pulv. S. 13 proszki dziennie przy dusznicy.

115

Rp. Tinct. Daturae 8,0

Tinct. Valerianae spl. 20,0
M. d. s. Po 2Z krop. w kieKszku wody przy Epazmie jelit
i kolce wtrobianej).
Rp. Foliorum Dalurae mirmtiri concisorum 20,0
Tytoniu papierosowego 10,0
M. f. spec. Zrobi z te.^o 30 papierosw (12 papierosy przy
dusznoci).
Rp. Fol. Stramonil pulv. 10,0
Herbae Lobeliae pulv. 12,0
Kalii nitrici pulv. 8,0
Mfp. S. yeczk proszku zapali na talerzyku, aby si tli
i wdycha wydzielajcy si dym (proszek przeciwastmatyczny).
FOLIA URTICAE (LICIE POKRZYWY).
Wysuszone licie (wzgldnie cae ziele) pospolitych w caym kraju rolin: Urtica dioica L. i Urtica urens L., rod. Urticaceae. Pokrzywy rosn tylko na glebach yznych i dlatego
licie ich zawieraj znaczne iloci (15 do 19%) soli mineralnych, dziki czemu nale do tzw. surowcw remineralizujcych. Poza tym w zielu pokrzywy znaleziono bliej niezbadany glykozyd oraz swoisty czynnik pobudzajcy funkcj trzustki.
Jest to rwnie surowiec bogaty w chlorofil i karoteny oraz
witaminy przeciwkrwotoczne. Parzca substancja, znajdujca
si we wosach wieej pokrzywy, znika po wysuszeniu ziela.
Pokrzywa nie jest trujc. Z modych lici pokrzywy, na wiosn, robi si szpinaki i zupy zielone, a modziutkie ugotowane
pdy jada si jak szparagi. Za granic suche licie pokrzywy
daje si w zimie kurom, eby si niosy dobrze i daway jajka
0 ciemnym tku (karoteny). wiey sok z pokrzywy, lub napar ze wieego ziela posiada wasnoci hemostatyczne i stosuje si przy krwotokach wewntrznych. W lecznictwie stosuje
si pokrzyw jako rodek remineralizujcy, karotenowy i sekretynowy przy dyspepsjach, niedomogach trzustki, biegunkach
1 chronicznych chorobach nerek. Licie pokrzywy zaliczane s
do tzw. lekw przeciwcukrzycowych. Przy kamicy nerkowej
116

i katarach pcherza stosuj czsto korzenie ( R a d i x U r t i c a e), lub nasiona ( S e m e n U r t i c a e ) pokrzywy. Biczowanie wie pokrzyw stosuj przy reumatyzmie, antretyzmie. zapaleniu nerwu kulszowego, przestrzale lub celem przypieszenia menstruacji. Napary z pokrzywy do nacierania skry na
gowie przy wypadaniu wosw.
Rp. Fcliorum Urticae subtil. pulv. 90,0
Rad. Inulae pulv. 10,0
Sacchari albi pulv. 50,0
M. f. p. S. Po yeczce w p szkl. wody przed jedzeniem
3 razy dziennie (przy zym trawieniu).
Rp. Fol. Urticae 50,0
Rad. Urticae 50,0
Rhiz. Polypodii 50,0
M. f. spec. S. Zaparza yk na szklank wrztku (przy
zastarzaych nefrytach i kamicy nerkowej).
Rp. Fol. Urticae 30,0
Rad. Urticae 20,0
Rhiz. Calami 10,0
Aceii vini 50,0
Auae 50,0
Spr. Vini 95% 30,0
Macerowa w cigu tygodnia.
S. Naciera skr gowy przy wypadaniu wosw.
Rp. Tinct. Urticae 50,0
Tinct. Hyperici 30,0
M. d. s. Fo yeczce w szklance mleka przy blednicy.
Rp. Seminum Urticae pulv. 50,0
Lycopodii 20,0
Sacchari albi pulv. 30,0
M. f. pulv. Po yeczce 3 razy dziennie przy kamicy nerkowej.
FOLIA UVAE URSI (LICIE MCZNICY). (F. P.).
Wysuszone licie pospolitej w suchych lasach roliny Arctostaphylos uva ursi L., rod. Ericaceae.
Surowiec zawiera 1,5 do 3,5% glykozydw: Arbutyny i Metyloarbutyny, gorzk substancj Erikolin, zwizki
flawonowe i garbniki (20'25%).
117

Arbutyna przy rozpadzie daje glykoz i fenol dwuatomoMcznic stosuje si jako lek cigajcy
W y hydrochinon.
i odkaajcy przewd pokarmowy przy biegunkach oraz jako
swoiste antisepticum drg moczowych, przy nieytach pcherza i rzeczce. Przy zaywaniu mcznicy mocz przyjmuje za-barwienie ciemno-oliwkowe. Mcznica nie jest rodkiem wybitnie moczopdnym; w maych dawkach nie drani nerek,
przy ostrych jednak stanach zapalnych nerek naley j stosowa ogldnie.
Francuscy lekarze stosuj czsto mcznic przy przerocie
gruczou krokowego. Leclerc poleca sproszkowane licie mcznicy z lupupulin w ostrych ropno-zapalnych stanach drg moczowych.
Rp. Foliorum Uvae Ursi 30,0
Aquae fervidae 200,0
Sir. Liuiritae 20,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej 34 razy dziennie.
Rp. Foiorum Uvae-Ursi pulv. 0,5
Lupulini 0,1
M. f. p. D. N. XX. S. Po 45 proszkw dziennie (przy biaych
upawach).
Rp. Foliorum Uvae Ursi 50,0
Rad. Petroselini 50,0
Herbae Chenopodii ambr. 30,0
M. f. spec. S. yk na szklank wrztku. Pi 23 szklanki
dziennie przy rzeczce i ropnych zapaleniach drg
moczowych.
Podobne dziaanie i zastosowanie maj licie borwek (Folia Vitis idaeae p. tam) i ziele gruszyczki (Herba Chimaphilae p. tam).
FRUCTUS ANISI syn. SEMEN ANISI (ANYEK). (F. P.).
Dojrzae wysuszone owoce hodowanej na poudniu Polski
rdziemnomorskiej roliny Pimpinella anisum. L., rod. Umbelliferae.
118

Owoce anyku s szaro-zielone, krciutko owosione, o sodkim smaku i mocnym swoistym zapachu. Surowiec zawiera
2 4% olejku eterycznego, ktrego gwnym skadnikiem jest
anetol; poza tym w surowcu znajduj si zwizki flawonowe,
fytyna, biako i tuszcz. Anyek jest uywany czsto jako
przyprawa do pieczywa i piernikw.
Jest to agodny lek wykrztuny i pobudzajcy dziaalno
gruczow wydzielinowych (linowych, potowych, mlekowych).
W lecznictwie stosuje si najczciej olejek (Oleum Anisi, Liquor Ammoni anisati, Aqua Anisi), ktry nie daje penego efektu surowca. Np. napary z surowca (yka zgniecionych owocw na szklank wrztku) s dobrym rodkiem mlekopdnym
dla karmicych, olejek za posiada t wasno tylko w sabym stopniu.
U niemowlt napary anyku (same lub w poczeniu z rumiankiem) doskonale reguluj trawienie.
Rp. Fruct. Anisi contus. 20,0
Radicis Liuiritiae 10,0
Auae fervidae 200,0
M. f. infus. S. Po yce co 2 godziny przy chrypkach
i bronchitach.
Rp. Fruct. Anisi cont. 3,0
Flor. Chamomillae 5,0
M. f. spec. D. t. d. N. VI. S. Zaparza szklank wrztku,
po 15 minutach odcedzi, osodzi cukrem lub miodem.
Napj dla niemowlt.
Rp. Fruct. Anisi cont. 50,0
Fol. Ribis nigr. 50,0
Herbae Hyperici 100,0
M. f. spec. S. Przy dyspepsjach w okresie zimowym i wiosny.
Szklank naparu przed jedzeniem.
FRUCTUS ANISI STELLATI (ANY GWIAZDKOWY
albo BADIAN).
Wysuszone gwiazdkowate owoce chiskiego drzewa Illicium
verum Hook, rod. Magnoliaceae.
119

szczypico-sodkawy,
zapach
anykowy,
W Chinach i Japonii ten surowiec zastpuje nasz anyek
c

(p. Fructus Anisi vulgaris), albowiem zawiera w iloci 4 do 7 ->

podobny olejek eteryczny, ktrego gwnym skadnikiem

anetol. Dziaanie badianu jest zblione do anyku. Poniewa

badian anykw;/ czsto bywa zafaszowany badianem trujcym (Ilicium religiosum), ktrego owoce s podobne zupenie
do badianu anykowego, dlatego lepiej nie uywa tego surowca, gdy mamy rwnie dobry surowice krajowy. W Europie
znane s liczne wypadki zatru piernikami, clo ktrych dodano
zafaszowany badian.
FRUCTUS AURANTII IMMATURUS (syn. POMA
AURANTII) (NIEDOJRZAE POMARANCZKI). (F. P.).
Wysuszone, drobne (2 2 cni rednicy), niedojrzce owoce
hodowanego na poudniu Europy dx~zewa Citrus aur t ntium
L., rod. Rutaceae.
Aronatyczno-gorzki lek zawierajcy olejek eteryczny, gorzk substancj aurantiamaryn, glykozyd hesperyd- n, kwasy
organiczne (cytrynowy, jabkowy), barwiki fawonowe i karotenowe. Stosuje si go jako lek aromatyczno-gorzki, pobudzajcy wydzielanie soku odkowego i uatwiajcy trawienie. Surowiec wchodzi w skad rnych nalewek i eliksirw. W aptekach znajduje si Tinct. Aurantii amari i Elixir Aurantu compos., ktre stosuje si w dawkach po 30 do 50 kropel w kieliszku wody przed jedzeniem.
FRUCTUS CANNABIS (syn. SEMEN CANNABIS)
(SIEMI KONOPNE).
Dojrzae owoce hodowanych w kraju konopi Connabis
sativa, L., rod. Cannabinaceae.
Jest to jeden z najbogatszych (4 5%) w fytyn (sele kwasu inozyto-fosforowego) surowcw, zawierajcy oprcz tego
120

tuszcz (okoo 30%), biako, cholin, a w skorupce krzemionk. Z wytokw konopnych wyrabia si przetwory '
fosforowe (Phytin, Phosphit, Fytonal itp.). W re
iwieczu
z konopi przyrzdzano mleczko (emulsio), pijane w pjocie i:\~
miast mleka krowiego, i zu]
:opne. W lecznictwie L:-SOwano dawniej mleczko (Emulsio Seminum Cannabi ) jako ror
dc c wzmacniajcy przy chorobach n
ch i kamicy pcherzowej. Tec;o rodzaju przetwr najlepii '
gotowa w domu
w sposb nastpujcy: 50 gramw sieni
! T..opnc-j.> wymy
gcrac^ ': i . : : d o m >d; iei a, doda 3 rk cc. :ru i utuc
na delikatn miazg; nastpnie doda stopniowo (rozcierajc
e;ar<:e miazg) ptorej szklanki przegotowanej i ostudzonej
wody a si otrzyma mleko, ktra ci odcedza i wyciska przez
szmatk.
Mleczka 'takiego mona wypija kilka szklanek dziennie.
Mona go do smaku przyprawia ovomaltyn, maltonem, kakao lub czarn kaw.
Jest to bardzo latwostrawny preparat, bogaty w fytyn, nadajcy si zrrwno dla dzieci jak i dla starszych, szczeglniej
dla osb wyczerpanych nerwowo i cierpicych na przewleke
nieyty przewodu pokarmowego.
FRUCTUS CAPSICI (PAPRYKA). (F. P.).
Wysuszone i dojrzae owoce hodowanej w kraju roliny Capsicurn annuum, L. roclz. Solanaceae.
Jest lo ulubiona przyprawa karotenowa i ostra uywan i masowo na Wgrzech i w krajach poudniowych.
Surowiec zawiera ostr substancj kapsaicyn, wystpujc
w oysku owocowym, znaczne iloci karotenw (uwaanych za
prowitamin A) w zewntrznych czciach purpurowej owocni
oraz kwas askorbinowy (witam. C). W lecznictwie stosuj przewanie cae zmielone owoce papryki (w postaci spirytusowego
wycigu) jako energiczne ,,Carminativum" (Tinct. Capsici,
Tinct. Capsici composita = Pain Expeller) do wciera wywo121

lujcych przekrwienie skry. Stosowanie takich nalewek do

wewntrz lub do gojenia ran (gojce dziaanie karotenw) jest
niemoliwe ze wzgldu na dranice wasnoci kapsaicyny.
Jeli jednak przed zmieleniem owocw usun dokadnie oyska wraz z nasionami i wzi tylko purpurow nacwocnic (Pericarpium Capsici a placentis deliberatum), to otrzymamy przetwr wybitnie karotenowy. Tak sproszkowan papryk, bogat w karoteny, przyrzdzaj na Wgrzech, gdzie jest ulubion
przypraw do potraw.
Rzd wgierski pilnie kontroluje dobro i jako swej papryki i produkt wypuszczony do handlu opatrzony jest plomb
rzdow. Te najlepsze gatunki wgierskiej papryki (sprzedawane w sklepach gastronomicznych) mona stosowa nawet
ykami do zup i potraw, gdy chodzi o szybkie dostarczenie
organizmowi dostatecznej iloci karotenw. Tak papryk mona stosowa nawet w maciach na wysypki i trudno gojce si
rany, jak rwnie przy wypadaniu wosw. Apteczn, bogat
w kapsaicyn nalewk stosuje si tylko do wciera.
Rp. Tinct. Capsici 30,0
Spir. Camphorae
Spir. Sinapis aa 50,0
M. d. s. Do wciera przy cierpieniach reumatycznych
i artretycznych.
Rp. Pericarpii Capsici pulv. (Rosa Paprica) 10,0
Ol. Olivarum 20,0
Lanoiini anhydrici 20,0
M. f. ungt. Przy egzemach i pokrzywkach do smarowania.

FRUCTUS CAEDAMONI (KARDAMON). (F. P.).

Wysuszone torebkowate owoce hodowanej w Indiach roliny Ellettaria cardamomum Mat., rod. Zingiberaceae.
Aromat3'czno-ostry surowiec, uywany powszechnie jako
przyprwa do ciast i potraw. Surowiec zawiera olejek eteryczny zbliony skadem do imbierowego (p. Rhiz. Zingiberis). Kardamon, podobnie jak imbier pobudza wydzielanie liny i soku
122

odkowego, jest przeto rodkiem uatwiajcym trawienie.

Wchodzi w skad nalewek gorzko-aromatycznych stosowanych
przy dyspepsjach.
FRUCTUS CARDUI MARIANI (syn. SEMEN CARDUI
MARIANI (NASIONA OSTROPESTU).
Nasiona poudniowo-europejskiej roliny Silybum marianum
Gaertn. rod. Compositae. Nasiona te, podobnie jak Fructus
Cardui benedieti zawieraj tuszcz, biako, fytyn, cholin
oraz tyramin, ktra posiada dziaanie hemostatyczne. Mleczko
(Ernulsio Cardui Mariani) z nasion ostropestu. byo stosowane
przy krwawieniach nerkowych, pcherzowych, zwaszcza spowodowanych pfrzez kamic. W Polsce i Rosji lud stosuje w podobnych wypadkach nasiona opianu Arctium Lappa, rod. Compositae.
Rp. Fructus Cardui mariani 50.0
Aqr.ae q. s. ut. f. emulsio 300,0
Sirupi Liuiritiae 30,0
M. d. s. Po yce stoowej co 2 godz. przy krwiomoczu.

FRUCTUS CARVI (syn. SEMEN CARVI) (KMINEK) (F. P.)

Wysuszone, dojrzae owoce pospolitej w kraju roliny
Carum carvi L., rod. Umbelliferae. Prastara sowiaska przyprawa do misa, pieczywa i serw, czciowo wyparta dzi
przez rozpowszechniony w hodowli koper ogrodowy (p. Fructus
Anethi i Herba Anethi). Kminek podobnie jak koper zawiera
2 3 % oleju eterycznego, ktrego gwnym skadnikiem jest
keton, karwon i terpen limonen; poza tym surowiec zawiera
zwizki flawonowe, tuszcze i biako. Kminek naley do grupy
agodnych ,,Carminativa"; zwiksza on sekrecj gruczow linowych, odkowych i jelitowych, jest wic rodkiem uatwiajcym trawienie i pobudzajcym perystaltyk jelit. Napary ze
zgniecionych owocw posiadaj, podobnie jak any (p. Fructus
Anisi) dziaanie mlekopdne.
123

Rp. Fruct, Carvi cont. 50,0

Foliorum Menthae pij?. S0,0
Flor. Chamomillae 20,0
M. f. spo. (Zika kojce przy blach odkowych).
3 szkL ciepego naparu dziennie.
Rp. Fruct. Carvi cont, 50,0
Fruct. Anisi cont. 50,0
M. i. spec. Zaparza yk na szkl. Pi 3 szkl. naparu dziennie,
(Z ika mlekopdne).
FRUCTUS CASSIAE FI3TULAE (STRCZYNIEC
CEWIASTY albo CEWINIEC (syn. CASSIA FISTULA).
Wysuszone i dojrzae owoce afrykaskiego drzewa Ca'-sia
fistula L., rod. Leguminosae. Surowiec ma wygld brunatnych,
twardych, rurkowatych strkw o dugoci od 2C 50 cm. Wewntrz strk podzielony jest gsto poprzecznymi przegrodami,
powleczonymi kwaskowato-sodkim miszem; midzy przegrodami znajduj si nasiona.
Warto lecznicz posiada w misz na przegrodach, zawierajcy glykozydy antralowe, pektyny, cukier inwertowany
i kwasy organiczne. Uywa si zeskrobanego z przegrd miszu jeli s strki wiee (ze strkw wysuszonych wyskrobuje si przegrody oblepione miszem i wygotowywuje z wod
otrzymujc Pulpa Cossiae depurata). Jest to agodny surowiec przeczyszczajcy z grupy antrachinonowej, stosowany
przewanie w praktyce dziecicej, albowiem jest do miy
w smaku.
Rp. Cassiae fistulae mundatae 50,0
Auae fervidae 150,0
M. f. decoct. S. P szklanki odwaru dla 67-letniego dziecka
na przeczyszczenie.
Rp. Pulpae Cassiae preparatae 30,0
D S. Na jednorazowe uycie (jako rodek przeczyszczajcy).
124

FRUCTUS COLOCYNTHIDIS CBURZANKA

albo GORZKIE JABKO). (?. P.).
Oczyszczone od naowocni i wysuszone owoce maoazjatyckiej
roliny Citrullus colocynthis L., rod. Cucurbitaceae. Biaa,
lekka, gbczasta masa o niezmiernie gorzkim smaku.
Surowiec zawiera gorzki glykozyd kolocyntyn oraz ywicowat substancj cilruline (elateryn) i naley on do lekw drastycznych o gwatownym dziaaniu przeczyszczajcym. Surowiec ten wywouje silne przekrwienie jelit i organw miednicy
maej, dlatego nie mona go stosowa u kobiet ciarnych lub
skonn3rch do krwotokw macicznych, a take przy ostrych cierpieniach jelit. Dzi lek ten, podobnie jak inne drastica (AI03,
Jalapa, Gumigutta, Scamonium, Elaterium, Bryonia), rzadko
bywa stosowany. W aptekach spotyka si Tinctura Colocynthidis
Extr. Colccynihidis siccum.
Dawkowanie: Fructus Colocynihidis pulv. od- 0,1 do 0,6;
Extractum Colocynthidis od 0,05 do 0,2; (tylko dla dorosych).
Francuskie piguki przeczyszczajce:
Rp. Fruct. Colocynthidis pulv.
Aloe pulv.
Scamonium pulv. aa 0,05
M. i. pillula D. t. d. N. 30. S. 14 piguki dziennie przy
zaparciach u osb otyych.

FRUCTUS CUBEBAE (OWOCE KUBEBY). (F. P.).

Niedojrzae wysuszone owoce indyjskiego krzewu Piper cubeba, L. f. rod. Piperaceae.
Podobne do pieprzu, ale opatrzone szypuk, owoce wielkoci
grochu, o wybitnie palco-aromatycznym smaku. Surowiec
zawiera krystaliczn bezazotow substancj kubebin, kwas kubebowy i 5 do 10 % olejku eterycznego.
Kubeba uywana jest w lecznictwie jako aromatyczno-ostre
diureticum" i desinficiens" drg moczowych przy rzeczce
i ropnych stanach zapalnych pcherza. U osb z chorobami ne12S

rek nie naley stosowa tego rodka. Dziaanie kubeby podobne

jest do balsamu kopajwskiego (Balsamum Copaivae). Stosuje
si przy rzeczce (oprcz surowca) wycig eterowy z kubeby
(Extractum aether Cubebae), ktry jest odpowiedniejszy ni
olejek kubebowy (Oleum Cubebae). Wskazane jest stosowanie
kubeby razem z olejkiem sandaowym (Oleum bantali ostindicum), ktry posiada wasnoci przeciwzapalne.
Rp. Fruct. Cubebae recente pulver. 12,0
Olei Santali ostindici 2,0
Sirupi simpl. 240,0
M. d. s. Po yce stoowej 34 razy (skci przed uyciem)
przy ostrych stanach rzeczkowych u kobiet.
Rp. Extr. aether. Cubebae 10,0
Olei Santali ostindici 3,0
Extr. et pulv. Liuiritiae q. s.
.
Ut. f. pillulae N. L. S. 3 do 6 piguek dziennie przy rzeczce.
FRUCTUS CYNOSBATI
(OWOC SZYPSZYNY czyli DZIKIEJ RY).
Czerwone, soczyste, szupinkowate owoce pospolitego u nas
krzewu Rosa canina L. (oraz innych dzikich r), rod. Rosaceae. Jest to najbogatszy w naszej florze surowiec witaminowy,
zawierajcy prcz karotenw (prowitamin A) do 0,5 % kwasu
askorbinowego (Witam. C), poza tym kwasy cytrynowy i jabkowy, cukier i do 25 % pektyn. Jest to dietetyczny rodek witaminowy, uywany najczciej w postaci konfitur lub marmelady, ktre si przyrzdza ze wieych owocw. W aptekach
znajduj si bd cae wysuszone owoce z pestkami (nieupkami), bd sama tylko wysuszona owocnia (Fruct. Cynosbati sine
seminibus), z ktrych si przyrzdza Extr. fluidum Cynosbati,
zalecany przy kamicy nerkowej i pcherzowej.
FRUCTUS FOENICULI
(KOPEREK SODKI, albo WOSKI) (F. P.).
Wysuszone owoce hodowanej w Europie poudniowej i rodkowej roliny Foeniculum vulgare Mili. rod. Umbelliferae.
126

Owoce podobne do kminku, ale 2 3 razy wiksze, o smaku sodkawo-szczypicym i swoistym zapachu przypominajcym anyek. Zawieraj 2 4% sodkawego olejku eterycznego, w ktrego skad wchodzi anetol i keton fenchon. Poza
tym (jak inne owoce Umbelliferae) zawieraj zwizki flawonowe, biako i tuszcz.
Powszechnie uywany ek dla niemowlt pobudzajcy trawienie i perystaltyk jelit. Stosowany jest w naparach per se
lub w poczeniu z rumiankiem. rodek ten oddaje rwnie
dobre usugi u osb starszych o wraliwym przewodzie pokarmowym, lub cierpicych na atoni kiszek. Koperek sodki podobnie jak any i kminek naley do lekw mlekopdnych. Poniewa olejek eteryczny przechodzi czciowo do mleka karmicej, przeto pokarm matki zaywajcej koperek dziaa pobudzajco na przewd pokarmowy niemowlcia.
Najlepsze s napary ze wieo utoczonych (recente contusorum) owocw.
Rp. Fruct. Foeniculi rec. cont. 4.0
Auae 10,00
Sacchari albi 5,0
M. f. infus. S. Na 2 razy (ciepe). Napj dla niemowlt.
Rp. Fructus Foeniculi rec. cont 30,0
Florum Chamomillae 10,0
M. f. spec. Zaparza yk na szkl. wrztku.
Napj dla niemowlt.
Rp. Fruct. Foeniculi rec. cont. 50,0
Fruct. Sennae conc. 30,0
Radicis Bardanae 50,0
M. f. spec. S. Zika rozwalniajce przy chronicznych
zaparciach.
FRUCTUS JUNIPERI (syn. BACCAE JUNIPERI)
(JAOWIEC) (F. P.).
Wysuszone dojrzae owoce pospolitego w caym kraju krzewu Juniperus cummunis. L., rod. Pinaceae.
12.7

Owoce czarne, wielkoci grochu o smaku pocztkowo sodko-aromatycznym, a nastpnie gorzkawym. Surowice zawiera
1 do 2% olejku eterycznego, substancje ywicowate, gorzk substancj juniperyn i 25 do 35% cukru inwertowanego.
Jest to lek moczopdny, powodujcy diurez;> wskutek dranienia nabonka kanalikw nerkowych, nie mona go przeto
stosowa w zbyt duych dawkach, zwaszcza przy istniejcym
ju podranieniu nerek. Lud uywa jaowca do okadze przy
chorobach gorczkowych (pierwotny sposb inhalacji).
agodniejsze dziaanie cd surowca posiada ekstrakt jaowcowy (Extractum albo Roob Juniperi) zawierajcy gwnie cukier, juniperyn i soie mineralne, a bardzo nie wiele olejku eterycznego, ktry ulega odparowaniu w czasie zagszczana
ekstraktu.
Olejek jaowcowy (Oleum Juniperi) stosuje siq w poczeniu
z innymi olejkami (Ol. Rosmarini, Ol. Lavandulae) do wciera
kojcych.
Rp. Fructus Juniperi 8,0
Rhiz. Polypodii 10,0
Auae fervidae 500 0
M. f. inlus. S. Po p szklanki 3 4 razy dziennie.
Napj moczopdny.
Rp. Extr. Juniperi 40,0
Aquae 100,0
Sirupi Sennae 20,0
M. d. s. Po yce stoowej 3 razy dz. Mikstura rozwalniajca.
Ep. Olei Juniperi 20,0
Olei Rosmarini 10,0
Olei Camphorati 70.0
M. d. s. Do wciera przv katarach, dusznicy oskrzelowej
i nieytach drg oddechowych.

FRUCTUS LAURI (syn. BACCAE LAURI)

(OWOCE WAWRZYNOWE).
Dojrzae i wysuszone owoce poudniowo-europejskiego drzewa
Laurus nobilis, L., rod. Lauraceae. Surowiec znwiera olejek
128

eteryczny (Oleum Lauri aethereum) i tuszcz (Oleum Lauri

expressum, albo pingue). Zastosowanie ma prawie wycznie
tuszcz, ktry zawiera zawsze olejek eteryczny i zabarwiony
jest chlorofilem na kolor zielony lub oliwkowy. Ten aromatyczny tuszcz uywa si przy wierzbie, wszawicy, jak rwnie
do wciera kojcych przy nerwoblach, w poczeniu z mentolem.
Rp. Ol. Lauri expressi 30,0
Mentholi 2,0
M. f. ungt. S. Do wciera kojcych w skr brzucha
przy bolesnym miesiczkowaniu.
Rp. Ol. Lauri expressi 20,0
Vaselini 30,0
Xyloli 2,0
M. f. ungt. S. Ma przeciwko wszawicy.
Rp. Sulfur. pulv. 20,0
Ol. Lauri expr. 20,0
Saponis Kalini
Axungiae porci aa 40,0
M. f. Ma przeciw wierzbie.

FRUCTUS MYRTILLORUM (syn. BACCAE MYRTILLORUM)

(CZERNICE albo CZARNE JAGODY). (F. P.).
Wysuszone, dojrzae owoce krajowej roliny Vaccinium
myrtillus, L., rod. Ericaceae.
Surowiec zawiera glykozyd benzylowy, wakcynin, garbniki,
kwasy organiczne i znaczne iloci barwikw antocjanowych.
Jest to bardzo popularny, nieszkodliwy (mona stosowa
w praktyce dziecicej) i przewanie skuteczny lek przeciwbiegunkowy, zwaszcza przy biegunkach przewlekych w chorobach zakanych. Stosuje si napary i odwary z jagd
lub wino jagodowe; najlepiej w poczeniu z szawi lub
rumiankiem.
Rp. Fruct. Myrtillorum 30,0
Fol. Salviae 20,0
Auae fervidae 500,0

129

M. f. infus S. Po p szklanki 34 razy dziennie

przy biegunkach.
P.p. Fruct. Myrtillorum 1CO,O
Herbae Anserinae 50,0
Radicis Tormentillae 30,0
Flor. Chamomillae romanae 30,0
M. i', spec. S. Zioa przeciwbiegunkowe. Pi 23 szkl. naparu
dziennie.

FRUCT US PAPAVEBIS (syn. CAPITA PAPAVER1S)

(MAKWKI). (F. P.).
Wysuszone, niedojrzae makwki hodowanego maku ogrodowego Paper somniferum L., rod. Pawaveraceae.
Surowiec zawiera alkaloidy makowcowe (opiumowe) i jest
rodkiem narkotycznym. Ujemn stron tego surowca jest fakt,
e czsto nie wiadomo jaka jest w nim zawarto alkaloidw.
Mianowicie makwki dojrzae drobnego maku (samosieja),
z ktrych zebrano nasiona, zawieraj mao morfiny (0,03 do
0,09%), zebrane za specjalnie makwki niedojrzae duego,
guchego maku zawieraj 0,3 do 0,6 % alkaloidw. Jeli przeto
chodzi o dziaanie alkaloidw makowcowych, to racjonalniej
jest zapisywa opium lub Tinct. Opii, albowiem przetwory te
s cile standaryzowane (opium 10%, Tinct. Opii simpl. i Tinct.
Opii crocata zawiera 1 % morfiny). Dawniej stosowano w praktyce dziecicej ulepek z makwek (Sirupus Diacodii). Odwary
makwek z szawi stosuje si do pukania ust przy blu
zbw i garda, przy anginach. Wrd ludu prostego istnieje
b. niebezpieczny zwyczaj pojenia niespokojnych niemowlt
odwarem z makwek. Ze wzgldu na zawarto morfiny
w makwkach, na ktr niemowlta s b. wraliwe, naley
zwalcza ten zwyczaj.
Rp. Fruct. Papaveris 30,0
fol. Salviae 50,0
M. f. spec. S. 2 yki na szklank wrztku.
Odwar do pukania ust i garda.
130

Rp. Fruct. Papaveris 20,0

Fruct. Myrtilli 30,0
Aquae 250,0
M. f. iiifus. S. Po kieliszku co 2 godz. przy bolesnych biegunkach.

FRUCTUS PETROSELINI (NASIENIE PIETRUSZKI).

Wysuszone, dojrzae owoce hodowanej w ogrodach pietruszki Petroselinum sativum Hoffm. rod. Umbelliferae.
Surowiec zawiera 2 3% oleju eterycznego zawierajcego
apiol i glykozyd flawonowy apiin. Jest to lek moczopdny;
wasno t posiadaj rwnie korzenie i licie pietruszki (Rad i x et H e r b a P e t r o s e l i n i ) , ale w mniejszym stopniu
ni owoce. Chocia pietruszka naley do rodkw moczopdnych
aromatycznych, nie powoduje ona jednak jak balsam kopajwski
lub jaowiec ostrego podranienia nerek. Owoce pietruszki (lub
korzenie) stosuje si w poczeniu z innymi lekami moczopdnymi przy przewlekych schorzeniach nerek i pcherza,
a nawet w cierpieniach rzeczkowych.
Rp. Fruct Petroselini cont. 50,0
Rhiz. Polypodii 50,0
Rad. Levistici 30,0
Flor. Cyani 30,0
M. f. spec. S. 23 szkl. dziennie (Zika moczopdne
przy niedomodze nerek i obrzkach).
Rp. Radicis Petroselini 100,0
Radicis Ononidis 50,0
Fol. Uvae-ursi 30,0
M. f. spec. S. 3 szkl. naparu dziennie. (Zioa moczopdne
przy rzeczce).

FRUCTUS P1PERIS NIGRI i FRUCTUS PIPERIS ALBI

(syn. PIPER ALBUM i PIPER NIGRUM) (PIEPRZ CZARNY
I PIEPRZ BIAY). (F. P.).
Pieprz czarny s to wysuszone, niedojrzae owoce-pestkowce, a pieprz biay owoce dojrzae i oczyszczone od misistej
naowocni, czyli same pestki indyjskiego krzewu Piper nigrum
L., rod. Piperaceae.
9*

131

Pieprz jest rozpowszechnion od wiekw ostr przypraw

do mis i konserw. Zawiera on nietrujcy alkaloid piperyn,
ywicowa te substancje o chr.-akterystycznym ostro-palcym
smaku i olejek eteryczny. Pieprz czarny jest bogatszy w olejek,
a biay w piperyn. Pieprz w maych dawkach pobudza
wydzielanie liny i soku odkowego; stosuje si go jako przypraw uatwiajc trawienie. W wikszych dawkach drani on
nerki i dziaa moczopdnie podobnie jak kubeba. Dzi pieprz
jest niemodny. Jego skutkom przypisujemy czsto wikszo
rozpowszechnionych cierpie na tle zej przemiany materii. Nie
jest to bodaj wina pieprzu, tylko ludzkiej niewstrzemiliwoci,
albowiem pieprz zaostrza" tylko apetyt i pozwala spoy
znacznie wicej ni organizm normalnie chce przyj. Lud przy
blach odka pije wdk pieprzow; w lecznictwie surowiec
ten stosuje si czasem w poczeniu z arszenikiem i elazem
w pigukach (Pillulae asiaticae).
FRUCTUS RHAMNI CATHARTICAE (syn. BACCAE
SPINAE CERVINAE) (JAGODY SZAKAKOWE).
Wysuszone, dojrzae owoce krajowego krzewu Rhamnus cathartica L., rod. Rhamnaceae.
Surowiec zawiera glykozydy antralowe: rhamnoemodyn.
rhamnozyn, zwizki flawonowe, pektyny i kwasy organiczne.
W dawkach umiarkowanych owoc szakaku naley do agodniejszych rodkw czyszczcych grupy antralowej (dziki obecnoci luzu i pektyn), ktry w postaci ulepku atwo stosowa
nawet w praktyce dziecicej. Podobnie jak inne leki antralowe
posiada ten surowiec rwnie wasnoci ciopdne. W aptekach przyrzdza si ulepek szakakowy ze wieych owocw
(Sirupus Rhamni catharticae albo Sirupus domesticus). Owoce
szakaku w poczeniu z innymi rodkami stosuje si w mieszankach zioowych przy nawykowych zaparciach i cierpieniach
woreczka ciowego.
132

Rp. Sirup. Rhamni catharticae 20,0

D. S. Po yeczce co 2 godz. na przeczyszczenie
dla 67-letniego dziecka.
Rp. Fruct. Rhamni cathart. 20,0
Fruct. Foeniculi 10,0
Auae fervidae 100,0
M. f. infus. S. Wypi po poowie w cigu dwch godzin
(na przeczyszczenie dla dorosego).
Rp. Fruct. Rhamni cathart. 50,0
Radicis Taraxaci 100,0
Herbae Rutae 20,0
Fruct. Foeniculi 30,0
M. d. s. (Zika rozwalniajce i ciopdne).
Szklank odwaru na noc.

FRUCTUS RUBI IDAEI (syn. BACCAE RUBI IDAEI)

(MALINY SUSZONE). (F. P.).
Wysuszono i dojrzae owoce pospolitej w kraju krzewiny
Rubus idaeus L., rod. Rosaceae. Dobrze wysuszone maliny
powinny mie row lub czerwon barw i owocowy (niestchy) zapach. Surowiec zawiera kwasy organiczne, barwik
antocjanowy, pektyny, lady olejku eterycznego i witami C.
Ulubiony ludowy lek napotny, stosowany przy chorobach gorczkowych w postaci naparw wzgldnie ulepku. W lecznictwie stosuje si ulepek (Sirupus Rubi Idaei) jako smakowe
i barwne corrigens" do kwanych lub obojtnych mikstur. Nie
naley jednak tego ulepku zapisywa do mikstur alkalicznych
(zawierajcych: Kalium carbonicum, Natrium bicarbonicum,
Natrium salicylicum), albowiem pod wpywem zasad pikny,
czerwony barwik antocjanowy zmienia si na brudno-zielony.
Twierdzenie, e maliny nie wywieraj adnego dziaania fizjologicznego jest mylne, albowiem u niektrych osb maliny wywouj wykwity skrne i nawet objawy wstrzsu.
Rp. Acidi citrici 5,0
Aquae 450,0
Sirupi Rubi Idaei 50,0

133

M. f. mixt.
S. Napj przy chorobach gorczkowych.
Rp. Fruct. Rubi Idaei 50,0
Flor. Sambuci 20,0
Flor. Spiraeae 20,0
Herbae Violae tricoloris 50,0
M. f. spec. S. (Zika napotne). P szklanki naparu co 2 godz.

FRUCTUS SENNAE (syn. FOLLICULI SENNAE)

(STRCZKI SENESOWE). (F. P.).
Wysuszone strczkowate owoce indyjskich i afrykaskich
krzeww: Cassia angustifolia Vahl, Cassia acutifolia Del. i Cassia
obovata Coli., rod. Leguminosae.
Brunatne, paskie strki, bez smaku i zapachu. Zawieraj
pektyny i zwizki antrachinonowe o dziaaniu rozwalniajcym.
Jest to znacznie agodniejszy i przyjemniejszy w smaku od
lici senesowych surowiec przeczyszczajcy, ktry nawet
w wikszych dawkach nie sprawia boleci. Jako dawka rozwalniajca dla dorosego czowieka wystarcza napar z 810
strczkw (3 4 g) na szklank wrztku; dawki 8 10 g
strczkw dziaaj ju silnie przeczyszczajce.
Rp. Fruct. Scnnae 10,0
Aquae fervidae 200,0
Mannae fraxineae 20,0
M. f. infus. S. Wypi na 2 razy.
Rp. Fruct. Sennae 30,0
Natrio-Kalii tartarici 10,0
Auae fervidae 250,0
M. f. decoct. S. Po kieliszku na noc przy zaparciach.

FRUCTUS SORBI (syn. BACCAE SORBI (JAGODY

JARZBINY).
Wysuszone, dojrzae owoce pospolitego w caym kraju
drzewa Sorbus aucuparia L., rod. Rosaceae. Surowiec zawiera sporo barwikw karotenowych (tzw. prowitamin A),
garbniki, kwasy organiczne (zwaszcza jabkowy), pektyny
134

i cukier nie fermentujcy sorbit oroz witam. C. Jarzbina

jest ulubion przypraw do wdki. Odwary wodne jarzbiny
stosuje si przy przewlekych nieytach przewodu pokarmowego oraz cierpieniach wtroby i woreczka ciowego.
Rp. Fructus Sorbi 60,0
Rad. Hydrolapathi 40,0
Fol. Althaeae 100,0
M. f. spec. S. (Zika przeciwko chronicznym rozwolnieniom).
23 szkl. naparu dziennie.
Rp. Fructus Sorbi 100,0
Rhizomae Curcumae conc. 50,0
M. f. spec. yk zi gotowa p godziny z dwch szkl.
wody. Pi po 2 szkl. naparu dziennie (przy kamicy ciowe];.

GALLAE (syn. GALLAE TURTICAE) (GALASWKI).

Wysuszone kuliste narol na liciach i modych pdach maoazjatyckiego drzewa Quercus infectoria Oliv., rod. Fagaceae.
Jest ta jeden z najbogatszych (55 65%) w garbniki surowcw, z ktrego otrzymuje si uywan w lecznictwie (zwaszcza
do wyrobu rnych specyfikw) tanin (Acidum tannicum).
W surowcu jednak oprcz taniny znajduj si fenolo-kwasy,
barwiki flawonowe, cukry, luzy. Odwary i wycigi z galaswek nie s przeto identyczne w dziaaniu z roztworami
czystej taniny. Z przetworw tego surowca znajduje si w aptekach nalewka galasowa (Tinctura Gallarum). Stosuje si galaswki w proszkach lub naparach przv biegunkach, a take
do pukania ust, lewatyw i przy leczeniu trudno gojcych si
ran i wrzodw.
Rp. Tinct. Gallarum 10,0
Mentholi 1,0
M. d. s. Do pedzlowania dzise.
Rp. Pulveris Gallarum 0,5
Radids Symphyti pulv. 0.3
M. f. p. D. t. d. N. XII. S. Po jednym proszku w p szkl. wody
34 razy dziennie (przy biegunkach).
135

Kp. Tinct. Gallarum 15,0

Inf. Salviae e 20,0 : 200,0
M. d. s. Do pukania garda.
GEMMAE BETULAE (PCZKI BRZOZOWE).
Zebrane w zimie i wysuszone pczki liciowe pospolitego
w caym kraju drzewa Betula verrucosa Ehr., rod. Betulaceae.
Skadniki tego surowca s takie same jak w Folia Betulae
(p. tam), ale zawarto substancyj ywicowych jest wiksza.
Jest to ludowy lek moczopdny o dziaaniu zblionym do
Balsamum Copaivae, lecz znacznie agodniejsze i nie wywoujce biakomoczu.
Pczki brzozowe zbierane w zimie zastpuj licie brzozowe,
ktre powinne by zbierane modziutkie (w maju), gdy s
jeszcze pokryte ywic, albowiem starsze licie brzozowe (zebrane w lecie lub jesieni) s mniej skuteczne. Stosuje si
pczki brzozowe w naparach lub mieszankach zioowych.
Rp. Gemmarum Betulae 50,0
Florum Cyani 40,0
Florum Calendulae 30,0
M. f. spec. (Zioa moczopdne). 23 szkl. naparu dziennie.
GEMMAE PINI (PCZKI SOSNOWE).
Zebrane w zimie i wysuszone pki pdowe pospolitego
w kraju drzewa Pinus silvestris L., rod. Pinaceae.
Wszystkie czci sosny zawieraj olejek eteryczny skadajcy
si z pinenu, limonenu i estrw borneolowych. Pczki sosnowe
zawieraj oprcz olejku rwnie substancje ywicowe, barwniki
flawonowe, garbniki oraz sole mineralne, niezbdne do szybkiego rozwoju na wiosn modych pdw i lici. Pczki sosnowe
nale do tzw. lekw czyszczcych krew" (niem. Blutreinigungsmitte), albowiem posiadaj dziaanie wykrztune, napotne, moczopdne i ciopdne. Stosuje si je w postaci
136

naparw lub nalewki. Nalewka ze wieo zebranych pczkw

lub modych pdw (Turiones Pini) na winie uywana jest przy
cierpieniach skrofulicznych i obserwowanych czsto pod koniec
zimy zaburzeniach metabolicznych (przemiany materii).
Rp. Tinct. Pini composit. 100,0
D. S. Po yeczce w pl szkl. mleka przy chrypkach i katarach.
Rp. Gemmarum Pini 50,0
Lichenis islandici conc. 50,0
Rad. Liuiritiac 30,0
M. f. spec. S. 23 szkl. naparu dziennie. Przy grulicy puc
i przewlekych bronchitach.
Rp. Gemmarum Pini 100,0
Fructus Rhamni cathart. 30,0
Wina biaego 1000,0
M. d. s. Po kieliszku 3 razy dziennie przj' jedzeniu.
(Przy biegunkach awitaminowych).
W lecznictwie ludowym stosuje siq mode wyrastajce wiosn
pdy sosny, tzw. T u r i o n e s P i n i oraz mode, zielone jeszcze
szyszki sosnowe, F r u c t u s P i n i i m m a t u r u s , w postaci
osodzonych miodem naparw (3 zielone pokrajane szyszki na
szklank wrztku) przy cierpieniach gruliczych. Surowce te
oprcz lerpenowych olejkw eterycznych zawieraj znaczne
(0,15 0,25%) iloci kwasu askorbinowego, czyli witamin? C,
s wic swego rodzaju ludowym ,.Cebionem".
GEMMAE POPULI (PCZKI TOPOLOWE).
Zbierane w zimie, wysuszone pki liciowe pospolitego w kraju
drzewa Populus nigra L., rod. Salicaceae.
Surowiec zawiera glykozydy, salicyn i populin (benzoilosalicyn), zwizki flawonowe: chryzyn i tektochryzyn, substancje ywicowe (o zapachu balsamu tolutaskiego) i olejek
eteryczny. By to ulubiony niegdy rodek przeciwko hemoroidom (w postaci okadw lub maci) oraz do gojenia ran,
wrzodw i egzem.
Dziki zawartoci benzoilo-salicyny surowiec dziaa napotnie
i moczopdnie. Dr H. Leclerc zaleca nalewk z pczkw
137

topolowych przy zastarzaych nieytach krtani i oskrzeli

jako lek wykrztuny i odkaajcy drogi oddechowe. Dziki
zawartoci zwizkw flawonowych: chryzyny i tektochryzyny dziaa nieraz skutecznie przy cierpieniach woreczka ciowego.
Rp. Gemmarum Populi contus. 20,0
Flor. Hyperici 20,0
Spirit Vta 95% 30,0
Axungiae porci 80,0
M. f. ungt. S. Ma na hemoroidy, pknicia odbytnicy,
rany, wrzody.
Utuczone pczki topolowe i kwiat dziurawca zwily alkoholem i pozostawi w zamknitym naczyniu na 2 godz. Nastpnie doda smalec i ogrzewa na wodnej kpieli a si
ulotni spirytus, po czym odcedzi roztopion ma przez gaz<j.
Rp. Tinct. Populi 50,0
D. S. Po yeczce w p szkl. mleka 3 razy dziennie przy
nieytach krtani i oskrzeli.
Rp. Gemmarum Populi cont. 50 0
Florum Spiraeae 50,0
Fol. Ribis nigri 100,0
?vT. i. spec. S. 23 szkl. naparu dziennie.
(Zika przeciwreumatyczne).
Rp. Gemmarum Populi 50.0
Ehiz. Curcumae 30,0
Herbae Polygeni avicul. 100.0
M. f. spec. S. 2 yki zi gotowa p godziny z 2 szkl. wodv.
Pi 2-3 szkl. naparu dziennie. (Przy cierpieniach woreczka
ciowego).
Znacznie bogatszymi w ywic i olejek lotny s pki liciowe
topoli balsamicznej. Populus balsamifera L., ktre jednak
rzadko spotyka si w handlu.
GLANDULAE LUPUI.I (syn. LUPULINUM) (GRUCZOY
CHMIELOWE, LUPULINA). (F. P.).
Oclsiane z wysuszonych eskich kwiatw chmielu, tzw.
szyszek chmielowych (Flores Humui upuli), gruczoy ywicowo-olejkowe.
138

Jest to zazwyczaj produkt uboczny wykruszajcy si w suszarniach i skadach chmielu browarniczego. Tak surbw
lupulin oczyszcza si przez wielokrotne, staranne odsiewanie
przez gste sita i otrzymuje si drobny brunatno-ty proszek
o gorzkawo-aromatycznym smaku i do mocnym swoistym, ale
nie przykrym zapachu. Stara i zwilgotniaa lupulina jeczeje,
brunatnieje i nabiera nieprzyjemnego zapachu zepsutego sera.
Surowiec zawiera te same skadniki, ktre s podane przy kwiatach chmielu (Flores Humuli p. tam), ale w znacznie wikszych ilociach. Jest to agodne s e d a t i v u m , stosowane przy
pobudliwoci pciowej (przy zmazach nocnych, bolesnych erekcjach, zaburzeniach histerycznych u kobiet), zwaszcza w poczeniu z walerian lub arcydziglem.
Rp. Lupulini 0,3
Rad. Valerianae pulv. 0,5
M. f. pulv. D. t. d. N. XII. S. 3 razy dziennie po 1 proszku.
Rp. Tinct. Lupulini 15,0
Tinct. Valerianae
Tinct. Angelicae aa 10,0
M. d. s. Po 25 krop. w kieliszku wody 24 razy dziennie.
Rp. Lupulini 0,3
Kalii bromati 0,3
M. f. d. D. t. d. N. X. 12 proszki na noc (przy zmazach
nocnych).

GUARANA (syn. PASTA GUARANAE)

(GWARANA). (F. P.).
Podpraone i zmielone owoce poudniowo-amerykaskiego
krzewu Paulinia sorbilis Mart., rod. Sapindaceae, suce w dorzeczu Amazonki i Orinoko jako codzienna uywka kofeinowa
podobnie jak u nas kawa i herbata.
Jest to najbogatszy w kofein surowiec (5 6%) zawierajcy
ten alkaloid w postaci osobliwych glikotannoidowych pocze,
dziki czemu dziaanie gwarany, podobnie jak Semen Colae
(p. tam), jest znacznie silniejsze ni innych surowcw kofeino139

wych, do ktrych jestemy przyzwyczajeni (kawa, herbata).

Stosuje si sproszkowany surowiec (Pulvis Guaranae) w dawkach od 0,05 do 0,5. Guarana wchodzi zwykle w skad rozpowszechnionych dzi proszkw od blu gowy.
Rp. Pulv. Guaranae 0,1
Acidi acetylosalicyl. 0,2
Amidopyrini 0,1
Sacchari albi 0,1
M. 1 p. D. 1. d. N. XII. Proszki od blu gowy.
Rp. Acidi acoiylosalicylici 0,3
Phenacetini 0,2
Pulv. Guaranae 0.2
M. f. p. D. t. d. N. X. Proszki od blu gowy.
Rp. Pulv. Guaranae 5,0
Sir. Gummosi 50,0
Aquae flor. Aurant. 10,0
Aquae Menthae 100,0
M. d. s. Co 2 godz. po y. st. Zamiast roztworw i mikstur z coffein, natr. benzoic. l"b natr. salicyl.
GUMMI ACACIAE (syn. GUMMI ARABICUM)
(GUMA ARABSKA). (F. P.).
Wysuszony liposok wyciekajcy z naci pni i gazi afrykaskich drzew z rodzaju Acacia: Acacia arabica, Willd.,
A. horrida Willd., A. senegal Willd. i inn., rod. Leguminosae.
Skada si gwnie z soli wapniowych i potasowych, kwasu
arabinowego. Jest to jeden z najczciej uywanych wglowodanowych kolloidw rolinnych, uywanych do keikw, zawiesin, proszkw, piguek jako rodek zawieszajcy i powlekajcy.
luzy i gumy rolinne, dziki ich osaniajcym wasnociom,
stosuje si w celu zagodzenia gorzkiego, kwanego lub palcego smaku lekw, w celu zabezpieczenia bony luzowej odka
(zwaszcza u osb skonnych do wymiotw) od dranicego
dziaania niektrych zwizkw i w celu zwolnienia szybkoci
resorbcji. Np. przy zapisywaniu maym dzieciom gorzkich
140

proszkw, kalomelu, santoniny lub cytwaru, najlepiej podawa

je w ulepku z gum arabsk (Sirupus Gummosus) lub z Pulyis
Gummosus.
Guma arabska zawiera oksydazy (fermenty utleniajce) i dlatego zwizki o charakterze fenolowym (Resorcinum, Thiocol,
Guajacolum carbonicum, przetwory salicylowe, odwary Ulva
ursi itp.) w miksturach zawierajcych gum arabsk atwo ciemniej. W aptekach znajduj si nastpujce przetwory: Gummi
arabicum pulveratum, Sirupus gummosus, Mucilago Gummi
arabici (1:3) i Pulvis gummosus.
Rp. Chinini tannici 1,0
Sir. simpl.
Mucilag. Gummi arabici aa 25,0.
M. d. s. Po yeczce 23 razy dziennie dla 3-letniego dziecka
przy grypie.
Rp. Santonini 0,02
Pulv. Gummosi 0,3
M. f. pulv. D. t. d. N. 6. S. Po 2 proszki w odstpie godzinnym
co dzie rano na robaki dla dziecka 57 letniego.
Rp. Extr. aether. Filicis maris 6,0
Mucilaginis Gummi arabici 6,0
Fuci vesiculosi pulv. q. s.
Ut. f. boli. N. V. S. Zay co 10 minut po 1 gaice na czczo
zapijajc czarn kaw. (Przeciwko tasiemcowi u dorosych).
GUMMI-GUTTI (syn. GUMMI-RESINA GUTTI)
(GUMIGUTA). (F. P.).
Wysuszony mleczny sok indyjskiego drzewa Garcinia Hanburyi Hook. f. i Garcinia Morella Desr., rod. Guttiferae.
Pomaraczowo-brunatna trwarda, krucha masa o dranicoluzowatym smaku, barwica lin na kolor cytrynowo-ty.
Surowiec zawiera luzy i ywicowat substancj, zwan kwasem
kambodowym, o gwatownie przeczyszczajcych wasnociach.
Jest to silne d r a s t i c u m , ktre ju w dawkach 0,25 do 0,55
wywouje silne rozwolnienie poczone z blami. Dawniej, gdy
141

byy w modzie rodki gwatownie czyszczce, stosowano gumigut w dawkach 0,05 do 0,1 w poczeniu z alcesem lub jalap
w postaci piguek przeczyszczajcych.
Pilulae laxantes de Bontius:
Rp. Aloe 2,0
Gummi gutti 2,0
Gummi res. Ammoniaci 2,0
Aceti q. s.
Ut. f. pillul. N. LX. S. 25 pig. dziennie.

Szkockie piguki Andersona:

Rp. Aloe 2,0
Gummi gutti 2,0
Ol. Anisi 0,2
Mellis depurati q. s.
Ut f. pillul. N. LX. 25 pig. dziennie.

GUMMI STERCULIAE (INDYJSKA albo AFRYKASKA

TRAGAKANTA).
Wysuszony liposok z podzwrotnikowych drzew Sterculia
tragacantha Lindl. i Cochlospermum gossypium. D. C. rod.
Sterculiaceae.
Produkt podobny do gumy tragankowej (p. Gummi Tragacantha) skadajcy si gwnie z bassoryny. Indyjska tragakanta w wodzie silnie pcznieje powikszajc sw objto
dwudziestokrotnie.
Drobne grudki indyjskiej tragakanty (czasem powleczone cukrem lub czekolad) wypuszczono do handlu pod nazw Normacol", Decorpa" itp. jako specyfiki przeciwko zbijaniu si
mas kaowych i uporczywym zaparciom; zaywa si yeczk
drobnej grudki na noc lub z rana.
Jako surowiec spulchniajcy masy kaowe mona stosowa
zwyk gum tragankow w postaci ogrubnego proszku Gummi
Tragacanthae in granis.
142

GUMMI TRAGANTHAE (syn. TRAGACANTHA)

(GUMA TAGANKOWA, TRAGAKANTA) (F. P.)
Wysuszony liposok, wyciekajcy z naci odyg maoazjatyckich krzeww z rodzaju Astraguius, rod. Leguminosae.
Kolloid rolinny skadajcy siq podobnie jak guma arabska
z wglowodanw, gwnie bassoryny. Tragakanta rni si
od gumy arabskiej nierozpuszezalnoci w zimnej wodzie (tylko
w gorcej) i brakiem oksydaz (fermentw utleniajcych); stosuje si jako rodek powlekajcy i zawieszajcy do kleikw, zawiesin, proszkw, piguek i tabletek.
HERBA ABSINTHII (PIOUN). (F. P.).
Wysuszone ziele (kwiaty i licie) roliny Arlemisia absinthium,
L. rod. Compositae; chwast pospolity w caym kraju na glebach bogatych w potas i azot.
Surowiec zawiera gorzkie substancje: absyntyn i anabsyntyn oraz olejek eteryczny (0,3 0,G %), w skad ktrego wchodzi keton thujon (tanaceton) oraz estry alkoholu thuilowego;
jest to surowiec zawierajcy rwnie spore iloci (10 12%)
soli mineralnych, zwaszcza potasowych. Pioun naley do lekw aromatyczno-gorzkich stosowanych przy dysp^psjach i bezsoczu, a w lecznictwie ludowym i przy malarii. Pioun nie naley jednak dp rodkw obojtnych i nie moe by stosowany
przez czas duszy. Lekarze francuscy, ktrzy mieli najwicej
przykadw naduywania wdki piounwki (tzw. Absynt) zaliczaj olejek piounowy do tzw. olejkw powodujcych drgawki, (essences epiieptisantes). U kobiet pioun pobudza krwawienie miesiczne, a u ciarnych moe wywoa poronienie.
Sproszkowane kwiaty piounu maj wasnoci czerwiogubne,
zblione do kwiatw cytwaru (Flores Cinae) i wrotyczu (Flores
Tanaceti). Napar piounu 1 : 10000 posiada jeszcze wyranie
wyczuwalny gorzki smak.
143

W aptekach s nastpujce przelwory piounowe:

Tinctura Absynthii, Extractum Absynthii i Oleum Absynthii.
'ioun stosuje si po 1,0 do 3,0 na dawk. Tinc. Absynthii stouje si po 3,0 5,0 na dawk. Extr. Absynthii stosuje si po
,2 1,0 na dawk.
Wino piounowe:
Rp. Herbac Absynthii 30,0
Cort. Cinnamoni 5,0
"Wina biaego 750,0 (butelka)
Macerowa przez tydzie, nastpnie przecedzi. S. Po kieliszku
przed obiadem i kolacj. Wino piounowe.
Rp. Flor. Absynthii pulv. 3,0
Flor. Cinae pulv. 2,0
Electuarii Sennae 10,0
M. f. boli. N. VI. S. Po 2 gaiki z rana i popi kaw.
(Na robaki dla 810-letniego dziecka).
HERBA ADONIDIS (ZIELE MILKA). (F. P.)
Wysuszone ziele wraz z kwiatami krajowej roliny Adonis
ernalis L., rod. Ranunculaceae.
Surowiec zawiera trujcy glykozyd nasercowy adonitoksyn
raz kwas akonitowy.
Miek naley do lekw wzmacniajcych skurcze minia serowego (Cardiaca), podobnie jak Convallaria, Helleborus, Digialis, Strophanthus. Miek wiosenny posiada najsilniejsze dziamie w stanie wieym i najlepszym z niego przetworem jest
tabilizowany wycig ze wieego ziela (Intractum Adonidis).
lwyka nalewka z suchego ziela (Tinctura Adonidis) i napary
ziaaj znacznie sabiej i z biegiem czasu trac na sile.
Miek nie posiada dziaania kumulatywnego jak naparstnica,
liek jako surowiec silnie dziaajcy moe by zapisywany
ylko w okrelonych dawkach i pod kontrol lekarza.
Naley pamita, e Intracta s 2 3-krotnie mocniejsze
/ dziaaniu od nalewki.
.44

Rp. Intracti Adonidis 10,0

D. S. Po 810 krop. 23 razy dziennie.
Rp. Tincturae Adonidis 10,0
D. S. Po 1525 kropel 24 razy dziennie.
Rp. Infusi Adonidis e 8,0 : 200,0
D. S. Po yce stoowej co 3 godziny.
Podobne dziaanie, cho trzykrotnie sabsze, posiada ziele
mika letniego Adonis aestivalis.
HERBA AGRIMONIAE (RZEPIK)
Wysuszone ziele pospolitej w caym kraju roliny Agrimonia eupatoria L., rod. Rosaceae.
Nie trujcy ludowy surowiec stosowany przy cierpieniach
przemiany materii jako czyszczcy k r e w ' np. p r z y wadliwej
przemianie purynowej. Dziaanie i skad tego surowca zblione
jest do Herba Alchemiilae i Herba Fragariae (p. lam)
Napary stosuje si przy katarach jelit oraz kamicy nerkowej i wtrobowej.
HERBA ALCHEMILLAE (PRZYWROTNIK)
Wysuszone ziele pospolitej w kraju roliny Alchemila silvestris Schm. rod. Rosaceae. Przywrotnik podobnie jak Herba Agrimoniae, Herba Anserinae, Herba Fragariae naley do
surowcw rodziny rowatych (Rosaceae), zawierajcych
swoiste garbniki, widocznie potrzebne naszemu organizmowi,
wikszo bowiem owocw garbnikowych (jak gruszki, jabka,
pigwy, winie, liwki, brzoskwinie, morele, maliny, jeyny,
truskawki, poziomki, nieszpulki), ktre czowiek wprowadzi do
swego poywienia nale wanie do rodziny Rosaceae. Gdy
nie mamy przeto pokarmw mogcych n a m dostarczy tych
skadnikw, uciekamy si do pomocy skromnych chwastw z tej
samej rodziny. P r z y w r o t n i k podobnie jak wyej wspomniane
zioa stosuje si przy chorobach przemiany m a t e r i i (biegunki,
niedomagania wtroby, nerek, cierpienia artretyczne).
io

145

Rp. Herbae Alchemlllae

Herbae Anserinae
Herbae Fragariae aa 100,0
M. f. spec. Zioa przeciwko przewlekym katarom jeliL

HERBA ANSERINAE (SREBRNIK)

Wysuszone licie pospolitej na trawnikach i miedzach roliny
Potentilla anserina L., rod. Rosaceae. Zawiera garbniki, kwasy
organiczne, witamin C. Jest lekiem cigajcym i przeciwkurczowym stosowanym przy biegunkach, zej fermentacji kiszkowej i przewlekych katarach kiszek.
Wedug Dr. Weissa (Hippokrates" 1938, 26) Srebrnik posiada
wyrany przeciwskurczowy wpyw na macic i jest wskazany
przy bolesnym miesiczkowaniu.
Rp. Herbae Anserinae 50,0
Flor. Chamomillae 30,0
M. f. spec. przy katarach kiszek.
Rp. Herbae Anserinae 30,0
Herbae Hyciropiperis 20,0
Herbae Melissae 10,0
M. f. spec. Zika przy bolesnym miesiczkowaniu.

HERBA ET RADIX APII (SELER)

Ziele i korzenie pospolicie hodowanej w ogrodach jarzyny
i przyprawy Apium graveolens L., rod. Umbelliferae.
Podobnie jak pietruszka (p. Fruct. Petroselini), koper (Fruct
Anethi) i lubczyk (Radix Levistci) seler naley do rodkw,
ktre czowiek uczyni od wiekw swymi uprawnymi warzywami i przyprawami. Wszystkie one maj dziaanie moczopdne
i wzmacniajce perystaltyk jelit. Seler, podobnie jak pietruszka, zawiera glykozyd Apiin, Asparagin i olejek eteryczny,
zawierajcy oprcz terpenow swoisty zwizek aromatyczny Sedanolid.
Odwary i nalewk selera stosuje si przy dusznicy oskrzelowej oraz jako lek moczopdny przy cierpieniach artretycz146

rvych. Najlepsze dziaanie wykazuj wycigi ze wieego ziela

(Intractum), lub wieo wycinity sok po yce 3 razy dziennie.
Rp. Intracti Apii graveol. 30,0
D. S. Po yeczce na p szkl. wody 3 razy dziennie (agodne
diureticum).

HERBA ASARI CUM RADICIBUS (KOPYTNIK)

Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w cienistych
lasach roliny Asarum europaeum L., rod. Aristolochiaceae.
Surowiec zawiera okoo 1 % do ostrego w smaku olejku
eterycznego, ktrego skadnikami s: azaron, dwuazaron, aldehyd azarylowy, borneol, eugenol i sesuiterpeny, poza tym
gorzk substancj azaryn i kwasy organiczne. Przed odkryciem Ameryki, gdy nie znano jeszcze wymiotnicy, kopytnik by
uywany (w dawkach po 35 g) jako rodek wymiotny
a w dawkach po 0,30,5 g jako lek wykrztuny i moczopdny.
Proszek kopytnika w postaci tabaczki wywouje kichanie i by
niegdy uywany do leczniczych tabaczek przy nieytach nosa
i blach gowy.
Wiksze dawki kopytnika (1020 g) wywouj silne wymioty
i biegunk, a u ciarnych mog spowodowa poronienie. Jest
to rodek niedostatecznie zbadany farmakologicznie, a jednoczenie do silnie dziaajcy. Stosuje si jako energiczny rodek wykrztuny i moczopdny. W weterynarii stosuje si jako
lek przeczyszczajcy. Na wsi dodaj kopytnik do wdki alkoholikom, celem obrzydzenia im pijastwa, powoduje on bowiem przewleke nudnoci i wymioty. Wedug Leclerc'a wycigi ze wieej roliny posiadaj dziaanie wymiotne i dranice sabsze ni przetwory z suchego ziela.
Rp. Herbae Asari c. radicibus 8,0
Auae fervidae 250,0
Sirupi Liquiritiae 50,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej 3i razy dziennie (przy
zapaleniach puc i oskrzeli).

147

Rp. Hcrbae Asari c. radicibus 30,0

Foliorum Betulae conc. 100,0
Foliorum Vitis ideae 50,0
Rhizomae Polypodii 50,0
M. 1 spec. Zioa moczopdne 3 razy dziennie po pl szklanki
naparu (przy nieytach drg moczowych).
Rp. Intract. Asari 20,0
D. S. Po 20 krop. co 3 godz. przy suchym kaszlu i dyehawicy.

Czasem spotyka si w handlu same korzenie kopytnika

Radix Asari, ktre s bogatsze w skadniki olejkowe i azaryn
ni ziele.
HERBA ASPERULAE (syn. HERBA MATRIS SILVAE)
(MARZANNA)
Wysuszone ziele spotykanej w lasach liciastych roliny Asperula odorata, L., rod. Rubiacea.
Jest to lek kumarynowy uywany do tzw. kuracji wiosennej
(Maikuren), podobnie jak ubrwka (Herba Hierochloe) i nostrzyk (p. Herba Meliloti). Jest to ziele o bardzo miym zapachu
stosowane w postaci herbatek.
Rp. Herbpc Asperulae 100,0
Fol. Melissae 30,0
Fol. Rubi fruticosi 170,0
M. i. spec. Herbatka dla osb unikajcych uywek
kofeinowych.

HERBA BELLIDIS (STOKROTKA)

Wysuszone ziele wraz z korzeniami i kwiatami pospolitej
w kraju roliny Bellis perennis L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera saponiny, gorzk substancj Bellidyn,
barwniki flawonowe, garbniki i sole mineralne. Naley do tzw.
lekw czyszczcych krew" stosowanych przy cierpieniach
przemiany materii (nieyty jelit, choroby nerek, wtroby, pcherza). Podobno najlepsze wyniki daj napary ze wieego
ziela: 23 krzaczki stokrotki (5060 g) zagotowa na szklank
wrztku, pi 23 szklanki naparu dziennie.
148

Rp. Herbae Bellidis 100,0

Herbae Hyperici 50,0
Herbae Anserinae 50,0
M. f. spec. S. Zika przy przewlekych nieytach jelit.
Rp, Herbae Bellidis 100,0
Herbae Fragariae 50,0
Fol. Myrtillor. 50,0
M. f. spec. S. Zioa przy kamicy pcherzowej i nerkowej.

HERBA BURSAE PASTORIS (syn. HERBA CAPSELLAE)

(TASZNIK)
Wysuszone ziele pospolitego w ogrodach i na polach chwastu
Capsella bursa pastoris Moench., rod. Cruciferae.
Stary ludowy lek krwiotamujcy (przy krwotokach macicznych), ktry si sta niezmiernie modny podczas wojny i po
wojnie, gdy brak byo innych lekw hemostatycznych; rodkowi
temu powicono duo miejsca w zioolecznictwie. Wikszo'
autorw chwali go, inni gani. Stwierdzono jednak w nim obecno choliny i tyraminy. Wielu autorw stwierdza dobre dziaanie tasznika przy krwotokach macicznych. Na taszniku bardzo
czsto wystpuje grzybek pasoytujcy Albugo candida, ktremu przypisywano (przez analogi do sporyszu) dziaanie
krwiotamujce. Dr W. Harste wykaza jednak, e ekstrakt z zupenie zdrowych rolin dziaa rwnie dobrze jak i z poraonych
grzybkiem. Osobicie widziaem na wsi wrd ludu wypadki
zatrzymania si obfitych krwotokw macicznych po 23 ykach wieo wycinitego soku z tasznika.
Przy krwotokach pucnych jednak tasznik przewanie zawodzi.
Gotowanie ziela niszczy jego dziaanie krwiotamujce, dlatego naley stosowa wycigi na zimno Maceratio.
Stosuje si bd ekstrakt pynny (Extr. fluid. Bursae pastoris),
bd mocny wycig na zimno; czasem w poczeniu z pieprzem
wodnym (p. Herba Hydropiperis). Pewniejsze wyniki daj wycigi ze wieego ziela (Intracta) lub wiey sok (suceus recens).
149

Rp. Succi Bursae pastoris 30,0

D. S. Po yeczce co 3 godziny.
Rp. Extr. fluid. Burrae pastoris 50,0
D. S. Po yeczce co 2 godziny.
Rp. Kerbae Bursae pastoris 40,0
Herbae Hydropiperis 30,0
Aquae frigidae 500,0
M. f. maceratio. S. P szklanki co 2 godziny.

HERBA CANNABIS INDICAE (KONOPIE INDYJSKIE

albo HASZYSZ) (F. P.)
Pokryte lepkimi ywicowatymi gruczoami wierzchoki kwiatowe eskich osobnikw tzw. konopi indyjskich Cannabis
indica Lam., rod. Moraceae, hodowanych w Persji, Egipcie oraz
Indiach. Podobne wasnoci cho w znacznie sabszym stopniu
posiada ziele konopi krajowych (Cannabis sativa L.), znajdujce si dzi w handlu zamiast surowca indyjskiego, ktry (jako
narkotyk euforyczny) podlega surowej kontroli i utrudnieniom wwozowym. Konopie zawieraj w gruczoach na powierzchni kwiatostanw jakie bliej nieznane substancje: Cannabinol, Tetanocannabin, Kannabinin, o dziaaniu kojco-odurzajcym, wywoujce w wikszych dawkach majaczenia, poraenie nerww ruchowych, znieczulenie i wreszcie gboki sen.
Im bogatsze jest ziele w gruczoy, tym silniejsze jego dziaanie.
W Indiach i Persji z samej ywicy konopnej przyrzdzaj przetwory zwane h a s z y s z e m , ktre powoduj charakterystyczne odurzenie i fantastyczne wizje.
Na rynkach europejskich (przynajmniej w handlu aptekarskim) nie spotykamy czystego haszyszu a jedynie zagszczony
wycig eterowy z ziela (Extractum aethereum Cannabis indicae). Poniewa zawarto skadnikw czynnych zarwno
w zielu, jak i przyrzdzonym z niego ekstrakcie ulega znacznym wahaniom, przeto dziaanie fizjologiczne jest czsto niepewne. Poza tym zapisywanie przetworw z konopi indyjskich
podlega surowej kontroli i takim samym restrykcjom, jak
150

opium, morfina, kokaina i heroina (na recepcie musi by okrga

piecz lekarza). W narkozie haszyszowej mona wyrni nastpujce okresy: I. Podniecenia ruchowego i czuciowego;
II. Dyskoordynacji intelektualnej; III. Ekstazy; IV. Sennoci.
Najwaniejsze zastosowanie maj przetwory haszyszowe jako
lek narkotyzujcy przy delirium tremens, histerii, neurastenii,
melancholii, plsawicy i bezsennoci na tle zaburze psychicznych.
Dawki: Extr. Cannabis indicae a 0,05 do 0,1 pro dosi; Tinct.
Cannabis Indicae a 820 kropel pro dosi. Jak wykazay jednak badania wielu farmakologw nawet dawki 2030 razy(!)
wiksze, poza objawami silnego swoistego odurzenia przemijajcego po kilkunastu godzinach nie powodoway innych gronych dla zdrowia i ycia nastpstw.
Ziele konopi indyjskich (a 0,5 pro dosi) w poczeniu z Folia
Stramonii uywa si do cygaretek lub trociczek antyastmatycznych.
HERBA CARDUI BENEDICTI
(DRAPACZ KARDOBENEDYKTA)
Wysuszone ziele hodowanej obecnie w kraju roliny Cnicus
benedictus L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera gorzk substancj Knicyn i znaczne iloci
(do 12%) soli mineralnych (potas, wap, magnez). Jest to lek
gorzki i remineralizujcy w rodzaju piounu (p. Herba Absynthi), ale nie zawierajcy dranicego olejku eterycznego. Stosuje si przy zym trawieniu i braku apetytu, zwaszcza u osb
anemicznych i rekonwalescentw.
Rp. Herbae Cardui benedicti 50,0
Flor Chamomillae romanae 5,0
M. f. spec. yk ziek zaparzy na szklank wrztku i wypi
przed jedzeniem. Ziika na apetyt.

Nasiona kardobenedykty w postaci emulsji stosuje si przy

krwotokach nerkowych i macicznych podobnie jak nasiona
ostropestu Fructus Cardui mariani (p. tam).
151

HERBA CENTAURII MINORIS

(CENTURIA, albo TYSICZNIK) (F. P.)
"Wysuszone kwitnce ziele pospolitej w kraju roliny Erythraea centaurium Pers., rod. Gentianacae.
Lek naley do grupy farmakologicznej ,,Amara pura" zawierajcy nie trujc gorzk substancj erytrocentauryn (= erytauryna), ciao ywicowate i barwiki flawonowe. Podobnie jak
inne roliny goryczkowe (Gentianaceae) centuri stosuje si
przy dyspepsjach i bezsoczu jako lek uatwiajcy trawienie.
W medycynie ludowej stosuj centuri w poczeniu z piounem
lub sonecznikiem (Flor. Helianthi) przy zimnicy.
Rp. Herbae Centaurii minoris 100,0
Rhiz. Calami 20,0
Fruct. Carvi cont. 30,0
M. f. spec. (Zioa na apatyt). P szklanki naparu przed
jedzeniem.
Rp. Herbae Centaurii minoris 100,0
Herbae Absynthii 30,0
Flor. Helianthi 50,0
Flor. Calendulae 20,0
M. f. spec. (Zioa przeciwko zastarzaej zimnicy). 2 szkl.
naparu dziennie.

'

HERBA CHELIDONII (JASKCZE ZIELE, GLISTNIK)

Wysuszone ziele pospolitej w ogrodach i pod potami roliny
Chelidonium majus L., rod. Papavaraceae.
Jest to surowiec, zawierajcy szereg alkaloidw (0,51%):
chelidonin, sangwinaryn, cholerytryn, allokryptopin, protopin, berberyn, poza tym kwas chelidonowy i do znaczne
iloci soli wapniowych.
Chelidonina posiada dziaanie kojce podobne do morfiny,
ale jest mniej trujca i nie powoduje euforii. Protopina posiada wasnoci znieczulajce. wiey (barwy ciemnotej)
mleczny sok glistnika niszczy brodawki i wrzodziki. Ekstrakt
z glistnika posiada wasnoci znieczulajce, a wedug Stickla
152

<

rwnie i bakteriobjcze. Stosuje si jako lek znieczulajcy przy

raku i wrzodzie odka, przy blach wtrobowych (kamica ciowa), przy bolesnych biegunkach, jako lek nasenny oraz zewntrznie (macie lub czopki z ekstraktem) przy hemoroidach
i trudno gojcych si ranach. Dziaanie Chelidonium podobne
jest do Papaweryny i Kodeiny i dlatego Extr. fl. Chelidonii oraz
Intract. Chelidonii mona stosowa jako zastpk tych alkaloidw w dawkach po 2030 kropli 34 razy dziennie.
Dawki: Herba Chelidonii 2,05,0 na dawk 23 razy dziennie; Extractum Chelidonii 0,41,0 na dawk 23 razy dziennie;
Intr. Chelidonii 1520 krop. na dawk 24 razy dziennie.
Rp. Herbae Chelidonii 20,0
Aquae fervidae 180,0
Sirupi Aurantiorum 30,0
M. d. s. Co 3 godz. po yce stoowej (przy kolce wtrobowej).
Rp. Intract. Chelidonii 30,0
D. S. Po 20 krop. w kieliszku ocukrzonej wody 34 razy
dziennie przy bolesnym kaszlu.
Rp. Extr. fl. Chelidonii 0,3
Extr. Millefolii 0,3
Olei Cacao 1,5
M. f. supposit. D. t. d. N. XII. S. 23 czopki dziennie
(przy hemoroidach).

Rp. Intract. Chelidonii 5,0

Tinct. Calendulae 5,0
Lanolini anhydr.
Axungiae porci aa 20,0
M. f. ungt. Na wrzody, swdzce egzemy.
HERBA CHIMAPHILAE (syn. FOLIA PIROLAE
UMBELLATE) (POMOCNIK albo STANOWNIK)

Licie i gazki pospolitej w lasach sosnowych roliny Chimaphila umbellata Nutt. (syn. Pirola umbellata) rod. Pirolaceae.
153

Licie troch wiksze od mcznicy (Folia Uvae-ursi), lecz

przy wierzchoku tpo zbkowane. Surowiec zawiera glykozyd
arbutyn, urson, chimaphilin oraz garbniki. Jest to wybitne
diurecticum zwikszajce wydzielanie chlorkw i produktw
przemiany azotowej. Surowiec ten przypomina w dziaaniu
Folia Uvae-ursi ale jest mniej dranicy. Stosuj go przy nieytach drg moczowych, pcherza, a w ostatnich czasach pi*7y
cukrzycy (zwaszcza Intractum).
Rp. Intract. Chimaphlae 30,0
D. s. Po yeczce 3i razy dziennie.
Rp. Herbae Chimaphilae 100,0
Fol. Myrtillorum 90,0
Flor. Sambuci 60,0
M. f. spec. S. (Zioa przy cukrzycy) 2?, szkl. naparu dziennie.

HERBA CONVALLARIAE (ZIELE KONWALII)

wiee lub wysuszone licie wzraz z kwiatami pospolitej
w kraju roliny Convallaria majalis L., rod. Liliaceae.
Wszystkie czci konwalii (kcza, licie i kwiaty) zawieraj
glygozydy konwallaryn i konwallatoksyn. Licie zawieraj
wicej konwallaryny, a kwiaty konwallatoksyny. Konwallaryna posiada wasnoci dranice (dziaanie przeczyszczajce
i moczopdne), a konwallatoksyna dziaa silnie tonizujco na
misie sercowy. Konwalia naley do lekw nasercowych typu
napastnicy (p. Folia Digitalis), ale posiada szybsze dziaanie
i nie ulega nagromadzaniu (kumulacji). Najlepsze dziaanie posiada wiea rolina, gdy surowiec wysuszony bez stabilizacji
traci 60 do 80 % swej pierwotnej mocy. Dlatego nalewk konwaliow (Tinctura Convallariae = Alcoholisatum Convallariae)
przyrzdza si z e w i e y c h k w i a t w k o n w a l i i ; jeszcze pewniejszym przetworem jest Intractum Convallariae,
maowartociowym za przetworem jest napar z suchych kwiatw. Stosuje si konwali przy niedomogach serca. Glykozyd
sonwallatoksyna naley do najsilniejszych glykozydw naser:owych.
154

W Polsce uywa si w aptekach tylko kwiatw (Flores Convallariae), w innych krajach stosuje si kwiaty wraz z limi
(Herba Convallariae), ktrych dziaanie bywa silniejsze.
Nalewk z samych kwiatw konwalii stosuje lud (po yeczce 12 razy dziennie) przy padaczce. Wzmianki o stosowaniu wycigw ze wieych kwiatw konwalii przy padaczce
spotyka si ju u autorw XVI wieku.
Rp. Tinct. Convallariae 10,0
D. S. Po 20 do 30 krop. 23 razy dziennie.
Rp. Intracti Convallariae 10,0
D. S. Po 12 do 20 krop. 23 razy dziennie.
Rp. Tinct. Convallariae 10,0
Tinct. Lobeliae 10,0
Tinct. Valerianae aether. 10,0
M. d. s. Po 30 krop. 3 razy dziennie (przy dusznociach).

HERBA DROSERAE (ROSICZKA)

Wysuszone ziele pospolitych na torfowiskach rolin Drosera
rotundifolia L. i Drosera longifolia L., rod. Droseraceae.
S to tzw. roliny owadoerne zawierajce fermenty trawice
biako oraz zwizki oksynaftochinowe, tzw. Droseron, ktry ma
by identyczny z Plumbagin.
Francuscy lekarze stosuj rosiczk jako lek przeciwko kokluszowi i twierdz, e agodzi on i skraca napady kaszlu oraz
skutecznie zapobiega wymiotom. Stosuje si rosiczk w postaci
maceratio, nalewki albo ulepku. Obecnie stosuje si ten lek
bardzo rzadko.
Rp. Tinct. Droserae 5,0
Sirupi Rubi Idae 100,0
M. d. s. (Dla dzieci 810 lat) po yeczce co godzin.
Rp. Herbae Droserae 20,0
Aquae fervidae 200,0
Sacchari 50,0
M. f. infus. Po yce co 2 godz. przy kokluszu.

155

 ' *

Poza tym zalecaj rosiczk przy arteriosklerozie i cukrzycy w mieszankach z jemio (Herba Visci), upinami fasoli (Pericarpium phaseoli), czernic (Folia Myrtillorum) itd.
HERBA EPHEDRAE (PRZSL)
Wysuszone ziele bd chiskich krzewin Ephedra sinica
Stapf. i E. Shennungiana Tang, bd poudniowo-europejskiego gatunku Ephedra distachya L. (E. vulgaris Rich.) rod.
Gnetaceae.
Surowiec chiski, zwany Ma H u a n g, zawiera okoo 2%
alkaloidw, surowiec europejski zaledwie 0,5 do 1,2 %.
W zielu przli znaleziono dwa izomeryczne alkaloidy: Efedryn i Pseudoefedryn (fenolo-metylo-aminopropanole) o dziaaniu podobnym do adrenaliny: zwenie wiata naczy krwiononych, przypieszenie czynnoci serca, zwiotczenie mini
oskrzelowych, rozszerzenie renicy. Adrenalina jednak musi
by stosowana w postaci zastrzykw, gdy Efedryna i przetwory przli wywouj wy. opisane dziaanie rwnie przy
stosowaniu doustnym. Obecnie istnieje syntetyczna efedryna,
zwana efetonin. Niegdy w Rosji bya do popularna europejska Herba Ephedrae pod nazw Kuzmiczowa trawa", jako
lek przy dusznicy oskrzelowej i cierpieniach artretycznych.
Dawka Herbae Ephedrae 2 do 5 g pro dosi i 5 do 10 g
pro die.
HERBA EQUISETI MINORIS (SKRZYP) (F. P.)
Wysuszone ziele pospolitej u nas roliny zarodnikowej
Euisetum arvense L., czasami rwnie E. pratense Ehr. i E.
;ilvaticum L. rod. Euisetaceae.
Jest to jeden z najbogatszych w krzemionk surowcw, zabierajcy zwizki krzemionkowe czciowo rozpuszczalne
v wodzie. Wedug prof. Koberta krzemionka jest zwizkiem
liezbdnym dla naszego organizmu, zwaszcza przy grulicy.
liedomodze trzustki i uporczywych egzemach. Skrzyp posiada
'wnie agodne dziaanie moczopdne, dziki zawarto156

-,

r>

.-A

ci glikozydw flawonowych. Jest to ulubiony lek ludowy

tzw. czyszczcy krew" na Kresach pnocnych. Ze wzgldu na trudn rozpuszczalno krzemionki naley ze skrzypu
przyrzdza odwary. yk czubat (okoo 5,0) skrzypu wygotowuje si z 2 szklankami wody do poowy, po czym cedzi.
Szklanka takiego odwaru zawiera 0,03 do 0,05 rozpuszczalnej
krzemionki. Krzemionka skrzypu nie jest rwnoznaczna fizjologicznie z krzemianem sodowym (Natrium silicicum) zalecanym jako lek krzemionkowy. Skrzyp zawiera rwnie glikozydy
flawonowe o dziaaniu podobnym do Rutyny (p. tam).
Rp. Herbae Euiset 75,0
Herbae Galeopsidis 50,0
Herbae Poligoni avicul. 150,0
M. f. spec. S. yk zi wygotowa w 2 szkl. wody
do poowy. Pi 2-3 szkl. (Herbata krzemionkowa
Kobert-Kuhn-Kieseltee").
wieo wycinity sok ze skrzypu (Succus Equiseti recens)
posiada wasnoci krwiotamujce, zwaszcza przy krwotokach
pucnych. Bogatsze w krzemionk s tzw. wielkie skrzypy
(Euisetum hiemale L. E. limosum L.), ktrych ziele znajduje si
w handlu pod nazw Herba Euiseti majoris. Ziele Euisetum palustre, zawierajce alkaloid Palustryn jest jakoby
trujce.
HERBA EUPHRASIAE (WIETLIK)
Wysuszone ziele pospolitej na wilgotnych kach roliny
Euphrasia officinalis L. (nazwa zbiorowa kilku gatunkw) rod.
Sropuhulariaceae. Niedostatecznie zbadany surowiec zawierajcy jakoby dwa glykozydy: R h i n a n t i n i A u c u b i n (Verbenin), garbniki, ywicowate substancje i glykozydy flawonowe.
Jest to stary ludowy lek stosowany przy cierpieniach skrofulicznych, a szczeglnie przy chorobach oczu. Nie jest to surowiec trujcy lub dranicy, mona go przeto stosowa bez obawy, nawet przez czas duszy. Posiada dziaanie regulujce
przepuszczalno kapilarw.
;

157

Rp. Herbae Euphrasiae 100,0

Florum Cyani 50,0
M. f. spec. S.
Robi kompresy z rozparzonego ziela na oczy.
Rp. Herbae Euphrasiae 60,0
Herbae Visci 60,0
Fol. Myrtilli 100,0
Herbae Hyperici 100,0
M. f. spec. S. (Zioa przeciwko sklerozie), 3 szkl. naparu
dziennie.

HERBA FRAGARIAE (POZIOMKA)

Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w caym kraju
poziomki lenej, Fragaria vesca L., rod. Rosaceae.
To co powiedziano o Herba Alchemillae i Herba Agrimoniae
(p. tam), odnosi si rwnie do poziomki (tzw. glykozyd Fragarin jest na razie wtpliwy). Jest to ludowy lek na przemian
materii (czyszczcy krew"), stosowany specjalnie przy kamicy
nerkowej i pcherzowej; czasem stosowane s w tym samym
celu suszone owoce poziomek (Fructus, seu Baccae Fragariae).
Licie poziomek z zielem marzanny (Herba Asperulae) i limi
jeyn (Folia Rubi) s do przyjemn w smaku zastpk herbaty
dla osb, ktre musz unika uywek kofeinowych. wiee
poziomki (a nawet napary z suszonych poziomek) podobnie jak
maliny mog wywoywa u niektrych osb swdzce wysypki.
Rp. Herbae Fragariae 100,0
Fol. Vitis idaeae 40,0
Fol. Rlbis nigri 60,0
M. f. spec. S. Zioa przeciwko kamicy nerkowJ
i pcherzowej.
Rp. Herbae Fragariae 100,0
Herbae Asperulae odorat. 50,0
Fol. Rubi fruticosi 100,0
M. i. spec. . Zastpk herbaty, czyli Bezkofeinowa herbatka".

HERBA GRATIOLAE (ZIELE KONITRUTU)

Wysuszone ziele spotykanej na kach i nad stawami krajowej roliny Gratiola officinalis L., rod. Scrophulariaceae.
158

'*

.i

Jest to silnie dziaajcy rodek zawierajcy glykozyd nasercowy Gratiotoksyn oraz glykozyd Gratiolin (albo Gratiosoin).
W dawce jednorazowej 24 g Herba Gratiolae wywouje silne
przeczyszczenie. Dawki 510 g powoduj wymioty, biegunk,
osabienie serca, a u ciarnych mog spowodowa poronienie.
Dawniej stosowano to ziele w dawkach 12 g jako lek przeczyszczajcy (drastyczny) a w dawkach mniejszych przy wodnej
puchlinie. Lek niedostatecznie zbadany i rzadko stosowany.
Surowiec ten naley zaliczy, podobnie jak Digitalis, do typu
nasercowych (Cardiaca).
Rp. Herbae Gratiolae 2,0
Auae fervidae 200,0
M. f. infus. S. Po yce co 3 goU. przy wodnej puchlinie.

HERBA HEDERAE TSRRESTRIS (KURDYBANEK)

Wysuszone ziele pospolitej w zarolach i ogrodach roliny
Giechoma hederacea L., rod. Labiatae.
Surowiec zawiera garbniki, sole mineralne i lady olejku
eterycznego. Naley on do agodnych rodkw czyszczcych
krew" uywanych na wiosn w postaci wieego soku. W tym
celu 100,0150,0 wieego ziela miady si w maszynce do
misa, wyciska przez szmatk sok i wypija (najlepiej rano i na
noc). Jest to kuracja stosowana przy rnych niedomogach na
tle wadliwej przemiany materii. (Choroby wtroby i woreczka
ciowego).
HERBA HERNIARIAE (POONICZNIK)
Wysuszone ziele pospolitych w kraju rolin, Herniaria glabra
L. i H. hirsuta L., rod. Caryophylaceae. Zawiera saponiny,
ester metylowy umbelliferonu i lady kumaryny. rodek moczopdny i napotny stosowany zwaszcza przy nieytach pcherza
moczowego, kamicy moczowej i chorobie Brighta. Stosuje si
ten surowiec zwykle w poczeniu z innymi rodkami moczopdnymi.
159

Rp. Herbae Herniariae 100,0

Fol. Uvae-ursi 50,0
Fruct. Petroselini cont. 30,0
M. f. spec. S. 23 szkl. naparu dziennie. Zika od nieytu
pcherza.
Rp. Herbae Herniariae 100,0
Rad. Levistici 40,0
Rad. Asparagi 60,0
M. f. spec. 23 szklanki naparu dziennie. (Zika przeciwko
kamicy nerkowej).

HERBA HYDROPIPERIS (PIEPRZ WODNY) (F. P.)

Wysuszone ziele pospolitej nad brzegami rzeczek i staww
roliny Polygonum hydropiper L., r. Polygonaceae. Wycig na
zimno lub sok ze wieego ziela lub te ekstrakt pynny z suchego ziela posiada wasnoci krwiotamujce i stosuje si przy
rnego rodzaju krwotokach (macicznych, hemoroidalnych,
pucnych). Wedug prof. Krawkowa rodek ten zwiksza lepko
krwi. Jaki skadnik powoduje to dziaanie trudno orzec, prawdopodobnie zwizki naftochinonowe. wiea rolina zawiera
jak lotn niezmiernie ostr w smaku (jak pieprz) substancj,
odwary jednak z ziela lub wycig ju tego smaku nie posiadaj;
poza tym rolina zawiera garbniki, sole mineralne i kwasy
organiczne. Przy krwotokach stosuje si Intractum Hydropiperis
lub Extr. fluid. Hydropiperis po 50 krop. w kieliszku wody co
2 godz. wzgldnie wycig na zimno z suchego ziela.
Rp. Herbae Hydropiperis 50,0
Aquae fervidae 300,0
M. f. infus. S. Po p szklanki co 2 godz. przy krwotokach.

HERBA HYPERICI (ZIELE DZIURAWCA

syn. WITOJASKIE ZIELE).
Kwitnce, dobrze ulistnione (bez grubych, zdrewniaych
odyg) wierzchoki krajowej roliny zwanej dziurawcem Hypericum perforatum L., rod. Guttiferae. wiee pki i kwiaty
dziurawca przy rozcieraniu w palcach wydzielaj krwistoczer160

wony sok. Sok ten znajduje si w specjalnych gruczoach na

brzegu lici oraz na patkach korony i dziakach kielicha;
w miszu liciowym znajduj si liczne przewiecajce (podobne do naku szpilk) zbiorniki olejku eterycznego. Podobne cechy posiadaj inne europejskie gatunki rodzaju Hypericum.
Dziurawiec jest prastarym lekiem ludowym znanym ju
w staroytnoci. Dioskorydes (I wiek naszej ery) zaleca go na
rany, wrzody oraz przeciwko malarii. W lecznictwie ludowym
wszystkich krajw europejskich uchodzi on nieomal za lek uniwersalny leczcy cierpienia odka, jelit, wtroby, nerek, pobudzajcy przemian materii, a nawet leczcy nowotwory. Zewntrznie stosowany jest na skaleczenia i rany (nalewka spirytusowa) oraz na wrzody i oparzenia (wycig oleisty z kwiatw).
Ziele dziurawca zawiera 0,06 do 0,1% olejku eterycznego,
zoonego z terpenw i seskwiterpenw, glikozyd flawonowy
Hyperyn (0,20,4%) dajcy przy rozpadzie galaktoz i kwercetyn (pentahydrooksyflawon), woln kwercetyn i purpurowy, rozpuszczalny w alkoholu, eterze i tuszczach, a nierozpuszczalny w wodzie barwnik Hyperycyn.
Hyperycyna posiada purpurow fluorescencj i jest wybitnym uczulaczem organizmu na promienie ultrafiokowe. Dziurawiec stosowany w nadmiernych ilociach (zwaszcza na przedwioniu) moe powodowa nadmierne uczulenie na wiato.
Fakt ten dostrzeono ju oddawna na zwierztach. Mianowicie
zwierzta domowe (konie, krowy, owce), zwaszcza biae lub
o jasnej sierci, karmione w czasie zimy sianem z du domieszk dziurawca (np. siano z k podgrskich) zostaj tak uczulone
na wiato, e po wypdzeniu wiosn na pastwisko ulegaj oparzeniu sonecznemu i zapaleniu skry. Zachorzenie to nosi nazw Hypericismus". Dlatego na 2 tygodnie przed wypdzeniem
byda na pastwisko naley przerwa podawanie siana dziurawcowego.
A wic Hypericum mona uwaa za swego rodzaju zastpk
lampy kwarcowej. W tych przeto wypadkach, w ktrych medyII

161

cyna wspczesna stosuje nawietlania lamp kwarcow, lud

stosuje dziurawiec jako uczulacz na promienie ultrafiokowe
widma sonecznego. Takim wzmoeniem procesw fotosyntetycznych w ustroju mona by tumaczy fakt rnostronnego
dziaania dziurawca a w szczeglnoci jego dziaanie przy nowotworach. Przetworami o wyranym dziaaniu hyperycynowym
bd wycigi alkoholowe lub oleiste (Tinct. Hyperici. Intractum
Hyperici, Oleum Hyperici), albowiem Hyperycyna w wodzie
jest prawie nierozpuszczalna, dziki czemu wodne napary
z dziurawca zawieraj gwnie Kwercetyn i glikozyd Hyperyn.
Rp. Tinctura Hyperici (1 : 5) 30,0
D. S. Po 30 krop. 3 razy dziennie.
Rp. Intractum Hyperici 30,0
D. S. Po 30 krop. 23 razy dziennie.
Rp. Oleum Hyperici 40,0
D. S. Do okadw na rany i oparzenia.

Przyrzdzanie Ol. Hyperici: 1 cz. wieych kwiatw i pkw

dziurawca zala 1 cz. spirytusu i 5 cz. oliwy lub oleju jadalnego,
macerowa na wodnej kpieli tak dugo, a woda i spirytus
ulotni si cakowicie, a kwiaty stan si kruche; wtedy ciemnoczerwony olej wycisn przez szmatk i przesczy.
Wystpujce w kraju dwa inne gatunki dziurawcw: H y p e r i c u m u a d r a n g u l u m (o odydze czterokanciastej nieeskrzydlonej) i H. a c u t u m (o odydze 4-kanciastej, na krawdziach skrzydekowatej) stosowane s przez lud tak samo
jak Hypericum perforatum.
HERBA HYSSOPI (HYZOP)
Wysuszone ziele hodowanej w kraju i zagranic roliny Hyssopus officinalis L., rod. Labiatae.
Surowiec zawiera olejek eteryczny i garbniki. Aromatycznowykrztuny lek, a nawet przyprawa uywana do likierw.
Stosuje si w mieszankach z innymi aromatycznymi zioami
przy nieytach oskrzelewych i jelitowych. Podobno hysop dziaa
162

rwnie dobrze przy obrzkach ledziony. Na zielu hysopu

zosta znaleziony pleniak P e n i c i l l i u m
notaturn,
z ktrego otrzymuje si synn dzi P e n i c y l i n .
Rp. Herb. Hyssopi 100,0
Herb. Serpylli
Vol. Salviae aa 50,0
Fol. Farfarae 100,0
M. f. spec. S. Aromatyczne zioa
przy nieytach drg oddechowych.
HERBA LOBELIAE (ZIELE STROICZKI) (F. P.)
Wysuszone ziele amerykaskiej roliny (ktr mona hodowa w Polsce) Lobelia inflata L., rodzaj CampanulaceaeLobelioideae.
Jest to surowiec zawierajcy szereg alkaloidw (okoo
0,20.3%), ktrych cay zesp nosi nazw lobeliny i bliej
niezbadane glykozydy (lobelaryn, inflatyn). Alkaloidy stroiezkowe przypominaj w dziaaniu czciowo spartein, czciowo
nikotyn, a wic poraaj nerwy ruchowe, zwalniaj dziaanie
serca, obniaj cinienie krwi i pobudzaj orodek oddechowy.
Ziele posiada smak ostry i przy uciu wywouje lino tok. Stosuj stroiczk przy rozedmie puc, kokluszu, dusznicy oskrzelowej w postaci nalewki, ekstraktu lub cygaretek. Dawkowanie:
Herba Lobeliae pro dosi 0,1, pro die 0,3. Tinctura Lobeliae
pro dosi 1,0, pro die 3,0.
Rp. Tinct. Lobeliae 10,0
Tinct. Convallariae 10,0
M. d. s. Po 15 krop. 3 razy dziennie.
Rp. Extr. fluid. Lobeliae 10,0
D. S. Po 10 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie.
Rp. Herbae Lobeliae min. conc. 5,0
Tytoniu przedniego 10,0
D. S. Na 20 cygaretek przeciwastmatycznych.
HERBA LYCOPODII (ZIELE WIDAKA, WIDAK)
Wysuszone ziele pospolitej w naszych lasach roliny Lycopodiurn clavatum L., rod. Lycopodiaceae.
a*

163

Ziele widaka pospolitego zawiera okoo 0,20,3% silnie

dziaajcego alkaloidu, ktry zosta niedawno wykryty. Alkaloidy o podobnym dziaaniu zostay wykryte rwnie w innych
widakach (p. Muszyski Alkaloide der europaischen Lycopodiumarten-Archiv der Pharmazie und Ber. d. Pharmac. Gesellschaft. 1935, str. 452), mianowicie:
Lycopodium annotinum okoo 1 %, Lycopodium complanatum
okoo 0,20,3%; Lycopodium innundatum okoo 0,3%; Lycopodium selago okoo 1,01,2%.
Najbardziej trujcym gatunkiem jest Lycopodium selago;
jego alkaloid nazwany Selagin rni si od pozostaych alkaloidw widakowych tym, e przy wkropleniu do oka wywouj
wybitne zwenie renicy, a przy wstrzykniciu czowiekowi
0,01 pod skr wywouje wielokrotnie powtarzajce si wymioty. W okulistyce Selagin moe zastpowa pilokarpin.
Dziaanie alkaloidw widakowych przypomina koniin i czciowo morfin. Odwary Lycopodium selago dziaaj wymiotnie
i przeczyszczajce Ziele widakowe nie jest uywane w medycynie naukowej i wasnoci terapeutyczne tych surowcw nie
s znane. W medycynie ludowej w Niemczech, Polsce i krajach
nadbatyckich stosuj sabe odwary Lycopodium clavatum L.
complanatum, a nawet L. selago (nazwa ludowa Wroniec")
przy cierpieniach reumatycznych i artretycznych. Mocne za
odwary Lycopodium selago stosuj do zwilania wosw przy
wszawicy. Wspominam o widakach dlatego, e czasami wrd
ludu spotykamy si z wypadkami zatru przy nieostronym
dawkowaniu tego ziela.
HERBA MARRUBII (SZANTA albo KRZECINA)
Wysuszone ziele pospolitego na przypociach i w ogrodach
chwastu, Marrubium vulgare L., rod. Labiatae.
Surowiec zawiera: gorzk substancj Marrubin, garbniki
i olejek eteryczny. Jest to bardzo stary lek, uwaany niegdy
za antipyretieum, febrifugum i expectorans". T. L. Trabut po164

lec nawet szant jako zastpk chininy przy malarii. H. Schulz

zaleca szant przy blednicy i zwizanych z tym zaburzeniach
miesicznych u dziewczt oraz przy linotokach podczas kuracji
rtciowych.
Rp. Extr. fluid. Marrubii 100,0
D. S. Po yeczce 3 razy dziennie przed jedzeniem.
Rp. Herbae Marrubii 100,0
Herbae Rutae 40,0
Flor. Malvae arbor. 60,0
M. f. spec. S. 3 razy dziennie po szkl. naparu (przy
zaburzeniach miesicznych u kobiet).

HERBA MELILOTI (NOSTRZYK) (F. P.)

Wysuszone ziele krajowej roliny Melilotus officinalis L.,
rod. Leguminosae.
Ziele nostrzyka zawiera kumaryn i melilotyn, pochodne
kwasu oksycynamonowego. Nostrzyk naley do grupy tzw.
surowcw kumarynowych (ubrwka, nostrzyk, marzanna,
pszczelnik, tonka). Na wiosn z zi tych przygotowuj (zwykle
na winie) tzw. napj majowy (niem. Maitrank). Zwizki kuraarynowe, ktre silnie fluoryzuj w wietle ultrafiolkowym, uatwiaj, by moe, organizmowi na wiosn wykorzystanie najczynniejszych promieni widma sonecznego. Napary z nostrzyka
stosuje si do przemywania oczu przy zapaleniach spojwek
oraz jako plaster nostrzykowy (Emplastrum Meliloti) na rany
i wrzody. Okady z rozparzonego nostrzyka w poczeniu z innymi zioami stocuje si przy nerwoblach. Pochodn Kumaryny, wystpujc rwnie w zielu nostrzyka, jest D i k u m a r o l ,
stosowany obecnie przy zakrzepach krwi.
Podobne dziaanie i skadniki posiada wrd zi krajowych:
1. Marzanna-Herba Asperulae (Asperula odorata, rod. Rubiaceae). 2. ubrwka-Herba Hierochloe (Hierochloe odorataGramineae). 3. Pszczelnik- Kerba Melittidis (Melittis melissophyllum. Labiatae).
165

Rp. Herbae Meliloti 50,0

Poi. Melissae 30,0
Florum Humuli Lupuli 20,0
M. f. spec. yeczk na szklank wrztku (Zioa uspokajajce
dla dzieci).
Rp. Herbae Meliloti 50,0
Florum Cyani 20,0
Aquae fervidae 200,0
M. f. infus. S. Okady na oczy przy chronicznym zapaleniu
spojwek.
Rp. Herbae Meliloti 50,0
Fol. Menthae pip. 200,0
M. f. spec. Gar ziek rozparzy w p szkl. wrztku
(okad na ucho).

HERBA MILLEFOLI (KRWAWNIK)

Ziele wraz z kwiatami pospolitej w caym kraju roliny,
Achillea millefolium L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera gorzk substancj Achillein, niewielkie
iloci olejku eterycznego, garbniki i sole mineralne. Francuscy
lekarze Teissier, Bazin, Leclerc zalecaj wycigi lub napary
krwawnika przeciw hemoroidom (wewntrznie w postaci kompresw). wiey sok z ziela lub Intractum Millefolii stosuje si
przy krwotokach pucnych i macicznych oraz przy cierpieniach
przewodu pokarmowego na zastarzae katary, wrzody odka
i dwunastnicy).
Rp. Intracti Millefolii 30,0
D. S. Po yeczce w kieliszku wody 3i razy dziennie.
Rp. Extr. Millefolii fluid. 50,0
D. S. Po yeczce w kieliszku wody 3 razy dziennie.
Rp. Herbae Millefolii 100,0
Herbae Hydropiperis 50,0
Cort. Hippocastani 50,0
M. f. spec. Zioa przeciwko krwotokom hemoroidalnym.
Po p szkl. naparu 3 razy dziennie.

W handlu spotyka si rwnie same kwiaty, Flores Millefolii,

ktre stosuje si przy zaburzeniach miesiczkowych u kobiet.
166

HERBA ORIGANI (LEBIODKA, DOBROMYSL) (F. P.)

Wysuszone ziele pospolitej na miedzach i przydroach roliny Origanum vulgare L., rod. Labiatae. Jest to dziki majeranek" naszych przodkw. Do dzi ulubiony lek ludowy na
lsku.
Surowiec zawiera olejek eteryczny (0,3 do 1%), garbniki
i gorzk substancj. Dziaanie i stosowanie takie same jak macierzanki (p. Herba Serpylli). Stosuje si przy dyspepsjach, rozstrzeni odka, odbijaniu si po jedzeniu oraz do aromatyczno-kojcych okadw.
Rp. Herbae Origani 100,0
Foliorum Menthae pip. 50,0
Rad. Valerianae 30,0
M. t. spec. Przy niestrawnoci i odbijaniu si.

HERBA PARIETARIAE (POMURNIK)

Wysuszone ziele spotykanej w Polsce na starych murach
i rumowiskach roliny, Parietaria officinalis L., rod.
Urticaceae.
Surowiec o bliej nieznanych skadnikach, dosy bogaty
(1316%) jednak w sole mineralne (potas, wap, magnez).
Uwaany jest za agodny lek moczopdny, szczeglnie przy
kamicy pcherzowej.
Rolina ta naley do tej samej rodziny co pokrzywa (p. FolUrticae), ktrej nasiona stosuje si jako diureticum przy cierpieniach artretycznych.
Rp. Herbae Parietariae 100,0
Fol. Farfarae 50,0
M. f. spec. S. Szklank naparu 3 razy dziennie przy zlej
przemianie purynowej.

HERBA PASSIFLORAE (PASSIFLORA)

Wysuszone ziele amerykaskich rolin Passiflora incarnata
L., Passiflora coeruela L., rod. Passifloraceae.
167

Surowiec zawiera bliej nie zbadany jeszcze glykozyd cyanhydrynowy (okoo 0,05). Jest to surowiec rozreklamowany
szczeglnie we Francji, jako kojcy lek przy bezsennoci,
histerii, neurastenii i zaburzeniach nerwowych.
Najlepsze wyniki daj jakoby przetwory ze wieej roliny
(intracta). Rne specyfiki passiflorynowe zawieraj zazwyczaj
wycigi passiflory oraz innych rolin (gogu, wierzby i in.).
Sam surowiec rzadko spotyka si w aptekach, wobec czego
naley zapisywa Extr. fluid. Passiflorae.
Rp. Extr. fluid. Passiflorae 20,0
Sirupi Auranti 180,0
M. d. s. Po 12 yeczki 23 razy dziennie.
Rp. Extr. 1. Passiflorae 20,0
Extr. fl. Crataegi 10,0
MDS. Po 25 krop. w kieliszku syropu 2 razy dziennie.

HERBA PILOSELLAE (KOSMACZEK)

Wysuszone ziele pospolitej w caym kraju roliny Hieracium
pilosella L., rod. Compositae.
Surowiec zawiera gorzk substancj, garbniki i sole mineralne, bogate w mangan. Ludowy lek na przemian materii.
Leclerc uwaa kosmaczek za doskonae diureticum, zwaszcza
przy azotemii. Stosuje si stabilizowane wycigi ze wieego
ziela (Intractum) lub Extractum fluidum.
Rp. Intracti Pilosellae 50,0
D. S. Po yeczce 3 razy dziennie przy obrzkach.

HERBA POLIGONI AVICULARIS (RDEST PTASI) (F. P.)

Wysuszone ziele pospolitego wszdzie na drogach i murawach chwastu, Poligonum aviculare L., rod. Polygonaceae.
Surowiec zawiera glikozyd flawonowy Avicularyn. niewielkie
iloci glykozydw antralowych i zwizki krzemionkowe. Lek
ten stosuje si przy kamicy ciowej i nerkowej oraz przy
zastarzaych nieytach jelit oraz cierpieniach artretycznych.
168

Rdest ptasi jest gwnym skadnikiem mieszanki zioowej zwanej Cholekinaz" i herbatki krzemionkowej. Rdest ptasi mona stosowa bez przerwy w cigu wielu miesicy. Jest to lek
flawonowy i krzemionkowy.
Rp. Herb. Polygoni avicul. 170.0
Corticis Frangulae 20,0
Fructus Juniperi 10.0
M. f. spec. S. Pi 23 szklanki naparu dziennie Mieszanka
zioowa w rodzaju Cholekinazy". Choroby wtroby.
Rp. Herb. Polygoni avicul. 100,0
Herb. Hyperici 60,0
Herbae Melissae 40,0
M. f. spec. Herbatka przy nieytach jelit i blach w krzyu".

HERBA POLYGALAE AMARAE (KRZYOWNICA GORZKA)

Wysuszone ziele pospolitej na wilgotnych kach roliny
Polygala amara L., rod. Polygalaceae.
Surowiec zawiera saponiny, podobne do saponin Senegi
i gorzk substancj poligamaryn. Jest to lek wykrztuny i napotny a stosowany bywa rwnie jako rodek gorzki i uatwiajcy trawienie. Leclerc uwaa go za dobr zastpk amerykaskiej senegi. Poniewa zawarto saponin w tym surowcu jest
mniejsza ni w senedze, trzeba go stosowa w wikszych
dawkach.
Rp. Herbae Polygalae amarae 50,0
Aquae fervidae 300,0
Liq. ammonii anisat. 8,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej co 3 godz.
Rp. Herbae Polygalae amarae 100,0
Gemmar. Pini 50,0
Folior. Farfarae 50,0
Fruct. Anisi vulg. cont. 30,0
M. f. spec. Zika przeciwko nieytowi oskrzeli.

HERBA PRIMULAE et RADIX PRIMULAE (PIERWIOSNKA)

Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w caym kraju
roliny Primula officinalis L., rod. Primulaceae.
169

Surowiec zawiera swoiste saponino-glykozydy, noszce rne

nazwy: Primverin, Primulaverin, Acidum primulicum. Najbogatszymi w glykozydy s korzenie (58%), ubosze licie (okoo
2%) i najubosze kwiaty (0,10,3%). Glykozydy te przy rozpadzie daj dwucukier Primveroz (Xyloglykoz) i ester metylowy
kwasu metoxy-salicylowego, nadajcy suchemu korzeniowi
swoisty, przypominajcy anyek, zapach. Jest to modny dzi
w Niemczech lek saponinowo-wykrztuny podobny w dziaaniu
do senegi (p. Radix Senegae) i nazwany nawet przez Kroebera
niemieck seneg". Stosuje si napary, intrakty lub pynny
ekstrakt przy zaflegmieniu drg oddechowych (bronchity, zapalenia puc, grypa) zarwno u dorosych jak i u dzieci.
Dawki: Korzenie 23 g na dawk dla dorosych. Ziele z korzeniami' 35 g na dawk dla dorosych. Kwiaty 23 g na
dawk dla dzieci 610 lat.
Rp. Radicis Primulae 20,0
Auae fervidae 250,0
Sirupi Liquiritiae 30,0
M. f. nfus. S. Po yce co 2 godziny.
Rp. Intracti Primulae 30,0
D. S. Po 20 krop. co 3 godz.
Rp. Extr. fl. Primulae 30,0
D. S. Po 2530 krop. co 2 godz. w ocukrzonej wodzie.
Rp. Florum Primulae 10,0
Florum Verbasci 10,0
Auae fervidae 150,0
Sacchar 30,0
M. f. infus. S. Po yeczce co 2 godz. dla dzieci.

HERBA RUTAE (RUTA)

Wysuszone ziele hodowanej w ogrodach roliny Ruta graveolens, L., rodzina Rutaceae.
Surowiec zawiera glykozyd flawonowy Rutyn i olejek eteryczny, w ktrym wystpuj (okoo 8090%) ketony alifatyczne (metylo-heptylowy i metylo-nonylowy). Ruta jest do
silnym emmenagogum, a w wikszych dawkach rodkiem po170

ronnym, z czego ju korzystali staroytni Rzymianie. w i e y sok r u t y u n i e k t r y c h osb w y w o u j e

b o l e s n e w y s y p k i . Poza tym ruta posiada do silne
wasnoci ciopdne i moczopdne. W redniowieczu uwaano,
e ju nawet zapach wieej ruty dziaa na kobiety jako aphrodisiacum (std wianki ruciane dla oblubienic). (Ruta viris
minuit venerem, mulieribus addit").
Terapeutyczne dawki ruty jako cholagogum i derivativum
od 1,0 do 2,0 2 razy dziennie.
Rp. Herbae Rutae 5,0
Aquae fervidae 250,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej co 3 godz. (przy taczce).
HERBA SATUREIAE (CZBER OGRODOWY)
Wysuszone ziele hodowanej w ogrodach roliny Satureia
hortensis L., rod. Labiatae. Pospolita we Francji oraz w Niemczech przyprawa kuchenna przypominajca zapachem macierzank.
Surowiec zawiera 0,10,2% olejku eterycznego, 58% garbnikw i sole mineralne. Napary czbru stosuje si przy przewlekych biegunkach i nieytach przewodu pokarmowego.
Rp. Herbae Satureieae 30,0
Herbae Hyperici 20,0
Aquae 300,0
M. f. infus. S. Co 2 godz. po yce stoowej przy biegunkach.
Rp. Herbae Satureiae
Herbae Anserinae aa 100,0
Rhizomae Bistortae 50,0
MDS. po szkl. naparu 2 razy dz. (przy przewlekych
biegunkach).
HERBA SCOPARII (syn. HERBA GENISTAE)
(ARNOWIEC)
Wysuszone gazki wraz z kwiatami spotykanej w lasach
(zwaszcza na Pomorzu) krzewinki Sarothamnus scoparius
171

Wimm. (syn. Spartium scoparium, albo Genista scoparia), rod.

Leguminosae.
Surowiec zawiera akaloid: spartein i flawonowy glykozyd
skoparyn; najbogatszymi w spartein (do 1%) s nasiona
Jest to surowiec alkaloidowy, ktry powoduje przypieszenie
ttna (wzmaga cinienie krwi), dziki czemu bywa stosowany
jako Cardio-diureticum. Obecnie arnowiec jest modnym rodkiem we Francji, zwaszcza wycigi ze wieego ziela (Intractum, Intrait). Dr Leclerc zaleca arnowiec jako rodek pobudzajcy wydzielanie chlorkw z organizmu i cytuje przypadek, w ktrym liczba chlorkw w moczu w cigu 3 dni wzrosa
z 0,95 do 5,0 na litr moczu. arnowiec naley do lekw silnie
dziaajcych i naley go zapisywa jako lek cile dozowany.
Dawka jednorazowa 2,0, dobowa 8,0.
Rp. Intr. Scoparii 15,0
D. s. po 25 krop. 34 razy dziennie.
Rp. Herbae Scoparii 20,0
Aquae fervidae 500,0
Sacchari 20,0
M. f. infus. S. Co 2 godz. po yce stoowej.

Czasem w handlu spotyka si same kwiaty. F l o r e s S p a r t i i s c o p a r i i , ktre zawieraj mniej alkaloidw, a znacznie
wicej tego barwika skoparyny. Dawka jednorazowa.
Kwiat 45 g.
HERB A SERFYLLI (MACIERZANKA) (F. P.)
Wysuszone ziele pospolitej w caym kraju roliny Thymus
serpyllum, L., rod. Labiatae.
Surowiec zawiera garbniki oraz olejek eteryczny, w ktrym
wystpuj dwa fenole thymol i karwakrol. Dziki fenolom
surowiec ten posiada wasnoci odkaajce. Stosuje si macierzank przy biegunkach, zastarzaych enterokolitach, niedomogach wtroby, jako lek odkaajcy i wykrztuny przy bronchitach, kokluszu i dusznicy oskrzelowej, oraz na wrzody i rany
w postaci kompresw gojcych.
172

Rp. Herbae Serpylii 500,0

Herbae Anserinae 80,0
Fructus Foeniculi 20,0
M. i. spec. Herbatka przy zym trawieniu
i skonnoci do biegunki.
Rp. Herbae Serpylii 500,0
Herbae Melilotl 300,0
Herbae Origani 200,0
M. f. S. Zioa aromatyczne do kompresw kojcych.

Surowcem o podobnym dziaaniu i zastosowaniu jest Herba

Thymi (p. tam) i Herba Origani.
HERBA SOLIDAGINIS (NAWO, ZOTA RZGA)
Wysuszone ziele z kwiatami pospolitej w caym kraju roliny Solidago Virga aurea, L. rod. Compositae. Surowiec zawiera troch garbnikw, goryczk i wedug Kroebera, substancje saponinowe, ktre nadaj mu wasnoci moczopdne. Lekarze francuscy i niemieccy polecaj nawo jako dobry lek moczopdny, w schorzeniach nerek i przy cierpieniach artretycznych, zwaszcza gdy mocz jest ciemny i mtny. Dr Leclerc zaleca rwnie nawo nawet dla niemowlt przy nieytach kiszek
z biegunkami, a dr Bohn przy chorobie Brighta.
Dawki dla dorosych: 10,020,0 pro dosi 23 razy dziennie.
Rp. Herbae Solidaginis 60,0
Rhizomae Polipodii 20,0
Auae fervidae 500,0
M. f. infus. S. Po p szklanki 34 razy dziennie.

HERBA THUJAE (ZYCIODRZEW, TUJA)

Wysuszone mode gazki wraz z uskowatymi limi hodowanego w parkach i ogrodach krzewu Thuja occidentalis L. (syn.
Biota occidentalis), rod. Pinaceae. Surowiec zawiera garbniki,
gorycze i olejek eteryczny, ktrego skadnikami s ketony: thujon (p. tanaceton) i fenchon oraz terpen pinen. Podobnie jak
wszystkie surowce tujonowe (Sabina, tuja, pioun, wrotycz, Boe
drzewko) rodek ten drani jelita i nerki, a wywoujc przekrwienie narzdw miednicy maej, poweduje u kobiet krwotoki
173

i poronienia. Niestety, na wsi surowiec ten czstokro bywa uywany jako rodek poronny. Objawy zatrucia (takie jak przy sabinie) s nastpujce: wymioty (czasem krwawe), boleci, gwatowne biegunki, krwiomocz, krwotoki maciczne, drgawki, utrata
przytomnoci; przy takich zatruciach miertelno dochodzi do
50%. Nawet wcieranie wikszych iloci olejku Oleum Thujae
moe wywoa hematuri, a u kobiet krwotoki. Dawniej stosowano nalewk (Tinctura Thujae) w postaci okadw lub zastrzykw przy brodawkach oraz innych nowotworach dobrotliwych.
Dr Leclerc zaleca nalewk tui po 2530 kropel dziennie dla
starcw przy przerocie gruczou krokowego. Tuj naley stosowa ogldnie i tylko cile dawkowan. Dawka jednorazowa
1,0 2,0; dzienna 5,0.
HERBA THYMI (TYMIANEK) (F. P.)
Ziele poudniowo-europejskiej krzewinki hodowanej rwnie
i w Polsce Thymus vulgaris, L. rod. Labiatae.
Jest to surowiec olejkowy pokrewny zarwno botanicznie jak
i farmakologicznie macierzance (p. Herba Serpylli), ale zawierajcy wicej thymolu i karwakrolu. Olejek tymiankowy, zawierajcy okoo 2025 % tymolu, jest do silnym rodkiem odkaajcym. Ekstrakt tymiankowy (Extractum fluid. Thymi) stosowany jest przy kokluszu i uporczywym kaszlu jako Sirupus
Thymi compositus (loco Pertussin). Olejek eteryczny uywany
jest przeciwko robakom obym (szczeglnie Trichocephalus) i do
odkaania zbw w dentystyce.
Rp. Extr. fluid. Thymi 30,0
Ol. Anisi 1,0
Sir. Liquiritiae 50,0
Sir. simplicis 80,0
M. d. s. Po yeczce co 3 godz. Ulepek przeciwkokluszowy.
Rp. Ol. Thymi 5,0
Herbae Fuci vesicul, pulv. 5,0
Electuar. Sennae 10,0
M. f. elect. S. Zay na CECZO i popi kaw. Na robaki dla
819 letniego dziecka.

174

HERBA TROPAEOLI (NASTURCJA)

Wysuszone ziele wraz z kwiatami pospolicie hodowanej
w ogrodach nasturcji Tropaeolum majus, L. rod. Tropaeolaceae.
Licie tej ozdobnej roliny w Europie i Ameryce poudniowej
uywane s jako saatki (tzw. paragwajska rzeuszka), a niedojrzae owoce jako marynata zastpujca kapary. Rolina zawiera glykozyd rodankowy (izosulfocjanowy) Tropeolin, zbliony chemicznie do glykozydw wystpujcych w kapucie,
rzodkwi, chrzanie, gorczycy, ktre s naszymi ulubionymi jarzynami i przyprawami do misa (uatwiaj asymilacj biaka) i lekami przeciwgnilcowymi (antiscorbutica).
Dr Leclerc zaleca wycigi pynne lub wiey sok przy bronchitach i rozedmie puc. W Niemczech uywaj naparu z nasturcji przy kamicy ciowej i kolce wtrobowej. Tego rodzaju
kuracja przypomina leczenie cierpie wtrobowych przy pomocy wieego wycinitego soku z czarnej rzodkwi lub kapusty. Wspomniany dr Leclerc twierdzi, e wycig spirytusowy
ze wieej nasturcji oraz lici pokrzywy, jest skutecznym lekiem
przeciwko wypadaniu wosw, albowiem pobudza wzrost cebulek wosowych. Dr Leclerc podaje nastpujcy przepis owego
leku na porost wosw:
Rp. wieego ziela nasturcji 100,0
wieych lici pokrzyw 100,0
Spirytusu 90% 500,0
Macerowa w cigu 2 tygodni, wycisn i przecedzi. Naciera
skr gowy 2 razy dziennie.
Rp. Herbae Tropaeoli 100,0
Herbae Hyperici 80,0
M. f. spec. Zioa przeciwko chorobom wtroby i woreczka
ciowego.
HERBA VIOLAE ODORATAE (FIOEK WONNY)
Wysuszone ziele wraz z korzeniami fioka wonnego Viola
odorata L., rod. Yiolaceae.
175

Rolina zawiera saponiny (najwicej w korzeniach) i alkaloid Violin wywoujcy wymioty.

Odwary lub napary z ziela fiokw stosuje si jako rodek
wykrztuny i napotny (p. rwnie Herba Jaceae, czyli Viola
tricolor), stosowany jako zastpka ipekakuany przy chorobach
pucnych, szczeglnie u dzieci. Podobno napary fioka ze lazem
s rodkiem agodzcym napady kokluszu. W praktyce dziecicej u niemowlt uywa si kwiatw fioka wonnego (Flores
Viollae odoratae) zawierajcych mniej saponin, lecz sporo barwika antoc janowego.
Z kwiatw tych przyrzdzano niegdy ulepek S i r u p u s
v i o l a r u m . Dzi czsto jednak pod t nazw spotyka si
ulepek sztuczny, wobec czego pewniej jest zapisywa wieo
przyrzdzony sodzony napar wedug nastpujcego wzoru:
Rp. Florum Violae odoratae 10,0
Aquae fervidae 60,0
Sacchari albi 40,0
M. f. Sirup. S. Co 2 godz. po yeczce dla niemowlt.
Rp. Herbae Violae odoratae 5,0
Aquae fervidae 60,0
Sirupi Cerasorum 30,0
M. d. s. Po yeczce co 2 godz. przy nieytach drg
oddechowych.

HERBA VIOLAE TRICOLORIS (syn. HERBA JACEAE)

(BRATKI) (F. P.)
Wysuszone ziele pospolitej na polach i ugorach roliny Viola
tricolor, L. rod. Violaceae.
Surowiec zawiera glykozydy flawonowe: Rutyn (2%) i Violaksantyn, bliej niezbadany glykozyd, dajcy przy rozszczepieniu ester metylowo-salicylowy oraz substancje saponinowe.
Posiada dziaanie napotne, wykrztune i moczopdne, przy czym
mocz po bratkach nabiera nieprzyjemnego kociego" zapachu.
Wiksze dawki (30 g) bratkw dziaaj wymiotnie i przeczyszczajco. Niektre osoby po zayciu bratkw dostaj wysypek.
176

W praktyce ludowej bratki uchodz za specyficzny lek czyszczcy krew" zwaszcza przy chorobach skrnych i skrofulicznych. Bratki daj nieraz dobre wyniki przy wysypkach na tle
artretycznym; czasem wysypki takie po pierwszych porcjach
bratkw ulegaj nasileniu, a nastpnie sabn i znikaj zupenie.
Ziele bratkw naley do nietrujcych surowcw rutynowych
i odwary bratkw mog by stosowane zamiast Rutyny.
Rp. Herbae Violae tricol. 60,0
Rp. Herbae Violae tricoloris 100,0
Aquae fervidae 600,0
Gemmarum Pini 50,0
Sirupi cort. Aurant 100,0
Herbae Herniariae 100,0
M. f. infus. S. 4 razy dziennie
M. f. spec. Moczopdne zika
po kieliszku (przy wysypkach
artretyczne.
artretycznych).
HERBA VISCI (syn. VISCUM ALBUM) (JEMIOA)
Wysuszone licie i gazki roliny pasoytujcej na brzozach, topolach, lipach a nawet na sosnach i wierkach, zwanej
jemio Viscum album, L. rod. Loranthaceae.
Jemioa zawiera cholin oraz jej estry, dziki czemu powoduje rozszerzenie naczy krwiononych i obnienie cinienia
krwi. Jest to dzi we Francji do modny lek stosowany przy
arteriosklerozie, chorobie Brighta i dusznicy sercowej. Najlepsze
s jednak przetwory ze wieej roliny (Alcoholatura visci
Succus recens). Dawkowanie: Herba visci recent. pulv. a 1,0 do
1,5, 23 razy dziennie. Wycigi wodne z jemioy naley robi
na zimno (Maceratio). Wedug dr Kauyskiego wycigi z jemioy (yka ziela na szklank wody) s dobrym rodkiem przeciwkrwotocznym dla kobiet, szczeglnie przy nowotworach macicznych. Wypija mona 4 do 5 szklanek dziennie.
Rp. Maceratio Visci e 20 : 200,0
S. Po 34 yeczki st. dziennie.
Rp. Alcohol. Visci 50,0
D. S. 25 krop. 3 razy dziennie.

177

Rp. Extr. Visci fl. 2,0

Extr. et. pulv. Liuiritiae q. s.
Ut. f. pili. N. XXX. S. Po 2 piguki 34 razy dziennie.

Ziele jemioy winno by odnawiane corocznie (ziele zbiera si

w zimie lub pn jesieni).
KAMALA (syn. GLANDULAE ROTTLERAE)
(KAMALA) (F. P.)
Wysuszone gruczoy ywicowe obtarte z powierzchni owocw
indyjskiego drzewa Rottleria tinctoria Roxb. rod. Euphorbiaceae.
Surowiec ma wygld ceglastego proszku, ktry wsypany do
zimnej wody pywa na powierzchni, a rzucony na pomie spala
si momentalnie. Jest to indyjski lek przeciwtasiemcowy, szczeglnie przeciwko Botryocephalus latus, zawierajcy ywicowate
ciaa: rottleryn oraz izorotteryn spokrewnione chemicznie
i farmakologicznie z filicyn (p. Rhiz. Filicis) i kosotoksyn (p
Flor. Kosso). Zalet tego surowca jest jego trwao w przeciwiestwie do Filix i Kosso, ktre si szybko starzej i psuj
oraz mniejsza toksyczno ni paproci, ujemn za stron
fakt, e bywa on czstokro faszowany piaskiem lub ceg
(nieraz p na p, dziki czemu normalne dawfri s nie wystarczajce). Naley przeto domaga si bezwzgldnie sprawdzanego surowca, pozostawiajcego po spaleniu najwyej 1012%
popiou. Po kamali nie trzeba stosowa rodkw przeczyszczajcych, albowiem sama kamala posiada te wasnoci. Kamal stosuje si rwnie w weterynarii.
Dawkowanie: dla dorosych 612 g pro dosi; dla dzieci
46 lat 23 g; dla dzieci 810 lat 45 g.
Rp. Kamalae 8,0
Flor. Tanaceti pulv. 2,0
Pulpae Tamarindorum 10,0
Sir. simpl. q. s.
Ut. f. elect. S. Zay na czczo i popi czarn kaw. (Przeciwko
tasiemcowi u dorosych).

178

Rp. Emulsionis Seminum Cucurbitae e 30,0 : 120,0

Kamalae 2,0
Sacchari albi 10,0
M. f. ernuls. S. Zay w cigu p godz. naczczo dla dziecka
67 letniego.

LACTUCAR1UM
Wysuszony mleczny sok podobny z wygldu do opium
z odyg Lactuca virosa, L. i Lactuca aitissima Bieb., rod. Compositae.
Czasami bywa zbierany sok ze zwykej saaty Lactuca
sativa L.
Wszystkie gatunki rodzaju Lactuca (zwaszcza w okresie
kwitnienia) posiadaj wasnoci narkotyczne wywoujce obnienie pobudliwoci ukadu nerwowego.
Skadniki surowca: laktucin, lactucerin i laktucerol s
dotychczas mao zbadane. Lactucarium jest przetworem nieobojtnym i czstokro do niepewnym, zostao wic zarzucone.
Chcc wykorzysta uspokajajce i z lekka nasenne wasnoci
saaty mona zaleca pacjentom zaywanie wieego soku zwykej saaty. Sok wieej saaty zawiera 0,01 % witaminy C.
Sto gramw zwykej saaty gwkowej zmiady w maszynce do misa i wycisn sok. Sok mona osodzi miodem
i wypi na godzin przed pooeniem si spa.
Wycinity ze wieej odygi i odparowany do gstoci miodu
sok saaty Succus Lactucae inspissatus nosi w aptekach
nazw Tridax", jest on do dzi uywany we Francji jako lek
od kaszlu.
Nie jest to przetwr jednoznaczny z ekstraktem zrobionym
z suchego ziela (Herba Lactucae virosae).
Tridax i Lactucarium z lupulin stosowano niegdy jako lek
uspakajajcy przy spermatorrhoea, priapismus, nymphomania.
Rp. Lactucarii 1,5
Lupulini 2,0
Extr. Liuirit. q. s.
Ut. f. plUul. N. XXX. S. Po 24 piguki na noc.
!

179

LICHEN ISLANDICUS
(PUCNIK albo MECH ISLANDZKI) (F. P.)
Wysuszone plechy pospolitego w caym kraju porostu
Cetraria islandica, Ach., kl. Lichenes.
Surowiec bezwonny o luzowatogorzkim smaku zawierajcy
okoo 70% atwostrawnych luzowatych wglowodanw: licheniny i dekstrolicheniny oraz gorzk substancj cetraryn (kwas
cetrarowy) i kwas protocetrarowy. Cetraryna, podobnie jak agarycyna (p. Agaricus albus), posiada bardzo swoiste dziaanie,
mianowicie zmniejsza wydzielanie gruczow potowych i stosuje si jako rodek przeciwnapotny, jako lek przy nadkwasocie, czasem jako rodek przed.wwymiotowy.
Lichenina jest dobrym rodkiem powlekajcym. Gste 10 do
15 % odwary pucnika zastygaj przy ozibieniu w postaci galarety. Jeli chodzi o dziaanie powlekajce samej licheniny,
mona usun z pucnika gorzk cetraryn moczc surowiec
w cigu paru godzin w sporej ioci zimnej wody zakalizowanej
sod (2 yeczki sody na litr wody). Taki odgoryczony surowiec
(Lichen islandicus examaratus) suy do przyrzdzania galaretek
(Gelatina Lichenis inslandici). Naturalnie gdy chodzi o jednoczesne dziaanie cetraryny i licheniny, to galaretki i odwary
robi si z surowca nieodgoryczonego. Jeli za chodzi wycznie
o cetraryn i kwas protocetrarowy, naley uywa wycigu spirytusowego (Tinctura Lichenis inslandici). Nowoczesne badania
stwierdziy wystpowanie w porostach substancyj bakteriostatycznych o dziaaniu podobnym do streptomycyny. Dziki
temu staje si zrozumiaym fakt stosowania przez lud pucnika
przy grulicy puc i grulicy kiszek.
Rp. Lichenis Islandici 30,0
Rp.
Auae 600,0
wygotowa do 300, i doda
Sacchari albi 30,0
M. f. decoct. S. Co pJ godziny
po yce przy uporczywych wymiotach.

Lichenis Islandici 100,0

Radicis Syphyti 50,0
Foliorum Farfarae 50,0
M. t. spec. S. 2 yki zi gotowa p godziny z 2 szkl. wody.
Pi po szkl. naparu przed jdzeniem. (Przy nadkwasocie lub
wrzodzie odka).

Rp. Tinct. Lichenis isl. (1:5) 50,0

D. S. Do nacierania stp przy poceniu si ng.
Rp. Lichenis islandici 100,0
Gemmarum Pini 50,0
Rad. Liuiritiae 30,0
M. f. spec. Zioa przeciwko potom u suchotnikw.

Podobne dziaanie i zastosowanie posiada porost zwany

w aptekach Lichen pulmonarius, a w botanice Lobaria pulmonaria.
LIGNUM GUAJACI (DREWNO GWAJAKOWE)
Drobne wirki z pni antylskich drzew Guajacum officinale
L. i Guajacum sanctum L., rod. Zygophyllaceae.
Drewno to zawiera 1020% ywicy (Resina Guajaci) uywanej jako odczynnik na oksydazy (np. we krwi) i niewielkie
iloci saponin.
Jest to lek dzi prawie cakowicie zapomniany, a w XVII do
XVIII wieku uchodzi za najznakomitszy rodek przeciwsyfilityczny.
Odwary z drewna guajakowego posiadaj wasnoci moczopdne i napotne, ale przy duszym uyciu drani przewd
pokarmowy i mog wywoa ostre nieyty przewodu pokarmowego.
Guajak wraz z kolcowojem wchodzi niegdy do mikstur
antysyfilitycznych.
Jako dawka dzienna guajaku stosuje si od 215 g.
Rp. Ligni Guajaci 30,0
Aquae 800,0
Sacchari 50,0
M. f. decoct. S. Po p szkl. 3 razy dziennie.

LIGNUM QUASSIAE
(GORZKNIA, KWASJA, WIRKI FRANCUSKIE)
Wirki z poudniowo-amerykaskiego drzewa Quassia amara
L. lub Picrasma excelsa Planch., rod. Simarubaceae.
181

Biae bezwonne wirki o niezmiernie gorzkim smaku, zawierajce substancj zwan uassin albo pikrasmin. Gorzknia
wzmaga wybitnie wydzielanie liny i sokw trawiennych. Z powodu tych wasnoci stosowano j niegdy jako rodek pobudzajcy apetyt i uatwiajcy trawienie. Poza tym gorzknia wykazuje wyranie dziaanie moczopdne i ciopdne. Naley
pamita, e gorzknia nie naley do typu niewinnych goryczek.
Na owady gorzknia dziaa wybitnie trujco; odwary gorzkni
stosuje si do trucia much w mieszkaniach i do wypdzania
ddownic z doniczek kwiatowych.
W dawnych czasach rozpowszechnione byy kubki z drewna
kwasji, do ktrych na godzin przed uyciem nalewano wody
lub wina otrzymujc gorzki napj, ktry wypijano na 15 minut
przed jedzeniem.
Dawkowanie: Dla dorosych 1,0 do 3,0 wirkw dziennie
w postaci naparu, wina lub nalewki.
Rp. Lign. Quassiae raspat. 1,0
D. t. d. N. XX. S. Zaparzy 1 porcj szklank wrztku. Wypi
przed obiadem i kolacj po p szkl. naparu.
Rp. Tinct. Quassiae (1:5) 30,0
D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody lub wina 23 razy
dziennie na 15 minut przed jedzeniem.

PERICARPIUM AURANTII = EXOCARPIUM AURANTII

(syn. CORTEX FRUCTUS AURANTII)
(SKRKA POMARACZOWA) (F. P.)
Wysuszona owocnia tzw. gorzkiej pomaraczy Citrus
aurantium L. v. amara rod. Rutaceae.
Surowiec zawiera olejek eteryczny, glukozyd Hesperydyn, gorzk substancj Aurantiamaryn i barwiki karotenowe i witamin P. W handlu czsto zamiast skrek z gorzkiej
pomaraczy spotyka si skrki sodkiej pomaraczy. Citrus
aurantium L. v. dulcis, ktre s ubosze w Aurantiamaryn, ale
bogatsze w karoteny. Skrka pomaraczowa suy jako lek
182

aromatyczno-gorzki, a najczciej jako rodek poprawiajcy

smak i zapach lekw (corrigens). W aptekach znajduj si dwa
takie przetwory: Tinctura corticum Aurantiorum i Sirupus cort.
Aurantiorum. Ulepek ze skrek pomaraczowych wchodzi
w skad takich spcyfikw, jak Syrupus Kalii sulfoguajacolici,
Sirupus Passiflorae compos.
Czasem w tym samym celu uywa si skrek cytrynowych
Pericarpium Citri (syn. Cortex fructus Citri).
PERICARPIUM JUGLANDIS (syn. CORTES FRUCTUS
JUGLANDIS) (OWOCNIA ORZECHA WOSKIEGO)
Wysuszona, zielona, misista naowocnia orzecha woskiego
Juglans regia L. rod. Juglandaceae.
Surowiec zawiera podobne skadniki jak Folia Juglandis
(p. tam), ale jest znacznie bogatszy w zwizki oksynaftochinowe
i garbniki. Wycig z owocni barwi naskrek i wosy (zwaszcza
po nawietlaniu) na kolor kasztanowo-brunatny. Stosuje si
w kosmetyce do farbowania wosw, a wycig oleisty pod
nazw Olejku orzechowego uywa si do opalania", przy
nawietlaniu bowiem powoduje rwnomierne brunatnawe zabarwienie skry. W lecznictwie wycigi wodne z owocni orzecha
woskiego stosuje si do gojenia ropni i wrzodw, a wycigi
spirytusowe przy wykwitach skrnych.
Rp. Pericarpii Juglandis 10,0
Auae fervdae 120,0
Natri bisulfurosi 1,0
M. D. S. Pyn do przemywania cuchncych wrzodw i ran.
Rp.

Tincturae pericarpii juglandis 30,0

D. S. Do pdzlowania przy egzemie.

PERICARPIUM PHASEOLI (syn. TSSTAE PHASEOLI)

(UPINY FASOLI)
Wysuszone upiny strkowe hodowanej w ogrodach fasoli
Phaseolus vulgaris L. rod. Leguminosae.
183

Surowiec zawiera cholesteryd Phasol (podobny do Lactucerolu), arginin i hemicellulozy.

upiny fasolowe uchodz za jeden z lepszych rodkw przeciwdziaajcych nagromadzeniu si w organizmie kwasu moczowego, a wedug Gessnera i Sieberta s lekiem przeciwcukrzycowym. Stosuje si je w postaci zagszczonych odwarw.
Rp. Pericarpii Phaseoli 100,0
D. S. Zala 6 szklankami wody i wygotowa do poowy,
odwar ten wypija w cigu 24 godzin.

PLACENTA LINI (syn. FARINA LINI) (MKA LNIANA)

Sproszkowane wytoki (pozostajce po wyciniciu oleju)
siemienia lnianego Semen Lini (p. tam).
Stosuje si jako lek luzowy do uytku zewntrznego, mianowicie do kataplazmw i kpieli odmikczajcych.
Rp. Placentae Lini pulv. 200,0
Zarobi gorc wod na ciasto do okadw zmikczajcych.

PULPA TAMARINDORUM
(POWIDA TAMARYNDOWE) (F. P.)
Zagszczony misz ze strkw podzwrotnikowego drzewa
Tamarindus indica L. rod. Leguminosae. W handlu hurtowym
znajduj si surowe powida tamaryndowe {Pulpa tamarindorum cruda) skadajce si z podsuszonego miszu wraz z nasionami oraz kawakami twardej naowocni i wknistej
rdowocni; surowiec taki ma wygld pmikkawej brunatnej
masy o wybitnie kwaskowatym smaku. Do uytku leczniczego
uywa si powide oczyszczonych (Pulpa Tamarindorum depurata vel praeparata). W tym celu surowe powida rozgotowuje
si z wod, przeciera przez wosiane sito, podsadza cukrem
i odparowuje na wodnej kpieli do gstej konsystencji, otrzymujc sodko-kwaskowate, do mie w smaku powideka. Surowiec zawiera kwasy organiczne (cytrynowy, jabkowy i winowy), kremotartar, substancje pektynowe i cukier. Jest to do
184

agodny lek rozwaniajcy stosowany przewanie w praktyce

dziecicej, jako powideka per se lub w poczeniu ze rodkami
silniej dziaajcymi np. kruszyn lub senesem (Electuarium
Sennae). Dziaanie czyszczce zaley gwnie od i-cremotartaru;
w mniejszych dawkach mona stosowa powida tamaryndowe
jako rodek remineralizujcy (sole potasu i wapnia). Powida
tamaryndowe s dobr podstaw do powideek czerwiogubnych
(w poczeniu z Extract. Filicis, Flores Cinae, Santonina, Kamala, Flor. Tanaceti).
Dawkowanie: Pulpa Tamarindorum depurata pro dosi: dla
dorosych 20 do 50 g, dla 1012-letnich 10 do 20 g, dla
35-letnich 5 do 10 g.
Rp. Florum Cinae pulv. 2,0
Pulpae Tamarind. dep. 5,0
Sir. Mannae 2,5
M. f. electuar. S. Na 2 porcje co pl godzin}' (dla 4-letniego
dziecka od robakw).

RADIX ACONITI (syn. TUBERA ACONITI)

(KORZE TOJADU). (F. P.)
Wysuszone rzepowate korzenie rosncego w grzystych okolicach (Tatry, Karpaty) i hodowanego czsto w ogrodach (tzw.
Pantofelki Matki Boskiej) tojadu mordownika Aconitum
napellus, L. lub pokrewnych gatunkw rod. Ranunculaceae.
Jeden z najbardziej trujcych i niepewnie dziaajcych surowcw. Zawiera bardo trujce alkaloidy (0,5%): akonityn,
napellin i produkty ich rozpadu. Istnieje wiele odmian i podgatunkw tojadu o rnej zawartoci alkaloidw. Roliny hodowane na yznych glebach s ubogie w alkaloidy a przy powolnym suszeniu i dugim przechowywaniu surowca alkaloidy
ulegaj rozpadowi. Std nigdy nie jest si pewnym, jakie dziaanie fizjologiczne bdzie mia surowiec a nawet alkaloid. To,
co si nazywa w handlu alkaloidem akonityn, jest czstokro
mieszanin akonityny jej produktw rozpadu. Znane s wypadki, kiedy 0,004 akonityny wywoao miertelne zatrucie a w in185

nych wypadkach 0,03 Aconitinum germanicum spowodowao

tylko cikie zaburzenia ze strony serca. miertelne dawki korzenia wynosz od 2,07,0. Akonityna posiada miejscowe dziaanie pocztkowo dranice (bl, pieczenie), a nastpnie wywouje do dugotrwae znieczulenie, dlatego Tinct. Aconiti stosuje si do pdzlowania dzise przy blu zbw i paradentozie.
Akonityna zwiksza akcj serca, obniajc jednoczenie cinienie krwi. Przy dawkach toksycznych nastpuje podranienie
orodka oddechowego i zatrzymanie si serca w stadium rozkurczu (diastole). Napellina ma dziaanie podobne do akonityny,
lecz znacznie sabsze; akonityn stosuje si w dawkach od 0,0003
do 0,001, a napelin od 0,003 do 0,01. Dr Carpentin zaleca napellin przy kuracjach demorfinizacyjnych w postaci nastpujcej:
Rp. Napellini 0,1
Spir. Vini 90% 1,0
Auae 9,0
M. f. iniectio sterilis. S. 24 zastrzyki dziennie po 1 cc.

Najwikszym powodzeniem cieszy si to jad w homeopatii,

ktra posikuje si zawsze wycigami ze wieej roliny. Najracjonalniejszym przetworem byyby standaryzowane fizjologiczne intrakty ze wieych korzeni.
Poza tym znajduje si w aptekach Herba Aconiti, surowiec
znacznie sabszy, z ktrego przyrzdza si: Tinct. Herbae Aconiti 1 : 10. Dawka 25 do 50 kropli.
RADIX ALTHAEAE (KORZE PRAWOSLAZU) (F. P.)
Oczyszczone od oskrni i wysuszone korzenie rosncej dziko
i hodowanej w kraju roliny Althaea officinalis, L. rod. Malvacae.
Jeden z najpopularniejszych w lecznictwie surowcw luzowych, stosowany przy chrypkach, katarach odka i jako rodek powlekajcy i osaniajcy do mikstur i proszkw, w ktrych
skad wchodz rodki gorzkie, ostre lub dranice. Surowiec
186

zawiera luz, skrobi, asparagin, betain i lecytyn oraz substancje mineralne. Jeli pragniemy mie wycigi zawierajce
gwnie luzy i aminokwasy, to naley je przyrzdza przy
pomocy letniej wody (tzw. Maceratio pokrajany korze
zalewa si 10-krotn iloci wody letniej i czsto wstrzsaic,
pozostawia na 2 godz.). Jeli korze bdziemy gotowali (Decoctum), to w odwarze bdziemy mieli oprcz luzw i kleik
skrobiowy.
Rp. Radicis Althaeae 20,0
Auae fervidae 250,0
macerowa przez 2 godz., przecedzi.
Tinct. Gallarum 2,0
M. D. S. Po kieliszku co godz. przy chrypkach, zapaleniu
garda.
Rp. Sirupi Althaeae 30,0
Sirupi Liuiritiae 10,0
Lq. Ammonii anisati 1,0
Auae destil. 40,0
M. D. S. Dla niemowlt przy chrypce i bronchitach
po yeczce co godzin.
Rp. Radicis Althaeae 30,0
Radicis Symphyti 20,0
Fol. Salviae 10,0
Auae q. s.
Ut. f. decoct. 400,0
D. S. Po p szkl. przed jedzeniem (przy ostrych nieytach
przewodu pokarmowego i nadkwasocie).
Rp. Rad. Althaeae 10,0
Flor. Chamomillae 10,0
M. f. infus. 120,0
Sirupi Mannae 30,0
S. Po yeczce co 2 godz. przy biegunkach u niemowlt.

RADIX ANGELICAE (KORZE ARCYDZIGLU) (F. P.)

Wysuszone korzenie hodowanej w kraju roliny Archangelica
officinalis Hoffm. rod. Umbelliferae.
Surowiec zawiera 0,4 do 1 % olejku eterycznego zawierajcego: terpeny oraz estry kwasu walerianowego i oksypentadecy187

lowego, kwas dziglowy, steryn, angelicyn i jak gorzk

substancj. Jest to surowiec aromatyczny o dziaaniu kojcym
(tonico-nervinum) zblionym do Radix Valerianae (p. tam).
Dr Bohn uwaa arcydzigiel za rodek wzmacniajcy napicie
naczy krwiononych i zalicza go wraz z walerian i arnik do
tzw. lekw naczyniowych" (Gefassmittel). Stosuje si odwary
lub nalewk (Tinct. Angelicae) jako rodek orzewiajcy przy
zapaciach i stanach wyczerpania nerwowego na skutek chorb
zakanych. Dawka dzienna korzenia moe dochodzi do 20,0.
Rp. Tinct. Angelicae
Tinct. Valerianae aether. aa 15,0
M. D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie.
Rp. Rad. Angelicae 50,0
Rad. Arnicae 20,0
Wina biaego 1000,0
M. f. Vinum medic. S. Po kieliszku przed
jedzeniem przy atonii kiszek.

RADIX BARDANAE (OPIAN)

Wysuszone misiste korzenie jednorocznych egzemplarzy
pospolitej w ogrodach i na rumowiskach roliny Arctium lappa,
L. rod. Compositae.
Surowiec zawiera okoo 25 % swoistego wglowodanu inuliny,
substancje pektynowe, lady garbnikw i olejku eterycznego
0,80,9%.
Jest to stary rodek stosowany przy wszelkiego rodzaju
owrzodzeniach i wykwitach skrnych. Dr Bohn uwaa opian
za lek przewyszajcy kolcowj (Radix Sarsaparillae) przy
wszelkiego rodzaju owrzodzeniach i wysypkach na tle sifilitycznym oraz przy cierpieniach bdcych nastpstwem przewlekej
rzeczki. Dr Leconte i Dr Burnier stosowali z powodzeniem
opian przy czyrakowatoci (furunculosis). Dr Leclerc zaleca
wiey sok lub wycigi ze wieego surowca (intractum) przy
Seborrhoea, Impetigo i Acne i uporczywych egzemach.
W Japonii korze opianu bywa uywany jako jarzyna.
188

Rp. Decoct. Kadicis Bardanae e 60,0 : 500,0

Sirupi Liquiritae 50,0
D. S. Po p szklanki 3 razy dziennie.
Rp. Extracli Bardanae 10,0
Pulv. Liquiritiae q. s.
Ut. f. pillul. N. XL.
S. Po 23 pig. 3 razy dziennie.
Rp. Rad. Bardanae
Fol. Urticae
Herbae Jaceae
Herbae Polygoni avicul. aa 100,0
M. f. spec. S. (Zika przy czyrakowatoci)
3 szkl. odwaru dziennie.
RAD1X BELLADONNAE p. FOLIUM BELLADONAE
RADIX BRYONIAE (PRZE STP)
Wyduszone misiste korzenie spotykanych koo chat i potw
rolin Bryonia alba L. i Bryonia dioica Jacq. rodz. Cucurbitaceae.
Surowiec zawiera glykozydy: bryonin i bryonidyn oraz
ywic bryorezyn. Jest to lek drastyczny o gwatownym dziaaniu przeczyszczajcym. Dziaanie tego surowca jest podobne
do Fructus Colocynthidis i Elaterium (p. tam). W maych dawkach stosowano go niegdy jako cholagogum".
Na wsi uywaj czasem przestpu celem wywoania poronie.
Due dawki (1020 g) przestpu wywouj ostre zapalenie
przewodu pokarmowego, krwawe biegunki (gastroenteritis)
i krwotoki. Jako cholagogum (dla osb otyych, skonnych do
zapar) stosuje si: Rad. Bryoniae pulv. a 0,5 do 1,0 Tinct.
Bryoniae a 2,0 do 4,0, rodka tego nie mona stosowa przez
czas duszy.
RADIX CARYOPHYLLATAE (KUKLIK)
Wysuszone korzenie pospolitej w zarolach i parkach roliny
Geum urbanum, L. rodr. Rosaceae.
189

Surowiec zawiera glykozyd gein, ktry przy rozpadzie daje

eugenol; poza tym sporo garbnikw. Wskutek rozszczepienia
giykozydu korze przy suszeniu nabiera zapachu godzikowego.
Jest to lek przeciwbiegunkowy, cigajco-odkaajacy (eugenol). Stosuj go przy biegunkach i atonii kiszek.
Rp. Radicis Caryophyllatae 50,0
Aquae fervidae 500,0
M. f. infus. S.
Po p szkl. 3 razy dziennie przy biegunkach.
Rp. Radicis Caryophyllatae 100,0
Herbae Anserinae 50,0
Herbae Hyperici 50,0
M. f. spec. S. Zioa przeciwbiegunkowe.

RAD1X COLOMBO (RADIX CALUMBAE)

(MIESICZNIK DONIASTY) (F. P.)
Pokrajany w plasterki i wysuszony korze rodkowo-afrykaskiej roliny Jatrorrhiza palmata Miers rod. Menispermaceae.
Surowiec zawiera kilka maotrujcych (zblionych chemicznie do berberyny) alkaloidw: Palmatyn, Jatroryzyn i Kolumbamm oraz luz i skrobi. Stosowano go niegdy w odwarach lub nalewce przy biegunkach pezakowych (ameboidalnych).
Dawkowanie: Radix Colombo pulv. 0,5 do 2,0; Tinct. Colombo
(1 : 5) 2,0 do 8,0; Decoctum Colombo 10,0:300,0 po yce co
2 godz.
HERBA et RADIX EUPATORII (KONOPNICA albo SADZIEC)
Wysuszone ziele lub korzenie pospolitej w Polsce roliny Eupatorium cannabinum L. rod. Compositae.
Zawiera bliej niezbadany gorzki glykozyd, euparyn, wglowodan inulin i ywicowate substancje.
Surowiec posiada wasnoci przeczyszczajce i ciopdne.
Stosuje si w dawkach 45 gramw surowca na dawk.
190

RADIX GENTIANAE (KORZE GORYCZKOWY) (F. P.)

Wysuszone korzenie spotykanych w grach rodkowej Europy
goryczek: Gentiana lutea, L. Gentiana purpurea, L. G. punctata,
L. rod. Gentianaceae.
Surowiec zawiera szereg glykozydw flawonowych i cia
gorzkich: gentiopikryn, gentiamaryn, gentianin i swoiste
cukry: gentianoz, gentiobioz. Surowiec naley do typu tzw.
lekw gorzkich (Amara pura) pobudzajcych wydzielanie liny
i soku odkowego, stosowanych przy braku apetytu i zym
trawieniu. Przed wprowadzeniem do lecznictwa kory chinowej
goryczk stosowano powFzechnie przeciwko malarii. Goryczka
wchodzi w skad rnych gorzkich ziek, nalewek i eleksirw.
Z krajowych surowcw do tej samej grupy botanicznej i farmakologicznej nale: tysicznik Herba Centaurii minoris i bobrek trjlistny Folia Menyanthidis.
Rp. Radicis Gentianae 100,0
Herbae Absynthii 30,0
Pericap. Aurant. 50,0
M. f. spec. S. (Gorzkie zika na apetyt). Po p izkl. odwaru
przed jedzeniem.
Rp. Tinct. Gentianae 30,0
Tinct. Spilanthis olerac. 10,0
M. D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Ekstrakt goryczkowy (Extr. Gentianae spiss) zapisuje si

jako constituens do piguek; ekstrakt goryczkowy mona zastpowa ekstraktem bobrkowym Exstractum Menyanthidis.
RADIX HYPROLAPATHI (KOBYLAK, SZCZAW KOSKI)
Wysuszone kcza i korzenie pospolitych w kraju rolin Rumex hydrolapathum Huds, R. auaticus, i R. patientia, L. rod.
Polygonaceae.
Surowiec zawiera garbniki, glykozydy antralowe i organiczne
zwizki elaza. Posiada on dziaanie przeciwbiegunkowe i stosowany bywa przy biegunkach u osobnikw anemicznych oraz
191

gruliczych, dziki bowiem zawartoci elaza przypiesza jakoby regeneracj hemoglobiny. Dziki zawartoci antrachinonw
obok garbnikw nie wywouje on zaparcia i dziaa odkaajco
na flor jelitow. Stosuje si przy katarach jelit w poczeniu
z ywokostem (Rad. Symphyti), a przy blednicy w poczeniu
z limi pokrzywy (p. Folia Urticae).
Rp. Rad. Hydrolapathi pulv. 50,0
Rad. Consolidae pulv. 50,0
M. i. pulv. S. Po yeczce proszku 3 razy dziennie z syropem,
mlekiem lub miodem przy nieytach grubego jelita.
Rp. Rad. Hydrolapathi pulv. 50,0
FoL Urticae pulv. 100,0
M. f. pulv. S. Po 2 yki proszku 8 razy dziennie w syropie
lub mleku przy blednicy.

RADIX INULAE (syn. RADIX ENULAE lub RAD. HELENII)

(OMAN)
Wysuszone kcza i korzenie hodowanej w rodkowej Europie i Polsce roliny Inula helenium, L. rod. Compositae. Jest
to ostro-aromatyczna przyprawa europejska do pokarmw
trudnostrawnych, ktra zastpowaa uywany dzi w tym celu
Imbier (Rhizona Zingiberis).
Surowiec zawiera 1,5 do 3% olejku eterycznego, ktrego
gwnym skadnikiem jest krystaliczny alantolakton oraz izoalantolakton; s to zwizki sesuiterpenowe pokrewne eudesmolowi wystpujcemu w Oleum Eucalypti; poza olejkiem eterycznym surowiec zawiera okoo 40% wglowodanu inuliny,
dajcego przy hydrolizie lewuloz (cukier owocowy). Surowiec
ten odgrywa niegdy rol podobn do tej, jak odgrywa dzi
w lecznictwie Eucaliptus (p. Folia Eucalipti, tj. jako lek wykrztuny odkaajcy drogi oddechowe przy uporczywych bronchitach, grypie i nieytach krtani.
Poza tym surowiec pobudza wydzielanie liny i soku odkowego oraz posiada (jak wikszo surowcw aromatycznych)
192

dziaanie moczopdne. Stosuje si w postaci naparw lub nalewki (2 do 5 g dziennie).

Olejek eteryczny (Oleum Inulae aethereum) oraz wydzielony
z olejku alantolakton oraz izolantolakton (zwany w handlu
helenin) stosuje si do wciera przy grulicy i stanach kataralnych drg oddechowych.
Rp. Rad. Inulae 5,0
Rad. Consolidae 10,0
Auae fervidae 250,0
Sirupi cort. Aurat. 30,0
M. L infus. S. Po yeczce stoowej przy katarach drg
oddechowych.
Rp. Tinct. Lichenis islandici 20,0
Tnct. Inulae 20,0
Tint. Pimpinellae 30,0
M. D. S. Po yeczce w p szkl. mleka 4 razy dziennie
w nieytach drg oddechowych i dusznicy oskrzelowej.

RADIX IPECACUANHAE (KORZE WYMIOTNICY) (F. P.)

Wysuszone korzenie brazylijskiej roliny Cephaelis Ipecacuanha Willd., rod. Rubiaceae.
Surowiec zawiera okoo 2 % alkaloidw: emetyny i cephaoliny i uywany bywa jako lek wymiotny w dawkach od 0,5 do
2,0 (zaywa po 0,5 co 15 minut a do skutku) i jako lek wykrztuny i przeciwbiegunkowy po 0,03 do 0,1 (kilka razy dziennie). Dziaanie wymiotne poprzedza do dugi i przykry okres
nudnoci poczony z obfitym wydzielaniem liny oraz luzu
oskrzelowego. Dlatego wymiotnic stosuje si czsto jako emeticum u maych dzieci przy bonicy i krupie celem usunicia nalotw. Jako lek wykrztuny stosuje si wymiotnic przy bronchitach. Wymiotnica oraz jej alkaloid emetyna jest swoistym
lekiem przeciwko czerwonce pezakowej rozpowszechnionej
w klimacie gorcym; przy biegunkach w okresie letnim w naszym klimacie do dobre wyniki daje Pul vis Ipecacuanhae
opiatus (synonim: Pul vis Doveri), a 0,3, 3 razy dziennie. Prze13

193

ciwko biegunkom pezakowyrn stosuje si zastrzyki doylne

emetyny (lub dominiowo jodo-bismuto-emetyny), przy czym
emetyna stosowana w ten sposb nawet w duych stosunkowo
dawkach nie dziaa wymiotnie.
Dawkowanie wymiotnicy u dzieci ( j a k o e m e t i c u m )
wedug lekarzy francuskich jest nastpujce: Dla niemowlt do
G miesicy: 0,1; w wieku 6 do 12 miesicy 0,15 do 0,2;
w wieku 1 do 3 lat 0,3; w wieku 3 do 5 lat 0,4 do 0,5;
w wieku 5 do 10 lat 0,5 do 0,8.
Proszek wymiotnicy (Pulvis Ipecacuanhae) bywa przyrzdzany
tylko z kory, albowiem walec drzewny korzenia prawie nie zawiera alkaloidw. Przetwory pynne robi si z caego surowca.
W aptekach spotyka si nastpujce przetwory:
Tinctura Ipecacuanhae (1:10) jako expectorans a 0,5 do 1,0,
34 razy dz. (dla dorosych).
Sirupus Ipecacuanhae (1:100) jako expectorans po yeczce
kawowej (dla dzieci).
Vinum Ipecacuanhae (1:50) jako expectorans po 15 do 30
krop. co 2 godz. (dla dzieci).
Pul vis Ipecacuanhae opiatus (Pulv. Doveri) a 0,30,5; 23
razy dziennie (dla dorosych) przy biegunkach i kaszlu.
Piguki Segonda (przeciw krwawej biegunce):
Ep. Pulvis Ipecacuanhae 0,4
Calomel 0,2
Extr. Opii 0,05
Pulv. et. extr. Liquirtae q. s.
Ut. f. pillulae N. VI. S. Co 2 godz. po jednej piguce.

RADIX JALAPAE (syn. TUBERA JALAPAE)

(JALAPA, WILEC CZYSZCZCY) (F. P.)
Wysuszone rzepowate korzenie meksykaskiej roliny Ipomea purga Hayne (Exogonium purga Benth.) rod. Convolvulaceae.
Jest to surowiec silnie czyszczcy (tzw. drasticum). Zawiera
1020% ywicowatych, znanych w lecznictwie jako Resina
194

jalapae, glykozydw: konwolwuliny i jalapiny. Podobne pod

wzgldem chemicznym i fizjologicznym glykozydy zawieraj
rwnie inne surowce z rodziny Convolvulaceae (Scamonium,
Turpethum, Kaladana, Calystegia sepium).
Jest rzecz charakterystyczn, e te surowce dziaaj przeczyszczajce tylko na czowieka i zwierzta misoerne, gdy
na trawoerne nie dziaaj prawie zupenie. Poza tym nastpuje przy czstym i duszym ich stosowaniu do atwe przyzwyczajenie, dziki czemu nie nadaj si do leczenia przewlekych zapar, rwnie jako laxantia przy stanach zapalnych
przewodu pokarmowego.
Sproszkowany surowiec (Pulvis Jalapae) stosuje si przy
zaparciach u osb otyych w dawkach a 1,0 do 2,0 lub ywicy
(Kosina Jalapae) a 0,1 do 0,4. Jako laxativum i cholagogum
stosuje si ywic jalapow z mydem tzw. Sapo jalapinus
a 0,3 do 0,6 (do 2 razy dziennie).
Modnym niegdy lekiem przeczyszczajcym dla tgich i otyych pacjentw bya Tinctura Jalapae compesita o nastpujcym skadzie:
Rp. Radicis Jalapae 80,0
Radicis Turpethi 10,0
Resinae Scamonii 20,0
Spirit. Vini 60% 260,0
M. 1 tinct. S. Po 5,0 do 15,0 g (13 yeczk herbatnich

na noc).

RAt>IX LEVISTICI (LUBCZYK)

Wysuszone korzenie hodowanej w kraju roliny Levisticum
officinale L., rod. Umbelliferae.
Surowiec zawiera umbelliferon, kwas dziglowy, ywic
i 0,6 do 1 % olejku eterycznego, ktrego gwnym skadnikiem
jest terpineol. Surowiec posiada zapach i dziaanie podobne do
celera (p. Herba Apii) tylko intensywniejsze. Posiada on dziaanie moczopdne, a jednoczenie uchodzi jako tzw. carminativum" przy niestrawnoci i atonii jelit. W medycynie ludo13.

195

wej lubczyk uchodzi za rodek pobudzajcy popd pciowy

(aphrodisiacum) a w wikszych dawkach za emmennagogum.
Tinct. Levistici do dobrze ,.zabija" zapach czosnku, stosuje
si j przeto jako Desodorans" do Tinct. Allii.
Dawkowanie: Radix Levistici a 4 do 10 g pro dosi; Tinct.
Levistici a 2 do 5 g.
Lubczyk oraz dzigiel (p. Rad. Angelicae) uywane s czsto do likierw (Benedictine, Monastiue itp.) i bulionw Maggi.
Rp. Tinct. Levistici
Tinct. iruct. Aurantii immatur. aa 30,0
M. D. S. Po yeczce w kieliszku wody przed jedzeniem.

RADIX LIQUIRITIAE (syn. RADIX GLYCYRRH1ZAE)

(LUKRECJA, SODNIA) (F. P.)
Oczyszczone od oskrni i wysuszone korzenie poudniowoeuropejskiej (ktr mona hodowa w Polsce) roliny Glycyrrhiza glabra L., rod. Leguminosae.
Surowiec ty, bezwonny o bardzo sodkim smaku. Lukrecja
poza cukrem, skrobi i pektynami zawiera swoiste, niezmiernie
sodkie ciao zwane Glycyrryzyn (wapniowe i potasowe sole
kwasu glycyrryzynowego), ktra przy rozpadzie daje kwas
glykuronowy, glyceretyn i naley do osobliwej grupy lekw
glykuronowych (do ktrych zalicza si rwnie Rhizoma Polypodii, Radix Ononidis, Folia Glycyphylli). Kwas glykurynowy,
spotykany normalnie w organizmie ludzkim, odgrywa rol
rodka odtruwajcego, dajc atwo rozpuszczalne i przechodzce
do moczu zwizki z ketonami, terpenami i zwizkami aromatycznymi. Wedug L. Veluza Glycyrryzyn posiada zdolno
wizania i unieszkodliwiania toksyny tcowej. By moe
dziki tym bliej niezbadanym jeszcze wasnociom lukrecja
jest od wiekw ulubionym lekiem w chiskiej medycynie. Czasami lukrecja aktywizuje dziaanie pewnych lekw, np. antrachinonowych (senesu, kruszyny), dziki czemu nawet mae dawki
196

tych rodkw w poczeniu z lukrecj dziaaj rozwalniajco

(np. Pul vis Liuiritiae compositus).
Dr Leclerc uwaa lukrecj za odpowiedni dodatek do pukania przy zapaleniu garda i jamy ustnej. Lukrecj stosuje si
najczciej przy nieytach drg oddechowych, a take jako dodatek do zi i mikstur przy chorobach wtroby, nerek i jelit.
Gsty ekstrakt lukrecjowy (Extractum Liuiritiae) i proszek
lukrecjowy (Pulvis Liuiritiae) suy do zarabiania piguek.
Znajdujcy si w handlu tzw. sok lukrecjowy (Succus Liuiritiae) jest zagszczonym, do konsystencji ciasta, wywakowanym w postaci paeczek i wysuszonym wycigiem ze wieych
korzeni lukrecjowych (przyrzdzany bywa we Woszech).
W aptekach oprcz surowca znajduj si nastpujce przetwory:
1. Elixir e Succo Liuiritiae s. Glycyrrhizae (syn. Elixir
Regis Daniae) a 2030 krop. w kieliszku wody przy chrypkach.
2. Succus Liuiritiae, s. Glycyrrhizae.
3. Extractum Liuiritiae.
Rp. Radicis Liuiritiae 30,0
Fol. Salviae 20,0
Auae fervidae 300,0
M. f. infus. S. Do pukania ust i garda przy zapaleniach
(lub przyjmowa ykami).
Rp. Radicis Liuiritiae 100,0
Gemmarum Betulae 80,0
Fol. Uvae-ursi 50,0
M. f. spec. S. Zika moczopdne.

RADIX ONONIDIS (WILYNA) (F. P.)

Wysuszone korzenie spotykanej w kraju roliny Ononis
spinosa, L. rod. Leguminossae.
Surowiec zawiera glykozydy o charakterze saponinowym:
ononin, onon, pseudoononin oraz ciao podobne do glycyrryzyny Ononid. Wilyna naley do lekw moczopdnych, ktry
Dr Bohn zaleca szczeglniej przy kamicy nerkowej, pcherzo197

wej i artretyzmie. Ze wzgldu na pewne pokrewiestwo botaniczne i chemiczne z lukrecj naley przypuszcza, e wilyn
wypadnie zaliczy do tzw. lekw glykuronowych (p. Rad. Liqui ritiae). Niestety, skadniki tego surowca nie s jeszcze dostatecznie zbadano pod wzgldem farmakologicznym. Z surowca
naley robi odwary (decocta).
Species diureticae
Rad. Ononidis 25,0
Fruct. Foeniculi 25,0
Rad. Glycyrrhizae 25,0
Fruct. Junipcri 25,0
yk zi na szklank odwaru. Pi 2 szkl. dziennie.
Rp. Radicis Ononidis 20,0
Aquae 1000,0
Wygotowa do pozostaoci 250,0
i doda Liquor Ammonii anisat. 5,0
M. d. s. Po kieliszku od wina 3 razy dziennie przy kamicy
nerkowej.
R a d i x P r i m u l a e p. H e r b a P r i m u l a e .
RADIX RAPHANI (CZARNA RZODKIEW)
wiey korze hodowanej w ogrodach czarnej rzodkwi Raphanus sativus, L., rodz. Cruciferae.
Wszystkie roliny z tej rodziny (kapusta, kalarepa, kalafior,
jarmu, brukselka, chrzan, rzeucha, rzodkiew, rzepa, brukiew)
posiadaj swoiste glykozydy rodankowe (izo-sulfo-cjankowe)
zawierajce siark organiczn, a poza tym znaczne iloci witaminy C. Wszystkie jarzyny nalece do krzyowych s rodkami dietetycznymi, zabezpieczajcymi organizm przed gnilcem
(szkorbutem), ktry jest awitaminoz C, znajdujce si w nich
glikozydy rodankowe obniaj cinienie krwi.
W okresie zimowym, gdy jadamy za mao wieych pokarmw rolinnych, bogatych w witamin C, wystpuje szereg zaburze w przemianie materii.
Przy tego rodzaju cierpieniach zwyka rzodkiew, rzepa, brukiew lub wiea kapusta, staj si cennymi lekami dietetycz198

nymi. Poniewa spoywanie duej iloci tych niezbyt przyjemnie pachncych surowych jarzyn jest uciliwe, stosuje si
wieo wycinity sok z tych rolin. W tym celu miady si
w maszynce do misa rzodkiew lup rzep (a w braku ich wie
kapust) w iloci 200 do 300 gramw, wyciska sok i pije po
1
/4 do 1/2 szkl. (jeli jest zbyt ostry, mona go rozcieczy wod)
23 razy dziennie.
We Francji lekiem przeciwgnilcowym uywanym w aptekach
jest nasz pospolity chrzan (Hadix Armoratiae), z ktrego przyrzdzaj nalewk i ulepek.
Niegdy w aptekach uywana bya w tym samym celu warzcha-Cochlearia officinaliis L. rodz. Cruciferae.
RADIX RATANHIAE (PASTWIN) (F. P.)
Wysuszone korzenie poudniowo-amerykaskiego krzewu
Krameria triandra R. et Pav., rodz. Leguminosae.
Surowiec zawiera okoo 18% kwasu pastwino-garbnikowego,
ktry przy hydrolizie rozpada si na cukier i czerwie pastwinow. Jest to lek cigajcy, stosowany w postaci nalewki lub
ekstraktu do pdzlowania dzise i garda, w czopkach i maciach przy hemoroidach, ranach odbytnicy oraz przy upawach
u kobiet, wreszcie wewntrznie jako lek garbnikowy przy biegunkach i przewlekych nieytach jelit (znoszony bywa lepiej
ni tanina). Jako krajowe zastpki pastwinu mog by uywane:
Rhizoma Tormentillae i Rhiz. Bistortae (p. tam).
Rp. Tinct. Ratanhiae 30,0
D. S. Pdzlowanie dzise lub ran.
Rp. Extr. Ratanhiae 3,0
Aquae fervidae 3,0
Sirupi simpl. 100,0
M. D. S. Po yeczce stoowej co 2 godz. przy anginach
lub biegunkach u dzieci.
Rp. Extr. Ratanhiae pulv. 1,0
Butyri Cacao 2,0
M. f. supposit. N. XII. Przy hemoroidach lub upawach
u kobiet.

199

Rp. Extr. Ratanhiae 0,5

Pulv. Salep. 0,5
M. f. pulv. S. (Przy biegunkach u dorosych) 3 proszki
dziennie.

RADIX SALEP (syn. TUBERA SALEP, albo RADIX

ORCHIDIS) (SALEP, STORCZYKI) (F. P.)
Obgotowane, wysuszone i zmielone misiste korzenie kilku
poludniowo-europejskich (spotykanych rwnie i w Polsce) gatunkw storczykw: Orchis masculus L., O. morio L., O. militaris L., O. pallens L. rodz. Orchidaceae.
Surowiec zawiera 4048 % luzu oraz 25 do 30 % czciowo
sklajstrowanej skrobi i uywany jest jako lek luzowy i po~
wlekajcy przy nieytach przewodu pokarmowego, zwaszcza
u niemowlt, oraz przy obraeniach bon luzowych przeyku
i odka, jak oparzenia gorcymi pynami oraz ostro-rcymi
substancjami (jodyna, ugi, amoniak, esencja octowa, kwasy
mineralne). Stosuje si ten surowiec w postaci tzw. Mucilago
Salep (syn. Decoctum Salep).
Rp. Radicis Salep. pulv. 5,0
Aquae fervidae 500,0
M. f. decoct. S. Co 5 do 10 minut po yce przy oparzeniach
przeyku i odka.
Proszek wsypa do suchej flaszki, doda 5 g spirytusu i ze
dwie yki zimnej wody, skci, eby rozmiesza proszek
z wod, nastpnie dolewa stopniowo wrztku i mocno skci
a si utworzy rwnomierny kleik.

Na Wschodzie bulwy storczyka uwaane s za aphrodisiacum

(dziki podobiestwu parzystych bul wek storczyka do jder
testes); nazwa rodzajowa rolin macierzystych Orchis oznacza
po grecku jdro.
Farmakologia dotychczas nie stwierdzia jednak w tym surowcu jakichkolwiek zwizkw majcych specjalny wpyw na
system pciowy.
Sproszkowany Salep stosuje si rwnie jako odywk dla
niemowlt i maych dzieci przy nieytach odka i jelit.
200

RADIX SAPONARIAE RUBRAE (MYDLIK)

Wysuszone korzenie pospolitej w caym kraju roliny Saponaria officinalis L., rod. Caryophyllaceae.
Surowiec zawiera 510% saponin i naley do silniejszych
krajowych surowcw saponinowych; mona go uwaa za krajow zastpk mydoki (p. Cort. Quillayae). Mydlik, podobnie
jak inne rodki saponinowe, posiada dziaanie wykrztune, napotne i moczopdne. Z powodu, i Saponiny daj trwao
zwizki z Cholesteryn mydlik daje nieraz dobre wyniki przy
kamicy ciowej. Dziaa jednak dranico na luzwk i moe
wywoywa wymioty. Naley go przeto stosowa ogldnie w poczeniu ze rodkami powlekajcymi (mleko, luzy i kleiki).
W mieszankach zioowych na tzw. oczyszczenie krwi" korze
mydliku nie powinien przekracza 1012%. Poniewa roztwury
saponin dziaaj tak jak mydo ale nie s alkaliczne, stosuje si
je do zmywania wosw i skry (u osb wraliwych na alkalia),
a w technice do mycia weny i jedwabiu.
Rp. Rad. Saponariae 5,0
Aquae fervidae 150,0
Sirupi Liquiritiae 50,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej co 23 godz. przy
zaflegmieniu drg oddechowych.
Rp. Rad Saponariae 10,0
Fol. Salviae 20,0
Aquae fervidae 250,0
M. f. infus. S. Do pukania garda przy anginach.
Rp. Rad. Saponariae 50,0
Rad. Bardanae
Rad. Liquiritiae aa 75,0
Herbae Violae tricoloris 100,0
Herbae Fragariae 80,0
Fol. Juglandis 50,0
Rhiz. Caricis 60,0
M. f. spec. S. 23 szklanki naparu dziennie. Zioa czyszczce
krew" przy cierpieniach skrofulicznych, artretycznych
i luetycznych.

201

Rp. Rad. Saponariae 50,0

Herbae Chelidonii 30,0
Herbae Hyperici 100,0
M. f. spec. S. 23 szkl. naparu dziennie (przy obrzkach
wtroby i kamicy ciowej).

Czasami uywa si w lecznictwie Herba Saponariae, ktra

jest ubosza w saponiny ni korze.
Znajdujcy si w handlu surowiec pod nazw Radix Saponariae griseae (albo levanticate lub hungaricae) otrzymuje si
z roliny Gypsophila paniculata Fisch i zawiera 1015% saponin. Stosuje si go przewanie w technice do prania jedwabiu
i weny.
RADIX SARSAPARILLAE
(KOLCOWJ, SARSAPARYLA) (F. P.)
Wysuszone korzenie rodkowo-amerykaskich rolin z rodzaju Srailax: Smilax rnedica Schlecht, S. ornata Hook. S. saluberrima Gilg., S. officinalis Kunth., rod. Liliaceae.
Surowiec zawiera sitosteryny i dwa rodzaje saponin: pary lin
i sarsaponin o dziaaniu napotnym oraz moczopdnym.
W XVII i XVIII wieku kolcowj by obok Lignum Guajac;
najcenniejszym i powszechnie stosowanym lekiem przeciwkiowym (antilueticum). Czy rzeczywicie skadniki kolcowoju
posiadaj jaki swoisty wpyw na krtka bladego lub unieszkodliwiaj jego toksyny, dotychczas dokadnie jeszcze nie stwierdzono. W kadym razie jako lek napotny i moczopdny przyczynia si by moe kolcowj do szybszego wydzielania toksyn
luetycznych; dziki tym wasnociom nie utraci on dotychczas prawa obywatelstwa w medycynie naukowej; w wikszoci
wspczesnych farmakopei figuruj odwary kolcowoju; Decoctum Sarsaparillae compositiu^ oraz Decoctum Zitmanii jaki
pomocnicze leki luetyczne. Podobnie jak europejski korze opianu (Radix Bardanae) kolcowj bywa stosowany przy czyrakowatoci oraz wysypkach skrofulicznych. Decoctum Sarsapa202

rillae compositium fortius wedug Pharmacop. Polonica

1937 r.
Radicis Sarsaparillae
4 czci
Auae
ad 100

Fruct. Anisi cont.

0.15
Fruct. Foeniculi cont.
0,15
Fol. Sennae conc.
1
,,
Rad. Liquiritiae
0,5
,,
Korze kolcowoju zala ciep wod i pozostawi na 24 godz.
czsto skcajc, nastpnie ogrza na wodnej kpieli w cigu
3 godz., wsypa any, koper, lukrecj, senes i jeszcze ogrza
w cigu 15 minut; odcedzi i odcedzony odwar uzupeni dc
100 czci.
Tak zw. Decoctum Zitmani ma skad podobny do powyszego, ale zawiera dodatek chlorku rtciowego (Kolomelu)
I siarczku rtciowego.
W medycynie ludov.Tej zamiast kolcowoju stosuje si Rhizoms
Carcis, Radix Bardanae oraz Stipites Dulcamarae.
RADIX SENEGAE (SENEGA KRZYOWNICA)
Wysuszone korzenie pnocno-amerykaskiej roliny Polygala
senega L., rod. Polygalaceae.
Surowiec zawiera glykozyd saponinowy senegin w iloci
5 do 8% i drobne iloci (0,10.2%) estou raetylosalicylowego.
Jest to lek przede wszystkim wykrztuny, w mniejszym stopniu
moczopdny i napotny. Z powodu trudnej rozpuszczalnoci seneginy trzeba z niego robi odwary (decocta). W czasie wojny
Niemcy, gdy im zabrako amerykaskiej senegi, zastpowali j
skutecznie pierwiosnkiem (p. Herba Primnlae), mydlikiem (p.
Rad. Saponariae) lub krzyownic gorzk (p. Herba Polygalae).
Rp. Sirup. Senegae 30,0
Auae 70,0
Liq. Ammoni anisat. 2,0
M. d. s. Po yeczce co 2 godz. (rodek wykrztuny
dla dzieci 68 lat).

203

Rp. Rad Senegae 5,0

Auae 250,0
Sirup. Liuiritiae 30,0
M. f. decoct. Co 2 godz. po yce przy zaflegmieniu drg
oddechowych.

RADIX SYMPHYTI (syn. RADIX CONSOLIDAE)

(YWOKOST)
Wysuszone korzenie pospolitej w kraju roliny Symphytum
officinale L., rod. Boraginaceae.
Surowiec zawiera 0,2 do 0,8% allantoiny, luzy i pektyny,
pochodne kwasu katechowego i cukry. Surowiec ten nosi nazw
3^wokostu (niem. Beinwell), albowiem lud uywa go przy
wrzodach goleniowych, ranach i zamaniach koci. Warto tego
leku pozna i udowodni lekarz angielski C. J. Macalister
w 19111912 roku (p. C. Macalister The Action of Symphytum officinale and Allantoin British Medical Journal IX,
1912), stwierdziwszy, e allantoina pobudza granulacj i regeneracj tkanek, dziki czemu sok, miazga lub odwar ywokostu
dobrze goi zastarzae wrzody, rany oraz oparzenia. ywokost
daje rwnie dobre wyniki przy wrzodzie odkowym, dwunastnicowym i ostrych nieytach jelit. Dziki duej zawartoci
substancji luzowych, ywokost dziaa jako doskonay rodek
powlekajcy. Poniewa po wyschniciu korze jest bardzo
twardy, trzeba z niego robi odwary. Do uytku wewntrznego
mona przyrzdza syrop ze wieego korzenia.
Rp. Succi recentis Radicis Symphyti 250,0
Sacchari albi 200,0
M. f. sirupus. S. Po yce stoowej 4 razy dziennie
przy wrzodzie odka.
Rp. Radicis Symphyti 50,0
Aquae 500,0
Wygotowa do 300,0
M. f. decoct. S. Do kompresw na oparzenia i wrzody.

204

Rp. Radicis Symphyti pulverati 10,0

Radcis Hydrolapathi pulv. 30,0
Radicis Liuiritiae pulv. 15,0
M. f. pulv. S. Po yce w szkl. wody 3 razy dziennie
przy owrzodzeniu jelit.
RADIX TARAXACI (MNISZEK) (F. P.)
Wysuszone korzenie pospolitej w kraju roliny Taraxacum
officinale Wig. rod. Compositae.
Surowiec zawiera do 40% wglowodanu inuliny, gorzk
substancj taraksacyn oraz steryny.
Ju w staroytnoci uwaano ten surowiec jako skuteczny
lek przeciwko cierpieniom wtroby i cierpieniom woreczka ciowego. Mniszek pobudza apetyt, uatwia trawienie oraz posiada agodne dziaanie moczopdne. We Francji wiee licie
mniszka (Pissenlit") s do ulubion i rozpowszechnion saat, ktr mona mie bardzo wczenie na wiosn. Palone korzenie mniszka uywane s jako surogat kawy (tzw. cykoria
mniszkowa). Najlepsze dziaanie przy chorobach wtroby i zym
trawieniu posiada wycig ze wieej roliny (Intractum), lub
zagszczony do konsystencji miodu wycinity sok (Succus Taraxaci inspis.). Czsto zamiast samych korzeni uywa si caego
ziela z korzeniami ( H e r b a T a r a x a c i c u m r a d i c i b u s), ktre zawiera kwas folinowy i s bogatsze w witaminy
i sole mineralne. Do tzw. kuracji wiosennych najlepiej stosowa cae ziele z korzeniami, ktre si miady w maszynce do
misa i wyciska sok. Sok taki pije si po kieliszku 23 razy
dziennie. Ziele mniszka uywa si rwnie do tzw. ziek przeciwcukrzycowych.
Rp. Radicis Taraxaci 100,0
Herbae Chimaphilae 50,0
Fol. Myrtill. 100,0
Herbae Hyperici 50,0
M. t. spec. Zioa przeciwko cukrzycy.
205

RADIX TURPETHI (syn. TURPETHUM VEGETALE)

(KORZE TURBITU)
Wysuszone korzenie indyjskiej roliny Ipomea turpethum L.
(Convonvulus turpethum) rod. Convolvulaceae.
Surowiec zav/iera 6 do 8 % ywicowatych glykozydw zblionych chemicznie i fizjologicznie do jalapiny (p. Rad. Jalapae).
Zarzucone dzi prawie silne drasticum o dziaaniu podobnym
do Radix Jalapae.
Dawki dla dorosych od 0,5 do 1,0.
RESINA JALAPAE
ywicowata twarda masa otrzymywana w iloci 10 do 20%
ze sproszkowanych korzeni jalapy (p. Radix Jalapae).
Skada si gwnie z glykozydw Konwolwuliny i Jalapiny
posiadajcych wasnoci silnie przeczyszczajce. Stosuje si czasem jako cholagogum w dawkach po 1,00,2 lub w postaci
myda jalapowego Sapo jaiapinus, ktre przyrzdza si
z rwnych na wag iloci Resina Jaiapae i Sapo medicatus.
RHIZOMA BISTORTAE (WOWNIK)
Wysuszone kcza pospolitej na wilgotnych kach roliny
Polygonum bistorta L., rod. Polygonaceae.
Surowiec zawiera 15 do 20% garbnikw pokrewnych garbnikom pastwinu (p. Radix Ratanhiae) i kurzego ziela (Rhizoma
Tormentillae). Stosuje si jako lek cigajcy i przeciwzapalny;
zewntrznie w postaci puka i kompresw (zapalenie dzise,
biae upawy, ropiejce rany i wrzody) a wewntrznie przy
biegunkach i przewlekych nieytach jelit. Wownikiem mona
w wielu wypadkach zastpowa znacznie droszy surowiec amerykaski Radix Ratanhiae.
Rp. Extracti Bistortae 0,5
Butyri Cacao 1,5
M. f. suposit. D. t. d. N. 10
S. Czopki przeciwko hemoroidom.

206

Hp. Rhiz. Bistortae conc. 100,0

Wina czerwonego jedn butelk
M. f. Vinum medic. po kieliszku 23 razy dziennie
przy biegunkach u grulikw.
Rp. Rhiz. Bistortae conc. 50,0
Fol. Salviae 50,0
M. f. spec. S.
Zika cigajce do pukania garda.

RHIZOMA CALAMI (TATARAK AJER) (F. P.)

Zazwyczaj oczyszczone od oskrni i wysuszone lekkie, gbczaste, aromatyczne kcza pospolitej w stawach i jeziorach roliny
Acorus calamus L., rod. Araceae.
Surowiec zawiera gorzk substancj akoryn, zasad azotow
cholin, niewielkie iloci garbnikw i olejek eteryczny w iloci
okoo 23 %, w ktrego skad wchodzi asaron, eugenol i terpeny. Jest to rodek gorzko-aromatyczny uatwiajcy trawienie
oraz z lekka moczopdny. Uywany bywa czsto do wdek i likierw, albo smaony w cukrze jako smakoyk (podobnie jak
dzigiel i any). Odwary tataraku (ewent. w poczeniu z rumiankiem) stosuje lud do zmywania gowy przy wypadaniu
wosw; wosy przy czstym zmywaniu ich wycigami tataraku
janiej.
Rp. Rhiz. Calami 30,0
Herbae Centaurii min. 30,0
Herbae Absynthii 5,0
Pericap. Aurant. 10,0
M. f. spec. S. Zika te zala butelk wino, pi po maym
kieliszku przed jedzeniem.
Rp. Rhizoma Calami 100,0
Radicis Bardanae 100,0
Florum Chamomilae 100,0
M. f. spec. Zioa do zmywania gowy przy wypadaniu wosw.

RHIZOMA CARICIS (KCZE TURZYCY, CZARNY PERZ)

Wysuszone kcza wystpujcej na pobrzeach Batyku roliny Carex arenaria L., rod. Cyperaceae.
207

Chocia surowiec nosi w handlu szumn nazw niemieckiej

Sarsaparylli" i bywa stosowany jako lek napotny, moczopdny
i czyszczcy krew" przy schorzeniach skrofulicznych, luetycznych i artretycznych, to jednak dotychczas nie udao si w nim
wykry jakich cennych cia swoistych poza ladami asparaginy
oraz skrobi, cukrami i luzami. Jest to podobnie jak perz (p.
Rhizoma Graminis) agodne diureticum, stosowane zazwyczaj
w mieszankach z innymi rodkami czyszczcymi krew".
Rp. Rhizomae Caricis
Radicis Bardanae aa 50,0
Gemmae Pini 40,0
Herbae Violae tricol. 60,0
M. f. spec. S. Zioa moczopdne i napotne.

RHIZOMA CURCUMAE (KURKUMA, OSTRZY)

(po malajsku TEMOE LAWAK")
Wysuszone kcza hodowanej w Indiach i na Jawie roliny
Curcuma longa L. (C. domestica Vahl.) rod. Zingiberaceae.
Surowiec ma wygld pomaraczowo-tych kawakw o silnym, przypominajcym imbier zapachu i gorzkawo-szczypicym
smaku. Zawiera pomaraczowy barwik Kurkumin i 35 %
olejku eterycznego, w ktrym znaleziono swoisty, aromatycznoalifatyczny keton kurkumon i seskwiterpeny.
Wedug Kalka i Nissena kurkuma. posiada wybitne wasnoci
ciopdne wzmagajce skurcze woreczka ciowego. W ostatnich latach zaczto reklamowa ten surowiec pod nazw: ,,Heparlitol", Temoelavac" itp. przeciwko kamieniom ciowym.
Prociej i taniej jest zamiast specyfikw stosowa sam surowiec
w postaci proszku lub odwaru.
Rp. Rhizomae Curcumae concisae 25,0
Aquae 500,0
M. f. dect. Wypija w cigu dnia.

208

Rp. Rhizomae Curcumae pulv. 0,5

Saponis medicati 0,2
Mfp. dtd. N. XX in obl.
S. Po 2 proszki 3 razy dziennie.

RHIZOMA FILICIS (KCZE PAPROCI MSKIEJ). (F. P.)

Oczyszczone od usek i korzonkw oraz starannie wysuszone
kcza, wraz z nasadami ogonkw liciowych, pospolitej w lasach paproci mskiej Aspidium filix mas. Sw. rod. Polypodiaceae.
Jest to do atwo psujcy si produkt. Dobry surowiec powinien posiada w przeomie wyran z i e l o n k a w b a r w . Gdy surowiec jest le wysuszony lub by przechowywany
w wilgotnym miejscu traci sw barw zielonkaw (na przeomie) i staje si brunatny. Wszelkie zbrunatniae czci winny
by odrzucone jako bezwartociowe. Nie naley rwnie przyrzdza proszku na zapas, lecz zawsze proszkowa dobry surowiec na poczekaniu. Zreszt ze wzgldu na niestao surowca, posikujemy si przewanie eterowym ekstraktem (Extractum Filicis maris aethereum). Surowiec zawiera szereg
swoistych cia floroglucydowych: aspidinol, kwas paprotko wy,
albaspidyna, flawaspidyna i filmaron. Zesp tych cia nosi
nazw filicyny, ktrej w dobrym surowcu powinno by 2 proc,
a w ekstrakcie 25 proc.
Papro mska naley do najlepszych i najczciej uywanych lekw przeciwtasiemcowych (Taeniifuga). Nie jest ona
jednak rodkiem obojtnym i u osb wraliwych moe wywoywa odurzenie, wymioty, a nawet zapa.
Jeli mamy wieo wysuszony (zielony w przeomie) surowiec, moemy go stosowa w postaci proszku w iloci 8 15
gramw na dawk; gdy surowiec jest zielonkawo-ty, trzeba
ju stosowa 20 25 g. Pewniejszy jest ekstrakt, ale przetwr ten posiada zmienn warto farmakologiczn, zalenie od
wieoci surowca, z ktrego zosta zrobiony. Jeli ekstrakt by
przyrzdzany od razu ze wieo zebranego surowca (jak syn14

209

ny niegdy ekstrakt paprociowy z Wolrnaru Extractum Filicis maris Volmarense), to do wypdzenia tasiemca lub bruzdogowa (Botryocephalus) wystarczaa dawka 3 5 g, a wiksze
dawki mogy by toksyczne. Istniejce jednak przewanie
w aptekach ekstrakty trzeba stosowa w dawkach 8 10 g.
W handlu mamy zazwyczaj kapsuki elatynowe zawierajce
a 1,0 ekstraktu. Mona jednak stosowa ekstrakt w pigukach
lub zawiesinach. Lekarze francuscy stosuj ekstrakt paprociowy z kalomelem.
Rp. Extr. Filicis maris 6,0 (8,0)
Calomelanos 0,5 (0,6)
Gummi arabici pulv. 5,0
Melis depurati 30,0
M. f. emulsio. S. Zay na czczo w 4 porcjach co 10 minut.
Dawkowanie dla dzieci wedug Marfan'a: od 1 do 2 lat a 0,5
do 1,0 ekstraktu; od 2 do 5 lat a 1,0 do 3,0 ekstraktu;
od o do 10 lat a 3,0 do 5,0 ekstraktu na dawk raz dz.
RHIZOMA GALANGAE (KAGAN) (F. P.)
Wysuszone kcza hodowanej w Chinach roliny Alpinia oLTicinarium Hance, rod. Zingiberaceae.
Jest to ostro-aromatyczna przyprawa w rodzaju imbieru zawierajca olejek eteryczny w iloci 0,5 1 proc, do ostre
w smaku ywicowate substancje: Alpinol i Gaganol oraz fiawonows zwizki: Galangin i Kampleryd.
Stosuje si Kagan jako przypraw do likierw, wdek, czasami do mis i ciast, a w lecznictwie w postaci nalewki jako
rodek pobudzajcy apetyt i uatwiajcy trawienie, albowiem
wzmaga sekrecj liny i soku odkowego.
Rp. Tinct. Galangae
Tinct. Gentianae aa 20.0
M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody lub wina
przed jedzeniem.
210

RHIZOMA GRAMINIS (PERZ)

Wysuszone kcza pospolitego w caym kraju chwastu zwanego perzem Triticum repens L. (syn. Agropyrum repens.),
rod. Gramineae.
Do niewinny, zlekka moczopdny i napotny rodek ludowy,
uywany w postaci odwarw jako tzw. lek czyszczcy krew".
Surowiec ten zawiera 58 % osobliwego, zblionego do inuliny, wglowodanu Triticyny, lewuioz, luz i aminokwasy;
popioy za s dosy bogate w krzemionk. Poniewa odwary
perzu pija si w duych ilociach, bo do 1 litra dziennie (odwaru 1 : 10), moe wiec on odgrywa rol surowca krzemionkowego (p. Herba Euiseti).
Stosuje si go przy chronicznych niedomogach na tle cierpie wtropy i nerek o] az w cierpieniach skrofulicznych.
Rp. Rhiz. Graminis 500,0
Herb. Polygoni avicul. 500,0
M. f. spec. Gar zi ugotowa w litrze wody, odwar wypija
w cigu dnia.

RHIZOMA HYDRASTIDIS (GORZKNIK). (F. P.).

Wysuszone kcza z korzeniami amerykaskiej roliny Hydrastis canadensis L., rod. Ranunculaceas.
Surowiec zawiera alkaloidy: Berberyn okoo 3 %, Hydrastyn 1,5 do 3,5% i kanadyn. Alkaloid hydrastyna w organizmie rozszczepia si na hydrastynin i kwas opianowy. Hydrastynina wywouje skurcze naczy krwiononych oraz mini
macicy. Dziki temu surowiec bywa stosowany jako lek krwiotainujcy przy krwotokach wewntrznych, a zwaszcza macicznych. Wiksze dawki surowca dziaaj przeczyszczajco
i ciopdnie. Dziki skurczowi naczy krwiononych, pod
wpywem gorzknika, nastpuje rwnie wzmoenie cinienia
krwi. Surowiec jest bardzo mao trujcy, ale dziki sporej
zawartoci berheryny wzbudza czasami wymioty. Najczciej
stosuje si Extractum fluidum Hydrastidis po 20 do 39 krop.
w kieliszku syropu malinowego, cytrynowego lub zwykego.
14'

2 U

Rp. Extr. fluid. Hydrastidis 30,0

D. S. Po 25 krop. 34 razy dziennie.
Rp. Tinct. Hydrastidis (1:5) 30,0
D. S. Po 12 yeczce w szklance ocukrzonej wody
3 razy dziennie.
RHIZOMA IRIDIS (KORZE FIOKOWY, KOSACIEC)
(F. P.).
Oskrobane i wysuszone kcza hodowanych we Woszech
kosacw: Iris germanica L. pallida Lam., rod. Iridaceae.
Surowiec botanicznie nic nie ma wsplnego z fiokiem (p. Herba Violae odoratae), jedynie miy swoisty zapach wysuszonego
surowca przypomina cokolwiek zapach fiokw. Jest to surowiec aromaty czno-cigajcy, uywany do proszkw i past
do zbw, do pudrw niszczcych zapach potu, jako utrwalacz
zapachw w perfumerii i stosunkowo rzadko jako lek wewntrzny, ktremu przypisuj lekkie dziaanie wykrztune.
Surowiec zawiera olejek eteryczny 0,1 do 0,2%, a w nim
pachnc fiokami krystaliczn substancj Iron, glykozyd Irydyn, due iloci skrobi i troch garbnikw. Ostrugane i wygadzone kawaki tzw. korzenia fiokowego daje si gry niemowltom do przecierania zbw". Znajdujce si w surowcu
garbniki oraz niewielkie iloci olejku eterycznego dziaaj odkaajco i przeciwzapalnie; ten zwyczaj przeto nie jest ju
tak bardzo karygodny, pod warunkiem naturalnie, e podawany niemowlciu korzonek bdzie czysto utrzymywany i czsto
zmieniany. We Francji jednak dawanie korzenia fiokowego
niemowltom jest wzbronione. Dr Leclerc przy bronchitach,
astmie, kokluszu zaleca nastpujc mieszank:
Rp. Rhiz. Iridis flor.
Radicis Liuiritiae aa 5,0
Fruct. Anisi vulg. cont. 2,0
Auae fervidae 200,0
M. f. infus. S. Po yce stoowej co godzin.
212

'i

RHIZOMA POLYPODII (PAPROTKA SODKA)

Kcza spotykanej w kraju roliny Polypodiura vulgare L.,
rod. Polypodiaceae.
Surowiec zawiera ciao sodkie, pokrewne chemicznie lub
moe i dentycznie z Glycyrryzyn (p. Radix Liuiritiae), poza
tyrn bliej nieznan ywico wat substancj, luzy i cukry.
W dawnych czasach paprotka bya czsto uywanym lekiem
i stosowano j jako rodek agodnie przeczyszczajcy i moczopdny. O cennych wasnociach paprotki przy zastarzaych
niedomogach nerek (do szybkie ustpienie blw i oczyszczenie moczu) zawiadcza synny urolog prof. Paldrock z Dorpatu.
Dr H. Leclerc uwaa paprotk sodk za dobry lek ciopdny
i zaleca j przy taczce i kolce wtrobowej w postaci odwaru
z lukrecj i dziglem.
Rp. Rhiz. Polypodii 20,0
Radicis Liuiritiae 10,0
Radicis Angelicae 5,0
Auae 250,0 M. f. d. S. Co 2 godz. po yce.

RHIZOMA RHEI (RABARBAR, RZEWIE). (F. P.)

Oskrobane i wysuszone kcza oraz korzenie rodkowoazjatyckich rolin: Rheum palmatum L. i Rheum officinale
Baill., rod. Polygonaceae.
Wyej wymienione gatunki rabarbaru s najbogatsze w zwizki antraowe, przy czym najcenniejszymi s kcza 8 10-letnich rolin. Taki surowiec dostarczany jest z Chin (przez Kanton, Szanghaj) i nosi nazw Rhizoma Rhei chinensis. Poza
tym w Europie ju od kilkudziesiciu lat hoduje si niektre
gatunki rabarbaru (Rheum undulatum, Rheum rhaponticum,
R. ribes i in.), z ktrych otrzymuje si surowiec uboszy
w zwizki antralowe tzw. Radix Rhei europea.
Surowiec zawiera szereg glykozydw antralowych: chryzofanein, rheumemodyn, rheochryzyn, rhein, swoiste garbni213

ki, gukogallin, tetraryn, skrobi, pektyny, gumy i do znaczne iloci 12 20 % substancji mineralnych, gwnie szczawianu
wapniowego. Rabarbar europejski zawiera prcz tego 3 5 %
rapontycyny, o ktrej dziaaniu fizjologicznym niewiele wiemy.
Rabarbar naley do grupy lekw przeczyszczajcych, ciopdnych i regulujcych trawienie (dziaanie antrachinonw).
Zalenie jednak od surowca i przetworu moemy stosowa
go jako rodek przeczyszczajcy lub przeciwbiegunkowy i odkaajcy jelita (dziaanie garbnikw). Rabarbar chiski oraz
wycigi wodne (Tinct. Rhei auosa) i winowy (Tinct. Rhei vinosa) maj dziaanie rozwalniajce, a w wikszych dawkach
cz3/szczce, gdy rabarbar europejski oraz wycig spirytusowy
(Tinct. Rhei spirituosa) dziaaj raczej wstrzymujce. Rabarbar
podobnie jak inne surowce antralowe (kruszyna, senes, aloes)
dziaaj przewanie na jelito grube. Sam surowiec (Rhiz Rhei
pulv.), w umiarkowanych dawkach 0,3 do 1,0 dziaa dosy
agodnie wywoujc po 5 7 godzinach mikkie, bezboiesne
stolce. Sproszkowany rabarbar z magnezj palon i cukrem
(Pulv. Magnesiae cum Rheo) stosuje si nawet u niemowlt
jako agodny rodek przeczyszczajcy. Rabarbar stosuje si
po 0,3 do 1,0, najczciej przy zaparciach u osb starszych,
szcroglnie przy cierpieniach wtrobowych, artretycznych oraz
hemoroidalnych. Jeli chodzi o energiczniejsze przeczyszczenie
podaje si Infusum Rhei 10,0 na 200,0.
Rp. Tinct. Rhai auosa 50,0
S. Przyj na 2 razy w cigu dnia.
Rp. Pulv. Rad. Rhei. 5,0
Fellis Tauri 5,0
Saponis medicati 4,0
M. f. pillul. N. LX. S. Po 2 pig. 3 razy dziennie przy kamicy
ciowej.
Rp. Tinct. Rhei spirit. 30,0
Tinct. Ipecacuanhae 10,0
M. d. s. Po 2530 krop. 4 razy dziennie przy biegunkach.
214

Poza tym w aptekach spotyka si Extractum Rhei siccum

oraz zoony przetwr E x t r . R h e i c o m p o s i t i u m o nastpujcym skadzie: Extract. Rhei 6 cz,, Extract. Aloes
2 cz., Resina Jalapae 1 cz., Sapo medicatus 4 cz.
RHIZOMA TORMENTILLAE
(PICIORNIK, KURZE ZIELE). (F. P.).
Wysuszone kcza pospolitej w naszych lasach i zagajnikach
roliny Potentilla silvestris Neck (syn. Potentilla Tormentilla L.),
rod. Rosaceae.
Jest to surowiec o wybitnym dziaaniu cigajcym, zawierajcy 1720% garbnikw, ciao krystaliczne Tormentol i kwasy organiczne.
Surowiec ten moe by uwaany za krajow zastpk Rad
Ratanhiae. Stosuje si go w podobnych przypadkach: zewntrznie w postaci okadw i przemywa jako lek przeciwgnilny
i przeciwzapalny przy ranach, owrzodzeniach i krwotokach
dzise, a wewntrznie przy przewlekych biegunkach, zastarzaych nieytach jelit. Jest to najbogatszy w garbniki krajowy lek z rodziny Rosaceae.
*
Rp. Tinct. Tormentillae 30,0
D. S. Do pdzlowania dzise.
Rp. Tinct. Tormentillae 20,0
Tinct. Valerianae 10,0
Tinct. Absynthii 5,0
M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.
Rp. Rhizomae Tormentillae 50,0
Rhizornae Calami 10,0
Aquae 300,0
Sacchari albi 50,0
M. f. decoct. Po kieliszku co 2 godz. przy ostrych biegunkach.
Rp. Rhiz. Torment. pulv. 0.3
Rad. Symphyti pulv. 0,2
Mrp. D. t. d. N. XII. S. Co 3 godz. proszek.
Taka mieszanka zastpuje Tanalbin.
215

Rp. Extracti Tormentillae 10,0

Sirupi simpl. 140,0
Mucilaginis Gummi arabici 60,0
M. d. s. Po yce stoowej 3 razy dziennie przy nieytach jelit.

RHIZOMA VALERIANAE
(WALERIANA, albo KOZEK). (F. P.)
Wysuszone kcza wraz z korzeniami rosncej dziko i hodowanej obecnie w caym kraju roliny Valeriana officinalis
L., rod. Valerianaceae.
Surowiec zawiera od 1 do 2,5% (waleriana japoska zwana
Kesso" nawet do 5 6%) olejku eterycznego, w ktrego skad
wchodz: terpeny, kamfen, pinen, alkohol terpenowy, borneol oraz estry borneolu z kwasem izowalerianowym, masowym, propionowym, octowym i mrwkowym; cz tych kwasw znajduje si w surowcu zwaszcza zestarzaym, w stanie
wolnym. Prof. Goris wykry w wieym korzeniu zwizek zasadowy: Chatinin (nazwa od francuskiego Chat" kot, albowiem waleriana dziaa wybitnie na koty) ktra jest Pyrylometyloketonem. Pomimp, e waleriana jest uywana w lecznictwie od czasw rzymskich i do dnia dzisiejszego naley do
niezastpionych rodkw dotychczas nie wiemy dokadnie,
ktry ze skadnikw posiada swoiste dziaanie kojce. Dawniej
przypisywano to dziaanie kwasowi izowalerianowemu. Jednak
surowiec zestarzay zawierajcy wicej kwasu izowalerianowego
ni wiey, posiada dziaanie sabsze. Obecnie stwierdzono, e
wycigi ze wieego surowca (tzw. intrakty) posiadaj dziaanie sedatywne 3 4 razy silniejsze, ni przetwory z surowca wysuszonego (Infusum, Tinctura, Extractum). Francuscy
badacze przypisuj to wzmoone dziaanie zwizkom zasadowym znajdujcym si w surowcu wieym (Chatinin, Valerin),
ktrych nie mona ju wykry w surowcu suszonym. Podobnie
jak wikszo surowcw waleriana zawiera swoiste fermenty,
ktre przy suszeniu powoduj brunatnienie korzenia oraz roz216

pad pierwotnie znajdujcych si tam zwizkw. Waleriana jest

zotym rodkiem tzw. terapii nerwicowej. Wedug Dr Gublera
Waleriana bywa wskazana przy zaburzeniach czynnociowych
systemu nerwowego, polegajcych na zmniejszonej pobudliwoci na skutek otpienia i oglnego osabienia, nierwnoci
ttna, zawrotach gowy, bezsennoci"; stosuje,si rwnie przy
bezsennoci, dusznicy nerwowej, a szczeglnie przy cierpieniach histerycznych. Przy nerwicach odkowych wskazane
jest dodawanie waleriany do lekw poprawiajcych trawienie.
Waleriana potguje rwnie dziaanie nasenne lupuliny.
Rp. Intracti Valerianae 30,0
D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody 34 razy dziennie.
Rp. Radicis Valerianae
Radicis Symphyti aa 15,0
Auae fervidae 500,0
M. f. decoct. S. 3 razy dz. po p szkl. przy nerwicach odka
Rp. Radicis Valerianae pulv. recent. 0,5
Lupulini 0,2
M. f. pulv. D. t. d. N. XII.
12 proszki na 2 godz. przed snem.
RHIZOMA VERATRI (CIEMIERZYCA) (F. P.)
Wysuszone korzenie krajowej roliny Yeratrum album i Veratrum lobelianum Bernh., rod. Liliaceae.
Jest to trujcy surowiec o bardzo palcym i ostrym smaku f
zawierajcy okoo 1 % alkaloidw: jerwin, pseudojerwin, glykozyd weratramaryn i swoiste kwasy organiczne (chelidonowy,
weratrowy). Jest to surowiec pokrewny kichawcowi meksykaskiemu (p. Semen Sabadillae), posiadajcy podobne dziaanie
i zastosowanie; moe by przeto uwaany za krajow zastpk
tego meksykaskiego surowca.
Stosuje go si tylko zewntrznie do wciera dranicych
skr, a po wessaniu powodujcych do dugotrwae znieczulenie przy zapaleniach staww i nerwoblach; poza tym stosuje si przy wszawicy zamiast Semen Sabadillae.
217

Do wciera kojcych uywa si wycigw spirytusowych

(Tinct. Veratri) z dodatkiem mentolu.

Rp. Tinct. Veratri 50,0

Mentholi 5,0
I\I. d. s. Do wciera w skr przy arlretyzmio, blach stawowych, blach krzya, blach nerwu trjdzielnego.
Rp. Tinct. Yeratri 30,0
Aceti aroraatici 50,0
M. d. s. S. Przeciw Pediculosis. Rozcieczy p na p wod
i na noc zwily szczoteczk zawszone wosy ostronie, eby
pyn nie dosta si do oka. Owiza gow chustk, a rano
zmy wosy ciep wod i wyczesa gstym grzebieniem.
Rp. Aceti Veratri 50,0
S. Przeciw pedicuosis (zastosowanie jak wyej).

Proszek ciernierzycy wywouje kichanie i stosuje go si czasem do tabaczek leczniczych przy migrenach.
Rp. Rhizorna Veratri pulv. 1,0
Flor. Convallariae pulv. 3,0
Herbae Majoranae pulv. 5,0
Rhiz. Iridis pulv. 15,0
M. f. pulv. S. Tabaczka do kichania (przy migrenach).

RHIZOMA ZEDOARIAE (KORZE CYTWAROWY) (F. P.).

Pokrajane w plasterki i wysuszone misiste kcza hodowanej w Indiach roliny Curcuma zedoaria Ros rod. Zingiberaceae.
Jest to prawie dzi zapomniana ostro-aromatyczna przyprawa do trudnostrawnych ciast i misiw zastpujca imbier, ale
agodniejsza w smaku; surowiec zawiera 1 do 1,5% olejku eterycznego i substancje ywicowate. Stosuje si wraz ze rodkami gorzkimi jako lek pobudzajcy wydzielanie sokw i uatwiajcy trawienie (carminativum).
Rp. Tinct. Zedoariae amarae 50,0
D. S. Po 25 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Tinctura Zadoariae amara zawiera oprcz zedoarii: Aloe, Agaricus, Crocus, Rheum. Gentiana.
218

Rhizoma Zedoariae wchodzi rwnie w skad: Tinct. Aloes

compcs., Tinct. Amara.
RHIZOMA ZINGIBERIS (IMBIER). (F. P.).
Wysuszone misiste kcza uprawianej w krajach gorcych
roliny Zingiber officinale Roscoe, rod. Zingiberaceae.
Jest to powszechnie znana ostro-aromatyczna przyprawa do
likierw i trudnostrawnych ciast, piernikw i misiw. Surowiec zawiera 2 do 3% olejku eterycznego, ywic i zwizek
o charakterystycznym ostro-paicym smaku nazwany Gingerol,
ktry jest mieszank arornatyczno-alifatycznych ketonw i aldehydw. Imbier pobudza wydzielanie liny i soku odkowego, naley wic do lekw pobudzajcych i uatwiajcych trawienie (carminativa). W aptekach uywa si imbieru do Tinctura aromatica i Tinctura Zingiberis, ktre zaywa si p)
2 5 30 krop. przed jedzeniem. W Anglii imbier jest omal e
narodow przypraw; moemy tam spotka cukierki i ciastka
imbierowe, wdk imbierow, piwo imbierowe, a nawet lemoniad imbierow. W Chinach ulubionym przysmakiem jest
wiey imbier smaony w cukrze, ktry si jada na wety.
SCAMMONIUM (syn. RESINA SCAMMONII).
Wysuszony, ywicowato-mleczny sok z korzeni zachodnioazjatyckiej roliny Convolvulus scammonia L., rod. Convolvulaceae. Surowiec zawiera 6075% ywicowatych glyko,ydw (kowolwulin i jalapin) zbliony chemicznie i fizycznie
do skadnikw jalapy. Jest to silne drasticum, podobne w dziaaniu do Resina Jalapae (p. Radix Jalapae), ale mniej pewne,
albowiem czsto bywa zafaszowane mk lub piaskiem.
Dawkowanie od 0,3 do 1,0 dla dorosych.
Czasem spotyka si w aptekach Radix Scammonii, w ktrym
zawarto glykozydw waha si od 8 do 10%. Dawka Radicis
Scammonii 1,0 do 2,5.
219

SECALE CORNUTUM (SPORYSZ). (F. P.)

Starannie wysuszone przetrwaniki grzybka Buawinki czerwonej Claviceps purpurea Tul., rod. Ilypocreaceae pasoytujcego w kosach yta.
Surowiec ma wygld czarniawych, w przeomie biaych,
wrzecionowatych rokw, dugoci od 1 do 3 cm, gruboci
2 5 mm. Winien on by doskonale wysuszony (przy zginaniu
pka z trzaskiem), albowiem wilgotny atwo si psuje. Przechowywa naley go w hermetycznie zamknitych naczyniach
w caoci, a dopiero przed uyciem proszkowa, albowiem
sproszkowany sporysz wskutek duej zawartoci tuszczu
atwo jeczeje; w aptekach istnieje rwnie sporysz odtuszczony Secale cornutum exoleatum, ktry jest trwalszy
w przechowaniu. Zapasy sporyszu winny by odnawiane corocznie. Najtrwalszym przetworem sporyszu w aptekach jest
Extractum fluidum Secalis cornuti. Dobrze wysuszony i naleycie przechowywany sporysz posiada delikatny zapach grzybowy; surowiec zleay i rozoony pachnie stchlizn, a przy
ogrzaniu ze sabym roztworem ugu wydziela zapach ledziowy. Sporysz mona stosowa tylko z przepisu lekarza. Sporysz
zawiera szereg alkaloidw: Ergotoksyn, Ergotamin, Ergometryn i in. swoiste aminy: Tyramin, Histamin, Izoamylamin, estry choliny i 25 30 % tuszczu. Ilo alkaloidw w sporyszu winna wynosi przynajmniej 0,05%.
Zesp alkaloidw i amin w sporyszu posiada bardzo charakterystyczne dziaanie wywoujce silne zwenie naczy
krwiononych, zwaszcza naczy woskowatych dziki czemu stosuje si jako wybitny lek przeciwkrwotoczny; poza tym
wywouje on silne skurcze macicy dlatego bywa podawany
poonicom natychmiast po porodzie (zwykle z chinin) w celu
szybkiego skurczenia macicy i zmniejszenia krwotoku. W okre220

sie ciy nie mona stosowa przetworw sporyszowych, albowiem mog spowodowa poronienie.
W aptekach spotykamy nastpujce przetwory:
Secale cornutum, ktre stosuje si w proszkach lub naparach, najw. dawka jednor. 1,0; dziennie 3,0.
Secale cornutum exoleatum pulveratum najw. dawka jedn.
0,8; dzienna 2,5.
Extr. Secalis cornuti spissum (syn. Ergotinum Bonjeani), najw.
dawka jednor. 0,5; dzienna 1,5.
Extr. Secalis cornuti fluidum (I cz. ekstr. = I cz. surowca),
najw. dawka jednor. 1,0; dzienna 3,0.
Poza tym w handlu istnieje szereg specyfikw sporyszowych
w postaci kropli, zastrzykw, tabletek zawierajcych oczyszczone wycigi lub zespoy alkaloidw sporyszowych.
SEMEN AMYGDALI (MIGDAY) (F. P.)
Wysuszone nasiona poudniowo-europejskiego drzewa Amygdalus communis L. rod. Rosaceae.
Znamy dwie odmiany migdaw: gorzkie i sodkie. Gorzkie,
oprcz biaka i tuszczu, zawieraj glykozyd nitrylowy Amygdalin (3 4%), dajcy przy rozszczepieniu: cjanowodr, benzaldehyd i glykoz; z tego powodu gorzkie migday uywa si
tylko w niewielkich ilociach do aromatyzowania pewnych
pokarmw, a w lecznictwie do otrzymywania tzw. A q u a
A m y g d a l a r u m a m a r u m (0,1 % roztwr cjanowodoru)
i aldehydu bdwinowego (Oleum amygdalarum aetherum).
Migday sodkie s wolne od amygdaliny; zawieraj one 15 do
60% tuszczu; okoo 20% biaka i fytyn. O ile sodkie migday s doskonaym rodkiem odywczym (tuszcz, biako, fytyna) i su do wyrobu ciastek, marcepanw, orszad, to
migday gorzkie ju w iloci 30 40 g mog wywoa cikie
zatrucia (sinica i poraenie orodka oddechowego). Migday
sodkie uywa si w aptekach do przyrzdzania mleczka migdaowego (Emulsio Seminum Amygdalarum), ktre bywa sto221

sowane w stanach biegunkowych, gdy trzeba unika mleka

krowiego. Z takiego mleczka z cukrem przyrzdza si tzw. syrop migdaowy (Sirupus amygdalarum). Sarna Amygdalina jest
prawie nietrujca, a dopiero gdy ulega rozszczepieniu pod
wpywem fermentu amygdaliny i wody, wydzielajc HCN, staje
si gron trucizn. Jeli nasiona zawierajce amygdalin
(gorzkie migday, pestki brzoskwiniowe) podpray i zniszczy
'przez to ferment emuisynowy, to staj si ona jadalne. Gdy
jednak przepraenie byo niedostateczne moe nastpi zatrucie. Takie wypadki spotyka si przy spoyciu wikszych ilo c
marcepanw, ciastek migdaowych, lub liwowicy; leczeniJ
w takich wypadkach jak przy zatruciu cjanowodorem.
SEMEN ARECAE (UWNIA) (F. P.)
Wysuszone nasiona poudniowo-azjatyckiej palmy Areca
catechu L., rod. Palmae.
Surowca tego nie naley plta z azjatyckim rwnie surowcem garbnikowym zwanym Catechu (p. tam).
Nasiona uwni s surowcem akaloidowym, silnie dziaaj cym. Zawarto alkaloidw wynosi 0,3 do 0,6%; najwaniejszym alkaloidem jest Arekolina. Alkaloidy uwniowe posiadaj budowo zblion do kwasu nikotynowego (produkt utlenienia nikotyny). Arekolina posiada dziaanie podobne do Muskaryny (linotok, zwenie renic, wzmoenie perystaltyki jelit
i silne skurcze macicy).
W Azji (Indo-Chiny, Wyspy Sundajskie) uwnia jest rozpowszechnion, majc miliony zwolennikw uywk alkaloidow zastpujc nasz tyto. Uywka ta (ktr si uje) nosi
w Azji nazw Betel"; taki ksek skada si z kawaka nasienia uwni, licia roliny Piper betle i odrobiny wapna raszonego.
Wargi, jama ustna i dzisa zabarwiaj si u osobnikw
ujcych Betel pod wpywem flobafenw na kolor czerwonobrunatny.
222

W aptekach nie ma przetworw uwni a jedynie slosuje si

czasem Arecolinum hydrobromicurn wewntrznie w dawkach
po 0,004 do 0,006, a zewntrznie w okulistyce jako rn i o i ic u m w postaci 0,5 % roztworu. Zakrapiania Arecoiiny s n'.ec ?
bolesne, ale nie wywouj podranienia spojwek. Sam surowiec Semen Areceae puiveratum mor.na stosowa jako a n t h e l m i n t h i c u m w dawkach 4,0 do 6,0 (dla dorosych).
SEMEN COLAE (syn. NUCES COLAE, albo EMBRYO
COLAE) (KOLA). (F. P.)
Powinny by uywane tylko wiee lub stabilizowana i wysuszone nasiona afrykaskich drzew: Cola acuminata R. Br.,
C. \ era Schum, C. BalejTi Cornu rod. Sterculiaceae.
Jest to bardzo rozpowszechniona wrd negrw Afryki rodkowej uywka kofeinowa. Zawarto kofeiny w tym surowcu
wynosi 1,5 do 2,5% (rzadko do 3,5%), poza tym znajduj
si swoiste zwizki garbnikowe: Koiatyna i Kolateina. Prof.
Gcris otrzyma ze wieych oraz stabilizowanych nasion krystaliczne ciao rozpadajce si na kolein? i kolatyn. To zdaje
si wskazywa na fakt, e w wieych lub stabilizowanych
nasionach kofeina znajduje si w postaci jakich osobliwych
tanno-alkaloidowych pocze. wiee nasiona koli s w przekroju biaawe lub rowawe z fioletowymi ykami. Przy zetkniciu si jednak z powietrzem powierzchnia przekroju nasienia szybko brunatnieje i traci cakowicie swj pierwotny
do osobliwy smak. To samo staje si z nasieniem, jeli je powoli suszy na powietrzu, albowiem pod wpywem swoistych
fermentw nastpuje rozpad pierwotnych zwizkw kofeinowych i garbnikowych. wiee lub stabilizowane nasiona posiadaj swoisty, do miy siodkawo-derpkawy smak, gdy wysuszone zwyczajnie na powietrzu nasiona s w przeomie matowo-brunauie i nie maj okrelonego smaku. Niestety, dotychczas w aptekach znajduje si zwykle ten niestabilizowany su223

rowiec, ktry nie rni si w dziaaniu od Semen Coffeae i nie

zasuguje na miano osobliwego zwizku kofeinowego.
Dlatego jedynie Intrakty zrobione z nasion wieych lub stabilizowanych s odmiennymi od zwykej kawy lub herbaty
uywkami kofeinowymi i wywouj (jak wiem z wasnego dowiadczenia) wyrany i do przyjemny stan podniecenia nerwowego bez koatania" serca i bezsennoci.
Takie stabilizowane przetwory stosuje si jako uywk pobudzajc system nerwowy w cierpieniach neurastenicznych
oraz w stanach znuenia (np. u turystw, sportowcw).
Rp. Intracti Colae 30,0
D. S. Po yeczce w szklance lemoniady lub mleczka migdaowego.
Rp. Intr. Colae 15,0
Intr. Valerianae 10,0
Intr. Crataegi 10,0
M. D. S. Po 25 kropli w kieliszku wody przy wyczerpaniu
nerwowym.
Rp. Intracti Colae 20,0
Tinct. Convallariae 5,0
Sirupi Aurantii 125,0
MDS. Po yce stoowej 2 razy dziennie przy wyczerpaniu.
Rp. Seminis Colae stabilisati 0,5
Guaranae 0,1
Sacchari lactis 0,4
M. f. pulv. d. t. d. N. XII. Proszek przy blach gowy
i znueniu.

SEMEN COLCHICI (ZIMOWIT). (F. P.).

Wysuszone nasiona spotykanej w kraju roliny Colchicum
autumnale L., rod. Liliaceae.
Jest to surowiec trujcy i dranicy, ktry zawiera 0,2 do
0,6% alkaloidu kolchicyny. Kolchicyna poraa (podobnie jak
emetyna, arsen, antymon) naczynia wosowate przede wszystkim
przewodu pokarmowego, wywoujc ju w dawkach 0,01 0,02
(4 do 10 g nasion) ostre zaburzenia odkowo-jelitowe (pieczenie w przeyku, wymioty, biegunki krwawe).
224

Kolchicyna ulega nagromadzeniu w organizmie (kumulacja),

dlatego przetwory zimowitu trzeba stosowa ostronie i z przerwami (jak naparstnic). Zimowit stosuj lekarze w krajach
anglosaskich przeciwko Arthritis urica i A. deformans, jako lek
przeciwblowy.
Dawkowanie: Tinctura Colchici a 15 do 20 kropli 3 X dz.,
Colchicinum a 0,0005 do 0,0013 X dz. tylko w cigu 2 3 dni.
Jeeli powstaje biegunka, naley zrobi przerw na 2 3 tygodnie.
Czasem zamiast nasion uywa si bulw T u b e r a Colc h i c i , ktre zawieraj 0,1 do 0,2% kolchicyny (dwa--trzy
razy sabsze ni nasiona).

UWAGA: Od roku 1937 Kolchicyna staa si przedmiotem szczegowych bada, albowiem nawet b. rozcieczone roztwory kolchicyny,
wstrzyknite do rosncych tkanek rolinnych lub zwierzcych, wywc uj polyploidi (uwielokrotnienie garnituru chromozomw) w nowo
powstajcych komrkach.

SEMEN CUCURBITAE (PESTKI Z DYNI).

Dojrzae i wysuszone pestki hodowanej powszechnie w ogrodach dyni, Cucurbita maxima Duch i C. pepo L., rod. Cucurbitaceae.
Pestki z dyni s pospolitym smakoykiem ubogiej ludnoci,
sprzedawanym prawie w kadym sklepiku spoywczym, ale nie
w aptekach. Jdra nasienne zawieraj okoo 25 % delikatnego
tuszczu przypominajcego oliw, biako, cukier i jak nieznan nie trujc substancj czerwiogubn. Podobne wasnoci
posiadaj rwnie pestki z arbuza (Citrullus vulgaris) i ogrka
(Cucumis sativus). Wielu lekarzy hiszpaskich i francuskich
stwierdzio, e pestki z dyni s do skutecznym, a cakowicie
nietrujcym (albowiem papro, kamala, cytwar, kusso, wrotycz nie s rodkami obojtnymi!) rodkiem przeciwko
glistom, a nawet tasiemcowi. Jest to szczeglnie cenny rod!;
w praktyce dziecicej, albowiem nie potrzebujemy si przy nim
obawia przeholowania dawki. Stosowa go trzeba od razu do
i?

223

duo: 30 do 100 g uskanych pestek na dawk; w par godzin

po podaniu pestek z dyni naley zastosowa olej rycynowy.
rodek ten mona zapisywa bd w postaci miazgi, bd
mleczka. Na wypdzenie tasiemca u osb dorosych trzeba zay
na raz 100,0 150,0 wyuskanych pestek, a po 3 godzinach 30,0
oleju rycynowego.

Rp. Wyuskanych pestek z dyni 60,0

Cukru 20,0
Utuc w modzierzu na miazg, spoy na czczo, a w 45
godz. po tym przyj yeczk oleju rycynowego.
Rp. Wyuskanych pestek z dyni 60,0
Cukru 20,0
Skrki cytrynowej 3,0
Utuc w modzierzu na miazg, rozcieczy p szkl. wody
lub czarnej kawy i wypi na czczo.

SEMEN FOENUGRECI (KOZIERADKA). (F. P.).

Dojrzae nasiona hodowanej w poudniowej Europie roliny
Trigonella foenum graecum I.., rod. Leguminosae.
Nasiona kozieradki zawieraj nie trujce alkaloidy: Trigonellin (betaina kwasu nikotynowego) i Cholin, luz, tuszcz
(10%), lecytyn, gorzkie substancje, barwiki flawonowe i witaminy A i D.
W lecznictwie stosuj zazwyczaj utoczone nasiona jako rodek
odmikczajcy oraz gojcy wrzody i rany.
Wewntrznie stosuje si kozieradk jako lek poprawiajcy
trawienie i ogln przemian materii; jest to rodek dajcy
nieraz dobre wyniki przy awitaminozach typu A, B i D.
Dr R. Mignot twierdzi, e kozieradka nie ustpuje pod tym
wzgldem tranowi rybiemu. Zreszt t warto kozieradki potwierdza fakt, e od wiekw jest ona uywana jako rodek
tuczcy i przypieszajcy wzrost zwierzt, dziki czemu wchodzi
zawsze obok fosforanu wapniowego do wszelkich proszkw
tuczcych dla zwierzt.
Jako rodek witaminizujcy najodpowiedniejsze s sproszkowane nasiona kozieradki (chocia istnieje rwnie ekstrakt
226

pynny). Ujemn stron kozieradki jest jej specyficzny, nie dla

kadego przyjemny, zapach i gorzkawy smak; mona jednak
przyjmowa ten proszek w jakimkolwiek syropie (cytrynowym,
winiowym lub malinowym). Kozieradk jako lek metaboliczny
dobrze jest czy z zielem morszczynu (p. Herba Fuci vesiculosi).
Ep. Seminis Foenigracci pulv. 100,0
Herbae Fuci vesiculosi pulv. 50,0
Mfp. S. Po yeczce rano i na noc w p szkl. limoniady
cytrynowej (katary odka, wypryski skrne, zaparcia).

SEMEN LINI (SIEMI LNIANE). (F, P.).

Nasiona hodowanej w kraju na wkno roliny Linum usitatissium L., rod. Linaceae.
Siemi lniane zawiera w komrkach upiny nasiennej luz
(6 do 10%), w miszu za bielma i zarodka 30 do 40% tustego
wysychajcego oleju i okco 20 % biaka. Jesi to typowy lek
luzowy oflmikczajcy (ernolliens) i powlekajcy (obducens).
Siemi lniane naley do surowcw, z ktrych najatwiej mo^na
otrzyma w stanie stosunkowo czystym wycigi luzowe zawierajce rwnie pewn ilo soli mineralnych i potasu, wapnia
i magnezu. Wystarczy w tym wypadku cae nasiona zala zimn
lub gorc wod, a wtedy luz, znajdujcy si w komrkach
skrki na powierzchni nasienia, pcznieje i przechodzi do roztworu. Podobne wasnoci i zastosowanie maj rwnie nasiona
Pigwy Semen Cydoniae z roliny Cydonia vulgaris r. Rosaceae; Babki Semen psyllii z roliny Plant?.go psyUium
r. Plantaginaceae; Gorczycy Semen Sinapis aibae z roliny
Sinapis alba r. Cruciferae.
Jednym z najtaszych i najczystszych surowcw luzowych
jest siemi lniane. Zewntrznie do odrnikczajcych kataplazmw stosuje si nasiona sproszkowane (Semen Lini pulveratum,
albo Farina Lini), a nawet sproszkowane wytoki lniane, pozostajce po wycinieniu oleju (tzw. Pacenia Lini). Gar (lub
wicej) takiej mki lnianej zalewa si wrzc wod, aby
u*

227

otrzyma gst, gorc miazg, ktr si zawija w szmatk

i przykada na miejsce przeznaczone. Taki kompres lniany
posiada t wyszo nad zwykym kompresem wodnym, e
zachowuje wilgo i rwnomiern temperatur w cigu kilkunastu godzin.
W handlu znajduj si gotowe lniane kataplazmy (Majster
lniany na kawakach gazy), ktre wystarcza woy na kilka
minut do wrztka, aby napczniay. Wycigi luzowe (1 : 0)
z caych nasion lnu, pigwy lub babki (tzw. Mucilago Lini, M.
Cydoniae, M. Psyllii) uywa si przy stanach zapalnych do oczu,
do szprycowania cewki moczowej, do pukania ust, jak rwnie
wewntrznie przy katarach odka. Z oleju lnianego zmieszanego p na p z wod wapienn przyrzdza si tzw. Linimentum Csdcis na oparzenia i ostre odmroenia.
SEMEN MYRISTICEAE (syn. NUX MOSCHATA)
(GAKA MUSZKATOOWA). (F. P.).
Wysuszone jdra nasienne poudniowo-azjatyckiego drzewa
Myristica fragrans Houtt, rod. Myristicaceae.
Jest to powszechnie uywana w kucharstwie aromatyczna
przyprawa do mis i ciast. Gaka muszkatoowa zawiera ty
tuszcz konsystencji masa (Oleum Myristicae expressum seu Butyrum Nucistae) i olejek eteryczny, w ktrego skad wchodz
terpeny, alkohole terpenowe i swoiste ciao zwane Myrystycyn ciao pokrewne Azaronowi o dziaaniu moczopdnym.
W lecznictwie stosuje si tusty olej muszkatoowy (Oleum
Myristicae expressum), ktry zawiera rwnie i olejek eteryczny
jako lek aromatyczno-kojacy do wcier.a przy nerwoblach
i cierpieniach reumatycznych. Gaka muszkatoowa w wikszych ilociach (10 do 15,5 g na dawk) wywouje przekrwienie
narzdw miednicy maej i u kobiet ciarnych moe spowodowa poronienie.
Rp. Butyri Nucistae 30,0
Methylii salicylici 5,0
M. f. ungt. S. Do wciera przy cierpieniach reumatycznych.
228

Podobne wasnoci do gaki muszkatoowej posiada osnwka

muszkatoowa A r i l l u s M a c i d i s , albo M a c i s, zwana
pospolicie kwiatem muszkatoowym", uywana jako przyprawa
do ciast, wdek i likierw. Olejek eteryczny z osnwki muszkatoowej O l e u m M a c i d i s stosuje si w lecznictwie do
wciera i maci kojcych.
SEMEN PAPAVERIS (MAK).
Nasiona hodowanej w ogrodach roliny Papaver somniferum.
L., rod. Papaveraceae.
Pospolity mak ogrodowy zawiera w odygach, liciach, niedojrzaych owocach (Capita papaveris) mleczny sok (opium)
silny alkaloidowy rodek narkotyczny. Dojrzae jednak nasiona
maku nie zawieraj zupenie alkaloidw, a jedynie olej tusty,
biako, lecytyn i do 3 % fytyny. Olej makowy (Oleum papaveris) posiada wasnoci podobne do oleju lnianego (olej wysychajcy o wysokiej liczbie jodowej). Nasiona byy uywane
niegdy do przyrzdzania mleczka makowego (Emulsio seminum
Papaveris).
SEMEN SABADILLAE (KICHAWIEC). (F. P.)
Nasiona meksykaskiej roliny Sabadilla officinarum
Brandt, rod. Liliaceae.
Surowiec zawiera 4 5 % silnie trujcych i dranicych alkaloidw, ktrych zesp nosi nazw Weratryny. Weratryna posiada niezmiernie ostry i palcy smak; wtarta w skr wywouje
do dugotrwae znieczulenie. Dziaanie kichawca oraz jego zastosowanie jest takie same jak ciemierzycy (p. Rhiz. Veratri).
Nalewk z nasion (Tinctura Sabadillae) lub roztwory Weratryny
w spirytusie lub chloroformie stosuje si do wciera przy cierpieniach reumatycznych.
Rp. Veratrini 1,0
Methylii salicylci 5,0
Chloroformii 5,0
Lanolini anhydrici 30,0
M. f. ungt. S. Do wcierania przy reumatyzmie stawowym.

229

Acetum Sabadillae i Tinct. Sabadillae stosuje si tak samo jak

acetum Veratri (p. Rhiz. Veratri) przy wszawicy.
SEMEN SINAPIS ALEAE (syn. SEMEN ERUCAE)
(BIAA GORCZYCA).
Nasiona hodowanej w kraju roliny Sinapis alba L., rod.
Cruciferae.
Gorczyca biaa posiada dwojakie znaczenie: przede wszystkim
naley do grupy tzw. nasion luzowych (p. Semen Lini), albowiem zawiera w skrce 8 do 12% luzu; poza tym w jdrze
nasiennym zawiera ona obok tuszczu i biaka ferment Myrozyn, nietrujcy alkaloid Sinapin oraz glykozyd rodankowy
Sinalbin, ktry przy hygrolizie daje glykor, siarczan Sinapiny
i rodanek para-oksybenzylu, zwany olejkiem eterycznym biaej
gorczycy; dlatego bia gorczyc mona zalicza do surowcw
rodankowych (izosufocjanowych). Surowiec ten nie posiada
jednak wybitnie ostrego i dianicego smaku czarnej gorczjrcy
(p. Semen Sinapis nisrae) i nie nadaje si do przyrzdzania
gorczycznikw. Uywa si w lecznictwie caych ziarn gorczycy
biaej przy nieytach oka, nadkwasocie i skonnoci do
zapar (rodek spulchniajcy masy kaowe). Zaywa si
yeczk caych nasion w p szklance wody przegotowanej
na czczo lub na noc. W handlu znajduje si ona czasami jako
specyfik francuski przeciwko nieytom przewodu pokarmowego
pod nazw Sinapis-Didier": nie wiadomo czy dziaa w tym
wypadku tylko luz, czy te odgrywaj pewn rol organiczne
zwizki siarkowe (rodanki) znajdujce si w nasieniu. Ze
zmielonej biaej gorczycy przyrzdza si agodn musztard,
tzw. francusk, gdy z nasion gorczycy czarnej otrzymuje si
musztard ostr.
Podobne skadniki oraz dziaanie nosiadai nasiona Rzerzuchy siewnej (Semen Nasturtii officinalis Lepidium sativum L., rod. Cruciferae).
2S0

SEMEN SINAPIS NIGRAE (CZARNA GORCZYCA). (F. P.).

Nasiona hodowanych w kraju rolin: Brassica nigra L. i Br.
juncea Hook. f., rod. Cruciferae.
Nasiona czarnej gorczycy zawieraj: glykozyd Sinigrj-n,
ferment rozszczepiajcy ten glykozyd Myrozyn, olej tusty
i biaka. Gorczyca jest ostr przypraw do potraw w postaci
tzw. musztardy. W lecznictwie stosuje si jako lek dranicy
skr (rubefaciens) w postaci gorczycznikw (Sinapis-mata) wywoujcych szybko silne miejscowe przekrwienie. Poniewa
takie podranienie skry poczone jest z do intensywnym
pieczeniem i gorczynik mona wytrzyma zaledwie 1015 min.,
nie ma przeto obawy spowodowania przy pomocy gorczycznikw pcherzy lub ran, jak to bywa przy uyciu
Cantharides, Fuphorbium, Cardolu, Cortex Mezerei lub Oleum
Crotonis.
Na gorczycmik nasiona musz by sproszkowane, zarobione
na rzadkie aasto letni (nie gorc) wod, posmarowane na
szmatk i natychmiast przyoone na skr. W aptekach znajduj si gotowe gorczyczniki (tzw. papier Rigolot) w postaci
kawakw papieru z przyklejon do (przy pomocy kleju kauczukowego) varstw mki gorczycowej. Gorczycznik taki zwila
si zimn w<d (nie spirytusem, octem lub gorc wod!) i przykada si dc ciaa t stron, gdzie jest mka gorczycowa. Pod
wpywem widy i fermentu myrozynowego glykozyd Sinigryna
rozpada si la cukier i lotny niezmiernie dranicy olejek gorczycowy (OLum Sinapis aethereum).
Olejek goczycowy jest rodankiem allylu i zawiera organiczny
zwizek siarci. W aptekach znajduje si gotowy olejek gorczycowy. Roztvr tego olejku w spirytusie (1 : 50) nazywa si
S p i r i t u s S i n a p i s i stosuje si do wciera. Olejek gorczycowy z amoniakiem tworzy ciao krystaliczne T h i o s in a m i n ; podwjna sl Thiosinaminy z Natrium salicylum
nosi nazw F i b r o l i z y n y . Spirytus gorczycowy z amoniakiem stosuj esi do wciera przy zapaleniu cigien.
231

Rp. Spiritus sinapis 50,0

Mentoli 3,0
Liq. ammonii caust. 30,0
MDS. Do wcierania.

SEMEN STROPHANTI (NASIONA SKRTNIKA). (F. P.).

Nasiona afrykaskich krzeww: Strophanthus gratus Franch
S. Kombe Oliv. S. hispidus P. D. C, rod. Apocynaceae.
Silnie trujcy i b. gorzki surowiec zawierajcy glykozyd
Strofantyn. Jest to rodek o silnym dziaania nasercowym
(Cardiacum) dziaajcy szybciej ni naparstnica Zalet tego
surowca w porwnaniu z naparstnic jest jego trwao oraz
brak kumulacji, ujemn za brak przewlekego dziaania na
serce, ktre czasami jest podane. W lecznictwie stosuje si
nalewk (Tinctura Strophanthi) po 5 do 12 kropli na dawk
lub strofantyn w pigukach i zastrzykach po 0,(002 do 0,001
na dawk.
Zastrzyki strofantyny s bolesne.
Tzw. Oubaina francuska jest Strophantyn ' krystaliczna
z rolin Strophantus gratus, ktry jest dzi uwaany za najlepszy surowiec do uytku lekarskiego. Krajowymi zastpkami
Tinct. Strophanti mog suy Tinct. Convallariae i Intr. Adonidis.
Surowcem o dziaaniu b. podobnym do strofantyny jest rolina
krajowa Erysimum cheiranthoides L. (Crucif.). W Zwizku Radzieckim uywany jest obecnie jako lek nasercow; Erysimum canescens Roth. i wytwarzany z niego preparai Erisid.
SEMEN STRYCHNI (syn. NUX VOMICA) (KULCZ^A). (F. P.)
Nasiona poudniowo-azjatyckiej roliny Stryihnos N' v
vomica L., rod. Loganiaceae.
Jest to trujcy surowiec zawierajcy trzy alkaoity: strychnin, brucyn i womicyn. Oglna ilo alkaloidw w surowcu
wynosi 2,5%, z czego poowa przypada na strychnin1. Najwaniejsze znaczenie w kulczybie odgrywa strychnin brucyna
232

i womicyna posiadaj dziaanie podobne, ale znacznie sabsze.

Alkaloidy kulczybowe wzmagaj wybitnie pobudliwo orodkowego ukadu nerwowego. Na skutek tego dziaania oddech zostaje przypieszony i pogbiony, cinienie krwi zwikszone,
a czynno narzdw i zmysw spotgowana; such, smak
i dotyk zostaj silnie zaostrzone. W trujcych dawkach, poczynajc ju od 0,05, wywouje strychnina gwatowne drgawki
tcowe, powodujce wreszcie mier z uduszenia i poraenia
ukadu nerwowego. W zatruciach strychninowych wraliwo
na wszelkie podniety jest spotgowana, a wiadomo zostaje
zachowana do ostatnich momentw ycia.
Umiejtnie stosowana kulczyba (lub strychnina) jest czsto
uywanym rodkiem w leczeniu porae nerwowych; bywa ona
czsto dodawana do modnych dzi arszenikowych zastrzykw
wzmacniajcych". Naley jednak pamita o kumulatywnym
dziaaniu strychniny i nie stosowa przetworw kulczyby lub
strychniny w cigu dugich okresw czasu bez odpowiednich
kilkutygodniowych przerw.
W aptekach mamy nastpujce przetwory: Tinctura Strychni
(1:10) pro dosi 1,0 pro die 2,0; Extr. Strychni spir. (zaw.
16% alkaloid.) pro dosi 0,05, pro die 0,1; Semen Strychni pulv.
pro dosi 0,1, pro die 0,2; Strychninum nitricum pro dosi 0,005,
pro die 0,01.
Znajdujca si w handlu Kulczyba filipiska S e m e n
S a n c t i I g n a t i i (syn. Faba Sancti Ignatii) posiada podobne
skadniki oraz dziaanie.
SPORAE LYCOPODII (syn. LYCOPODIUM)
(WIDAK, PRCHNO). (F. P.).
Dojrzae zarodniki pospolitej w lasach naszych roliny Lycopodium clavatum L., rod. Lycopodiaceae.
Jest to ty, niezmiernie miaki i ruchliwy proszek, uywany
jako osuszajca przysypka (puder), szczeglniej dla niemowlt.
Proszek skada si z drobniutkich kulistych zarodnikw otoczo233

nych skutynizowan bon i zawierajcych okoo 50% tustego

oleju. Py widakowy, pomimo e jest substancj organiczn,
posiada t wyszo nad uywanymi rwnie w lecznictwie
pudrami skrobiowymi, e nie jest hygroskopijny, nie pcznieje i nie stwarza podoa sprzyjajcego rozwojowi drobnoustrojw. Dzi czsto zamiast widaka stosuje si jako przysypki
osuszajce (Pulvis adspersorius) mieszanki talku, tlenu cynku
i skrobi.
Aptekarze uywaj powszechnie widaka do przesypywania
piguek, aby zabezpieczy je od sklejania si.
Widak stosowano niegdy w postaci zawiesiny (Emulsio sporarum Lycopodii) jako lek wewntrzny przy zatrzymaniu
moczu, katarach pcherza, kamicy nerkowej itp. Dr F. Eckstein
i S. Flamm podaj, e Lycopodium posiada wyrane wasnoci
moczopdne i zwiksza wydalanie kwasu moczowego. Naley tu
zaznaczy, i ziele widaka (p. Herba Lycopodii) zawiera silnie
dziaajce alkaloidy, zarodniki jednak alkaloidw nie zawieraj,
czyli e mamy tu podobne zjawisko jak przy maku (p. Semen
Papaveris), ktrj' w zielu zawiera silnie dziaajce alkaloidy, ale
nasiona s bezalkaloidowe.
Rp. Sporarum Lycopodii minutissime contritorum 8.0
Sirupi Althaeae 40,0
Olei Foeniculi gtt. V
Auae 60,0
M. f. emulsio S. Co 2 godz. po yeczce przy zatrzymaniu
moczu u dzieci.
Rp. Sporarum Lycopodii contritorum 25,0
Pulpae Tamaridorum depur. 90,0
Sirupi simplicis 50,0
M. f. electuarium. S. Po yeczce stoowej co 34 godziny
przy utrudnionym oddawaniu moczu u dorosych.
STIGMA MAYDTS (WOSKI KUKURYDZOWE).
Wysuszone szyjki supkowe kukurydzy Zea Mays L., rod.
Gramineae.
234

tawa lub to-brunatna nitkowata masa, prawie bez zapachu, o z lekka sodkawym smaku. Zawiera bliej niezbadane
zwizki aminowe, cukry i sole mineralne. Wprowadzone zostay
do lecznictwa przez lekarzy francuskich jako agodny lek moczopdny przy zapaleniach nerek i pcherza. Stosowany bywa
rwnie przy zaburzeniach klimakterycznych u kobiet.
Rp. Stigmatis maydis 30,0
Auae 500,0
M. f. inf. S. Wypi w cigu dnia.

Rp. Extr. fl. Stigmatis maydis 20,0

Sirupi simplicis 180,0
M. D. S. Po yce stoowej co 2 godz.

STIPITES CERASORUM (OGONKI WINIOWE).

Wysuszone szypuki owocw zwykej wini Prunus Cerasus L.,
rod. Rosaceae.
Surowiec zawiera troch garbnikw i niewielkie iloci nitryloglykozydw. W lecznictwie ludowym, szczegln'ei we Francji,
stosuj go jako agodny lek moczopdny. Gar (okoo 30 g)
ogonkw winiowych gotuje si w litrze wody, sodzi syropem
winiowym lub malinowym i wypija w cigu dnia.
STIPITES DULCAMARAE (syn. CAULES DULCAMARAE)
(SODKOGORZ).
Wysuszone gazki pospolitej nad brzegami rzek, staww
i jpzior krzewiny Solanum dulcamara L., rod. Solanaceae.
Surowiec zawiera sodkawy glykozyd Dulkamaryn (syn.
Pikroglucyna), bv moe pokrewny Glycyrryzynie (?), i glykoalkaloid Solanin, zbliony wasnociami do saponin.
Nie jest to surowiec agodny, bo ju w dawkach 20 30 g
moe wywoywa drapanie w gardle, wymioty, biegunk, a nawet drgawki. Przy wstrzykniciu do krwi dziaa hemolitycznie.
235

Surowiec posiada dziaanie napotne, moczopdne i wykrztune.

Dawniejsi lekarze (Dr Cazin) uwaali sodkogorz za najlepsz
zastpk krajow amerykaskiego kolcowoju (p. Rad. Sarsaparillae). Stosuje si sodkogorz w odwarach (8,0 na 300,0),
czsto w poczeniu z opianem, turzyc i wilyn, jako lek
czyszczcy krew" przy wykwitach skrnych na tle rnorodnych skaz.
Rp. Stipitum Dulcamarae 10,0
Radicis Bardanae 20,0
Radicis Ononidis 20,0
Aquae 50,0
Sacchari 30,0
M. f. decoct. S. Po 2 yki stoowe 3 razy dziennie.

236

IV
PODZIA TERAPEUTYCZNY
LEKW ROLINNYCH
ALTERATIA, A) WPYWAJCE NA OGLN
PRZEMIAN MATERII
Folia Juglandis
Herba Hyperici
Folia et cortex Sambuci
Herba Violae tricoloris
Folia Urticae
Radix Bardanae
Fucus vesiculosus
Radix Liuiritiae
Herba Agrimoniae
Radix Saponariae
Herba Alchemillae
Stipites Dulcamarae
Herba Fragariae
ALTERANTIA, B) STOSOWANE PRZY OTYOCI
(REDUCENTIA)
Aloe
Radix Bardanae
Fucus vesiculosus
Radix Taraxaci
Fructus Rhamni catharticae
ALTERANTIA, C) STOSOWANE PRZY CUKRZYCY
(ANTIDIABETICA)
Bulbus Allii
Herba Fragariae
Folia Myrtillorum
Herba Galegae
Folia Urticae
Pericarpium Phaseoli
Fructus Sorbi
237

ANTHELMINTHICA (LEKI PKZECIWCZERWIOWE)

Bulbus Allii
Flores Tanaceti
Carrageen
Kamala
Flores Absinthii
Rhizoma Filicis
Flores Cinae
Semen Chenopodii anthelmint.
Flores Kusso (wiee)
Cortex Granati
Flores Pyrethri
ANTIASTHMATICA (DYCHAWICA, KOKLUSZ,
GORCZKA SENNA)
Cortex Rhamni catharthicae
Herba Lobeliae
Flores Verbasci
Herba Thymi
Folia Juglandis
Herba Scoparii
Herba Droserae
Radix Artemisiae vulgaris
Herba Ephedrae
Herba Scoparii
ANTIBRONCH1TICA (NIEYTY KRTANI I OSKRZELI)
Carrageen
Folia Salviae
Flores Verbasci
Fructus Anisi
Folia Eucalypti
Lichen islandicus
Folia Farfarae
Lichen pulmonarius
ANTIDYSMENORRHOICA ET EMMENAGOGA
(NIEPRAWIDOWE MIESICZKOWANIE, ZABURZENIA
W SFERZE PCIOWEJ)
Cortex Cinnamoni
Herba Absinthii
Crocus
Herba Rutae
Flores Calendulae
Pericarpium Aurantii
Flores Humuli
Rhizoma Galangae
Flores Malvae arbor.
ANTINEURALGICA (NERWOBLE. RWA KULS ZOWA,
MIGRENY)
Flores Chamomillae
Folia Rosmarini
Flores Chamomillae romanae Herba Chelidonii
233

Flores Humuli
Flores Layandulae
Folia Menthae pip.

Menthol
Radix Valerianae

ANTIHYDROTICA SEU ANTIDIAPHORETICA

(NADMIERNE POTY U GRULIKW i W ZABURZENIACH
GRUCZOOWYCH)
Agaricus albus
Folia Stramonii
Folia Belladonnae
Lichen islandicus
Folia Salviae
Lichen pulmonarius
ANTIPYRETICA (STANY GORCZKOWE RNEGO
POCHODZENIA)
Cortex Chinae
Flores Spiraeae
Cortex Salicis
Flores Tiliae
Flores Chamomillae
Folia Eucalypti
Flores Sambuci
Folia Menyanthidis

ANTIRHEUMATICA ET ANTIARTHRITICA
(GOCIEC STAWOWY I CHOROBY GOCOWE)
Cortex Berberidis
Folia Ribis nigri
Cortex Fraxini
Gemmae Populi
Cortex Hippocastani
Herba Euiseti
Cortex Rhamni cathart.
Herba Polygoni avicular.
Cortex Salicis
Radix Urticae
Flores Spireae
Semen Colchici
CARDIACA TYPICA (CHOROBY NARZDU KRENIA,
A WIC NIEDOMOGA KRENIA, ZABURZENIA
NERWICOWE, NADCINIENIE, DUSZNICA BOLESNA itp.)
Bulbus Scillae
Herba Adonidis vernalis
Flores Crataegi
Herba Lobeliae
Flor. et Herba Convallariae
239

Fol. Belladonnae
Folia Digitalis
Folia Digitalis lanatae
Folia Menthae piper.
Folia Stramonii
Guarana

Herba Passiflorae
Herba Visci
Radix Hellebori
Radix Valerianae
Semen Colae
Semen Strophanthi

CARMINATIVA (NERWICA PRZEWODU POKARMOWEGO,

WZDCIA, NIEYTY PRZEWODU POKARMOWEGO)
Flores Chamomillae
Herba Majoranae
Flores Chamomillae romanae Radix Angelicae
Folia Melissae
Radix Levistici
Folia Menthae pip.
Radix Inulae
Folia Salviae
Radix Valerianae
Fructus Carvi
Rhizoma Calami
Fructus Foeniculi
CHOLAGOGA ET CHOLERETICA (KAMICA CIOWA,
TACZKA itp.)
Aloe
Fructus Coriandri
Cascara Sagrada (Cort.
Fructus Rhamni cathartica*
Rhamni Purshianae)
Herba Chelidonii
Cortex Berberidis
Herba Hyssopi
Cortex Frangulae
Herba Rutae
Flores Stoechados
Radix Liuiritiae
Radix Raphani recens
Radix Saponariae
Rhizoma Curcumae
DEPURATIVA (RODKI ODTRTJWAJCE
wzgl. ODKAAJCE)
Folia Juglandis
Herba Meliloti
Folia et cortex Sambuci
Herba Violae tricolor.
Folia Urticae
Radix Bardanae
240

Fructus Rhamni catharticae

Gemmae Pini
Herba Asperulae

Rhizoma Caricis
Rhizoma Graminis

DIGESTIVA ET AMARA SEU STOMACHICA

(POBUDZAJCE WYDZIELANIE SOKW TRAWIENNYCH)
Cortex Chinae
Radix Gentianae
Folia Menyanthidis
Radix Inulae
Keiba Absinthii
Rhizoma Calami
Herba Cardui benedicti
Rhizoma Galangae
Herba Centaurii
Rhizoma Zedoariae
Lignum Quassiae
Rhizoma Zingiberis
DIURETICA (KAMICA NERKOWA, STANY NIEYTOWE
DRG MOCZOWYCH)
Flores Cyani
Fructus et Radix Petroselini
Folia Betulae
Herba et Radix Asari
Folia (Herba) Chimaphilae
Herba Fragariae
Folia Orthosiphonis
Radix Levislici
Folia Uvae ursi
Rhizoma Polypodii
Folia Vitis idaeae
Stigmata Maydis
Fructus Juniperi
EXPECTORANTIA (NIEYTY KRTANI, OSKRZELI itp.)
Flores Pedis Cati
Herba et rad. Primulae
Flores Verbasci
Radix Ipecacuanhae
Fructus Anisi stellati
Radix Liuiritiae
Fructus Anisi vulgar.
Radix Saponariae
Fructus Foeniculi
Radix Senegae
Herba Asari
HYPOTONICA (OBNIAJCE CINIENIE KRWI)
Bulbus Allii
Fucus vesiculosus
Bulbus Cepae
Herba Visci
Flor. Crataegi
Radix Raphani
16
241

LAXANTIA (ZAPARCIA, NIEKTRE CHOROBY

WTROBY)
Aloe
Fructus Rhamni catharticae
Cascara Sagrada (Cort.
Fructus Sennae
Rhamni Purshianae,
Gummi Gutti
Cortex Frangulae
Radix Jalapae
Folia Sennae
Radix Rhei
Fructus Cassiae fistulae
Radix Scamonii
Fructus Colocynthidis
MUCILAGINOSA, EMOLLIENTIA ET OBDUCENTIA
(NIEYTY I OSTRE PODRANIENIA KRTANI, ODKA,
JELIT; ZEWNTRZNIE PRZY FLEGMONACH itd.)
Agar Agar
Lichen islandicus examaratus
Bulbus Cepae
Radix Althaeae
Carrageen
Radix Salep
Flor. Malvae silvestris
Radix Symphyti (Consolidae)
Folia Althaeae
Semen Cydoniae
Folia Plantaginis
Semen Lini
Gummi Acaciae
Semen Psylli
Gummi Tragacanthae
Semen Sinapis albae
OBSTIPANTIA ET ADSTRINGENTIA (BIEGUNKI OSTRE
I PRZEWLEKE STANY ZAPALNE BON LUZOWYCH;
ZEWNTRZNIE PRZY ODLEYNACH, ROPIEJCYCH
RANACH itd.)
Cortex Fraxini
Herba Anserinae
Cortex Quercus
Herba Saturejae
Cortex Salicis
Radix Hydrolapathi
Folia Juglandis
Radix Ratanhiae
Folia Uvae ursi
Rhizoma Bistortae
Fructus Myrtillorum
Rhizoma Tormentillae
Galae turticae
242

SEDATIVA (ZABURZENIA NERWOWE, NADMIERNA

POBUDLIWO, BEZSENNO)
Flor. Crataegi
Radix Archangelicae
Flores Humuli
Radix Artemisiae vulgaris
Herba Melissae
Radix Levistici
Herba Passiflorae
Radix Paeoniae
Lupulinum
SILICOPHARMACA (SUROWCE KRZEMIONKOWE)
Herba Equiseti majoris
Herba Galeopsidis
Herba Equiseti minoris
Herba Polygoni avicular.
STYPT1CA SEU ANTIHAEMORRHOICA (KRWAWIENIA)
Cortex Hippocastani
Radis Hydrastidis
Fol. et cort. Hamamelidis
Herba Millefolii
Herba Bursae pastoris
Herba Visci
Herba Hydropiperis
SUROWCE RUTYNOWE (PRZY ZABURZENIACH
W PRZEPUSZCZALNOCI KAPILARW)
Herba Rutae
Flos Sarnbuci
Herba Violae tricoloris
Ziele gryki (Herba Fagopyri)
R u t y n a glikozyd wykryty ju przed 100 laty w zielu ruty, bdcy
pochodn flawonu Kwercetyny jest dzi niezmiernie modnym lekiem
w U. S. A. i Anglii przeciwko nadmiernej kruchliwoci lub wadliwej
przepuszczalnoci kapilarw (woskowatych naczy krwiononych).
Nastpstwem takich zaburze bywaj wysiki, wysypki, wybroczyny,
zaburzenia w czynnociach skry, siatkwki oka, wtroby i nerek oraz
zagraajce czsto arteriosklerotykom udary apopletyczne, wskutek pkania naczy krwiononych w mzgu. Ot ju w roku 1936 prof. Szent
Gyorgi i Armentano wydzielili z cytryn i papryki osobliw substancj
przeciwkrwotoczn, regulujc przepuszczalno kapilarw, ktr nazwali
w i t a m i n P (Permeability przepuszczalno) albo C i t r i n
(z powodu, e wydzielono j z cytryn).

243

Dalsze badania wykazay, e owa Citrina jest zespoem zwizkw

flawonowych, mianowicie Hesperydyny, Eriodictyolu i glikozydw podobnych do Rutyny. Z powodu i rutyna bya ju dobrze znana dlatego na
ni zwrcono szczegln uwag i zaczto przeprowadza nad ni badania
kliniczne. Do lecznictwa wprowadzi j w 1944 roku lekarz amerykaski
J. Griffith junior. Obecnie istnieje w U. S. A. bardzo obszerna literatura
o stosowaniu rutyny w leczeniu najrozmaitszych schorze na tle zakce przepuszczalnoci naczy krwiononych czyli awitaminozy P.
Rutyna jest bardzo rozpowszechniona w przyrodzie i dotychczas wykryto j w przeszo 50 gatunkach rnych rolin (rucie, bratkach, kwiatach bzu czarnego, zielu gryki, liciach tytoniu, kartofli, pomidorw itd.).
Najtaszym, powszechnie dzi uywanym surowcem do otrzymywania
czystej rutyny jest kwitnce ziele gryki (Fagopyrum esculentum). Ziele
tryki zawiera S do 5% rutyny, w rucie natomiast jest okoo 1,5%, w bratkach 2 do Z%, a w kwiatach bzu okoo 1% tego glikozydu.
Chocia czysta rutyna jest nowoci w lecznictwie naukowym, to jednak zioa rutynowe (ruta, bratki, bez, wietlik) s bardzo starymi lekami
ludowymi, ktre u ludu nosz nazw rodkw czyszczcych krew'', albowiem byy stosowane przy wysypkach. Podobne do rutyny zwizki flawonowe wystpuj w szeregu innych rolin leczniczych (skrzyp, dziurawiec, rdest ptasi, selery, pietruszka, licie brzozy, pki topolowe), ktre
s ulubionymi lekami przy przewlekych niedomaganiach wtroby
1 nerek.
Rutyn stosuje si doustnie w dawkach a 0,02 do 0,06 23 razy dziennie. W handlu znajduje si rutyna w postaci tabletek a 0,02
Ot w braku czystej rutyny lub tabletek rutynowych mona stosowa
nastpujc mieszank zi rutynowych:
Rp. Herbae Rutae 20,0
Violae tricol. 40,0
Florum Sambuci 40,0
M. s. sp. S. Czubat yk zi zala szkl. wrztku i zagotowa.
Szklanka takiego odwaru bdzie zawieraa 0,02 do 0,03 rutyny.
LITERATURA:
J. T. B a k e r , C h e m. Co. The chemistry, pharmacology and clinical
use of Rutin. (Phillipsburg, New Jersey, U. S. A.) 1948.
J. M u s z y s k i Rutyna i surowce rutynowe, Przegld Zielarski",
marzec 1949.
J. M u s z y s k i Rutyna i surowce pyronowe i pyranowe, Farmacja
Pelska", 1949.
244

INDEKS NAZW POLSKICH

A

Agar
Ajer
Anyek
Any gwiazdkowy
Arcydziglu korze
Arniki kwiat

Slr

45
207
118
119
187
75

Badian
Berberysu kora
Bertram
Bez (licie)
Bielunia Kcie
Bawatek
Bobrka licie
Bratki
Brzozowe licie
Brzozowe pczki
Burzanka
Bzowa kora
Bzowy kwiat

119
59
89
113
115
82
107
176
99
136
125
71
92

Cebula ogrodowa
Centuria
Cewiniec
Chinowa kora

55
152
124
00

Chmiel
Chmielowe gruczoy
Chrzslo
Ciemierzyca
Cynamonowa kora
Cytwar
Cytwarowy korze
Czber ogrodowy
Czernice
Czernicy licie
Czosnek

Str.

84
138
57
217
62
79
218
171
129
108
52

Dbowa kora
Dobromyl
Drapacz
Drode lecznicze
Dynia (pestki)
Dziewanna
Dziurawca ziele
F

Fasoli upiny
Fiokowy korze

Galaswki
Glistnik

67
167
151
72
225
96
168

183
212
135
152

245

Gg
Gorczyca biaa
Gorczyca czarna
Goryczkowy korze
Gorzknia
Gorzknik
Granatowca kora
Grzybie
Guarana
Guma arabska
Guma tagankowa
Gumiguta
Gwajakolowe drewno
Gwodziki
H

Haszysz
Herbatka jawajska
Huba modrzewiowa
Hyzop
I

Imbir
Ipekakuany korze
J
Jabko gorzkie (Burzanka)
Jagody czarne
Jagody szskakowe
Jalapa
Jalapy korze
Jaowiec
Jaskcze ziele
Jarzbiny jagody
Jasnota
Jawajska herbatka
Jemioa
Jesionowa kora
Kagan
Kamala
246

Str.

80
230
231
191
181
211
65
88
139
140
143
141
181
77
150
109
48
162
219
193
125
129
132
194
206
127
152
134
85
109
177
65
210
178

Kardamon
Kardobenedykta
Kaskarylli kora
Kasztanowca kora
Katechu
Kichawiec
Kminek
Kobylak
Kocanka
Koka licie
Kola
Kolcowj
Kondurango kora
Konitrutu ziele
Konopie indyjskie
Konopnica
Konopne siemi
Konwalii ziele
Koperek sodki (woski)
Kopytnik
Kora berberysu
Kora bzowa
Kora cynamonowa
Kora chinowa
Kora dbowa
Kora granatowca
Kora jesionowa
Kora Kaskarylii
Kora Kasztanowca
Kora Kondurango
Kora Kruszyny
Kora Mydoki
Kora Szakaku
Kora wierzbowa
Korze prawolazu
Korze Tojadu
Korze wymiotnicy
(Ipekakuany)
Kosaciec
Kosmaczek

Str.

122
151
60
66
58
229
123
191
89, 94
100
223
202
63
158
150
190
120
154
126
147
59
71
62
60
67
65
65
69
66
63
64
68
69
70
186
185
193
212
168

Kozieradka
Kozek
Kruszyna amerykaska
Kruszyny kora
Krwawnica
Krwawnik
Krzecina
Krzyownica
Krzyownica gorzka
Kukurydzowe woski
Kulczyba
Kwasja
Kwiat Arniki
Kwiat Bertramu
Kwiat Bawatka
Kwiat Bzowy
Kwiat Chmielu
Kwiat Dziewanny
Kwiat Gogu
Kwiat Grzybienia
Kwiat Jasnoty
Kwiat Krasawy
Kwiat Krwawnicy
Kwiat Lawendy
Kwiat Lipowy
Kwiat Nagietkw
Kwiat Podbiau
Kwiat Ry
Kwiat Rumianku
Kwiat lazu
Kwiat Sonecznika
Kwiat Tawuy
Kwiat Wrotyczu
Kubeby owoce
Kuklik
Kurdybanek
Kurkuma
Kurze ziele
Lawenda

Str.

226
216
70
64
91
166
164
203
169
234
232
181
75
89
82
92
84
96
80
88
85
84
91
86
95
76
82
91
78
87
83
93
94
125
189
159
208
215

86

*~
Lebiodka
Lilia wodna
Lipowy Kwiat
Licie Bielunia
Licie Bobrka
Licie brzozowe
Licie Bzu
Licie czarnej porzeczki
Licie czernicy
Licie lulkowe
Licie Mcznicy
Licie Melissy
Licie Mity pieprzowej
Licie orzecha woskiego
Licie Podbiau
Licie Pokrzyku
Licie Pokrzywy
Licie Naparstnicy
Licie Eozdrbowe
Licie Rozmarynu
Licie senesowe
Licie lazu
Licie Szawii
Lniana mka
Lubczyk
Lukrecja
Lulkowe licie
Lupulina
opian
Macierzanka
Maczek polny
Mcznicy licie
Mak

Makwka
Maliny suszone
Malwa czarna

Str.

167
88
95
115
107
99
113
110
108
104
117
106
106
105
103
97
116
100
102
111
113
105
111
184
195
196
104
138
188
172
90
117
229
130
133
87

247

Marzanna
Mech islandzki
Mech islandzki
Melissy licie
Miesicznik d*oniasty
Mity pieprzowej licie
Migday
Milka ziele
Mniszek
Modrzewiowa huba
Muszkatoowa gaka
Mydlik
Mydoki kora

Str.

148
57
180
106
190
106
221
144
205
43
228
201
68

Nagietek
Naparstnicy licie
Nasturcja
Nawo
Nostrzyk

70
100
175
173
165

Oman
Orzech woski (licie)
Orzecha woskiego owocnia
Ostrawka
Ostropestu nasiona
Ostrzy
Owoc szypszyny
Owoce wawrzynu

192
105
183
56
123
208
126
128

P
Paproci mskiej kcze
Paprotka sodka
Papryka
Passiflora
Pastwin
Perz
Perz czarny
Pestki z dyni
Pieprz biay

209
213
121
167
199
211
207
225
131

248

Pieprz czarny
Pieprz wodny
Pierwiosnka
Pietruszki nasienie
Piciornik
Pioun
Pucnik
Podbia
Podbiau licie
Pokrzyk
Pokrzywy licie
Poonicznik
Pomaraczowa skrka
Pomurnik
Pomaraczki niedojrzae
Pomocnik
Porzeczki czarnej licie
Powida tamoryndowc
Poziomka
Prawolaz
Prawolazu korze
Prchno
Przl
Przestp
Przywrotnik

Rabarbar
Edest ptasi
Rosiczka
Rozdrbowe licie
Rozmarynu licie
Ra
Ry dzikiej owoc
Rzga zota
Rumianek
Rumianek rzymski
Ruta
Rzepik
Rzewie
Rzodkiew czarna

Str.

131
160
169
131
215
143
180
82
103
97
116
159
182
167
120
153
110
184
158
97
186
233
156
189
145
213
168
155
102
111
91
126
173
78
74
170
145
213
198

Str.

Sadziec
Salep
Sarsaparyla
Senega
Senesowe licie
Senesowe strczki
Seler
Siemi konopne
Siemi lniane
Skrtnika nasiona
Sodkogorz
Slodnia
Sonecznik
Skrcbia i mczki odywcze
Skrzyp
Sosnowe pczki
Sporysz
Srebrnik
Stanownik
Stokrotka
Storczyk
Strczyniec
Strczyniec cewiasty
Strciczki ziele
SuchousUsa
Szafran
Szakaku jagody
Szakaku kora
Szawi licie
Szanta
Szczaw koski
Szypszyny owoc
laz
lazu licie
wietlik
witojaskie ziele

180
200
202
203
113
131
146
120
227
232
235
19G
83
49
156
136
220
146
153
148
200
113
124
163
94
81
132
69
111
164
191
126
87
105
157
160

T
Tamaryndowe powida

184

Tasznik
Tatarak
Tawua
To jadu korze
Topolowe pczki
Tragakanta
Tragakanta afrykaska
albo indyjska
Trjli
Tuja
Turbitu korze
Turzycy kcze
Tymianek
Tysicznik

Str

149
207
93
185
137
143
142
107
173
206
207
174
152

Waleriana
Wawrzynu owoc
Wownik
Widak
Widaka ziele (widak)
Wierzbowa kora
Wilec czyszczcy
Wilyna
Wirki francuskie
Winiowe ogonki
Wrotycz
Wymiotnicy korze
Z

Zimowit
Ziele kurze
Ziele Mika

arnowiec
uwnia
yciodrzew
ywokost

216
128
206
233
163
70
194
197
181
235
94
193
224
215
144

171
222
173
204
249

INDEKS NAZW I SYNONIMW ACISKICH

A

Agar Agar
Agaricus albus
Aloe Alona
Amylum
Amylum Oryzae
Amylum Tritici
Anthodia Cinac
Anthodium Chamomillae
Anthodium Pyrethri
Baccae
Baccae
Baccae
Baccae
Baccae
Baccae
Bulbus
Bulbus
Bulbus

Juniperi
Lauri
Myrtillorum
Bubi Idaei
Sorbi
Spinae cervinae
Allii
Cepae
Scillae
C

Capita Papaveris
Carrageen
Cascara sagrada
Cassia fistula
Caryophili
Catechu

Str.
45
46
48
49
49
49
79
78
89
127
128
129
133
134
132
52
55
56
430
57
70
124
77
58

Str.

Caules Dulcamarae
Ccrtex Berberidis
Cortex Cascarillae
Cortex Cinnamoni
Coxtex Cinchonae
Cortex chinae
Cortex Condurango
Cortex Frangulae
Cortex Fraxin
Cortex Fructus Aurantii
Cortex Fructus Juglandis
Cortex Granati
Cortex Hippocastani
Cortex Quercus
Cortex Quillayae
Cortex Rhamni Catharticae
Cortex Rhamni Purshianae
Cortex Salicis
Cortex Sambuci
Crocus

235
59
60
62
60
69
63
64
65
182
183
65
66
67
68
69
70
70
71
81

Erabryo Colae
Exocarpium Aurantii

223
182

Faex medicinalis
Farina Lini
Fermentum Cerevisiae
Flores Anthemidis

72
184
72
74

351

Str.

Str

Flores Arnicae
Flores Calendulae
Flores CaryophyHorum
Flores Cinae
Flores Chamomillae
Flores Chamomillae romanae
Flores Convallariae
Flores Crataegi
Flores Croci
Flores Cyani
Flores Farfarae
Flores Helianthi
Flores Humuli Lupuli
Flores Koso vel Kusso
Flores Lamii albi
Flores Lavandulae
Flores Malvae
Flores Malvae Arboreae
Flores Nymphaese
Flores Pyrethri
Flores Pedis Cati
Flores Rhoeados
Flores Resae
Flores Salicariae
Flores Sambuci
Flores Spiraeae Ulmariae
Flores Stoechados
Flores Tanaceti
Flores Tiliae
Flores Ulmariae
Flores Verbasci
Flosculi Cinae
folia Althaeae
Folia Belladonnae
Folia Betulae
Folia Coca
Folia Digitalis
Folia Eucalypti
Folia Farfarae
Folia Hyoscyami

252

75
76
77
79
78
74
80
80
81
82
82
83
84
84
85
8G
87
87
88
89
89
SO
91
91
92
93
94
94
95
93
96
79
97
97
99
100
100
102
103
104

Folia Juglandis
Folia Malvae
Folia Melissac
Folia Mentae piperitae
Folia Menyanthidis
Folia Myrlilloram
Folia Ortosiphonis
(Koemis-Kcetjing")
Folia Ribis nigri
Folia Pirolae umbellatae
Folia Kosmarini
Folia Salviae
Folia Sambuci
Folia Sennae
Folia Stramoni
Folia Trifolii fibrini
Folia Urticae
Folia Uvae Ursi
Folliculi Sennae
Fructus Anisi
Fructus Anisi stellati
Fructus Aurantii immaturus
Fructus Cannabis
Fructus Capsici
Fructus Cardarconi
Fructus Cardui Slarioni
Fructus Carvi
Fructus Cassiae fistulae
Fructus Colocynthidis
Fructus Cubebae
Fructus Cynosbati
Fructus Foeniculi
Fructus Juniperi
Fructus Lauri
Fructus Myrtillorum
Fructus Papaveris
Fructus Petroselini
Fructus Piperis albi
Fructus Piperis nigri
Fructus Rhamni catharticae

105
105
108
106
107
108
109
110
153
111
111
113
113
115
107
116
117
131
118
119
120
120
121
122
123
123
121
125
125
126
12G
127
128
129
130
131
131
131
132

Fructus Kubi Idaei

Fructus Sennae
Fructus Sorbi
G

Gallae
Gallae turticae
Gemmae Betulae
Gemmae Pini
Gemmae Populi
Glandulae Lupuli
Glandulae Rottlerae
Gummi Acaeiae
Gummi arabicum
Gummi Gutti
Gummi Sterculiae
Gummi Tragacanthae
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba

Str.

133
134
134

135
135
136
138
137
138
178
140
140

141

142
143

II

Absynthi
Adonidis
Agrimoniac
Alchemillae
Anserinae
Antennarise
Anserinae
Asari cum Itadicibus
Bellidis
Bursae Pastoris
Cannabis indicae
Capsellac
Cardui benedieti
Centauri mineris
Convallariae
80,
Chelidonii
Chimaphilae
Droserae
Ephedrae
Euiseti minoris
Euphrasiae

143
144
145
145
148
89
146
147
148
149
150
349
151
152
154
152
153
155
158
156
157

Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Ilerba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Herba
Ilerba

Fragariae
Genistae
Gratiolae
Hederae terrestris
Herniariae
Hydropiperis
Hyperici
Hyssopi
Jaceae
Lobeliae
Lycopodii
Matris Silvae
Marrubii
Melilcti
Millefoiii
Origani
Parietariae
Passiflorae
Pilosellae
Polygalae amarae
Polygoni avicularis
Primulae
et Kadix Apii
Rutae
Satureiae
Scoparii
Serpylli
Solidaginis
Thymi
Tropaooli
Thujae
Violae odoratae
Yiolae tricoloris
Visci

Stf.

158
171
158
159
159
160
160
162
176
163
163
148
164
165
1G6
167
167
167
168
169
163
169
146
170
171
171
172
173
174
175
173
175
176
177

Intlorescentia Convallariae
Inflorescentia Tiliae

80
95

253

Str.

K
178
151

Kamala
Kardobenedicta
L

Lichen Carrageen
Lichen islandicus
Lactucarium
Lignum Guajaci
Lupuliuum
Lycopodiuin
Lignum Quassiae

57
180
179
181
138
233
181

N
223
228
232

Nuces Colae
Nux moschata
Nux vomica
P

Pasta Guar.tnae
Pericarpium Aurantii
Pericarpium Pliasecli
Pericarpium Juglandis
Piper album
Piper nigrum
Placenta Lini
Potna Auraatii
Pulpa Tamarindi
Radix
Eadix
Radix
Radix
Eadix
Radix
ltadix
Radix
Radix
Radix
254

K
Aconiti
Althaeae
Angclicae
Bardanae
Belladonnae
Bryoniae
Caryophyllatae
Colombo (Calumbae)
Consolidae
EnuJae

139
182
183
183
131
131
184
120
184

185
186
187
188
189
189
189
190
204
192

Radix Eupatorii
Radix Gentianae
Radix Glycyrrhizae
Radix Helenii
Radix Hydrolapathi
Radix Inulae
Radix Ipecacuanhae
Radix Jalapae
Radix Levistici
Radix Liquiritiae
Radix Ononidis
Radix Orcbidis
Radix Priraulae
Kadix Raphani
Radix Ratanhlae
Radix Salep
Radix Saponariae rubrae
Radix Sarsaparillae
Radix Senegae
Radix Symphiti
Radix Taraxaci
Radix Turpethi
Resina Jalapae
Resina Scainmonii
Rhizoma Bistortae
Rhizoma Cale rei
Rhizoma Caricis
Rhizoma Curcumae
Rhizoma Filicis
Rhizoma Galangae
Rhizoma Graminis
Rhizoma Hydrastidis
Rhizoma Iridis
Rhizoma Polypodii
Rhizoma Rhei
Rhizoma Tcrmentillae
Rhizoma Valerianae
Rhizoma Yeratri
Rhizoma Zedoariae
Rhizoma Zingiberis

Str.

190
191
196
192
191
192
193
194
195
196
197
200
169
198
199
200
201
202
203
204
205
206
206
219
206
207
207
208
209
210
211
211
212
213
213
215
216
217
218
219

Str.

Scammonium
Secale cornutum
Semen Amygdali
Semen Anisi
Semcn Arecae
Semen Cannabis
Semen Cardui Mariani
Semen Carvi
Semen Colchici
Semen Colae
Semen Contra
Semen Cucurbitae
Semen Erucae
Semen Foenugreci
Semen Lini
Semen Myristicae
Semen Papaveris
Semen Sabadillae
Semen Sinapis albaa

219
220
221
118
222
120
123
123
224
223
79
225
230
226
227
228
229
229
230

Semen Sinapis uigrae

Semen Strophanti

Semen Strychni
Sporae Lycopodii
Stigma Croci
Stigma Maydis
Stipites Cerasorum
Stipites Dulcamarae
Strobili Lupuli

Str.

231
232
232
233
81
234
235
235
84

Temoc Lawak
Testae Phaseoli
Tragacantha
Tubera Aconiti
Tubera Jalapae
Tubera Salep
Turpethum vegetale

208
183
143
185
194
200
206

Viscum album

177

255

SPIS RZECZY
Przedmowa

Wstp

I. Organy i czci rolin uywane w lecznictwie

II. Postacie lekw przyrzdzanych z surowcw rolinnych . .
III. Leki rolinne i ich zastosowanie lecznicze

15
25
45

IV. Podzia terapeutyczny lekw rolinnych

237

V. Indeks nazw polskich

Indeks nazw i synonimw aciskich

245
251

VI. Pimiennictwo

257